Społeczna Gospodarka Rynkowa w dobie pandemii i ...

BIBLIOTEKA MYŚLIEKONOMICZNEJ

Społeczna Gospodarka Rynkowa w dobie pandemii i postpandemii

Redakcja naukowaElżbieta Mączyńska, Piotr Pysz

Społeczna Gospodarka Rynkowa w dobie pandemii i postpandemii

Recenzenciprof. Robert Ciborowskiprof. Bohdan Jeliński

Redakcja naukowaprof. Elżbieta Mączyńska, prof. Piotr Pysz

Redakcja językowa i wykonanie indeksówDanuta Jastrzębska

Koordynacja wydaniaKrystyna Łuszczyńska, Polskie Towarzystwo EkonomiczneFalk Altenberger, Fundacja Konrada Adenauera, Przedstawicielstwo w Polsce

© Copyright by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne & Fundacja Konrada Adenauera, Przedstawicielstwo w Polsce, Warszawa 2021

Monografia powstała przy współpracy: Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego,Fundacji Konrada Adenauera, Przedstawicielstwo w Polsce, Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku

ISBN 978‑83‑65269‑34‑8

WydawcaPolskie Towarzystwo Ekonomiczneul. Nowy Świat 49, 00‑042 Warszawatel. 22 551‑54‑01, fax 22 551‑54‑44http://www.pte.pl, e‑mail: [email protected]

Fundacja Konrada Adenauera, Przedstawicielstwo w Polsceul. Dąbrowskiego 56, 02‑561 Warszawatel. 22 845 93 30http://www.kas.pl, e‑mail: [email protected]

Skład i łamanie, projekt okładkiStudio Komputerowe GEMMA

Druk i oprawa Drukarnia DSS

Wydanie I

do Spisu treści

SpiS treści

Elżbieta Mączyńska, Piotr PyszWstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

CZęŚć I.SPołECZNA GoSPoDARKA RyNKoWA I oRDolIBERAlIZM

Elżbieta MączyńskaSpołeczna Gospodarka Rynkowa i (po)pandemiczna perspektywa zmian filozofii kształtowania systemu społeczno ‑gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . 19

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191.1. Meandry ekonomii. Zombie ‑idee jako bariera systemowych

przemian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231.2. Ekonomia obwarzanka w kontekście społecznej gospodarki

rynkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291.3. Czwarta rewolucja przemysłowa jako determinanta przemian

systemów społeczno ‑gospodarczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Piotr Pysz, Anna JurczukOrdoliberalna koncepcja Społecznej Gospodarki Rynkowej (SGR) w dobie pandemii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392.1. Kierunki oraz zakres badań nad społeczną gospodarką rynkową

i ordoliberalizmem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412.2. Stopień wzajemnego (nie)dostosowania do siebie ordoliberalnej

teorii i pragmatycznie zorientowanej koncepcji SGR . . . . . . . . . . . . . . 56Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Grzegorz SzulczewskiPoszukiwanie adekwatnych koncepcji ładu i chaosu dla budowy nowej strategii polityki publicznej w dobie pandemii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 733.1. Wpływ pandemii na życie jednostek, wspólnot, społeczeństwa i stan

gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

Spis treści6

3.2. Teoria rozmycia Gillesa Deleuze jako przezwyciężenie tradycyjnego ujęcia chaosu i ładu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

3.3. Konsekwencje teorii rozmycia z perspektywy polityki publicznej w dobie pandemii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Harold JamesGlobalization’s Coming Golden Age . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 914.1. The first time around . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 924.2. A SHoCK to the system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 954.3. INFlATIoN nation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97Conlusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

Maciej MiszewskiSpołeczna Gospodarka Rynkowa w warunkach postpandemicznej gospodarki globalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1035.1. Założenia dotyczące gospodarki postpandemicznej i jej społecznego

otoczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1045.2. Społeczna Gospodarka Rynkowa jako strategia przetrwania

cywilizacji europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1095.3. Rozwiązania wymagające harmonizowania z założeniami SGR . . . . . 1135.4. obszary kolizji proponowanej polityki gospodarczej z otoczeniem

globalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1165.5. Możliwości dostosowywania składowych koncepcji SGR do realiów

globalnej gospodarki postpandemicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

CZęŚć II.(Po)PANDEMICZNE uWARuNKoWANIA I DZIAłANIA

Marzenna JamesPolicy and the COVID‑19 Crisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1256.1. The Economic Impact of the CoVID‑19 Pandemic . . . . . . . . . . . . . . . . 1276.2. The Political Dysfunction of Trump Administration . . . . . . . . . . . . . . . 1316.3. The Effects in the Economic Realm: Disorientation and Divorce

from Reality . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134Conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

Spis treści 7

Justyna SchulzPolityka monetarna jako forma ekonomii politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1417.1. od Keynesa do Friedmana i z powrotem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1417.2. Transformacja kotwicy teoretycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1437.3. Banki centralne jako podmioty polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1457.4. Klimatyczny zwrot w polityce monetarnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

Andrzej SzplitEkonomiczny postpandemizm, czyli od chaosu i redundancji zasobów oraz kompetencji do harmonii ładu stanowionego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1558.1. Pandemia CoVID‑19 – zagrożenie globalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1568.2. Postpandemizm – perspektywa przyszłości: instytucjonalna . . . . . . . . 1588.3. Postpandemizm – perspektywa przyszłości – społeczno‑

‑ekologiczna gospodarka rynkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1598.4. Fiasko szkoły optymalizacji i swoisty „postpandechizm” (niezbędne

i powszechne uregulowania) planowanych zamierzeń . . . . . . . . . . . . . 164Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

Eugeniusz GostomskiWspółdecydowanie pracowników w przedsiębiorstwach w Niemczech elementem społecznej gospodarki rynkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1679.1. Narodziny i ewolucja niemieckiego modelu partycypacji

pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami . . . . . . . . . . . . . . . . . 1689.2. Tworzenie, kompetencje i funkcjonowanie rad zakładowych

w niemieckich przedsiębiorstwach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1699.3. udział pracowników w radach nadzorczych dużych spółek

kapitałowych i spółdzielni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1729.4. Statystyczne aspekty partycypacji pracowników w zarządzaniu

przedsiębiorstwami niemieckimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

Józefa FamielecOcena celów i działań rozwoju zrównoważonego – wyniki autorskiego eksperymentu wśród studentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18110.1. Rozwój zrównoważony – uznana idea i kategoria ekonomii . . . . . . . . 18210.2. Implementacja rozwoju zrównoważonego wymagająca systemowej

edukacji rynku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

Spis treści8

10.3. ocena wybranych obszarów i działań na rzecz rozwoju zrównoważonego rozwoju – zadanie badawcze 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

10.4. ocena celów Agendy na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030 – zadanie badawcze 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

10.5. ocena Kompasu zmian systemowych dla rozwoju zrównoważonego z Raportu Rzymskiego 2020 – zadanie badawcze 3 193

CZęŚć III.SPołECZNA GoSPoDARKA RyNKoWA – (Po)PANDEMICZNy

KoNTEKST MIęDZyNARoDoWy

Georg MilbradtDeutsche wirtschafts‑ und finanzpolitische Reaktionen auf die Corona‑‑Pandemie – ein Zwischenbericht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

11.1. Verlauf der Pandemie in Deutschland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19911.2. Wirtschaftliche Auswirkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20311.3. Staatliche Maßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20511.4. Staatliche Programme zur Stimulierung der Nachfrage . . . . . . . . . . . 20911.5. Schuldaufnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211Ergebnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

Justyna BokajłoAnaliza polityczno ‑ekonomicznej narracji Angeli Merkel w odbudowie ładu strefy euro po kryzysie finansowo ‑ekonomicznym 2008+ i pandemii COVID‑19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21512.1. Społeczna Gospodarka Rynkowa jako styl zarządzania

niemieckiego w strefie euro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21712.2. Między współzależnością (ładów), a współdecydowaniem: unijna

narracja Angeli Merkel w kryzysie 2008+ i koronakryzysie . . . . . . . . 21912.3. Analiza porównawcza kryzysu finansowo ‑ekonomicznego 2008+

i koronakryzysu: zmiany instytucjonalne w kierunku większej spójności unii Gospodarczo ‑Walutowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

Spis treści 9

Katarzyna Kamińska, Ewa Kulińska ‑SadłochaŹródła finansowania działań antycovidowych w Polsce i Niemczech . . . . 229

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22913.1. Wpływ pandemii na gospodarkę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23113.2. Rozwój pandemii CoVID‑19 w Niemczech i działania antykryzysowe

podjęte przez rząd federalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23613.3. Rozwój pandemii CoVID‑19 w Polsce i działania antykryzysowe

podjęte przez rząd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

Siergiej ŁukinSpołeczna Gospodarka Rynkowa na Białorusi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25914.1. Model białoruski w kontekście Społecznej Gospodarki Rynkowej . . 259Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

Elżbieta SkąpskaZasady Społecznej Gospodarki Rynkowej w ujęciu porównawczym Polska ‑Białoruś . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26515.1. Idea Społecznej Gospodarki Rynkowej na tle sytuacji społeczno‑

‑gospodarczej Polski i Białorusi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26615.2. Gospodarka polska i gospodarka białoruska w ujęciu społecznym . . 26915.3. Gospodarka polska i gospodarka białoruska w ujęciu rynkowym . . . 271Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277Streszczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295Abstracts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303Spis rysunków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321Noty biograficzne Autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

Wstęp 11

Elżbieta Mączyńska* Piotr Pysz**

WStęp

W długiej fazie dominacji w myśleniu ekonomicznym doktryny liberalizmu i następnie neoliberalizmu rzadko albo prawie w ogóle nie stawiano pytania, dokąd zmierza świat? odpowiedź wydawała się jasna i prosta, o tym zadecyduje ostatecznie rynek jako spontaniczny regulator alokacji dóbr i zasobów. Szczegól‑nie interesujące jest to, że odpowiedź ta pojawiła się już przed kilkuset laty, gdy poprzednicy anglosaskich liberałów, francuscy fizjokraci, sformułowali słynne hasło „laissez faire, laissez passer, le monde va de lui‑même”. Tę wskazówkę współcześnie trzeba uznać nie tylko za przestarzałą, ale także za zasadniczo błędną. Ani nauka ekonomii, ani polityka społeczno ‑gospodarcza nie powinny zaakceptować tego, by świat biegł w przyszłości spontanicznie w dotychczasowym kierunku grożącym pogłębiającym się globalnym nieładem, chaosem, anarchią i ostatecznie kosmiczną w swoich wymiarach katastrofą zagrażającą dalszemu istnieniu ludzkiej cywilizacji. Wobec takiej katastrofy dosłownie, sięgające czasów biblijnych legendy o czterech straszliwych jeźdźcach Apokalipsy – zarazie, wojnie, głodzie i śmierci, zagrażają załamaniu się porządku społeczno ‑gospodarczego. W związku z tym warto przypomnieć nakazujące walkę o przetrwanie ludzkich społeczeństw „kosmiczne prawo przetrwania” chińskiego mędrca starożytności Konfucjusza.

W publicystyce używa się często określenia, że współczesny świat wykoleił się lub dosłownie „wyskoczył z szyn” i ładu społeczno ‑ekonomicznego. Niemiecki filozof Peter Sloterdijk użył dla opisu świata drugiej dekady XXI wieku sugestyw‑nej metafory, pasażerskiego samolotu lecącego na wysokości 12 tys. metrów bez widoku na lądowanie. Jego pasażerowie to cała ludzkość, a wśród pasażerów są grupy gangsterów, pomiędzy którymi na pokładzie wybucha niszcząca strzelanina.

* Prof. Elżbieta Mączyńska – prezes PTE. ** Dr hab. Piotr Pysz, prof. WSFZ – Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku,

Hochschule für Wirtschaft und Technik Vechta ‑Diepholz.

Elżbieta Mączyńska, Piotr Pysz 12

Tymczasem inna grupa pasażerów próbuje ratować co się jeszcze da i w czasie lotu naprawiać samolot. Jeżeli spojrzymy na ten metaforyczny samolot z perspektywy naszej planety ziemi, to siedzimy w nim wszyscy i gangsterów w samolocie oczy‑wiście nie brakuje. Już przed kilkudziesięcioma laty austriacki myśliciel, noblista Friedrich August von Hayek stwierdził, że współczesny człowiek nie będzie już nigdy panem własnego losu, gdyż świat stał się dla niego zbyt skomplikowany, podlegając jednocześnie niezwykle dynamicznym i głębokim przemianom. W ślady von Hayeka poszedł wybitny niemiecki socjolog ulrich Beck, który określił współczesne przemiany w życiu społecznym i gospodarczym świata przejętym z biologii określeniem metamorfozy. W książce pt. The Metamorphosis of the World wydanej pośmiertnie w Cambridge w roku 2016 autor wskazuje na złożo‑ność i przede wszystkim wielkie niewiadome cechujące świat pierwszych dekad XXI wieku. W konkluzji Beck stwierdza, że w wymiarze światowym dokonuje się radykalna metamorfoza społeczno ‑gospodarcza. Prowadzi ona świat w kierunku zupełnie nowej jakości, przy czym w istocie rzeczy nie wiadomo po co, dlaczego, dokąd i do czego. Z tych i innych wypowiedzi światowych naukowych autorytetów wynika, że rozwój świata wymknął się w coraz większym stopniu, jeżeli nawet niecałkowicie, spod kontroli rządów i politycznych organizacji międzynarodowych. Czyli, zgodnie z poprzednio cytowanym hasłem XVIII‑wiecznych francuskich fizjokratów, świat idzie (porusza się) sam z siebie.

Wyłania się jednak pytanie, czy kierując się „kosmicznym prawem prze‑trwania” Konfucjusza, możemy sobie na to pozwolić? Jeżeli ludzka cywilizacja ma przetrwać, to odpowiedź może być tylko negatywna. Jako pośrednio wiele znaczące ostrzeżenie można powołać się na wypowiedz Johna Maynarda Key‑nesa w opublikowanym w „Biuletynie PTE” 2020, nr 4 jego eseju pt. Ekonomiczne perspektywy dla naszych wnuków sugerującą istnienie w dalekiej prehistorycznej przeszłości nieznanej dotychczas cywilizacji ludzkiej. Keynes stwierdza bowiem, że „przed ostatnią epoką lodowcową musiała istnieć era postępu i wynalazków porównywalna z tą, w której żyjemy dzisiaj”. Istnienie w przeszłości wysoko rozwiniętej cywilizacji sugeruje też ciągle powracająca legenda o tajemniczej Atlantydzie. Cywilizacje odległej przeszłości, jeżeli kiedyś rzeczywiście istniały, musiały też kiedyś w mrokach dziejów zaginąć. Na współczesne zagrożenia dla istnienia ludzkości wskazuje w wywiadzie dla tygodnika „Der Spiegel” (nr. 20, 15.05.2021, s. 103) Johan Rockström dyrektor ds. naukowych renomowanego Instytutu Badań Klimatycznych w Poczdamie. „Jeżeli nadal będziemy podnosić

Wstęp 13

temperaturę ziemi, to wtedy opuścimy dotychczas panującą normalną fazę ciepłą na naszej planecie (średnio około 14 °C ...uzupełnienie – Piotr Pysz) i będziemy poruszać się w kierunku zasadniczo innego stanu klimatu, fazy gorącej, takiej która występowała na Ziemi w czasie obecności na niej dinozaurów”.

Przetrwanie ludzkości będzie zależało od tego, czy uda się zmobilizować aktywne kręgi społeczeństw krajów wysokorozwiniętych i krajów znajdujących się na ekonomicznym dorobku dla realizacji idei „naprawy świata”. Musi z tym współgrać trafny dobór koncepcji polityki społeczno ‑gospodarczej. Przeciwko rozpowszechnionej tezie, że polityka w skali globalnej jest w ogóle niemożliwa przemawia fakt, że ostatnia doniosła inicjatywa prezydenta Stanów Zjednoczo‑nych Joe Bidena wprowadzenia jednolitego podatku w wysokości 15% od zysków wielkich międzynarodowych firm i korporacji wchodzi zadziwiająco szybko w fazę realizacji. Praktyka polityki społeczno ‑gospodarczej pokazuje, że jej implemen‑tacja jest w wysokim, jeżeli nie w decydującym stopniu, uzależniona od siły jej podmiotu. obok Stanów Zjednoczonych taką sprawczą siłą dysponują obecnie jeszcze tylko Chiny i unia Europejska (uE). Polityka społeczno ‑gospodarcza dla „naprawy świata” wymaga ścisłej współpracy uE ze Stanami Zjednoczonymi. Większość w przeszłości realizowanych koncepcji polityki społeczno ‑gospodarczej jest dla obecnej krytycznej sytuacji świata nieprzydatna albo wręcz szkodliwa. W rachubę wchodzą na bieżąco w czasie globalnej pandemii i kryzysu gospodar‑czego jako „koło ratunkowe” implementowany keynesizm i w dalszej perspek‑tywie ordoliberalna koncepcja społecznej gospodarki rynkowej (SGR). Poprzez jej silną instytucjonalizację i decydującą rolę organów władzy politycznej przy kształtowaniu reguł obowiązujących podmioty gospodarcze i społeczne w procesie gospodarowania, koncepcja ta stwarza nadzieję na zatrzymanie obecnych nader niebezpiecznych czy wręcz zgubnych tendencji w gospodarce i społeczeństwach światowych.

Kwestie te są przedmiotem analiz w niniejszej monografii. Jest to kolejna publikacja w wydawniczym cyklu Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego na temat społecznej gospodarki rynkowej1. Monografia ta jest w pewnym sensie

1 Zestaw tych publikacji dostępny jest na stronie internetowej PTE w zakładce „Książki ekono‑miczne. Społeczna gospodarka rynkowa”: http://www.ksiazkiekonomiczne.pl/art/cat/44. Poprzed‑niczka niniejszej monografii to praca zbiorowa pod redakcją E. Mączyńskiej i P. Pysza pt. Społeczna Gospodarka Rynkowa i integracja europejska w czasach dziejowego przełomu, PTE, Warszawa 2020, http://www.pte.pl/pliki/2/1/SGR_2020.pdf.

http://www.ksiazkiekonomiczne.pl/art/cat/44

http://www.pte.pl/pliki/2/1/SGR_2020.pdf


znakiem czasu, bowiem odróżniają ją od poprzednich akcenty i analizy związane z pandemią CoVID‑19, która od końca 2019 roku doskwiera światu, destrukcyjnie wpływając na ludzi i gospodarkę.

Prezentowane w tej monografii teksty mają charakter teoretyczno ‑empiryczny i zostały podzielone na trzy części. Pierwsza z nich pt. Społeczna gospodarka rynkowa i ordoliberalizm stanowi ogólnoteoretyczny (głównie) punkt wyjścia i podłoże do przedstawianych w kolejnych częściach tej publikacji rozważań i analiz o charakterze przede wszystkim empirycznym. Druga część pt. (Po)pandemiczne uwarunkowania i działania ukierunkowana jest na analizy antypandemicznych, instytucjonalnych, społeczno ‑gospodarczych i politycznych działań, podejmowa‑nych w Polsce, z uwzględnieniem kontekstu globalnego. Natomiast trzecia część pt. Społeczna gospodarka rynkowa – (po)pandemiczny kontekst międzynarodowy zawiera głównie porównawcze analizy pandemicznych doświadczeń i działań trzech krajów, w tym Polski, Niemiec i Białorusi.

Autorami przedstawianych w niniejszej monografii tekstów są ekonomiści, politolodzy, socjolodzy i filozofowie od lat prowadzący naukowe studia literatury przedmiotu oraz badania na temat społecznej gospodarki (vide przedstawione na końcu monografii biogramy).

Tym samym zawarte w tej publikacji teksty mają wymiar interdyscyplinarny, co sprzyja badawczemu holizmowi. Ma to istotne znaczenie, tym bardziej, że obecnie w naukowym i pozanaukowym dyskursie wyraźna jest skłonność do przypisywania właśnie pandemii CoVID‑19 niemal wszystkich dysfunkcji i chaosu współcze‑snego świata, to jednak istnieje dostatecznie wiele dowodów na to, że ich podłoże jest bardziej złożone. Podłoże to charakter systemowy, strukturalny, wynikający z wynaturzeń wolnorynkowego neoliberalnego modelu kapitalizmu. Generujące rzeczony chaos dysfunkcje współczesnego świata to bowiem przede wszystkim następstwo określonych rozwiązań w systemach społeczno ‑gospodarczych po‑szczególnych krajów, głównie krajów Zachodu. Dlatego też w niniejszej monografii zwraca się właśnie uwagę na złożoność czynników kształtujących społeczno‑‑gospodarczą, globalną i lokalną rzeczywistość.

Niewątpliwie jednym z następstw pandemii jest spektakularne wyekspono‑wanie dysfunkcji współczesnego świata. Pandemiczny kryzys, podobnie zresztą jak wszystkie poprzednie kryzysy, to bowiem swego rodzaju otwieracz oczu, a zarazem bolesna lekcja dla ludzkości, uświadamiająca rodzaje i skalę błędów w kształtowaniu dzisiejszej rzeczywistości. Choć teza o negatywnym wpływie

Wstęp 15

pandemii na tę rzeczywistość jest truizmem, to jednak wiele wskazuje (i potwier‑dzają to liczne najnowsze publikacje oraz badania), że rozmiary pandemicznej destrukcji mogłyby być znacznie łagodniejsze, gdyby w systemach społeczno‑‑gospodarczych więcej miejsca zajmowały kwestie systemowe, w tym optyma‑lizacji relacji państwo – wolny rynek i kwestie harmonijnego, trwałego rozwoju społeczno ‑gospodarczego.

Potwierdzają to też prezentowane w niniejszej monografii analizy, wskazujące, że obecnie pandemia staje się swego rodzaju cezurą, wymuszającą ustrojowo‑‑systemowe zmiany, umożliwiające przywracanie ładu w wymiarze krajowym i globalnym. Nieprzypadkowo też rośnie w naukowych i eksperckich kręgach zainteresowanie ordoliberalną koncepcją społecznej gospodarki rynkowej, co potwierdzają m. in. badania prowadzone przez Annę Grabską ‑Jurczuk i Piotra Pysza (vide rozdział I tej monografii). uzasadnia to zarazem potrzebę pogłębio‑nych analiz tej, wywodzącej się sprzed II wojny światowej koncepcji. I właśnie na tego typu analizy ukierunkowana jest zarówno ta monografia, jak i wcześniejsze publikacje PTE na ten temat.

Ważnym elementem niniejszej monografii są odniesienia do wybranych, najnowszych nurtów w publikacjach ekonomicznych, dotyczących kształtowania takich rozwiązań w systemach społeczno ‑gospodarczych, które ograniczałyby ryzyko występowania rozmaitych, hamujących rozwój społeczno ‑gospodarczy, wynaturzeń. Analizie poddawane jest m. in. charakteryzowane w najnowszej książce Paula Krugmana ryzyko związane z funkcjonowaniem tzw. zombie ‑idei, czyli szkodliwych, sztucznie podtrzymywanych przy życiu – hamujących pozy‑tywne przemiany społeczno ‑gospodarcze – poglądów. Poglądów tych w praktyce nie udaje się wyeliminować, mimo negujących je dowodów naukowych. W ra‑mach najnowszych nurtów w ekonomicznej debacie, uwzględniana jest też w tej monografii m. in. koncepcja Kate Raworth „ekonomii obwarzanka”. Koncepcja ta analizowana jest w kontekście społecznej gospodarki rynkowej.

To tylko niektóre wątki składające się na niniejszą monografię. Prezentujemy zawarte w niej teksty z nadzieją, że przyczynią się one do zwiększania zaintereso‑wania ordoliberalną koncepcją społecznej gospodarki rynkowej. Choć koncepcja ta ma – konstytucyjną w Polsce i traktatową w unii Europejskiej – rangę, wciąż znajduje niedostateczne przełożenie na społeczno ‑gospodarczą rzeczywistość. A jest to wszak koncepcja ustroju ładu społeczno ‑gospodarczego, ładu, którego niedostatek jest tak we współczesnym świecie widoczny i dotkliwy.


Kierujemy tę monografię do czytelników z nadzieją, że przyczyni się ona nie tylko do większej popularyzacji idei ordoliberalnych, w tym społecznej gospodarki rynkowej, lecz także do ich większego wpływu na kształtowanie współczesnej rzeczywistości społeczno ‑gospodarczej i jej (po)pandemicznych zmian w skali globalnej i lokalnej.

Wstęp 17

część i.

Społeczna GoSpodarka rynkoWa i ordoliberalizm

Społeczna Gospodarka Rynkowa i (po)pandemiczna perspektywa... 19

Elżbieta Mączyńska*

Społeczna GoSpodarka rynkoWa i (po)pandemiczna perSpektyWa zmian filozofii kSztałtoWania SyStemu Społeczno ‑GoSpodarczeGo**

WprowadzenieKoniec drugiej i początek trzeciej dekady XXI w. z pewnością przejdą do historii

świata, w tym także do historii gospodarczej, jako okres koronawirusowej pandemii CoVID‑19, skutkującej nie tylko ogromem śmiertelnych ofiar wśród ludzi, ale też głębokimi kryzysowymi zjawiskami w gospodarkach oraz w relacjach społeczno‑‑gospodarczych w wymiarze krajowym i globalnym2. Choć obecnie w dyskursie społeczno ‑gospodarczym i politycznym wyraźnie daje się zauważyć skłonność do przypisywania pandemii niemal wszystkich dysfunkcji i chaosu współczesnego świata, to jednak istnieje dostatecznie wiele dowodów na to, że ich podłoże jest bardziej złożone. Ma charakter systemowy, strukturalny, wynikający z wynaturzeń wolnorynkowego neoliberalnego modelu kapitalizmu. Pandemia zaś niczym szkło powiększające uwydatniła to, ujawniając nieład, chaos, nieprzygotowanie, nieod‑porność współczesnych gospodarek na kryzysowe zagrożenia. Jednak już przed

* Prof. Elżbieta Mączyńska – prezes PTE, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie.** Tekst ten jest nawiązaniem i swego rodzaju kontynuacją artykułów mojego autorstwa

i współautorstwa P. Pysza, opublikowanych w Wydawnictwie PTE, w cyklu prac zbiorowych na temat społecznej gospodarki rynkowej, w latach 2018–2020, m. in. monografii (http://www.pte.pl/pliki/2/1/SGR_2020.pdf) E. Mączyńska, P. Pysz (red.), Społeczna Gospodarka Rynkowa i integracja europejska w czasach dziejowego przełomu, PTE, Warszawa 2020, w tym rozdział pt. Społeczna Gospodarka Rynkowa. Archaiczny pleonazm czy remedium? [Mączyńska, 2020].

2 Wciąż trwająca pandemia zmienia statystki dotyczące jej następstw, a w dodatku dane te są dalece niepełne i obarczone znacznym ryzykiem niedoszacowań i błędów. Dlatego też tu ograniczam się jedynie do informacji, że dotychczas (wg oficjalnych danych WHo z lipca 2021 r.) od początku pan‑demii z powodu CoVID‑19 zmarło 4 136 518 osób, w tym w Polsce ponad 75 235 [WHo, 2021].

Elżbieta Mączyńska 20

pandemią zarówno sama rzeczywistość, jak i wyniki badań naukowych, niemal jed‑noznacznie wskazywały, że świat pogrąża chaos [Weizsäcker, Wijkman, 2018].

Nie brakuje dowodów, że generujące ów chaos dysfunkcje to następstwo okre‑ślonych rozwiązań w systemach społeczno ‑gospodarczych poszczególnych krajów, przede wszystkim krajów Zachodu, a także krajów dokonujących transformacji rynkowej. W warunkach globalizacji systemy Zachodu nieuchronnie promieniują na funkcjonowanie świata. Co najmniej od czterech dekad były one zdominowane przez doktrynę neoliberalną, z charakterystycznym dla niej fundamentalizmem rynkowym i związanym z tym trendem do sprowadzania do minimum roli pań‑stwa w kształtowaniu polityki społeczno ‑gospodarczej. Cztery dekady dominacji takiej doktryny silnie wpłynęły na kształtowanie się globalnych struktur i tren‑dów społeczno ‑gospodarczych, także instytucjonalnych. Spektakularnym tego przejawem jest np. nasilanie się nierówności społecznych, w tym dochodowych, co jest m. in. związane z rozwojem struktur oligopolistycznych. Znajduje to po‑twierdzenie zarówno w teorii ekonomicznej, jak i w praktyce. Między innymi brytyjski ekonomista Paul Collier wskazuje na swego rodzaju żarłoczność, nie‑sprawiedliwość neoliberalnego systemu społeczno ‑gospodarczego i cechujący go egoistyczny indywidualizm, kreujący „społeczeństwo rottweilerów” [Collier, 2017; Collier, 2018]. Z kolei struktury monopolistyczne, choć paradoksalnie są oksymoronem, antytezą wolnego rynku i jego mechanizmów, to potwierdzają jednak ich autodestrukcyjne cechy. Wolny rynek z natury bowiem nagradza naj‑silniejsze podmioty, sprzyjając ich rozrostowi, tym samym wciąż umacniając ich rynkową władzę i pozycję, stopniowo marginalizując wolną konkurencję, zarazem osłabiając rynkową pozycję mniejszych podmiotów. Takie trendy w kształtowaniu się struktur instytucjonalno ‑gospodarczych zwiększają ryzyko nasilania się swego rodzaju globalnej monokultury, z koncentracją produkcji i władzy w ponadnaro‑dowych przedsiębiorstwach ‑gigantach, co łączy się ze słabnącą rolą państw i ich instytucji. Stąd też laureat Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii, Joseph E. Stiglitz ocenia wręcz, że „stworzyliśmy system, który jest bardzo podatny na pandemię” [Stiglitz, 2020a, s. 10]. Zarazem jednak wciąż nie brakuje zwolenników neoliberalnych rozwiązań, zwłaszcza wśród rozmaitych grup interesów [Greive, 2021]. Tym niemniej coraz więcej jest publikowanych analiz i badań wskazujących na niechlubną spuściznę neoliberalizmu [Kołodko, 2008; Stiglitz, 2010b; Galloway, 2021; Krugman, 2020]. Choć brakuje dostatecznych dowodów na rychłą śmierć neoliberalizmu, to z pewnością wiara w tę doktrynę została obecnie poważnie podważona.


Niewątpliwie jednym ze skutków pandemii jest bowiem uwypuklenie, wyeks‑ponowanie dysfunkcji współczesnego świata. Kryzys, jaki wywołała pandemia CoVID‑19 (podobnie zresztą jak wszystkie poprzednie kryzysy, zwłaszcza Wieki Kryzys z lat 1929–1933 oraz światowy kryzys finansowy z 2008 r.), to swego rodzaju otwieracz oczu, a zarazem bolesna lekcja dla ludzkości, uświadamiająca rodzaje i skalę błędów w kształtowaniu społeczno ‑gospodarczej rzeczywistości. Choć teza o negatywnym wpływie pandemii na tę rzeczywistość jest truizmem, to jednak wiele wskazuje i potwierdzają to liczne najnowsze publikacje, że rozmiary pandemicznej destrukcji mogłyby być znacznie mniejsze, gdyby w systemach społeczno ‑gospodarczych dotkniętych pandemią krajów więcej miejsca zajmowały kwestie optymalizacji relacji państwo – wolny rynek i kwestie harmonijnego, trwa‑łego rozwoju społeczno ‑gospodarczego. Zamiast tego doszło do fetyszyzowania samego wzrostu gospodarczego i pogoni za nim oraz zyskiem za wszelką cenę, bez względu na następstwa społeczne i ekologiczne [Galloway, 2021; Kołodko, 2021a]. W warunkach dominacji doktryny neoliberalnej wzrost gospodarczy mierzony wskaźnikiem produktu krajowego brutto (PKB) stał się niemal rynkowym bożkiem, spychając na margines formalnie deklarowane w krajach demokratycznych cele ukierunkowane na poprawę jakości życia ludzi, w tym postęp społeczny i eko‑logiczny. oczywiście skala tego typu wynaturzeń była różna w poszczególnych krajach, co wiązało się ze zróżnicowanym stopniem opanowania polityki tych krajów przez doktrynę neoliberalną. W najmniejszym stopniu uległy jej kraje skandynawskie, czego nie można powiedzieć o innych krajach Zachodu.

W takich warunkach pandemia staje się swego rodzaju cezurą, wymuszającą ustrojowo ‑systemowe zmiany. Nieprzypadkowo też obecnie w kręgach nauko‑wych, eksperckich i medialnych, zwłaszcza w krajach Zachodu, intensyfikuje się debata na temat przyszłych, popandemicznych kierunków zmian w systemach społeczno ‑gospodarczych, zmian umożliwiających przywracanie ładu w wy‑miarze krajowym i globalnym. Zarazem rośnie zainteresowanie ordoliberalną koncepcją społecznej gospodarki rynkowej (vide w tej monografii rozdział II autorstwa P. Pysza i A. Jurczuk). ordoliberalizm, czyli liberalizm uporządkowany (bo ordo znaczy ład) stanowi bowiem swego rodzaju przeciwwagę do koncepcji neoliberalnych, w których kwestie ładu pozostawiane są automatyzmowi mechani‑zmów wolnego rynku [Mączyńska, Pysz, 2020a; Mączyńska, Pysz, 2020b]. Znajduje to też odzwierciedlenie w najnowszych publikacjach, także dotyczących kwestii do niedawna zupełnie pomijanych w debatach ekonomicznych, jak np. kwestii kosztów narastania syndromu samotności ludzi [Hertz, 2020].


Celem tego rozdziału jest przedstawienie wybranych najnowszych nurtów w publikacjach ekonomicznych, dotyczących kształtowania takich rozwiązań w systemach społeczno ‑gospodarczych, które ograniczałyby ryzyko występowania rozmaitych, hamujących rozwój społeczno ‑gospodarczy, wynaturzeń. Analizie poddawana jest przede wszystkim koncepcja ekonomii obwarzanka. Jest ona rozpatrywana w kontekście koncepcji społecznej gospodarki rynkowej (SGR). Sama zaś SGR nie jest tu przedmiotem szczegółowych analiz, przede wszystkim dlatego, że analizy te przedstawione zostały m. in. w cyklu wydawniczym PTE na temat społecznej gospodarki rynkowej [Mączyńska, 2020; Mączyńska, Pysz, 2020b]3. Z tych samych względów rezygnuję w tym tekście z analizy przejawów kryzysogennego spękania, chwiejności i nieładu współczesnego świata.

Podstawą przedstawionych w tym eseju analiz i ocen jest literatura przedmiotu, przy czym formułowane wnioski w znacznej mierze oparte są na hermeneutyce. W takim kontekście stawiane jest m. in. pytanie o kierunki niezbędnych przemian w systemach społeczno ‑gospodarczych, ale też pytanie o realne możliwości wdra‑żania tych przemian. łączy się to zarazem z pytaniem, dlaczego mimo wyraźnie kryzysogennych i potwierdzanych w praktyce cech doktryny neoliberalnej, znalazła ona przychylność w polityce społeczno ‑gospodarczej wielu krajów i wciąż nie brakuje wyznawców tej doktryny. Tej kwestii dotyczy pierwsza część tego eseju, nawiązująca do publikacji laureata Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii, Paula Krugmana, pt. Arguing With Zombies: Economics, Politics, and the Fight for a Better Future (Zmagania z zombies: ekonomia, poli‑tyka i walka o lepszą przyszłość) [Krugman, 2020]. Przedmiotem drugiej części eseju jest konfrontacja koncepcji ekonomii obwarzanka z koncepcją społecznej gospodarki rynkowej. Na tym tle w ostatniej części eseju analizowane są wyzwa‑nia, wymogi, szanse i ograniczenia systemowe, jakie wynikają z dokonujących się przemian cywilizacyjnych, będących następstwem ogarniającej obecnie świat czwartej rewolucji przemysłowej.

3 W traktacie ustanawiającym Konstytucję dla Europy uznano, że podstawą trwałego rozwoju unii Europejskiej będzie społeczna gospodarka rynkowa [Traktat..., 2004]. Znalazło to także po‑twierdzenie w Traktacie z lizbony, zmieniającym traktat o unii Europejskiej i traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, zgodnie z którym „unia ustanawia rynek wewnętrzny. Działa na rzecz trwałego rozwoju Europy, którego podstawą jest zrównoważony wzrost gospodarczy oraz stabil‑ność cen, społeczna gospodarka rynkowa o wysokiej konkurencyjności zmierzająca do pełnego zatrudnienia i postępu społecznego oraz wysoki poziom ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego. Wspiera postęp naukowo ‑techniczny” [Traktat..., 2008].


Stawiane w tym eseju pytania w większości mają charakter pytań otwartych, co uzasadniają normatywne i predyktywne aspekty analizowanej problematyki oraz podejście heurystyczne, ale także narastający we współczesnym świecie syndrom Czarnego łabędzia, niepewności co do kształtowania się przyszłości [Taleb, 2013; Taleb, 2014]. Wiąże się to nieuchronnie z ryzykiem błędów poznawczych, przed czym przestrzega m. in. amerykański ekonomista Dani Rodrik: „Ekonomiści po‑winni z pokorą podchodzić nie tylko do tego, co wiedzą, ale też do tego, ile mogą się dowiedzieć” [Rodrik, 2019, s. 48].

1.1. Meandry ekonomii. Zombie ‑idee jako bariera systemowych przemian

Szeroko opisywane w literaturze przedmiotu, charakterystyczne dla współ‑czesnego świata spękanie, chwiejność, nieład, dysfunkcje i rozmaite głębokie asymetrie, w tym asymetrie dochodowe, a także wynaturzenia ekologiczne ob‑jaśniane są na różne sposoby. Jednak mimo różnic zawsze tego typu analizy pro‑wokują pytanie o sprawność systemu społeczno ‑gospodarczego. To zaś łączy się z pytaniem o rolę teorii ekonomicznej w kształtowaniu społeczno ‑gospodarczej rzeczywistości. I tu literatura przedmiotu dostarcza wielu dowodów na to, że ów nieład jest w znacznej mierze następstwem charakterystycznego dla ostat‑nich dekad marginalizowania (zarówno w teorii ekonomicznej, jak i w praktyce gospodarczej) doświadczenia historycznego. Dotyczy to przede wszystkim eko‑nomii neoklasycznej, w tym zwłaszcza ortodoksyjnej ekonomii głównego nurtu, z charakterystycznym dla niej dążeniem do osiągnięcia doskonałości formalnej na wzór fizyki czy matematyki, co wymaga abstrahowania od szerszego społeczno‑‑gospodarczego, historycznego, psychologicznego czy aksjologicznego, w tym etycznego, kontekstu badawczego4. W tym wyraża się cechujący metodologiczną

4 Wciąż jednak dyskusyjnym, dalekim od pełnej klarowności problemem, pozostaje klasyfikacja poszczególnych nurtów w ekonomii neoklasycznej, czyli rozwijanej od połowy XIX wieku nauki na podłożu klasycznej ekonomii smithowskiej. Wątpliwości klasyfikacyjne dotyczą też teorii ekonomii w ogóle i wyodrębnianych w niej szkół czy nurtów. objętą tą klasyfikacją ekonomię ortodoksyjną (z gr. ortodoksia, orthós – „prosty”, dóksa – „opinia, sława”) cechuje rygorystyczne przestrzeganie przyjętych, właśnie upraszczających założeń ekonomii neoklasycznej, w tym m. in. założenie o homo oeconomicus. Z kolei ekonomia głównego nurtu (main ‑stream economics) to pojęcie szersze, obej‑mujące te szkoły we współczesnej ekonomii, które bazują na części założeń ekonomii neoklasycznej (zalicza się do tego nurtu m. in. monetaryzm, teorię racjonalnych oczekiwań i teorię realnego cyklu


warstwę ekonomii ortodoksyjnej redukcjonizm i uniwersalizm, czyli przyjęcie zasady powszechności obowiązywania reguł ekonomii w innych dziedzinach życia społeczno ‑gospodarczego, co postrzegane jest też jako swego rodzaju imperia‑lizm ekonomii [Wilkin, 2014; Ratajczak, 2014; Bałtowski, 2016; Kołodko, 2013]. Dzieje się tak, mimo że teorie ekonomiczne są „zawsze wytworem określonego miejsca i czasu. Nie można ich rozpatrywać w oderwaniu od świata, który próbują wyjaśniać. A ten świat się zmienia, podlega procesowi nieustannych przemian” [Galbraith, 2011, s. 15]. Jeśli więc teorie ekonomiczne mają odzwierciedlać rze‑czywistość, to też muszą się zmieniać.

Jeśli się tak nie dzieje, nieuchronnie dochodzi do rozziewu między teorią ekonomiczną a rzeczywistością społeczno ‑gospodarczą, co zarazem stanowić może pożywkę dla kształtowania doktryn czy idei generujących ryzyko społeczno‑‑gospodarczego nieładu. Taką właśnie, ukształtowaną na podłożu ekonomii orto‑doksyjnej doktryną stał się neoliberalizm. Doktryna ta odegrała zasadniczą rolę w promowaniu trzech procesów: procesu osłabiania instytucji państwa, procesu marginalizacji dobra wspólnego i osłabienia poczucia racjonalnego działania gospodarczego w sferze publicznej, procesu osłabiania rangi kultury myślenia strategicznego, na rzecz dominacji podejścia krótkookresowego [Kukliński, 2010, s. 40–41]. Stąd też neoliberalizm jest niekiedy postrzegany jako rodzaj karykatury liberalizmu klasycznego, gdzie liberalna troska o wolność jednostki, polityczne równouprawnienie i prawa człowieka zostały wypaczone przez sprowadzenie tego wyłącznie do gospodarczej doktryny [Mirowski, Plehwe, 2009, s. 447]. Nie‑przypadkowo też neoliberalizm postrzegany jest zarazem jako grabieżcza forma liberalizmu, jako liberalizm bez cechującego ordoliberalizm ładu. Harwardzki ekonomista Dani Rodrik skonstatował w 2002 r., że między neoliberalizmem a liberalizmem klasycznym – fundamentem ekonomii neoklasycznej – jest taka relacja, jak między astrologią a astronomią [Rodrik, 2002].

Trzeba jednak zastrzec, że mimo wskazywania neoliberalizmu jako głów‑nego winowajcy obecnych społeczno ‑gospodarczych wynaturzeń, w literaturze

koniunkturalnego). W odróżnieniu od ortodoksji i ekonomii głównego nurtu ekonomia heterodok‑syjna (gr. héteros – „inny”) obejmuje inne nurty w teorii ekonomii, które nie mają cech ortodoksji ani ekonomii głównego nurtu. Różnice wynikają z odmienności metod badawczych oraz zakresu i przedmiotu badań. Do heterodoksyjnego odłamu w ekonomii należą m. in. ordoliberalizm i szkoła historyczna, instytucjonalizm i neoinstytucjonalizm, ekonomia ewolucyjna, teoria wyboru publicz‑nego oraz ekonomia behawioralna (choć i takie przyporządkowanie nie pozostaje bez kontrowersji) [vide: Fiedor, Gorynia, Hardt, 2021; Fiedor, Gorynia, Mączyńska, 2020; Rutkowska ‑Tomaszewska, Kwaśnicki, 2020].


przedmiotu wciąż brak jest jednoznacznej oceny tej doktryny i jej podłoża teorii ekonomii. oceny na ten temat są rozbieżne, choć pandemiczny kryzys zdaje się nieco przybliżać do konsensusu, czemu sprzyjają okołopandemiczne publikacje i dyskurs ekonomiczny [Arak, 2021; Galloway, 2021]5. Publikacji na ten temat jest coraz więcej, choć wciąż ma miejsce chaos definicyjny i nader często synonimiczne traktowanie takich pojęć jak klasyczny liberalizm i neoliberalizm, w dodatku bez odniesień do ordoliberalizmu. Te trzy wymienione odmiany liberalizmu (liberalizm klasyczny, ordoliberalizm i neoliberalizm) nie dość, że są bezzasadnie traktowane jako synonimy, to w dodatku nierzadko mylone i/ lub traktowane jako monolit, charakteryzowany pod hasłem „liberalizm”, bez należytego wyjaśnienia jego istoty i zróżnicowanych odmian [Mączyńska, Pysz, 2014]6. Nie pozostaje to bez negatyw‑nych konsekwencji dla szlachetnej idei, jaką jest liberalizm. W sytuacji nieodróż‑niania wymienionych odmian liberalizmu, niechlubna spuścizna neoliberalizmu obciąża liberalizm w ogóle. Zwraca na to też uwagę G.W. Kołodko, podkreślając, że na wartościach liberalnych, hołubiących wolność wszelką, także gospodarczą, można i warto budować lepszą przyszłość. „Takie ideały, jak wolność, swoboda wyboru, demokracja, pluralizm, prywatna własność, przedsiębiorczość, rynek, konkurencja – to godne zabiegów pozytywy. Neoliberalizm natomiast, w sposób tyleż cyniczny, co skuteczny, eksploatuje te liberalne wartości, aby transferować dochody od większości średniaków i biedaków do mniejszości zamożnych i bo‑gatych” [Kołodko, 2013, s. 37]7.

5 Pierwszą kompleksową naukową (choć też niepozbawioną kontrowersji) próbę rozwikłania istoty i historycznych korzeni oraz ewolucji neoliberalizmu stanowi dzieło pod redakcją Philipa Mirowskiego i Dietera Plehwe [2009].

6 Różnice między ordoliberalizmem, neoliberalizmem i smithowskim liberalizmem klasycznym są szczegółowo charakteryzowane w publikacji E. Mączyńskiej i P. Pysza [2014].

7 G.W. Kołodko zwraca przy tym uwagę na terminologiczne różnice między Europą i uSA. „W uSA określenia neoliberał w zasadzie nie ma w obiegu, a jeśli jest używane, to bez negatywnej konotacji, którą nadajemy mu w Europie. W amerykańskiej literaturze neoliberalizm najczę‑ściej określany jest jako współczesny leseferyzm albo neokonserwatyzm” [Kołodko, 2013, s. 37]. Z kolei francuski ekonomista Thomas Piketty, traktujący narastanie nierówności jako podsta‑wowe schorzenie współczesności, postrzega je jako zjawisko społeczne napędzane przez system społeczno ‑gospodarczy, zwłaszcza przez rozwiązania instytucjonalne [Piketty, 2020]. W rozmowie z Steinmetz ‑Jenkinsem dla czasopisma „The Nation”, neoliberalną formę kapitalizmu określa jako „hiperkapitalizm”, będący „rodzajem społeczeństwa własnościowego na sterydach”. Zastrzega przy tym, że woli używać pojęcia ideologii neopropretoriańskiej (‘neoproprietarian’ ideology) zamiast neoliberalizmu, aby podkreślić kluczową rolę stosunków własności i uniknąć niejasności związa‑nych z ideą liberalizmu [Steinmetz ‑Jenkins, 2020]. To nowe pojęcie dodatkowo uwypukla problem narastania nierówności majątkowo ‑dynastycznych [Piketty, 2020].


Wynaturzenia powstające na podłożu neoliberalnej doktryny, głównie na przy‑kładzie uSA, są przedmiotem rozważań Paula Krugmana, laureata Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii, w książce pod symptomatycznym tytułem: Arguing with Zombies: Economics, Politics, and the Fight for a Better Future (Zmagania z zombies: ekonomia, polityka i walka o lepszą przyszłość) [Krugman, 2020]. owe tytułowe zombies, czyli żywe trupy, to w tym przypadku nie przedsię‑biorstwa sztucznie podtrzymywane przy życiu, a ekonomiczne idee. To potężne idee ekonomiczne, których nie udaje się wyeliminować z życia społeczno ‑gospodarczego, mimo negujących te idee dowodów naukowych. Krugman dochodzi do wniosku, że dzieje się tak dlatego, że stojące za tym interesy gospodarcze i polityczne są zbyt silne. Idee te, choć negowane przez rzeczywistość społeczno ‑gospodarczą i jej szkodzące, wciąż znajdują miejsce w obszarze politycznym i gospodarczym, co nierzadko łączy się z interesownym zakłamywaniem realiów. Krugman odnosi pojęcie zombies do szeregu polityk społeczno ‑gospodarczych, opartych właśnie na ideach/teoriach ‑zombies. Choć okazują się one błędne, fałszywe, wciąż trwają „pożerając ludzkie mózgi” i powracają, sztucznie podtrzymywane przy życiu (także poprzez bodźce finansowe), zwłaszcza przez kręgi mające w tym swoje, skrywane swoje interesy. Dowodów tego nie brakuje, stąd też cytowana książka jest obszerna i liczy 464 stron. Krugman przeciwstawia się takim teoriom ‑zombies jak homo oeconomicus, austerity (czyli rzekomo ozdrowieńcza w warunkach recesji polityka zmniejszania deficytu budżetowego poprzez gwałtowne cięcia wydatków państwa), czy teoria skapywania (rickle ‑down theory), wg której nierówności społeczne, w tym dochodowe, nie stanowią problemu, bowiem przypływ, czyli bogacenie się najbogatszych unosi wszystkie łodzie, zatem bogacą się wszyscy. Według Krugmana w uSA już samo poruszanie kwestii nierówności traktowane jest jako bezzasadna, nieamerykańska „marksistowska gadanina”. Gwałtowny wzrost nierówności w okre‑sie pandemii przeczy jednak zasadności lekceważenia tej kwestii. Krugman ocenia wręcz, że nigdy wcześniej we współczesnej amerykańskiej historii plutokracja tak otwarcie nie przyjęła idei, że zyski liczą się o wiele bardziej niż ludzie. Na polskim gruncie sporo miejsca tym kwestiom poświęca także Grzegorz W. Kołodko, który zwraca uwagę, że łodzie „maluczkich” często toną, a „podnoszą się jachty tylko luksusowe” [Kołodko, 2021b].

Krugman przestrzega przed zombie ‑ideami, podkreślając, że tak naprawdę nigdy nie można ich w pełni unieszkodliwić, uśmiercić. uznaje przy tym za szcze‑gólnie skompromitowane, ale wciąż praktykowane w teorii ekonomii założenie o homo oeconomicus, krytycznie oceniane także przez wielu innych autorów.


Tezy Krugmana nie są zatem nowe, ale wciąż bardzo aktualne, tym bardziej, że rygorystyczne trzymanie się założenia o homo oeconomicus przesuwa na margines właśnie kwestie wynaturzeń rynkowych i ich negatywnych następstw dla uczest‑ników rynku, przede wszystkim dla nabywców produktów rynkowych. Skoro bowiem (zgodnie z tym tokiem myślenia) mają oni cechy homo oeconomicus, nie może im zagrażać ze strony rynku żadne oszustwo czy manipulacja. o tym, że to nieprawda przekonuje zarówno codzienność, jak i badania ekonomiczne. Szcze‑gólnie wyraziście przedstawiają to także dwaj nobliści: George Akerlof i Robert Shiller w książce pod znamiennym tytułem: Złowić frajera. Ekonomia manipulacji i oszustwa (Phishing for Phools: The Economics of Manipulation and Deception). Autorzy ci wskazują na powszechność w praktyce rozmaitych oszustw, przekrętów i manipulacji rynkowych. Wobec powszechności tego zjawiska uznają wręcz za konieczne włączenie tych kwestii na trwałe do przedmiotu badań w teorii ekono‑mii i uznanie, że wolny rynek jest wolny zarówno do kreowania dobra, jak i zła. Podobnie krytycznie odnosi się do założenia o homo oeconomicus m. in. szwajcarski historyk gospodarczy Gilbert Rist, który zauważa, iż „większość ekonomistów uznaje, że autonomiczny i racjonalny homo oeconomicus jest fikcją. Trzeba im to przyznać. A jednak jego upiór nieustannie powraca i nie przestaje nawiedzać wyobraźni ekonomicznej. Jest symptomatyczne, że panująca (czyli neoklasyczna) ekonomia opiera się, w swojej standardowej wersji, na jednostce, która nie istnieje: żeby wejść w świat tych ekonomistów, trzeba w istocie zacząć od zaufania modelowi, nie stawiając sobie pytania o praktykę społeczną” [Rist, 2015, s. 57].

Jednak wg Krugmana żadna zombie ‑idea nie jest tak uporczywa, jak twierdze‑nie, że niskie opodatkowanie bogatych ma fundamentalne, korzystne następstwa dla całej gospodarki i że obniżki podatków dla najlepiej zarabiających skutkują wyższym wzrostem gospodarczym. Tym samym wg tej idei wyższe opodatkowa‑nie bogatych jest destrukcyjne dla całej gospodarki, natomiast cięcie podatków od wysokich dochodów przyspiesza wzrost gospodarczy. Rzeczywistość tego nie potwierdza, a mimo to ta teoria ‑zombie jest wciąż żywa, choć niewiele teorii ekonomicznych zostało przetestowanych tak dokładnie i obalonych jak właśnie ona. Według Krugmana dzieje się tak, gdyż zawsze znajdują się duże pieniądze na wspieranie fałszywych idei, ubieranych w chwytliwe, sprytne, choć niepraw‑dziwe argumenty, jak np. ten, że zasiłki dla bezrobotnych utrwalają bezrobocie. Do idei ‑zombie Krugman zalicza też twierdzenie, że w budżecie państwa brakuje środków na wspieranie odważnej polityki stymulacyjnej, sprzyjającej rozwojowi społeczno ‑gospodarczemu.


Krugman zarzuca zombie ‑teoriom szkodnictwo w sferze kształtowania harmonijnego rozwoju społeczno ‑gospodarczej przyszłości [Krugman, 2020]. Nieprzypadkowo też traktuje swoją książkę jako swego rodzaju oręże w „walce o prawdę i sprawiedliwość”, czyli walce o ekonomiczną prawdę i niezafałszowy‑wanie ekonomicznych zjawisk oraz teorii [Münchrath, 2021].

Tego typu krytyczne analizy negowanych przez rzeczywistość społeczno‑‑gospodarczą teorii ‑zombie, choć stopniowo i powoli, trochę na zasadzie przysło‑wiowej kropli drążącej skałę, przenikają jednak do teorii ekonomicznej i praktyki. Jednym z tego przejawów jest zaznaczający się ostatnio, głównie po wpływem pandemii, trend odwrotu od – zalecanej do niedawna krajom będącym w stanie recesji, czy kryzysu – polityki austerity, czyli oszczędności, zaciskania pasa, poli‑tyki zmniejszania wydatków publicznych i niezadłużania się. Takie rekomendacje były przez takie instytucje międzynarodowe jak Bank Światowy, Międzynaro‑dowy Fundusz Walutowy i Komisja Europejska kierowane do wielu będących w kryzysie krajów w związku ze światowym kryzysem finansowym w roku 2008. Krugman, nawiązując do propopytowej teorii Keynesa, od lat przeciw‑stawia się austerity, dowodząc, że w warunkach kryzysu dochodzi do kurczenia się popytu, co zwiększa ryzyko pogłębiania się kryzysu i recesji. (Szkodliwość austerity potwierdziły też m. in. doświadczenia Grecji.) Aby ograniczyć ryzyko pogłębiania kryzysu i recesji niezbędne jest w takich warunkach zwiększanie wydatków publicznych, a nie ich cięcia. Stąd też obecnie wymienione instytucje międzynarodowe, w odpowiedzi na pandemiczny kryzys całkowicie zarzuciły politykę austerity, zachęcając dotknięte kryzysem kraje do zwiększania wydatków publicznych, ukierunkowanych na przeciwdziałanie negatywnym następstwom tego kryzysu. Pandemia wyraźnie przyspiesza zatem przemiany w podejściu do kształtowania polityki społeczno ‑gospodarczej i zwiększa sceptycyzm co do zasadności bazującej na ortodoksyjnej ekonomii, doktryny neoliberalizmu. uwydatnia zarazem konieczność optymalizacji relacji państwo ‑rynek. Rynek bowiem nie może prawidłowo funkcjonować bez państwa, a państwo bez rynku. Jest to istotne tym bardziej, że badania i literatura przedmiotu, w tym przywo‑ływane tu publikacje, dowodzą, że i państwo, i rynek może odgrywać zarówno konstruktywną, jak i destrukcyjną rolę. Dlatego niezbędne jest takie kształtowanie systemów społeczno ‑gospodarczych, aby nie dopuszczać do destrukcji i barier harmonijnego rozwoju społeczno ‑gospodarczego.

Wielość kryzysów i ich multiplikacja w zglobalizowanej gospodarce wska‑zuje na systemowe słabości polityki społeczno ‑gospodarczej oraz na potrzebę


systemowych przemian. W warunkach pandemicznego kryzysu, gdy tak wiele gospodarek wymaga masowej interwencji, pomocy rządowej, powstaje zarazem wyjątkowa okazja, aby podjąć prace nad kształtowaniem systemu społeczno‑‑gospodarczego wolnego od idei ‑zombie, stanowiących barierę harmonijnego rozwoju. Kryzysowe destrukcje mogą zatem stanowić zwiastun systemowych przemian, szansę naprawy systemu. „Jeśli tego nie zrobimy, to w nadchodzą‑cych latach i dziesięcioleciach dojdzie do kolejnego głębokiego kryzysu oraz szeregu mniejszych, co będzie sprawiać, że nasza Planeta będzie «coraz bardziej niezdatna do zamieszkania»” [Mazzucato, 2020]. W Polsce szczególnie wiele miejsca wynaturzeniom w teorii i praktyce społeczno ‑gospodarczej poświęca Grzegorz W. Kołodko, który analizując „niechlubną spuściznę neoliberalizmu”, przedstawia zarazem nowatorską koncepcję nowego pragmatyzmu. Koncepcja ta była już przedmiotem wielu analiz i publikacji [Bałtowski, 2016; Mączyńska, 2019a]. uzasadnia to zrezygnowanie z takich analiz w tym miejscu. Dlatego też, ograniczam się jedynie do stwierdzenia, że nowy pragmatyzm bardzo przystaje do ordoliberalnej koncepcji społecznej gospodarki rynkowej [Bałtowski, 2016; Mączyńska, 2019a]. Przystaje też do przedstawionej przez brytyjską ekonomistkę Kate Raworth koncepcji określanej przez tę autorkę jako „ekonomia obwarzanka”. To także koncepcja powstała jako przeciwwaga dla systemowych, antyspołecz‑nych anomalii. W kolejnym punkcie przedstawiam związki między ekonomią obwarzanka a koncepcją społecznej gospodarki rynkowej.

1.2.Ekonomiaobwarzankawkontekściespołecznejgospodarki rynkowej

Z kryzysem pandemicznym, jak i z innymi kryzysami nieuchronnie wiążą się typowe w takich sytuacjach pytania, co poszło nie tak i co robić, żeby do tego nie dopuszczać [Romer, 2020]. Jednak pytania takie w pewnej mierze wciąż pozostają otwarte, bowiem oceny przyczyn większości kryzysów, ich skali i następstw, a także zastosowanych narzędzi naprawczych wciąż pozostają nie‑pełne, niejednoznaczne, nierzadko wysoce sprzeczne. Dowodzą tego chociażby oceny słynnego, wprowadzonego w uSA przez prezydenta Franklina Delano Roosevelta po Wielkim Kryzysie z lat 1929–1933, programu radykalnych reform gospodarczych i społecznych, czyli tzw. „Nowego ładu” („New Deal”). Niejed‑noznaczne są też oceny wprowadzonego w Niemczech po II wojnie światowej


programu społecznej gospodarki rynkowej [Mączyńska, Pysz, 2020a; Mączyńska, Pysz, 2020b]. Mimo że obydwa te programy nie są wolne od kontrowersyjnych ocen, ich wspólną cechą jest ukierunkowanie przemian systemowych na kwe‑stie społeczne. Koncepcje te łączy uwrażliwienie społeczne i ukierunkowanie na harmonizację postępu gospodarczego z postępem społecznym i poprawa jakości życia ludzi. Dosadnie wyraża to chociażby tytuł dzieła współtwórcy koncepcji społecznej gospodarki rynkowej (SGR) ludwiga Erharda – Dobrobyt dla wszystkich [Erhard, 2012].

Prospołeczne ukierunkowanie dotyczy także koncepcji fundamentalnych zmian systemu społeczno ‑gospodarczego przedstawionych w opublikowanej w oryginale przed pandemią, tj. w 2017 r., książce Kate Raworth pt. Ekonomia obwarzanka. Siedem sposobów myślenia o ekonomii XXI wieku [polski przekład: Raworth, 2021]. Autorka ta analizuje, czy i jak można przeciwdziałać społeczno‑‑gospodarczym absurdom współczesnego świata, absurdom, od których nie jest wolna ani praktyka, ani teoria ekonomiczna. lista takich absurdów jest długa, ale podstawowe z nich wynikają z niezamierzonego lub celowego mylenia pojęć, w tym utożsamiania celów społeczno ‑gospodarczych ze środkami ich osiągania. Sprawia to, że środek staje się celem, a właściwy cel znika z pola zainteresowania. To swego rodzaju syndrom kukułczego gniazda. Zdaniem Raworth taką kukułką w gospodarczym gnieździe jest przede wszystkim produkt krajowy brutto (PKB). Wzrost PKB przekształcił się bowiem w podstawowy cel w polityce społeczno‑‑gospodarczej, wypierając, wydawałoby się oczywisty, fundamentalny w krajach demokratycznych cel, czyli poprawę jakości życia ludzi i dobrobyt społeczny. Błędem jest zatem utożsamianie wzrostu PKB z trwałym, zrównoważonym, harmonijnym rozwojem społeczno ‑gospodarczym, którego filarami są – obok wzrostu gospodarczego – postęp społeczny i ekologiczny. Sam wzrost gospo‑darczy bez należytego postępu społecznego i ekologicznego jest dzikim wzro‑stem gospodarczym, hamującym dobrobyt społeczny. Błędy pomiaru dokonań społeczno ‑gospodarczych, w tym ograniczenia, słabości i wynaturzenia miary, jaką jest PKB oraz jego fetyszyzowanie, kreowanie mitu PKB są przedmiotem wielu publikacji i raportów [np. Stiglitz i in., 2019; Stiglitz i in., 2013]. W analizach z tego zakresu ważny jest porządek terminologiczny. Ignacy Sachs zaproponował w połowie lat 90. ubiegłego wieku, żeby pojęcie „rozwój” stosować wyłącznie do takich sytuacji, gdzie ma miejsce postęp w trzech wymiarach, tj. w wymiarze gospodarczym, społecznym i ekologicznym.


Tabela 1.1. Wzrost społeczno ‑gospodarczy versus rozwój społeczno ‑gospodarczy

Lp. Kategorie wzrostu i rozwoju Sfera gospodarcza

Sfera społeczna

Sfera ekologiczna

1. Dziki wzrost gospodarczy + − −2. Wzrost przyjazny społecznie + + −3. Wzrost przychylny dla środowiska + − +4. Harmonijny, trwały rozwój społeczno ‑gospodarczy + + +

Źródło: I. Sachs [1996, s. 44].

Zaproponowana przez Ignacego Sachsa klasyfikacja kategorii wzrostu i rozwoju społeczno ‑gospodarczego koresponduje z pojęciem rozwoju potrójnie zrówno‑ważonego, jako głównej kategorii w ekonomii nowego pragmatyzmu oraz obecnie w programach unii Europejskiej. Przedstawiona w tabeli 1.1 klasyfikacja wskazuje na zagrożenie wynikające z fetyszyzowania wzrostu gospodarczego kosztem po‑stępu społecznego i ekologicznego. Prowadzi to do rozmaitych, wyżej przedsta‑wianych wynaturzeń społeczno ‑gospodarczych. Są one też przedmiotem rozważań w raporcie oECD autorstwa Josepha E. Stiglitza, Jeana ‑Paula Fitoussi i Martine Durand pt. Poza PKB. Mierzmy to, co ma znaczenie dla rozwoju społeczno‑‑gospodarczego (Beyond GDP Measuring. What Counts for Economicand Social Performance [Stiglitz i in., 2018]). Autorzy ci akcentują potrzebę przechodzenia do po‑PKB‑owskiego modelu rozwoju (beyond GDP economy) i po‑PKB‑owskiej polityki gospodarczej (beyond GDP economic policy). Akcentują (podobnie jak G.W. Kołodko) konieczność harmonizowania sytemu pomiaru gospodarki ze stawianymi celami społeczno ‑gospodarczymi, wskazując, że takiej harmonizacji nie sprzyja fetyszyzowanie PKB [Stiglitz i in., 2019].

Szczególnie szkodliwy jest dziki wzrost gospodarczy. odnosi się do tej kwestii K. Raworth twierdząc, że im bardziej wzrost gospodarczy nie jest zharmonizowany z postępem społecznym i ekologicznym, tym większa dziura w rzeczonym obwa‑rzanku, czy ściślej – amerykańskim pączku, czyli takim, który ma dziurę w środku. Dziura ta zaś jest metaforą destrukcji i zaniedbań społecznych. Natomiast pole samego obwarzanka stanowi metaforę bezpiecznego i sprawiedliwego modelu społeczno ‑gospodarczego, eliminującego ubóstwo z jednej strony oraz niszczącą naszą planetę, konsumpcjonistyczną przesadę i nadmiar, z drugiej. Wewnętrzna, dolna krawędź obwarzanka obrazuje cele sprawiedliwości społecznej i dobrobytu, które powinny być rozszerzane, zmniejszając rzeczoną dziurę. Zewnętrzna zaś krawędź wyznacza nieprzekraczalne granice obciążeń naszej planety.


Kate Raworth, używając metafory obwarzanka, rekomenduje siedem sposobów ekonomicznego myślenia na miarę XXI wieku. Każdy z nich wychodzi od kry‑tyki siedmiu, zakodowanych w umysłach ludzi, absurdalnie fałszywych obrazów współczesnego świata. Ów fałsz jest destrukcyjny dla społecznego dobrobytu i wymaga eliminacji. Stąd też Raworth podejmuje próbę wymyślenia ekonomii i systemu społeczno ‑gospodarczego od nowa. Zarysowuje owych siedem kierun‑ków rozwiązań zastrzegając zarazem, że jest to zaledwie początek nowej koncepcji. Podkreśla, że w nadchodzących dekadach zadaniem dla myślicieli ekonomicznych będzie połączenie tych siedmiu nowych sposobów myślenia w praktyce i doda‑nie wielu kolejnych [Raworth, 2021]. Raworth rekomenduje „siedem sposobów myślenia”, umożliwiających przejście od ekonomii i gospodarki XX‑wiecznej do XXI‑wiecznej (vide tabela 1.2).

Tabela 1.2. Od ekonomii i gospodarki XX‑wiecznej do XXI‑wiecznej

Siedem sposobów myślenia Od ekonomii i gospodarki XX‑wiecznej

Do ekonomii i gospodarki XXI‑wiecznej

1. Zmień cel PKB ekonomia obwarzanka2. Dostrzeż pełny obraz ruch okrężny rynku gospodarka zintegrowana

3. Pielęgnuj ludzką naturę racjonalny człowiek ekonomiczny społeczne przystosowanie ludzi

4. Skojarz działanie systemów mechaniczna równowaga dynamiczna złożoność5. Dąż do dystrybucji wzrost wszystko wyrówna dystrybucja z założenia6. orientuj się na odnawialność wzrost wszystko wyczyści regeneracja z założenia7. Traktuj wzrost agnostycznie uzależnienie od wzrostu obojętność na wzrost

Źródło: skrócone opracowanie własne na podstawie [Raworth, 2021, s. 32–33].

Raworth rekomenduje zatem ukierunkowanie systemu społeczno ‑gospodar‑czego i teorii ekonomii na harmonijny rozwój społeczno ‑gospodarczy (zgodnie z metaforą obwarzanka) – zamiast ukierunkowania na wzrost PKB. Rekomenduje systemowy holizm i uwzględnianie szerokiej perspektywy zamiast kierowania się uproszczonymi schematami i matematycznymi modelami zgodnie z przyj‑mowanym w ekonomii neoklasycznej założeniem o ruchu okrężnym dochodu w gospodarce, przypominającym hydrauliczny system przepływu wody w insta‑lacji wodno ‑kanalizacyjnej. Cechą rekomendowanej przez Raworth „ekonomii obwarzanka” jest ponadto uwzględnianie ludzkiej natury, z jej siłą i słabościami, zamiast przyjmowania nierealistycznego założenia o homo oeconomicus. Zara‑zem wg Raworth konieczne jest uwzględnianie ewoluowania systemów zamiast


nierealistycznego założenia o ich uniwersalizmie i mechanicznej równowadze. Natomiast dla przeciwdziałania nierównościom społecznym, konieczna jest redystrybucja dochodów zamiast założenia, że przypływ unosi wszystkie łodzie (teoria skapywania). Dla ratowania planety niezbędne jest zaś ukierunkowanie systemu społeczno ‑gospodarczego na odnawialność, regenerację zasobów zamiast rabunkowej eksploatacji natury. Zasadne tym samym jest agnostyczne podejście do wzrostu gospodarczego, obojętność na wzrost gospodarczy, czyli przejście na model post‑PKB‑owski (Beyond GDP Economy) jako przeciwwaga dla dzikiego wzrostu gospodarczego i niemal narkotycznego wzrostowego uzależnienia.

Już nawet tak ogólna, z konieczności skrótowa prezentacja koncepcji ekonomii obwarzanka wskazuje na obszary zbieżności z koncepcją społecznej gospodarki rynkowej. Przede wszystkim w obydwu tych koncepcjach uwydatniana jest nad‑rzędność celów społecznych nad czysto gospodarczymi. Społeczna gospodarka rynkowa, podobnie jak „ekonomia obwarzanka”, to wolnorynkowy ustrój ładu społeczno ‑gospodarczego, harmonizującego interesy gospodarcze i społeczne, ale też w znacznej mierze ekologiczne8. Podobnie jak w „ekonomii obwarzanka”, także w koncepcji SGR wzrost PKB nie jest traktowany jako cel, lecz jako środek do osiągnięcia celu. Bardzo wyraziście eksponował to ludwig Erhard, według którego: „Nikt nie powinien być tak dogmatyczny, aby jedynie w postępującej ekspansji gospodarczej tzn. w kwestiach materialnych, dostrzegać lekarstwo na wszystko” [Erhard, 2012, s. 276]. Rzeczonym celem zarówno w koncepcji obwa‑rzanka, jak i w koncepcji społecznej gospodarki rynkowej jest dobrobyt społeczny i poprawa jakości życia ludzi.

W koncepcji SGR poprzez stosowanie zasad regulujących przebieg procesu gospodarowania, wskazuje się, podobnie jak w koncepcji „ekonomii obwarzanka”, na zasadność redystrybucji dochodów w sytuacji występowania wysoce asyme‑trycznych, drastycznych nierówności dochodowych, trudnych bądź niemożliwych społecznie do zaakceptowania. Specjalne zasady regulujące stosowane są także

8 Co prawda środowisko naturalne i jego ochrona nie stanowiły w czasach Euckena przed‑miotu szczególnego zainteresowania nauk ekonomicznych, ale mimo to Eucken prawie proroczo dostrzegał już wówczas problem negatywnych następstw kosztów zewnętrznych (externalities), nieuwzględnianych adekwatnie przez producentów w rachunku kosztów, choć przez nich genero‑wanych. Przytaczał przykłady zniszczonych lasów w Ameryce, czy też fabryk chemicznych, których ścieki zanieczyszczają wody wielu rzek i jezior itp. W takich i innych przypadkach nie wystarcza, zdaniem Euckena, przestrzeganie w polityce gospodarczej ogólnych zasad konkurencyjnego ładu gospodarczego [Eucken, 2004a].


w sytuacji nieuwzględniania w rachunku ekonomicznym przedsiębiorstw niepo‑żądanych efektów zewnętrznych i występowania anormalnych reakcji po stronie podaży, co – podobnie jak w „ekonomii obwarzanka” – przeczy neoklasycznemu założeniu, że wzrost gospodarczy i wolny rynek samoistnie rozwiązują ten problem [Eucken, 2004a, s. 291–304].

Mimo podobieństw obydwu koncepcji różnią się one zakresem uwzględ‑nianych procesów społeczno ‑gospodarczych. Autorka Ekonomii obwarzanka samokrytycznie zastrzega, że wdrożenie i połączenie w praktyce owych siedmiu nowych sposobów myślenia wymaga dodania wielu kolejnych. I w tym sensie kon‑cepcja społecznej gospodarki rynkowej wyróżnia się większą kompleksowością, o czym przesądzają jej tzw. zasady konstytuujące, czyli stanowiące istotę SGR. Zasady te to:

konkurencyjny system cen,•stabilna polityka monetarna,•otwartość rynków,•prywatna własność,•swoboda zawierania umów,•stabilność polityki gospodarczej.•W „ekonomii obwarzanka” kwestie te uwzględniane są nieco naskórkowo,

jedynie pośrednio poprzez analizę rekomendowanych zmian sposobu myślenia o gospodarce i ekonomii, podczas gdy w ordoliberalnej koncepcji SGR traktowane są jako fundamentalne. Ponadto w koncepcji SGR eksponuje się potrzebę zasad regulujących procesy gospodarcze [Eucken, 2004a].

Zarazem jednak obydwie koncepcje, czyli SGR i „ekonomię obwarzanka”, łączy kwestia barier wdrożeniowych. Choć „ekonomia obwarzanka” to koncepcja in statu nascendi, ale już na tym etapie jej autorka wskazuje na trudne wyzwania wdrożeniowe. Natomiast koncepcja SGR zderzała się i wciąż się zderza z proble‑mem braku w polityce społeczno ‑gospodarczej konsekwencji w realizacji zasad tej koncepcji. Przyczyny słabości polityki społeczno ‑gospodarczej w obszarze egzekwowania tych zasad to złożony temat wymagający pogłębionych analiz, ukierunkowanych zwłaszcza na identyfikację presji rozmaitych grup nacisku i grup interesów, co może zmniejszać istotnie determinację wdrażania zmian systemowych, zwiększając ryzyko wadliwości polityki społeczno ‑gospodarczej, na co zwraca uwagę Krugman [Krugman, 2020]. To ryzyko, które może narastać w warunkach nowych wyzwań, jakie wynikają z ogarniającej obecnie świat czwartej rewolucji przemysłowej.


1.3. Czwartarewolucjaprzemysłowajakodeterminantaprzemiansystemówspołeczno‑gospodarczych

Choć obecnie pandemia i pandemiczny kryzys to główne czynniki sprawia‑jące, że znacząco intensyfikuje się dyskurs dotyczący kierunków zmian modeli ustroju społeczno ‑gospodarczego, modeli kapitalizmu, to jednak wiele wskazuje, że rozstrzygającą rolę będą odgrywać nowe zjawiska, jakie przynosi czwarta re‑wolucja przemysłowa (Przemysł 4.0, Gospodarka 4.0), wyrażająca się w rozwoju sztucznej inteligencji, stanowiącej połączenie potencjału fizycznego, cyfrowego i biologicznego9. Dzięki temu pojawiają się nowe, jeszcze przed paroma laty nieznane formy działalności gospodarczej, oparte na sieciowych relacjach, coraz częściej niewymagające angażowania własnych zasobów wytwórczych. Relacje oparte na własności zasobów wytwórczych zastępowane są bowiem przez re‑lacje ukierunkowane na dostęp do tych zasobów. Towarzyszą temu, spadające w wyniku rozwoju technologii cyfrowych, koszty krańcowe i to do niemal zero‑wego poziomu [Rifkin, 2016]. Nową normalnością staje się to, co do niedawna można by uznać za paradoksalne. Rewolucja cyfrowa wciąż bowiem kreuje nowe zjawiska, kształtując nową gospodarkę i jej podmioty, wcześniej zupełnie nie‑znane. Niebywale szybkie tempo przemian coraz częściej wyprzedza możliwość wcześniejszego przygotowania się na nie, co trafnie ocenia znany amerykański futurolog Kevin Kelly, który w książce pod znamiennym tytułem Nieuniknione. Jak inteligentne technologie zmienią naszą przyszłość prognozuje, że większość technologii, które zdominują funkcjonowanie gospodarki i społeczeństwa za 30 lat, nie została jeszcze wynaleziona, zaś w wyniku niebywałego dynamizmu przemian „żyjemy w czasach «stawania się» i wszyscy stajemy się nowicjuszami” [Kelly, 2018, s. 23].

Tworzy to nowe wyzwania w kształtowaniu systemów społeczno‑‑gospodarczych i dostosowywaniu ich do takich przemian. Niesprostanie takim wyzwaniom zwiększa ryzyko pogłębiania się tak charakterystycznych obecnie

9 Przemysł 4.0 – Industrie 4.0 to pojęcie wprowadzone w 2011 r. przez niemieckich specjalistów z zakresu wysokich technologii: H. Kagermanna, W.‑D. lukasa, W. Wahlsteara i upowszechnione przez K. Schwaba, założyciela i przewodniczącego World Economic Forum w Davos [Schwab, 2018]. Symbole trzech pierwszych rewolucji przemysłowych to kolejno: maszyna parowa, elektryczność (żarówka) i komputer. Natomiast symbolem czwartej rewolucji jest sztuczna inteligencja, stanowiąca połączenie świata fizycznego, cyfrowego i biologicznego.


wynaturzeń, w tym niszczących wolny rynek tendencji oligopolistycznych, narastania nierówności społecznych i barier optymalnego wykorzystania tech‑nologicznego potencjału czwartej rewolucji przemysłowej. To z kolei zwiększa ryzyko społecznych rewolt i nasilania się ubocznych skutków rewolucji cyfro‑wej. Jednym z nich jest narastający w warunkach cyfrowego przełomu syndrom samotności ludzi. Brytyjska ekonomistka Noreena Hertz przestrzega, że wiek XXI może być najsilniej w historii ludzkości obarczony tym syndromem, co może kreować niebywale wysokie koszty ekonomiczne, społeczne i polityczne [Hertz, 2020; Biuletyn PTE, 2021]. Szczególnie duże ryzyko związane jest z na‑silaniem się, niszczących wolny rynek, tendencji oligopolistycznych, co rewo‑lucja cyfrowa może przyspieszać. Przekonuje o tym już dziś siła, przeważnie słabo uwrażliwionych społecznie i ekologicznie, przedsiębiorstw – gigantów cyfrowych (tzw. GAFAM – Google, Apple, Facebook, Amazon, Microsoft). Skutkuje to, zagrażającą wolnej konkurencji, horyzontalną koncentracją wła‑dzy na wielu strategicznych poziomach, w tym obejmujących centra danych, systemy operacyjne, oprogramowanie, przeglądarki, komunikatory internetowe i inne [Galloway, 2017]10. Z licznych badań i publikacji na ten temat wynika, że stanowi to zagrożenie nie tylko dla fundamentów gospodarki wolnorynkowej i konkurencji, lecz także dla demokracji i liberalizmu [Atkinson, 2017; Woź‑niak, 2019b]. Tym samym kwestie kształtowania optymalnego modelu ustroju społeczno ‑gospodarczego stają się obecnie fundamentalnym problemem i to w skali zarówno krajowej, jak i globalnej. Globalny wymiar problemu wynika przede wszystkim z faktu, że technologie cyfrowe nie znają granic i wymagają optymalizacji ponadnarodowych rozwiązań systemowych. o tym, że nie jest to łatwe świadczą m. in. globalne niepowodzenia we wdrożeniu ponadnarodowej koncepcji podatku cyfrowego.

Z badań i literatury przedmiotu wynika, że potencjał czwartej rewolucji prze‑mysłowej zasadniczo ułatwia rozwiązywanie problemów materialnych, zmniej‑szając krańcowe koszty produkcji. Jednak zarazem wiele wskazuje, że rewolucja ta może, przynajmniej przejściowo, niekorzystnie rzutować na relacje społeczne, pogłębiając społeczne napięcia, w tym wykluczenie cyfrowe. Wbrew oczekiwa‑niom, cyfrowe sieci społecznościowe nie tylko nie rozwiązują tego problemu,

10 Azjatyckim odpowiednikiem GAFAM jest BATX (akronim nazw czterech największych firm technologicznych w Chinach – Baidu, Alibaba, Tencent, Xiaom) [Greeven, Wei, 2017].


a przeciwnie, mogą go nasilać, co wynika m. in. z siły, zalet i wad Internetu [Hertz, 2020; Biuletyn PTE, 2021]. Przy całym jego dobrodziejstwie, nie jest on niestety wolny od destrukcyjnych cech.

W takich warunkach niezbędne jest prospołeczne kształtowanie systemów społeczno ‑gospodarczych. Takie cechy charakteryzują zarówno społeczną go‑spodarkę rynkową, jak i ekonomię obwarzanka. Koncepcje te cechują zarówno podobieństwa, jak i różnice. W sytuacji narastającego wskutek czwartej rewolucji przemysłowej dynamizmu przemian i rosnącej niepewności co do ich zakresu oraz kierunków, zasadne jest łączenie różnych koncepcji w celu wykorzystania wynikającej z takiego połączenia dodatniej synergii. uzasadnieniem takiego swego rodzaju systemowego eklektyzmu jest narastający dynamizm przemian społeczno ‑gospodarczych. Kształtuje się bowiem nowa nierozpoznana do końca rzeczywistość, która wymaga nowych rozwiązań i w praktyce, i w teorii eko‑nomicznej. Wymaga – odmiennego niż dotychczasowe – systemu społeczno‑‑gospodarczego. Na szczęście – jak podkreśla G.W. Kołodko – „ludzkość nie jest skazana na jakąś z góry określoną przyszłość; nie ma determinizmu. Tę przyszłość można i należy kształtować. (...) Ważną zasadą rządzącą gospodarką przyszłości powinno być umiarkowanie, czyli świadome dostosowywanie rozmiarów ludz‑kich, rzeczowych i finansowych strumieni i zasobów do wymogu zachowania długookresowej harmonii. To dzięki temu, że trzeba nieustannie poszukiwać odpowiedzi na pytanie, jak to czynić, ekonomia ma przed sobą dobrą przyszłość” [Kołodko, 2021a, s. A.21].

Podsumowanie

Reasumując, można stwierdzić, że w obecnych wysoce turbulentnych warun‑kach fundamentalnym wyzwaniem staje się eliminacja wynaturzeń w systemach społeczno ‑gospodarczych i przeciwdziałanie zafałszowującym rzeczywistość społeczno ‑gospodarczą ideom ‑zombi. Zarazem zarówno zasady SGR, jak i ekono‑mii obwarzanka brzmią wręcz jak memento dla współczesnego świata. W obydwu tych koncepcjach przestrzega się przed błędami pomiaru, przed myleniem środków z celami działalności społeczno ‑gospodarczej i myleniem wzrostu gospodarczego z harmonijnym rozwojem społeczno ‑gospodarczym. Choć koncepcja społecznej gospodarki rynkowej jest formalnie przyjętym przez unię Europejską modelem


ustroju gospodarczego, a w Polsce dodatkowo znajduje umocnienie w art. 20 Konstytucji, to rzeczywistość dalece odbiega od wymogów tej koncepcji. Dlatego też zasadne jest jej synergiczne umacnianie, m. in. poprzez wykorzystywanie in‑nych spójnych z nią, prospołecznych koncepcji, czego przykładem jest koncepcja określana jako „ekonomia obwarzanka”.

ordoliberalna koncepcja Społecznej Gospodarki Rynkowej (SGR)... 39

Piotr Pysz* Anna Jurczuk**

ordoliberalna koncepcja Społecznej GoSpodarki rynkoWej (SGr) W dobie pandemii

Wprowadzenie

Prawie wszystkie dotychczas znane koncepcje polityki społeczno ‑gospodarczej po pewnym okresie ich stosowania mniej czy bardziej zawiodły. Tylko keynesizm jest jeszcze w miarę skuteczną i sprawdzoną koncepcją, ale charakteryzuje go jedynie krótki horyzont czasowy. Swoistym wyznaniem wiary Wielkiego Mistrza tej polityki jest osławiona formuła „In the long run we are all dead”. Poszukując analogii z zakresu medycyny, keynesizm przypomina leczenie gwałtownej cho‑roby za pomocą środków uśmierzających ból. ozdrowienie powinien zapewnić system immunologiczny człowieka (albo w gospodarce rynkowej samoregulacja). W razie niepowodzenia aplikuje się następną dawkę środków przeciwbólowych w postaci działań pobudzających popyt globalny, co jednoznacznie wskazuje na leczenie jedynie objawów, a nie przyczyn i stanowi o słabości teorii Keynesa.

Koncepcjami polityki gospodarczej odpowiadającymi na najważniejsze słabości keynesizmu wydaje się być ordoliberalizm i SGR, które z założenia ukierunkowane są na średni i przede wszystkim długi horyzont czasowy gospodarowania. Nie uprawiając intelektualnej sztuki dla sztuki, ordoliberalizm i SGR są zorientowane na rozwiązywanie praktycznych problemów gospodarowania i życia społecznego.

* Dr hab. Piotr Pysz, prof. WSFiZ – Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Hochschule für Wirtschaft und Technik in Vechta, Diepholz; e‑mail: [email protected]; oRCID: 0000‑0003‑4390‑9882.

** Dr Anna Jurczuk – uniwersytet w Białymstoku, Wydział Ekonomii i Finansów; e‑mail: a.jur‑[email protected]; oRCID: 0000‑0002‑6467‑4747.

mailto:[email protected]

Piotr Pysz, Anna Jurczuk 40

„odwaga do rzeczywistości pojawi się tylko tam, gdzie podyktowane przez rze‑czywistość problemy potraktowane będą nie jako intelektualna gra, jako l’art pour l’art, tylko jako coś czym są rzeczywiście” [Eucken, 2004b].

od kilku lat szybko rośnie w literaturze ekonomicznej i społeczno ‑politycznej zainteresowanie ordoliberalizmem i SGR jako antidotum na pogłębiający się wysoce kompleksowy, totalny kryzys współczesnego kapitalizmu. Zgodnie z „ko‑smicznym prawem przetrwania” Konfucjusza poszukuje się w skali ogólnogospo‑darczej i społecznej oraz międzynarodowej środków zaradczych. W oficjalnych dokumentach (nawet o charakterze konstytucyjnym), czy innych deklaracjach wagi państwowej podnosi się konieczność zastosowania w polityce społeczno‑‑gospodarczej rozwiązań (metod i narzędzi) podobnych lub zbliżonych do ordo‑liberalizmu i koncepcji SGR.

Wynika z tego pytanie, jakie są przyczyny występowania wieloletnich trud‑ności związanych z implementacją tej powszechnie werbalnie akceptowanej koncepcji? Czy istnieją może trudne do przezwyciężenia przeszkody utrudniające w europejskim kręgu kulturowym ukształtowanie przez politykę ładu ordolibe‑ralnej Społecznej Gospodarki Rynkowej? Według autorów rozdziału prawdziwa jest hipoteza, że jedną z istotnych przeszkód stanowi niewystarczający stopień spójności pomiędzy ordoliberalnym teoretycznym fundamentem i głównymi założeniami polityki SGR.

Rosnące zainteresowanie na gruncie rozważań naukowych koncepcją SGR i ordoliberalizmem zostało zaprezentowane na podstawie badań bibliometrycznych w pierwszym punkcie przedłożonego rozdziału. Badania te potwierdzają, z jednej strony coraz większe zainteresowanie koncepcjami ordoliberalizmu i społecznej gospodarki rynkowej, ale z drugiej umiarkowane powiązanie badań naukowych nad społeczną gospodarką rynkową z jej teoretycznymi podstawami w postaci teorii ordoliberalnej. Dlatego w dalszej części rozdziału zostaną poddane dysku‑sji teoretyczne powiązania ordoliberalizmu i społecznej gospodarki rynkowej. W podsumowaniu Autorzy podejmą próbę zaprezentowania wyznaczników polityki społeczno ‑gospodarczej umożliwiającej poprawę dostosowania do siebie ordoliberalizmu i SGR jako integralnych elementów składowych ordoliberalnej koncepcji Społecznej Gospodarki Rynkowej.


2.1. Kierunkiorazzakresbadańnadspołecznągospodarkąrynkowąiordoliberalizmem

Celem empirycznym rozdziału jest analiza bibliometryczna badań naukowych dotyczących społecznej gospodarki rynkowej (SGR) i ordoliberalizmu oraz na tej podstawie wykazanie, że rosnące zainteresowanie w badaniach naukowych tymi kategoriami może potwierdzać użyteczność tych modeli do rozwiązywania współczesnych problemów. W ramach jego realizacji w pierwszej kolejności przeprowadzono analizę szeregów czasowych pokazujących liczbę publikacji w bazach naukowych Web of Science (WoS), Scopus i BazEkon (rysunki 2.1 i 2.2). Analizie poddano ilościowe dane na temat publikacji naukowych, w któ‑rych tytułach, streszczeniach i słowach kluczowych pojawiło się sformułowanie social market economy (społeczna gospodarka rynkowa) i ordoliberalism (or‑doliberalizm). W bazie WoS wygenerowano listę 434 publikacji spełniających następujące kryteria: ToPIC „social market economy”; DoCuMENT TyPES: „Article or Proceedings Paper or Book Review or Book Chapter”; Publication years: „All years”; Indexes: „SCI‑EXPANDED, SSCI, A&HCI, CPCI‑S, CPCI‑SSH, BKCI‑S, BKCI‑SSH, ESCI, CCR‑EXPANDED, IC” (rysunek 2.1). opierając się na analogicznych kryteriach, w bazie Scopus uzyskano listę 397 publikacji. Z kolei w bazie BazEkon na podstawie podanych kryteriów (słowa kluczowe: „społeczna gospodarka rynkowa” lub termin: „społeczna gospodarka rynkowa” lub tytuł: „społeczna gospodarka rynkowa”; rodzaj dokumentu: „wszystko”) liczba publikacji wygenerowanych do analizy wynosiła 164. Analogiczne dane dla hasła „ordoli‑beralism” lub „ordoliberalizm” w bazie WoS wynoszą 211, w bazie Scopus 202, a w bazie BazEkon 121 (rysunek 2.2).

Pierwsza publikacja na temat społecznej gospodarki rynkowej pojawiła się w bazie WoS w 1959 roku i dotyczyła rolnictwa w społecznej gospodarce ryn‑kowej Niemiec. Przez następne dwie dekady zainteresowanie badaczy tematem SGR było niewielkie i ograniczało się do publikowania zaledwie kilku prac na‑ukowych rocznie, co w sumie pozwoliło na indeksację w bazie WoS 33 pozycji, a w bazie Scopus 4 pozycji. W zdecydowanej większości pierwsze publikacje na temat społecznej gospodarki rynkowej pochodziły z niemieckiego obszaru językowego i bezpośrednio odnosiły się do niemieckiej gospodarki lub zawierały opis teoretycznych założeń tego modelu gospodarki. W polskiej bazie BazEkon pierwsza publikacja pojawiła się w 1991 roku i przedstawiała genezę doktryny


SGR od początków jej powstania w Niemczech, poprzez etapy, jakim podlegała do czasów współczesnych. Kolejne lata 90. przyniosły umiarkowany wzrost za‑interesowania polskiej nauki tą koncepcją polityki społeczno ‑gospodarczej, co w sumie do roku 2000 zakończyło się indeksacją tylko 18 pozycji.

Wyraźniejszy wzrost zainteresowania problematyką społecznej gospodarki rynkowej mierzony liczbą publikacji zwłaszcza w bazie WoS i Scopus jest widoczny od początku lat 90., kiedy to po raz pierwszy pojawia się dwucyfrowa liczba publikacji. Zdecydowana większość publikacji w tym czasie, które doczekały się relatywnie najwyższych wskaźników cytowalności, dotyczyła procesów integracyj‑nych w Europie, a także reform i terapii szokowych w przejściowych gospodarkach Europy oraz warunków instytucjonalnych dla wzrostu gospodarczego Europy. Autorzy tych publikacji pochodzili przede wszystkim z Niemiec.

Kolejnym momentem przełomowym były lata 2008–2009, w których liczba publikacji w wybranych bazach zwiększyła się odpowiednio z 24 do 45. W dużym stopniu wzrost ten został wygenerowany przez publikacje indeksowane w bazie BazEkon, w której w 2008 roku zarejestrowano tylko 5 publikacji o tematyce SGR, wobec 22 w 2009 roku. W tym czasie najbardziej popularne publikacje indekso‑wane w bazie WoS i Scopus odnosiły się do relacji prawo a społeczna gospodarka rynkowa, silnego państwa, kwestii kryzysu finansowego, zmian instytucjonal‑nych.

W ostatnim, pełnym roku analizy, czyli 2020 roku liczba indeksowanych pu‑blikacji w wybranych do analizy bazach zawierających sformułowanie społeczna gospodarka rynkowa wynosiła 54, z czego 23 w bazie Scopus, 26 w bazie WoS i tylko 5 w BazEkon.

Podobny trend ma miejsce w zakresie liczby publikacji z hasłem ordolibe‑ralism i ordoliberalizm. Jednak tempo zmian i w konsekwencji liczby publikacji są zdecydowanie mniejsze. Pierwsza publikacja indeksowana w WoS z hasłem ordoliberalism została opublikowana w 1971 roku i była to recenzja książki Mark‑twirtschaft. Wirtschaftspolitik zwischen Neoliberalismus und Ordoliberalismus Reinharda Bluma, która ukazała się w czasopiśmie „Revue économique”. Przez następnych dwadzieścia lat nie pojawiła się żadna publikacja odwołująca się do teorii ordoliberalnej. Dopiero w 1992 roku w bazie BazEkon pojawił się artykuł porównujący katolicką naukę społeczną i model społecznej gospodarki rynkowej zbudowany przez grupę ordoliberałów niemieckich. Kolejne lata aż do roku 2008, to czas, kiedy w analizowanych bazach indeksowano jedynie parę artykułów rocz‑nie na temat teorii ordoliberalnej, co w sumie zakończyło się indeksacją 15 pozycji


w bazie WoS, 14 w Scopus i 22 w BazEkon. W zdecydowanej większości autorzy publikacji indeksowanych w WoS i Scopus pochodzili z Niemiec, a tematyka dotyczyła założeń teoretycznych SGR i ordoliberalizmu oraz integracji i polityki gospodarczej Niemiec. W tym samym czasie liczba artykułów traktujących o teorii ordoliberalnej w polskiej bazie wzrosła w relatywnie większym stopniu i wynosi 22 pozycje. Zakres tematyczny tych publikacji koncentruje się na założeniach teorii

Rysunek 2.1. Liczba publikacji w bazach: WoS, SCOPUS oraz BAZEKON w latach 1959–2020 na bazie wyszukiwania według słów „social market economy” lub „społeczna gospodarka rynkowa”

5

26

36

31

16

2224

912

211717

1112

6

1516

14

2544

15

2

775

35

810

211132

8

31

37

41

31112121

31111

11

23

39

3232

1917

15

2522

15

912

79

1413

4548

33344444466

1122211211215

348

15

1014

71010

4

22

52

7434

14323

15

2231

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

2021

2020

2019

2018

2017

2016

2015

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

1990

1989

1988

1987

1985

1984

1983

1982

1981

1980

1979

1978

1977

1976

1975

1974

1972

1971

1969

1968

1967

1965

1964

1963

1961

1960

1959

Web of Science Scopus BazEkon

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych wygenerowanych z baz Web of Science, Scopus, BazEkon. Data wyszukiwania 21.04.2021 r.

Rysunek 2.2. Liczba publikacji w bazach: WoS, SCOPUS oraz BAZEKON w latach 1992–2020 na bazie wyszukiwania według słów „ordoliberalism” lub „ordoliberalizm”

6

36

46

1318

1217

1114

10

336

1131331116

20

55

18151614

1014

6437

1213211111455

8

15137

1012

51

13

2146

112211110

10

20

30

40

50

60

2021

2020

2019

2018

2017

2016

2015

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

Web of Science Scopus BazEkon



ordoliberalnej i SGR, w tym na gruncie gospodarki Niemiec i uE. Wyraźny wzrost zainteresowania problematyką ordoliberalną mierzony liczbą publikacji, to dopiero rok 2009, w którym w bazie BazEkon indeksowanych jest 13 publikacji, a w bazach WoS i Scopus odpowiednio 6 i 7 pozycji. Kolejnym momentem przełomowym w badaniach nad ordoliberalizmem okazał się rok 2019, w którym w bazie WoS indeksowanych jest 46 pozycji, a bazie Scopus 55 i 5 pozycji w BazEkon. Autor najbardziej popularnego artykułu11 na temat teorii ordoliberalnej z tego okresu w bazie WoS wnioskuje, że ordoliberalizm to nie tylko teoria ekonomiczna, ale również teoria etyczna silnie zakorzeniona w protestanckiej myśli społecznej. I właśnie to zakorzenienie ordoliberalizmu z jednej strony pozwala wykorzystać tę teorię jako wytyczne dla polityki antykryzysowej w Niemczech, ale z drugiej ogranicza jego użyteczność w rozwiązywaniu współczesnego kryzysu w krajach uE o tradycji katolickiej czy prawosławnej.

Z rozkładu obszarów badawczych w bazie WoS, do których są przypisane wygenerowane do analizy publikacje na temat społecznej gospodarki rynkowej i ordoliberalizmu wynika, że w zdecydowanej większości są to publikacje z zakresu ekonomii i nauk politycznych (rysunek 2.3).

Rysunek 2.3. Obszary naukowe publikacji w bazie WoS dotyczących społecznej gospodarki rynkowej i ordoliberalizmu (w %)

%

0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 45,0 50,0

Ekonomia

Nauki polityczne

Historia

Prawo

Stosunki międzynarodowe

Socjologia

Biznes

Zarządzanie

Filozofia

Studia regionalne

Interdyscyplinarne badania społeczne

Social market economy Ordoliberalism

10,9

9,5

6,4

6,1

4,7

1,4

3,78

3,3

36,6

16,1

7,8

3,9

7,9

10,8

1,0

2,5

5,9

5,40

4,9

45,8

33,5

14,3

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych wygenerowanych z bazy Web of Science. Data wyszu‑kiwania 21.04.2021 r.

11 Artykuł zacytowany 11 razy: J. Hie [2019, s. 185–204]. Data wyszukiwania: 21.04.2021 r.


Stosunkowo często publikowano na temat zarówno społecznej gospodarki rynkowej, jak i ordoliberalizmu w obszarach historia i prawo. Tym co różnicuje publikacje z tej tematyki jest relatywnie częstsze przypisywanie publikacji o te‑matyce ordoliberalnej do obszaru filozofii, stosunków międzynarodowych i socjo‑logii oraz coraz śmielsze próby przenoszenia zagadnienia społecznej gospodarki rynkowej na grunt nauk o biznesie i zarządzaniu.

Rozkład publikacji podejmujących tematykę społecznej gospodarki rynko‑wej ze względu na miejsce publikacji w układzie przestrzennym indeksowanych zarówno w bazie WoS, jak i Scopus wyraźnie wskazuje na dominację obszaru europejskiego, w tym krajów z niemieckojęzycznego obszaru (tabela 2.1).

W bazie WoS wśród 10 tytułów czasopism i książek zawierających relatywnie najwięcej publikacji z tematyki społecznej gospodarki rynkowej, aż 5 jest wyda‑wana w Niemczech. opierając się na identycznym kryterium, w bazie Scopus są 4 pozycje wydawane w Szwajcarii, 4 w Anglii i po 1 w Holandii i uSA. Publikacje indeksowane w BazEkon, opierając się na kryterium miejsca publikacji, charak‑teryzują się relatywnie dużym stopniem koncentracji przestrzennej zwłaszcza na południu Polski. W latach 1991–2020 najwięcej, bo aż 16 artykułów poru‑szających problematykę społecznej gospodarki rynkowej ukazało się w Studiach i Pracach uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. W dalszej kolejności prace z analizowanej tematyki publikowane były w Pracach Naukowych Akademii Ekonomicznej w Katowicach (14 publikacji) oraz Pracach Naukowych uniwer‑sytetu Ekonomicznego we Wrocławiu (12 publikacji. Po 6 publikacji ukazało się w Studiach Ekonomicznych uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Myśli Ekonomicznej i Politycznej, a także Annales universitatis Mariae Curie‑‑Skłodowskiej. Sectio H. oeconomia.

Rozkład przestrzenny miejsc publikacji artykułów podejmujących temat teorii ordoliberalnej wskazuje podobnie, jak w przypadku publikacji na temat społecznej gospodarki rynkowej, na dominację obszaru europejskiego (tabela 2.2).


Tabela 2.1. Miejsce publikacji w bazach: WoS, SCOPUS oraz BAZEKON w latach 1959–2020 na podstawie wyszukiwania według słów „social market economy” lub „społeczna gospodarka rynkowa”

Baz

a W

oS

Miejsce publikacji Liczba Udział w 434 pozycjach (w %)

Politische Studien 9 2,07Studies in Economic Ethics and Philosophy 9 2,07Vierteljahrschrift Fur Sozial und Wirtschaftsgeschichte 9 2,07Journal of Common Market Studies 8 1,84Historische Zeitschrift 7 1,61Jahrbucher Fur Nationalokonomie und Statistik 6 1,38Kyklos 6 1,38utrecht law Review 6 1,38German Economic Review 5 1,15German Politics And Society 5 1,15

Baz

a Sc

opus


Journal of Common Market Studies 9 2,27Intereconomics 7 1,76International Journal of Social Economics 7 1,76utrecht law Review 6 1,51Wirtschaftsdienst 6 1,51Democracy and an open Economy World order 4 1,01International Journal of Sociology and Social Policy 4 1,01list Forum Fur Wirtschafts und Finanzpolitik 4 1,01ordoliberalism And European Economic Policy Between Realpolitik and Economic utopia 4 1,01

Review of Social Economy 4 1,01

Baz

a B

azEk

on


Studia i Prace uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 16 9,76Prace Naukowe / Akademia Ekonomiczna w Katowicach 14 8,54Prace Naukowe uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu 12 7,32Annales universitatis Mariae Curie ‑Skłodowska 6 3,66Myśl Ekonomiczna i Polityczna 6 3,66Studia Ekonomiczne / uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach 6 3,66Annales: etyka w życiu gospodarczym 5 3,05Ekonomista 5 3,05Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu 5 3,05Gospodarka Narodowa 4 2,44



Tabela 2.2. Miejsce publikacji w bazach: WoS, SCOPUS oraz BAZEKON w latach 1959–2020 na bazie wyszukiwania według słów „ordoliberalism” lub „ordoliberalizm”

Baz

a W

oS


Routledge Studies in The History of Economics 16 7,58ordoliberalism and European Economic Policy Between Realpolitik and Economic utopia 15 7,11

Critical Sociology 11 5,21Journal of Common Market Studies 9 4,27New Political Economy 7 3,32Filosofia Politica 6 2,84European Journal of the History of Economic Thought 5 2,37German Politics and Society 4 1,90Global local Economic Review 4 1,90Scienza Politica Per una Storia Delle Dottrine 4 1,90

Baz

a Sc

opus


ordoliberalism And European Economic Policy Between Realpolitik and Economic utopia 15 7,43

Critical Sociology 11 5,45Journal of Common Market Studies 10 4,95New Political Economy 7 3,47Filosofia Politica 6 2,97European Journal of the History of Economic Thought 4 1,98Antitrust Bulletin 3 1,49Ekonomista 3 1,49European Competition Journal 3 1,49German Politics 3 1,49

Baz

a B

azEk

on


Studia Ekonomiczne / Akademia Ekonomiczna w Katowicach 14 11,57Prace Naukowe / Akademia Ekonomiczna w Katowicach 10 8,26Studia i Prace uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 7 5,79Ekonomia i Prawo 6 4,96Ekonomista 6 4,96Prace Naukowe uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu 6 4,96Annales: etyka w życiu gospodarczym 5 4,13Myśl Ekonomiczna i Polityczna 5 4,13Gospodarka Narodowa 5 4,13Zeszyty Naukowe / uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu 3 2,48



W grupie 10 tytułów czasopism i książek indeksowanych w bazie WoS, które zawierają relatywnie najwięcej wyników badań nad teorią ordoliberalną, aż 4 wydawane są w Wielkiej Brytanii, 3 we Włoszech i 3 w Stanach Zjednoczonych. opierając się na identycznym kryterium, w bazie Scopus aż 5 publikacji wyda‑wanych jest w Wielkiej Brytanii, 3 w Stanach Zjednoczonych i po 1 we Włoszech i Polsce. W Polsce wyniki badań nad teorią ordoliberalną publikowane są przede wszystkim w Studiach Ekonomicznych oraz Pracach Naukowych Akademii Ekonomicznej w Katowicach. W dalszej kolejności są to czasopisma wydawane przez uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Polskie Towarzystwo Ekonomiczne w Warszawie.

Potwierdzeniem dominacji w badaniach nad społeczną gospodarką ryn‑kową europejskiego obszaru, w tym obszaru niemieckojęzycznego jest rozkład przestrzenny autorów publikacji. Na przestrzeni badanego okresu w bazie WoS blisko co piąta publikacja z tematu społecznej gospodarki rynkowej została przygotowana przez autorów pochodzących z Niemiec, zaś w bazie Scopus co trzecia (tabela 2.3).

Tabela 2.3. Kraj pochodzenia autorów publikacji w bazach: WoS oraz SCOPUS w latach 1959–2020 na bazie wyszukiwania według słów „social market economy”

PaństwoBaza WoS

PaństwoBaza Scopus

liczba udział w 434 pozycjach (w %) liczba udział w 397

pozycjach (w %)Niemcy 86 19,82 Niemcy 123 30,98Wielka Brytania 34 7,83 Wielka Brytania 39 9,82Stany Zjednoczone 32 7,37 Stany Zjednoczone 27 6,80Rosja 27 6,22 Rosja 19 4,79Polska 19 4,38 Włochy 18 4,53Holandia 13 3,00 Holandia 18 4,53Chiny 12 2,76 Hiszpania 12 3,02Hiszpania 13 3,00 Chiny 11 2,77Włochy 12 2,76 Francja 9 2,27Rumunia 10 2,30 Belgia 9 2,27

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych wygenerowanych z baz Web of Science i Scopus. Data wyszukiwania 21.04.2021 r.

Kolejnymi liderami publikującymi w tematyce społecznej gospodarki rynko‑wej są autorzy pochodzący z Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i Rosji.


Na uwagę zasługuje również dorobek naukowy Polaków, którzy przygotowali 19 artykułów indeksowanych w bazie WoS i 8 w bazie Scopus.

Dominacja autorów pochodzących z Europy, w tym przede wszystkim z Nie‑miec ma miejsce również w badaniach nad teorią ordoliberalną. W badanym okresie zarówno w bazie WoS, jak i Scopus blisko co trzeci autor publikujący wyniki badań nad ordoliberalizmem pochodzi z Niemiec (tabela 2.4).

Tabela 2.4. Kraj pochodzenia autorów publikacji w bazach: WoS oraz SCOPUS w latach 1959–2020 na bazie wyszukiwania według słów „ordoliberalism”

PaństwoBaza WoS

PaństwoBaza Scopus

liczba udział w 211 pozycjach (w %) liczba udział w 202

pozycjach (w %)Niemcy 63 29,86 Niemcy 60 29,7Wielka Brytania 42 19,91 Wielka Brytania 47 23,27Włochy 27 12,80 Stany Zjednoczone 26 12,87Stany Zjednoczone 22 10,43 Włochy 18 8,91Francja 14 6,64 Dania 9 4,46Dania 7 3,32 Francja 8 3,96Polska 7 3,32 Polska 6 2,97Czechy 6 2,84 Szwajcaria 6 2,97Rosja 6 2,84 Czechy 5 2,48Hiszpania 7 3,32 Rosja 5 2,48


W dalszej kolejności badacze teorii ordoliberalnej pochodzą z Wielkiej Bry‑tanii, Włoch i Stanów Zjednoczonych, a także co jest istotne z Polski. Polscy autorzy przygotowali 7 i 6 artykułów indeksowanych odpowiednio w bazie WoS i Scopus.

Ciekawych wniosków dostarcza analiza przestrzennego rozkładu ośrodków naukowych, z których pochodzą autorzy podejmujący tematykę społecznej go‑spodarki rynkowej. opierając się na kryterium afiliacji autorów indeksowanych w bazie WoS i publikujących na temat społecznej gospodarki rynkowej, można wskazać następujące miejsca koncentracji badań: Russian Academy of Sciences (9 publikacji), utrecht university w Holandii (9 publikacji), university System of Georgia (6 publikacji) i university of West Georgia (5 publikacji), universität Siegen (5 publikacji), university of Munster (5 publikacji). Z kolei, z rozkładu


publikacji indeksowanych w bazie Scopus, opierając się na kryterium afiliacji autorów, wynika, że badania nad społeczną gospodarką rynkową prowadzone są przede wszystkim w Niemczech, Holandii, Wielkiej Brytanii i Rosji, a konkretnie w następujących ośrodkach naukowych: utrecht university (10 publikacji), london School of Economics and Political Science (6 publikacji), European university Institute, San Domenico di Fiesole (6 publikacji), Philipps ‑universität Marburg (5 publikacji), Westfälische Wilhelms ‑universität Münster (5 publikacji), uni‑versität Siegen (5 publikacji) i po 4 publikacje z Humboldt ‑universität zu Berlin, lomonosov Moscow State university, Goethe ‑universität Frankfurt am Main, universität leipzig, universität Duisburg ‑Essen, Maastricht university, Freie universität Berlin oraz Københavns universitet.

Przestrzenne zróżnicowanie miejsc prowadzenia badań nad teorią ordolibe‑ralną w pewnym stopniu pokrywa się z rozkładem miejsc badań nad społeczną gospodarką rynkową. Relatywnie najwięcej badaczy ordoliberalizmu, których dorobek jest indeksowany w bazie WoS wskazywało na następujące afiliacje: uni‑versity of london (11 publikacji), university of york, Wielka Brytania (8 publikacji), Goethe university Frankfurt (6 publikacji), university of Copenhagen (6 publika‑cji), university of Munster (6 publikacji) oraz Walter Eucken Institu (6 publikacji). Z kolei badacze teorii ordoliberalnej, których dorobek jest indeksowany w bazie Scopus prowadzą swoje badania przede wszystkim w: university of york, Wielka Brytania (7 publikacji), Københavns universitet (7 publikacji), Goethe ‑universität Frankfurt am Main (6 publikacji), universität Siegen (6 publikacji), universität Freiburg im Breisgau (6 publikacji), london School of Economics and Political Science (5 publikacji) oraz po 4 publikacje Westfälische Wilhelms ‑universität Münster, Pomona College (uSA) i King’s College london.

Wkład poszczególnych autorów w rozwój badań nad SGR i ordoliberalizmem został oceniony na podstawie kryterium liczby publikacji oraz liczby cytowań ich publikacji w bazie WoS (tabele 2.5 i 2.6).

W grupie badaczy najczęściej publikujących w bazie WoS artykuły z tematyki społecznej gospodarki rynkowej są następujący autorzy: Goldschmidt N. (6 pu‑blikacji; afiliacja: universität Siegen, Niemcy), Felice F. (5 publikacji; afiliacja: university of Molise, Włochy), Karsten S.G. (5 publikacji; afiliacja: university of West Georgia, Stany Zjednoczone) oraz von Prollius M. (5 publikacji; afiliacja: Free university of Berlin, Niemcy).


Tabela 2.5. Ranking autorów indeksowanych w bazie WoS w latach 1959–2020 na bazie wyszukiwania według słów „social market economy”

Autorzy o największej liczbie publikacji Liczba publikacji (LP) Liczba cytowań (LC) LC/LPGoldschmidt N. 6 35 5,8Felice F. 5 3 0,6Karsten S.G. 5 11 2,2von Prollius M. 5 0 0,0Gerbrandy A. 4 9 2,3Nicholls A.J. 4 0 0,0Smejkal V. 4 2 0,5Dietzfelbinger D. 3 0 0,0Müller ‑Jentsch W. 3 26 8,7Müller ‑Armack A. 3 27 9,0

Autorzy o największej liczbie cytowań Liczba publikacji (LP) Liczba cytowań (LC) LC/LPScharpf F.W. 1 226 226Marcussen M.; Risse T.; Engelmann‑‑Martin D.; Knopf H.J.; Roscher K. 1 122 122

Bonefeld W. 2 1054 52,5Azoulai l. 1 51 51Gibb A.; li J. 1 50 50Schepel H. 1 31 31Jackson G.; Sorge A. 1 29 29Waelde T.W.; Gunderson J.l. 1 28 28Müller ‑Armack A. 3 27 9Berghahn V.; young B. 2 26 13


Relatywnie największa aktywność badaczy w propagowaniu wyników badań nad społeczną gospodarką rynkową mierzona liczbą ich publikacji w ograniczonym stopniu przekłada się na wskaźnik aktywności mierzony liczbą cytowań danego autora. Przykładowe zestawienie w bazie WoS powyższych dwóch wskaźników nie pozwala wskazać autorów, z wyjątkiem A. Müllera ‑Armacka, którzy znaleźli się zarówno w grupie najbardziej aktywnych badaczy pod względem liczby pu‑blikacji, jak i w grupie najczęściej cytowanych autorów.

Tekstem na temat społecznej gospodarki rynkowej o największej sile oddzia‑ływania w bazie WoS jest artykuł The asymmetry of European integration, or why the EU cannot be a ‘social market economy’ autorstwa Scharpf F.W. opubliko‑wany w czasopiśmie Socio ‑Economic Review, który został zacytowany 226 razy


w publikacjach zamieszczonych w tej bazie. Artykuł ten podnosi bardzo ważną kwestię trudności w uzyskaniu równowagi na płaszczyźnie unijnego prawa stano‑wionego między interesami europejskimi i krajowymi. Według autora, warunkiem uzyskania takiej równowagi jest wrażliwość unijnego prawa stanowionego na specyficzne warunki społeczno ‑kulturowe, polityczno ‑gospodarcze i normatywne w poszczególnych państwach członkowskich, a nadrzędność prawa europejskiego i monopol Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości na interpretację i stanowienie prawa powinny być ograniczone koniecznością poszanowania tożsamości konsty‑tucyjnej państw członkowskich określaną przez konstytucje krajowe i monopol krajowego sądu konstytucyjnego na interpretację prawa europejskiego. W ocenie autora spełnienie tego warunku jest niemożliwe, co w efekcie może blokować po‑wstanie europejskiej SGR, a społeczne gospodarki rynkowe na szczeblu krajowym niszczyć, o ile nie uda się powstrzymać niekontrolowanej politycznie dynamiki „integracji przez prawo”.

W dalszej kolejności lista artykułów o największej sile oddziaływania składa się z następujących pozycji: Constructing Europe? The evolution of French, British and German nation state identities autorstwa Marcussen M., Risse T., Engelmann‑‑Martin D., Knopf H.J., Roscher K. w czasopiśmie Journal of European Public Policy (122 cytowań) oraz Freedom and the Strong State: On German Ordoliberalism autorstwa Bonefeld W. zamieszczonego w czasopiśmie New Political Economy (105 cytowań).

Z kolei w bazie Scopus, podobnie jak w bazie WoS, najpopularniejszym tek‑stem o tematyce społecznej gospodarki rynkowej jest artykuł The asymmetry of European integration, or why the EU cannot be a ‘social market economy’ autor‑stwa Scharpf F.W. w czasopiśmie Socio ‑Economic Review (246 cytowań). Kolejne miejsce w rankingu cytowań zajmuje publikacja Wage inequality and varieties of capitalism autorstwa Rueda D. oraz Pontusson J. opublikowana w World Politics i zacytowana aż 237 razy. Celem tej publikacji jest identyfikacja determinant nierówności płacowych w zależności od modelu gospodarki, w tym liberalnej gospodarki i społecznej gospodarki rynkowej. Równie popularny jest artykuł Constructing Europe? The evolution of French, British and German nation state identities autorstwa Marcussen M., Risse T., Engelmann ‑Martin D., Knopf H.J., Roscher K. w czasopiśmie Journal of European Public Policy (179 cytowań).

Wkład poszczególnych autorów w rozwój badań nad teorią ordoliberalną oceniony został, podobnie jak w rozwój badań nad SGR, na podstawie kryterium liczby publikacji oraz liczby cytowań ich publikacji w bazie WoS.


Tabela 2.6. Ranking autorów indeksowanych w bazie WoS w latach 1959–2020 na bazie wyszukiwania według słowa „ordoliberalism”

Autorzy o największej

liczbie publikacji

Liczba publikacji

(LP)

Liczba cytowań

(LC)

LC/LP

Autorzy o największej

liczbie cytowań

Liczba publikacji

(LP)

Liczba cytowań

(LC)

LC/LP

Hien J. 7 32 4,6 McNay l. 1 211 211Bonefeld W. 6 164 27,3 Bonefeld W. 6 164 27,3Felice F. 6 3 0,5 Matthijs M. 2 137 68,5Goldschmidt N. 6 25 4,2 Mcnamara K. 1 89 89young B. 6 59 9,8 Heilmann S. 1 61 61Nedergaard P. 5 35 7,0 young B. 6 59 9,8Bibow J. 4 24 6,0 Schafer D. 1 45 45Dold M. 4 0 0,0 Streeck W. 1 39 39Kolev S. 4 4 1,0 Akman P. 2 43 21,5Krieger T. 4 0 0,0 Davies W. 1 36 36


lista badaczy najbardziej aktywnych w publikowaniu tekstów traktujących o teorii ordoliberalnej pokrywa się w pewnym stopniu z analogiczną listą autorów publikacji na temat społecznej gospodarki rynkowej. Najwięcej publikacji indek‑sowanych w WoS na temat ordoliberalizmu opublikował Hien J. (7 publikacji; afiliacja: Mid‑Sweden university, Szwecja), a w dalszej kolejności są to Bonefeld W. (6 publikacji; afiliacja: university of york, Wielka Brytania), Felice F. (6 publikacji; afiliacja: university of Molise, Włochy), Goldschmidt N. (6 publikacji; afiliacja: universität Siegen, Niemcy), young B. (6 publikacji; afiliacja: university of Münster, Niemcy) oraz Nedergaard P. (5 publikacji; afiliacja: university of Copenhagen, Dania). Jednak podobnie jak w przypadku bazy publikacji na temat społecznej gospodarki rynkowej, lista najbardziej aktywnych badaczy nad teorią ordoliberalną nie pokrywa się z listą najbardziej popularnych autorów. Wyjątki to Bonefeld W., który jest autorem 6 publikacji odwołujących się do teorii ordoliberalnej, a jed‑nocześnie jego teksty zostały zacytowane aż 164 razy oraz young B., który jest autorem również 6 publikacji zacytowanych 59 razy, co oznacza średni wynik cytowalności publikacji na poziomie odpowiednio ponad 27 i blisko 10.

Najbardziej popularny artykuł na temat ordoliberalizmu w bazie WoS został zacytowany 211 razy i jest to tekst autorstwa McNay l. z university of oxford pt. Self as Enterprise Dilemmas of Control and Resistance in Foucault’s The Birth of Biopolitics opublikowany w czasopiśmie Theory Culture & Society. W tekście


autor przedstawia między innymi Michela Foucault’s koncepcję sztuki rządzenia w świetle ordoliberalizmu i neoliberalizmu. Kolejnymi artykułami o relatywnie największej sile oddziaływania są: Freedom and the Strong State: On German Or‑doliberalism, autorstwa Bonefeld W. w czasopiśmie New Political Economy (105 cytowań); The Euro Crisis’ Theory Effect: Northern Saints, Southern Sinners, and the Demise of the Eurobond, autorstwa Matthijs M. i Mcnamara K. w czasopiśmie Journal of European Integration (89 cytatów).

ogólny rozkład aktywności autorów zaangażowanych w badania nad teorią ordoliberalizmu i społecznej gospodarki rynkowej potwierdza tezę, że mała liczba autorów wykazuje względnie dużą produktywność w popularyzowaniu wyników badań, zaś najwięcej autorów może pochwalić się jedynie jedną publikacją z wy‑branego zagadnienia (tabela 2.7).

Tabela 2.7. Rozkład aktywności autorów publikujących wyniki badań nad społeczną gospodarką rynkową i teorią ordoliberalną

Publikacje według słów „social market economy” zawartych w tytule lub abstrakcie, lub słowach kluczowych artykułu

Scopus WoSliczba

autorówliczba

publikacjiudział wszystkich

autorów (w %)liczba

autorówliczba


autorów (w %)107 1 67,30 444 1 88,9841 2 25,79 39 2 7,828 3 5,03 9 3 1,803 >3 1,89 7 >3 1,40

Publikacje według słów „ordoliberalism” zawartych w tytule lub abstrakcie, lub słowach kluczowych artykułu

Scopus WoSliczba

autorówliczba


autorów (w %)liczba

autorówliczba


autorów (w %)127 1 79,87 181 1 86,614 2 8,81 12 2 5,78 3 5,03 6 3 2,9

10 >3 6,29 10 >3 4,8


Z punktu widzenia badań nad kategoriami społecznej gospodarki rynkowej i ordoliberalizmu istotne jest przedstawienie kontekstu prowadzonych badań i próba odpowiedzi na pytanie, czy rozważania o społecznej gospodarce rynkowej


sięgają do korzeni teoretycznych, czyli teorii ordoliberalnej. W tym celu zbadano współwystępowanie słów w tekstach na temat społecznej gospodarki rynkowej i or‑doliberalizmu indeksowanych w trzech analizowanych bazach (rysunek 2.4).

Rysunek 2.4. Liczba publikacji w bazach: WoS, SCOPUS oraz BAZEKON w latach 1992–2020 na bazie wyszukiwania według słów „social market economy” lub „społeczna gospodarka rynkowa” i „ordoliberalism” lub „ordoliberalizm”

1

6

3

1

32

5

34

21

221

3

7

1

3

111

43

22111

32

1

3

9

33444

1

6

2111

211

0

2345678910

WoC Scopus BazEkon

2020

2019

2018

2017

2016

2015

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2006

2005

2004

2003

2000

1999

1998

1996

1994

1993

1992


W badanym okresie, a zwłaszcza od 2009 roku dostrzegalny jest niewielki trend wzrostowy liczby publikacji, które jednocześnie odnoszą się do teorii ordo‑liberalnej i społecznej gospodarki rynkowej. W bazie WoS, na dzień 21.04.2021 roku znajdowało się 36 publikacji analizujących jednocześnie zagadnienie ordo‑liberalizmu i społecznej gospodarki rynkowej, wobec 32 pozycji w bazie Scopus i 52 w BazEkon. odniesienie tych wartości do liczby publikacji wyłonionych wyłącznie na podstawie jednego kryterium – hasła ordoliberalizm lub hasła społeczna gospodarka rynkowa – pozwala wnioskować, że o ile autorzy piszący o ordoliberalizmie odwołują się do kategorii społecznej gospodarki rynkowej, o tyle autorzy publikujący wyniki badań nad społeczną gospodarką rynkową w relatywnie mniejszym stopniu sięgają do ordoliberalnych korzeni teoretycznych.

W bazie WoS jest tylko 36 pozycji odnoszących się jednocześnie do teorii ordoliberalnej i zagadnienia społecznej gospodarki rynkowej. oznacza to, że spośród 434 publikacji na temat społecznej gospodarki rynkowej tylko niespełna 9% publikacji jednocześnie odwołuje się do teorii ordoliberalnej, zaś wśród 211 publikacji o ordoliberalizmie ponad 17% odwołuje się do zagadnienia społecznej gospodarki rynkowej. Podobny rozkład artykułów ma miejsce w bazie Scopus,


w której liczba publikacji poruszających jednocześnie problematykę ordoliberalną i społecznej gospodarki rynkowej wynosi 32. W przypadku publikacji na temat teorii ordoliberalnej indeksowanych w bazie Scopus oznacza to, że niespełna 16% z nich jednocześnie odnosiła się do zagadnienia społecznej gospodarki rynkowej, a w przypadku publikacji o społecznej gospodarce rynkowej już tylko 8% jedno‑cześnie odnosiło się do teorii ordoliberalnej. Publikacje w bazie BazEkon wykazują o wiele większy związek społecznej gospodarki rynkowej i ordoliberalizmu, gdyż na przestrzeni badanego okresu aż 52 publikacje jednocześnie odwołuje się do za‑gadnienia ordoliberalizmu i społecznej gospodarki rynkowej. W grupie publikacji o społecznej gospodarce rynkowej niespełna 32% jednocześnie odwołuje się do teorii ordoliberalnej, zaś wśród publikacji na temat ordoliberalizmu prawie 43% jednocześnie używa terminu społecznej gospodarki rynkowej.

2.2.Stopieńwzajemnego(nie)dostosowaniadosiebieordoliberalnej teorii i pragmatycznie zorientowanej koncepcji SGR

2.2.1. Krótka historia problemu

Dla objaśnienia zasygnalizowanego problemu konieczne jest uwzględnienie rozwoju nauk ekonomicznych i społecznych w Rzeszy Niemieckiej i szerzej w Eu‑ropie Środkowej w okresie Belle Epoque aż do II wojny światowej. Jest to burzliwa epoka intensywnych dyskusji i walki różnych szkół myślenia, czy też ideologii. oprócz klasycznie liberalnego leseferyzmu, z którego rozwinęła się później neoklasyka, silny wpływ na myślenie intelektualistów wywierał marksistowski socjalizm. W swoistej walce na „dwa fronty” przeciwko leseferyzmowi i socja‑lizmowi profilowała się niemiecka szkoła historyczno ‑etyczna. Wprowadzone przez Waltera Rathenaua na początku I wojny światowej ogólnogospodarcze bilanse materiałowe i rozpisywanie wynikających z nich dyrektywnych zadań na producentów i konsumentów przyczyniły się do rozkwitu interwencjonizmu pań‑stwowego. W latach 20. XX wieku rozpowszechniało się myślenie w kategoriach keynesizmu, tj. rynkowej kapitalistycznej gospodarki sterowanej przez państwo regulujące globalny popyt. Koryfeusze ordoliberalizmu, głównie Walter Eucken oraz myśliciel i egzekutor polityki SGR ludwig Erhard są „dziećmi” fascynujących intelektualnych impulsów owych burzliwych czasów.


urodzony 17.01.1893 r. w Jenie Walter Eucken jest synem wybitnego filozofa i laureata literackiej nagrody Nobla z roku 1908 Rudolfa Euckena. Rudolf Eucken przyjaźnił się ze słynnym filozofem Edmundem Husserlem. Po śmierci Rudolfa w roku 1926 jego syn Walter kontynuował tę przyjaźń. od Husserla przejął za‑stosowanie w badaniach metody izolującej abstrakcji. Jej stosowanie prowadzi do sformułowania typów idealnych, co odróżnia ją od abstrakcji generalizującej przy‑noszącej w efekcie typy realne. Walter Eucken studiował na uniwersytetach w Kiel, Bonn oraz Jenie historię i ekonomię. Jego rozwój naukowy poprzez doktorat i habi‑litację przebiegał jednak w ramach sposobu myślenia niemieckiej szkoły etyczno‑‑historycznej. Powojenna hiperinflacja, z którą koryfeusze bliskiej mu szkoły myślenia nie potrafili sobie poradzić, uzmysłowiła mu jej ograniczenia. W artykule opublikowanym w roku 1932 ujawnia się rozczarowanie wobec aktualnego stanu nauki ekonomii. „Brakuje zarówno zrozumienia sensu historycznych faktów, jak i brakuje ścisłego myślenia w kategoriach teorii ekonomii. Czego spodziewać się można od idei polityki gospodarczej, które powstały w wyniku połączenia takich słabości?” [Eucken, 2005b, s. 28]. Receptą Euckena na intelektualną słabość na‑uki ekonomii jest rozwinięta przezeń teoria ładu społeczno ‑gospodarczego oraz sformułowanie pryncypiów jej stosowania w polityce (ordnungspolitik). Według Euckena sformułowana na fundamencie modelu konkurencji doskonałej neokla‑syczna teoria ekonomii wymagała rozwinięcia przez teorię ładu jej instytucjonal‑nego odpowiednika w postaci konkurencyjnego ładu społeczno ‑gospodarczego. W modelowych warunkach wzajemnego nakładania się na siebie dwóch typów idealnych, tj. doskonałej konkurencji rynkowej i ładu konkurencyjnego wszystkie w sensie logicznym prawdziwe hipotezy neoklasycznej teorii byłyby jednocześnie dostosowane do warunków przebiegu procesu gospodarowania stwarzanych przez ład. Stwierdzenie to jest punktem wyjścia postulatu Euckena pod adresem polityki społeczno ‑gospodarczej. Powinna ona zapewnić takie ukształtowanie ładu, aby był on możliwie zbliżony do modelu ładu konkurencyjnego [Pysz, 2008, s. 61–62]. Postulat Euckena dotyczący ordnungspolitik stał się drogowskazem i kanonem niemieckiej polityki społeczno ‑gospodarczej aż do dziś.

Dom rodzinny ludwiga Erharda różnił się od rodzinnego otoczenia Euckena, którego rodzina określana była mianem „arystokracji ducha”. Nie mógł on też być dla Erharda źródłem szczególnej intelektualnej inspiracji. Jego ojciec Philipp Wilhelm Erhard był właścicielem dobrze prosperującego sklepu ‑hurtowni w mie‑ście Fürth znajdującego się w pobliżu Norymbergi. Członkowie rodziny, w której Erhard się wychował, pracowali intensywnie, aby z własnej firmy uzyskać dochody


ze sprzedaży produktów i usług na konkurencyjnym rynku. W dorosłym życiu Erhard szczycił się swoim drobnomieszczańskim pochodzeniem, wskazując na mocno mieszczańskie wartości wyniesione z domu rodzinnego [Erhard, 1988, s. 684–685]. Po zakończeniu I wojny światowej Erhard immatrykulował się w roku 1919 z legitymacją studencką nr 9 w nowo założonej w Norymberdze Wyższej Szkole Handlowej. Dla ekonomistów poczuwających się mimo kryzysu szkoły historyczno ‑etycznej nadal do przynależności do jej metodycznego podejścia uczelnia ta stała się refugium. Przesądziło to o rozwoju naukowym młodego Erharda.

oprócz argumentujących historycznie profesorów Wyższej Szkoły Handlo‑wej decydujący wpływ wywarł na Erharda znany w latach 20. i 30. XX wieku w Niemczech lekarz, wybitny socjolog i ekonomista Franz oppenheimer. W roku 1919 został powołany do objęcia katedry na uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem. oppenheimer określał się jako „liberalny socjalista”. Jego celem było zaprzęgnięcie prywatnej własności środków produkcji oraz rynku do realizacji nadrzędnych celów wolności, równości i sprawiedliwości społecznej. Poszuki‑wał „trzeciej drogi” pomiędzy ograniczającym do minimum wolność jednostki ludzkiej radzieckim komunizmem oraz leseferystycznym kapitalizmem powodu‑jącym i uwieczniającym nierówności w społeczeństwie. Jego etycznym ideałem było społeczeństwo ludzi wolnych i równych. Erhard, który pod kierownictwem oppenheimera przygotowywał pracę doktorską był zafascynowany osobowością i poglądami swego akademickiego nauczyciela. W przemówieniu wygłoszonym z okazji obchodów stulecia urodzin oppenheimera na wolnym uniwersytecie w Berlinie Zachodnim w roku 1964 stwierdził: „Realizując politykę Społecznej Gospodarki Rynkowej, starałem się wskazać nie sentymentalną, tylko realistyczną drogę prowadzącą do realizacji tego celu (tj. społeczeństwa ludzi wolnych i rów‑nych – P.P.)” [Erhard, 1988, s. 861]. Na biurku Erharda jako ministra i kanclerza federalnego stała fotografia oppenheimera.

Niemiecką szkołę historyczno ‑etyczną charakteryzowała solidność prze‑prowadzonych badań empirycznych. Szkoła ta uginała się pod masą zebranych i przeanalizowanych przez badaczy faktów. Nie potrafiła sobie poradzić z ich uogólnieniem w postulowaną przez jej głównego myśliciela Gustava von Schmol‑lera historyczną teorię ekonomii. „Chciałem uwolnić ekonomię od błędnych abstrakcji poprzez solidne historyczne i statystyczne badania, ale jednocześnie pozostać uogólniającym gospodarczą i polityczną rzeczywistość teoretykiem pod warunkiem, że posiadam po temu odpowiednio silny empiryczny fundament. Tam,


gdzie tego fundamentu nie miałem, ograniczałem się tylko do opisu istniejącego stanu rzeczy i pokazania tendencji rozwojowych...” [Winkel, 1989, s. 105]. W tym zebranym przez Schmollera i jego licznych uczniów zbiorze słabo albo w ogóle niepowiązanych ze sobą wydarzeń i tendencji najwybitniejszy polityk gospodarczy Niemiec po II wojnie światowej poruszał się dzięki nadzwyczajnej intuicji. Pojęcie polityka wywodzące się z greckiego słowa politike oznaczającego sztukę rządzenia państwem podkreśla wagę sztuki. Sztukę tę opanował Erhard perfekcyjnie. Zwraca na to uwagę Friedrich August von Hayek: „Niemcy miały po wojnie to niebywałe szczęście, że na decydującym o gospodarce stanowisku znalazł się – tak chciałbym to sformułować – talent naturalny (wrodzony). Wśród wielu ekonomistów, których poznałem, było może wprawdzie kilku bardziej wyrafinowanych teoretyków, ale nie poznałem nikogo kto miałby taki instynkt rozpoznawania tego co jest wła‑ściwe jak ludwig Erhard. ludwig Erhard miał z mojego punktu widzenia, jako obserwatora z zewnątrz – o wiele większe zasługi dla dzieła odbudowy wolnego społeczeństwa w Niemczech niż mu się to przypisuje w samych Niemczech, jak i za granicą” [Habermann, 2000, s. 195].

Euckena i Erharda dzieliło nie tylko pochodzenie społeczne i różny sposób podejścia do uprawiania nauki ekonomii, ale w pierwszych latach kształtowania się SGR po roku 1945 wówczas trudna do przezwyciężenia odległość kilkuset kilometrów. o ile Erhard był politycznie czynny na wysokich stanowiskach w amerykańskiej strefie okupacyjnej w Monachium i Frankfurcie nad Menem, to Eucken pracował jako profesor na uniwersytecie we Freiburgu Bryzgowijskim w strefie francuskiej. Granice stref okupacyjnych były możliwe do przekroczenia tylko w razie posiadania zezwolenia alianckich rządów wojskowych. Dlatego też Erhard i Eucken spotkali się w pierwszych latach powojennych tylko kilka razy w ramach organizowanych przez tego pierwszego konferencji poprzedzających radykalną reformę pieniężno ‑walutową z roku 1948. Erhard oceniał dorobek naukowy Euckena z jego koncepcją konkurencyjnego ładu gospodarczego oraz zasadami konstytuującymi i regulującymi jako mało przydatne dla polityki gospo‑darczej „teoretyczne konstrukty” [Wünsche, 1997, s. 150]. Z kolei Eucken w dziele Grundsätze der Wirtschaftspolitik nie wymienia, ani też nie cytuje Erharda w ogóle. Reformę walutowo ‑gospodarczą z roku 1948 ocenił bardzo zwięźle, że polegała na zastosowaniu pryncypiów ładu rynkowego w dostosowaniu do istniejącej w danym momencie „konkretnej sytuacji” [Eucken, 2005a, s. 252]. W opubliko‑wanej po śmierci Euckena w 1950 roku dwa lata później książce Grundsätze der Wirtschaftspolitik, SGR nie doczekała się nawet wzmianki.


2.2.2.AnalizakonceptualnejspójnościordoliberalnejkoncepcjiSGR

W dalszych rozważaniach będą brane pod uwagę tylko wypowiedzi Erharda i Euckena pozostające na płaszczyźnie rozważań konceptualnych. Błędem me‑todologicznym byłoby bowiem porównywanie ze sobą czegoś, co jest z natury rzeczy nieporównywalne, przykładowo wypowiedzi Erharda dotyczących polityki społeczno ‑gospodarczej i jej programu z dotyczącymi jej teoretycznego funda‑mentu tezami Euckena. W ramach obszernego zakresowo tematu analizy skupimy uwagę na fundamentalnym z tego punktu widzenia problemie zasad kształtowania ładu społeczno ‑gospodarczego.

Zasady kształtowania ładu gospodarczego – podobieństwa i różnice stanowisk

Najważniejsza ordoliberalna teza o prymacie ładu w stosunku do przebiegu procesu gospodarowania uzasadnia pominięcie w dalszych rozważaniach metod oraz instrumentów polityki gospodarczej. Podejmowanie w polityce gospodarczej działań zmierzających do wywierania bezpośredniego wpływu na przebieg pro‑cesu gospodarowania spełnia bowiem w ordoliberalnym myśleniu ekonomicznym i koncepcji SGR tylko funkcję marginalną.

Z tezy o prymacie ładu gospodarczego w stosunku do przebiegu procesu gospodarowania wynika zaprezentowany w tabeli 2.8 hipotetyczny wpływ kon‑cepcji polityki kształtowania ładu gospodarczego w ujęciach Euckena i Erharda na racjonalizację zachowań gospodarczych. Centralnym punktem tych myślicieli jest bowiem ich racjonalizacja poprzez odpowiednie ukształtowanie ładu gospo‑darczego, w ramach którego przebiega rynkowy proces gospodarowania.

• Wymiar makro i mikroekonomiczny

uzasadnienia wymaga dokonane w tabeli 2.8 przyporządkowanie niektórych zasad polityki kształtowania ładu gospodarczego do poszczególnych, wyżej zapre‑zentowanych, wymiarów racjonalizacji zachowań gospodarczych. Po pierwsze, stanowiąca u Erharda element składowy pryncypiów polityki kształtowania ładu SGR zasada pełnego zatrudnienia, mogłaby być uwzględniona również w wymiarze makroekonomicznym. Realizacja tego zadania stawiana jest bowiem zazwyczaj przed keynesowską polityką globalnego sterowania gospodarką od strony zagre‑gowanego popytu. Zaklasyfikowanie zasady pełnego zatrudnienia do wymiaru makroekonomicznego byłoby jednak sprzeczne z jej interpretacją przez Erharda. Według niego, pełne zatrudnienie jest konieczne przede wszystkim dla realizacji


zadania zrównywania materialnych szans konkurowania jednostek ludzkich na rynku, jak i przejmowania odpowiedzialności za posiadaną „wolność od czegoś”. Edmund S. Phelps, na konferencji zorganizowanej w czerwcu 2007 r. przez Instytut Gospodarki Światowej w Kilonii, oceniając na podstawie wyników badań dotych‑czasowe instytucjonalne reformy na rynku pracy jako mało skuteczne, podkreślał znaczenie wpływu wywieranego na wzrost gospodarczy i poziom zatrudnienia przez uwarunkowaną kulturowo gotowość jednostek ludzkich do przejmowania w gospodarce odpowiedzialności [por. Dullien, 2007, s. 20].

Kolejną, wymagającym komentarza kwestią, jest, stanowiąca element składowy koncepcji zarówno Euckena, jak i Erharda, zasada stabilności wartości pieniądza. Autorzy ci podkreślają bezpośredni wpływ tego czynnika na procesy oszczędzania i inwestycji w skali ogólnogospodarczej, a pośrednio także wpływ na wzrost gospo‑darczy. Dostrzegają znaczenie stabilności poziomu cen w gospodarce dla spraw‑nego funkcjonowania rynkowego mechanizmu cen. Jest to bowiem przesłanka prawidłowego spełniania przez ceny funkcji wskaźnika rzadkości zasobów i dóbr. Na tym kończą się jednak podobieństwa ich stanowisk. Erhard eksponuje mocno to, że stabilność poziomu cen bezpośrednio racjonalizuje zachowania gospodarcze

Tabela 2.8. Racjonalizacja zachowań gospodarczych przez politykę kształtowania ładu gospodarczego

Płaszczyzna analizy:Zasady kształtowania ładu gospodarczego

Eucken Erhardmakroekonomiczna • stabilnośćpoziomucen

• stałośćpolitykigospodarczej• stabilnośćpoziomucen• stałośćpolitykigospodarczej

mikroekonomiczna • konkurencjadoskonała• sprawnymechanizmcen• rynkiotwarte• prywatnawłasnośćśrodków

produkcji• swobodazawieraniaumów• odpowiedzialnośćzawyniki

działalności

• konkurencjarynkowawgospodarceotwartej

• sprawnymechanizmcen

jednostek ludzkich • naracjonalizacjęzachowańwpływają pośrednio czynniki wyżej wymienione

• naracjonalizacjęzachowańwpływająpośrednio czynniki wyżej wymienione. Bezpośrednio wpływają zaś następujące czynniki:

• równośćformalnychimaterialnychszans w konkurencji rynkowej

• pełnezatrudnienieczynnikówprodukcji• podziałoweskutkistabilności

poziomu cen• dywersyfikacjasubstancjimajątkowej

Źródło: opracowanie własne.


jednostek ludzkich. Stabilność wartości pieniądza podnosi nawet do rangi pod‑stawowych praw człowieka [Erhard, 1964, s. 16]. osiągnięcie w gospodarce tego stanu zapobiega bowiem temu, aby poszczególne jednostki czy grupy społeczne mogły bogacić się w sposób niezasłużony kosztem innych. Poszkodowanymi są na ogół osoby i grupy, którym nie udało się uniknąć, znanych z teorii makro‑ekonomicznej, redystrybucyjnych skutków nieoczekiwanych skokowych zmian poziomu cen. Ponadto stabilność poziomu cen sprzyja przejmowaniu – poprzez długookresowe planowanie oszczędzania i akumulacji substancji majątkowej – odpowiedzialności za „wolność od czegoś”. ogranicza to konieczność spełniania przez państwo funkcji opiekuńczych w stosunku do mniej zamożnych grup lud‑ności. Wymienione argumenty Erharda uzasadniają umieszczenie podziałowych aspektów stabilności poziomu cen na płaszczyźnie bezpośredniego oddziaływania ładu gospodarczego na zachowania gospodarujących jednostek ludzkich.

Jak wynika z tabeli 2.8, w wymiarze makroekonomicznym koncepcje polityki kształtowania ładu gospodarczego Euckena i Erharda są jednakowe. Na płaszczyź‑nie mikroekonomicznej przeważają natomiast różnice. Jedynym wyjątkiem od tej reguły jest fakt, że obydwaj uznają prawidłowe funkcjonowanie mechanizmu cen jako wskaźnika rzadkości dóbr i zasobów za zasadę konstytuującą gospodarki rynkowej. Niejednolitość stanowisk uwidacznia się już w odniesieniu do sposobu interpretacji konkurencji. u Euckena jest to konkurencja doskonała, zaś u Er‑harda konkurencja rynkowa w gospodarce otwartej. Jeżeli chodzi o inne zasady konstytuujące koncepcji ładu konkurencyjnego, to Erhard nigdy nie wymieniał ich explicite jako cele polityki gospodarczej. uznawał je bowiem za konstrukcje przede wszystkim teoretyczne, niemające większego znaczenia dla praktyki po‑lityki gospodarczej [Wünsche, 1997, s. 149–150]. Poprzez politykę kształtowania ładu gospodarczego obaj autorzy zmierzają do tego, aby zapewniał on wolność gospodarującej jednostki ludzkiej oraz logikę funkcjonowania gospodarki ryn‑kowej. Postulując implementację zasad kształtowania ładu dotyczących zarówno makroekonomicznej, jak i mikroekonomicznej płaszczyzny gospodarki, starają się o umiejscowienie „niewidzialnej ręki” rynku Adama Smitha w ramach form ładu gospodarczego zabezpieczających jej sprawne ekonomicznie i społecznie akceptowalne funkcjonowanie. Polityka kształtowania ładu ma za zadanie ogra‑niczać działanie czynników temu przeciwdziałających, wspierając jednocześnie czynniki temu sprzyjające.


• Wymiar jednostek ludzkich

Koncepcja kształtowania ładu gospodarczego SGR wykracza poza typowe makro i mikroekonomiczne interpretowanie logiki funkcjonowania gospodarki rynkowej. W ujęciu Erharda zasady kształtowania ładu gospodarczego powinny zapewnić bezpośredni wpływ na zachowania gospodarcze jednostek ludzkich. Jego koncepcja sięga tego co inni ordoliberałowie, Alexander Rüstow oraz Wilhelm Röpke, określali jako antropologiczno ‑socjologiczny fundament rynku. Dla polityki kształtowania ładu gospodarczego otwiera się nowe pole działania. Tak jak każda demokracja potrzebuje świadomych obywateli, ceniących osobistą wolność i go‑towych do samodzielnego działania w ramach obowiązujących politycznych reguł gry, podobnie każda gospodarka rynkowa wymaga istnienia jednostek ludzkich przejmujących gospodarczą odpowiedzialność za „wolność od czegoś”.

Z punktu widzenia, rzadko dyskutowanego w nauce ekonomii, personalnego fundamentu konkurencyjnej gospodarki rynkowej, ujawnia się to, co można by nazwać jej „piętą Achillesa”. Wzięcie tego aspektu pod uwagę wydaje się tym istotniejsze, że stanowi on odwrotną stronę medalu ustrojowych i funkcjonalnych zalet rynkowej konkurencji. Zarówno bowiem mikroekonomiczne podmioty gospodarcze, jak i jednostki ludzkie pozostają wolnymi oraz odpowiedzialnymi za siebie i społeczeństwo tylko pod warunkiem, że uczestniczą nadal w konku‑rencyjnej grze rynkowej. Trwałe spełnianie warunku rynkowego uczestnictwa jest jednak w dłuższym okresie niełatwe.

Według Schumpetera gospodarki konkurencyjne uruchamiają dynamiczny rozwój przede wszystkim w drodze inicjowania innowacji, tj. zastosowania nowych kombinacji czynników produkcji. „Fundamentalną siłą napędową uruchamiającą i utrzymującą w ruchu maszynerię kapitalistycznej produkcji jest pojawienie się generowanych przez kapitalistyczne przedsiębiorstwo nowych dóbr konsumpcyj‑nych, nowych metod produkcji i transportu, nowych rynków, jak i nowych form industrialnej organizacji” [Schumpeter, 1993, s. 137]. uruchamia to „twórczą destrukcję”. W nowych bardziej efektywnych kombinacjach czynników produkcji, wypierających ich dotychczasowe kombinacje, nie znajdują zastosowania nie‑które uprzednio zaangażowane w procesie gospodarowania czynniki. „Twórcza destrukcja” eliminuje z tego procesu jednak nie tylko przestarzałe elementy re‑alnego kapitału i zasobów naturalnych, ale także zbędne podmioty gospodarcze oraz jednostki ludzkie. Wykluczeniu z rynku podlegają w pierwszej kolejności jednostki mniej niż inne produktywne, niewykazujące się dostateczną zdolno‑ścią do szybkich działań dostosowawczych [Schumpeter, 1960, s. 248–250]. Bez


wynagradzania bardziej produktywnych i skłonnych do innowacji uczestników gry rynkowej i karania słabszych konkurencja straciłaby siłę motywacyjną. Prze‑stałaby spełniać funkcję motoru napędowego dynamicznego rozwoju gospodarki rynkowej. Tendencja do wykluczania z rynku osób zbędnych w warunkach nowych kombinacji czynników produkcji jest wprawdzie w długim okresie kompensowana częściowo przez wzrost gospodarczy i przemiany strukturalne idące w kierunku rozbudowy sfery usług.

Idąca w parze z nowymi kombinacjami czynników produkcji „twórcza de‑strukcja”, będąc immanentną cechą procesu rynkowej konkurencji, nie ogranicza się zresztą do wykluczania z rynku mniej produktywnych jednostek ludzkich. Przemiany w strukturze popytu na siłę roboczą prowadzą do degradacji pozycji zawodowej i społecznej innych jednostek. Aby pozostać na rynku zmuszone są podjąć działalność niżej niż uprzednio opłacaną i często mniej prestiżową. Jednocześnie, wraz z tymi przemianami, rosną dochody i prestiż jednostek dys‑ponujących kapitałem oraz kwalifikacjami zawodowymi, niezbędnymi w nowym układzie czynników produkcji. Pogłębiają się różnice dochodowe i nierówności majątkowe. Noblista, Robert Shiller, dostrzega główną przyczynę przyspieszenia procesu pogłębiania się nierówności społecznych w rozpowszechnianiu się no‑woczesnych technologii informacyjnych. Zastępując ludzki mózg, czynią pracę wielu ludzi zbędną. Przypomina, że już w roku 1948 jeden z twórców cybernetyki Norbert Wiener stawiał pytanie, co jest dla społeczeństwa bardziej niebezpieczne – bomba atomowa czy komputer? [Jede Menge Instabilität, 2007, s. 54–55].

Istotne są psychologiczne, społeczne i polityczne skutki pogłębiającego się zróżnicowania dochodowego i majątkowego współczesnych społeczeństw. In‑tensyfikuje to konflikty podziałowe i przyczynia się do obniżania akceptacji ryn‑kowego ładu gospodarczego. Sytuacja staje się dramatyczna, gdy w dotkniętych tym grupach społecznych przestaje funkcjonować zasada nadziei, zanika przeko‑nanie, że w przyszłości ich materialne i społeczne położenie może ulec poprawie. W rezultacie zagrożony zostaje pokój wewnętrzny i stabilizacja społeczeństwa. W społeczeństwach demokracji masowej państwo zmuszone jest – chociażby z racji regularnie powtarzających się wyborów – reagować na ten niebezpieczny społecznie i politycznie rozwój sytuacji. Z zaistniałego przymusu wynika tendencja do rozwijania funkcji państwa opiekuńczego, czego obawiali się z różnych zresztą względów zarówno Erhard, jak i Milton Friedman. Jest to bowiem „pułapka opieki społecznej”, odwracająca zainteresowanie organów władzy politycznej od kwe‑stii najistotniejszej, tj. polityki kształtowania ładu gospodarczego. Następstwem


aktywizacji państwa w sferze socjalnej jest rozbudowa jego aparatu. Prowadzi to do ograniczania wolności i odpowiedzialności jednostek ludzkich, poddanych opiece państwa. Zarazem rośnie liczba odbiorców pomocy socjalnej. W rezul‑tacie narastającego niezadowolenia i nasilających się konfliktów podziałowych i społecznych, maleje akceptacja demokratycznego ładu politycznego i gotowość do przestrzegania obowiązujących w jego ramach reguł gry. Rozbudowa aparatu wykonawczego państwa opiekuńczego stwarza potencjalne zagrożenie wolności gospodarczej, jak i politycznej jednostek ludzkich, przynajmniej odbiorców po‑mocy socjalnej, ale także i innych.

Wyłania się tu pytanie o ocenę koncepcji ładu konkurencyjnego Euckena z punktu widzenia tendencji do wykluczania z rynku jednostek słabszych oraz po‑głębiania dochodowych i majątkowych nierówności w społeczeństwie. Wychodząc od modelu konkurencji doskonałej, koncepcja ta postuluje ukształtowanie form ładu gospodarczego, w którego ramach podmioty mikroekonomiczne mogłyby funkcjonować w sposób zgodny z jego logiką, znaną z neoklasycznych modeli rynku. Najważniejszym zadaniem polityki kształtowania ładu gospodarczego jest dla Euckena zapobieganie ukształtowaniu się na płaszczyźnie mikroekonomicznej pozycji władzy gospodarczej. Polityka nie powinna dopuszczać do powstania w gospodarce koncernów, karteli, trustów i innych skupiających w swych rękach władzę ugrupowań gospodarczych [Eucken, 1999, s. 22]. Jej głównym zadaniem powinno być uchronienie rynku konkurencyjnego przed samolikwidacją konku‑rencji. Konsekwentna implementacja tej koncepcji przyczyniałaby się do wyekspo‑nowania wszystkich zalet konkurencji rynkowej. Nieuchronną, odwrotną stroną logiki konkurencyjnej gospodarki rynkowej jest jednak immanentna tendencja do wykluczania z rynku słabszych podmiotów gospodarczych i jednostek ludzkich oraz pogłębiania nierówności dochodowych i majątkowych.

Całościowa ocena koncepcji Euckena z perspektywy omawianej wyżej tenden‑cji wymaga jednak uwzględnienia jeszcze dalszego aspektu. Konkurencyjny ład rynkowy ma nie dopuszczać do ukształtowania się pozycji władzy gospodarczej jednych podmiotów gospodarczych i jednostek ludzkich nad innymi. Zamyka to możliwość wykorzystywania władzy gospodarczej do powiększania własnych dochodów i majątku w drodze ograniczania wolności i wyzysku innych jedno‑stek ludzkich. W rezultacie, częściowo przynajmniej, traci na znaczeniu jedna z najważniejszych przyczyn powstawania głębokich nierówności dochodowych i majątkowych. Należy tu przypomnieć, że Eucken dostrzegał w utracie „wol‑ności od czegoś” największe niebezpieczeństwo zagrażające jednostce ludzkiej


we współczesnym mu społeczeństwie. Według Euckena wolność umożliwiająca jednostce ludzkiej życie na podstawie zasad etyki przesądza o istocie człowie‑czeństwa. Zabezpieczenie wolności było w jego sposobie myślenia o gospodarce rynkowej równoznaczne z rozwiązaniem przez koncepcję ładu konkurencyjnego jej najistotniejszego problemu socjalnego [Eucken, 1981, s. 338]. Samo w sobie wydaje się to jednak niewystarczające.

Sformułowana z perspektywy dynamiki rozwojowej gospodarki rynkowej hipoteza o występowaniu omawianego słabego punktu w koncepcji ładu kon‑kurencyjnego Euckena znalazła empiryczne potwierdzenie. Po odejściu Erharda z urzędu kanclerskiego, pod koniec roku 1966, zainicjowana została przez Karla Schillera nowa polityka gospodarcza pod hasłem „syntezy przesłania Keynesa z fryburskim imperatywem” [Schüller, 2007, s. 78]. Zintensyfikowała ona w ciągu ostatnich trzech dziesięcioleci XX wieku proces wykluczania słabszych jednostek z rynku i pogłębiania nierówności dochodowych oraz społecznych. Dla państwa wynikał z tego przymus rozbudowy funkcji opiekuńczych. Tę długofalową ten‑dencję dryfu w kierunku modelu państwa opiekuńczego udało się zahamować dopiero na początku XXI wieku poprzez reformy rynku pracy i świadczeń so‑cjalnych wprowadzone przez rząd kanclerza Gerharda Schrödera [Moszyński, 2016, s. 229–255].

Erhard, podobnie jak Eucken, był zdecydowanym zwolennikiem konkuren‑cyjnej gospodarki rynkowej jako najlepszego ze wszystkich możliwych sposobów organizacji społecznego procesu wytwarzania. Jego koncepcja polityki gospodar‑czej gwarantowała jednak bardziej skuteczne zabezpieczenia przed, wynikającą z „twórczej destrukcji”, tendencją do wykluczania słabszych jednostek z rynku oraz głębokiego dochodowego i majątkowego zróżnicowania społeczeństwa. To co w koncepcji konkurencyjnego ładu gospodarczego Euckena okazało się jej niedo‑maganiem jest w koncepcji Erharda jej atutem. Z tabeli 2.8 wynika, że koncepcja polityki gospodarczej SGR jego autorstwa nie ogranicza się do oddziaływania na jednostki ludzkie poprzez racjonalizację strategii zachowań podmiotów mikroeko‑nomicznych. Zakłada ona ponadto bezpośrednie racjonalizujące oddziaływanie polityki kształtowania ładu gospodarczego na ludzkie zachowania. Sformułowane przez Erharda zasady polityki SGR zmierzały do umacniania materialnej pozycji i szans konkurowania słabszych jednostek ludzkich w procesie gospodarowania. Identyczny cel chciał zrealizować oppenheimer w drodze likwidacji „bariery” prywatnej własności ziemi. Postulując udostępnianie każdemu ziemi uprawnej jako dobra wolnego, zmierzał do uniezależnienia pracobiorców od dysponujących


kapitałem i ziemią, pracodawców. Dla Erharda SGR była dostosowaną do rzeczy‑wistości bardziej realistyczną drogą prowadzącą do sprawiedliwości społecznej [Erhard, 1988, s. 61].

Wskazane wydaje się przypomnienie argumentów, przemawiających za powyż‑szą tezą. Zapewnienie stabilności wartości pieniądza przyczynia się do poprawy materialnej pozycji słabszych uczestników procesu gospodarowania. Nie zagrażają im bowiem, szczególnie dotkliwe dla ekonomicznie słabszych warstw społecznych, podziałowe skutki nieoczekiwanego skokowego wzrostu cen. Stabilność cen po‑zwala w dłuższym okresie gromadzić oszczędności i planować większe wydatki, a nawet przedsięwzięcia o charakterze inwestycyjnym. osiągnięcie stanu pełnego zatrudnienia uwalnia słabsze jednostki od plagi bezrobocia i związanej z tym do‑chodowej oraz społecznej degradacji12. W negocjacjach dotyczących pracy i płacy umacnia się pozycja pracobiorców w stosunku do pracodawców. Ci ostatni nie mogą pracobiorcom tych warunków po prostu narzucać. Z kolei dywersyfikacja substancji majątkowej w społeczeństwie pozwala lepiej przetrwać okresy po‑garszania się koniunktury lub różnych szoków wewnętrznych i zewnętrznych, uniezależniając, przynajmniej w pewnym stopniu, posiadaczy nawet skromnego majątku od stałego dopływu bieżących dochodów z pracy. Synergiczne efekty oddziaływania wszystkich tych czynników przyczyniają się do zrównywania ma‑terialnych szans jednostek ludzkich w konkurencji rynkowej. Może to stanowić bodziec do przejmowania przez słabsze jednostki odpowiedzialności za posiadaną „wolność od czegoś”.

Taki stan idealny przeważnie jednak nie odpowiada realiom życia gospo‑darczego. Implementacja zasad SGR w polityce gospodarczej może bowiem jedynie częściowo uchronić pracobiorców przed „twórczą destrukcją”. W istocie Erhardowi zależało na tym, ażeby z socjalnie negatywnymi tendencjami, wyni‑kającymi z logiki funkcjonowania konkurencyjnej gospodarki rynkowej, nie byli skonfrontowani słabi i zależni od właścicieli kapitału i ziemi pracobiorcy, żyjący z dnia na dzień, bez oszczędności i majątku oraz w stałej obawie o utratę miejsca pracy jako jedynego źródła utrzymania. Przyświecała mu wizja zupełnie innego typu człowieka gospodarującego. „Moim ideałem jest silna osobowość pozwalająca jednostce ludzkiej stwierdzić: Ja chcę sprawdzić się w życiu w oparciu o własne

12 Chodzi tu o osiągnięcie stanu pełnego zatrudnienia lub przynajmniej wyraźne zbliżenie się do niego w sposób zgodny z logiką funkcjonowania gospodarki rynkowej, a nie poprzez zazwyczaj krótkookresowe działania polityki gospodarczej zmierzające do stworzenia tzw. „drugiego” rynku pracy.


siły, samemu ponosić ryzyko mojej egzystencji i być samemu odpowiedzialny za własny los. Ty, państwo, masz natomiast zatroszczyć się o to, abym był w stanie to uczynić” [Erhard, 2000, s. 251]. Przybliżanie się do tego ideału osłabiałoby działanie tendencji do wykluczenia słabszych jednostek z rynku i pogłębiania się różnic dochodowych oraz majątkowych w społeczeństwie.

Poprzez bezpośrednie racjonalizujące oddziaływanie na gospodarcze zacho‑wania jednostek ludzkich, koncepcja Erharda nie nastawia się w pierwszej kolej‑ności na ich chronienie w drodze korekty rynkowego podziału dochodów przed skutkami funkcjonowania rynku konkurencyjnego. Wręcz odwrotnie. Koncepcja ta skłania do dostosowywania zachowań gospodarczych do logiki funkcjonowania rynku. Jest to konceptualna alternatywa w stosunku do tradycyjnej i do chwili obecnej ciągle jeszcze najbardziej rozpowszechnionej w skali światowej polityki socjalnej. Eksponując korektę rynkowego podziału dochodów jako podstawową metodę działania już od końca XIX wieku, polityka socjalna stoi przed trudnym dylematem: korygując rynkowy podział dochodów, musi stosować instrumenta‑rium osłabiające logikę funkcjonowania rynku konkurencyjnego, mimo że grozi to obniżaniem produktywności gospodarki. W konsekwencji rozbudowy sfery socjalnej zawężeniu ulegają wtedy możliwości realizowania polityki świadczeń socjalnych. Koncepcja SGR stwarza szansę na ograniczenie znaczenia i zakresu wyboru pomiędzy efektywnością gospodarowania a równością i sprawiedliwością społeczną.

Nie oznacza to jednak, że koncepcja SGR z założenia wyklucza korekty ryn‑kowego podziału dochodów dla zrealizowania celów o charakterze socjalnym. Zasięg tych korekt powinien być ograniczony na tyle, ażeby nie zagrażał sprawności funkcjonowania konkurencyjnej gospodarki rynkowej. Beneficjantami świadczeń socjalnych powinny być jednostki ludzkie, które z racji wieku, kalectwa, chorób czy splotu niekorzystnych dla nich wydarzeń losowych nie potrafią zapewnić sobie poprzez pracę zarobkową czy posiadany kapitał środków utrzymania. Ich wspieranie Erhard uznawał za niezbywalny etyczny obowiązek społeczeństwa [Erhard, 2000, s. 254–255]. Jednocześnie podkreślał to, że wraz z rosnącym ma‑terialnym dobrobytem społeczeństwa, poszczególne jednostki ludzkie powinny w coraz większym stopniu przejmować odpowiedzialność za własną, materialną egzystencję [Erhard, 2000, s. 252–253]. W miarę poprawy materialnych warunków egzystencji społeczeństwa liczba osób będących odbiorcami świadczeń socjalnych powinna się stopniowo zmniejszać.


PodsumowanieKoncepcje polityki gospodarczej Euckena i polityki SGR Erharda są w stosunku

do siebie komplementarne. Komplementarność ma miejsce wtedy, gdy jedna z koncepcji posiada w pewnym zakresie więcej zalet niż druga, która uzyskuje jednocześnie przewagę w innym zakresie [Pysz, 2008, s. 164]. Ich łączne rozpa‑trywanie stwarza obiecujące perspektywy badawcze.

Teoretycznie koncepcja konkurencyjnego ładu gospodarczego Euckena z jej zasadami konstytuującymi i regulującymi ma charakter normatywnej konstrukcji. Intencją ordoliberalnego myśliciela było rozwinięcie takiej koncepcji ładu kon‑kurencyjnego, w ramach którego gospodarka rynkowa mogłaby funkcjonować w sposób zgodny z logiką neoklasycznego modelu konkurencji doskonałej. W razie realizacji tego celu nakładałyby się więc na siebie dwa fundamentalne modele nauk ekonomicznych. W rezultacie doszłoby do syntezy historycznego (ład) i teoretycznego podejścia (model neoklasyczny) do badania przebiegu procesu gospodarowania. Krytykowana ostro m. in. przez Euckena „wielka antynomia” pomiędzy dualizmem historii i teorii w naukach ekonomicznych zostałaby prze‑zwyciężona.

oparta na metodologii filozofa Edmunda Husserla o stosowania izolującej abstrakcji dla sformułowania logicznych typów idealnych koncepcja gospodar‑czego ładu konkurencyjnego Euckena może być jednak skonfrontowana z pod‑noszonym przez Friedricha Augusta von Hayeka i innych myślicieli zarzutem myślowego błędu konstruktywistycznego racjonalizmu. Polega on na tym, że poszczególni uczeni uzurpują sobie prawo opracowania teoretycznych modeli albo też wymyślania przy biurku ludzkich cywilizacji, nie posiadając ani niezbęd‑nych informacji, ani też niezbędnej wiedzy [Hayek, 1983, s. 31]. Przed tą krytyką uchroniło Euckena podejście badawcze charakterystyczne dla niemieckiej szkoły historyczno ‑etycznej, tj. rozwinięcie zarówno konstytuujących, jak i regulują‑cych pryncypiów ładu konkurencyjnego na podstawie doświadczeń przeszłości. W niektórych przypadkach, argumentując, sięgał nawet do starożytnego Egiptu lub chrześcijańskich klasztorów z okresu średniowiecza.

Koncepcja Euckena stawia jednak bardzo wysokie wymagania przed spraw‑nością intelektualną i zdolnością przeprowadzenia swojej woli (siłą) organów władzy publicznej. Ich zadaniem byłoby skonstruowanie stanowionego odgórnie ładu konkurencyjnego, uwzględniającego zarówno pryncypia autora tej koncep‑cji, jak i dostosowanego do „historycznego momentu” w danym miejscu i czasie


[Pysz, Jurczuk, Moszyński, 2016, s. 805–806]. Sporo argumentów przemawia za tezą, że to podwójne zadanie może okazać się dla mocy przerobowych władzy publicznej bardzo trudne czy wręcz nawet niewykonalne. Koncepcja SGR Er‑harda nie konfrontuje organów władzy publicznej z tak ambitnym zadaniem. Brzmi to może paradoksalnie, ale wydaje się ona bardziej zbliżona do modelu ładu spontanicznego von Hayeka niż ładu stanowionego Euckena. Perfekcja w kształtowaniu ładu konkurencyjnego nie jest w przypadku SGR wymagana w tak wysokim stopniu jak w przypadku ładu konkurencyjnego. Erhard podzielał bowiem pogląd von Hayeka, że cywilizacje ludzkie i strukturalnie je formujący ład społeczno ‑gospodarczy nie są produktem pojedynczych genialnych myślicieli, tylko głównie rezultatem historycznego procesu uczenia się i rozwoju w życiu wielu kolejno następujących po sobie generacji. Fakt ten czyni je nolens volens w wysokim stopniu stabilnymi [Hayek, 1983].

Erhard, przestawiając w czerwcu 1948 roku, pod kontrolą zachodnich aliantów, centralnie zarządzaną gospodarkę Niemiec zachodnich na gospodarkę rynkową, mógł ograniczyć się do uwolnienia istotnej części zamrożonych jeszcze w roku 1936 cen dóbr konsumpcyjnych oraz skupić wysiłki wokół makroekonomicznej polityki stabilizacyjnej. W dalszej kolejności podjął działania zmierzające do otwierania gospodarki na zagranicę, co nadało mu określenie „Mister Convertibi‑lity”. używając obrazowego porównania, prywatna gospodarka zachodniej części Niemiec po usunięciu krępujących ją więzi gospodarki wojennej zachowała się jak przysłowiowy lew wypuszczony z klatki. uruchomiony został dynamiczny powojenny wzrost gospodarczy opisywany w literaturze jako zachodnioniemiecki „cud gospodarczy” lat 1948–1966.

Wprowadzone przez Alfreda Müllera ‑Armacka w opublikowanej w Hamburgu w grudniu 1946 roku książce Wirtschaftslenkung und Marktwirtschaft pojęcie Społecznej Gospodarki Rynkowej (SGR) wykazało się wielką siłą uwodzicielską i jak dotychczas ciągle nieprzemijającą atrakcyjnością. o jego atrakcyjności zdaje się przesądzać, że jest ono według trafnego określenia von Hayeka czymś w ro‑dzaju „Kautschukwort”. Bardziej konkretnie, oznacza to, że bardzo rozległy zakres pojęciowy SGR umożliwia badaczom, politykom i szerokiej zainteresowanej pu‑bliczności podkładanie pod nie różnych wygodnych dla nich treści [Hayek, 1957, s. 72]. Często odbiegają one od wyobrażeń Erharda, który interpretował SGR jako liberalną gospodarkę par exellence ujętą w ramy ładu społeczno ‑gospodarczego. Tego rodzaju dowolności interpretacyjnej obawiał się jednak von Hayek sądząc, że pod osłoną kuszącego parawanu SGR gospodarka rynkowa zostanie wyprana


z treści stanowiących o jej istocie. Hayek twierdził, że pojęcie SGR jest podobne do łasiczki, zwierzęcia potrafiącego wyssać z jajka (czyli gospodarki rynkowej – P.P.) całe wnętrze, pozostawiając tylko zewnętrzną skorupę. leszek Balcerowicz argumentował, że w opinii wielu ludzi SGR może wydawać się jakąś lepszą formą gospodarowania niż rzekomo pozbawiony socjalnych skrupułów wolny rynek, co jednak nie jest prawdą, gdyż gospodarka rynkowa jest z natury społeczna, bo funkcjonuje w ramach społeczeństwa gospodarującego i służy zaspokojeniu jego potrzeb [Balcerowicz, 1995, s. 296]. Jaskrawym przykładem nader rozległych moż‑liwości interpretacyjnych, które oferuje pojęcie SGR, jest fakt, że w rządzonej przez dyktatora Aleksandra łukaszenkę Białorusi na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku oficjalnie określano białoruski model gospodarczy jako „zorientowany społecznie”. Jednocześnie pojęcie SGR stosuje się także w odniesieniu do zoriento‑wanej od wielu dziesięcioleci na ten model gospodarki Niemiec, czy też w krótszym okresie, poprzez zapis konstytucyjny z roku 1997, gospodarki Polski.

Nader szerokie pole dla interpretacji pojęcia SGR okazało się jednocześnie jego marketingową zaletą, jak i naukową słabością. Walory marketingowe po‑jęcia SGR stają się widoczne, gdy porównamy je z terminem konkurencyjnego rynkowego ładu gospodarczego Euckena. Zwłaszcza dla polityków i szerokich rzesz społeczeństwa pojęcie SGR wydaje się o wiele bardziej zrozumiałe i także bardziej „ciepłe” niż wysoce abstrakcyjny, można powiedzieć prawie techniczny, termin ładu konkurencyjnego. Jeszcze innymi słowami, atrakcyjnej „ciepłej” narracji SGR została przeciwstawiona „chłodna” i trudno zrozumiała narracja teoretycznego pojęcia konkurencyjnego ładu gospodarczego. Wybór padł oczy‑wiście na pojęcie SGR, a przewaga jego atrakcyjności trwa niezmiennie do dziś, będąc zauważalną także w obszarze zainteresowań badawczych nauki ekonomii. Zasadniczą słabością pojęcia SGR jest jednak to, że otwiera ono rozległe pole dla jego często bardzo dowolnych interpretacji. Badacze podejmujący analizę funk‑cjonowania gospodarki rynkowej mogli w zależności od osobistych przekonań czy też mody posługiwać się dość dowolnie pojęciem SGR. Nie mogło to sprzyjać podniesieniu naukowego standardu ich opracowań. Wszystko razem budzi to luźne skojarzenia z tytułem słynnej powieści czesko ‑francuskiego autora Milana Kundery Die unerträgliche Leichtigkeit des Seins.

Aby uzyskać znaczący postęp w badaniach nad Społeczną Gospodarką Ryn‑kową (SGR) konieczne jest konsekwentne postawienie problematyki na jej teore‑tycznym ordoliberalnym fundamencie. Z jednej strony przyczyniłoby się to do ogra‑niczenia dotychczasowej dowolności w sformułowaniu celów i metod badawczych.


Badania stałyby się dzięki temu precyzyjniejsze, dostarczając bardziej wartościowe niż dotychczas wyniki. Ponadto ściślejsze powiązanie teorii ordoliberalnej z koncep‑cją SGR jest możliwe i wskazane w wyniku występowania uprzednio wspomnianej ich komplementarności. Zarówno koncepcja SGR, jak i ordoliberalizm wyrastają bowiem ze wspólnego pnia niemieckiej szkoły historyczno ‑etycznej. ordoliberalne zalecenia teorii ładu konkurencyjnego Euckena z jego pryncypiami konstytuują‑cymi i regulującymi pozwalałyby organom władzy publicznej skuteczniej zadbać o ograniczenie i zlikwidowanie pozycji władzy wielkich organizacji gospodarczych na poszczególnych rynkach. Zagrażają one nie tylko innym uczestnikom rynku, ale także demokracji politycznej i organom władzy publicznej. Z kolei polityka SGR realizowana według wyobrażeń i politycznych celów Erharda pozwoliłaby jednocześnie zaktywizować gospodarujące na rynkach jednostki ludzkie w kie‑runku odpowiadającym jego ideałowi wolnego i silnego uczestnika rynku. „...gdyż prawdziwie wolnym jako osobowość i prawdziwie wolnym wobec państwa i jego instytucji jest tylko człowiek, który może być pewny tego, iż może samodzielnie egzystować dzięki swej pracy i swoim dokonaniom, bez państwowej pomocy, ale też bez przeszkód mu przez państwo stawianych” [Erhard, 2005, s. 17].

Synteza wywodzących się z niemieckiej szkoły historyczno ‑etycznej teo‑retycznego nurtu ordoliberalizmu (Eucken) oraz praktycznego nurtu polityki społeczno ‑gospodarczej SGR (Erhard) mających uwarunkowania w pochodzeniu społecznym i drodze zawodowego rozwoju obu protagonistów mogłaby okazać się czymś w rodzaju „daru losu”. Konkurencyjny ład gospodarczy Euckena uzyskałby oparcie w silnym i stabilnym antropologiczno ‑socjologicznym fundamencie. Synteza ta określana mianem ordoliberalnej koncepcji SGR, dzięki spójności pomiędzy rynkiem i jednostkami ludzkimi na nim czynnymi, mogłaby się okazać wystarczająco silna (sprawna), aby zostać nakierowana na realizację decydujących obecnie o przetrwaniu ludzkości zadań ekologiczno ‑klimatycznych. W obecnej sytuacji w skali światowej, pandemii CoVID‑19 i kompleksowego kryzysu go‑spodarczego i społecznego w większości krajów świata, pojęcie SGR uzupełnione o cele ekologiczne trafia niezwykle celnie w fundamentalne potrzeby współcze‑sności. Dla tej koncepcji polityki społeczno ‑gospodarczej nie ma współcześnie żadnej rozsądnej alternatywy. Formuła SGR mogłaby wtedy zostać przekształcona w formułę S‑EGR (Społeczno ‑Ekologiczna Gospodarka Rynkowa). Jest to bezal‑ternatywny wymóg naszych bardzo trudnych czasów.

Poszukiwanie adekwatnych koncepcji ładu i chaosu dla budowy nowej... 73

Grzegorz Szulczewski*

poSzukiWanie adekWatnych koncepcji ładu i chaoSu dla budoWy noWej StrateGii polityki publicznej W dobie pandemii

Wprowadzenie

od grudnia 2019 r. społeczność międzynarodowa może pierwszy raz w historii śledzić na bieżąco rozwój pandemii. Już początkowe informacje o nieznacznej skali zakażeń wzbudzały niepokój, gdyż media z jednej strony przedstawiały codziennie liczbę zgonów i skutki, jakie niesie za sobą wystąpienie choroby spowodowanej wirusem CoVID‑19, z drugiej zaś uświadamiały nam wszystkim, że nie ma na nią lekarstwa i jedyną możliwością zmniejszenia prawdopodobieństwa zakażenia się jest przestrzeganie zasad przywołujących na myśl odległe czasy, takich jak: noszenie maseczek, izolacja i dezynfekcja. Rodziło to niedowierzanie i zdumienie, że tak imponująco rozwijająca się współczesna cywilizacja, umacniająca w nas wiarę we wszechmoc nauki i techniki, nie potrafi zapobiec rozprzestrzenianiu się choroby. Ten stan poczucia bezradności stał się jeszcze bardziej dotkliwy, gdy okazało się, że pandemia będzie rozwijać się stopniowo, osiągając kolejne fazy.

Po pierwszej fali zakażeń, która skończyła się pod koniec czerwca 2020 r., na jesieni nastąpiła druga, i to na tyle silna, że zaczęto wprowadzać coraz dra‑styczniejsze obostrzenia w postaci ograniczeń w przemieszczaniu się oraz dzia‑łalności szkół i częściowo sklepów. Rządy, by nie odbierać nadziei na powrót do normalności, zapowiadały możliwość zniesienia obostrzeń na początku 2021 r.,

* Dr hab. Grzegorz Szulczewski, prof. SGH – Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Kolegium Ekonomiczno ‑Społeczne, Instytut Filozofii, Socjologii i Socjologii Ekonomicznej; e‑mail: [email protected]; oRCID: 0000‑0001‑5362‑873X.

Grzegorz Szulczewski 74

a potem, w wyniku nastania kolejnej, trzeciej już fali, politycy zostali zmuszeni do wprowadzenia jeszcze większych ograniczeń i w obliczu mutującego wirusa kolejny raz stały się nieaktualne obietnice znoszenia lockdownu po 15 lutego.

3.1. Wpływpandemiinażyciejednostek,wspólnot,społeczeństwaistangospodarki

3.1.1. Jednostka

Przed pandemią wydało się, że nie tylko opanowaliśmy na wiele sposobów korzystanie z wytworów cywilizacji i darów natury, ale również, że staramy się postępować na tyle racjonalnie, by wyeliminować z góry wszelkie zagrożenia. Wydarzenia z ostatnich miesięcy kazały nam zakwestionować to przekonanie. Zostaliśmy brutalnie pozbawieni wolności od strachu o własne życie i najbliższych. Tym samym utraciliśmy poczucie bezpieczeństwa.

Pierwszym efektem pandemii jest zatem rosnąca świadomość zagrożenia śmiercią.

Depresyjnie wpływa na nas również fakt, że ze względu na zachowanie zdrowia społecznego doszło do znacznej redukcji kontaktów społecznych, w tym relacji osobistych, i to nawet wewnątrz rodzin, zwłaszcza wielopokoleniowych. Coraz ostrzejsze przepisy sanitarne – aż po ograniczenia w poruszaniu się – i stale po‑wtarzane hasło „zostań w domu” przekładają się na rosnące poczucie izolacji.

Trzecim efektem wprowadzanych obostrzeń jest coraz dotkliwiej odczuwany brak samorealizacji. Wiele naturalnych potrzeb, takich jak: poczucie więzi, przy‑należności do grupy i odniesienia, bliskości i miłości nie zostaje zaspokojonych. Nieustannie towarzyszące nam ryzyko zarażenia doprowadziło do znacznego wzrostu spożycia alkoholu i narkotyków.

Kolejnym, czwartym już skutkiem pandemii jest rosnące poczucie beznadziej‑ności, wypalenia się, a nawet utraty sensu życia – ograniczenia w poruszaniu się i kontaktach zmniejszają bowiem możliwość sprawdzenia własnych kompetencji i doświadczenia poważania, szacunku i uznania, które są naszym udziałem w co‑dziennych interakcjach z innymi ludźmi zarówno w pracy, jak i w czasie wolnym od zajęć zawodowych.

Wszystko to spowodowało wzrost liczby samobójstw.


Na tym zresztą nie koniec, jeśli chodzi o negatywne skutki oddziaływania bieżących ograniczeń na jednostki. Można też zapytać, czy pandemia i obostrzenia związane z jej rozprzestrzenianiem się nie naruszają podstaw ładu moralnego, który kształtował dotychczas naszą tożsamość i dokonywane wybory?

Świadomość, że drugi człowiek, nawet ten potrzebujący pomocy, może być źródłem zagrożenia, wystawiło na próbę nasze poczucie sympatii i solidarno‑ści wobec innych. lansowane na co dzień hasło „pozostań w domu” umocniło postawy skrajnie egoistyczne. Cnotą obywatelską stało się nagle zamknięcie we własnym, prywatnym królestwie, pociągające za sobą obojętność wobec tego, co dzieje się na zewnątrz. Towarzyszy temu, co gorsza, fałszywe przeświadczenie, że ta postawa jest moralnie i społecznie akceptowalna, i traktowana nawet jako wyraz odpowiedzialności obywatelskiej.

3.1.2. Wspólnota

określenie skutków, jakie pandemia niesie za sobą w wymiarze wspólnoto‑wym, również prowadzi do niepokojących wniosków. Radykalne ograniczenie kontaktów utrudniło funkcjonowanie instytucji edukacyjno ‑wychowawczych, w tym przede wszystkim szkolnictwa. W rezultacie nastąpił znaczny spadek efektywności samego kształcenia. Nauczanie na odległość, bowiem nie zastąpi nauczania opartego na bezpośrednim kontakcie.

Jednocześnie od początku 2020 r. można zaobserwować, w wyniku przepisów sanitarnych, znaczny spadek liczby osób biorących udział w uroczystościach patriotycznych umacniających ducha wspólnotowego. ograniczono też możli‑wość uczestniczenia w życiu religijnym osobom wierzącym. Podobnych trud‑ności zaczęły doświadczać również inne wspólnoty, w tym koła zainteresowań, kluby sąsiedzkie i związki zawodowe, ze względu na niemożność lub znaczne ograniczenia w zakresie organizacji zebrań i zgromadzeń. Wspólnoty zostały zatem poddane działaniu procesów dezintegracyjnych i pozbawione w znacz‑nym stopniu oddziaływania na jednostki. W wyniku pandemii ucierpiał proces wychowania, obejmujący kształtowanie poczucia wspólnoty. Facebook i Google zmonopolizowały dystrybucję wiadomości, ubierając ją w szaty obiektywizmu i przekazu społecznościowego, co przełożyło się z kolei na rosnącą dominację globalnej kultury internetowej. Za sprawą tego procesu radykalnie zmieniają się podmioty i treści wychowawcze, które kształtują opinię i światopogląd, zwłaszcza młodego pokolenia. W dobie pandemii ład etyczny i wspólnie obowiązujące reguły


postępowania podlegają gwałtownej próbie modyfikacji. obecnie stopień zmian, zwłaszcza w sferze moralnej, próbują określać zbiorowości internetowe i radykalne ruchy emancypacyjne. By zrozumieć, jak wielka jest to zmiana, wystarczy wska‑zać, że dotychczas granice tego, co dozwolone, były kształtowane w kulturowym procesie, gdzie modernizacyjne trendy ścierały się z tradycją i dochodziło do wypracowywania wzorców zachowań, które odpowiadały aspiracjom kolejnych pokoleń i tworzyły podstawy modyfikacji dotychczasowego ładu.

3.1.3. Społeczeństwo

Skutki społeczne pandemii są jeszcze trudne do statystycznego ujęcia. Inten‑sywność kontaktów międzyludzkich zwiększała bowiem szansę na innowacyjność czy też wprowadzanie pozytywnych zmian w życiu społecznym i na skuteczniejszą eliminację zjawisk i procesów patologicznych.

Natomiast obecnie pandemia prowadzi do zwiększania różnic społecznych, w tym w dostępie do bezpiecznych źródeł zaopatrzenia czy też przebywania w miejscach bardziej bezpiecznych dla zdrowia, jak i ogranicza możliwości le‑czenia innych chorób.

Restrykcyjne zarządzenia sanitarne ograniczają mobilność społeczną, co nie tylko prowadzi do zmniejszenia osobistej konkurencyjności na rynku pracy, ale też nie pozwala na jego optymalne funkcjonowanie. Pandemia ukazała również, jak niebezpieczne jest społeczne zjawisko wykluczenia cyfrowego, związane z brakiem komputera i dostępu do Internetu czy też ograniczonymi zdolnościami, zwłaszcza wśród osób starszych, dokonywania np. płatności drogą elektroniczną.

Wzrasta również liczba rozwodów i wypadków przemocy domowej, ponieważ większość czasu spędzamy razem w domu, co zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia konfliktów wśród źle dobranych ze sobą osób. Także praca zdalna, mająca niewątpliwie swoje zalety, może w wielu przypadkach prowadzić do dezintegracji domowego ogniska. Nagle bowiem dom, w którym toczy się życie rodzinne stał się miejscem pracy i nauki.

W wyniku pandemii może też dojść do zmiany społecznej hierarchii wartości. Do zjawisk szczególnie niepokojących można zaliczyć wzrastającą w wymiarze społecznym skłonność do wyrzeczenia się normy ochrony prywatności i wolności w imię bezpieczeństwa. Niepokojącym z perspektywy doktryny ordoliberalnej zja‑wiskiem w polityce publicznej jest z kolei rosnąca do niebezpiecznych rozmiarów ingerencja państwa w życie indywidualne i wspólnotowe, zagrażająca wolności


obywateli ze względu na związaną z pandemią zwiększającą się sferę inwigilacji. Wprowadzenie w nadzwyczajnej sytuacji kanałów śledzenia zachowań pojedyn‑czych obywateli będzie miało okazję stać się, nie do końca nawet ujawnionym przed opinią publiczną, środkiem sprawowania kontroli nad społeczeństwem, co może z kolei naruszyć podstawę państwa demokratyczno ‑liberalnego.

ład społeczny zostaje poddany próbie poprzez ograniczoną możliwość włą‑czenia młodego pokolenia w życie społeczne (niska jakość edukacji zdalnej, brak nowych miejsc pracy i trudności związane ze zdobywaniem życiowego doświad‑czenia w dobie pandemii). Równie groźnym dla stabilizacji społecznej zjawiskiem jest wytrącenie jednostek, wspólnot i całego społeczeństwa z poczucia, że wszystko znajduje się jak zawsze na swoim miejscu i że dzięki znajomości dotychczasowych procedur można skutecznie funkcjonować dzisiaj i w przyszłości. Tym samym „decyzje stanowiące o fizycznym i moralnym przetrwaniu ludzkości muszą za‑padać w horyzoncie mniej lub bardziej ujawnianej oraz dyskutowanej niewiedzy” [Beck, 2002, s. 112], co rodzi z kolei rosnącą świadomość braku przewidywalności skutków podejmowanych działań. Postawiona już w 1986 r. przez ulricha Becka teza, że wkraczamy w fazę powstawania społeczeństwa ryzyka, nabiera w dobie pandemii mocnych podstaw.

3.1.4. Gospodarka

Zarówno w pierwszej, jak i na początku drugiej fali pandemii brak szczepionki zapobiegającej zakażeniu i możliwość wystąpienia ciężkiego przebiegu choroby, aż po odnotowywane codziennie przypadki śmierci, skłoniły rządy państw do wprowadzania coraz ostrzejszych rygorów sanitarnych. Radykalnie zmieniły się warunki funkcjonowania przedsiębiorstw. Faktem jest, że w roku 2020 doszło do realnej recesji w gospodarce. Wskaźniki rozwoju gospodarczego spadły o około 8% w uSA i uE. IMF zredukował swoje prognozy, wybuch pandemii przełożył się na spadek PKB o 4,9% w skali światowej.

Pandemia zapoczątkowała również procesy zmieniające gospodarkę.Pierwszy z nich ma charakter antyglobalizacyjny. Widoczne stało się bo‑

wiem gwałtowne odejście od międzynarodowej wymiany handlowej. Zgodnie z przewidywaniami WTo w 2021 r. czeka ją spadek na poziomie 13–32%. Wraz z zamknięciem granic i utrudnieniami w zakresie wymiany towarowej i usług weryfikacji uległa koncepcja najbardziej opłacalnego, a tym samym rozciągniętego łańcucha dostaw. Producenci zaczęli bazować przede wszystkim na krajowych


możliwościach i zasobach. Prowadzi to do wzrostu tempa automatyzacji proce‑sów produkcyjnych i budowy nowych zakładów w Europie, a nie, jak dotychczas, zlecania produkcji w krajach o niskich kosztach wytwarzania.

Drugi, gwałtownie zachodzący na skutek pandemii proces to digitalizacja gospodarki. Zwiększony obecnie popyt na usługi megakorporacji z branży IT i Internetu pogłębia ich monopolistyczną pozycję w gospodarce.

Kolejnym zjawiskiem jest nowa faza finasjeryzacji gospodarki, polegająca na wykorzystaniu efektu antydepresyjnych działań EBC i Fed i rosnących oszczędności indywidualnych, które trudno przeznaczyć w dobie pandemii na bezpośrednią konsumpcję. Mimo spadku PKB ceny akcji przedsiębiorstw osiągają nienotowane dotąd wartości i towarzyszy im wzrost działań spekulacyjnych m. in. na rynku hipotecznym czy metali szlachetnych.

Czwartym procesem jest dalszy wzrost koncentracji w gospodarce, gdyż duże firmy zdecydowanie łatwiej niż mniejsze przedsiębiorstwa poradzą sobie w wa‑runkach pandemii czy to ze względu na własne środki, czy też dzięki znacznym dotacjom ze strony rządów.

Piątym z kolei zjawiskiem jest wygranie przez Chiny rywalizacji z uSA o pierw‑sze miejsce w rankingach gospodarczych. Nieudolna walka z pandemią po stronie rządu amerykańskiego i skuteczność działań podjętych w tym zakresie przez Chiny sprawiły, że te ostatnie obroniły się przed depresją gospodarczą.

Pandemia przyczyniła się jednak przede wszystkim do najważniejszego z punktu widzenia ordoliberalizmu zjawiska, jakim jest dalsze przewartościo‑wywanie polityki gospodarczej opartej na doktrynie neoliberalizmu. Pierwszą jej oznaką jest załamanie dotychczasowego modelu biznesowego opartego na realizacji zasady wydajności i rentowności za wszelką cenę. To właśnie pandemia stała się konsekwencją stosowania w praktyce wymogów neoliberalnej „ekonomii tłumu”.

Na drugą oznakę kompromitacji neoliberalizmu wskazuje fałszywość założeń i tragiczne konsekwencje społeczne wynikające z realizacji doktryny reaganizmu i thatcheryzmu. W dobie pandemii to państwowe agendy sanitarne oraz służba zdrowia okazały się kluczowe w przypadku walki z rozprzestrzenianiem się koronawirusa. Również decyzje rządowe, a nie działanie „wolnego rynku”, jak głosili neoliberałowie, pozwoliły na zahamowanie upadku gospodarczego. Tym samym w praktyce fałszywe okazały się hasła dotyczące redukcji roli państwa w gospodarce oraz reprywatyzacji sektora ochrony zdrowia uzasadnione prze‑świadczeniem neoliberałów, że „wolny rynek” pozwoli na znalezienie najlepszych


rozwiązań w dobie kryzysu. Również społeczeństwa poddane działaniu doktryny neoliberalnej, a więc kształtowane przez rynkowe wymogi jako rozwarstwione, z dużą liczbą osób bez prawa do korzystania z bezpłatnej opieki zdrowotnej, stały się bardziej podatne na działanie koronawirusa. Wystarczy przytoczyć dane dotyczące liczby ofiar śmiertelnych w uSA i Wielkiej Brytanii.

Podsumowując dotychczasowe spostrzeżenia, należy zauważyć, że w dobie pandemii stabilizujące oddziaływanie ładu, również na poziomie gospodarczym, zostaje poddane najwyższej próbie. Rośnie bowiem dysproporcja między wielkimi firmami, na czele z megakorporacjami z branży IT i Internetu, a małymi i średnimi przedsiębiorstwami, stojącymi często na skraju bankructwa.

3.2. Teoria rozmycia Gillesa Deleuze jako przezwyciężenietradycyjnegoujęciachaosuiładu

Wybuch pandemii był dla większości z nas zupełnym zaskoczeniem. Na po‑czątku 2020 roku bardzo popularne stało się porównywanie tego zjawiska z sy‑tuacją, jaką opisywał Nassim N. Taleb w Czarnym łabędziu [Taleb, 2020]. Jego zdaniem efekt zaskoczenia wynikał z przyzwyczajenia się do wnioskowania jedynie na podstawie indukcji. Sprowadza się ono do wydawania sądów według określo‑nego schematu – skoro do tej pory zachodziła dana prawidłowość (udawało nam się zwalczać rozprzestrzenianie się wirusów), to będzie tak zawsze, czyli również w przyszłości. Tego rodzaju rozumowanie okazało się zwodnicze. Podobnie też wiele innych zdarzeń wydaje się nam faktem równie niemożliwym jak czarny łabędź, gatunek do pewnego czasu nieznany w Europie.

Taleb nie zadaje jednak pytania, dlaczego skłoni jesteśmy opierać nasze ro‑zumowanie na indukcji, choć wiemy, że płynące stąd wnioski mogą okazać się zawodne. Atrakcyjne może wydawać się w tym podejściu założenie, że rozwój wydarzeń odznacza się następowaniem po sobie pewnych prawidłowości, które jesteśmy zdolni zaobserwować. owe regularności, na podstawie których budu‑jemy hipotezy co do stałych, przyczynowo ‑skutkowych związków występujących w świecie, zaspokajają naszą potrzebę doświadczania ładu.

Co jednak czynić w sytuacji, kiedy na naszych oczach nie tylko załamuje się dotychczasowa postać ładu, ale i nasze zabiegi wokół jego przywrócenia stają pod znakiem zapytania? Idąc dalej, można zadać jeszcze bardziej fundamentalne pytanie, a mianowicie: czy nie powinniśmy w tej dramatycznej sytuacji inaczej


spojrzeć na wzajemną relację między ładem a chaosem, by lepiej zrozumieć to, co się wydarza i w ten sposób uzyskać zdolność właściwego reagowania?

Warto zatem przedstawić koncepcje pozwalające inaczej scharakteryzować to, co nas zaskakuje, w odniesieniu do relacji między ładem a chaosem. W za‑mierzeniu ma to ukazać sensowność uprawiania innej polityki publicznej niż ta prowadzona w imię przywrócenia przedpandemicznego porządku. Dotychczasowe strategie przyjmowane przez rządy państw w walce z koronawirusem opierają się bowiem na koncepcji ratowania starego porządku w ramach zapanowania ładu nad chaosem.

Do XX wieku, z małymi wyjątkami (Friedrich Nietzsche, Henri Bergson), paradygmatem w filozofii była idea kosmosu. Pełniła ona funkcję heurystyczną: pozwala na organizację, uporządkowanie mnogości danych, opisów zjawisk i zachodzących zdarzeń w logiczną całość. Założenie o tym, że w świecie panuje porządek pozwalało również na ukierunkowanie badań przez poszukiwanie bra‑kujących elementów, które go potwierdzały.

Nasze pragnienie doświadczania ładu i heurystyczna wartość założenia o ist‑nieniu porządku w świecie sprawiły, że postrzegamy je pozytywnie, podczas gdy chaos jawi nam się z kolei jako coś negatywnego, jako zjawisko ze wszech miar niepokojące. Pojęcie ładu odsyła nas do związanego z nim doświadczenia este‑tycznego tego, co jest ład‑ne, dzięki czemu doświadczamy poczucia harmonii, jaką zapewnia porządek. Z kolei to, co nieuporządkowane, to sfera nie‑ładu czy też bez‑ładu – w obu przypadkach ma konotację negatywną, ponieważ człowiek dąży z natury do zaprowadzenia porządku.

Na tej drodze myśl poszukująca ładu napotyka jednak to, czego nie da się uporządkować (u‑ładzić). To chaos, który „oznacza graniczny stan całkowitego nieuporządkowania, braku jakiejkolwiek reguły. Jeśli porządek utożsami się, jak to czynią filozofowie, z rozumnością, chaos będzie ponadto czymś nierozumnym, irracjonalnym. Zrazu wydaje się, że myślenie skazane jest na tę nieredukowalną opozycję i może jedynie już to – zgodnie ze swoim powołaniem – afirmować rozumny ład, już to atakować go w akcie przewrotnej autonegacji. Pozostajemy w kręgu dobrze znanych sporów – z jednej strony prawomyślny racjonalizm, z drugiej – filozofia szaleństwa i absurdu” [Herer, 2006, s. 23].

Przedstawmy jednak inną możliwość ujęcia relacji między chaosem a ładem i wynikających z tego założeń odmiennego projektu polityki publicznej.

W przeciwieństwie do ordoliberałów i Hayeka prowadzących refleksję nad ustanowieniem ładu Gilles Deleuze skupił się na problematyce chaosu. W swych


badaniach wyszedł od stwierdzenia, że w XX wieku doszło do zakwestionowania wspomnianego paradygmatycznego założenia o ładzie, który wyłania się z chaosu. Potwierdzeniem tego ma być powstanie w ramach fizyki teorii chaosu determi‑nistycznego opartego na funkcjach nieliniowych. Według Deleuze filozofowie powinni poddać krytyce istniejące koncepcje ładu. Ich myślenie ma zmagać się z doświadczeniem chaosu i dlatego należy dotrzymać kroku znikaniu i wyłanianiu się nowych form, tworząc – bardziej lub mniej udane – coraz to nowsze ujęcia rzeczywistości. Zdaniem Deleuze chaos jako to, co niezróżnicowane i przedjako‑ściowe, nie stanowi początkowej fazy rozwoju rzeczywistości, dlatego nie może w dalszej kolejności ustąpić wyłaniającemu się na stałe, określonemu porządkowi. Wedle niego należy stworzyć inny model myślenia, w którym chaos ze swej natury niezmiennie trwa, a tylko w pewnych momentach wyłaniają się z niego formy stanowiące podstawę porządku, będące jednocześnie tylko przejściowymi zjawiskami. Chaos to nie bezład lub bałagan postrzegany jako zaprzeczenie po‑rządku, a raczej żywioł dający początek porządkowi i zarazem sfera, w której ten porządek na powrót zanika.

Jak pisze Deleuze, „tym co cechuje chaos jest w mniejszym stopniu nieobec‑ność określeń niż nieskończona prędkość, z jaką one zarysowują się i znikają; nie jest to ruch od jednego do drugiego, lecz przeciwnie – niemożliwość powiązania pomiędzy dwoma określeniami, ponieważ jedno pojawia się tylko wtedy, gdy drugie już znikło, i jedno pojawi się jako znikające, gdy drugie znika jako zarysowujące się. Chaos nie jest stanem bezruchu i stałości, przypadkową mieszaniną” [Deleuze, Guattari, 2000, s. 51]. I dalej podkreśla, że „chaos w mniejszym stopniu definiuje się jako nieporządek niż jako nieskończoną prędkość, z jaką rozpuszcza się każda zarysowująca się w nim forma” [Deleuze, Guattari, 2000, s. 130].

Wedle Deleuze chaos i porządek to dwa zjawiska występujące w obrębie tej samej rzeczywistości, która na chwilę podlega strukturalizacji, a potem ją traci. Należałoby nawet spojrzeć na rzeczywistość nie w ujęciu opartym na binarnej opozycji chaos ‑kosmos, a raczej jako na chaosmos, czyli niekończony zespół możliwych porządków i wszelkich sposobów ich rozmywania. Ciągłe stawanie się i zanik nowych form, zindywidualizowanych bytów stanowi istotę rzeczywi‑stości. Tym samym, jak twierdzi Deleuze, myśl powinna skupić się na tym, co różnicuje, a nie starać, jak ma to miejsce w tradycyjnym ujęciu, uchwycić sens tego, co stałe, co stanowi o tożsamości zindywidualizowanych form będących podstawą tworzenia ładu.


oba momenty – powstanie porządku i jego zanik, ustąpienie na rzecz chaosu – dzieją się zawsze i wedle Deleuze poprzedzają one wszelkie próby ujęcia ich przez myśl. Trzeba zatem, zgodnie z tym podejściem, uznać dynamikę wyłaniania się z chaosu tego, co zaskakuje, co było dotąd absolutnie nie‑do‑pomyślenia przez rozum ukierunkowany na poszukiwanie ładu.

Równie zdumiewająca jest zagadkowość momentu, w którym dochodzi do rozmywania się struktur ustępującego porządku, unicestwiania jego dotych‑czasowej formy poprzez pozbawienie wyraźnych konturów wychwytywanych dotąd przez myślenie. Filozofia powinna więc, wedle Deleuze, uznać nietrwałość wszelkiego porządku, tymczasowość wyników wprowadzania i utrzymywania ładu, by ostatecznie dojść do wniosku, że sam porządek jest jedynie wynikiem stale ponawianego wysiłku, a nie zasadą rzeczywistości.

Deleuze, tworząc nową koncepcję relacji między chao (chaosem) a ordo (ła‑dem), pozwala zrozumieć sytuację, w jakiej znaleźliśmy się w obliczu pandemii, gdy „chaos chaotyzuje i w nieskończoność niszczy wszelką spójność” [Deleuze, Guattari, 2000, s. 51].

3.3. Konsekwencje teorii rozmycia z perspektywy polityki publicznej w dobie pandemii

Projekt filozoficzny Deleuze zakłada, że choć wszelki porządek ma charakter tymczasowy, to usiłowanie jego zaprowadzenia nie jest bezsensowne, a wręcz przeciwnie – wynika z naturalnej ludzkiej potrzeby panowania ładu. Faza cha‑otyczna, w której znajdujemy się obecnie poprzedza wyłonienie się kolejnego stadium porządku, zupełnie niepodobnego do jego wcześniejszej postaci, ale również tymczasowego. Na wyłaniającą się nową formę ładu trzeba się przygo‑tować, choć ze świadomością, że i ona szybko przeminie. Na tym polega właśnie zadanie polityki publicznej.

Po pierwsze, polityka publiczna powinna przez przygotowanie się na załamanie dotychczasowego ładu amortyzować szkodliwe skutki jego zanikania. Musi więc uwzględnić zjawisko określane mianem czarnego łabędzia, który symbolizuje niespodziewaną niszczącą siłę. Jak uczy historia najnowszej pandemii, równie jednak groźny w skutkach jest rozwój sytuacji o dość wysokim prawdopodobień‑stwie, którego ryzyko wystąpienia jest jednak często ignorowane. Michele Wucker na Światowym Forum Gospodarczym w Davos już w 2013 roku nazwała takie


zagrożenia „szarymi nosorożcami”, dając przykład ignorowania rozwoju epidemii Eboli jako sygnału ostrzegawczego [Wucker, 2016].

Po drugie, polityka publiczna powinna być ukierunkowana na przyszłościowe formy porządku wyłaniającego się po zażegnaniu kryzysu. Bardzo rzadko zdajemy sobie sprawę z tego, że pandemia jest katalizatorem fali digitalizacji przemieniającej radykalnie nas samych – wspólnoty, społeczeństwo i gospodarkę.

Należy zatem poszukiwać adekwatnej do tych przemian koncepcji strate‑gicznego działania. okazuje się, że niezależnie od filozoficznej refleksji Deleuze, stworzony został model teoretyczny odpowiadający koncepcji chaosmosu. W 1987 roku w kręgach teoretyków przywództwa, na podstawie książki Leaders: The stra‑tegies for taking charge Warrena Bennisa i Burta Nanusa [1985] powstał model strategicznego działania w warunkach niepewności o nazwie VuCA. Termin ten to akronim, składający się z pierwszych liter słów, które charakteryzują cztery zasadnicze cechy: volatility (zmienność), uncertainity (niepewność), complexity (złożoność) oraz ambiguity (niejednoznaczność).

Zgodnie z hipotezą chaosmosu i modelem VuCA, skoro powrót do starego ładu bądź ustanowienie nowego porządku na stałe są niemożliwe, istnieje jedynie szansa na profilowanie warunków, w których zachodzi transformacja społeczeń‑stwa i proces digitalizacji gospodarki.

Te profilowanie musi jednak opierać się na jakiejś podstawie – i w tym przy‑padku ujawnia się cała przydatność aksjologii wypracowanej przez ordolibera‑łów i twórców SGR. Chodzi zatem o to, aby w ramach transformacji, w sposób możliwie optymalny, realizowane były wartości uznane przez ordoliberałów za kluczowe, a mianowicie: wolność, godność, odpowiedzialność, bezpieczeństwo, dobrobyt, konkurencyjność, równość, prawo, sprawiedliwość, solidarność oraz subsydiarność. Nie ulegają one bowiem transformacji, nawet w tak szczególnych warunkach, jakie stwarza pandemia a zmienia się jedynie sposób ich realizacji w nowej, radykalnie innej sytuacji. Wobec tego palące jest pytanie, jak te wartości rozumieć i w jaki sposób możemy je realizować obecnie, w dobie pandemii?

W sytuacji zagrożenia życia jednostek i całego społeczeństwa do rangi naj‑istotniejszych wartości urasta bezpieczeństwo, które w kolejnych falach pandemii, a także w kontekście przyszłych wydarzeń, szczególnie silnie wiązać się będzie z odpowiedzialnością. odpowiedzialność indywidualna sprowadza się w dobie pandemii zarówno do wypełniania uciążliwych ze swej natury zaleceń sanitar‑nych, jak i poddania się szczepieniu. Tym samym wolność nie może być w tym przypadku pojmowana jako nieograniczone zaspokajanie własnych potrzeb,


gdyż takie zachowanie zagraża istnieniu całej społeczności i ogranicza swobodę pozostałych członków wspólnoty. Z drugiej strony tworzący politykę publiczną powinni brać odpowiedzialność za zachowanie wolności w dobie pandemii. Wyraża się ona w takim wprowadzaniu sanitarnych ograniczeń, by wszyscy im podlegający mieli jednak szansę na własną aktywność.

Również państwo w dobie pandemii ponosi odpowiedzialność nie tylko w dużym stopniu za bezpieczeństwo zdrowotne obywateli, ale też za ochronę ich prywatności w kontekście postępującej monopolizacji rynku przez megakor‑poracje z branży IT i Internetu. Zdobywanie władzy nad obywatelem poprzez gromadzenie różnego rodzaju informacji o nim zagraża demokratycznemu po‑rządkowi. Zarówno poszczególne państwa, jak i międzynarodowe organizacje, takie jak uE, poprzez politykę publiczną powinny uniemożliwiać powstawanie monopolu w sferze myśli i władzy gospodarczej, do jakiej dążą wspomniane megakorporacje.

Wybuch pandemii i jej tragiczne skutki powinny też skłaniać do refleksji nad kruchą równowagą między człowiekiem i jego niszą ekologiczną a środowiskiem naturalnym, wymagającym ingerencji, gdy zachodzące w nim procesy stają się niebezpieczne dla człowieka. Tym samym przewartościowaniu musi ulec ideali‑styczna wizja przyjaznej ludziom, dzikiej przyrody jako naturalnego otoczenia, w którym żyje człowiek.

Z drugiej strony polityka publiczna powinna kłaść nacisk na bardziej zdecydo‑wane wprowadzanie strategii zrównoważonego rozwoju, i to we wszystkich dzie‑dzinach. Pandemia postawiła pod znakiem zapytania dotychczasową koncepcję turbokapitalistycznego rozwoju gospodarczego powstałego na bazie neoliberalnej doktryny, która eksternalizuje rzeczywiste koszty działań gospodarczych. Realiza‑cja tej strategii przyczynia się do przenoszenia na przyrodę obciążeń związanych z negatywnymi skutkami działalności człowieka, niosąc zagrożenie globalne. Charakteryzuje się ono stałym, wysokim prawdopodobieństwem występowania katastrof ekologicznych, pandemii i powtarzających się sytuacji niewydolności systemów opieki zdrowotnej.

Tym samym polityka publiczna w nowej, krytycznej sytuacji, powinna re‑alizować postulat Komisji Europejskiej z 2005 r. trzech filarów rachunkowości proekologicznej (triple bottom line): idei, zgodnie z którą ogólne wyniki przedsię‑biorstwa powinny być oceniane na podstawie jego wkładu w dobrobyt gospodarczy, jakości środowiska i kapitału społecznego. Istnieje też pilna potrzeba realizacji postulatów Szczytu Ziemi zorganizowanego przez oNZ w Rio de Janeiro w 1992 r.


przedstawionego w dokumencie Agenda 21. Próbą wdrażania zrównoważonego rozwoju jest aktualnie strategia Zielonego Ładu (The European Green Deal) [Ko‑misja Europejska, 2019]. By w jego ramach zmniejszyć zagrożenie wybuchem kolejnych pandemii, należy dokonać radykalnych zmian w unijnej polityce rolnej, preferującej aktualnie wspieranie wielkoobszarowych gospodarstw i ogromnych farm hodowlanych stosujących skrajnie intensywne metody produkcji żywności. To właśnie takie zjawiska jak niszczenie różnorodności przyrodniczej, w tym ge‑netycznej, czy rozwój infekcji i epidemii wśród zwierząt hodowlanych (np. ptasia grypa) zwiększają prawdopodobieństwo niekontrolowanego przedostania się do środowiska człowieka wirusów odzwierzęcych. W dobie pandemii widać też wy‑raźnie, że postulat zrównoważonego rozwoju powinien wiązać się z demontażem gospodarki opartej na zasadach „ekonomii tłumu”.

Z drugiej strony odpowiedzialna polityka publiczna powinna uwzględniać rów‑nież, nie zawsze brane pod uwagę, konsekwencje realizacji założeń Zielonego Ładu w kontekście spełniania ordoliberalnego postulatu dobrobytu dla wszystkich.

Warto w tym przypadku przypomnieć hasło deglomeracji i walki z giganty‑zacją gospodarczych form organizacji głoszone przez twórców ordoliberalizmu. Już w 1944 r. w Die Gesellschaftskrisis der Gegenwart Wilhelm Röpke wskazywał, że „musimy skierować swoje spojrzenie dalej niż tylko na samą wolność gospo‑darczą (...). [Ważna jest zarówno] decentralizacja, naturalne wspieranie małych zakładów produkcyjnych i siedlisk oraz społecznie zdrowych form życia i zawodów [Röpke, 1979, s. 288], „(...) jak i kształtowanie prawa w kierunku uniemożliwie‑nia monopolizacji i koncentracji kapitału (prawa cywilnego, patentowego, praw konkurencji, kartelowego), ścisłego monitorowania rynku (...), [oraz] wytwarza‑nie nowych, nieproletariackich form przemysłu, skupienie wszelkich relacji na ludziach” [Röpke, 1979, s. 190].

Dwie kolejne wartości – równość i solidarność – w dobie pandemii ukazują wzajemnie silny związek. Postulat równości nakazuje solidarnie przyjąć niedy‑skryminujące rozwiązania odrzucające reguły stosowane w ratownictwie me‑dycznym w przypadku katastrof. od czasów bitew napoleońskich panuje zasada segregacji medycznej. Zgodnie z nią należy ratować w pierwszej kolejności tych ludzi, którzy rokują największe szanse na wyleczenie. W wielu krajach, w tym Niemczech, postanowiono jednak, by w ramach solidarności międzyludzkiej, nawet w sytuacji braku sprzętu do intensywnej terapii, wiek lub niepełnospraw‑ność czy status społeczny nie wpływały na decyzję lekarzy o tym, komu stworzyć szanse przeżycia.


W wypadku zagrożenia życia równość w kontekście szans na przetrwanie w szczególny sposób zależy od aktów solidarności w postaci świadczeń dostęp‑nych również dla tych osób, które mają mniejsze szanse przeżycia, co przekłada się na przyjęty porządek szczepień. Aby możliwie ograniczyć liczbę osób mo‑gących doświadczać w tym przypadku nierówności ze względu na złe warunki życia, polityka publiczna powinna być ukierunkowana na zapewnianie spójności społecznej, w tym na walkę z rozwarstwieniem dochodowym za pomocą strategii podatkowych.

Realizacją postulatu równości i solidarności społecznej jest też aktywna po‑lityka państwa w dziedzinie walki z wykluczeniem. W epoce digitalizacji, z którą przyszło nam się zmierzyć w przyspieszonym tempie za sprawą pandemii, chodzi przede wszystkim o wykluczenie cyfrowe. Dlatego w imię solidarności należy znaleźć środki pozwalające zapewnić wszystkim obywatelom dostęp do Internetu. Państwo powinno również stworzyć system darmowego doradztwa i kursów reorientacji zawodowej w odpowiedzi na przemiany zachodzące na rynku pracy i nowe warunki uprawiania biznesu.

W dobie pandemii szczególnego wysiłku wymaga pogodzenie wymogów sa‑nitarnych z zachowaniem standardów stanowienia prawa. Lockdown wprowadza de facto ograniczenia konstytucyjnie zagwarantowanych praw obywatelskich, przy czym rządy ustanawiają go na podstawie bieżących rozporządzeń na szczeblu rządowym bez zgody parlamentu.

Również spełnianie wymogu jednoczesnej realizacji takich wartości jak spra‑wiedliwość i konkurencyjność w sferze gospodarki jest w dobie pandemii dużym wyzwaniem. Ich wzajemne zestawianie zawsze rodziło napięcia, gdyż sprawie‑dliwość mogła być rozumiana jako zawyżona redystrybucja państwa opiekuń‑czego, które stosuje ją nie tylko w celu realizacji postulatu równościowego, ale i dla zachowania pokoju społecznego zapewniającego odpowiednie warunki do panowania ekonomicznego czy też politycznego. Sprawiedliwość rozdzielcza sprowadza się do realizacji nakazu „oddaj każdemu to, co się należy”, co w obliczu potencjalnej fali bankructw wśród przedsiębiorstw doprowadziło do udzielania im na nienotowaną dotychczas skalę pomocy ze strony państwa. Spowodowało to jednak rozpowszechnienie postawy klientelizmu gospodarczego, polegającego na staraniu się o zdobycie jak największych dotacji, i to bynajmniej nie przez efek‑tywnie działające firmy, ale te, które potrafiły przekonać rząd o swoim znaczeniu dla gospodarki. Przywrócenie zasad wolnej konkurencji staje się w tej sytuacji niezmiernie trudnym zadaniem polityki publicznej.


PodsumowaniePodsumowując przedstawione wyżej rozważania, można dojść do wniosku, że

realizacja kanonu wartości ordoliberalnych stanowi najlepszą strategię określa‑jącą kształt polityki publicznej w dobie pandemii. Na zakończenie wzmocnijmy jednak tę tezę, ukazując konieczność przestrzegania w tym przypadku zasady subsydiarności.

Postuluje ona bowiem w każdych warunkach, a zatem i w dobie pandemii, spełnienie potencjału osobowego tkwiącego w każdym człowieku. Naturalnym sposobem realizacji tego założenia jest wsparcie dla organizacji oraz wspólnot, a także szeroko ujmowanej sfery kultury.

Z drugiej strony kierowanie się nakazem realizacji postulatu subsydiarności zawiera w sobie jeszcze ważniejsze przesłanie. Subsydiarność jako zasada reali‑zowana w ramach polityki publicznej zakłada samoograniczenie roli państwa (interwencji) w życiu społecznym i gospodarczym.

obóz nowych liberałów, do których zaliczamy ordoliberałów, a także Friedricha Augusta von Hayeka starał się stworzyć nowy model działania państwa, względem modelu leseferystycznego liberalizmu i centralnego sterowania gospodarką. Wysi‑łek Hayeka ukierunkowany był na stworzenie koncepcji państwa i rządzenia, które mają zapewnić obywatelom maksimum wolności. Kilka istotnych spostrzeżeń na ten temat zawiera przetłumaczona na język polski w 2020 r. – roku pandemii – praca Hayeka zatytułowana Prawo, legislacja i wolność [Hayek, 2020].

Jego rozważania dotyczące zadań państwa warto poprzedzić drobną, ale, wydaje się, ważną uwagą biograficzną. Hayek, jeszcze jako żołnierz przeżył pan‑demię grypy hiszpanki. Na kanwie tego doświadczenia analizował działania po‑dejmowane przez państwo, postulując jednocześnie radykalne ograniczanie jego roli. Stanowi ono bowiem, jak pisze, „organizację potrzebną w celu zapewnienia skutecznych zewnętrznych ram, w których mogą powstawać samowytwarzające się porządki (...)” [Hayek, 2020, s. 593]. Mimo tego Hayek zakłada jednak możliwość interwencji państwowej w życie gospodarcze. W szczególnych, nadzwyczajnych okolicznościach nie możemy czekać, by doszło do ustalenia ładu w ramach spon‑tanicznie zachodzącego procesu. Również kondycja społeczeństwa nie może być kształtowana jedynie w wyniku długotrwałego procesu ewolucyjnego polegającego na „wprowadzaniu nowych sposobów i metod stale testowanych w procesie prób i błędów” [Hayek, 2020, s. 594].


Hayek jest przekonany, że w czasach normalnych „szczególna funkcja rządu przypomina poniekąd funkcję brygady konserwatorów w fabryce, której celem nie jest wytwarzanie żadnych konkretnych usług ani produktów przeznaczonych do konsumpcji przez obywateli, lecz raczej pilnowanie, by mechanizm regulujący produkcję tych dóbr i usług był utrzymywany w pełnej sprawności” [Hayek, 2020, s. 85]. Z drugiej jednak strony Hayek dopuszcza aktywną rolę państwa w szcze‑gólnych przypadkach, właśnie pandemii. Jego zdaniem zdarzają się sytuacje, w których „działania Boga lub wrogów Króla rodzą konieczność nadania jakiejś władzy przejściowych, nadzwyczajnych uprawnień, które w każdej chwili mogą zostać cofnięte przez władzę, która ją nadała (...)” [Hayek, 2020, s. 592].

Jednocześnie formułuje on dwa warunki legitymizacji przymusu, które wy‑nikają z zastosowania w życiu gospodarczym i społecznym wspomnianej już zasady subsydiarności.

Po pierwsze stosowanie przymusu ma być ograniczone „ogólnymi zasadami, którym wspólnota sama się podporządkuje” [Hayek, 2020, s. 95]. Stwierdzenie to nabiera szczególnego znaczenia w obliczu walki z pandemią opartej na trzech filarach: restrykcji, nadzoru i karania. Zauważmy, że po ponad roku wprowadza‑nia surowych obostrzeń dotyczących życia społecznego i gospodarczego rozpo‑rządzenia rządowe coraz częściej tracą swą legitymizację, gdyż społeczeństwo przestaje z czasem akceptować narzucane mu ograniczenia, nawet jeśli wydają się one konieczne w celu zwalczania pandemii.

Polityka publiczna ma również trudności z dotrzymaniem drugiego, postu‑lowanego przez Hayeka warunku legitymizacji restrykcyjnych działań państwa w sferze życia społecznego i gospodarczego. Według niego, „przymus jest (...) usprawiedliwiony tylko w celu zapewnienia takich ram, w których wszyscy mogą wykorzystywać swoje zdolności i wiedzę do własnych celów, o ile tylko nie naru‑szają równie chronionych domen innych osób” [Hayek, 2020, s. 592]. Tymczasem po roku wprowadzania restrykcyjnych zarządzeń sanitarnych widać w poszcze‑gólnych przypadkach arbitralność decyzji rządowych, dotyczących na przykład czasowego pozbawienia możliwości wykonywania zawodu w jednym z krajów, podczas gdy w innym, o tych samych wskaźnikach epidemiologicznych, było to możliwe.

ostatecznie prezentowane rozważania prowadzą do następujących wnio‑sków.

Po pierwsze pandemia ujawniła potrzebę znalezienia nowej koncepcji ładu i chaosu w celu wypracowania adekwatnej w obecnych warunkach strategii


działania państwa w sferze polityki publicznej. Po drugie kluczowe dla ordolibe‑rałów wartości powinny być drogowskazem przy kształtowaniu strategii polityki publicznej w dobie pandemii. Po trzecie, jak wynika z analizy koncepcji roli państwa według Hayeka, dorobek nowych liberałów wnosi znaczący wkład w tę problematykę. I po czwarte – wolność nie powinna być rozumiana jako egoistyczna i nieograniczona niczym swoboda działania czy też możliwość zaspokajania własnych potrzeb, a rola państwa nie może sprowadzać się do leseferystycznego i neoliberalnego ideału bierności w obliczu zagrożenia, ani do higienodyktatury niszczącej wolność obywateli. Wolność rozumiana w duchu nowych liberałów, związana z odpowiedzialnością i tym samym z dobrowolnym samoograniczeniem, ma być podstawą nie tylko zachowania obywateli czy przedsiębiorców, ale i działań podejmowanych przez państwo w tym tak trudnym i szczególnym czasie.

Globalization’s Coming Golden Age 91

Harold James*

Globalization’S cominG Golden aGe**

Introduction

Why Crisis Ends in Connection

Foreign Affairs

The thought that trade and globalization might make a comeback in the 2020s, picking up renewed vigor after the pandemic, may seem far‑fetched. After all, CoVID‑19 is fragmenting the world, destroying multilateralism, and disrupting complex cross ‑border supply chains. The virus looks like it is completing the work of the 2008 financial crisis: the Great Recession produced more trade protectionism, forced governments to question globalization, increased hostility to migration, and, for the first time in over four decades, ushered in a sustained period in which global trade grew more slowly than global production. Even then, however, there was no complete reversal or deglobalization; rather, there was an uncertain, sputtering “slobalization.” In contrast, today’s vaccine nationalism is rapidly driving China, Russia, the united Kingdom, and the united States into open confrontation and sowing bitter conflict within the Eu. It is all too easy to extrapolate and see a future of “nobalization”—globalization vanishing in a viral haze.

over the past two centuries, the course of trade and globalization has been shaped by how governments and people have responded to such crises. Globali‑zation comes in cycles: periods of increasing integration are followed by shocks, crises, and destructive backlashes. After the Great Depression, the world slid

* Harold James is Professor of History and International Affairs at Princeton university and the author of the forthcoming book The War of Words: A Glossary of Globalization.

** This article was originally published in the May/June 2021 issue of Foreign Affairs Magazine and on ForeignAffairs.com. (c)2021 Council on Foreign Relations, publisher of Foreign Affairs. All rights reserved. Distributed by Tribune Content Agency, llC.

Harold James 92

into autarky, nationalism, authoritarianism, zero‑sum thinking, and, ultimately, war—a series of events often presented as a grim parable of the consequences of globalization’s reversal. yet history shows that many crises produce more, rather than less, globalization. Challenges can generate new creative energy, better com‑munication, and a greater willingness to learn from effective solutions adopted elsewhere. Governments often realize that their ability to competently deliver the services their populations demand requires answers found abroad.

Modern globalization, for instance, began as a response to social and financial catastrophes in the 1840s. The most recent wave of globalization followed scarring economic disruptions in the 1970s. In both cases, shocks laid the foundation for new international connections and solutions, and the volume of world trade sur‑ged dramatically. The truth is that historic ruptures often generate and accelerate new global links. CoVID‑19 is no exception. After the pandemic, globalization will come roaring back.

4.1. Thefirsttimearound

The 1840s were a disaster. Crops failed, people went hungry, disease spread, and financial markets collapsed. The best ‑known catastrophe was the Irish potato famine, which began in 1845 and led to the deaths of nearly one million people, mostly from diseases caused by malnutrition. The same weather that made po‑tatoes vulnerable to fungal rot also led to widespread crop failures and famine across Europe. In The Communist Manifesto, published in 1848, Karl Marx and Friedrich Engels articulated how global integration was driving the world toward social and political upheaval. “The development of Modern Industry,” they argued, “cuts from under its feet the very foundation on which the bourgeoisie produces and appropriates products.”

Europe was a tinderbox. In 1848, it ignited in an inferno of nationalist revolu‑tion, with populations rising up in France, Italy, and central Europe. But the eco‑nomic shock of the 1840s did not reverse the course of global integration. Instead, trade expanded, governments reduced tariff barriers, capital mobility surged, and people moved across continents. Migration was not only a response to social and political immiseration; it also reflected the promise of new prosperity.

Historians now think of the second half of the nineteenth century as the first age of globalization. Food shortages highlighted the need for broad and diversified


supply chains, and leaders realized that a modern state needed reliable access to supplies from beyond its borders. In the united Kingdom, the British government initially responded to the Irish famine by importing corn from outside Europe. At the time, The Economist argued that “except Russia, Egypt, and the united States, there are no countries in the world able to spare any quantity of grain worthy of mention.”

Imports, however, failed catastrophically. This was in part because the new food was unfamiliar, but above all, it was because london couldn’t work out how to pay for the goods. Trade deficits generated currency shortages, which pushed up interest rates in the united Kingdom and France. This intensified a manufacturing crisis—itself the result of a decline in purchasing power caused by surging food prices. Although the best solution was to sell more goods abroad, that would have required governments to lower trade barriers and open up their markets.

These shortages generated popular demands for more competent govern‑ments. Although it was only in 1981 that the economist Amartya Sen’s pioneering work on the 1943 great Bengal famine definitively showed that famines are often manmade, that intuition was already widely shared in the 1840s. John Mitchel, an Irish nationalist who emigrated to the united States, concluded, “No sack of Magdeburg, or ravage of the Palatinate, ever approached in horror and desolation to the slaughters done in Ireland by mere official red tape and stationery, and the principles of political economy.”

Governments everywhere eventually responded to these demands. That meant learning from successful efforts elsewhere. The united Kingdom enacted a series of civil service reforms, adopting a competitive examination process in place of arcane patronage. The most striking extension of state capacity, however, occurred across the English Channel, where louis ‑Napoléon, the nephew of the emperor, was elected president of France in 1848. After a coup and a series of plebiscites advertising his competence and activism, Napoleon made himself president for life and, eventually, emperor—Napoleon III. His policies were designed to show the benefits of an efficient autocrat over divided liberal regimes. He initiated large ‑scale public works projects—including railroad expansions and Baron Haussmann’s famous rebuilding of Paris.

Napoleon also demonstrated his competence by negotiating the Anglo‑‑French tariff agreement of 1860, which reduced duties on important goods traded across the channel. other countries quickly followed suit and nego‑tiated bilateral trade deals of their own across Europe. But even before 1860,

Harold James 94

improved communication and transportation meant commerce was surging: global trade in goods accounted for just 4.5 percent of output in 1846 but shot up to 8.9 percent in 1860.

The events of the 1840s also laid the foundation for a wave of institutional changes to address the proliferation of small states with a limited ability to deal with migration. The creation of new nation ‑states with novel currencies and banking systems, notably Germany and Italy, and administrative reform in the Habsburg empire—ending internal customs duties and serf labor—were all desi‑gned to push economic growth. In this context, the American Civil War and the Meiji Restoration in Japan were also nation ‑building efforts meant to maximize the effectiveness and capacity of institutions. The abolition of slavery in the united States and feudalism in Japan were profound social and economic transformations. Both upheavals, moreover, led to monetary and banking reforms.

Business competence was also newly in demand. In 1851, the united Kingdom celebrated its industrial strength with the Great Exhibition—an international fair intended to display British ingeniousness and mechanical superiority, as well as the virtues of peaceful commerce. Some of the most stunning products, however, were neither British nor particularly peaceful—among them, the steel cannon, invented by a German, Alfred Krupp, and the revolver, developed by an Ameri‑can, Samuel Colt. British observers saw continental Europeans catching up and overtaking their own country. To the British scientist lyon Playfair, the exhibition showed “very clearly and distinctly that the rate of industrial advance of many European nations, even of those who were obviously in our rear, was at a greater rate than our own.” He went on: “In a long race the fastest sailing ship will win, even though they are for a time behind.” The event taught world leaders a po‑werful lesson: international trade was vital for enhancing national performance. Competition was central to generating competence.

The result was an abrupt psychological shift from catastrophism to optimism, and from despair to self ‑confidence. This new mood initiated the first wave of globalization—its so‑called golden age, in which international trade and finance expanded rapidly. Eventually, however, this optimism gave way to complacency, then doubts about the benefits of globalization and increasing disillusion among those left behind (notably European farmers). The upswing came to an end with World War I. That conflict prompted a massive international rebuilding effort that faltered bloodily with the rise of fascism in the 1930s and the advent of World War II.


4.2. A SHOCK to the systemThe makers of the postwar settlement in 1945 had learned a great deal from the

mistakes of the last century. They created an extensive framework of international institutions but left substantial economic control in the hands of national autho‑rities. As a result, the end of World War II did not immediately unleash waves of capital mobility like those that had characterized the nineteenth century. Nearly three decades later, however, the dilemmas raised by shortages and scarcity that had led to earlier versions of integration finally returned—setting the stage for the current era of globalization.

In the 1970s, after two large oil price hikes, the industrialized world saw its way of life threatened. oil prices had been stable in the 1960s, but a surge in demand taught producers that they could exploit control over the world’s most important commodity. Adding to the crunch, the first oil shock, in 1973–74, was accompanied by a 30 percent rise in wheat prices, after the Soviet union experienced poor harvests and bought up u.S. grain to compensate. Shortages reappeared. Some oil‑importing countries imposed “car‑free days” as a way of rationing gasoline consumption. As states spent more on oil, grain, and other commodities, they found their balance of payments squeezed. unable to afford vital goods from abroad, governments had to make hard choices. Many flounde‑red as they tried to ration scarce goods: mandating who could drive cars when or struggling over whether they should pay nurses more than teachers, police officers, or civil servants.

The immediate and instinctual response to scarcity was protectionism. In the united Kingdom, where the balance‑of‑payments problem appeared earlier than elsewhere, the government tried a domestic purchasing campaign, supported by all the major political parties. leaders encouraged citizens to wear stickers and badges with the union Jack and the message “I’m backing Britain.” (The press magnate Robert Maxwell distributed T‑shirts with a similar slogan, but they turned out to be made in Portugal.) In the mid‑1970s, after the first oil shock, the government briefly flirted with what the labour Party’s left flank called a “siege economy,” including extensive import restrictions. In the united States, there was acute anxiety about Japanese competition, and in 1981, Washington pressured Tokyo to sign an agreement that limited Japanese car exports. The move backfired, however. Because of the new restrictions, Japanese producers merely shifted their focus away from cheap, fuel ‑efficient cars and toward luxury vehicles.

Harold James 96

Despite these gestures at economic nationalism, the oil shock—paradoxically at first—created more globalization. In conjunction with price increases, a financial revolution driven by the emergence of large international banks transferred huge surpluses accumulated by oil producers into lendable funds. The new availability of money made resources easily accessible for governments all over the world that wanted to push development and growth. International demand thus surged. In contrast, in the united Kingdom, labour’s siege economy looked like it would cut off access to markets and prosperity.

Thus, crises in the 1970s led to the same realization as in the 1840s: openness produced resilience, and financing needed to be available for trade to expand. The eventual impact was obvious: trade in goods and services, which in 1970 had amounted to 12.1 percent of global GDP, increased to 18.2 percent by 1980. The cycle swung back to globalization once again.

Protectionism in the 1970s also triggered a discussion of whether governments were handling the crisis competently. At first, the debate was personalized and highly caricatured: in the united States, it centered on Richard Nixon’s crookery, Gerald Ford’s supposed inability to chew gum and walk, or Jimmy Carter’s micro‑management. In the united Kingdom, commentators focused on the detached bachelor existence of Prime Minister Edward Heath and then on allegations of cronyism against his successor, Harold Wilson. France went into the oil shock under the very sick President Georges Pompidou, who died of cancer in 1974. In West Germany, the revelation that Chancellor Willy Brandt’s closest assistant was an East German spy undermined the country’s reputation for competence. His successor, Helmut Schmidt, believed that Germany was returning to the chaos of the interwar Weimar Republic.

The many examples of personal incompetence in rich industrial democracies generated the thesis that such countries had become ungovernable. The political theorist Jean ‑François Revel concluded that democracies were perishing and that the Soviet union was winning the Cold War. Autocracies such as Chile under Augusto Pinochet and Iran under Mohammad Reza Shah Pahlavi appeared better suited to handle modern global challenges. The autocrats lectured others about their superiority. In reality, however, they were bloody, corrupt, and, in many cases, spectacularly unsuccessful.

The real insight of the debate over administrative effectiveness was that govern‑ments could overstretch themselves by taking on too many tasks. That realization


inspired a key tenet of what was later widely derided as “neoliberalism”: the belief that if governments took on microdecisions, such as determining wage and price levels (a central part of both Nixon’s and the British government’s bids to contain inflation), they risked their legitimacy and reputation for competence. official decisions would appear both arbitrary and unenforceable because powerful groups would quickly make sure that new settlements favored their interests.

4.3. INFLATION nation

The shortages of the 1840s and the 1970s both seemed to have an apparent cure: inflation. Inflation can help accommodate shocks, often painlessly. Because people have more cash or bank credit, monetary abundance generates the im‑pression that they can have everything they want. only gradually do consumers realize that prices are rising and that their money buys less.

In the 1850s, inflation may have been partially unintended. It was largely the result of the 1849 California Gold Rush, which vastly increased the world’s gold stock. Price increases were also driven by financial innovation, primarily Europe’s adoption of new types of banking that drove money creation, such as the so‑called crédits mobiliers, which developed industrial lending in France and central Europe. By giving people apparently greater wealth, this increase in the supply of money (and the resulting mild inflation) helped governments appear more competent and made businesses and consumers more confident. It prompted a genuine global surge in production, which generated greater prosperity and security.

After 1971, when Nixon finally severed the link between the dollar and gold, monetary policy was no longer constrained by a metallic standard. In times of cri‑sis, governments could now print more money to drive growth. In many countries, the immediate response to oil price increases was therefore to accommodate the shock through expansive fiscal and monetary stimulus: people could still go on buying. That reaction spurred inflation, which by 1974 had risen to 11 percent in the united States and beyond that in some other countries: in 1975, the united Kingdom’s inflation rate reached 24 percent.

Although inflation initially seemed to be the solution to the scarcity problem, it soon appeared in diagnoses of government incompetence. The economist Ar‑thur okun developed a popular “misery index” by simply adding inflation and

Harold James 98

unemployment. The metric became an important political weapon. The Demo‑cratic presidential challenger George McGovern used it against Nixon in 1972, Carter used it against Ford in 1976, and Ronald Reagan used it against Carter in 1980.

High inflation at first superficially stabilizes societies, but over time, it becomes a threat. Inflation often pushes interest groups—internationally, producer cartels such as oPEC, and domestically, labor unions—to mobilize, organize, and lobby in the hope of acquiring a greater share of monetary and fiscal resources. Depending on the extent of that mobilization, it can pull societies apart, as unions leapfrog each other with aggressive wage demands and inflation erodes the pay and pen‑sions of the nonunionized and the retired. By demonstrating that governments are vulnerable to organized pressure, inflation is thus a destabilizing force in the long term. Indeed, analysts have argued that it was at least in part generalized international inflation in the 1960s that pushed oil producers to organize—leading to the price hikes of the 1970s.

Monetary experiments of this sort created demands for new ordering frame‑works. After the surge in economic growth of the mid‑nineteenth century, the world internationalized the gold standard to create a common framework for international payments. Although policymakers went a different route after the inflation and liberalization of the 1970s, they were also looking for a return to stability. To end the monetary disorder, central banks targeted a low inflation rate, and governments engaged in new patterns of cooperation abroad—creating the G‑5 and then the G‑7 and the G‑20 as forums for discussing collective responses to global economic challenges. The quest for stability was also aided by the steady march of globalization. Greater global integration lowered production costs and thus helped correct the inflationary surge that initially accompanied the shortage economy. Inflation, which first fueled globalization in the 1850s, was, by the end of the twentieth century, eventually tamed by it.

ConlusionPast as prologue

Today, the CoVID‑19 pandemic has produced a deep economic crisis, but it is different from many past ones. The shock is not a demand ‑driven downturn, like the Great Depression or the 2008 recession. Although lockdowns have interrupted


supply and caused unemployment to soar, there is no overall shortage of demand. large rescue and stimulus packages in rich countries have generated a financial buffer, and savings have shot up as people spend less. The best estimate is that in 2020, the united States piled up $1.6 trillion in excess savings, equivalent to seven percent of GDP. People are waiting to unleash their pent‑up purchasing power. on top of that, finance ministers and international institutions are listening to u.S. Treasury Secretary Janet yellen’s demand that “the time to go big is now” when it comes to fiscal relief.

yet the current crisis does share key characteristics with the crises of the 1840s and the 1970s. The world of scarcity, for one thing, is already here. The pandemic has led to shortages of medical supplies such as face masks and glass vials for vaccine storage. Food prices have soared to their highest level since 2014—the result of a combination of dry weather in South America that has hurt wheat and soybean crops and pandemic ‑induced shipping disruptions. In the initial stages of the pandemic, laptops became scarce as employees scrambled to update their work ‑from‑home setups. There is also a worldwide chip shortage, as the demand for microprocessors in medical, managerial, and leisure use has increased. Freight rates between China and Europe quadrupled at points in 2020. Steel, too, is in short supply.

Much as the crises in the 1840s and the 1970s did, the pandemic has also raised questions of government competence. At first, China seemed able to deal with the crisis better than its Western competitors—its cover‑up of the severity of the pandemic notwithstanding—which prompted many observers to question whether democracies were capable of swift, effective action. Donald Trump’s presidency collapsed because of his chaotic handling of the crisis. British Prime Minister Boris Johnson faced a revolt among conservative members of Parlia‑ment because of his complex, contradictory, and constantly shifting lockdown rules. The European Commission lost credibility because of its poor management of vaccine purchases. As in the past, citizens personalized the incompetence. Americans debated, for example, how much blame to put on Trump’s son‑in‑law, Jared Kushner, who led part of the response. In the united Kingdom, much of the outrage focused on Dominic Cummings, the prime minister’s policy adviser, who had violated the country’s lockdown rules.

For other observers, the unifying theme behind the mismanagement was populism, with Trump, Johnson, Brazilian President Jair Bolsonaro, Indian Prime Minister Narendra Modi, and Philippine President Rodrigo Duterte all botching

Harold James 100

the response. But even in countries where the crisis has been handled relatively well, there have been surges of protests against the way governments have reacted to the pandemic. In Germany, “alternative thinkers” protesting new lockdown measures attacked the parliament building in August 2020. Even in Japan, where there is a long tradition of the use of face masks as a hygiene measure, a move‑ment calling itself the Popular Sovereignty Party organized “cluster protests” again mask wearing.

Given these challenges, it’s easy to assume that governments and citizens alike would prioritize nationalization—cultivating supposedly resilient domestic sup‑ply chains to hedge against the next crisis. But that’s unlikely to happen. Instead, people are desperately looking for new leadership and new visions. As was true during previous supply shocks, leaders can make a good case for the importance of foreign models: some countries have done much better than others in dealing with the health and economic consequences of CoVID‑19. Although some of these countries are small or relatively isolated, by most metrics, the country with the most competent response was the biggest: China. That is not without irony, to put it mildly: the country responsible for unleashing the virus has also been a major beneficiary—with some states now looking to Beijing for leadership. But instead of condemning China’s response or demanding reparations for the pandemic’s costs, other countries should consider how to use Beijing’s example, just as the united Kingdom in the 1850s realized that it could learn from foreign producers.

No surprises

Familiar historical forces will drive post ‑pandemic reglobalization. In a world facing enormous challenges, not just the pandemic but also climate change, solutions are global public goods. In 1945, the architects of the postwar order believed that peace and prosperity were indivisible and could not be the property of one nation. Now, health and happiness are the same. Both are impossible for individual states or regions to enjoy alone.

Technology is also transforming a globalizing planet, as it did in the 1840s and the 1970s. In the mid‑nineteenth century, the drivers were the steamship, the undersea cable, and the railroad. In the last quarter of the twentieth century, it was computing power: the first widely available personal computers appeared


in the early 1980s. Today, data occupies the same position—linking the world and offering solutions to major problems, including government incompetence. New types of information might help leaders attack some of the inequalities and injustices highlighted by the CoVID‑19 pandemic. More automation might mean that machines can take on some of the repetitive and dangerous tasks performed by low‑paid essential workers. Telemedicine and data ‑driven public health can trigger faster and more precisely targeted pharmaceutical or medical interventions.

As in past crises, there is also an immediate and powerful global demand for cheap and reliable products. In the mid‑nineteenth century, it was foodstuffs, and in the 1970s, it was oil and commodities. In the 2020s, it is medical supplies, data chips, and rare ‑earth metals. To be resilient to new shocks, these commodities need to be produced and traded internationally, by a multiplicity of suppliers.

Governments and businesses also need to continuously innovate. As it did in the 1840s, isolationism today would mean cutting off opportunities to learn from different experiments. No single country, or its particular culture of science and innovation, was responsible for the development of an effective CoVID‑19 vaccine—one of the miracles of 2020. Success was the product of intense in‑ternational collaboration. This story of innovation also applies to government competence. No state can succeed alone. Even if one particular decision is by chance spectacularly successful—say, Germany’s impressive testing record or the united Kingdom’s fast vaccine rollout—it is usually difficult to repeat that success in other policy areas. Policymakers may stride confidently past their first victory, only to slip on a banana peel.

The united States, in particular, may find this a hard pill to swallow. Ame‑ricans have long been attached to the idea of their country’s superiority, akin to the belief held by the British in the mid‑nineteenth century. CoVID‑19, like the 1840s famines and the 1970s oil shocks, presents both a crisis and a learning opportunity. The united States has coasted on the idea that the world needs the English language and the u.S. dollar. Neither of those assumptions can hold fore‑ver. Just as automatic translation technology is increasing linguistic accessibility, a different currency could become a new international standard. The dollar is not an adequate insurance policy or a viable basis for Washington to reject the need for change.

Harold James 102

The challenge of the new upswing in the cycle of globalization will be to find ways to learn and adapt—increasing the effectiveness of government and business—without compromising fundamental values. As in the 1840s and the 1970s, financial and monetary innovation, or the tonic of inflation, will drive transformational change. Memories of crisis will push countries and governments to adapt in 2021 and beyond, just as they have before.

Społeczna Gospodarka Rynkowa w warunkach postpandemicznej gospodarki... 103

Maciej Miszewski*

Społeczna GoSpodarka rynkoWa W Warunkach poStpandemicznej GoSpodarki Globalnej

WprowadzenieTrauma cywilizacyjna wywołana pandemią CoVID‑19 powoduje istotne

zmiany w strukturach gospodarki, jak i w strukturach społeczno ‑instytucjonalnych. Globalna skala pandemii sprawia, że zachodzące zmiany oraz ich trwałe i mniej trwałe konsekwencje trzeba rozpatrywać w takiej właśnie, ogólnoświatowej skali. obecnie (przełom lipca i sierpnia 2020 r.) kres zagrożeń epidemiologicznych wy‑daje się wciąż dość odległy, a z pewnością nie nastąpi jednocześnie we wszystkich krajach świata. Nie można też wykluczyć, że zagrożenia te, choć w różnym stopniu nasilenia, przybiorą permanentny charakter. Mając jednak świadomość, że pan‑demia jest przede wszystkim bodźcem, którego owocem będzie wieloaspektowy kryzys gospodarczy, społeczny i polityczny, należy już teraz zastanawiać się nad społeczno ‑gospodarczymi strategiami, które mogłyby być pomocne w wydoby‑waniu się z owego załamania.

Na tym tle pojawia się sposobność powrotu do koncepcji Społecznej Gospodarki Rynkowej, podtrzymywanej wciąż (choć niezbyt konsekwentnie) w polityce unii Europejskiej. Jest oczywiste, że w swojej pierwotnej postaci koncepcja ta nie przy‑staje do warunków pandemii, czy też do dającej się wyobrazić gospodarki postpan‑demicznej. Celowe wydaje się więc dokonanie gruntownego przeglądu składników idei SGR pod kątem jej przydatności w nowych warunkach, konieczności modyfi‑kacji niektórych jej elementów, wreszcie – co nawet bardziej istotne – możliwości uzupełnienia jej nowymi, lecz dającymi się pogodzić z jej istotą treściami.

* Prof. dr hab. Maciej Miszewski – prof. emerytowany uniwersytetu Ekonomicznego w Ka‑towicach.

Maciej Miszewski 104

Rozważania takie muszą przyjąć za punkt odniesienia pewien obraz gospodarki globalnej, a w znacznym stopniu – również określone założenia dotyczące zmian społecznych, politycznych oraz instytucjonalnych, w tym – zmian, jakie mogą zachodzić i już zachodzą w obrębie instytucji nieformalnych. Trzeba też od razu się zastrzec, że globalny charakter rozpatrywanych zjawisk nie musi oznaczać podobieństw ich przejawów w różnych częściach świata. Skoro refleksja, jaką próbujemy tu podjąć, dotyczy Społecznej Gospodarki Rynkowej, to wyobrażenia na temat stanu i specyficznych cech systemu społeczno ‑gospodarczego będą od‑nosić się w pierwszej kolejności do krajów należących do uE bądź powiązanych z tym ugrupowaniem integracyjnym. Pozostałe obszary, składające się na gospo‑darkę globalną, będą raczej traktowane w kategoriach otoczenia interesującego nas regionu, chociaż nie w każdym przypadku będzie możliwe przeprowadzenie wyraźnej cezury. Argumentem na rzecz takiego podejścia, selekcjonującego poszczególne części gospodarki globalnej jest m. in. fakt zróżnicowanego prze‑strzennie i czasowo przebiegu pandemii, która w niektórych krajach (Brazylia, uSA, Rosja, Indie) rozwija się z opóźnieniem, ale za to ze zdwojoną siłą. Wypada zatem przyjąć, że procesy odbudowy gospodarki rozpoczną się głównie tam, gdzie pandemia znajduje się pod kontrolą – w krajach Europy Zachodniej i Środkowej oraz w wysoko rozwiniętych państwach Dalekiego Wschodu.

5.1. Założeniadotyczącegospodarkipostpandemicznejijejspołecznegootoczenia

Punkt wyjścia dla rozważań stanowi odpowiedź na pytanie, która ze zmian spowodowanych przez pandemię w systemie społeczno ‑gospodarczym jest klu‑czowa dla wyboru strategii łagodzenia czy wychodzenia z powstałego kryzysu. Należałoby tu uwzględnić specyficzne cechy koncepcji SGR jako jednego z wa‑riantów wyboru. Koncepcja ta powstawała w warunkach, w których swoistą normę stanowiła nieprzerwana ekspansja gospodarcza. Proces permanentnego zawłasz‑czania zasobów przyrody i sił ludzkich był prowadzony w przeświadczeniu o ich niewyczerpalności i odnawialności. Już przed pandemią zauważalny był rozziew pomiędzy realiami a takimi założeniami [Rist, 2015, s. 121–122]. Pandemia, sta‑nowiąc gwałtowne zerwanie ciągłości toczących się procesów, spowodowała nie tylko ograniczenia i perturbacje w rzeczywistości gospodarczej, ale i zasadniczą zmianę zbiorowych wyobrażeń na jej temat.


Nie da się już podtrzymywać dotychczasowych złudzeń. Przy całym dramaty‑zmie sytuacji, w jakiej znalazła się cywilizacja, wyzbycie się błędnych acz wygod‑nych przeświadczeń może być pomocne przy wychodzeniu z kryzysu. Kurczy się lista argumentów za utrzymaniem dotychczasowego sposobu gospodarowania. o jego słabościach i zawodności przekonuje się naocznie niemal cała ludzkość.

Możliwość dokonania zwrotu w dotychczasowym rozwoju cywilizacyjnym nie przesądza jednak jego nowego kierunku. Pandemia wywołuje zróżnicowane reak‑cje, nierzadko o sprzecznym ze sobą charakterze. Nie ulega jednak wątpliwości, że pandemia wymusiła powstanie przestrzeni dla rozbudowy gospodarczych funkcji państwa. Mamy tu do czynienia ze splotem co najmniej dwu zjawisk. Z jednej strony, w sytuacjach zbliżonych do stanu wyjątkowego (który w szeregu krajach został okresowo wprowadzony) powstaje pokusa rządów autorytarnych, dobrze współgrająca z występującą jeszcze przed pandemią tendencją do ograniczania zakresu demokracji. Rządzący próbują ograniczać swobodę rynku i kontrolować poziom życia obywateli. Z drugiej jednak strony wzrost bezrobocia, i upadek licznych przedsiębiorstw uzasadniają niejednokrotnie władczą ingerencję aparatu państwa w gospodarkę.

Wypadkowa obu tych tendencji może przedstawiać się odmiennie w zależności od kondycji gospodarki, stopnia zakorzenienia instytucji demokracji politycznej, jak i od strategii przyjętej wobec pandemii (czas i zakres „zamrożenia” gospodarki). Może okazać się istotne, że gospodarki ultraliberalne (Stany Zjednoczone, Brazy‑lia, Wielka Brytania) poniosły już największe straty, jeśli chodzi o liczbę zgonów, wzrost bezrobocia i związany z tym poziom zaufania do obecnych władz. W części krajów rozważna polityka rządów pozwoliła na zachowanie ich wiarygodności, i tam zagrożenia dla demokracji nie nasiliły się. Czynnikiem różnicującym może być w tym względzie stopień rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, zdolność do utożsamiania się z interesem szerszych wspólnot (co m. in. dotyczy krajów Dalekiego Wschodu). Tam, gdzie – jak np. na Węgrzech czy w Polsce – niski poziom kapitału społecznego już wcześniej stanowił problem, trafna może się okazać prognoza sformułowana jeszcze przed pandemią przez M. Ratajczaka. „Niedostatki społeczeństwa obywatelskiego sprzyjają rozwojowi różnych form dysfunkcjonalnego, a nawet patologicznego indywidualizmu, którego wyrazem w skrajnej postaci może być tzw. amoralny familizm, oparty na założeniu, że prze‑strzeganie norm etycznych i moralnych obowiązuje głównie, czy wręcz wyłącznie, w odniesieniu do członków rodziny (przy czym rodziną może być firma, grupa interesów, czy nawet grupa przestępcza)” [Ratajczak, 2019, s. 224].


Wobec wysokiego bezrobocia i załamywania się szeregu branż etatystyczna polityka rządów może początkowo zyskiwać aprobatę opinii publicznej. „Neoeta‑tyzm połączony z dyryżyzmem oraz paternalizacją stosunków między państwem a obywatelami może przynosić pewne pozytywne efekty gospodarcze, ale na dłuższą metę grozi uzależnieniem wszystkiego i wszystkich od państwa, które może być skuteczne jako podmiot wspierający rynek, ale nie jako podmiot, który wspierając rynek werbalnie, de facto zaczyna go zastępować” [Ratajczak, 2019, s. 234–235].

Cytat ten dobrze ilustruje niebezpieczeństwo zwrotu w stronę dominacji państwa, przywołany autor przyjmuje jednak milcząco, że zastępowanie rynku w jego regulacyjnej funkcji jest czymś, czego nie należy w ogóle rozważać. Trzeba przyznać, że ostatnia dekada charakteryzowała się wzrostem znaczenia sektora państwowego w skali globalnej. Przyczyny tego zjawiska próbował określić I. Brem‑mer. „Przywódcy wiedzą z doświadczenia, że rynek ma kluczowe znaczenie dla rozwoju gospodarki i poprawy standardu życia – w tym sensie pomaga to auto‑kratycznym lub zdeprawowanym rządom utrzymać się przy władzy. Ale też zdają sobie oni sprawę, że jeśli pozwolą decydować rynkowi o zwycięzcach i przegranych w gospodarce, to ryzykują utratę władzy” [Bremmer, 2014, s. 104]. Ta druga strona działania mechanizmu rynkowego w gospodarce postpandemicznej ujawnia się znacznie ostrzej, gdyż liczba „przegranych” wzrosła niemal wszędzie do rozmiarów zagrażających spokojowi społecznemu. Rynek będzie więc ograniczany jako regu‑lator. Zauważmy jednak, że rozumowanie oparte na cytowanych poglądach pomija dwie bardzo istotne kwestie. Po pierwsze, nie uwzględnia ono związku pomiędzy regulacyjną sprawnością rynku a stopniem monopolizacji gospodarki. Regulacja rynkowa działa skutecznie jedynie pod warunkiem, że o wynikach konkurencji decyduje efektywność gospodarowania konkurujących podmiotów, a nie – ich siła rynkowa. Pandemia uderzyła mocniej w mniejsze firmy, których rezerwy nie pozwalały na przetrwanie okresu „zamrożenia” gospodarki. W rezultacie stopień monopolizacji, i tak już wysoki, jeszcze wzrósł. Z tych samych przyczyn pogłębiła się dysproporcja pomiędzy sferą realną gospodarki (sferą wytwarzania i handlu), a sferą operacji finansowych. Pomimo zastoju we wszystkich branżach sfery real‑nej banki nie ucierpiały zbytnio. Podstawową przyczyną ich możliwych strat była tylko niekiedy zbyt brutalna interwencja rządów. Nacisk władz na rozszerzanie akcji kredytowej nie był jednak przeważnie dotkliwy, gdyż we wcześniejszym okresie banki najczęściej borykały się z nadpłynnością. Asymetria sfery realnej i sfery spekulacji finansowych staje się w postpandemicznej gospodarce skrajna. Tę ostatnią wzmacnia jeszcze rozchwianie kursów walutowych.


Druga z pominiętych w wywodzie Bremmera kwestii dotyczy celów gospodaro‑wania. Dotychczasowa formuła, każąca upatrywać cel we wzroście gospodarczym napędzanym konsumpcją i opartym na nieograniczonej eksploatacji zasobów planety od dawna jest już kontestowana. Przed pandemią była ona akceptowana głównie siłą bezwładu. Paradoksalnie, wielkie grupy finansowe, które promowały pogoń za wzrostem gospodarczym, nie są, w związku ze spadkiem znaczenia sfery realnej, tak bardzo już nim zainteresowane. Pojawia się więc szansa powrotu do deklarowanej od dawna, ale nietraktowanej poważnie formuły mówiącej o zaspo‑kajaniu potrzeb. Współcześnie należałoby chyba mówić o celu gospodarowania jako dążeniu do utrzymania poziomu dobrostanu ludzi w skali globalnej. uwa‑runkowania zyskania akceptacji dla takiego podejścia będą przedmiotem dalszych rozważań. Ale już w tym punkcie nasuwa się pytanie: po co współcześnie jest nam potrzebny mechanizm rynkowy?

odpowiedź wydaje się oczywista, choć nie wyczerpuje ona problemu – me‑chanizm rynkowy zapewnia (pod warunkiem sprawnego działania) największą efektywność gospodarowania. Pojęcie efektywności wymaga jednak głębszej refleksji. Z punktu widzenia gospodarki globalnej efektywność działań gospodar‑czych ma dwa, zasadniczo odmienne oblicza. Może być ona miarą oszczędności nakładów, i w tej roli zachowuje swoją prawomocność, lecz może być też miarą intensywności eksploatacji zasobów [Miszewski, 2018, s. 28]. Rozróżnienie to wydawało się ważkie jeszcze przed pandemią, lecz obecnie jego waga wzrosła. Troska o równowagę ekologiczną nakazywałaby ograniczanie eksploatacji, co zarazem oznacza ograniczanie rozmiarów produkcji, lecz w szeregu krajach, charakteryzujących się znacznymi deficytami w zakresie zaspokajania potrzeb ludności, porzucenie idei wzrostu gospodarczego byłoby przedwczesne. Dyspro‑porcje pomiędzy poszczególnymi grupami krajów w wyniku pandemii jeszcze się pogłębiły. Formułę celów gospodarowania należałoby zatem interpretować kontek‑stualnie, wiążąc ograniczanie skali wytwarzania w krajach bogatych z intensywną pomocą dla słabiej rozwiniętych. Waga poszczególnych permanentnych zagrożeń musi być ważnym, choć nie jedynym kryterium racjonalnego wyboru. Racją dla czasowego zawieszenia takich kryteriów mogą być doraźne szoki, w przypadku których kluczowa jest szybkość i skuteczność działań zaradczych. Dotyczy to wszelkich klęsk humanitarnych (np. głodu wywołanego suszą, ognisk epidemii rozwijających się w związku z wojnami lokalnymi), jak i niektórych szkodliwych ekologicznie rozwiązań niezbędnych w ramach walki z pandemią (np. zgody na dalsze stosowanie opakowań plastikowych).


opisany wyżej przypadek dobrze ilustruje charakter pandemii jako zjawiska, jak i charakter jej społeczno ‑gospodarczych konsekwencji. Mamy tu do czynienia z tzw. hiperobiektami, których wewnętrzna złożoność i splątanie uniemożliwia formułowanie jednoznacznych strategii i redukuje szanse wybrania w pełni ko‑rzystnych rozwiązań [Tainter, 2017]. Prezentowaną wizję globalnej gospodarki postpandemicznej sensownie jest wtedy ograniczyć do tych domen, w których zmiany są w miarę przewidywalne.

Nie ulega wątpliwości, że charakterystyczną cechą tej gospodarki jest zmniej‑szony i spadający wciąż w niektórych obszarach popyt konsumpcyjny. Zwłaszcza spada zainteresowanie dobrami trwałego użytku (co zapewne wiąże się z niemoż‑nością snucia przewidywań co do perspektyw stabilizacji), a także – ze względu na nieodzowne restrykcje – spadek popytu na usługi transportowe i turystyczne. W niewielkim tylko stopniu poprawia sytuację w obszarze transportu rozwój e‑commerce. Jedyną branżą sfery realnej, której nie dotknęła dekoniunktura jest przemysł farmaceutyczny oraz usługi ochrony zdrowia. Spadkowi popytu towa‑rzyszy też spadek globalnej podaży. Przemysł surowcowy ogranicza wydobycie ze względu na spadek popytu, a w niektórych branżach zahamowanie procesów migracji zarobkowej wywołuje lokalne niedobory siły roboczej (np. produkcja owoców i warzyw).

Stan rynków finansowych wskazuje na potęgującą się finansyzację gospodarki. Na tym tle zauważalne jest ograniczenie inwestycji związanych ze sferą realną oraz upowszechnienie transakcji typu arbitrażowego, wykorzystujących zróżnicowanie cen w różnych punktach globu ( m. in. na rynku walutowym), kosztem transakcji spekulacyjnych, zakładających zmiany cen w dłuższym okresie. Daleko posunięta nieprzewidywalność sytuacji pandemicznej czyni te ostatnie niewspółmiernie ryzykownymi. Nierównomierne rozłożenie strat spowodowanych pandemią po‑między różnymi branżami powoduje pogłębianie się nierówności ekonomicznych, do czego przyczyniać mogą się także zróżnicowany stopień uzależnienia danej branży od kapitału finansowego oraz ogólnej wrażliwości na zmiany koniunktury. Zwiększają się, i tak już nadmierne, różnice siły rynkowej między korporacjami transnarodowymi a mniejszymi firmami o lokalnym czy regionalnym zasięgu. W branżach, które silniej ucierpiały wskutek dekoniunktury, pojawiają się znaczne ilości niewykorzystanego majątku trwałego, który w szybkim tempie traci swoją płynność. Moralne starzenie się majątku nie wynika już z postępu techniki, ale z nagłej utraty zainteresowania całymi grupami produktów i usług, którą oferujące je podmioty muszą traktować jako trwałą, jeśli nie – ostateczną.


Zasadnicze zmiany zachodzą też w obrębie rynku pracy. Dekoniunktura i zamrożenie gospodarki wywołują masowe bezrobocie (w uSA tylko w kwiet‑niu 2020 r. pojawiło się ok. 40 mln „nowych bezrobotnych”). Zamknięcie granic wykluczyło dopływ migrantów, podejmujących się w wyżej rozwiniętych gospo‑darkach prac niskopłatnych i uciążliwych, od dekad niewykonywanych już przez rodzimych pracowników. Ponowne zaadaptowanie miejscowych zasobów siły roboczej do zaniechanych rodzajów działalności nie wydaje się w pełni wyko‑nalne. Pogłębiają się tu także dysproporcje pomiędzy poszczególnymi branżami i działami gospodarki. Wzrost bezrobocia dotyczy również sfery publicznej, gdzie wobec braku nacisku na jakość efektów, pracodawcy będą promować tańszą pracę zdalną, przerzucając dodatkowe koszty tego rozwiązania na pracobiorców, a nawet wymuszając – tam, gdzie to możliwe – samozatrudnienie wykonawców. Generalnie wzmaga się tendencja do prekaryzacji podażowej strony rynku pracy, co musi się przekładać na ogólnospołeczne poczucie niepewności co do jakich‑kolwiek perspektyw, nawet w odniesieniu do najbliższej przyszłości. Na tym tle obniżenie się płac wydaje się stosunkowo mniej istotną, choć ciążącą w dłuższym horyzoncie niedogodnością.

Z pewnością rozszerzą się obszary bezwzględnego ubóstwa, które przed pandemią udawało się ograniczać. Rosnące różnice w kondycji poszczególnych gospodarek będą przyczyniać się do wzrostu wewnętrznych napięć społecznych, których nie będą już łagodzić migracje zarobkowe. Może to rzutować na wzmoże‑nie odśrodkowych tendencji w słabszych ugrupowaniach integracyjnych ( ASEAN, NAFTA itp.). Na tym tle unia Europejska ma szansę pozostać enklawą względnie poprawnych więzi wspólnotowych. Sytuacja sprzyja też wykorzystywaniu przewagi ekonomicznej przez Chiny, które podporządkowują sobie większość krajów Afryki Subsaharyjskiej i budują przyczółki swojej aktywności gospodarczej w Europie.

5.2. SpołecznaGospodarkaRynkowajakostrategiaprzetrwania cywilizacji europejskiej

Bardziej korzystna relatywnie sytuacja krajów uE, jak i głosy dotyczące per‑spektyw rozwojowych koncepcji SGR, przemawiają za tym, aby wokół tej idei szukać rozwiązań ułatwiających wyjście z wieloaspektowego kryzysu cywilizacyj‑nego. Wydaje się oczywiste, że koncepcja ta musi być modyfikowana i uzupełniana nowymi, wynikającymi z nowych warunków elementami. Zarazem należy jednak


uniknąć powrotu zarzutów, że SGR to „kauczukowe pojęcie”. Zarzutów o tyle uza‑sadnionych, że przywołujących praktykę polityki gospodarczej ubiegłowiecznych Niemiec, w której pod szyldem SGR serwowano nierzadko poczynania niezgodne z zasadami ordoliberalizmu.

Dla celów podjętej analizy należy zatem wyodrębnić trzy poziomy reguł i wynikającą z nich politykę. Trzon będą stanowić konstytutywne cechy SGR – właściwości, bez których nie byłoby uprawnione użycie tego terminu. Kolejną warstwą byłaby polityka społeczno ‑gospodarcza, która chociaż niewywodząca się bezpośrednio z podstaw SGR, daje się jednak z nimi godzić. Wreszcie trzecią warstwę stanowiłyby te składowe SGR, z których należałoby zrezygnować, jako z nieprzystających do nowych warunków otoczenia globalnego.

To, że uznajemy określone zasady ordoliberalizmu za podstawowe dla kon‑cepcji SGR, nie oznacza, że należy przyjmować je bezrefleksyjnie, w wersjach pochodzących sprzed 70 czy 90 lat. Pierwszą z wymagających rozważenia kwestii jest założenie racjonalności podmiotów gospodarujących i powiązanego z tym podejścia do roli rynku w procesach gospodarowania. Za racjonalne uznaje się zazwyczaj działania zmierzające do realizacji celów gospodarowania. Cele te mogą być jednak różnorako formułowane. To, co wydaje się racjonalne z punktu widzenia dążenia do wzrostu gospodarczego w skali makro i korzyści uczestni‑czących podmiotów w skali mikro, nie musi być już racjonalne, jeśli za cel taki przyjmiemy trwały dobrostan społeczny, a – uwzględniając pandemię, kryzys energetyczny, ekologiczny, klimatyczny i ich pochodne – przetrwanie cywilizacji. Pozostańmy więc przy konstatacji, że racjonalność jest zjawiskiem pochodnym wobec celów gospodarowania i jako taka nie może być normą bezwzględną. Pomijam tu rozległą literaturę podnoszącą ograniczenia tradycyjnie rozumianej racjonalności, podnoszone przy założeniu celów właściwych dla klasycznej go‑spodarki rynkowej. Formułowane tam zastrzeżenia (dotyczące np. niedostatku informacji, uwarunkowań kulturowych itd.) wydają się mniej istotne w świetle konieczności przeformułowania celów gospodarowania. Wagę problemu celów działań gospodarczych, wynikającą z wieloaspektowości kryzysu, podkreśla m. in. G.W. Kołodko. „Kryzys jest uwikłany zarówno gospodarczo, jak i kultu‑rowo, wymaga przeto zmiany i systemu wartości, sposobów uprawiania polityki gospodarczej. To zaś wymaga niemylenia środków i celów polityki rozwoju” [Kołodko, 2020a, s. 98].

Podważenie tradycyjnego podejścia do problemu racjonalności otwiera pole dla refleksji nad rolą rynku w realizacji tak rozumianych celów gospodarowania.


Bez wątpienia mechanizm rynkowy, pod podnoszonym już w myśli ordoliberal‑nej warunkiem względnej równości siły rynkowej konkurujących podmiotów, stanowi źródło efektywności gospodarowania. Pojęcie efektywności może pod‑legać dekompozycji. Efektywność można rozumieć jako minimalizację nakładów niezbędnych do osiągnięcia zamierzonego efektu, ale także jako dążenie do mak‑symalnego efektu z założonego nakładu [Miszewski, 2018, s. 20]. W warunkach gospodarki postpandemicznej bezpieczne wydaje się dążenie do efektywności jedynie w pierwszej z przytoczonych tu interpretacji. W warunkach pogłębia‑jących się nierówności generalnym wymogiem jest zasada umiaru. Nakłady w przytoczonej interpretacji są innym określeniem zasobów. To natomiast pojęcie należałoby również zdekomponować. Za G. Ristem skłonny byłbym do rozróż‑niania zasobów odnawialnych i nieodnawialnych. Zasoby nieodnawialne czerpie się z „zapasu”, którego wielkość z obiektywnych ich rozmiarów (na planecie jest ich tyle, ile jest) oraz z rosnących w miarę wyczerpywania się „zapasu” kosztów ich pozyskiwania. Koszty owe zawierają w sobie również składnik w postaci zapasów nieodnawialnych, co mnożnikowo potęguje tempo eksploatacji. Po wy‑korzystaniu zasoby nieodnawialne nie wracają do obiegu gospodarczego, a ewen‑tualny recykling oddala jedynie moment ich unicestwienia. Natomiast zasoby odnawialne czerpie się z tzw. bazy, która zdolna jest dostarczać odpowiednią ich ilość w trybie ciągłym, pod warunkiem ograniczonego, kontrolowanego tempa ich pobierania. Charakter taki ma część zasobów przyrody ożywionej, a przede wszystkim – zasoby kapitału ludzkiego [Rist, 2015, s. 121–122]. W obecnych wa‑runkach ograniczenia w eksploatacji zasobów przyrodniczych wiążą się nie tylko z tempem ich pobierania, ale i z zakłóceniami ekosystemu (problem odpadów, monokultura upraw takich jak soja czy palma olejowa itp.). utrzymywanie „bazy” w stanie pełnej zdolności do zasilania procesu wytwarzania wymaga ponadto finansowania działań konserwacyjnych i przygotowujących ją do pełnienia swej roli [Bendyk, 2020, s. 140–141]. Ten ostatni aspekt nabiera wagi w odniesieniu do zasobów kapitału ludzkiego.

Reasumując, mechanizm rynkowy w odniesieniu do zasobów nieodnawialnych musi być regulowany, co oznacza nie tylko przeciwdziałanie monopolizacji, lecz także gwarancje wliczania do kosztów wytwarzania (zapewne w formie dodatko‑wych obciążeń fiskalnych) wszelkiego rodzaju efektów zewnętrznych. Natomiast gospodarowanie zasobami odnawialnymi powinno być przedmiotem odrębnej polityki gospodarczej, zapewniającej co najmniej utrzymanie dotychczasowego stanu zasobów, a pomnażanie ich – w przypadku kapitału ludzkiego. Regulacji


wymaga także wykazująca rosnącą asymetrię relacja pomiędzy sprzedawcami a konsumentami. Poza demonopolizacją strony podażowej należałoby w tym zakresie rozważyć zakaz reklam niepożądanych społecznie dóbr i usług, kontrolę wiarygodności treści reklamowych oraz zmianę formuły finansowania mediów, które powinny być uniezależnione od reklamodawców. Niezbędne byłoby wresz‑cie zróżnicowanie ostrości wskazanych tu ograniczeń w zależności od stopnia opóźnienia w rozwoju społeczno ‑gospodarczym. Efekty antywzrostowe byłyby pożądane w bogatych krajach wysoko rozwiniętych, ale już nie – w krajach doga‑niających średni poziom rozwoju. W dalszej perspektywie należałoby rozważyć przekazywanie istotnej części PKB krajom słabiej rozwiniętym, uwzględniając w każdym przypadku kulturowe uwarunkowania efektywnej absorpcji przeka‑zywanych środków.

Wracając do cech SGR, które uznajemy za konstytutywne, trzeba podkreślić, że regulacja rynkowa musi zapewniać wolność konkurowania, lecz wykluczać możliwości wykorzystywania siły rynkowej na szkodę konkurentów i konsu‑mentów. Kolejna zasada SGR, ustanawiająca państwo jako twórcę i strażnika ładu gospodarczego nabiera, w świetle przedstawianych tu reguł, kluczowego znaczenia. Mimo zachowania priorytetu dla pośrednich metod oddziaływa‑nia państwa na gospodarkę, niezbędne wydaje się bezpośrednie oddziaływanie państwa na sektor przedsiębiorstw, wykorzystującego uprawnienia wynikające z nadzoru właścicielskiego zarówno w przypadku spółek Skarbu Państwa, jak i spółek o kapitale mieszanym [Bałtowski, Kwiatkowski, 2016, s. 172]. Skutecz‑ność tak projektowanej relacji między państwem a rynkiem jako regulatorami będzie zależeć przede wszystkim od jakości państwa. Niezbędne jest utrzymanie ustroju demokratycznego, zapewniającego pozytywną selekcje kadr urzędniczych i legitymizację rządzących w odczuciu społeczeństwa. Wymienione tu wymogi są z pewnością niełatwe do spełnienia, ale stanowią warunki przetrwania cywili‑zacji, a więc realizacji celu, któremu podporządkowana jest propozycja strategii na okres pandemii i wychodzenia ze spowodowanego nią kryzysu. Wysokie standardy, jakie w ramach tej koncepcji stawiane są państwu, nie będą zapewne w pełni realizowane w części krajów, nawet w obrębie uE. Dlatego też niezbędne wydaje się wzmocnienie uprawnień organów unii dla umożliwienia skutecznego wsparcia poszczególnych, wymagających tego rządów. Waga i stopień trudności zadań stojących przed aparatem państwa może skłonić do przeniesienia części jego obowiązków na szczebel ponadnarodowy, co w dotychczasowych, przed‑pandemicznych warunkach napotykało na znaczny opór.


5.3.RozwiązaniawymagająceharmonizowaniazzałożeniamiSGR

Istnieje szereg obszarów, w których możliwe jest uzgodnienie podejścia przyj‑mowanego w SGR z wymogami sytuacji postpandemicznej. Rzecz w odsłonięciu zasad etycznych leżących u podłoża proponowanych w ramach SGR celi cząst‑kowych. Punktem wyjścia jest zachowanie intencji twórców SGR przy wyborze nowego, wymuszonego sytuacją instrumentarium. Pierwszym z takich obszarów jest polityka socjalna. Tradycja ordoliberalna opiera się tu na zasadzie subsydiar‑ności. W jej imię należy dążyć do stanu, w którym osoby potrzebujące wsparcia socjalnego, po otrzymaniu krótkoterminowej, zindywidualizowanej pomocy, stają się zdolne do samodzielnego zaspokajania niezbędnego minimum potrzeb. Dotyczy to przede wszystkim osób bezrobotnych. Przypadki trwałej niezdolno‑ści do pracy (zarobkowania), spowodowane kalectwem lub chorobą, muszą być traktowane odrębnie. Intencją takiej polityki jest ograniczenie ryzyka uzależnienia jednostki od otrzymywanej pomocy (wyuczonej niezdolności do pracy). ustalenie momentu, w którym świadczeniobiorca może się już obyć bez dotychczasowego wsparcia, wymaga jednak wysoce zindywidualizowanego podejścia. Instytucje pomocy społecznej powinny więc pozostawać w bezpośrednim kontakcie ze świadczeniobiorcą. Muszą zatem być zdecentralizowane i podporządkowane samorządom lokalnym. Polityka oparta na zasadzie subsydiarności oszczędza środki na bezpośrednie transfery, wiąże się jednak z kosztami rozbudowy placówek lokalnych, co oznacza wzrost liczby etatów i – zapewne – podwyżkę stawek pła‑cowych związaną z wyższymi oczekiwaniami co do kompetencji pracowników.

o ile przed pandemią znaczną część bezrobotnych stanowiły przypadki chroniczne, wobec których oferty podjęcia jakiejś pracy nie były skuteczne, to pandemia wywołała olbrzymi przyrost liczby osób, które utraciły pracę (zazwy‑czaj po raz pierwszy w życiu) i są niezwykle zainteresowane w jej odzyskaniu. Państwo może zatem kreować nowe miejsca pracy poprzez zachęty fiskalne dla prywatnych przedsiębiorców, ale może finansować również zatrudnianie nieco wyżej kwalifikowanych bezrobotnych w administracji publicznej, przede wszystkim lokalnej. Nowe miejsca pracy powinny powstawać w ośrodkach pomocy społecz‑nej, urzędach pracy oraz w Państwowej Inspekcji Pracy. Rozszerzanie uprawnień kontrolno ‑nadzorczych tej ostatniej instytucji powinno uzupełniać politykę rynku pracy. Zatrudnianie pracowników powinno być wprawdzie opłacalne dla


przedsiębiorców, ale musi ściśle wiązać się z odpowiedzialnością pracodawcy za warunki, w jakich pracują zatrudnieni. Postpandemiczna dekoniunktura osłabia pozycje większości pracodawców, umożliwiając łagodzenie asymetrii relacji: pra‑codawca – pracobiorca w duchu solidarności i wspólnoty interesów obu stron. Państwowa Inspekcja Pracy powinna podjąć nowe zadania obejmujące edukację obu stron, lecz przede wszystkim pracodawców, których umiejętności w zakresie zarządzania kapitałem ludzkim są odległe od ideału. Inspektorzy pracy powinni zatem służyć doradztwem, a interweniować stanowczo (i dolegliwie dla pracodaw‑ców) dopiero w przypadkach, gdy naruszania dobrych praktyk nie da się inaczej zahamować. Polityka w tym zakresie nie powinna być natomiast zdominowana przez związki zawodowe, których aparat jest zorientowany raczej na uzasadniające jego istnienie utrzymywanie konfliktu pomiędzy pracodawcami a pracobior‑cami, niż na wskazywanie wspólnych korzyści obu stron. W przeciwieństwie do związków, państwowa agencja nie ma interesu w podsycaniu zawsze dających się wykreować sporów między zatrudniającymi a zatrudnianymi.

Z rynkiem pracy może wiązać się również polityka usług publicznych. W trak‑cie pandemii zapotrzebowanie na usługi ochrony zdrowia wzrosło, a podwyż‑szony poziom popytu w tym obszarze będzie utrzymywać się dłużej, w związku z niemożnością realizacji części tych usług w okresie najwyższego zagrożenia. Konieczne staje się rozbudowanie systemu profilaktyki zdrowotnej, obejmującego zarówno działania bezpośrednie – utrzymywanie odpowiedniego poziomu higieny i ochrony przed zakażeniami we wszelkich większych zbiorowościach ludzkich (zakłady pracy, placówki oświatowe, domy opieki), jak i powszechną edukację [Kołodko, 2008, s. 169]. Brak wiedzy o chorobach i ich zapobieganiu od dawna był przyczyną podwyższonej śmiertelności wielu populacji, a pandemia obnażyła zasadnicze deficyty w tym obszarze. Wszystko to stwarza sposobność do tworzenia nowych miejsc pracy, obciążających budżet, lecz o niskiej zasobochłonności.

Innym obszarem wymagającym pozarynkowej korekty jest sektor bankowości. Załamanie gospodarcze spowodowało zahamowanie akcji kredytowej. Popyt na kredyty inwestycyjne przez dłuższy jeszcze czas będzie obniżony. Państwa powinny wykorzystać ten moment dla systemowego wyhamowania ekspansji inwestycyjnej tam, gdzie służyła ona głównie nakręcaniu wskaźników wzrostu gospodarczego. Realizacja tego zadania wymaga jednak rozwagi, gdyż zbyt raptowne wychładzanie gospodarki może pogłębiać trudności w ograniczaniu bezrobocia. Polityka ta ma sens na razie jedynie w odniesieniu do krajów zamożniejszych, gdzie rozmiary rezerw pozwalają na wykorzystanie sektora publicznego i inwestycji w jego obrębie


jako chroniącego przed pogarszaniem się sytuacji na rynku pracy bufora. General‑nie, rzecz w pogodzeniu wzrostu liczby miejsc pracy (a przynajmniej utrzymaniu dotychczasowej ich liczby) z równoczesnym ograniczeniem eksploatacji zasobów odnawialnych. Jeśli owocem inwestycji miałoby być pojawienie się nowych dóbr konsumpcyjnych, to warto byłoby zastanowić się nad celowością wprowadzania ich na rynek, gdyby ich konsumpcja nie wiązała się z trwałą poprawą dobrostanu w szerszej, lokalnej, społecznej, czy – najlepiej – globalnej skali.

W nowej rzeczywistości nie zmieni natomiast swoich funkcji polityka fiskalna. Wobec znacznego wzrostu obciążeń budżetowych niezbędny stanie się wzrost opodatkowania. W tym względzie należałoby zwrócić uwagę na kwestię progresji podatkowej, która w wielu krajach ma charakter pozorny. Faktyczna progresja wy‑magałaby zmniejszenia udziału podatków pośrednich w całości obciążeń, kosztem znacznie wyższego opodatkowania spekulacyjnych dochodów związanych z trans‑akcjami na rynkach finansowych. Do rozważenia pozostałaby sugestia T. Piketty’ego dotycząca opodatkowania majątków. Wybór określonych rozwiązań musi tu być uwarunkowany aspektami technicznymi – tzn. kosztami pozyskiwania wpływów podatkowych. Podatki pośrednie, obciążające najbardziej uboższych mieszkańców, w przypadku których udział wydatków na podstawowe dobra konsumpcyjne jest najwyższy, powinny być w większym stopniu wykorzystane do kształtowania struk‑tury konsumpcji. Zorientowanie polityki gospodarczej na przetrwanie cywilizacji poszerza nieuchronnie listę dóbr, które należałoby uznać za niepożądane społecznie. W tym obszarze śmiałe stosowanie podatków pośrednich wydaje się uzasadnione.

Wszystkie te modyfikacje polityki fiskalnej nie będą skuteczne, jeśli nie zredu‑kuje się (lub wykluczy w skali ugrupowania integracyjnego) tzw. dumpingu fiskal‑nego. Stanowi on przyczynę niekorzystnych, tak z globalnego, jak i lokalnego punktu widzenia, przepływów kapitałowych. o ile przenoszenie działalności tam, gdzie tańszy jest kapitał ludzki, przyczynia się do wyrównywania nierówności pomiędzy poszczególnymi krajami (pod warunkiem należytej kontroli warunków zatrudnie‑nia i pracy), to transfery motywowane różnicami w opodatkowaniu pozbawiają politykę fiskalną wszelkich istotnych jej funkcji – poza zasilaniem budżetu.

Niezbyt eksponowaną w myśli ordoliberalnej kwestią była kondycja kapitału ludzkiego. Należałoby tu rozszerzyć akceptowaną w ramach SGR orientację na wolność jednostki, uwzględniając fakt, że możliwość korzystania z owej wolności zależna jest od kapitału kulturowego i wiedzy, jaką dana jednostka dysponuje. Trafna wydaje się w tej kwestii refleksja M.G. Woźniaka. „W świetle obecnego stanu badań nad naturą człowieka gospodarującego (...) należy przyjąć, że jest


on istotą intencjonalną, skłonną do hierarchizowania celów rozwojowych wedle wyznawanych kryteriów wartościowania, a w następstwie racjonalizującą środki działania, jednak pozostającą pod wpływem ograniczeń o charakterze poznaw‑czym, informacyjnym i emocjonalnym” [Woźniak, 2019a, s. 37].

Wywody przywołanego autora prowadzą do wniosku, że dla realizacji niezbęd‑nych cywilizacyjnie przemian potrzebny jest wcześniej „nowy człowiek”, a dopiero później – „nowa gospodarka”. Takiej sekwencji celów nie da się zapewne utrzymać pod presją potrzeb wywołanych załamaniem gospodarczym. ujawnia to jednak wagę działań edukacyjnych, prowadzonych i wspieranych przez państwo. Pro‑blem nie ogranicza się wyłącznie do oświaty, choć stanowi ona podstawowe pole kształtowania mentalności społecznej. Równolegle powinny zostać uruchomione procesy edukacji skierowane do dorosłej części społeczeństwa oraz działania wspierające samorzutne, oddolne inicjatywy dotyczące troski o dobro wspólne. Kluczową rolę w tym zakresie ma do odegrania samorządność lokalna.

Jestem przekonany, że wskazane tu modyfikacje i uzupełnienia polityki go‑spodarczej dają się pogodzić z istotą koncepcji SGR. u podstaw idei Społecznej Gospodarki Rynkowej leżą wszak założenia etyczne, co klasycy ordoliberalizmu (Eucken, Röpke) nierzadko podkreślali. Taka interpretacja SGR może uczynić ją przydatną jako podstawę polityki unii Europejskiej i jej państw członkowskich. Pandemia dała rządom znacznie szersze niż dotychczas prerogatywy i trudno przypuszczać, że politycy będą skłonni szybko pozbywać się tych uprawnień. uświadomiła zarazem znacznej części polityków europejskich, że narrację o glo‑balnych zagrożeniach cywilizacyjnych należy traktować serio – w kategoriach wyzwań, a nie – dobrze sprzedających się projektów politycznych. Wydaje się zatem uzasadnione formułowanie ordoliberalnej z ducha strategii przetrwania. Pole możliwych wyborów zawęziło się wyraźnie, a strategia „business as usual” po raz kolejny wykazała swoją zawodność.

5.4. Obszary kolizji proponowanej polityki gospodarczej z otoczeniem globalnym

Przedstawiona wyżej propozycja nie jest pozbawiona nutki utopii. Jest oczywi‑ste, że skupienie dostatecznie silnej woli działania w skali co najmniej kilkunastu rządów suwerennych, choć powiązanych integracyjnie państw nie musi się po‑wieść. Nie jest to jednak powód, aby odstępować od strategii mogącej prowadzić


do stabilizacji systemu gospodarczego w nowej, dającej szansę przezwyciężenia kryzysu postaci. Wszak „(...) liderzy unii Europejskiej i krajów ją tworzących, mimo zwrócenia całej uwagi na walkę z zagrożeniem epidemicznym, zgodnie podkreślali i podkreślają, że jedynym sposobem na wyjście z kryzysu ekonomicznego i przy‑musowego zamrożenia gospodarki jest realizacja Zielonego ładu” [Bendyk, 2020, s. 233]. Prezentowana tu propozycja jest w pełni kompatybilna z ideą Zielonego ładu. Poważne potraktowanie tych kwestii nakazuje zatem rozpoznanie podsta‑wowych przeszkód, na jakie może napotkać ich realizacja. Punktem wyjścia musi być tu uświadomienie sobie, że świat i gospodarka globalna nie przypominają, jako całość, unii Europejskiej. Pozycja uE w gospodarce i polityce światowej nie jest marginalna. Skuteczny opór krajów uE wobec pandemii poprawił nawet tę pozycję. Nie gwarantuje to jednak, że inne kraje będą skłonne naśladować bez wahania rozwiązania przyjęte w Europie.

Próbując prowadzić sugerowaną tu politykę, unia znajdzie się z całą pewnością na kursie kolizyjnym z wielkimi grupami finansowymi i korporacjami transna‑rodowymi. Wyzwania, jakie się tu rysują, są dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, konieczne staje się wyzwolenie krajów członkowskich spod dominacji takich globalnych „graczy”. Nie jest to łatwe, gdyż rządy są zmuszone operować na tym samym globalnym rynku finansowym, co owe grupy. Sprzeczność interesów może stać się przyczyną kłopotów ze sprzedażą emitowanych przez kraje uE obligacji skarbowych. Nie można też wykluczyć prób wywierania presji na rządy na rynku walutowym. Euro jest wprawdzie wciąż silną walutą, ale w postpandemicznej gospodarce kursy walut stają się chwiejne, co ułatwia spekulacyjny atak na jego kurs. Warunkiem sine qua non powodzenia proponowanej polityki jest zgodne wprowadzenie twardych rygorów fiskalnych wobec podmiotów zewnętrznych i z nimi powiązanych. Konsekwencją tego byłby zapewne zakaz działalności funduszy hedgingowych oraz restrykcje wobec podmiotów wewnętrznych, pró‑bujących prowadzić interesy z podmiotami niepodporządkowującymi się zasa‑dom nowej polityki.

Mając na względzie dysproporcje pomiędzy potencjałem finansowym wiel‑kich graczy globalnych a potencjałem pojedynczych państw, należałoby dążyć do „ucywilizowania” sektora finansowego. W dłuższej perspektywie krach systemu zagraża także największym podmiotom i w istocie, także w ich interesie leży adaptacja do wymogów nowej, postpandemicznej, a może również – postka‑pitalistycznej gospodarki. Transakcje „offshore” powinny zostać zabronione. „obszary offshore oraz raje podatkowe kolidują nie tylko z państwem opartym


na systemie podatkowym, ale także z państwową regulacją oraz regułami rynko‑wymi. (...) Kryzysy z pierwszych lat XXI wieku dowiodły, jakie ryzyko przynoszą oparte na liberalnej polityce instytucje rynkowe i stosunki międzynarodowe. offshore można uważać za obszar, na którym łączą się różne rodzaje ryzyka. ochrona uprzywilejowanych informacji oraz deregulacja obejmuje ryzyko nisz‑czące zarówno rynek, jak i państwo” [Mizobata, 2016, s. 158].

Kolejną przeszkodę może stanowić koordynacja rozwiązań w zakresie polityki socjalnej. Nawet w obrębie uE poszczególne kraje charakteryzują się nie tylko zróżnicowanym poziomem świadczeń, ale i odmienną tradycją co do zakresu, stopnia korzystania, a nawet – społecznego statusu świadczeniobiorców. Wskazane byłoby niwelowanie różnic w zakresie opieki społecznej przynajmniej w takim stopniu, aby nie stanowiły one istotnego motywu migracji. Niezależnie od kwestii polityki socjalnej problemem staje się też migracja z krajów słabiej rozwiniętych. W dłuższym horyzoncie może być ona rozwiązana poprzez inwestowanie nad‑wyżek kapitałowych, powstających w krajach bogatszych (np. w uE) na terenie krajów będących typowymi źródłami migracji. Warunkiem wstępnym dla takiej formy pomocy międzynarodowej musiałoby być zapewnienie w owych krajach uboższych (np. w Afryce Subsaharyjskiej) zadowalającego poziomu stabilizacji politycznej.

Korzyści płynące dla krajów wyżej rozwiniętych wynikające z przyjęcia opisanej strategii pojawiłyby się dopiero po dłuższym okresie. Wcześniej konieczne byłoby dokonywanie transferów finansowych i kadrowych pomagających stabilizować sytuacje w krajach będących odbiorcami inwestycji. W znacznej części polegałoby to na budowie i finansowaniu systemów edukacyjnych. Z punktu widzenia rów‑nowagi globalnej rzecz jest jednak opłacalna. o ile bowiem uważamy, że należy łagodzić rozwarstwienie ekonomiczne i kulturowe we wszystkich krajach, to akcep‑towanie migracji na większą skale z tym koliduje. oznacza to bowiem kreowanie w krajach bogatszych nowej warstwy niższej, szanse integracji, której w krajach przyjmujących są – sądząc po dotychczasowych doświadczeniach – nikłe. Jeśli przyjąć, że pandemia wygasa nierównomiernie, rozwijając się w krajach Południa, a stopniowo wygasając w Europie, to bariery sanitarne tworzone w związku z taką sytuacją mogłyby być podtrzymywane dla ograniczenia migracji. Nie mogą one jednak stanowić płotu oddzielającego „dobry” świat od kiepskiego. Takich barier nie da się utrzymać. Jedynym rozwiązaniem jest wykreowanie w krajach, z których dopływają migranci, takich warunków, aby zanikły główne motywy skłaniające ich do opuszczania ojczyzny.


Z omawianym zagadnieniem wiąże się też kwestia rynku pracy. Doświadcze‑nie pandemii spowodowało tu już istotne zmiany. W wielu branżach, w związku z wprowadzeniem pracy zdalnej, zanika zapotrzebowanie na bezpośrednie świad‑czenie pracy. Jednocześnie tam, gdzie konieczne jest bezpośrednie użycie siły fizycznej, pojawia się luka po stronie podażowej. odcięcie dopływu nisko kwa‑lifikowanych migrantów stanowi problem dla produkcji rolnej i sadowniczej (zbiory truskawek, szparagów, jabłek itp.). Zadowalające rozwiązanie docelowo musi polegać na mechanizacji, a doraźnie – na kontrolowanych przez państwo systemach kontraktowania zagranicznej siły roboczej. odrębnym problemem jest brak siły roboczej w wymagających specjalistycznych kwalifikacji usługach (pielę‑gniarki i opiekunki, ratownicy medyczni, prace budowlano ‑konserwatorskie itp.). Tu przyczyn należy szukać w migracjach pomiędzy relatywnie dobrze rozwiniętymi krajami (głównie między Europą Wschodnią i Zachodnią).

W polityce ochrony zdrowia kwestia wyrównywania standardów, zwłaszcza pomiędzy sąsiadującymi ze sobą krajami, jest równie ważna, jak w przypadku po‑lityki socjalnej. Faktyczne zniwelowanie różnic pomiędzy poszczególnymi krajami, nawet w obrębie uE, wymaga czasu i sporych nakładów kapitałowych. Potrzebne są zatem uzgodnienia dotyczące zasad korzystania z sieci usług zdrowotnych dla obywateli krajów trzecich. W pierwszej kolejności regulacje takie muszą objąć obywateli krajów członkowskich, ale w uzasadnionych przypadkach (dzieci do lat 7, choroby rzadkie) również wszystkich pozostałych. Barierę stanowi tu znaczny w części krajów uE stopień prywatyzacji placówek zdrowotnych. W tej sytuacji należałoby poddać podmioty prywatne tej branży nadzorowi agencji publicznych (państwowych, a lepiej jeszcze – regionalnych). Jeśli sieć publiczna nie jest w stanie zaoferować takich usług, jakie zapewniają placówki prywatne, to można zasta‑nawiać się nad przekazywaniem tych podmiotów samorządom lokalnym, rzecz jasna, na rynkowych zasadach. Dla zachowania równowagi w polityce zdrowotnej konieczne jest również uporządkowanie relacji z transnarodowymi koncernami farmaceutycznymi. W postpandemicznej gospodarce ich pozycja będzie silniejsza niż kiedykolwiek. Potrzebne wydaje się zawarcie umów międzynarodowych regu‑lujących możliwości stanowienia cen w przypadku nowych leków i szczepionek oraz zniesienie ograniczeń patentowych w przypadku wytwarzania ratujących życie leków generycznych. Z uwagi na proporcje sił oraz wyjątkowo silny wzrost globalnego popytu na szeroko rozumiane usługi zdrowotne, opisany obszar może okazać się najtrudniejszy do uregulowania.


5.5.Możliwościdostosowywaniaskładowychkoncepcji SGR do realiów globalnej gospodarki postpandemicznej

Podjęte tu rozważania z założenia lokują się pomiędzy prognozą a zespołem utopijnych postulatów. Kształtu gospodarki postpandemicznej nie da się prze‑widzieć do końca, nie wiedząc, jak dalece pandemia zrujnuje i zmieni rzeczy‑wistość społeczno ‑gospodarczą w krajach Ameryki Pd. (Brazylia, Peru), Afryki, czy wreszcie uSA, Meksyku, Indii czy Rosji. Zmiany, których można by się tam spodziewać, dopiero się zaczynają. o stanie gospodarki globalnej będą raczej przesądzać zmiany polityczne i społeczne, niż wyłącznie demograficzne. Bardziej bezpieczny – z punktu widzenia snucia przewidywań – obszar uE jest uwarun‑kowany w olbrzymim stopniu przez relacje z zewnętrznym otoczeniem. Część formułowanych tu przewidywań jest jednak o tyle istotna, że w przypadku ich niespełnienia jakakolwiek przyszłość uE staje się wątpliwa. Wolno sądzić, że nie mamy do czynienia z wyborem pomiędzy zmianami a ich odrzuceniem, a raczej – pomiędzy świadomym ich dokonywaniem a serią podejmowanych pod wpływem doraźnych impulsów prób ratowania resztek dotychczasowego systemu, których rezultat nie musi być pozytywny. „Czas uznać, że kapitalizm, jaki znaliśmy, się skończył. Zamiast temu przeczyć, lepiej wykorzystać pozostałe zasoby na dokona‑nie cywilizacyjnej przebudowy i zamianę niedobrowolnego de‑wzrostu na proces kontrolowany” [Bendyk, 2020, s. 201–202]. Tytuł tego rozdziału wymaga jednak odpowiedzi jeszcze na jedno kluczowe pytanie. Czy – jeśli zaproponowane mo‑dyfikacje strategii i polityki gospodarczej zostałyby zrealizowane – można byłoby uznać, że nadal mamy do czynienia ze Społeczną Gospodarką Rynkową?

Argumentem za przyznawaniem „nowej polityce gospodarczej” wciąż owej nazwy może być zespół wartości, które przyświecały ojcom ordoliberalizmu, a któ‑rych istota – jak wolno sądzić – została zachowana w zmodyfikowanej formule gospodarowania. „Generalną zasadą koncepcji SGR jest, że niezbędna w gospo‑darce rynkowej polityka socjalna wymaga wsparcia przez politykę gospodarczą ukierunkowaną na ukształtowanie sprawnie funkcjonującego mechanizmu rynku” [Pysz, Jurczuk, 2019, s. 32]. „Dobrobyt dla wszystkich, dobrobyt przez konkuren‑cję stanowi jedną całość. Pierwszy postulat charakteryzuje cel gospodarowania, natomiast drugi postulat drogę do tego celu prowadzącą” [Erhard, 2012, s. 9]. Te dwa stwierdzenia wystarczają jako punkt wyjścia.


Należy rozumieć, że już dla Erharda „sprawne funkcjonowanie mechanizmu rynku jest jedynie drogą, narzędziem realizacji celu gospodarowania. Rynek – wbrew sugestii zawartej w terminie SGR – nie jest tu wartością samą w sobie, a instrumentem, za pomocą którego urzeczywistnia się podstawowe wartości o antropologicznym i etycznym charakterze. Sugerowane tu zmiany i uzupełnie‑nia koncepcji SGR stanowią krok dalej w porównaniu z podejściem l. Erharda, w którym dobrobyt dla wszystkich miał być źródłem wolności dla wszystkich. W gospodarce postpandemicznej ograniczenia wolności nie wynikają już tylko z niesprawności systemu społeczno ‑ekonomicznego, ale z napotkania w skali ogólnocywilizacyjnej barier o obiektywnym, fizycznym charakterze [Bardi, 2018; Bendyk, 2020, s. 41]. Zdążając w tym samym co Erhard kierunku, musimy zmienić hierarchię właściwości gospodarki. Gospodarka ma być nadal rynkowa, lecz zakres regulacji rynkowej powinien odpowiadać nowym warunkom funkcjonowania gospodarki. Nie jest to odrzuceniem idei leżących u podłoża koncepcji SGR, w dalszym ciągu chodzi o „(...) odpowiedzialne korzystanie z posiadanej wolności wyboru gospodarczych i społecznych alternatyw” [Pysz, Jurczuk, 2019, s. 41].

W nawiązaniu do radykalnej tezy M. Piątkowskiego o roli przemocy jako czynnika uruchamiającego przejście od instytucji ekstraktywnych do inkluzyj‑nych, można stwierdzić, że w aktualnej sytuacji ewentualna presja czynników politycznych staje się jedynie potencjalnym dodatkiem do czynnika, jakim jest trauma postpandemiczna. Stan, w którym niemal cała ludzkość została zmuszona do porzucenia szeregu rozwiązań instytucjonalnych oraz do zmiany dotychcza‑sowego stylu życia, może ułatwić przejście do nowej bardziej inkluzywnej i da‑jącej perspektywę przezwyciężania narastających kryzysów globalnych formacji społeczno ‑ekonomicznej. Trzeba pamiętać, że „(...) kryzys klimatyczny i polityczny, w którym dziś próbujemy się odnaleźć i któremu pragniemy się przeciwstawić, ratując świat, nie wziął się znikąd. Nie jest to jednak jakieś fatum i zrządzenie losu, ale rezultat bardzo konkretnych posunięć i decyzji ekonomicznych, społecznych i światopoglądowych” [Tokarczuk, 2020]. Dodajmy, konkretyzując wypowiedź noblistki – jest to rezultat wielowiekowego rozwoju opartego na zawłaszczaniu zasobów i podporządkowywaniu sobie przyrody, którego schyłkową i zarazem szczytową formą był system neoliberalny. Względy etyczne i społeczne skłaniały już wcześniej do krytyki tego systemu, ale i całej nowożytnej, kapitalistycznej cywilizacji. ordoliberalizm i koncepcja SGR jako przykłady teorii ekonomicznych odwołujące się do wartości etycznych i na nich próbujące się opierać stanowiły istotną próbę zakwestionowania zawczasu trendu rozwojowego, który obecnie


okazuje się zgubny. Potrzeba kreowania wizji gospodarki opartej na ogranicze‑niach i umiarze konsumpcyjnym na użytek postpandemicznego świata daje sposobność dalszego rozwoju koncepcji ordoliberalnych, koncepcji w których człowiek i wartości wspólnotowe stanowią wraz z przyrodą główne wyznaczniki nowego wymiaru racjonalności.


część ii.

(po)pandemiczne uWarunkoWania i działania

Policy and the CoVID‑19 Crisis 125

Marzenna James*

policy and the coVid‑19 criSiS

IntroductionStarting in late winter/early spring 2020, CoVID‑19, also called Coronavirus,

caused a horrendous loss of life and devastated economies around the world. To counter the pandemic, governments acted simultaneously on the health and economic policy fronts. Policy formulation and implementation became more important than ever. Helping people cope with the sudden problems required appropriate political organization. Health and economic policy experts, inside and outside of governments, took the transformative step to working entirely online. Already during the initial shock caused by the quickly spreading death toll, policy discussion, teaching, and research continued in academic communi‑ties worldwide thanks to the momentous transition to online using the new video communications computer program Zoom.

The academic conference convened by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne (PTE) and the Konrad Adenauer Foundation in Warsaw in 2020 was among the best organized pioneering efforts. This international interdisciplinary academic group in normal times met annually in July on the shores of the Ełk lake to discuss macroeconomic problems in the light of the intellectual heritage of the social market economy (SGR). In the face of the waves of the coronavirus, the conference continued its work of policy evaluation. The scholars met in a hybrid form to compare various countries’ policy responses to the CoVID‑19 crisis and to learn from each other’s experience, so that their policy ‑relevant research and teaching might help avoid policy mistakes made elsewhere, integrate the knowledge about optimal solutions found elsewhere, and, in sum, capitalize on international solidarity.

* Dr. Marzenna James – lecturer in Public and International Affairs in the Politics Department, and The Princeton School of Public and International Affairs, Princeton university, uSA.

Marzenna James 126

The conference proceedings were unusual, given the extraordinary times. They may have lacked the intimacy of the traditional conference discussions where scholars trade insights over meals and informal breaks, but they were nevertheless fruitful in new ideas borne of applying the accumulated theoretical knowledge to the new challenges. Moreover, the 2020 SGR conference was deeply memorable, moving, and uplifting.

organizers Professor Elżbieta Maczyńska, the President of the PTE, and Profes‑sor Piotr Pysz, from the Białystok university of Finance and Management WSFiZ, sat socially spaced at one table in Warsaw, while the participants connected from their homes using laptop cameras. It was an example of international cooperation in the effort of assessing new economic policies in the light of empirically supported theories and lessons of history. The Adenauer Foundation in Warsaw stood out as a model of determination and efficiency. After having to cancel the in‑person meeting, the Foundation now managed to organize a transformed conference infrastructure, complete with outstanding extemporaneous translations into Polish and German. The participants made comparisons of economic policy responses to the Coronavirus across geographical areas, as well as time periods, including in the analysis several relevant historical economic crises that yielded useful policy lessons. Written and published during the Coronavirus, the resulting annual conference volume is a living testimony to the experience of the CoVID crisis countered with increased energy, inventiveness, and international solidarity in response to the crisis.

My paper, on the topic of the American experience with CoVID‑19, focuses on the political challenges in managing the economic crisis. The paper argues that, in comparison with the member countries of the European union, American economic problems at the time of the CoVID‑19 crisis were much more political in their nature. In particular, the executive branch under President Trump, pursued economic poli‑cies, that in some cases were divorced from the accumulated economic knowledge and lessons of economic history. As a result, the American government magnified the existing economic problems as well as created new ones. Foreign trade policy serves as an example of a harmful politicization that affected, during the Trump administration, the economic policy content, as well as the economic policymak‑ing process. That such a political dysfunction should happen in the depths of the Coronavirus pandemic makes it all the more worrying. The paper concludes that the American case underscores the importance of the existence of a lively community of politically independent economic advisors who evaluate economic policies and warn against detachment from mainstream economic theory and history.


6.1. The Economic Impact of the COVID‑19 PandemicIn the uS, as in many countries, the CoVID‑19 aggravated prior macroeco‑

nomic problems. Importantly, the data from the labor market showed terrible disruptions in economic activity. By 2020, the official unemployment rate, at 11.1 percent, was higher than at any time since the beginning of the modern data series that had started in 1948 [Furman, 2020, p. 2]. In April alone, 554,000 jobs were lost permanently, bringing the total of permanently unemployed to 2 mil‑lion. The number people on a temporary layoff increased tenfold to 18.1 million [uS Bureau..., 2021]. Several sectors of the labor market took a disproportionate hit, including healthcare and education. Healthcare and education sectors shed over 2.5 million in just one month of April. State and local government, were also among the largest sectors of the economy that suffered substantial continued job losses [Muro, 2020]. The job losses continued, and more were to come, while state revenue collapsed with tax shortfalls as residents experienced unemployment as well as relocated in search of lower tax, and lower maintenance dwellings. At the same time, some of the wealthier part of the population moved in search of healthier living arrangements, leaving local authorities struggling to find places where they could make budget cuts to satisfy balanced budget requirements.

The households in the most vulnerable position experienced the highest proportion of layoffs. low income and low educational attainment workers, and ethnic groups, differed significantly in unemployment, chances of catching the virus, hospitalization and mortality after contracting the illness statistics. In the words of Financial Times journalists “the coronavirus pandemic has pulled back the curtain on a number of deep ‑rooted economic and social conflicts” [Bushey, lee, 2020]. For example, the latino community registered at least three times as many hospitalizations, twice the chance of the contraction of the virus, and 2.3 times higher death rate than the Asian community (in comparable ratios of age‑adjusted rates). Similarly, American Indian or Alaska Native Non‑hispanic community suffered 3.5 times higher hospitalizations and 2.4 times higher death than the non‑Hispanic Asians or Whites, according the to the American Centers of Control and Disease Prevention study from April 2020. The Black or African American Non‑hispanic community have also been disproportionately negatively affected and recorded 2.8 times higher hospitalizations and 1.9 death from Coro‑navirus rates [Centers for Disease..., 2020]. The pandemic showed how much the American society needed to focus on the long ‑advocated policies to reduce income

Marzenna James 128

inequality, through boosting the lowest incomes, increasing the levels of education of the least educated, improving intergenerational mobility (that declined in the CoVID crisis), and lowering the differences in the housing options available to people [Qureshi, 2020]. At the same time, there was a strong case for every kind of possible relief aid for the unemployed and the struggling businesses. In sum, there was a burning need to focus on a massive CoVID relief effort.

Whether citizens perceived the urgency of the economic problems is another matter. Much depended on party membership. Most Republicans did not express dissatisfaction and were even pleased with the performance of the economy, while most Democrats, on the contrary, complained bitterly. The Financial Times col‑laborated with polling companies and the Peterson Foundation in conducting a public opinion study that probed uS voter sentiment about the economy ahead of the 2020 elections, including in the initial months of the pandemic. The analysis revealed firmly entrenched partisan gaps in how Americans judged their financial situation. Asked about a comparison with how they were doing economically four years earlier, in the poll that traced the economic sentiment of the Americans from october 2019 to September 2020, no more than about 10 percent of Republicans at any time during the pandemic deemed their economic fortunes much and/or somewhat worse off. In stark contrast with the Republicans, over 50 percent of Democrats thought that they were much and/or somewhat worse off. A similar polarization based on party membership registered in the case of another question: whether they felt somewhat and/or even much better off. More than 62 percent of Republicans thought that they were much and/or somewhat better off than four years earlier. Republican men, in particular, persisted in optimism about the economic fallout from the CoVID crisis. In September 2020, six months into the pandemic, over 70 percent of surveyed Republican men said they felt ‘much’ or ‘somewhat’ better off than four years earlier, i.e. when Trump became president. The Democrats, in contrast, stood at the other end of the spectrum of opinions about the economic situation. During the pandemic, sometimes only as few as about 5 percent of Democrats and never more than 13 percent thought that they were much/somewhat better off than four years earlier. These deeply polarized attitudes to economic developments remained and did not alter substantially as the pandemic progressed [Financial Times ‑Peterson, 2020].

Partisan polarization of perceptions aside, the economic reality was one of a severe unemployment crisis that could further develop in unpredictable ways. Economic data, such as the previously quoted uS Bureau of labor Statistics


data, captured a devastating development in the labor market and, if anything, underreported the scope of the economic problems. For example, the uS Bureau of labor Statistics standardized data collection process excluded those “not at work for other reasons.” Furthermore, new worrisome developments in the labor markets were taking place during the pandemic, for instance, a striking number of people stopped searching for work [Furman, 2020, p. 3]. Moreover, a plethora of causal factors made matters worse. The policy unknowns included, for example, the number of parents who would be forced to stay at home to take care of their children as school instruction went virtual, or the number of small business failures that were bound to collapse without renewed rounds of financial assistance. The small business sector employed nearly half of American workers and a quarter of all small firms reported the need to close permanently without government help [o’Dell, 2020]. The situation in some service industries, such as education, hotels and restaurants (accommodation and food services), arts, and recreation was dire [uS Census..., 2021]; at the same time as big compa‑nies, such as, the airlines Delta, American, and united, airplane construction companies such as Boeing, defense contractors such as Raytheon, and even the American icon Coca ‑Cola were announcing future job cuts running into hun‑dreds of thousands.

CoVID experiences at the level of local communities, families, and individual citizens were often nothing short of tragic. More people than usual had no money to pay for the life’s basics, such as monthly rent or electricity bills. Furthermore, the CoVID‑induced poverty struck as the news of death depressed the mental health. There was a constant worry whether there would be an intensive care bed available in a hospital in case one gets sick. once one was fortunate to be admitted to the hospital, there awaited the stress of complete isolation from the loved ones who could not come and make the usual visits. The burials of the deceased presented the surviving relatives with a whole set of CoVID‑related problems. What used to be basic and often deeply comforting tasks, during the CoVID crisis became huge obstacles. People who lost their loved ones during the Coronavirus were left the vexing questions: Will I be able to secure the plot or cremation for the body? Will I find the priest? Will anyone come for the last farewell? It will be some time before the scholars will be able to fully assess the psychological toll of the pandemic so palpable and disturbing, yet eluding precise measurement. Nevertheless, one should not forget that during the pandemic, the negative macroeconomic developments, such as unemployment were all

Marzenna James 130

the more painful because of the context of the mental problems that came with the Coronavirus, including, frequent heightened levels of anxiety, depression, and grief.

Some parts of the administration’s response, especially regarding financial and fiscal policy, looked broadly appropriate. The vaccine policy will stand out as a major success, but it is one that built on a long ‑standing policy foundation. Back in 2013, the uS government via its legendary research incubator DARPA (Defense Advanced Research Projects Agency) had given out a group of grants to private companies for medical solutions, and Moderna had $25 m. to work on an mRNA drug to fight the tropical mosquito ‑borne disease Chikungunya. In 2020, the uS operation Warp Speed, the $10 billion program launched by the uS government on May 15, 2020, to accelerate vaccine production and development, provided $1.53 billion to Moderna, and substantial amounts to AstraZeneca and Johnson & Johnson, but nothing to Pfizer, which worked with BioNTech. By comparison, BioNTech received just €375 million from the German government to scale up its production as it embarked on Stage III trials.

Ensuring that global financial markets stayed open and continued to func‑tion was a major policy achievement. That success required a large expansion of the central bank instruments that had been developed in response to the 2008 crisis. From March 20, 2020 stock markets staged a rapid climb back, as bargain hunters looked for opportunities, and then as others realized that the new policy orientation would stick.

The trigger for the turning point in sentiment was the presentation of a re‑lief plan by Senate President Mitch McConnell on March 19. It was signed into law by President Trump as the Coronavirus Relief and Economic Security Act ( CARES Act) on March 27, 2020. The legislation amounted to a $2.2 trillion eco‑nomic stimulus, providing “emergency assistance and health care response for individuals, families and businesses affected by the 2020 coronavirus pandemic.” There were five major mechanisms: (i) direct cash payments to Americans below specified income thresholds, with single adults getting $1,200, (ii) the expansion of unemployment benefits, (iii) provision of loans to small businesses to pay work‑ers, rent, and other expenses for the duration of the crisis, (iv) targeted industry stabilization for sectors principally affected by coronavirus pandemic, and (v) temporary halts to mortgage foreclosure.

The legislation was necessary, uncontroversial even in an era of extreme politi‑cal polarization, and widely popular. Some parts were bizarre, such as when the


President insisted his name appeared on the stimulus checks. But the result was that this initiative was bound to be repeated as the pandemic wore on and on.

Some parts of the initiative largely missed their objective. There is little evi‑dence that the payroll support for smaller businesses significantly changed hiring practices, as larger firms that were ineligible for the support behaved in the same way as their smaller competitors that were eligible. The personal payments led to an immediate surge in spending when they were paid out, but not to the businesses that were most affected by the flights away from services involving personal inter‑action: they simply encouraged the boom in consumer goods, especially consumer services. Automobiles, including second hand automobiles, sold well.

Skillful organization, rollout, and management of unemployment insurance became an obvious priority. Financial assistance in the form of unemployment insurance had to be extended, prolonged, and strengthened in order to both pro‑tect people from the crisis, as well as speed the economic recovery. To support the struggling individuals, households, and businesses, the government needed to borrow on the scale of over $4 trillion for the fiscal year 2020, breaking the record for the annual dollar increase in u.S. government debt in history [uS Govern‑ment..., 2020]. This debt has eroded the country’s credit strengths. Whether, as a result, the united States was stepping upon financially less stable ground became hotly debated by economic and financial history experts [James, Brunnermeier, landau, 2021; Summers, 2020; Blanchard, 2021]. Thanks to American strong past credit record, the government was able to secure relatively low borrowing costs (whether this reputation will last depends on the management of the fiscal response; one of the challenges will be to the consolidation of the public finances commensurate with the passing of the pandemic). In any case, the pandemic made competent income support to individuals, households and businesses, as well as fiscal macroeconomic politics national priorities.

6.2. The Political Dysfunction of Trump Administration

The need to organize and administer a comprehensive response to the CoVID‑related economic problems highlighted many political dysfunctions characteristic of the Trump administration. The executive branch steered policy‑making away from the national and international scientific consensus. Probably the most glaring example of the problematic relationship with mainstream experts

Marzenna James 132

was the failure to prioritize the medical consensus in the policy response to the CoVID‑crisis. Bob Woodward published a book on this subject and entitled it Rage [Woodward, 2020]13. An exceptionally credible source, this veteran editor of The Washington Post and the author of over a dozen famously well ‑balanced books about American presidency, whose long experience goes back to the Watergate scandal he himself helped discover, Woodward documented Rage with 18 personal interviews with President Trump. While the usual Trump modus operandi is to deny and denounce any argument that puts Trump in an unfavorable light, that tactic cannot be applied against the arguments contained in Rage. If there ever was a good example of the smoking gun evidence, the tapes from Bob Woodward’s 18 interviews with Donald Trump provide it. The book revealed examples of the striking disregard for medical science on the part of President Trump, who would juxtapose telling Woodward one thing about the virus with telling the public the opposite. For example, the president would call Woodward to say that the virus was more deadly than influenza, but at the same time emphasized in public that the virus was no worse than a flu. Woodward clearly demonstrated that starting January 28, Trump had the knowledge, based on reliable data from this national security team who reported medical expert evaluations, that the level of danger was horrendous as the coronavirus could easily spread through the air from per‑son to person asymptomatically. National Security Advisors Robert C. o’Brien and his deputy Matthew Pottinger warned the president in January that the virus was comparable to the flu epidemic of 1918 that had killed 50 million worldwide. yet, in public, the president repeatedly belittled the importance of CoVID‑19 and confused the society about preventative measures14. As the reason for his strategy of downgrading the coronavirus to a seasonal flu, Trump told Woodward (on March 19) that he continued downplaying the virus because he did not want to create a panic. Thus, Trump’s admissions contained in Woodward’s book un‑covered policy failures verging on irrationality. While thinking about avoiding the panic, the president clearly did not think it was important to examine the possible major downsides of concealing vital information from the public and dismissing

13 Translated into German, published in 2020 under the title Wut by Carl Hanser Verlag, München.

14 See, for example, the BBC News about President Trump’s comments that apparently had encouraged people to inject disinfectant as a preventative measure, and came on the heels of praising an unproven treatment for Coronavirus with malaria medication hydroxychloroquine, BBC [2020].


the Coronavirus as a passing seasonal ailment. But is it rational, not to mention optimal and efficient, for the president of a country to base government’s policies on only one angle?

once the information about the outbreak of CoVID‑19 was released, the President continued the policy of belittling the health crisis, including the rec‑ommendations issued by the doctors from the main relevant institution, the uS Center for Disease Control. Alternative policies for combatting the Coronavirus that an expert policy debate would have suggested might have included educating the public about preventative measures and working out much earlier detailed regulations to prevent its spread. The mainstream leading health experts might have formulated earlier and more comprehensive travel restrictions and space requirements to avoid crowding. The neglect of such preventative regulations and underestimating the Coronavirus in public certainly allowed Trump to organize bigger in‑person mass assemblies of his supporters ahead of the 2020 presidential elections (often to the detriment of the health of the attendees)15. Addressing his admiring supporters at these so‑called Trump rallies, the president exploited, cultivated, and deepened the existing class, racial, and gender divides in the American society: that was his way of winning people’s votes, and that is where he spent his energies and political capital at the time of the pandemic. His way of creating a political community was by raging against some supposedly common enemies. As he once said in an interview already back in 2016, “I bring rage out. I do bring rage out. I don’t know if that’s an asset or a liability, but whatever it is, I do” [Woodward, 2020, Prologue, p. xii]. He might have even had to discontinue Trump rallies had an expert debate based on mainstream medical theories com‑mensurate with solid empirical evidence taken place and stressed the importance of mask wearing, social spacing, and staying home. While historians will debate additional motives that played a role in redirecting the policy process away from broad scientific base, everyone will agree, after reading Woodward’s book, that one‑sidedness was the hallmark and the weakness of the Trump administration during the CoVID pandemic. As President Trump’s one‑sidedness became more visible, the states and localities stepped up the emergency response because the Trump administration was never able to employ the full potential of the federal government.

15 For a study of the increased infection rates after some (18) Trump rallies in 2020, please see, D. Bernheim, N. Buchmann, Z. Freitas ‑Groff, S. otero [2020].

Marzenna James 134

6.3. The Effects in the Economic Realm: Disorientation and Divorce from Reality

The same reorientation of the formulation and implementation of policies away from mainstream theories and towards controversial ideas and conspiracy theories took place in other fields of governmental administration. John Bolton, until the fall of 2019 Trump’s National Security Advisor, observed this political dysfunction in foreign policy. Bolton’s 2020 memoirs from the time in office re‑vealed a President who went around claiming unqualified success of his policies towards Iran, North Korea, Russia, and solutions to other foreign policy prob‑lems, but failed to evaluate these policies in‑depth, and instead of the promised outcomes ended up with self ‑congratulatory mixture of naïve conclusions with short sighted rhetoric and the policies detrimental to American national inter‑ests [Bolton, 2020]16. Instead of trying to correct the course, and as if to confirm Bolton’s claims, the Trump administration’s response to the criticism was to ask a federal judge to block the book’s publication (like many other political initiatives of the Trump administration, this one also proved unsuccessful). Similarly, the management of the economy suffered from the failure of the executive branch to engage in‑depth with the scholarly consensus. The pandemic‑era foreign trade agenda of the Trump administration is an example of the strange divorce from the mainstream economic theory and history: in the health crisis, the administration continued its default position of thinking that trade wars were an appropriate way of protecting the American people. The damage was done by measures taken before the CoVID crisis: protectionist measures against a range of Chinese medi‑cal products (including protective equipment, CT machines, and patient pulse monitors) limited the capacity to mount an effective public health response.

In 2018, President Trump announced the imposition of a 25 per cent tariff on steel imports and a 10 per cent tariff on aluminum imports, followed by what seemed like an inexplicable kaleidoscope of tariffs, with both the tariffs and exemptions on specific products and countries suddenly granted at various times. The tariff imposition choices were opaque. For example, since in 2019 the office of the uS Trade Representative slapped a 25% tax on a selection of wines

16 For an even earlier probing insight foreign policymaking process during Trump administra‑tion see M. Wolff [2018].


imported from France, Germany, Spain and the united Kingdom, that included many rosés and Rieslings, while alcohol products with more than 14% of alcohol got exempted. The reason offered was national security, but since the targets were uS NATo allies, and the threats of tariffs on European passenger cars made no sense under national security review, one never ceased to be puzzled about the motives of the tariffs and tariff threats during the Trump presidency that could be explained on no economic or even political reasons. one was left to speculating about hidden political motives, perhaps President Trump’s political base tended to prefer harder drinks and red wines over rosés and whites? To the embarrass‑ment of many Americans, the Trump administration brought threats of tariffs to the discussion with NATo member states on whether Iran had broken the terms of the 2015 nuclear deal [Politico, 2020], with the American government threatening to impose 25 percent tariffs on European cars unless Britain, France, and Germany changed their views regarding politics in the Middle East. Presi‑dent Trump’s administration failed to grasp that the British, French, and German governments need to follow the consensus of their foreign policy expert com‑munity, while blackmails with import tariffs tend to meet retaliation rather than accommodation, ruin prospects of cooperation in other areas, and may eventually turn into outright conflicts with allies becoming new enemies. In addition to the general tariffs on steel and aluminum products, President Trump slapped 10 to 50 percent on the imports of solar panels, washing machines, a wide range of goods from China, targeting $250 billion worth Chinese goods in one year alone. These tariffs were accompanied by threats of future tariffs, and more actual tariffs (and threats) followed in the remaining years of the Trump presidency17.

President Trump repeatedly boasted about his ability to impose so many tariffs, the revenue that they brought, and the American products and workers whom he claimed to have “protected.” However, independent experts pointed out that mainstream economic theory had demonstrated that import tariffs hurt American workers, households, and companies, which was especially painful during the CoVID pandemic when they added an economic loss on top of the CoVID‑related economic burdens, as well as disrupted the provision of supplies for combatting the pandemic [Bown, 2020]. The basic international trade theory had long ago

17 For excellent chronology and a series of commentaries on the Trump administration’s foreign trade agenda from the mainstream international trade theory positions, see Chad Bown, on the website of PIIE, C. Bown, M. Kolb [2021].

Marzenna James 136

examined the question “who pays for the tariffs?” so mainstream economists had little trouble exposing President Trump’s “America First” foreign trade agenda for what it was – expensive propaganda of success paid for by the entire American society, including the workers whom the President claimed to have “protected.” It is the most basic insight of international trade theory that trade tariffs are taxes paid on imported goods; in the past, imposed to raise money or protect selected producers from foreign competition, or both. In recent decades, the American government tended to use tariffs for the latter purpose and only rarely, in a lim‑ited and very measured way. The executive is endowed with substantial authority over foreign trade, but the presidents usually chose not to use it extensively. Why? Because while it is true, as President Trump highlighted, that the government’s revenues go up as a result of import tariffs (for example, Trump’s import tariffs worth $79 billion in 2019 brought into the Treasury Department of the uS gov‑ernment double the amount from import tariffs compared to two years earlier) [Gertz, 2020]; but there is a fundamental problem. The problem lies deeper in that the international trade theory identifies several and not just one potential group of losers who will end up paying for any American government revenue from the import tariffs, and three out of four groups of payers for Trump’s tariffs would have to be American: 1) the American firms that use the taxed foreign inputs for their own production, 2) the American firms that import and sell these foreign inputs and foreign final products that use these inputs, 3) the American final consumers of the foreign goods and services in question. Indeed, in line with the theory’s expectations, the researchers who used price data from the uS Bureau of labor Statistics, found out that uS importers, and not the Chinese exporters as President Trump would have it, paid for President Trump’s 2018 import tariffs on China. Border prices on imports from China stayed almost the same, while various groups of importers were the principal losers from Trump’s import tar‑iffs. In addition, the losses were partly shared by the American end consumers of Chinese products who then paid higher prices18, as well as by the American businesses that organized the imports from China and sold them further on the American market, as well as the American companies who used Chinese imports as inputs in their production. In short, the consumers of Chinese exports and not

18 In the case of the $79 billion government import tariff revenue in 2019, many independent economists estimated that, on average, each American household paid from, depending on the es‑timate, several hundred to over a thousand dollars (in higher prices for products) [Gertz, 2020].


Chinese exporters were slapped with painful jumps in prices post ‑tariff that almost matched the magnitude of the government revenue [Cavallo, Gopinath, Neiman, Tang, 2019]. Moreover, as the researchers had predicted, China, Europe, and other trading partners retaliated against Trump’s tariffs. As a result of the imposition of retaliatory tariffs, the affected uS exports declined. Thus, while a few thousand workers in the businesses producing the specific equivalents of the products that the Trump presidency targeted with import tariffs benefited in terms of new jobs, many more American workers suffered from other countries’ retaliatory import tariffs, and the American consumers paid a steep price for each new job created. For example the American buyers of washing machines paid $817,000 for each of the 1,800 jobs created in 2018 in the washing machine business (in addition, the prices of clothes dryers also went up as well as the producers saw the rising washing machine prices as an invitation to increase their prices) [Flaaen, Hortaçsu, Tintelnot, 2019]. At the same time, the losers were the workers in the businesses that use imported goods as inputs in their production, the workers employed in retail who sell imported goods to American consumers, the workers in American export ‑producing industries that were hit with retaliatory measures, all American workers and households because they faced higher prices on the imported goods and services and higher prices on the American goods and services affected by the price of imported inputs and, finally, the American society suffered losses in the quality of goods and services as a result of consuming products subject to less product quality ‑enhancing competition. Thus, even the workers who produce specific goods covered by trade tariffs, such as washing machines who, in Trump’s propaganda, are the great winners from import tariffs, in fact suffered from the loss of product ‑quality‑enhancing and service ‑quality‑enhancing competition that the exposure to international trade improves.

Finally, President Trump’s “America First” trade protectionist agenda needs to be evaluated in the light of the lessons of history, starting with Charles Kindle‑berger’s analysis of the causal role of the American Smoot ‑Hawley tariff bill in starting a spiral of international trade conflicts that had ended in the world depression and war [Kindleberger, 1981], as trade conflicts escalated and spread geographically propelled by trade wars and beggar‑thy‑neighbor competitive devaluations, destroyed domestic and international institutional guardrails, and in the end set the stage for a global military war [James, 2019; James, 2004; James, 2010]. In the light of economic history, one needs to question not only Trump’s administration’s “America First” foreign trade claims about the economic outcomes

Marzenna James 138

in the short run, but also, could their import tariffs have sparked the dangerous spiral of retaliatory measures? The history of 20th century Europe should be the guide for the future after the outbreak of an international trade war.

Conclusion

The Role of Independent Economic Advisors

President Trump’s trade war with the world has demonstrated that despite great strides in empirically grounded mainstream economic theory and the availability of the lessons of economic history that have been hard won with the terrible experience of the Great Depression and two world wars, it is still easy for some politicians to ignore them. Instead of prioritizing science and education at the service of public interest, the Trump administration engaged in decidedly one‑sided policymaking. The economic toll of the pandemic has put this political dysfunction into sharp relief, but did not mitigate it. on the contrary, as the politi‑cal problems with economic policymaking in the Trump administration became more visible, mainstream experts left, and the executive branch was filling more and more with loyalist diehards. Thus, a second Trump presidency would have likely doubled down on the dysfunctional foreign trade policy critiqued in this paper, especially after an electoral victory might have confirmed to the Trump administration the usefulness of Trump’s propaganda about trade protectionism in the arena of domestic electoral competition and the ability to get away with concealing the extent of both short and long ‑term costs of trade protectionism. Dangerously, the apparent success of the nationalist mobilization that Trump’s trade policy produced, appears to have been a deterrent to Joe Biden’s admin‑istration in dismantling a large part of the Trump trade measures, especially in regard to China.

As this paper, delivered in the middle of the pandemic in September 2020, is going to print in 2021, the Biden administration has already restored a policy process based on scientific consensus. However, this progress is no reason for complacency. on the contrary, it underscores the importance of economic re‑search, teaching, and policy evaluation by independent economists and economic historians. over 74 million Americans cast their votes for Trump in November 2020. He continues to consolidate his hold over the majority of the Republican


Party producing the kind of blind devotion that in view of his policy failures amounts to personality cult. Therefore independent scholars must redouble ef‑forts to cultivate a healthy policy debate that scrutinizes government policies, fills evaluative gaps, and educates the electorate about economic reality. The more government policies are scrutinized and analyzed in the light of economic theory based on empirical examination and the lessons of economic history, the less room for one‑sidedness, and better not only for the country’s national interests, but for the interests of all nations.

Polityka monetarna jako forma ekonomii politycznej 141

Justyna Schulz*

polityka monetarna jako forma ekonomii politycznej

Wprowadzenie

Pandemia wywołana wirusem CoVID‑19 stała się katalizatorem dla zmian również w polityce monetarnej. Na przykładzie strategii Europejskiego Banku Centralnego (EBC) można prześledzić ewolucję w postrzeganiu polityki mo‑netarnej jako obszaru rządzonego czysto technokratycznymi mechanizmami i neutralnego w stosunku do realnej ekonomii, w kierunku traktowania polityki monetarnej jako filaru ekonomii politycznej. Zmiana ta uwidacznia się zarówno w sferze normatywnej, jak i w teoretycznym wyjaśnianiu mechanizmów polityki monetarnej. Zmiany te będą dyskutowane w rozdziale na przykładzie stosunku EBC do polityki fiskalnej oraz polityki związanej ze zmianami klimatycznymi. W podsumowaniu analizowane będą skutki zmiany w podejściu do polityki mo‑netarnej dla niezależności banku centralnego i legitymizacji jej redystrybucyjnych efektów.

7.1. Od Keynesa do Friedmana i z powrotem

Do lat 70. XX wieku w polityce monetarnej akceptowana była idea, wywodzona z teorii Keynesa, o prymacie polityki fiskalnej nad monetarną. Symboliczne dla rozumienia służebnej roli polityki monetarnej było uzasadnienie Keynesa [Keynes, 2003], który zalecał finansowane przez bank centralny roboty publiczne w formie kopania i zasypywania dołów ze względu na ich efekty popytowe zamiast pasyw‑nego niepodejmowania żadnych kroków. Rosnąca w latach 70. inflacja połączona

* Dr Justyna Schulz – Instytut Zachodni.

Justyna Schulz 142

ze stagnacją gospodarczą, kryzys energetyczny oraz rozpad systemu Bretton Woods wpłynęły na przewartościowanie tych założeń.

W latach 1979–2006 nastąpił okres panowania monetarystycznego podejścia do zagadnień polityki pieniężnej. Dominującym teoretykiem był wówczas Milton Friedman, natomiast charyzmatycznymi praktykami dwóch prezesów Rezerwy Federalnej (Fed) Paul Volcker i Alan Greenspan. obowiązujący wówczas tzw. Jack‑son Hole konsensus, od nazwy miejsca corocznych spotkań świata banków i świata nauki w uSA, zakładał niezależność banku w wąsko zdefiniowanym obszarze koniecznym dla realizacji podstawowego celu, jakim była stabilność cen. Filarem niezależności obok prawnych i statutowych regulacji było kierowanie się zasadą neutralności rynkowej przy doborze kontrahentów oraz rynkową wyceną ryzyka. Metaforą dla filozofii ówczesnej polityki pieniężnej stała się postać przykutego do masztu odyseusza, w której instytucjonalna niezależność oraz teoretyczne zakotwiczenie chroniły bank centralny niczym maszt odyseusza przed uleganiem syrenim śpiewom polityków [Conti ‑Brown, 2016, s. 4]. Za wzór niezależności uchodził Bundesbank, który nawet w okresie dominacji polityki fiskalnej nad monetarną posiadał dostateczny zakres autonomii pozwalający na sprzeciw wobec oczekiwań budżetowych formułowanych przez polityków. Paradoks ówczesnego okresu polegał na tym, że mimo teoretycznych założeń i dominującej narracji na temat technokratycznego i apolitycznego charakteru polityki monetarnej, siła polityczna i oddziaływanie prezesów banków centralnych nigdy wcześniej nie było tak znaczące jak wówczas, czego legendarnym symbolem stał się Alan Greenspan.

Kryzys bankowy w 2008 r. stanowił cezurę w rozumieniu polityki monetarnej. Banki centralne, podkreślając wprawdzie wyjątkowość i tymczasowość sytuacji, powróciły do służebnej funkcji wobec fiskusa, angażując się na rzecz stabilizacji systemów bankowych i budżetów państwowych poprzez zakup na niespotykaną skalę papierów dłużnych oraz akceptując większe ryzyko przy emisji pieniądza, niż to było w dotychczasowej praktyce. Kilkakrotny wzrost sumy bilansowej czołowych banków centralnych nie zagrażał stabilności ich waluty ze względu na zabezpieczenie, jakie oferowały budżety rządowe na wypadek strat banku centralnego.

Zabezpieczenie fiskalne okazało się „piętą achillesową” w instytucjonalnej strukturze strefy euro. W reakcji na brak wspólnotowej instytucji powołano substytut unijnego fiskusa w postaci Europejskiego Mechanizmu Stabilności (ESM). Dodatkowym utrudnieniem w strefie euro była postępująca dywergencja


w rozwoju gospodarczym państw członkowskich i różnice w skali skutków kryzysu w poszczególnych krajach. W sporach o adekwatną odpowiedź, Niemcy wraz z tzw. ligą hanzeatycką wymusiły prymat reform strukturalnych i konsolidacji budżetowej nad ekspansywną polityką fiskalną. W rezultacie banki centralne strefy euro pozostały głównymi podmiotami, które zabezpieczały dopływ kapitału i transfer finansowy do zagrożonych gospodarek strefy euro.

Sytuacja kryzysowa w wyniku wirusa CoVID‑19 była odmienna. Fakt, że kryzys dotknął wszystkie kraje członkowskie a jego źródłem nie były decyzje ekonomiczne, zmienił nastawienie elit i społeczeństw, zwłaszcza w Niemczech, wobec interwencji fiskalnych na rzecz stabilizacji gospodarczej. Zarówno w Niem‑czech, jak i w strefie euro, zasady paktu stabilności finansowej zostały czasowo zawieszone, a rosnące zadłużenie państw członkowskich powszechnie zaakcep‑towane. EBC podjął w początkowym okresie próbę zejścia na „drugi plan” przy zwalczaniu skutków kryzysu. Jednak gwałtowne reakcje na giełdach i rynkach finansowych zmusiły bank do powrotu do strategicznej roli wspierania progra‑mów pomocowych poprzez dodatkowy program zakupu obligacji o obniżonych standardach bezpieczeństwa. Celem było zagwarantowanie zbliżonych kosztów finansowania dla wszystkich rządów państw strefy euro.

Pomoc ta, uzasadniona w wyjątkowych sytuacjach, jest nadal kontynuowana. W uzasadnieniu EBC powołuje się na recesję spowodowaną koronawirusem, abstrahując od rekordowych notowań na giełdach oraz rosnących cen na rynkach gruntów i nieruchomości. Dodatkowo deklaracje, płynące od dyrektoriatu EBC na rzecz zielonej transformacji, sygnalizują gotowość systemowej rezygnacji z zasady neutralności rynkowej. Tym samym polityka monetarna staje się ele‑mentem ekonomii politycznej mającej efekty redystrybucyjne. Budzi to pytania zarówno w odniesieniu do niezależności banku centralnego, jak i legitymizacji dla jego działań.

7.2. Transformacja kotwicy teoretycznej

Kryzys finansowy 2008 r. oraz kryzys wywołany pandemią podważyły zakła‑dane współzależności, na które powoływano się przy opisie polityki monetarnej. Zakwestionowany został ścisły związek między ilością pieniądza w obiegu i in‑flacją. ECB rekomendował jako bezpieczny wzrost pieniądza M3 w wysokości ok. 4,5%. Zarówno przed kryzysem bankowym w 2008 r., jak i w 2020 r. wzrost

Justyna Schulz 144

pieniądza M3 wahał się wokół 10%. Mimo to ECB miał problem z podwyższeniem poziomu inflacji w strefie euro do 2%. Również sterowanie polityki monetarnej poprzez definiowanie celu inflacyjnego okazało się zawodne, wobec od ponad 10 lat trwającej trudności banków centralnych z osiągnięciem zamierzonego poziomu inflacji. Nie potwierdziła się także ścisła zależność między zadłużeniem budżetu a inflacją. Zarówno historyczne doświadczenia Wielkiej Brytanii, jak i obecne Japonii pokazują, że zależności są bardziej złożone.

Kryzys bankowy przyczynił się do rewizji dotychczasowego opisu mecha‑nizmów kreowania pieniądza. od strony podażowej zakwestionowana została teoria mnożnika sugerująca, że ilość pieniądza w obiegu jest sterowana głównie poprzez zmiany w ilości pieniądza banku centralnego. Punkt zwrotny w debacie stanowiły szeroko dyskutowane artykuły Mcleay’a, Radiana i Thomasa [2014] oraz Jakaba i Kumhofa [2015], którzy zwrócili uwagę na decydującą rolę banków komercyjnych w kreowaniu pieniądza. Według autorów jedynie względy profitu i rentowności oraz regulacje wyznaczają bariery dla kreowania pieniądza przez banki komercyjne, które przyznając kredyty unisono, kreują depozyty. W pracach tych podkreślany jest fakt, że jedynie ok. 4% pieniądza w obiegu emitowane jest przez banki centralne, które ustalając krótkoterminowe stopy procentowe, muszą dostosować się do popytu ze strony banków komercyjnych na pieniądz banku centralnego, a nie odwrotnie.

Z kolei autorzy analizy Bundesbanku [2017], odnosząc się do powyższych tekstów, wskazali na dodatkowe uwarunkowania emisji pieniądza przez banki komercyjne w postaci popytu na kredyt ze strony prywatnego sektora. o ilości pieniądza w obiegu decydują w związku z powyższym obok banku centralnego, banków komercyjnych również podmioty niebankowe. Goodhart [2017] wykazał natomiast, że prywatny sektor jest też ograniczony możliwością zaoferowania odpowiednich zabezpieczeń. odwołując się do niemieckiej myśli na temat „mecha‑niki kredytu”, Decker i Goodhart [2018] poszerzyli analizę mechanizmu kredytu, rozróżniając między perspektywą podmiotu prywatnego jako kredytobiorcy i jako depozytariusza. Ich analiza uzmysławia, że za pieniądzem banku centralnego i ko‑mercyjnego kryje się sieć wzajemnych zobowiązań i należności zabezpieczonych prawami do majątku kontrahentów. Wiarygodność tych zabezpieczeń, wynikająca również z regulacji tworzenia zobowiązań kredytowych, decyduje o wartości wa‑luty. Nie ilość emitowanego pieniądza jest decydująca, ale zachowywanie reguł jego zabezpieczania w ramach transakcji kredytowych.


Wnioski z powyższych analiz stały się podstawą debat publicznych wokół uwarunkowań emisji pieniądza oraz systemu regulacji wobec oczywistych po‑wiązań między polityką monetarną, kredytami bankowymi, zabezpieczeniami na rynku gruntów i nieruchomości oraz stabilnością systemu systemowego. Nowe doświadczenia znalazły swoje instytucjonalne odbicie w unii bankowej.

Przypisywanie bankom komercyjnym pełni władzy w kreowaniu pieniądza i możliwości jego dowolnego i bezgranicznego pomnażania, legło u podstaw inicjatywy obywatelskiej, mającej na celu ograniczenie możliwości generowania pieniądza przez banki komercyjne poprzez wprowadzenie tzw. pełnego pieniądza. Emisja tego pieniądza musiałaby być całkowicie pokryta depozytami. Wokół tej idei, którą swego czasu propagowali Irving Fisher czy Milton Friedman, zorga‑nizowano 10 czerwca 2018 r. nawet referendum w Szwajcarii, podczas którego pomysł ten został odrzucony. W strefie euro, zwłaszcza w krajach Europy Połu‑dniowej, w debatach publicznych popularna jest z kolei Modern Money Theory, która kwestionuje konieczność intermediacji przez banki komercyjne w procesie generowania pieniądza banku centralnego i stawia znak równości między zobo‑wiązaniami fiskusa i zobowiązaniami banku centralnego [Matthews, 2019].

Debaty te przyczyniły się do zakwestionowania dominujących założeń teorii monetarystycznej, nie wykształciły jednak spójnej narracji odpowiadającej na obecne wyzwania dla polityki monetarnej banków centralnych. Tym samym banki straciły teoretyczne zakotwiczenie, pozwalające na stawianie granicy pomiędzy sferą monetarną i ekonomią polityczną. Nowy konsensus w tej kwestii nie został jeszcze wypracowany.

7.3. Banki centralne jako podmioty polityczne

Ideą Traktatu o Funkcjonowaniu unii Europejskiej było zagwarantowanie bankom centralnym niezależności w obszarze wykonywania ich mandatu. Traktat definiuje również warunki, które tę niezależność gwarantują. Niezbędnym wa‑runkiem jest zabezpieczenie emisji euro papierami wartościowymi, które przez rynki oceniane są jako bezpieczne i płynne. Błędnym jest zatem twierdzenie, że bank centralny może generować pieniądz z niczego. Każdy kredyt poprzedzający emisję pieniądza stanowi wycenę oferowanego zabezpieczenia, bez którego emisja zgodnie z Traktatami nie powinna być zrealizowana. Płynne i bezpieczne papiery wartościowe stanowią barierę dla emisji, która w okresie kryzysu wykluczała

Justyna Schulz 146

niektóre państwa członkowskie w uczestniczeniu w transakcjach z EBC. W od‑powiedzi na niedobór w niektórych państwach członkowskich solidnych obli‑gacji, EBC zareagował, obniżając standardy dla zabezpieczeń, powołując się na wyjątkowość sytuacji. Podczas pierwszego kryzysu uzasadnieniem było prze‑ciwdziałanie dezintegracji strefy euro, uwidaczniającej się m. in. w rosnących różnicach kosztów finansowania obligacji rządowych. obecnie uzasadnieniem dla tej skali zaangażowania ze strony EBC jest wyjście z kryzysu popandemicznego, połączone z zieloną transformacją gospodarki. Są to cele przynależące do sfery polityki ekonomicznej. Strategia banku centralnego jest krytycznie dyskutowana ze względu na dwa paragrafy w Traktatach o funkcjonowaniu unii Europejskiej: paragraf 123 dotyczący bezpośredniego finansowania fiskusa oraz paragraf 127 dotyczący gospodarki rynkowej.

7.3.1.Działanianarzeczfiskalnejkonsolidacji

W marcu 2020 r. EBC podjął próbę wycofania się z pierwszej linii pomocy dla dotkniętych koronawirusem gospodarek. Na konferencji prasowej, po posiedzeniu Rady Prezesów EBC 12.03.2020 r., na którym podjęto decyzję o dodatkowym pro‑gramie zakupu obligacji rządowych na rynkach wtórnych w wysokości zaledwie 120 mld EuR, prezes banku Christine lagarde stwierdziła, że problem rosnących różnic oprocentowania obligacji rządowych państw członkowskich strefy euro nie leży w zakresie odpowiedzialności banku centralnego. Tego samego dnia giełdy europejskie zarejestrowały wysoki spadek notowań giełdowych. Zapytany o negatywną reakcję rynków finansowych prezes Bundesbanku, Jens Weidmann, zauważył, że Rada nie mogła zrobić nic więcej.

„Zareagowaliśmy zgodnie z naszymi możliwościami, w odniesieniu do na‑szej roli. Istniały być może zbyt duże oczekiwania wobec Europejskiego Banku Centralnego, podobnie jak zbyt duże oczekiwania kierowane są wobec Fed czy Bank of England. obecnie banki centralne nie są na pierwszej linii frontu”19 [Weidmann, 2020, s. 15].

Jak błędna była ta ocena, okazało się tydzień później, kiedy w nocy z 18/19.03.2020 r. Rada Prezesów ECB na nadzwyczajnym spotkaniu podjęła decyzję o „powrocie na

19 „Nein, wir haben mit Blick auf unsere Rolle und Möglichkeiten angemessen reagiert. Es gab womöglich zu hohe Erwartungen an die Europäische Zentralbank, so wie es auch zu hohe Erwar‑tungen an die Fed und an die Bank of England gab. Derzeit stehen die Notenbanken nicht in der ersten Verteidigungslinie“ (tłumaczenie własne).


pierwszą linię frontu” i zainicjowała program zakupu papierów dłużnych PEPP (Pan‑demic Emergency Purchase Programme) początkowo w wysokości 750 mld EuR, zwiększony w czerwcu o 600 mld EuR, a następnie w grudniu o 500 mld EuR do sumy 1 850 mld EuR. odmiennie od zainicjowanego w 2015 r. przez M. Draghi programu PSPP (Public Sektor Purchase Programme), w ramach nowego programu poszerzono wachlarz dopuszczonych do transakcji zabezpieczeń. obejmują one nie tylko obligacje rządowe, ale również obligacje instytucji finansowych i przedsię‑biorstw. Ponadto obniżono wymagania ratingowe, dopuszczając rządowe obligacje Grecji (w PSPP były wykluczone ze względu na niski rating) i odchodząc od zakupu proporcjonalnie do wkładu kapitałowego państw członkowskich.

W uzasadnieniu głównego ekonomisty EBC Philipa lane te dodatkowe inter‑wencje na rynku obligacji oraz w struktura oprocentowania mają przeciwdziałać niekorzystnym warunkom finansowania dla państw i przedsiębiorstw, które, według Ph. lane, nie wynikają z fundamentalnych problemów podmiotów, ale są skutkiem kryzysu popandemicznego [lane, 2021].

W konsekwencji, według wyliczeń Commerzbanku, wielkość zakupu obli‑gacji rządowych przez EBC odpowiada netto emisji państw strefy euro. Banki centralne stały się największymi wierzycielami państw strefy euro, marginalizując w segmencie obligacji rządowych wycenę rynkową [Bocksch 2020]. Ta tendencja była już obserwowana przed kryzysem wywołanym pandemią. Według byłego głównego ekonomisty EBC Petera Praeta może powstać niebezpieczne przeko‑nanie, że banki centralne stały się gwarantem dłużników [Mallien, Wiebe, 2021]. Znamienny w tym kontekście jest fakt, że oprocentowanie dziesięcioletnich ob‑ligacji rządu Włoch czy Grecji kształtowały się w pierwszych dwóch kwartałach 2021 r. poniżej oprocentowania dziesięcioletnich obligacji rządu uSA. Ta wycena wynika jednak z popytu banków centralnych na obligacje państw członkowskich strefy euro, a nie z popytu rynkowego.

W sytuacji, kiedy spready są rynkowo uzasadnione, interwencje banku cen‑tralnego w celu ich zmniejszenia stanowią ingerencję w mechanizm kształtowa‑nia cen poprzez rynek, co jest sprzeczne z art. 127 Traktatu o obowiązywaniu mechanizmów rynkowych. odejście od tych zasad jest dozwolone tymczasowo i w wyjątkowych sytuacjach. Problem rodzi się, kiedy bank centralny z podmiotu zapewniającego finansowanie w ostatniej instancji staje się podmiotem pierwszej, preferowanej instancji. W powyżej wymienionym wywiadzie Peter Praet ostrze‑gał przed tendencjami do takiego strukturalnego przesunięcia funkcji banku centralnego: uważam np. za niebezpieczne, kiedy taki kraj jak Włochy rezygnuje

Justyna Schulz 148

z kredytów Komisji Europejskiej, ponieważ dzięki wsparciu EBC może się na bardziej korzystnych warunkach sfinansować na rynku kapitałowym20 [Mallien, Wiebe, 2021].

obecnym priorytetem dla EBC jest stymulowanie wzrostu gospodarczego. Związane z tym zagrożenia wynikające z rosnącego poziomu zadłużenia budżetów państw członkowskich w banku centralnym schodzą na plan dalszy: „The most important factor is economic growth. At some point, fiscal consolidation will also need to be considered. But it must not happen too early and it has to be imple‑mented in a growth ‑friendly way, that’s very important” [Schnabel, 2021].

otwarte zaangażowanie na rzecz wzrostu gospodarczego wzmacnia polityczną presję na banki centralne. Dobrym przykładem jest tutaj apel o umorzenie dłu‑gów rządowych, podpisany przez 100 ekonomistów, skierowany w lutym 2021 r. do EBC [Euractiv, 2021]. Autorzy, bazując na założeniach Modern Monetary Theory (MMT), która stawia znak równości pomiędzy zobowiązaniami banku centralnego i zobowiązaniami rządowymi, argumentowali, że obligacje rządowe państw strefy euro, których prawie 25% zakupione zostało przez banki centralne, stanowi dług wobec społeczeństw. EBC jako wierzyciel, który nie musi się obawiać straty pieniędzy i może funkcjonować z ujemnym kapitałem czy nawet, tworząc pieniądz, wyrównać straty, mógłby podpisać umowę z państwami europejskimi, w której te ostatnie zobowiązałyby się do przeznaczenia sumy umorzonej przez EBC na inwestycje w transformację społeczną i klimatyczną. Suma ta szacowana jest na ok. 2,5 bln EuR.

Propozycja ta spotkała się wprawdzie ze stanowczą odmową ze strony EBC. W ocenie członka zarządu EBC Isabel Schnabel [2021] oznaczałoby to niezgodne z traktatami bezpośrednie finansowanie budżetów. „As for the debate on debt can‑cellation, which I know is quite active in France, such a measure would clearly be in breach of the Treaty as it would constitute monetary financing. But the question goes beyond a legal argument. Economically speaking, it does not make sense. The whole idea is based on an accounting illusion. Moreover, cancelling the debt would call into question the ECB commitment to its price stability mandate. It wo‑uld undermine the rule of law and could jeopardise the ECB independence. That opinion is widely shared, including by French economists” [Schnabel, 2021].

20 „Ich halte es zum Beispiel für sehr gefährlich, wenn ein land wie Italien Kredite der Eu‑ropäischen union ausschlägt, weil es sich mithilfe der EZB zu sehr niedrigen Zinsen allein am Kapitalmarkt finanzieren kann“ (tłumaczenie własne).


Niemniej nawet obecne działania EBC w celu zwalczania skutków kryzysów są krytycznie postrzegane, co do zgodności z Traktatami. Stało się to nawet przed‑miotem sporu między TSuE a Federalnym Sądem Konstytucyjnym Niemiec, który zarzucił temu pierwszemu w wyroku z 5 maja 2020 r. nierzetelną kontrolę przestrzegania przez EBC traktatowych zapisów dotyczących jakości zabezpieczeń [Bundesverfassungsgericht, 2020].

Rzeczywiście trudno zrozumieć jak bank centralny, dla którego pieniądz stanowi zobowiązanie mógłby jednocześnie dzięki emisji tegoż pieniądza tworzyć aktywa. Kluczowe w tym kontekście jest jednak pytanie o niezależność banku centralnego w realizowaniu swojego mandatu w odniesieniu do stabilności cen. Fakt, że dla niektórych państw ograniczenie zakupów obligacji przez bank centralny oznacza‑łoby wzrost kosztów finansowania zagrażający stabilności fiskalnej, wpływa na decyzje podejmowane przez EBC, który uzasadnia je troską o wzrost gospodarczy. Niezależność banku centralnego jest zagrożona w momencie, kiedy staje się on „niezbędnym” wierzycielem dla państw członkowskich. W wyroku Trybunału Sprawiedliwości unii Europejskiej z 11 grudnia 2018 r. w odniesieniu do programu zakupu obligacji PSPP stwierdzono, że zakupy na rynku wtórnym też mogą stanowić obejście zakazu bezpośredniego finansowania, jeśli nie spełniają następujących wa‑runków: symetryczność zakupów, czyli kierowanie się kluczem kapitałowym, a nie potrzebami fiskalnymi państw członkowskich oraz wprowadzenie limitu zakupu emisji i emitenta. limity mają na celu uniknięcie przez banki centralne pozycji stra‑tegicznego wierzyciela decydującego o restrukturyzacji długów. Analizy wskazują na znaczne odchylenia w programach zakupu EBC od klucza kapitałowego oraz odchodzenie od limitów zakupu emisji i emitenta na korzyść państw o najwyższym deficycie budżetowym [Havlik, Heinemann, 2020]. Sytuacja zbliża się niebezpiecz‑nie do momentu, w którym trudno będzie zaprzeczyć, że wykupienie obligacji nie służy finansowym potrzebom budżetów państw członkowskich, co jest niezgodne z art. 123 Traktatu o Funkcjonowaniu unii Europejskiej zabraniającym bezpo‑średniego finansowania deficytów budżetowych. Poluzowanie nastąpiło zarówno w zakresie formalnych obwarowań takich jak odejście od klucza kapitałowego czy limitów dla poszczególnych emisji, jak i obniżenia standardów dla zabezpieczeń.

Niezależność banku centralnego obok regulacji statutowo ‑prawnych wynikała również z poszanowania dwóch zasad: niskiego poziomu ryzyka w odniesieniu do poszczególnych emitentów oraz wąskiego obszaru odpowiedzialności. Polityka zakupów obligacji i ujemnego czy zerowego oprocentowania stanowi wyzwanie dla tej zasady, również ze względu na społeczne koszty tej polityki.

Justyna Schulz 150

7.4. Klimatyczny zwrot w polityce monetarnejPrezes EBC Christine lagarde nie ukrywa, że wyzwania związane ze zmianami

klimatycznymi postrzega jako osobiste zobowiązanie do działania. W wywiadzie udzielonym F.T. wskazywała na odpowiedzialność wobec przyszłych pokoleń za zaniechania w tym zakresie. „I have children, I have grandchildren. I just don’t want to face those beatiful eyes, asking me and others ’What have you done’ ”. W odniesieniu do polityki monetarnej, w tym samym wywiadzie prezes lagarde zapowiedziała: „I want to explore every avenue available in order to combat climate change (...). This is something that I hold very strongly” [Khalaf, Arnold, 2020]. EBC już wymaga jako instytucja nadzorująca system bankowy wyceny ryzyka związa‑nego ze zmianami klimatycznymi, zgodnie z unijną polityką ujawniania wszelkich informacji istotnych z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju. Według Andrea Enrii, przewodniczącego nadzoru bankowego przy EBC, straty z tytułu przejścia na zielone technologie mogą osiągnąć wartość nawet 60% aktywów bankowych ze względu na wysoką liczbę kredytów dla przedsiębiorstw wysoko emisyjnych w portfolio największych banków strefy euro [Skolimowski, Munsterman, 2020]. To ryzyko musi być obecnie uwzględniane zarówno w bankowych modelach ekonomicznych, jak i w sprawozdaniach dotyczących akcji kredytowych oraz inwestycyjnych. Zaangażowanie w branżach wysoko emisyjnych interpretowane jest jako zwiększenie ryzyka bilansowego i musi być zabezpieczone w większej proporcji kapitałem bankowym.

W rozumieniu decydentów zaangażowanie ECB na rzecz zielonej transfor‑macji wpisuje się w traktatowy cel banku, jakim jest stabilizacja cen. Na blogu EBC, członek zarządu Frank Elderson tłumaczył, że traktaty nakładają na EBC wręcz obowiązek aktywności w tym obszarze, przynajmniej z trzech względów. Po pierwsze, zmiany klimatyczne przekładają się bezpośrednio na stabilność cen, jak np. susze czy powodzie na ceny produktów żywnościowych, czy zmiany regulacji na ceny energii. Po drugie, EBC jest zobowiązany do wspierania polityki gospodarczej unii, o ile nie kłóci się to z celem pierwotnym utrzymania stabilno‑ści cen. Po trzecie, unijne rozporządzenie obliguje wszystkie instytucje unijne do uwzględniania celów klimatycznych. odwołując się do doświadczeń związanych z kryzysem w strefie euro oraz pandemią, autor podkreśla zdolność ECB do in‑nowacyjnych rozwiązań i kreowania nowych instrumentów polityki monetarnej. Autor również podkreśla, że zgodnie z wyrokiem TSuE jest to dozwolone, jeśli służy utrzymaniu stabilności cenowej [Elderson, 2021]. Isabel Schnabel, inny


członek dyrektorium ECB zaznacza wprawdzie, że bank nie ma mandatu do prowadzenia polityki klimatycznej, ale w obliczu społecznych wyzwań powinien w ramach możliwości podjąć stosowne kroki, co jest może nawet konieczne ze względów traktatowych: „We cannot pursue climate policies ourselves, because that’s not part of our mandate. But given the urgency of the matter and the par‑tial irreversibility of climate change, all policymakers – and that includes central bankers – must ask themselves how they can contribute. But we must stay stric‑tly within our mandate. We do have some room for manoeuvre, however. It can even be argued that the Treaty requires us to take climate change into account” [Schnabel, 2021].

Nacisk na zaangażowanie przez EBC w zieloną transformację wywierają rów‑nież środowiska ekonomistów. Reprezentatywna jest tutaj argumentacja prof. Dirk Schoenmakera, który podkreśla, że w mandacie EBC nic nie stoi na przeszkodzie, aby popierać zieloną transformację, tym bardziej, że decyzja została podjęta w demokratyczny sposób. odmienne postępowanie byłoby schizofreniczne: „It’s a bit schizophrenic to write lengthy research on how brown assets pose a risk for financial institutions while completely ignoring them in monetary policy” [Skolimowski, Munsterman, 2020].

Klimatyczny zwrot musiałby oznaczać odejście od dwóch centralnych kotwic dotychczasowej polityki monetarnej: zasady kierowania się wyceną rynkową i za‑sady neutralności. W odniesieniu do wyceny rynkowej powszechnie powtarzana jest obecnie opinia, nawet przez dotychczas zagorzałych zwolenników gospodarki rynkowej, że rynki finansowe w odniesieniu do ryzyka klimatycznego są zawodne. Były prezes Goldman Sachs, Bob litterman, uzasadnia konieczność interwencji politycznej następująco: „Financial markets today are not pricing climate risk. The financial markets cannot do that on their own. until this fundamental flaw is fixed, capital will flow in the wrong direction“ [Meyer, 2020, s. 2].

Również w dokumentach EBC podkreślana jest konieczność dyskrecyjnej korekty ze strony banków centralnych, uwzględniającej kryteria skutków kli‑matycznych. Krytycy zasady neutralności rynkowej wskazują z kolei na fakt, że środki płyną wówczas głównie do wysoko emisyjnych podmiotów. Jak wynika z szeroko dyskutowanej ekspertyzy przygotowanej przez Greenpace, kierowanie się ceną rynkową i zasadą neutralności przez EBC przy doborze zabezpieczeń, której warunkiem jest zakup obligacji na rynkach płynnych, automatycznie fa‑woryzuje wysoko emisyjne przedsiębiorstwa, na które przypada 59% wszystkich emisji obligacji przedsiębiorstw. Jednocześnie, jak podkreślają autorzy, branża ta

Justyna Schulz 152

przyczynia się tylko w 24% do stanu zatrudnienia oraz w 29% do wartości dodanej brutto. W związku z powyższym apelują o „zazielenienie” dopuszczalnych zabez‑pieczeń, również w ramach odpowiedzialności za społecznie zdefiniowane cele polityki klimatycznej: „In its current form, the collateral framework is not only at odds with democratically defined goals of the Paris Agreement and the Eu’s Green Deal, but it also actively underpins financial market failures and reinforces the carbon lock‑in“ [Dafermos i in., 2021, s. 3].

Przed klimatycznym zwrotem EBC, odpowiadając na zarzuty, wskazałby na strukturę rynku obligacji, na którym zielone obligacje stanowią jedynie ok. 5%. W obecnej atmosferze członek dyrektorium EBC, Isabel Schnabel zasugerowała konieczność głębszej debaty na temat zasady neutralności rynkowej: „one of the points being debated more fiercely is whether our private asset purchase pro‑grammes unduly favour carbon intensive firms. In fact, this is partly true simply because those are the firms that tend to issue bonds. This situation necessitates as in‑depth discussion on whether the existing interpretation of what we call the principle of market neutrality is the right one” [Schnabel, 2021].

Działania na rzecz klimatu uznane zostały za nowy cel polityki monetarnej również przez inne banki centralne. Bank of England np. wprowadził od marca 2021 r. regulacje nakazujące uwzględnianie ochrony klimatu w polityce mone‑tarnej i stopniowe wykluczanie ze swojego portfolio akceptowanych zabezpie‑czeń obligacje wysokoemisyjnych podmiotów. Ponadto 89 banków centralnych i instytucji nadzoru finansowego powołało 12 grudnia 2017 r. organizację NGFS (Network for Greening the Financial System) w celu podejmowania wspólnych działań na rzecz osiągnięcia celów klimatycznych sformułowanych w paryskim porozumieniu klimatycznym.

Podsumowanie

Zarysowane zmiany w polityce monetarnej są szczególnym wyzwaniem dla systemu banków centralnych, jakim jest strefa euro. W nowym podejściu zwięk‑sza się obszar dyskrecyjnych decyzji, co w sytuacji dywergencji gospodarczej obserwowanej w strefie euro może stać się źródłem dodatkowych konfliktów, tym bardziej że zmiany te wpływają na niezależność banków centralnych oraz mają odczuwalne dla społeczeństw efekty redystrybucyjne.


Niezależność banku centralnego, postrzegana jako czołowa zdobycz okresu monetarystycznego, oparta była na wąsko zdefiniowanym celu. To pozwalało na traktowanie polityki monetarnej jako obszaru w gestii technokratów. Wąski cel wykluczający ingerowanie w obszary ekonomii politycznej stanowił uzasadnienie dla niezależności banku centralnego bez konieczności demokratycznej legity‑macji. Krytycy obecnej strategii EBC wskazują na odchodzenie od tych założeń i popadanie w „syndrom pomocniczości”.

„Miejsce przesadzonej suwerenności banków centralnych zajął syndrom pomocniczości, w którym banki centralne rozumieją swoją rolę na wzór zakładu naprawczego dla ponoć niefunkcjonującego kapitalizmu. To co było pomyślane dla faz przesilenia, grozi pozostaniem stałą praktyką. To zmniejsza niezależność banku centralnego, ponieważ coraz więcej podmiotów traktuje jako obowiązek banku, ochronę ich przed stratą” [Braunberger, 2021, s. 15]21.

odchodzenie od zasad i reguł, rodzi pytania o legitymizację tych działań, a zwłaszcza jej redystrybucyjnych efektów. Programy zakupu obligacji wpływają na rosnące notowania akcji i ceny nieruchomości. Niskie oprocentowanie, które w uzasadnieniach ma służyć przedsiębiorstwom, faworyzuje właścicieli akcji i nieruchomości kosztem oszczędzających w sposób tradycyjny lub w funduszach emerytalnych. Polityka ta ma wpływ na coraz bardziej ograniczoną możliwość budowania pozycji właścicielskich zwłaszcza dla młodych osób, dla których wła‑sne mieszkanie staje się nieosiągalne. Polityka ta przekłada się na rosnące ceny gruntów jako obiektu spekulacji, co staje się problemem dla rozwoju rolnictwa. Również zielona transformacja wiąże się z istotnymi efektami redystrybucyjnymi. Prowadzi bowiem do dewaluacji majątku opartego na tradycyjnych technologiach, które z powodu nowych zasad kredytowania będą miały utrudniony dostęp do środków finansowych. Jednocześnie niskie koszty kredytowania przyczyniają się do utrzymywania na rynku przedsiębiorstw, które w innych warunkach musiałyby zakończyć działalność. Wpływa to negatywnie na produktywność gospodarki i na jej potencjał wzrostowy. Ponadto groźba kryzysów zadłużeniowych na skutek wzrostu oprocentowania ogranicza pole manewru dla banku centralnego.

21 „An die Stelle übertriebener Souveränität der Zentralbanker ist nun ein Helfersyndrom ge‑treten, in dem Notenbanken sich zunehmend als eine Art Reparaturbetrieb für einen vermeintlich nicht mehr funktionierenden Kapitalismus verstehen. Was für akute Phasen gedacht war, droht sich als permanent Maßnahme zu verwandeln. Dies unterminiert die unabhängigkeit der Zentralbank, da immer mehr Akteure als Pflicht der Bank ansehen, sie vor Schaden zu bewahren“.

Justyna Schulz 154

Już krótki zarys społecznych efektów redystrybucyjnych wskazuje na konflikt interesów pomiędzy niezależnością banku centralnego, a jego zaangażowa‑niem w obszarach ekonomii politycznej, które w systemach demokratycznych są przedmiotem debat i wyborów natury politycznej. To zaangażowanie banków centralnych w ekonomię polityczną wymaga wypracowania nowego konsensu. Wąski i technokratyczny opis mechanizmów tej polityki okazał się zawodny. Nie pozwolił na dostrzeżenie nadciągających kryzysów walutowo ‑finansowych. Równie niebezpieczne jest jednak używanie instrumentów sfery monetarnej w zastępstwie reform strukturalnych czy fiskalnych. Zainaugurowany przez Ch. lagarde 23 stycz‑nia 2020 r. przegląd strategii monetarnej w strefie euro ma uwzględniać również odpowiedź na pytanie, czy i na ile ECB powinien zaangażować się w procesy odpowiedzi na zmiany klimatyczne czy wyzwania technologiczne. Z wypowiedzi decydentów wynika, że pytanie o „czy” zostało już pozytywnie rozstrzygnięte. Przy zgodzie na tę ewolucję istotna jest świadomość, że może mieć ona w dalszej kon‑sekwencji wpływ na ograniczenie dotychczasowego zakresu niezależności banku centralnego. Zaangażowanie w obszary ekonomii politycznej wymaga bowiem, ze względu na redystrybucyjne efekty, legitymacji demokratycznej.

Ekonomiczny postpandemizm, czyli od chaosu i redundancji zasobów... 155

Andrzej Szplit*

ekonomiczny poStpandemizm, czyli od chaoSu i redundancji zaSobóW oraz kompetencji do harmonii ładu StanoWioneGo

„Bo w teatrze życia, nie ma prób, od razu przechodzimy do przedstawienia swojej roli, mimo braku scenariusza na przyszłość”

Seneka

WprowadzeniePojawienie się w marcu 2020 r. pandemii CoVID‑19 stało się testem dla

wielu gospodarek w kierunku identyfikacji zdolności adaptacyjnych w nagle zmieniającym się otoczeniu. Już wcześniej prowadzenie biznesu nacechowane było dużą zmiennością i wymagało przestawiania się na elastyczność i adaptowal‑ność. Zmiany dotyczą identyfikacji nowych celów, zmian w obszarze inwestycji, produkcji, usług, automatyzacji i robotyzacji. Czas pandemii dla gospodarki jest trudnym i wymagającym okresem. Natrafia się na dużą niepewność, wiele pytań pozostaje bez odpowiedzi. Z drugiej strony jest to też szansa do przetestowania skutecznych rozwiązań.

Rozdział ma na celu identyfikację dróg wyjścia z trudnego położenia pande‑mii. Sytuację komplikuje dodatkowo kryzys klimatyczny i wymogi standardów Zielonego ładu. Według wstępnego szacunku Głównego urzędu Statystycznego na początku 2021 r. nasze PKB spadło o 1,2% w ujęciu rok do roku. Recesja

* Prof. dr hab. Andrzej Szplit – Wyższa Szkoła Ekonomii, Prawa i Nauk Medycznych im. prof. Edwarda lipińskiego w Kielcach.

Andrzej Szplit 156

w Polsce więc trwa, co powoduje ograniczanie wydatków konsumentów oraz liczne bankructwa przedsiębiorców. utrzymująca się długo niepewność wpływa także na spadek inwestycji. Przedsiębiorcy wciąż wolą odkładać pieniądze na czarną godzinę niż je wydawać, co z drugiej strony dodatnio wpływa na płynność finansową. Polska miała w zeszłym 2020 r. znaczną inflację na poziomie 3,7% (przy unijnej średniej na poziomie 0,7%), którą rząd tłumaczy m. in. wzrostem cen usług. Inflacja będzie spadać w Polsce bardzo wolno, czyli do 3,5% w 2021 r. (przy unijnej średniej 1,9%) oraz 2,9% w 2022 r. Polski rynek pracy okazuje się stosun‑kowo odporny na kryzys pandemiczny, co przekłada się na prognozowaną stopę bezrobocia w bieżącym roku na poziomie 3,5% przy unijnej stopie 7,6%. Polski deficyt finansów publicznych ma wynieść w bieżącym roku 4,3% PKB. Komisja Europejska oblicza, że wsparcie z Funduszu odbudowy w tym roku będzie równe 0,4% polskiego PKB. Pocieszającą wiadomością dla Polski jest niezła prognoza dotycząca gospodarki unii Europejskiej, która będzie się dynamicznie rozwijać zarówno w 2021 r., jak i 2022 r. Gospodarka całej unii ma wzrosnąć w bieżącym roku o 4,2% oraz o 4,4% w przyszłym. Polski dług publiczny wyniesie w tym roku 57,1% PKB (według metodologii unijnej) [GuS, 2021].

Żeby osiągnąć przewidywany w 2021 r. 4% wzrost PKB, polska gospodarka musi dokonać szeregu zmian adaptacyjnych, ale przede wszystkim systemowych, o których traktuje niniejszy rozdział. Do takich należą m. in. refleksje na temat New Green Deal, krytyki szkoły optymalizacji i uwzględnianie w budowanie strategii działania zasad redundancji zasobów i kompetencji.

Prawdziwym sprawdzianem sytuacji w Polsce w okresie postpandemii będzie reakcja gospodarki na wygaszanie nadzwyczajnego wsparcia koronakryzyso‑wego.

8.1. PandemiaCOVID‑19–zagrożenieglobalne

Pandemia CoVID‑19 rozpoczęła się jako epidemia 17 listopada 2019 r. w mie‑ście Wuhan, w prowincji Hubei, w środkowych Chinach, ale już w połowie stycznia 2020 r. wirus rozprzestrzenił się w całych Chinach. Przemieszczenie się ludności, związane z odbywającymi się w drugiej połowie stycznia obchodami chińskiego nowego roku, znacznie ułatwiło rozwój zakażeń w Chinach. Jednocześnie, wirus rozprzestrzeniał się także, poza tym krajem – pierwszy przypadek poza jego granicami potwierdzono już 13 stycznia 2020 r. w Tajlandii. W drugiej połowie


lutego 2020 r. ogniska zakażeń z setkami chorych wybuchły w Korei Południowej oraz w Iranie. Natomiast w Europie pierwsze przypadki odnotowano 24 stycznia 2020 r. u dwóch osób przebywających we Francji. Na przełomie lutego i marca 2020 r. najbardziej dotkniętym regionem na świecie stały się Włochy. około miesiąc później najwięcej zachorowań miało miejsce w Stanach Zjednoczonych, które aż do marca 2021 r. przodowały w statystykach nowych zgonów i zakażeń. Na początku wiosny 2021 r. państwem, w którym notowano najwięcej zachorowań stały się Indie. od 4 marca 2020 r. są notowane zakażenia wirusem SARS‑CoV‑2 w Polsce. Pierwszy przypadek zakażenia tym wirusem stwierdzono w Zielonej Górze, gdzie zdiagnozowano zachorowanie 66‑letniego mężczyzny, który przy‑jechał autokarem z Niemiec.

Skutki pandemii CoVID‑19 dotyczą nie tylko ochrony zdrowia społeczeństw, ale dają się odczuć we wszystkich sferach życia. Gospodarcze następstwa pan‑demii odnotowano już 24 lutego 2020 r. znacznymi spadkami na giełdach całego świata, w tym rekordowe w skali kilku lat m. in. notowania WIG 20. Także Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie wykazała najsilniejszy spadek od czterech lat. W następstwie tego w uSA mocno spadły ceny ropy naftowej. Nastąpiły gwałtowne niedobory w zaopatrzeniu, doprowadzające w niektórych przypad‑kach do wybuchu paniki przy zakupach. Nastąpiło raptowne zwiększenie ilości zakupów różnych produktów (w tym spożywczych) w sklepach internetowych, doprowadzając niejednokrotnie do ich blokady z powodu zbyt niskiej wydajności technicznej systemów, nieprzygotowanych na tak duży wzrost.

Niepokojące treści płyną z rynków finansowych – 22 kwietnia 2021 r. Business Insider poinformował, że Międzynarodowy Fundusz Walutowy prognozuje, że polski dług publiczny, w trzech latach pandemicznych, zwiększy się o 451 mld PlN. Dla porównania, dług publiczny całego świata wzrośnie o 24,6 mld uSD [Medonet, 2021].

Tempo rozprzestrzeniania się CoVID‑19 skłania biznes do uwzględniania możliwości wielkiego ryzyka strategicznego i operacyjnego, do przypadków opóźnień lub przerw w dostawach surowców, do zmian popytu ze strony konsu‑mentów, do zwiększonych kosztów.

Rodzą się pytania:czy realizowana strategia będzie w obecnych czasach korzystna i efektywna?•czy przyjęty model biznesowy pozwoli na maksymalizację zysków?•czy nie powinno się rozważyć zmiany formy działania i współpracy z partne‑•rami i klientami?

Andrzej Szplit 158

8.2.Postpandemizm–perspektywaprzyszłości:instytucjonalna

Perspektywa instytucjonalna rozpatruje badanie sytuacji w obszarze instytucji otoczenia biznesu. Wiele na to wskazuje, że w okresie postpandemicznym sprawa ta nabierze większego znaczenia. Perspektywa instytucjonalna zakłada kształto‑wanie procesów gospodarczych poprzez zmiany struktury instytucji społecznych i system prawa. Relacje tych dwóch instytucji na wewnętrzne funkcjonowanie biz‑nesu widać już w koncepcji M. Webera. określone szczeble hierarchii kierowania i podział kompetencji i odpowiedzialności zdefiniowały na długie lata zasadniczą koncepcję menedżerską. ukoronowanie perspektywy instytucjonalnej następuje na gruncie koncepcji kosztów transakcyjnych [Prahalad, 2006].

Wobec zaistniałej dramatycznej sytuacji pandemii powstaje pytanie, co trzeba zrobić, aby dokonać poprawy w podejściu instytucji do przyszłości?

Kilka kierunków zasługuje z tego punktu widzenia na szczególną uwagę.a) Należy na nowo określić funkcję strategiczną państwa i biznesu. Nie chodzi

tu o powiększanie udziału państwa w bieżące działania biznesu, wręcz prze‑ciwnie powinno się ograniczać rolę instytucji państwowych w procesach operacyjnych na korzyść perspektywy długookresowej. W niej zaś określać strategię i wizję co można osiągnąć, możliwość dokonania koncentracji na zadaniach o najważniejszym znaczeniu i sprostania wyzwań przyszłości, wybrać narzędzia dla koordynacji wewnętrznej działań wszystkich instytucji państwa i jednostek biznesowych.

b) Skutki pandemii wymuszą konieczność wdrożeń w rozbudowie infrastruktury instytucji prowadzących badania nad przyszłością, na szczeblu rządu, Polskiej Akademii Nauk, na uczelniach oraz stworzenie zachęt do podobnych badań w sektorze prywatnym.

c) Należałoby wziąć pod uwagę prawdopodobieństwo zastąpienia budżetowania przez prognozowanie kroczące, przedłużenie funkcjonowania instytucji – budżet państwa – poza okres jednego roku. Horyzont jednoroczny w okresie postpandemicznym wydaje się mało efektywny.

d) Należałoby rozważyć zmiany w programach edukacyjnych i oświatowych (media) oraz w działaniach sektora B+R pod kątem wyzwań postpandemicz‑nych, w tym społecznych i ekologicznych (Zielony ład).


Tworzeniu, utrzymaniu i egzekwowaniu instytucji, w tym kontraktów jako formy współpracy, towarzyszą koszty transakcyjne. Dotychczas nie wypracowano jednej, uniwersalnej definicji tej kategorii, a wręcz przeciwnie, na potrzeby badaw‑cze tworzone są kolejne interpretacje, co krytycy nowej ekonomii instytucjonalnej uznają za słabość metodyczną.

Istotnym elementem perspektywy instytucjonalnej, nasilonej w okresie pan‑demii presją otoczenia są przypadki nielojalności stron kontraktów. oportunizm wpisany w naturę człowieka sprawia, że zawsze kieruje się on własnym intere‑sem i jest uczciwy, na ile mu się to opłaca. Skutki nielojalności można porównać z efektami zewnętrznymi, które powstają, gdy działalność jednego podmiotu powoduje szkody innym podmiotom, mimo tego szkodzący nie ponosi kosztów, a poszkodowany nie uzyskuje rekompensaty [Blaug, 2000].

W relacjach rynkowych nielojalność może przybrać formę błędnej informacji, a w przedsiębiorstwach nielojalni mogą być zarówno pracownicy, jak i pracodawcy. Częstym przypadkiem nielojalności wobec państwa mogą być przestępstwa po‑datkowe, czy też uleganie grupom nacisku w procesie tworzenia przepisów prawa. uwzględnienie tych zjawisk przez pryzmat kosztów transakcyjnych, zwłaszcza wobec ograniczonego zasobu treści operacyjnych takiego rozumowania powinno być wyzwaniem dla nauki i praktyki [Williamson, 1998].

W okresie postpandemicznym szczególną uwagę należy poświęcić tworzeniu bardziej urozmaiconego układu instytucjonalnego, zarządzaniu grupami intere‑sów (stakeholders management), zarządzaniu relacjami, aliansami, partnerstwem publiczno ‑prywatnym, organizacjami pozarządowymi itp.

8.3.Postpandemizm–perspektywaprzyszłości–społeczno‑ekologicznagospodarkarynkowa

Wartością dodaną wniesioną przez perspektywę instytucjonalną (w tym ekonomię kosztów transakcyjnych) jest koncepcja biznesu odmienna od neokla‑sycznej. W tym ujęciu firma jest określona jako struktura zarządzania, kontrakty zawierane wewnątrz i z podmiotami zewnętrznymi. Słabością perspektywy instytucjonalnej jest problem kwantyfikowania kosztów transakcyjnych, które najczęściej są niemierzalne. Zasługą perspektywy instytucjonalnej jest włączenie do modelu podejmowania decyzji czynnika behawioralnego, jakim jest założenie

Andrzej Szplit 160

o nielojalności stron. oportunizm przyczynia się do zwiększenia kosztów trans‑akcyjnych polegających na podejmowaniu działań i środków zabezpieczających przed niepewnością.

Te wartości wniesione przez perspektywę instytucjonalną mogą być wspoma‑gane przez koncepcje podkreślające możliwości tworzenia ładu gospodarowania uwzględniającego społeczną odpowiedzialność biznesu.

W wielu opiniach można odnaleźć słowa krytyki wobec realizacji społecznej odpowiedzialności biznesu. Wydaje się, że zwłaszcza wobec zjawisk pandemii należy zastąpić „starą” koncepcję społecznej odpowiedzialności biznesu CSR 1.0, która bazowała na niesystemowych, odcinkowych działaniach na rzecz ogółu, związanych z prowadzeniem strategii CSR dotyczącej kompleksowego, holistycz‑nego ujęcia na działalność firmy ukierunkowaną na szerokie grono interesariuszy, tzw. CSR 2.0. Można więc zadać pytanie, czy to doskonalenie koncepcji stawi czoła wyzwaniom postpandemizmu? Czy też pod nową szatą nadal można bę‑dzie tolerować nieetyczne zachowania? A. Jabłoński nawiązuje do bestsellera amerykańskiej literatury zatytułowanego Wolność Jonathana Franzena, który pokazał w tej książce ludzi, którzy zostali oszukani, wierząc w szczytne ideały, a pod przykrywką etycznych zachowań realizowali niemoralne cele korporacji. W tym ujęciu społeczna odpowiedzialność biznesu jest traktowana wyłącznie jako instrumentarium mające na celu wzbogacenie się akcjonariuszy [Jabłoński, 2013]. Nie brak też głosów, że stosowanie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu może być przeszkodą dla efektywnego rozwoju, czy też może utrudnić podejmowanie racjonalnych decyzji. Wypaczanie koncepcji społecznej odpowie‑dzialności biznesu może się też wyrażać w postawach filantropijnych, co już często prowadzi do nieroztropności, czy też wręcz do bankructw. W sytuacji procesów postpandemicznych i idących z nimi w parze faktów zbliżania się jednostek całego świata, nabiera innego, większego znaczenia aktywność osobista.

Wiele na to wskazuje, że społeczna odpowiedzialność biznesu, wchłaniając zasady społecznej gospodarki rynkowej, może być swoistą odmianą społecznej odpowiedzialności biznesu CSR 3.0.

Stosowanie mechanizmów społecznej odpowiedzialności biznesu w okresie postpandemii może się więc stać elementem naturalnego rozwoju firm.

Wartością dodaną szczególnie pożądaną w okresie postpandemii jest respek‑towanie zasad ładu gospodarowania w funkcjonowaniu społecznej odpowiedzial‑ności biznesu. Zasady te odgrywają podobną rolę jak kodeks (karta) dobrych praktyk, funkcjonujący w wielu krajach. Zasady dobrych praktyk krajów oECD


należą do rozwiązań zaliczanych do tzw. prawa miękkiego. oznacza to, że firmy nie mają obowiązku ich stosowania, ale ze względu na negatywny odbiór spo‑łeczny odmowy, zwykle je wprowadzają. Polska znajduje się w okresie dalszego przyjmowania tych kodeksów i dotychczasowe doświadczenia można uznać za zachęcające. Z perspektywy istotne jest, że wzorcem takiego podejścia są idee społecznej gospodarki rynkowej, na której opiera się konstytucyjny model ustroju społeczno ‑ekonomicznego w Polsce. Idee te nie są nowe, ale aktualna sytuacja pandemii potwierdza zasadność ich stosowania. Stąd waga i użyteczność koncepcji ukierunkowanych na łagodzenie dysfunkcji społeczno ‑ekonomicznych. To duże wyzwanie dla polskiego biznesu związane z poszukiwaniem ładu gospodarowa‑nia. Nie jest to łatwa droga wobec następstw kryzysu pandemii, mającego trzy wymiary – ekonomiczny, społeczny i ekologiczny. ład jest atrybutem życia spo‑łecznego i gospodarczego. Jest różnorodnie definiowany i realizowany. Wspólną cechą jego różnorodnego interpretowania jest dopasowanie elementów i struktury różnych systemów zapewniających osiąganie celów przez te systemy. W przed‑siębiorstwach chodzi o ukształtowanie ładu, który pozwala łączyć różnorodne elementy i procesy w spójną całość. ład jest podstawowym kryterium oceny skuteczności i polityki przedsiębiorstwa. Można stwierdzić, że ład jest stanem idealnym, abstrakcyjnym, gdyż w rzeczywistości mamy do czynienia z nieustan‑nym naruszeniem ładu. W ujęciu normatywnym ład gospodarowania nie może być jednak celem autonomicznym w tym sensie, że stan równowagi lub bliski równowadze nie może być traktowany jako nadrzędny w stosunku do ważnych celów gospodarczych i społecznych.

Wiele wskazuje na to, że także inne teorie, w tym teorie ordo, dotyczące ładu gospodarczego mogą być pomocne w rozumieniu istoty przedsięwzięć postpandemii. Teorie ordo nawiązują w swojej nazwie do pojęcia „ordo”. Znane było już w antycznej filozofii, a w średniowieczu definiowano je jako połączenie różnych elementów struktury społecznej w jedną sensowną całość. Wychodząc z pojęcia „ordo”, twórcy ordoliberalizmu nie chcieli ograniczać się tylko do tego, co cechowało tradycyjny liberalizm, tzn. walki o wolność jednostek gospodaru‑jących i swobodzie funkcjonowania rynku. uważano za konieczne uzupełnienia sztandarowej walki liberałów o wolność i wolny rynek, o politykę kształtowania przez państwo wolnościowego ładu gospodarczego. To m. in. z tego powodu ordoliberalizm i wynikająca z tego nurtu społeczna gospodarka rynkowa zali‑czana jest do szeroko pojętego myślenia neoliberalnego. Że jest to stosunkowo pojemna definicja świadczy np. argumentacja ekonomisty socjaldemokratycznego

Andrzej Szplit 162

J. Delonga, według którego neoliberałem jest każdy zwolennik wolnego handlu w skali globalnej, oraz niezbyt rozbudowanego państwa, którego rola jest ograni‑czona do oferowania dóbr publicznych [Delong, 2000]. W ocenie A. Zawojskiej do tak zdefiniowanych neoliberałów można zaliczyć także jego ważnych krytyków spośród ortodoksyjnej ekonomii, np. noblistów Roberta Solowa, Josepha Stiglitza czy Amartyę Sena [Zawojska, 2006].

E. Mączyńska i P. Pysz dodają, że w literaturze dotyczącej tego tematu wystę‑puje od dziesięcioleci zamieszanie i zamęt pojęciowy [Pysz, Mączyńska, 2013].

W publikacji poszukuje się odpowiedzi na zagrożenia kryzysowe (pande‑miczne), używając do tego odniesień i rozwiązań związanych z osiąganiem ładu gospodarowania, w tym odwołania do teorii ordo, zaliczanych przez główny nurt teorii neoklasycznej do grupy tzw. heterodoksyjnych szkół myślenia ekonomicz‑nego (tabela 8.1).

Tabela 8.1. Kierunki myślenia neoliberalizmu

Nazwa kierunku Główne zadania Przedstawiciele

Tradycyjny neoliberalizm odnowa klasycznego liberalizmu. Spontaniczny rozwój ładu konkurencyjnego

Friedrich August von Hayekludwig von Mises

ordoliberalizm i społeczna gospodarka rynkowa

ukształtowanie przez państwo ładu konkurencyjnego oraz w razie konieczności zgodne z logiką rynku interwencje w przebieg procesu gospodarczego

Franz BöhmWalter Euckenludwig ErhardWilhelm RöpkeAleksander Rüstow

Neoliberalna ekonomia podażowa

Wzmocnienie strony podaży w gospodarce

Milton FriedmanArthur lauferRonald ReaganMargaret Thatcher

ordoliberalizm i społeczno‑‑ekologiczna gospodarka rynkowa

Kształtowanie przez państwo ładu konkurencyjnego zgodnego z logiką rynku i regulacjami New Green Deal (Zielonego Nowego ładu)

Alexandra ocasio ‑CortezDavid AdlerElżbieta MączyńskaGreta ThunbergGrzegorz W. KołodkoRafał KrupskiHu AngangJanis WarufakisJerzy HausnerNoami KleinPiotr Pyszursula von der leyen

Źródło: opracowanie własne, na podstawie P. Pysz [2005].


uważa się, że rozwój nauk ekonomicznych winien czerpać z teorii ordo i zara‑zem z zasady ładu gospodarczego w sensie miejsca jej w danym czasie i miejscu, przy uwzględnieniu różnic kulturowych. W teorii ordo koncepcji ładu gospo‑darczego postuluje się, żeby ład doprowadził do przezwyciężenia istniejącego w kryzysie (pandemii) zarządzania podmiotami gospodarującymi nieporządku, chaosu i anarchii. Sformułowane dawniej koncepcje ładu stanowionego Euckena oraz ładu spontanicznego von Hayeka wymagają w obecnej pandemicznej sytuacji empirycznej weryfikacji.

Na wymóg nowego podejścia do nauk ekonomicznych zwracają też uwagę Grzegorz W. Kołodko [2020b] oraz przedstawiciele open Eyes Economy. Z ich analiz wynika konstatacja, że świat, który dotychczas znaliśmy i uważaliśmy za bezpieczny zmienia się. Nie działa już to, co działało dotychczas. J. Hausner twierdzi, że musimy wyjść poza schematy i zastanowić się, jaka powinna być przyszła długofalowa ścieżka rozwoju, zwracając przy tym uwagę na problem braku równowagi sił. Ten brak wywołał tzw. quarterly capitalism, czyli kapitalizm kwartalny, w którym liczy się krótkoterminowy wynik, a nikt nie martwi się o so‑lidne podstawy czy uczciwość w biznesie. Jednak bez nich nie da się nic stabilnego zbudować i osiągnąć trwałego rozwoju, zaznacza J. Hausner. Rozwiązaniem jest powrót do gospodarki opartej na wartościach i zaufaniu oraz na nowej filozofii zarządzania firmą i jej marką [Hausner, 2019].

Dramat pandemii zderza się dodatkowo z wielkim zagrożeniem ekologicznym. Zrodziło to potrzebę poszukiwania niezbędnych rozwiązań. Warto tu przypomnieć o rozwijanej w Niemczech i Wielkiej Brytanii, a niemal równolegle w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie koncepcji Nowego ładu Ekologicznego czy Zielonego (New Green Deal). W uSA jest ona propagowana przez Alexandrę ocasio ‑Cortez i większość demokratycznych członków Izby Reprezentantów. Zwolennicy tego nurtu postulują zwiększenie roli państwa, zakresu świadczeń socjalnych, bój z za‑śmiecaniem planety (w tym przede wszystkim z plastikiem), szybkie przechodzenie na alternatywne źródła energii oraz całkowitą zmianę istniejącej infrastruktury komunikacyjnej, z przejściem na źródła solarne i wiatrowe oraz samochody elektryczne. Główne cele to: powszechna opieka zdrowotna, gwarantowana praca na etacie, prawo do zamieszkania w godziwych warunkach, obowiązkowa szkoła średnia, 100% energii ze źródeł odnawialnych do 2030 roku.

Wybór właściwego rozwiązania będzie w dużym stopniu zależeć od odpo‑wiedniego podejścia systemowego i instytucjonalnego. Już obecnie, choć do końca pandemii daleko, a ostateczny wynik nie jest znany, dużo na to wskazuje,

Andrzej Szplit 164

że pandemia wywoła dalekosiężne skutki: gospodarcze, w tym zagrożenia sku‑teczności łańcuchów dostaw i utrwalone już prawa globalizacji, społeczne, w tym w zakresie ochrony zdrowia i mobilności, geostrategiczne, a także mentalne.

8.4. Fiaskoszkołyoptymalizacjiiswoisty„postpandechizm”(niezbędneipowszechneuregulowania)planowanychzamierzeń

Dużo świadczy o tym, że można, a nawet trzeba korzystać z założeń stworzo‑nych w początkach ubiegłego stulecia, a opartych na znacznie starszych regułach racjonalnego i sprawnego działania, oczywiście przy stałym unowocześnianiu na‑rzędzi realizacji tych projektów. Z drugiej strony można zaobserwować pojawianie się pozornie rewelacyjnych rozwiązań obecnego kryzysu pandemii. Przykładem mogą być odniesienia do szkoły optymalizacji. W ramach tej koncepcji preferowane są głównie wyniki finansowe i zasada just in time, a znacznie mniej stabilizacja i trwałość organizacji, tak oczekiwane w czasie pandemii. Model ten specjaliści określają mianem „wreckage economics”, czyli modelem demontażu polegającego na wyciśnięciu maksymalnych zysków, gdzie nie planuje się rezerw, bowiem za‑pasy odpowiednich zasobów mogą powodować zwiększenie kosztów. Fachowcy te zapasy określają mianem „strategic slack”, czyli luzem strategicznym.

Dużo na to wskazuje, że bez odpowiedniego nadmiaru (redundancji) zasobów i kompetencji, wychodzenie z kryzysu pandemii będzie utrudnione lub całkiem niemożliwe [Szplit, 2020].

Wydaje się, że użytecznym podejściem byłoby rozważenie wdrożeń i rozwią‑zań związanych z wynikami badań strategicznych związanych z uwzględnianiem identyfikacji i wykorzystaniem okazji (pandemia) oraz identyfikacją i tworzeniem redundancji zasobów i kompetencji, które należy tworzyć ze względu na zagro‑żenia, ale i szanse pandemii [Krupski, 2007].

Przykładowo brak odpowiednich redundancji zasobów i kompetencji w iden‑tyfikowaniu zmian klimatycznych powoduje wywołanie głębokich kryzysów eko‑logicznych, wyczerpywanie się modelu, według którego wykorzystuje się przyrodę w tak szybkim tempie, że naturalne cykle regeneracyjne nie są w stanie nadążyć za poczynionymi przez człowieka zmianami. Choroby przenoszone ze zwierząt na ludzi często są powiązane z rosnącą presją na biosferę i siedliska. Poczynione do tej pory działania potwierdzają opinię o potrzebie strategii międzynarodowej


oraz na poziomie każdego państwa. Potrzebne są skuteczne przepisy i ich egze‑kwowanie. Dużym wyzwaniem postpandechizmu (niezbędnych i powszechnych uregulowań) będzie konfrontowanie się z logiką kapitalizmu, która utożsamia zdrową gospodarkę z ciągłą presją na wzrost PKB. Alternatywą powinno być dążenie do ograniczenia kolejnych, globalnych kryzysów (pandemii). W ramach społeczno ‑ekologicznej gospodarki rynkowej stawia się pytanie o potrzebach społeczeństwa, tzn. czego oczekują ludzie, aby wieść dobre życie. Paradoksem jest fakt, że można mieć Zielony ład i tworzyć mnóstwo miejsc pracy, paneli fo‑towoltaicznych, energii wiatrowej, ale bez zmniejszenia emisji, bez zmniejszenia nadmiernej konsumpcji.

obserwowane zjawiska mogą też prowadzić do paradoksalnego stwierdzenia, że pandemia może uratowała świat, mimo że dominuje pesymizm, że CoVID‑19 powoduje, że świat jest mniej otwarty, biedniejszy i mniej demokratyczny, wzrósł nacjonalizm państwowy, a instytucje ponadnarodowe zeszły na dalszy plan. Można założyć, że to tylko chwilowe dysfunkcje. Specjaliści powołują się na doświadczenia lat 30. i 40 XX wieku, impetu może nabrać przeciwprąd twardego internacjo‑nalizmu. Wyraźnie go widać np. w działaniach na rzecz ochrony klimatu. Sama pandemia jest dowodem naszej współzależności i współdziałania [Stefanicki, 2021]. Zebrane doświadczenia pandemii mogą być wykorzystane w bardziej sku‑tecznej polityce rządów i korporacji do zabezpieczenia surowców strategicznych i łańcucha dostaw. Na kolejne pandemie rządy będą sprawniej reagować, a środki przeznaczone na ochronę zdrowia skuteczniej przyczyniać się do wyleczania chorób społecznych. Również praca zdalna jest szansą dla krajów rozwijających się, przy niezbędnej infrastrukturze dużo tańszej od budowy dróg.

Podsumowanie

Trwałe rozwiązywanie sytuacji kryzysowych (pandemii) wymaga opanowania zarządzania sytuacjami problemowymi. Dotyczy to identyfikacji sytuacji powo‑dujących konflikty i zagrożenia, analizy tych problemów, oceny ich wpływu na działalność gospodarowania. Następnym krokiem będzie planowanie działań naprawczych i usprawniających oraz sposobów realizacji wytyczonych celów. Procedurę tę widzimy w przedstawionej strukturze rozdziału. Badany problem rozważany jest na tle dramatu pandemii CoVID‑19. Następnie sposoby realizacji, a więc rozwiązywanie problemów pandemii rozpatrywane wspólnie z wyzwaniami

Andrzej Szplit 166

modelu New Green Deal przedstawiane są wobec perspektywy przyszłości – in‑stytucjonalnej i perspektywy przyszłości – społeczno ‑ekologicznej gospodarki rynkowej. Proponowane przedsięwzięcia formułowane w formie swoistego post‑pandechizmu (niezbędnych i powszechnych uregulowań) odnoszą się m. in. do krytyki szkoły optymalizacji oraz uwzględniania w budowie strategii redundancji zasobów i kompetencji.

Współdecydowanie pracowników w przedsiębiorstwach w Niemczech... 167

Eugeniusz Gostomski*

WSpółdecydoWanie pracoWnikóW W przedSiębiorStWach W niemczech elementem Społecznej GoSpodarki rynkoWej

WprowadzeniePrzedmiotem rozdziału jest unikatowy w Europie system współdecydowania

pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami w Niemczech (Mitbestimmung), który znajduje wyraz w funkcjonowaniu w prywatnych podmiotach gospodar‑czych rad zakładowych i udziale pracowników w pracach rad nadzorczych dużych spółek i spółdzielni, a na szczeblu branżowym w udziale związków zawodowych w negocjacjach taryfowych z pracodawcami. System współdecydowania stanowi centralny element realizowanej w Niemczech koncepcji społecznej gospodarki rynkowej, która była podstawą sukcesów gospodarczych najpierw Republiki Fe‑deralnej Niemiec w okresie po II wojnie światowej, a po 1990 r. zjednoczonych Niemiec. Współdecydowanie pracowników o losach przedsiębiorstwa przyczynia się nie tylko do poprawy warunków pracy i płacy w tych przedsiębiorstwach i tą drogą do ograniczenia konfliktów między pracobiorcami i pracodawcami, ale także do wzrostu wydajności pracy dzięki większej motywacji pracowników do solidnej pracy, zwiększenia innowacyjności i wzmocnienia pozycji konkurencyjnej niemieckich firm na rynkach międzynarodowych.

Federalne Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych w broszurze dotyczącej współdecydowania zwraca uwagę również na takie pozytywne skutki systemu współdecydowania jak: równouprawnienie kapitału i pracy, rozwój demokratycz‑nych stosunków w gospodarce, kontrola działania osób dysponujących władzą gospodarczą i przyśpieszenie postępu społecznego w Niemczech poprzez poprawę

* Dr hab. Eugeniusz Gostomski, prof. uG – uniwersytet Gdański.

Eugeniusz Gostomski 168

warunków pracy i życia pracowników najemnych [ BMAS, 2021, s. 9–10]. W całym powojennym okresie w Niemczech rzadko dochodziło do strajków i konfliktów między pracobiorcami i pracodawcami, co jest w dużym stopniu zasługą szerokiej partycypacji pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami.

9.1. Narodziny i ewolucja niemieckiego modelu partycypacjipracownikówwzarządzaniuprzedsiębiorstwami

udział pracowników w zarządzaniu firmami w Niemczech posiada już ponad stuletnią tradycję, a sama idea partycypacji sięga swoimi korzeniami XIX wieku, gdy rodził się ruch obywatelski i robotniczy. Już wówczas zastanawiano się nad utworzeniem komisji pracowniczych, które troszczyłyby się o poprawę warunków pracy w trudnym dla pracowników okresie gwałtownej industrializacji. W 1920 r. przyjęto w Niemczech pierwszą ustawę o radach zakładowych w przedsiębior‑stwach zatrudniających ponad 20 pracowników. Rada zakładowa miała być re‑prezentantem interesów społecznych i ekonomicznych załogi wobec właściciela przedsiębiorstwa. Jednak po przejęciu władzy przez Hitlera, rady zakładowe zostały rozwiązane. Zostały one przywrócone w okupowanych Niemczech, opierając się na przedwojennych przepisach ustawy Sojuszniczej Rady Kontroli z 10 kwietnia 1946 r. o radach pracowniczych.

Rady pracownicze dobrze wpisywały się w politykę społeczno ‑gospodarczą Republiki Federalnej Niemiec. Już w pierwszej deklaracji rządowej we wrześniu 1949 r. kanclerz Konrad Adenauer zwrócił uwagę na konieczność niwelowania kontrastów społecznych. Niemały wpływ na to miała trudna sytuacja ekonomiczna kraju. odbudowa kraju ze zniszczeń wojennych i stworzenie gospodarki rynkowej wymagało mobilizacji wszystkich sił społeczeństwa. Sprzyjać temu miał szeroki udział pracowników w procesie zarządzania przedsiębiorstwami i oparcie życia gospodarczego na zasadzie konstruktywnej współpracy między stroną reprezen‑tującą kapitał i stroną pracowniczą.

W 1951 r. Bundestag przyjął ustawę o udziale pracowników w radach i zarządach przedsiębiorstw przemysłu węglowego i hutniczego W 1952 r. uchwalona została ustawa o ustroju przedsiębiorstwa, która stworzyła podstawy do współdecydowania pracowników także w firmach w innych gałęziach gospodarki. obowiązywała ona zasadniczo do 2004 r., gdy przyjęto ustawę, zgodnie z którą w radach nadzorczych


spółek akcyjnych, spółek komandytowych, spółek z o.o. i spółdzielni jedna trzecia mandatów przysługuje przedstawicielom pracowników, a dwie trzecie przedstawi‑cielom właścicieli. liczbę członków rady nadzorczej określa statut przedsiębior‑stwa – wynosi ona od 3 do 21 osób. Gdy liczba przedstawicieli pracowników jest większa od dwóch, to mogą nimi być także osoby spoza danego przedsiębiorstwa, np. działacze związków zawodowych [ BMAS, 2021, s. 69].

9.2.Tworzenie,kompetencjeifunkcjonowanieradzakładowychwniemieckichprzedsiębiorstwach

Funkcjonowanie rad zakładowych w przedsiębiorstwach niemieckich reguluje ustawa o ustroju przedsiębiorstwa z 1952 r. w wersji znowelizowanej w 2020 r. [Betriebsverfassungsgesetz, 1972]. Zgodnie z obowiązującym w Niemczech pra‑wem w prywatnych przedsiębiorstwach zatrudniających przynajmniej pięciu pracowników mogą funkcjonować rady zakładowe, ale nie ma przymusu ich tworzenia22. Rady zakładowe, nazywane też radami pracowniczymi, są orga‑nem przedstawicielskim pracobiorców. Inicjatywa powołania do życia w danym zakładzie, przedsiębiorstwie czy koncernie rady zakładowej musi wyjść od za‑trudnionych tam pracowników bądź funkcjonujących związków zawodowych, czemu nie może przeciwstawić się pracodawca. Warunkiem utworzenia rady w danym przedsiębiorstwie jest zatrudnianie w nim w pełnym wymiarze czasu co najmniej 5 pracowników. liczba członków rady zakładowej zależy od liczby osób uprawnionych do jej wyboru i rośnie proporcjonalnie do wielkości przed‑siębiorstwa: od 1 w najmniejszych firmach, przez 3 członków w firmach zatrud‑niających do 50 osób, 5 członków w firmach o zatrudnieniu do 100, 7 w firmach o zatrudnieniu 200, 9 w grupie firm o zatrudnieniu 201–400 osób, 11 w firmach o zatrudnieniu 401–700 osób, 13 w firmach z liczbą zatrudnionych 701–1000 osób. W największych przedsiębiorstwach, zatrudniających ponad 1000 osób liczba członków rady zakładowej wynosi 15 osób i dodatkowo 2 osoby na każde kolejne 500 pracowników uprawnionych do wyboru członków rady zakładowej.

Członków rady zakładowej wybierają ze swojego grona na czteroletnią ka‑dencję pracownicy przedsiębiorstwa, którzy mogą ich też odwołać w przypadku utraty zaufania. Gdy w danym przedsiębiorstwie liczba pracowników zwiększy

22 W instytucjach sfery budżetowej są powoływane rady personalne.


się lub zmniejszy o co najmniej 50%, to po dwóch latach należy wybrać nową radę zakładową. Gdy w koncernie funkcjonuje kilka rad zakładowych, to dodat‑kowo tworzona jest spośród ich członków rada pracownicza całego koncernu, która zajmuje się istotnymi sprawami pracowników na szczeblu koncernu [Erste Verordnung..., 2001].

Członkowie rady zakładowej sprawują swój mandat społecznie, nie otrzy‑mując za to żadnego dodatkowego wynagrodzenia23. Pracodawca nie ma prawa utrudniać nikomu wykonywania czynności członka rady zakładowej i zobowią‑zany jest udzielić każdemu członkowi urlopu na załatwianie spraw związanych z pracami rady, bez zmniejszenia mu wynagrodzenia. ustawa chroni członków rady zakładowej przed zwolnieniem w czasie kadencji i jeszcze rok po jej zakoń‑czeniu (z wyjątkiem przesłanek dyscyplinarnych, ale wtedy wymagana jest zgoda rady bądź sądu pracy). W Niemczech rady zakładowe funkcjonują niezależnie od związków zawodowych, ale część członków rady może należeć do związków zawodowych, które poprzez te osoby mogą wpływać na jej działalność.

Na radach zakładowych spoczywa wiele praw i obowiązków. Ich głównym zadaniem jest reprezentowanie interesów pracowników wobec pracodawcy. Zgodnie z obowiązującymi przepisami rada zakładowa i pracodawca powinni ze sobą współpracować w interesie pracowników i przedsiębiorstwa [Betriebsver‑fassungsgesetz, 1972]. W szczególności do zadań rady należy:

dbanie o to, aby w przedsiębiorstwie były przestrzegane służące ochronie •interesów pracowniczych ustawy, rozporządzenia, przepisy z zakresu bezpie‑czeństwa pracy i uzgodnienia taryfowe;czuwanie nad przestrzeganiem przez pracodawcę ustaleń taryfowych (doty‑•czących wynagrodzenia);wspieranie i zabezpieczanie zatrudnienia pracowników w przedsiębiorstwie,•podejmowanie działań na rzecz podnoszenia kwalifikacji pracowników, bez‑•pieczeństwa pracy, równego traktowania kobiet, zatrudnienia inwalidów i poprawy ogólnych warunków pracy.Niemieckie rady zakładowe dysponują szerokimi kompetencjami w sprawach

socjalnych, kadrowych oraz dotyczących wprowadzenia istotnych zmian w przed‑siębiorstwie. W zakresie spraw socjalnych decyzja pracodawcy każdorazowo musi

23 W przedsiębiorstwach zatrudniających ponad 200 pracowników jedna osoba może być od‑delegowana na stałe do pracy w radzie zakładowej i wtedy nadal otrzymuje swoje dotychczasowe wynagrodzenie.


uzyskać akceptację rady zakładowej. Wymóg ten dotyczy zwłaszcza następujących zagadnień:

dotyczących porządku i zachowania pracowników w zakładzie pracy, jak •np. wprowadzenie zakazu palenia tytoniu i spożywania alkoholu na terenie zakładu, ustanowienie wymogu noszenia ubrań służbowych oraz wprowadzenie kontroli czasu pracy za pomocą odpowiednich zegarów i kamer;regulacji dotyczące rozpoczynania i kończenia pracy oraz rozkładu czasu pracy •na poszczególne dni tygodnia i zmiany;przejściowego skrócenia lub wydłużenia czasu pracy;•określenia sposobu i miejsca wypłaty wynagrodzeń oraz zasad nadzoru nad •instytucjami socjalnymi w zakładzie pracy;wprowadzenia reguł dotyczących udzielania i odmowy przyznania urlopu oraz •ustalenia konkretnego czasu urlopu pracowniczego w przypadku wystąpienia sporu między pracownikiem a pracodawcą.Kolejnym ważnym obszarem współdziałania rady zakładowej i pracodawcy

są sprawy kadrowe:pracodawca jest zobowiązany do informowania rady zakładowej i konsulto‑•wania z nią spraw personalnych, takich jak: planowanie zatrudnienia nowych pracowników, ustalenie zasad rekrutacji i przeszeregowania pracowników;gdy pojawi się w przedsiębiorstwie wolne miejsce pracy, to rada zakładowa •poszukuje na nie odpowiedniego kandydata wewnątrz przedsiębiorstwa, a do‑piero gdy nikogo nie znajdzie, wyraża przedsiębiorcy zgodę na poszukiwanie odpowiedniej osoby poza przedsiębiorstwem;pracodawca ma obowiązek zaciągnąć opinii rady zakładowej przed wypowie‑•dzeniem pracownikowi umowy o pracę; musi też powiadomić ją o rodzaju i przyczynie wypowiedzenia umowy, jednak sprzeciw rady zakładowej w tej sprawie nie przekreśla możliwości zwolnienia danej osoby (w przypadkach spornych sprawę rozstrzyga sąd pracy).W przedsiębiorstwach niemieckich zatrudniających więcej niż 20 osób pra‑

codawca jest zobowiązany do informowania i konsultowania z radą zakładową następujących planowanych zmian w przedsiębiorstwie:

ograniczenie lub zakończenie funkcjonowania przedsiębiorstwa,•połączenie przedsiębiorstwa z inną firmą lub podzielenie zakładu pracy na •mniejsze jednostki organizacyjne,wprowadzenie w przedsiębiorstwie zasadniczych zmian w zakresie technologii •produkcji.


Jeżeli powyższe zmiany pociągają za sobą redukcję zatrudnienia, to w celu złagodzenia skutków utraty pracy przez pracowników, pracodawca jest zobowią‑zany uzgodnić z radą zakładową plan socjalny zakładający odprawy pieniężne dla zwalnianych osób [Prawo zbiorowych stosunków pracy, b.r.].

Rada zakładowa raz na kwartał składa ze swojej działalności sprawozdanie na organizowanym w godzinach pracy zebraniu ogólnym pracowników. W ze‑braniu tym zawsze powinien uczestniczyć przedstawiciel pracodawcy.

9.3.Udziałpracownikówwradachnadzorczychdużychspółekkapitałowychispółdzielni

Drugą formą partycypacji załóg pracowniczych w zarządzaniu przedsię‑biorstwem, ale występującą tylko w spółkach kapitałowych i spółdzielniach zatrudniających ponad 500 osób, jest udział pracowników w radzie nadzorczej. W Niemczech najwcześniej reprezentację pracowników w organach przedsię‑biorstw wprowadzono w firmach przemysłu górniczego i hutniczego zatrudnia‑jących przynajmniej 1000 pracowników, co nastąpiło na mocy obowiązującej do dzisiaj ustawy z 1951 r. W jedenastoosobowej radzie nadzorczej w tych przedsiębiorstwach 5 miejsc należy do pracobiorców, przy czym nie wszyscy muszą być pracownikami danego przedsiębiorstwa. Najczęściej jeden z nich jest przewodniczącym rady zakładowej. Wśród przedstawicieli pracowników są też osoby mianowane przez związki zawodowe, w tym osoba delegowana przez władze centralne danego związku. Reprezentanci pracobiorców i akcjo‑nariuszy bądź udziałowców (również 5 osób) wybierają neutralnego członka rady nadzorczej, który powinien reprezentować interes publiczny. W sytuacji, gdy członkowie rady nie mogą dojść do porozumienia, to jego głos jest roz‑strzygający.

Ponadto w dużych firmach górniczych i hutniczych pracownicy reprezen‑towani są również przez wybranego przy poparciu większości przedstawicieli pracobiorców tzw. dyrektora pracowniczego, który we władzach spółki najczę‑ściej odpowiada za sprawy pracownicze i socjalne. o tak szerokiej partycypacji pracowniczej w przedsiębiorstwach przemysłu węglowego i stalowego zadecy‑dowały względy polityczne. Chodziło przy tym o poddanie tych gałęzi przemysłu


społecznej kontroli, ponieważ po wojnie znaczna część zgromadzonego tam kapitału była w rękach rodzin do niedawna profaszystowskich, takich jak Krupp i Thyssen [Dobija, Koładkiewicz, 2011, s. 365].

W pozostałych branżach we wszystkich spółkach/spółdzielniach zatrudnia‑jących przynajmniej 500 osób24, ale nie więcej niż 2000, pracownicy stanowią jedną trzecią członków rady nadzorczej [Gesetz über die Drittelbeteiligung..., 2004]. W przedsiębiorstwach liczących ponad 2000 pracowników w skład rady nadzorczej wchodzi tyle samo przedstawicieli pracobiorców co akcjonariuszy czy udziałowców, np. w spółkach o zatrudnieniu od 10 tys. do 20 tys. osób rada nadzorcza składa się z 8 przedstawicieli załogi i 8 reprezentujących właścicieli. Wszyscy członkowie rady nadzorczej mają jednakowe uprawnienia i identyczne obowiązki. Gdy w radzie nadzorczej zasiada po stronie pracobiorców 7–8 osób, to wśród nich może być 2 przedstawicieli związków zawodowych, a gdy w ra‑dzie jest 8 przedstawicieli pracowników, to liczba reprezentantów związków zawodowych wzrasta do 3.

Kierownictwo przedsiębiorstwa nie może utrudniać żadnemu pracownikowi wejścia do rady nadzorczej ani przeszkadzać członkowi rady w sprawowaniu jego mandatu. Jednocześnie pracownik nie może być w żaden sposób uprzywilejowany w przedsiębiorstwie z tytułu pełnienia funkcji członka rady nadzorczej.

Rada nadzorcza wybiera spośród siebie przewodniczącego oraz jego zastępcę, z których jeden powinien być przedstawicielem właścicieli przedsiębiorstwa, a drugi reprezentować pracobiorców. W sytuacji patowej przewodniczący dys‑ponuje podwójnym głosem. Rada wybiera członków zarządu przedsiębiorstwa, z których jeden zajmuje się wyłącznie sprawami pracowniczymi i socjalnymi.

Rada nadzorcza w niemieckich przedsiębiorstwach pełni istotne funk‑cje: kontroluje kierownictwo przedsiębiorstwa i księgi handlowe, zatwierdza przedłożone przez zarząd roczne sprawozdanie finansowe i wyraża zgodę na realizację transakcji szczególnie ważnych dla spółki. W związku z tym, że wśród pracowniczych członków rady nadzorczej z reguły znajdują się członkowie rady zakładowej, organ nadzorczy w pewnym stopniu staje się przedłużonym ramieniem rady zakładowej w procesie współdecydowania załóg o sprawach przedsiębiorstwa.

24 Regulacja ta nie dotyczy spółek stanowiących przedsiębiorstwa rodzinne.


9.4. Statystyczne aspekty partycypacji pracowników wzarządzaniuprzedsiębiorstwaminiemieckimi

W Niemczech rady zakładowe są szeroko rozpowszechnione w większych firmach, natomiast w małych firmach rodzinnych i w zakładach rzemieślniczych brak ich lub rzadko się je spotyka. udział przedsiębiorstw z funkcjonującą radą za‑kładową zwiększa się wraz ze wzrostem liczby zatrudnionych (zob. tabela 9.1).

Tabela 9.1. Rady zakładowe w przedsiębiorstwach niemieckich (udział w %)

Liczba pracownikówNiemcy zachodnie Niemcy wschodnie

1996 2018 1996 20185–50 pracowników 8 5 7 651–100 pracowników 49 32 46 36101–199 pracowników 71 53 63 45200–500 pracowników 84 73 85 45501 i więcej pracowników 91 87 81 88Wszystkie przedsiębiorstwa 12 9 11 10

Źródło: H. lesch [2000].

W latach 1996–2018 udział przedsiębiorstw w ogólnej liczbie firm, w któ‑rych istnieją rady pracownicze zmniejszył się do 9% w starych landach i do 10% w nowych landach. Jednak udział pracowników zatrudnionych w firmach z radą pracowniczą jest znacznie większy, do czego najbardziej przyczyniają się duże przedsiębiorstwa z wysokim udziałem rad zakładowych. W 2019 r. w zachodnich Niemczech 42% pracowników było zatrudnionych w firmach, w których były rady zakładowe, a w wschodnich Niemczech ten wskaźnik wynosił 35%. W ostatnich latach rady zakładowe najwięcej uwagi poświęcały następującym zagadnieniom: ochrona zdrowia pracowników, praca w nadgodzinach i w weekendy, uelastycz‑nianie czasu pracy, presja na wzrost wydajności pracy, podnoszenie kwalifikacji i pogorszenie klimatu pracy [Emmler, Misterek, 2020].

Najczęściej rady zakładowe spotyka się w przedsiębiorstwach świadczących usługi komunalne (gospodarka odpadami, kanalizacja, energetyka) i w górnictwie (ponad 80% zatrudnionych), w następnej kolejności w branży finansowej i ubez‑pieczeniowej (75%), w przemyśle przetwórczym (70%). Reprezentację w radach zakładowych posiada połowa pracowników sektorów transportu, edukacji, zdrowia oraz komunikacji. Mniej licznie rady zakładowe występują w handlu i usługach


doradczych (około 30%). Zaś najrzadziej rady funkcjonują w sektorze budowla‑nym (17%) oraz gastronomii (14%) [Skóra, 2021].

Jeżeli zaś chodzi o reprezentację załogi w radzie nadzorczej przedsiębiorstwa, to w latach 2002–2018 liczba przedsiębiorstw posiadających radę nadzorczą z przedstawicielami pracowników zmniejszyła się z 767 do 638, a w co trzeciej firmie zatrudniającej ponad 2000 pracowników w radzie nadzorczej brak było reprezentantów załogi [Sick, 2020].

Współdecydowanie jest ważnym elementem ładu korporacyjnego (corpotate governance) w przedsiębiorstwie. Z badań Fundacji Hansa ‑Böcklera przepro‑wadzonych w 2018 r. wynika, że firmy z udziałem pracowników w zarządzaniu uzyskują lepsze wyniki finansowe i są bardziej innowacyjne niż przedsiębiorstwa, w których współdecydowanie pracowników nie występuje lub odgrywa małą rolę. W tej pierwszej grupie rentowność zainwestowanego kapitału (RoA) jest o 65% wyższa, a zysk z działalności operacyjnej 11% wyższy niż w tej drugiej. Przedsiębiorstwa, w których pracownicy mają możliwość współdecydowania w kluczowych sprawach, preferują strategię dywersyfikacji działalności, podczas gdy pozostałe firmy stawiają na przywództwo kosztowe. Strategia dywersyfikacji wymaga stosowania nowoczesnych technologii i ciągłego umacniania pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa na rynku krajowym i zagranicznym, co nie by‑łoby możliwe bez angażowania wysoko wykwalifikowanych i dobrze opłacanych pracowników [Nachhaltiger..., 2020].

PodsumowanieOcena i perspektywy sytemu współdecydowania pracowników w przedsiębiorstwach

Badania empiryczne z wykorzystaniem metod ekonometrycznych wskazują na korzystny wpływ systemu współdecydowania załóg pracowniczych na rozwój przedsiębiorstw w Niemczech [Jirjahn, 2010]. Partycypacja pracowników w za‑rządzaniu przedsiębiorstwami jest zgodna z koncepcją społecznej gospodarki rynkowej, która stanowi syntezę wolności gospodarczej, równości i sprawiedliwości społecznej [Kaczmarek, Pysz, 2004]. Pracownicy, mając wpływ na funkcjonowa‑nie przedsiębiorstwa, w którym pracują, ponoszą za nie współodpowiedzialność i przyczyniają się do wzrostu efektywności gospodarowania, ale też do bardziej sprawiedliwego podziału wytworzonej wartości dodanej.


Pozytywnie system partycypacji pracowników w zarządzaniu i możliwość wpływania przez załogę na losy przedsiębiorstwa ocenia społeczna nauka Kościoła Katolickiego. W liście papieża Pawła VI Octogesima Adveniens czytamy, że współ‑cześnie obserwuje się „dążenie do równości społecznej i do udziału w zarządzaniu; oba te dążenia są wyrazem godności i wolności człowieka” [Paweł VI, 1971].

Zgodnie z katolicką nauką społeczną uzupełnieniem demokracji politycznej winien być demokratyczny system gospodarczy, którego istotnym elementem jest dopuszczenie pracowników do udziału w zarządzaniu przedsiębiorstwami. ludzie pracy nie chcą bowiem być tylko narzędziem produkcji i przedmiotem cudzych decyzji, lecz pragną także wypowiadać się o sprawach przedsiębiorstwa i mieć wpływ na jego rozwój, ponosząc jednocześnie współodpowiedzialność za jego dalsze istnienie. W takim duchu wypowiada się też Jan Paweł II w encyklice Laborem Exercens [Jan Paweł II, 1981]: „Człowiek pracujący pragnie nie tylko na‑leżytej zapłaty za swą pracę, ale także uwzględnienia w samym procesie produkcji takich możliwości, ażeby mógł mieć poczucie, że pracując nawet na wspólnym, pracuje zarazem na swoim”. Gdy pracownik ma takie poczucie, to „zadamawia” się w zakładzie pracy i swoje cele identyfikuje z celami przedsiębiorstwa, a praca służy też jego osobistemu rozwojowi.

Maria Dębowska na podstawie literatury przedmiotu przedstawia trzy istotne argumenty przemawiające za udziałem pracowników w zarządzaniu firmami, którymi są [Dębowska, 1999]:

umocnienie pokoju społecznego w przedsiębiorstwie,•poprawa stosunków międzyludzkich,•wzrost efektywności firmy dzięki wykorzystaniu inicjatywy, pomysłowości •i energii indywidualnych pracowników firmy w usprawnieniu jej działalno‑ści.Nawet zdecydowani przeciwnicy niemieckiego modelu partycypacji doceniają

jego następujące zalety [Mitbestimmung in Zeiten..., 2005, s. 19]:udział demokratycznie wybranych przedstawicieli do rady zakładowej czy rady •nadzorczej w zarządzaniu przyczynia się do redukcji konfliktów w przedsię‑biorstwie i tym samym do zmniejszenia kosztów ich rozwiązywania;współdecydowanie jest przesłanką uelastycznienia przebiegu procesów go‑•spodarczych w przedsiębiorstwie, czemu sprzyja zgodność interesów pra‑cobiorców i pracodawców w kwestii poprawy efektywności gospodarowania i zabezpieczenia miejsc pracy;


dzięki współdecydowaniu pracowników w firmach wzrasta wydajność pracy •i polepsza się ich pozycja konkurencyjna na rynku; wprawdzie konieczność uzgadniania niektórych spraw z przedstawicielami pracowników może spo‑wolnić proces podejmowania decyzji w przedsiębiorstwie, ale gdy już osiągnie się konsensus w danej kwestii, to dzięki poinformowaniu o tym załogi przez ich przedstawicieli w rady zakładowej/rady nadzorczej, następuje szybka re‑alizacja przyjętych rozwiązań;współdecydowanie przyczynia się do poprawy warunków pracy w przed‑•siębiorstwie i w konsekwencji redukcji fluktuacji kadr i zwiększenia szansy pozyskania najlepszych pracowników.Reasumując, należy stwierdzić, że współdecydowanie pracowników w nie‑

mieckich przedsiębiorstwach niesie ze sobą nie tylko poprawę warunków pracy i płac dla zatrudnionych w nich ludzi, ale także znaczny potencjał wzrostu efek‑tywności działalności gospodarczej. Z punktu widzenia interesów pracowników ich udział w zarządzaniu przedsiębiorstwem jest szczególnie potrzebny w sytuacji, gdy znajduje się ono w trudnej sytuacji ekonomicznej lub przechodzi proces głę‑bokiej restrukturyzacji. Wówczas rada zakładowa i przedstawiciele pracowników w radzie nadzorczej mogą przyczynić się do złagodzenia ujemnych skutków tych procesów tak dla przedsiębiorców, jak i pracowników.

Natomiast krytycznie o współdecydowaniu pracowników w sprawach przedsię‑biorstw wypowiadają się związki branżowe pracodawców. Prezydent Federalnego Związku Przemysłu M. Rogowski stwierdził, że dopuszczenie przedstawicieli pracobiorców do rad nadzorczych przedsiębiorstw było „pomyłką historii”. Jego zdaniem w dobie globalizacji, swobody działalności gospodarczej w ramach unii Europejskiej, możliwości tworzenia przedsiębiorstw w formie europejskiej spółki akcyjnej oraz otwierania oddziałów w Niemczech przez firmy zagraniczne należy przynajmniej ograniczyć liczbę przedstawicieli pracowników w radach nadzor‑czych [Mitbestimmung, 2004].

Krytycy systemu współdecydowania podkreślają, że globalizacja wymusza na przedsiębiorstwach obniżanie kosztów produkcji dóbr i świadczenia usług, czemu nie sprzyja udział pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Wprawdzie współdecydowanie pracowników oznacza też ich odpowiedzialność za sprawy przedsiębiorstwa i prowadzi do wzrostu wydajności pracy, ale nie należy też zapominać, że przyczynia się do zmniejszenia zysków przedsiębiorstwa, ponie‑waż reprezentanci pracowników w gremiach decyzyjnych wymuszają w firmach


podwyżki wynagrodzeń i wzrost nakładów na sferę socjalną. Zatem w obecnej formie nie odpowiada ono interesom właścicieli przedsiębiorstw.

Pracodawcy krytykują też konieczność finansowania przez nich funkcjono‑wania gremiów z udziałem pracobiorców (obsługa biurowa, diety, wynagrodzenie pracowników oddelegowanych na stałe do rady zakładowej). Wysuwany jest też argument, że sprawowanie nadzoru nad spółką wymaga coraz większej wiedzy specjalistycznej, której przedstawiciele pracowników nie posiadają.

Kolejnym argumentem wysuwanym przeciwko niemieckiemu systemowi partycypacji pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami jest to, że jest on nieelastyczny, zbiurokratyzowany i spowalnia proces podejmowania decyzji w przedsiębiorstwie. Zdaniem przedsiębiorców, ujemne skutki systemu współ‑decydowania dla ich przedsiębiorstw byłyby mniejsze, gdyby przedstawicielstwo pracowników w radzie nadzorczej nie było tak liczne jak wymagają tego obowią‑zujące w Niemczech regulacje prawne.

Niemiecki system współdecydowania pracowników w przedsiębiorstwach jest pod względem zakresu praw pracowniczych unikatowym rozwiązaniem w Europie. Szeroki system współdecydowania pracowników w przedsiębiorstwach od wielu lat stanowi silny filar społecznej gospodarki rynkowej w Niemczech i sukcesów gospodarczych tego kraju na arenie międzynarodowej. Sprawdził się on zwłaszcza w okresie globalnego kryzysu gospodarczego i finansowego, który nie dotknął przedsiębiorstw niemieckich tak silnie jak firm w innych krajach i sprawił, że Niemcy szybko przezwyciężyły kryzys. Wypróbowane od ponad 50 lat zaufanie między pracodawcami i pracobiorcami stanowiło podstawę tego, że przedsiębiorstwa z wielką rozwagą reagowały na załamanie koniunktury gospodarczej. Dzięki rozsądnej postawie przedsiębiorców, ale i pracowników, którzy w trudnym okresie dla swoich firm zaakceptowali pewne uelastycznienie czasu pracy i systemu wynagrodzeń, w Niemczech udało się zapobiec masowym zwolnieniom pracowników.

Za dalszym funkcjonowaniem systemu współdecydowania przemawiają jego niekwestionowane zalety ekonomiczne i społeczne. Silne współdecydowanie wzmacnia też demokrację w sferze gospodarczej, która stanowi dużą wartość w społeczeństwie. Nie można jednak kwestionować potrzeby uelastycznienia i odbiurokratyzowania funkcjonowania rad zakładowych. Zmiany w tym zakresie są konieczne w celu przyspieszenia realizacji planowanych w przedsiębiorstwie przedsięwzięć, bowiem w dobie globalizacji często szybkie i elastyczne podejmo‑wanie decyzji decyduje o jego konkurencyjności na rynku. Można oczekiwać, że


w przyszłości uwzględnione zostaną postulaty pracodawców dotyczące zmniej‑szenia liczby reprezentantów strony pracowniczej w radach nadzorczych przed‑siębiorstw. Natomiast istotnych zmian nie należy się spodziewać w systemie rad pracowniczych w przedsiębiorstwach, których przydatność potwierdzają pozytywne efekty ich funkcjonowania.

ocena celów i działań rozwoju zrównoważonego – wyniki autorskiego... 181

Józefa Famielec*

ocena celóW i działań rozWoju zróWnoWażoneGo – Wyniki autorSkieGo ekSperymentu Wśród StudentóW

Wprowadzenie

Kryzys gospodarczy i pandemiczny skłania do stawiania pytań oraz poszu‑kiwania rozwiązań zapobiegania kryzysom oraz łagodzenia skutków powodo‑wanych przez kryzysy w gospodarce, w społeczeństwie, w środowisku. W nauce i w praktyce gospodarczej coraz częściej proponuje się implementować koncepcję rozwoju zrównoważonego, pozwalającą na wykształcanie się ładu społeczno‑‑gospodarczego, wzorowanego na Społecznej Gospodarce Rynkowej (SGR). Mimo wielu kontrowersji wobec definiowania i traktowania tych koncepcji, coraz czę‑ściej ekonomiści i menedżerowanie opowiadają się za koniecznością ekologizacji gospodarki, w tym poprzez ekologicznie odnowioną SGR (o czym w rozdziale).

Inspiracją niniejszego rozdziału są zainteresowania naukowe i zawodowe au‑torki, zwłaszcza kreowane podczas konferencji naukowych, we współpracy PTE i Fundacji Adenauera, prowadzonej dydaktyki, wypracowywanej nowej dyscypliny finansów rozwoju zrównoważonego, włączanej już do dydaktyki akademickiej.

Celem rozdziału jest próba zbadania znaczenia rozwoju zrównoważonego dla studentów, w czasie kształcenia zdalnego, wobec pogłębiającego się kryzysu gospodarczego i zdrowotnego.

W rozdziale rozwijane są tezy:1) Koncepcja rozwoju zrównoważonego to już uznana idea i kategoria warun‑

kująca proces wychodzenia z kryzysu i odbudowy gospodarki;

* Prof. dr hab. Józefa Famielec – Katedra Finansów Rozwoju Zrównoważonego uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie.

Józefa Famielec 182

2) Kryzysowi gospodarczemu towarzyszy kryzys w nauce, którego przezwycięża‑nie jest niezbędne w poprawie skuteczności edukacji, w tym akademickiej;

3) Implementacja rozwoju zrównoważonego w gospodarce i w społeczeństwie wymaga systemowej edukacji rynku;

4) Studenci są ważnymi nośnikami wiedzy i kompetencji w zakresie poznania i wdrażania działań na rzecz rozwoju zrównoważonego – warto poznawać ich postawy i oceny działań oraz celów rozwoju zrównoważonego, zalecanych w międzynarodowych dokumentach i raportach.Tworzywem opracowania są nowe oryginalne publikacje i raporty dotyczące

rozwoju gospodarczego oraz planów odbudowy gospodarki. Autorską propozycją jest eksperyment badawczy opracowany dla studentów wyższej uczelni o statusie zawodowym. Zdefiniowano i zrealizowano trzy zadania badawcze:1) ocena wybranych obszarów i działań na rzecz rozwoju zrównoważonego

rozwoju;2) ocena celów Agendy na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030;3) ocena Kompasu zmian systemowych dla rozwoju zrównoważonego z Raportu

Rzymskiego 2020.Wyniki badań mają walory poznawcze i aplikacyjne oraz oryginalny i no‑

watorski charakter. Mogą stanowić ważny wkład w rozwój systemowej edukacji rynku.

10.1.Rozwójzrównoważony–uznanaideaikategoriaekonomii

Rozwój zrównoważony to kategoria obecna już w wielu dziedzinach wie‑dzy i nauki, w tym w ekonomii. Na przełomie wieków XX i XXI – według tak uznanych ekonomistów jak S. Czaja – ekonomia zrównoważonego rozwoju nie tylko się wykształcała, ale dokonała swoistej ekspansji. oznacza to, że wyzwania rzeczywistości gospodarczej, a zwłaszcza problemy ekologiczne współczesności wzmacniają ewolucję paradygmatu ekonomii w tym właśnie kierunku [Czaja, 2011, s. 28–50].

Ekonomia neoklasyczna sprowadza zdolność do przywracania równowagi mechanizmowi doskonałej konkurencji przy założeniu ogólnej racjonalności podmiotów gospodarujących homo oeconomicus. Racjonalność taka przejawia się


w indywidualizmie poznawczo ‑światopoglądowym i metodologicznym, powią‑zanym z subiektywizmem. Paradygmat zrównoważonego rozwoju wywodzi się niewątpliwie z teorii wielu szkół ekonomicznych i myślicieli, ale można się zgodzić z S. Czają, że rywalizuje z paradygmatem ekonomii neoklasycznej. Narzędziami tej rywalizacji są takie elementy, jak: model rozsądnego rynku, dynamiczna, atraktorowa równowaga uwzględniająca prawo entropii, koncepcja człowieka współpracującego homo cooperativus, opartego na humanizmie, ekologizmie i neoetyzmie oraz holizm poznawczy i metodologiczny, uwzględniający perspek‑tywę globalną.

Te dojrzałe, naukowo sformułowane kategorie oraz ich rozwinięcie w dorobku S. Czai i nie tylko świadczą, że rozwój zrównoważony jest coraz mocniej osadzony w teorii ekonomii i ekonomii ekologicznej [Rogall, 2010]. Coraz bogatszy dorobek naukowy – w formie publikacji, konferencji międzynarodowych, seminariów, debat, dokumentów instytucji międzynarodowych i agend rządowych – ekspo‑nuje trzy cechy rozwojowe: równoważenie rozwoju, jego trwałość i samopod‑trzymywanie. Jeszcze bardziej rośnie liczba i różnorodność procesów, działań praktycznych [por. np. Burchard ‑Dziubińska, Rzeńca, 2010], którym przypisuje się przymiotnik zrównoważony lub traktowany jako synonim proekologiczny, prośrodowiskowy. Ta swoista „moda” na tę kategorię, także w większości prac aplikacyjnych, zwłaszcza promocyjnych uczelni wyższych, w tym rozpraw doktor‑skich, habilitacyjnych, prowadzi do chaosu terminologicznego, zmęczenia samym pojęciem zrównoważenia jako koncepcji narzuconej politycznie (konstytucyjnie), z którą trzeba w związku z tym „coś zrobić” (jakoś dopisać do starych schematów myślenia), bez stosownej analizy teoretycznej.

Koncepcja rozwoju zrównoważonego ma charakter uniwersalny, z uwagi na to, że jej paradygmat adresowany jest nie tylko ekonomii, ale i wielu innym dys‑cyplinom naukowym w naukach społecznych, technicznych, biologicznych, także ścisłych i nie tylko. uznania wymaga propozycja określania rozwoju zrównoważo‑nego rozwojem zintegrowanym, wskazującym na holistyczny/interdyscyplinarny charakter tego paradygmatu.

Możliwości konkretyzacji tej koncepcji rozwoju i szanse jej implementacji do konkretnych dyscyplin naukowych są – zdaniem T. Borysa – ograniczone dwoma czynnikami [Borys, 2011, s. 51–68]:

syndromem odrzucenia idei, jako narzuconej z zewnątrz środowiska nauko‑•wego [Borys, Czaja, 2009, s. 51–75; Szumski, 2008],


traktowaniem koncepcji rozwoju zrównoważonego – mimo ogromnego do‑•robku naukowego – jako niedojrzałej, dodatkowej zasady przyklejanej do sta‑rych paradygmatów [Zacher, 2008]. W ekonomii głównego nurtu, w ekonomii neoklasycznej, w ekonomii instytucjonalnej – poprzez pewne modyfikacje homo oeconomicus.Takiemu myśleniu sprzyja m. in. niefortunny (zdaniem T. Borysa) zapis kon‑

stytucyjny (mówiący o zasadzie zrównoważonego rozwoju), a także dokonane przed laty praktyki „doklejania” koncepcji zrównoważonego rozwoju do strategii lizbońskiej, poprzez przypisanie większej wagi ochronie środowiska oraz dość częste jeszcze wąskie rozumienie tej koncepcji jako prośrodowiskowego rozwoju gospodarczego.

10.2.Implementacjarozwojuzrównoważonegowymagającasystemowejedukacjirynku

Kontrowersyjność i zróżnicowane podejścia do definiowania oraz im‑plementacji rozwoju zrównoważonego pozwala jednak z tym się zgodzić, że kompleksowe ujęcie celów społeczno ‑gospodarczych, tak jak to czyni nowy pragmatyzm, podkreślając integralność dynamicznego, potrójnie (ekono‑micznie, społecznie i ekologicznie) zrównoważonego rozwoju – to imperatyw XXI wieku. Przybywa badań podstawowych, które przenikają do polityki, gospodarki, społeczeństwa. Z powodu ograniczonych możliwości warto przy‑wołać – zdaniem autorki – dwie ważne platformy tego przenikania w okresie kryzysu gospodarczego, ze szczególnym udziałem pandemii CoVID‑19. Są to konferencje/seminaria naukowe oraz debaty o zasięgu międzynarodowym, zwłaszcza dwa takie wydarzenia stanowią inspiracje do podjęcia się badań i analizy teoretycznej w niniejszym rozdziale.

Pierwszym przykładem takiego wydarzenia jest polsko ‑niemieckie semina‑rium online (Zoom) nt. Społeczna Gospodarka Rynkowa versus pandemia i kryzys gospodarczy, zorganizowane 28–30 września 2020 r., przez Konrad ‑Adenauer‑‑Stiftung oraz PTE oddział Główny.

Jako uczestnik i moderator części obrad tego seminarium za szczególną war‑tość dodaną (dla mnie i wielu uczestników dyskusji) traktuję:


uznanie Społecznej Gospodarki Rynkowej – jej paradygmatów i zasad sta‑•nowionego oraz spontanicznego ładu gospodarczego25, jako akceptowanego społecznie i ekonomicznie, a nawet politycznie (zwłaszcza przez ordoliberałów) systemu gospodarowania, warunkującego wyjście z kryzysu gospodarczego, a także zdrowotnego,uznanie antykruchości• 26 – kształtowania odporności oraz wytrzymałości gospodarki, społeczeństwa na zmiany, szoki i pandemie, rozpoznawanie nie‑pewności,uznanie za wzór antykruchości samej matki natury, czyli niezbędne jest wy‑•kształcanie naturalnej antykruchości poprzez równoważenie wartości ekono‑micznych, społecznych, ekologicznych (w tym zachowanie zdolności ekosys‑temów do świadczenia usług dla przyszłych pokoleń).Kształtowanie naturalnej antykruchości dokonuje się przez powszechnie już

akceptowaną ekologizację gospodarki, społeczeństwa, a nawet polityki. Tego do‑tyczy drugi zapowiedziany przykład wybranego wydarzenia. Mowa tu o debacie online, zorganizowanej 24 marca 2021 r. przez Konrad ‑Adenauer ‑Stiftung oraz Zentrum liberale Moderne, nt. Soziale Marktwirtschaft ökologisch erneuern. Ökologische Innovation, wirtschaftliche Chancen und soziale Teilhabe in Zeiten des Klimawandels.

Ekonomiści akademiccy i menedżerowie dużych korporacji dyskutowali oraz dowodzili ekologizacji zarządzania, produkcji, dystrybucji, logistyki i innych pro‑cesów w przedsiębiorstwach, a także między przedsiębiorstwami. Formułowano i wskazywano działania niezbędne do restrukturyzacji gospodarki (technologiczna, organizacyjna, instytucjonalna), w których ochrona klimatu powinna być pod‑stawowym paradygmatem. Warto przywołać odważne i oryginalne stwierdzenie uczestników panelu – SGR nie potrzebuje rynku, rynek jest SGR.

Te oraz inne wydarzenia i doświadczenia niewątpliwie dowodzą, że wiedza jest niezbędna w poznawaniu koncepcji rozwojowych, ich implementacji oraz ich ewa‑luacji w podmiotach, w gospodarkach, w regionach, na kontynentach i w świecie. Rzadziej się jednak zauważa, że wiedza także podlega kryzysom. Kryzys wiedzy

25 Warto przywołać oryginalną analizę teoretyczną dyskusji M. Miszewskiego, dotyczącą SGR. Jego zdaniem istotą SGR nie są cele definiowane przez Erharda i Euckena, ale przede wszystkim instrumenty, takie jak: ograniczanie nierówności, inkluzywność, wolność do, przesuwanie konsumpcji indywidulanej na konsumpcję dóbr publicznych, a wszystko to w perspektywie globalnej.

26 To podstawowy problem wykładu E. Mączyńskiej pt. Społeczna Gospodarka Rynkowa: utopia czy remedium.


uniemożliwia skuteczne wychodzenie z kryzysów gospodarczych oraz budowanie antykruchości w gospodarce i społeczeństwie. P. Wasylczyk – z Wydziału Fizyki uniwersytetu Warszawskiego oraz university College london – wymienia trzy kryzysy w nauce [Wasylczyk, 2020]27:

kryzys wiarygodności – naukowcy oddali pole politykom i korporacjom, gorsza •nauka wypiera lepszą, nauka „dobra” i „zła” zmienia się na „twoja” i „moja”;kryzys powtarzalności – wiedza wymaga powtarzalności badań, eksperymen‑•tów, brak możliwości powtarzania eksperymentów powoduje publikowanie nierzetelnych danych, a także wycofywanie, niesprawdzonych wyników, co utrudnia podejmowanie trafnych decyzji antykryzysowych, także w czasie pandemii28;kryzys zarządzania – technologiczny sposób zarządzania nauką oraz liczne •instytucjonalne deficyty w finansowaniu i ewaluacji nauki.Zwraca się także uwagę na kryzys kształcenia, w tym na studiach wyższych.

liczne są analizy i oceny konsekwencji restrukturyzacji oświaty i szkolnictwa wyższego w Polsce. Takie tezy jak: Uniwersytet przestał być oazą wyrafinowanego myślenia i erudycji. Stał się zakładem nastawionym na wynik oraz: Studia już nie są treningiem do pracy naukowej. Dobrze, jeśli chociaż rekompensują braki ze szkoły, nie są odosobnione [Hartman, 2020].

utrata relacji bezpośrednich mistrz – uczeń (nie tylko z powodu pande‑mii), utrata wartości tytułu naukowego profesora i autorytetu dobrych badaczy [Hartman, 2019], presja na wzrost liczby etatów w nauce, kosztem jakości badań podstawowych oraz stosowanych, to niewątpliwie przejawy kryzysu w procesie kształcenia.

Różne patologie dotykają nauki oraz kształcenia, podobnie, jak i innych ob‑szarów życia społeczno ‑gospodarczego. o wiele ważniejsze niż ich krytyka staje się wskazywanie na drogi poprawy. Wiele wskazuje na to, że nie tylko w go‑spodarce, ale i w nauce oraz kształceniu niezbędne jest stosowanie równowa‑żenia ekonomicznych, społecznych i ekologicznych uwarunkowań i kryteriów

27 Teza o zaniku badań i nauki z publikacji P. Wasylczyka [2020] została podważona w odpo‑wiedzi J. Jajszczyka [2020]. Nie wchodząc w tę dyskusję, która wymagałaby szerszego tła i konse‑kwencji uregulowania nowych zasad finansowania nauki oraz ewaluacji dorobku pracowników uczelni (krytycznie nazywanej punktozą), wydaje się, że wyodrębnione trzy rodzaje kryzysu nauki P. Wasylczyka wydają się trafne.

28 Autor uczy, jak pisać publikacje i je upowszechniać, por. P. Siuda, P. Wasylczyk [2020]. Współautor P. Siuda jest socjologiem, który wspiera poznanie najnowszych metod badawczych i uczy, jak takie badania przeprowadzić.


kształtowania i zarządzania wszelkimi procesami, a także instytucjami, które te procesy kształtują.

Przywołane wydarzenia, analizy teoretyczne, kolejne publikacje29 i własne doświadczenia badawcze skłaniają do stawiania pytania o warunki implementacji koncepcji rozwoju zrównoważonego do praktyki i życia społeczno ‑gospodarczego. odpowiedzi mogą być różne. Ale wiele wskazuje na to, że trzeba oraz warto się uczyć tej koncepcji i jej celów30.

Będąc profesorem ekonomii i nauczycielem akademickim, doświadczam coraz większej potrzeby uczenia się, ale także uczenia studentów – przyszłych uczestników rynku: wiedzy oraz wartości związanych z zachowaniem gospodarki i środowiska dla następnych pokoleń31.

Czy studenci chcą się uczyć? Czy rozumieją koncepcję rozwoju zrównowa‑żonego? Czy są nią zainteresowani? Na takie pytania odpowiada autorski ekspe‑ryment, opisany dalej.

10.3.Ocenawybranychobszarówidziałańnarzeczrozwojuzrównoważonegorozwoju–zadaniebadawcze 1

Badaniem objęto studentów studiów uzupełniających magisterskich (grudzień 2020 r.) uczelni wyższej o statusie zawodowym kierunku zarządzanie, specjal‑ności: menedżerskich, finansowych, kadrowych, polityki publicznej krajowej i międzynarodowej.

Pierwszym zadaniem badawczym było poznanie oceny studentów na temat wybranych obszarów i działań na rzecz zrównoważonego rozwoju. W tym celu opracowano autorską ankietę, w której wyróżniono pięć obszarów, a w każdym z nich po dwa – najważniejsze, najczęściej wymieniane w polityce społecznej, gospodarczej i ekologicznej – działania (zestawione w tabeli 10.1). Tymi obsza‑rami są: ekonomia, finanse, prawo, społeczeństwo, technika i technologia, co jest zbieżne z uznanymi już obszarami definiowania oraz implementacji rozwoju zrównoważonego.

29 Warto wymienić: E. Mączyńska, P. Pysz [2020b], J. Kleer, K. Prandecki [2020].30 Jest już dorobek naukowy wspomagający nauczanie. Warto tu wymienić: B. Poskrobko

[2011].31 Pomocna może być publikacja: T. Borys, S. Czaja, T. Poskrobko, B. Poskrobko [2020].


Każdemu obszarowi działania studenci (327 lub 328 w zależności od kom‑pletności wypełnienia ankiety) przypisali ocenę (w skali 0–10). liczba przyzna‑nych punktów jest duża i wynosi 11080. oceniane obszary można przedstawić w następującym rankingu ważności w ocenach studentów:1) społeczeństwo ze średnią oceną 8,52;2) technika i technologia ze średnią oceną 8,48;3) finanse ze średnią oceną 6,64;4) prawo ze średnią oceną 5,92;5) ekonomia ze średnią oceną 4,24.

Rozkład ocen ważności dla dwóch najwyżej ocenionych obszarów: społeczeń‑stwo, technika i technologia, jest równomierny, o czym świadczy niskie odchylenie standardowe (odpowiednio 2,04; 2,09).

Rozkład ocen ważności dla dwóch najniżej ocenionych obszarów: ekonomia i prawo, jest bardziej zróżnicowany, o czym świadczy wyższe odchylenie stan‑dardowe (odpowiednio 3,49; 3,61).

ocena ważności obszarów rozwoju zrównoważonego ma charakter subiek‑tywny i poznawczy. Jednak zwraca uwagę niespodziewana prawidłowość, a mia‑nowicie wysoko ocenione przez studentów znaczenie społeczeństwa i działań społecznych, wbrew dość często głoszonej tezie o braku świadomości ekologicznej młodych osób.

Drugą niespodziewaną prawidłowością ocen studentów uczelni ekonomicz‑nej jest małe uznanie dla ekonomii i finansów jako obszarów działań rozwoju zrównoważonego (przy – jak już podkreślono – nieco wyższym odchyleniu standardowym ocen).

Spośród proponowanych działań na rzecz rozwoju zrównoważonego najwyższą średnią ocenę otrzymały: wprowadzenie do edukacji wiedzy o środowisku i jego zanieczyszczeniach oraz zastępowanie paliw stałych odnawialnymi źródłami energii (np. węgla energią słoneczną), ze średnią ocen odpowiednio: 9,24 i 8,56.

Relatywnie wysoką ocenę (wobec średniej oceny dla całego badania, wyno‑szącej 6,76) otrzymały takie działania, jak: stosowanie zasady „zanieczyszczający płaci” (8,23) oraz egzekucja kar za zanieczyszczanie środowiska ponad ustalone normy (8,06). Warto dodać, że są to działania z nisko ocenionego obszaru Finanse i Prawo.

Mimo subiektywizmu ocen, autorka odczuwa satysfakcję z wysokiego, świado‑mie wyrażonego uznania studentów dla potrzeby poznawania wiedzy o środowisku


i jego zanieczyszczeniach. Natomiast zastanawia i wymaga głębszych badań bardzo niska ocena ustalanie cen/opłat za korzystanie z czystego powietrza (2,20) oraz ustalania praw własności na dobra wspólne (3,79). Te dwa działania należą w po‑lityce ekologicznej i klimatycznej do podstawowych instrumentów ekologizacji rynku dóbr środowiskowych. Z dodatkowych, opisowych opinii ankietowanych studentów wynika, że ich niska ocena wiąże się z brakiem uznania dla fiskalnych instrumentów w ogółem, w tym w ochronie środowiska.

Tabela 10.1. Ocena przez studentów wybranych obszarów i działań na rzecz rozwoju zrównoważonego rozwoju

Obszary i działania Liczba ocen

Średniaocena

ważności

Średnia ocen

Odchylenie standardowe

ocen

Ranking ważności

Ekonomia 327 1386 4,24 3,49 5• Ustalaniecen/opłatzakorzystanie

z czystego powietrza 164 361 2,20 2,62 10

• Zakazfunkcjonowaniamonopoliw gospodarce 163 1025 6,29 3,02 7

Finanse 328 2177 6,64 3,02 3• Podnoszeniepodatkówoddóbr

środowiskowych (tzw. podatki ekologiczne)

164 828 5,05 2,96 8

• Stosowaniezasady„zanieczyszczającypłaci” 164 1349 8,23 2,10 4

Prawo 328 1943 5,92 3,61 4• Egzekucjakarzazanieczyszczanie

środowiska ponad ustalone normy 164 1322 8,06 2,58 5

• Ustalanieprawwłasnościnadobrawspólne (np. parki miejskie, jeziora) 164 621 3,79 3,20 9

Społeczeństwo 328 2794 8,52 2,04 1• Negocjacjepublicznewarunków

zagospodarowania przestrzeni miejskich 164 1278 7,79 2,26 6

• Wprowadzeniedoedukacjiwiedzyo środowisku i jego zanieczyszczeniach 164 1516 9,24 1,48 1

Technika i technologia 328 2780 8,48 2,09 2• Zakazstosowaniaszkodliwychmateriałów

i zanieczyszczających technologii 164 1376 8,39 2,08 3

• Zastępowaniepaliwstałychodnawialnymiźródłami energii (np. węgla energią słoneczną)

164 1404 8,56 2,11 2

Suma końcowa 1639 11080 6,76 3,34 X

Źródło: opracowanie własne wyników badań ankietowych, marzec 2021.


10.4.OcenacelówAgendynaRzeczZrównoważonegoRozwoju 2030 – zadanie badawcze 2

Drugim zadaniem badawczym było poznanie ocen studentów dotyczących celów sformułowanych w Agendzie na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030, przyjętej na szczycie w Nowym Jorku 25–27 września 2015 r., przez przywódców krajów członkowskich oNZ [2015].

Agenda zawiera 17 celów zestawionych w tabeli 10.2 (zgodnie z zapisami ory‑ginalnymi). Ankietę wypełnili ci sami studenci, którzy brali udział w poprzednio prezentowanym badaniu oraz zastosowano takie same kryteria oceny – ważność celu oceniano w skali 0–10. Wypełnienie ankiety poprzedzono omówieniem tych celów i dyskusją nad zrozumieniem opisu celów przez studentów.

Autorka ankiety przypisała każdemu z celów jego charakter: ekonomiczno‑‑finansowy (E‑F), społeczny (S) oraz ekologiczny (E). Cele są zestawione w ko‑lejności występującej w Agendzie. Wykorzystano (w zależności od kompletności ankiety) 171–174 odpowiedzi, które dały 24 390 ocen.

Zwraca uwagę wysoka średnia ocen dla całego badania 8,27 oraz niskie śred‑nie odchylenie standardowe 2,05, co oznacza, że rozkład ocen jest równomierny. Ranking ważności ustalony na podstawie średniej ocen każdego celu pozwala wymienić jako najwyżej uznane cele:1) Zapewnić wszystkim ludziom dostęp do wody i warunków sanitarnych poprzez

zrównoważoną gospodarkę zasobami wodnymi (cel 6, średnia ocen 9,39);2) Wyeliminować głód, osiągnąć bezpieczeństwo żywnościowe i lepsze odży‑

wianie oraz promować zrównoważone rolnictwo (cel 2, średnia 9,25);3) Chronić oceany, morza i zasoby morskie oraz wykorzystywać je w sposób

zrównoważony (cel 14, średnia 8,94);4) Przywrócić oraz promować zrównoważone użytkowanie ekosystemów lą‑

dowych, zrównoważone gospodarowanie lasami, zwalczać pustynnienie, powstrzymywać i odwracać proces degradacji gleby oraz powstrzymać utratę różnorodności biologicznej (cel 15, średnia 8,78);

5) Podjąć pilne działania w celu przeciwdziałania zmianom klimatu i ich skutkom, uznając, że Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu jest głównym międzynarodowym i międzyrządowym forum dla ne‑gocjowania globalnej odpowiedzi na zmiany klimatu (cel 13, średnia 8,46).Najniższe oceny otrzymały cele:


1) Zapewnić wzorce zrównoważonej konsumpcji i produkcji (cel 12, śred‑nia 7,31);

2) Zmniejszyć nierówności w krajach i między krajami (cel 10, średnia 7,32);3) Wzmocnić środki wdrażania i ożywić globalne partnerstwo na rzecz zrów‑

noważonego rozwoju (cel 17, średnia 7,65);4) Zapewnić wszystkim ludziom w każdym wieku zdrowe życie oraz promować

dobrobyt (cel 3, średnia 7,80);5) osiągnąć równość płci oraz wzmocnić pozycję kobiet i dziewcząt (cel 5,

średnia 7,96).Warto dodać, że średnie odchylenia standardowe były niskie (poniżej 2 lub

niewiele powyżej 2) co świadczy o dość równomiernym rozkładzie ocen studen‑tów w odniesieniu do tych celów. Ponownie trzeba powtórzyć, że wszystkie cele Agendy otrzymały relatywnie wysoką ocenę studentów, co świadczy o uznaniu dla sformułowanych przez Agendę celów zrównoważonego rozwoju.

Większość celów ma zintegrowany charakter: ekonomiczno ‑finansowy, spo‑łeczny i ekologiczny. liczne są cele o charakterze społecznym i ekologicznym. Nie‑które z nich uzyskały wysokie oceny studentów (wszystkie wymienione w pierwszej piątce cele o najwyższej ocenie mają charakter społeczny i ekologiczny).

Tabela 10.2. Ocena przez studentów celów Agendy na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju

Cele Agendy na rzecz Zrównoważonego Rozwoju – 2030

Liczba odpo‑wiedzi

Suma ocen

ważności

Średnia ocena

ważności

Odchyle‑nie stan‑dardowe

Ranking ważno‑

ści

Charakter celu

E, E‑F, S

Cel 1. Wyeliminować ubóstwo we wszystkich jego formach na całym świecie 174 1497 8,60 2,13 6 S

Cel 2. Wyeliminować głód, osiągnąć bezpie‑czeństwo żywnościowe i lepsze odżywianie oraz promować zrównoważone rolnictwo

174 1609 9,25 1,55 2 S

Cel 3. Zapewnić wszystkim ludziom w każ‑dym wieku zdrowe życie oraz promować dobrobyt

174 1357 7,80 2,24 14 S, E‑F

Cel 4. Zapewnić wszystkim edukację wyso‑kiej jakości oraz promować uczenie się przez całe życie

174 1442 8,29 1,95 8 S, E‑F

Cel 5. osiągnąć równość płci oraz wzmocnić pozycję kobiet i dziewcząt 174 1385 7,96 2,46 13 S

Cel 6. Zapewnić wszystkim ludziom dostęp do wody i warunków sanitarnych poprzez zrów‑noważoną gospodarkę zasobami wodnymi

174 1633 9,39 1,50 1 E‑F, S,


Cele Agendy na rzecz Zrównoważonego Rozwoju – 2030


Suma ocen

ważności

Średnia ocena

ważności


Ranking ważno‑

ści

Charakter celu

E, E‑F, S

Cel 7. Zapewnić wszystkim dostęp do stabil‑nej, zrównoważonej i nowoczesnej energii po przystępnej cenie

174 1403 8,06 1,97 12 E, E‑F, S

Cel 8. Promować stabilny, zrównoważony i in‑kluzywny wzrost gospodarczy, pełne i pro‑duktywne zatrudnienie oraz godną pracę dla wszystkich ludzi

174 1422 8,17 2,09 10 E‑F, S

Cel 9. Budować stabilną infrastrukturę, pro‑mować zrównoważone uprzemysłowienie oraz wspierać innowacyjność

173 1398 8,08 1,84 11 E‑F, S

Cel 10. Zmniejszyć nierówności w krajach i między krajami 174 1274 7,32 2,34 16 E‑F, S

Cel 11. uczynić miasta i osiedla ludzkie bez‑piecznymi, stabilnymi, zrównoważonymi oraz sprzyjającymi włączeniu społecznemu

173 1452 8,39 1,98 7 E‑F, S

Cel 12. Zapewnić wzorce zrównoważonej konsumpcji i produkcji 173 1264 7,31 2,09 17 E‑F, S

Cel 13. Podjąć pilne działania w celu prze‑ciwdziałania zmianom klimatu i ich skutkom, uznając, że Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu jest głównym międzynarodowym i międzyrzą‑dowym forum dla negocjowania globalnej odpowiedzi na zmiany klimatu

173 1463 8,46 1,98 5 E

Cel 14. Chronić oceany, morza i zasoby mor‑skie oraz wykorzystywać je w sposób zrów‑noważony

173 1546 8,94 1,42 3 E

Cel 15. Chronić, przywrócić oraz promować zrównoważone użytkowanie ekosystemów lądowych, zrównoważone gospodarowanie lasami, zwalczać pustynnienie, powstrzymy‑wać i odwracać proces degradacji gleby oraz powstrzymać utratę różnorodności biolo‑gicznej

171 1501 8,78 1,59 4 E

Cel 16. Promować pokojowe i inkluzywne społeczeństwa, zapewnić wszystkim ludziom dostęp do wymiaru sprawiedliwości oraz bu‑dować na wszystkich szczeblach skuteczne i odpowiedzialne instytucje, sprzyjające włą‑czeniu społecznemu

173 1420 8,21 2,04 9 E‑F, S

Cel 17. Wzmocnić środki wdrażania i ożywić globalne partnerstwo na rzecz zrównoważo‑nego rozwoju

173 1324 7,65 2,01 15 E‑F, S

Razem 2948 24390 8,27 2,05 X X

oznaczenia: E‑F – cele ekonomiczno ‑finansowe; S – cele społeczne; E – cele ekologiczne.Źródło: opracowanie własne wyników badań ankietowych, marzec 2021.


10.5. Ocena Kompasu zmian systemowych dla rozwoju zrównoważonegozRaportuRzymskiego2020–zadanie badawcze 3

Poszukując odpowiedzi na pytanie dotyczące działań zmierzających do re‑alizacji celów Agendy, można wykorzystać Kompas zmian systemowych, opra‑cowanych przez Klub Rzymski w 2020 roku (tabela 10.3).

Zalecone kierunki zmian powinny polegać na redefiniowaniu takich katego‑rii, jak: dobrobyt, wykorzystanie zasobów, postęp, wskaźniki, konkurencyjność, zachęty, konsumpcja, finanse, zarządzanie, przywództwo [A System Change..., 2020]. Stosując przyjęte oznaczenia charakteru celów, w tabeli 10.3 przypisano je 10 kategoriom zmian systemowych. uwagę zwraca to, że wskazania ekolo‑giczne (E) są nieliczne (ekosystem gospodarczy, kapitał naturalny). oznacza to, że omawiany kompas zmian na rzecz rozwoju zrównoważonego ma dokonywać się – słusznie – przez działania ekonomiczne i społeczne. Jednak ich skorelowanie celami Agendy nie jest proste i wymaga pogłębionej analizy teoretycznej i empi‑rycznych związków wpływu skutków zmian systemowych na osiąganie celów we wskazanych obszarach ekonomicznych, społecznych, ekosystemach.

Ankietę oceny zmian systemowych zaleconych w Kompasie skierowano do tych samych studentów, którzy brali udział w pierwszym i w drugim badaniu. ocena każdej z dziesięciu zmian systemowych przyznana przez każdego (ze 170–171) studenta mogła zawierać się w przedziale 0–10.

Średnia 12648 ocen wystawionych przez studentów zmianom systemowym wynosi 7,4, przy średnim odchyleniu standardowym niskim, bo wynoszącym 2,28. Najwyższe oceny otrzymały zmiany systemowe:1) Przedefiniowanie przywództwa: porozumienie międzypokoleniowe liderów

zmian systemowych (cel 8, średnia 8,03);2) Nowa definicja zarządzania: dzielenie się suwerennością i współpraca (cel 4,

średnia 7,71);3) Nowa definicja dobrobytu: uwzględnienie sprawiedliwości społecznej dla

prawdziwego dobrobytu (cel 1, średnia 7,57).Najniższe oceny studentów uzyskały zmiany systemowe:

1) Przedefiniowanie zachęt: wprowadzenie realności wartości kapitału społecz‑nego i naturalnego (cel 10, ocena 6,85);


2) Ponowne definiowanie wskaźników: Zaktualizowanie pomiaru wydajności (cel 5, ocena 7,12);

3) Przedefiniowanie przywództwa: porozumienie międzypokoleniowe liderów zmian systemowych (cel 9, ocena 7,12).Średnia ocena zmian systemowych dokonana przez studentów wynosi 7,41

i jest nieco niższa niż średnia ocena celów Agendy – 8,27. odchylenie standardowe średniej oceny zmian systemowych wynosi 2,28 i jest nieco wyższe niż dla celów Agendy. Dla obu badań wyniki ocen studentów są dość zbliżone do siebie.

Mimo subiektywnego charakteru ocen studentów (wypełniających ankiety w trybie online zdalnie, a więc bez możliwości „podglądania”) wobec dużej liczby uzyskanych ocen, wyniki tych ocen mają wartość poznawczą. Cele i działania na rzecz zrównoważonego rozwoju studenci uznają za ważne, potrzebne i wiele wskazuje na to, że są gotowi podejmować edukację w tym zakresie. Warunkiem jest pojawienie się takiej oferty w programach kształcenia akademickiego oraz zawodowego.

Tabela 10.3. Ocena przez studentów Kompasu zmian systemowych dla rozwoju zrównoważonego z Raportu Rzymskiego 2020

Kompas zmian systemowych dla rozwoju zrównoważonego


Suma ocen

ważności

Średnia ocena

ważności


Ranking ważno‑

ści

Charak‑ter celuE, E‑F, S

1. Nowa definicja dobrobytu: uwzględnienie sprawiedliwości społecznej dla prawdziwego do‑brobytu

172 1302 7,57 2,50 3 E‑F, S

2. Nowa definicja konkurencyjności: cyfryzacja i inteligentny (mądry) dobrobyt istotą europejskiej kon‑kurencyjności

170 1260 7,41 2,18 6 E‑F, S

3. Nowa definicja konsumpcji – zuży‑cia: od posiadania do używania 171 1253 7,33 2,22 7 E, S

4. Nowa definicja zarządzania: dzie‑lenie się suwerennością i współ‑praca

171 1318 7,71 2,37 2 E‑F, S

5. Ponowne definiowanie wskaźni‑ków: Zaktualizowanie pomiaru wydajności

171 1217 7,12 2,01 8/9 E‑F, S

6. Ponowne zdefiniowanie postępu: zaspokajanie potrzeb społecznych jako cel modelu opartego na eko‑systemach gospodarczych

171 1282 7,50 2,29 4 E, E‑F, S


Kompas zmian systemowych dla rozwoju zrównoważonego


Suma ocen

ważności

Średnia ocena

ważności


Ranking ważno‑

ści

Charak‑ter celuE, E‑F, S

7. Przedefiniowanie finansów – wszechstronne wspieranie pro‑cesu organizacyjnego w osiąganiu celów

171 1277 7,47 2,08 5 E‑F, S

8. Przedefiniowanie przywództwa: porozumienie międzypokoleniowe liderów zmian systemowych

170 1365 8,03 2,06 1 E‑F, S

9. Przedefiniowanie wykorzystania zasobów naturalnych: oddzielenie dobrobytu od wykorzystania zaso‑bów naturalnych

170 1210 7,12 2,46 8/9 E‑F, S

10. Przedefiniowanie zachęt: wpro‑wadzenie realności wartości kapi‑tału społecznego i naturalnego

170 1164 6,85 2,38 10 E‑F, S

Razem 1707 12648 7,41 2,28 X X

oznaczenia: E‑F – cele ekonomiczno ‑finansowe; S – cele społeczne; E – cele ekologiczne.Źródło: opracowanie własne wyników badań ankietowych, marzec 2021.


część iii.

Społeczna GoSpodarka rynkoWa – (po)pandemiczny kontekSt międzynarodoWy

Deutsche wirtschafts‑ und finanzpolitische Reaktionen auf die Corona... 199

Georg Milbradt*

deutSche WirtSchaftS‑ und finanzpolitiSche reaktionen auf die corona ‑pandemie – ein zWiSchenbericht**

11.1. Verlauf der Pandemie in Deutschland

Der erste Fall einer Infektion mit dem neuen Coronavirus SARS‑CoV‑2 wurde am 27.1.2020 in München gemeldet. Zwar gelang es, den ersten Ausbruch bei einem unternehmen (verursacht durch eine eingereiste chinesische Mitar‑beiterin) durch eine schnelle Reaktion des örtlichen Gesundheitsamtes32 durch

* Prof. Dr. Georg Milbradt – Fakultät Wirtschaftswissenschaften, Technische universität Dresden.** Der Beitrag wurde auf einer digitalen Konferenz der Konrad ‑Adenauer ‑Stiftung in War‑

schau am 30.10.2020 präsentiert und umfasst daher nur die erste Phase der Pandemie bis Herbst 2020. Ein Gesamtbewertung kann erst nach Ende der Pandemie erfolgen und muss die wesentlich schwierigere Situation danach umfassen.

32 In Deutschland als einem Bundesstaat werden die Kompetenzen zwischen den verschiedenen Ebenen Bund, länder und Gemeinden aufgeteilt. Bei der Infektionsbekämpfung verfügt der Bund über das Recht der konkurrierenden Gesetzgebung, von dem er durch den Erlass des Infektions‑schutzgesetzes Gebrauch gemacht hat. Grundsätzlich werden Bundesgesetze von den ländern wie eigene Gesetze ausgeführt. Bei der Infektionsbekämpfung sind als lokale Behörden etwa 400 Gesundheitsämter der Kreise und kreisfreien Städte zuständig, alle notwendigen Maßnahmen per Rechtsverordnung zu erlassen. Der Bund hat kaum Verwaltungsbefugnisse. Er hat mit dem Robert ‑Koch‑Institut (RKI) eine wissenschaftliche Einrichtung, die Regierungen und Behörden berät und Richtlinien und Empfehlungen veröffentlicht, die zwar nicht bindend sind, aber wegen des hohen Ansehens des Instituts allgemein beachtet werden. Die Kommunen und landesbehörden sowie die Krankenhäuser haben dem Institut die relevanten Daten zu melden, das diese für die Analyse und Beratung auswertet. Ein weiteres Institut ist für die Zulassung von Impfstoffen, Medikamenten und anderen medizinischen Hilfsmittel zuständig. Das Bundesgesundheitsministerium selbst ist für die Beschaffung und die Koordination des Sammelns und des Austausches von Daten zwischen den Behörden, den wissenschaftlichen Institutionen und dem RKI zuständig. Wenn der Bundestag eine epidemische Lage von nationaler Tragweite feststellt, hat das Bundesgesundheitsministerium weitreichende Sondervollmachten, z.B. die Versorgung mit Arzneimitteln und Medizinprodukten sicherzustellen (einschließlich von Eingriffen in Preise, Patente, Distribution und Produktion), die Anbieter von medizinischen leistungen (z.B. Krankenhäuser, Apotheken, labore, Arztpraxen) für die Pandemiebekämpfung zu regulieren und den Gesundheitssektor von gesetzlichen Vorschriften freizustellen sowie Finanzmittel zwecks Digitalisierung der Gesundheitsämter zur Verfügung zu stellen. Die Bundesregierung hat besondere Vollmachten bei der Regulierung des internationalen Verkehrs.

Georg Milbradt 200

Nachverfolgung und Quarantäne unter Kontrolle zu bringen. Bei einem größeren Ausbruch im Februar – ausgelöst durch eine gut besuchte Karnevalsveranstal‑tung im Rheinland – gelang das aber nicht mehr. Insbesondere durch deutsche Skitouristen, aber auch durch viele grenzüberschreitende Reisen und Kontakte kam es zu einer Vielzahl von größeren und kleineren Ausbrüchen, die sich zu einer typischen Epidemie entwickelten und nicht nur Deutschland, sondern die europäischen Nachbarländer und auch die ganze Welt bedrohten. Die Fallzahlen stiegen in Deutschland ab Ende Februar exponentiell an.

Da die Infektion sich nicht mehr auf China konzentrierte, sondern schon 114 länder betraf, und Europa zum neuen Hotspot wurde, rief die WHo am 11.3.2020 eine gesundheitliche Notlage von internationaler Tragweite aus, also die höchste Warnstufe. Kreise und Städte reagierten mit Kontaktbeschränkungen, insbesondere mit Verboten von Großveranstaltungen und der Schließung von Bildungseinrichtungen, was aber nicht mehr ausreichte, um die erste Welle der Pandemie zu brechen. Die Gesundheitsämter waren immer weniger in der lage die Infektionsketten durch Nachverfolgung und Einzelquarantäne zu unterbrechen und die Pandemie aufzuhalten.

Aufgrund einer Absprache bei der Konferenz33 der Ministerpräsidenten der länder mit der Bundeskanzlerin wurden ab Mitte März alle Bildungseinrichtungen, alle nicht lebensnotwendigen Einzelhandelsgeschäfte und personenbezogenen Dienstleistungen, Hotels und die Gastronomie sowie alle Freizeiteinrichtungen und Kulturinstitutionen geschlossen. Im Gegensatz zu vielen anderen ländern wurde auf generelle Ausgangssperren weitgehend verzichtet, wobei man stattdes‑sen die Kontakte beschränkte, die auf wenige Personen außerhalb der Kernfamilie begrenzt wurden. Die Grenzen gegenüber den Hochrisikoländern im Westen und

33 Die Ministerpräsidentenkonferenz (MPK) mit oder ohne Bundeskanzler ist eine von der Verfassung nicht vorgesehene Institution des administrativen Föderalismus zur innerstaatlichen Koordination zwischen Bund und ländern. Ko‑Vorsitzende sind der Bundeskanzler und ein Ministerpräsident, der jährlich wechselt. Normalerweise tagt die Konferenz 4‑mal im Jahr, 2‑mal mit und 2‑mal ohne Bundeskanzler. Während der Pandemie wurde wesentlich häufiger getagt, teilweise im 2‑Wochenabstand. Die Beschlüsse erfordern Einstimmigkeit und sind rechtlich nicht bindend. umgesetzt werden sie durch die Entscheidungen der Bundes‑ und landesregierungen oder der jeweils zuständigen Gesundheitsminister. Die Vorbereitung und Abstimmung von Detail‑entscheidungen erfolgt auf der Gesundheitsministerkonferenz, die ähnlich konstruiert ist. Soweit die Absprachen auch gesetzgeberische Maßnahmen enthalten, müssen auch der Bundestag und der Bundesrat, ggf. auch die landesparlamente entsprechende Beschlüsse fassen. Dieser Mechanismus setzt ein hohes Maß an Kooperation über länder‑ und Parteigrenzen hinweg voraus. Gegenüber zentralstaatlichen ländern ist der Prozess zeitaufwendiger, ermöglicht aber eine bessere Anpassung an regionale und örtliche unterschiede.


im Süden wurden geschlossen und der internationale Flugverkehr massiv einge‑schränkt. Von diesen Maßnahmen wurden der internationale Güterverkehr und die Produktion bewusst ausgenommen, um die wirtschaftlichen Auswirkungen des lockdowns abzumildern.

Auch die weiteren Maßnahmen der Pandemiebekämpfung, aber auch der lockerungen wurden überwiegend über die Ministerpräsidentenkonferenz koor‑diniert. Nachdem die Infektionszahlen in den ersten Apriltagen ihren Höhepunkt erreicht hatten und dann schnell zurückgingen, wurden die Beschränkungen ab Ende April nach und nach zurückgenommen sowie Kindergärten, Schulen, universitäten, Gastronomie, Tourismus und Kultureinrichtungen wieder geöff‑net. In der Öffnungsphase bröckelte jedoch die Kooperation unter den ländern ab und die Bundeskanzlerin sprach schon von einer leichtsinnigen „Öffnungs‑orgie”. Nur wenige Restriktionen (Masken und „social distancing”, Verbot von Großveranstaltungen und einige Einschränkungen bei internationalen Reisen) blieben erhalten. Das gesellschaftliche und soziale leben normalisierte sich über den Sommer. Die 7‑Tage ‑Inzidenz (pro 100.000 Einwohner) erreichte einstellige Zahlen. Die Pandemie schien überwunden.

Abb. 11.1. Strenge der staatlichen Eindämmungsmaßnahmen in Deutschland, Mittel‑ und Osteuropa

Quelle: oxford CoVID‑19 Government Response Tracker, Deutsche Bundesbank.

Georg Milbradt 202

Die deutschen Maßnahmen auf die erste Welle der Pandemie sind zwar etwas unterschiedlich, aber im Ausmaß vergleichbar mit denjenigen unserer Nachbarn, wie Schaubild 1 zeigt: Deutschland beginnt etwa zur selben Zeit mit Beschrän‑kungen. Sie sind zwar auf dem Höhepunkt [ostern 2020] nicht ganz so streng wie bei vielen unserer Nachbarn, werden dann aber auch nicht so schnell gelockert und bleiben länger in Kraft.

Verglichen mit den west‑und südeuropäischen ländern konnte Deutschland die gesundheitlichen Probleme der Pandemie in der ersten Welle lösen. Aufgrund seiner guten medizinischen Infrastruktur (Krankenhausbetten) und der schnellen Entwicklung von aussagefähigen Tests zur Bestimmung des Virus wurden andere west‑ und südeuropäische länder eher und härter von der Pandemie getroffen. Deutschland war durch die schrecklichen Bilder erst in Wuhan, aber insbesondere in oberitalien vor der Gefährlichkeit der Pandemie gewarnt worden und hatte mehr Zeit, sich vorzubereiten. Auch die Bevölkerung war bereit, die Notwendig‑keit der Einschränkungen im privaten Bereich, aber auch in Teilen der Wirtschaft einzusehen und sich an die Regeln zu halten. Zur Akzeptanz der Wirtschaft trug auch das Versprechen großzügiger staatlicher Hilfen bei.

Mit dem Abklingen der ersten Welle bröckelte dieser Konsens. Viele wollten schnellere und weitreichendere Öffnungsschritte. Paradoxerweise dachten viele, dass die Pandemie gar nicht so gefährlich sei und die Bundes‑ und landesregierun‑gen bei den Einschränkungen übertrieben hatten, weil es gelang, die erste Welle so gut zu überstehen und Bilder wie in China, Italien und Spanien zu vermeiden.

Auch in den Regierungen und Verwaltungen dachten viele im Sommer, dass die Pandemie endgültig überwunden und eine zweite Welle unwahrscheinlich sei. Deswegen unterließ man weitere Vorbereitungen und eine kritische Analyse der Defizite des deutschen Gesundheitssystems, insbesondere die unzureichende Digitalisierung und Vernetzung – wichtige Mittel bei der Bekämpfung einer Pandemie, um lockdowns abzumildern oder gar zu vermeiden.

Allerdings stiegen ab September die Fallzahlen wieder an und erreichten im oktober kritische Werte, die auch über den Zahlen vom Frühjahr lagen. An sich wären wieder umfangreiche lockdown‑Maßnahmen zur Bekämpfung der zweiten Welle notwendig gewesen. Im Gegensatz zur ersten Welle im Frühjahr zögerten Bund und länder trotz höherer Zahlen im Herbst, weil auch die Bereitschaft der Bevölkerung, dieser Politik zu folgen, geringer geworden war. Besonders unpopulär sind bis heute Schließungen von Kindertagesstätten und Schulen.


11.2. Wirtschaftliche AuswirkungenDie umfangreichen Reise‑ und Kontaktbeschränkungen und die Schließungen

beeinträchtigten massiv die Gastronomie, die Hotellerie und die Tourismus‑ und Freizeitwirtschaft sowie die körpernahen Dienstleistungen und den stationären Einzelhandel mit Ausnahme der weiter geöffneten Geschäfte für lebensnotwen‑dige Güter. Die umsätze brachen dramatisch ein und bedrohten die Existenz großer und kleiner Betriebe sowie von Selbstständigen, soweit sie nicht ins Internet ausweichen konnten. Große Teile der Bürotätigkeiten wurden über das Internet nach Hause verlagert. Der produzierende Sektor war vom lockdown nicht betroffen. Warentransporte waren weiter möglich. Allerdings brachen in wichtigen Branchen, wie dem Automobilbau, die lieferketten zusammen. Durch die massiven Corona ‑Reaktionen in China sank auch der Export dorthin. Export und Industrieproduktion erholten sich aber schnell.

Abb. 11.2. BIP‑Wachstum

Quelle: SVR [2020].

Insgesamt ging das BIP im 1. Quartal und massiv im 2. Quartal 2020 zurück. Jedoch rechneten der Sachverständigenrat zur Begutachtung der gesamtwirt‑schaftlichen Entwicklung (SVR)34 und die führenden Wirtschaftsforschungs‑

34 Sachverständigenrat zur Begutachtung der gesamtwirtschaftlichen Entwicklung – SVR [2020], Konjunkturprognose 2020 und 2021 vom 23. Juni 2020.

Georg Milbradt 204

institute im Sommer und Frühherbst mit einem schnellen Wiederanstieg im 3. und 4. Quartal 2020 sowie mit einem positiven Ergebnis für die folgenden Jahre und der vollständigen Überwindung der Wirtschaftskrise bis Ende 2022. Alle Prognosen beruhen aber auf der Annahme, dass es keinen zweiten größeren Einbruch durch die Pandemie gibt. Schaubild 2 zeigt die graphische Darstellung der SVR‑Prognose35.

unter dem ersten Eindruck der Pandemie und der massiven, bisher beispiel‑losen staatlichen Einschränkungen und Eingriffe in den

Abb. 11.3. BIP seit 1991 in Mio. Euro (Preise von 2015), Eurostat

2000

2200

2400

2600

2800

3000

3200

3400

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

2021

2022

Quelle: Eurostat, RWI [2020].

Wirtschaftsablauf befürchtete man zunächst einen wesentlich größeren Ein‑bruch als in der Finanzkrise 2009/10. unter Berücksichtigung der Prognosen aus dem Herbst 2020 zeigte sich aber, dass dies unzutreffend war, da eine schnelle Erholung im zweiten Halbjahr 2020 wahrscheinlich war36 (siehe Abb. 11.3).

Glücklicherweise blieben auch die Auswirkungen auf dem Arbeitsmarkt beherrschbar. Die Arbeitslosenzahlen stiegen zwar an, aber nicht so stark wie befürchtet. Im September 2020 betrug die offizielle Arbeitslosenquote 6,2% (Vorjahresmonat 4,9%). Allerdings stieg die Zahl der in Kurzarbeit beschäftig‑ten Arbeitnehmer auf fast 7 Mio. an. 2019 gab es kaum Kurzarbeit. Durch die

35 SVR [2020], S. 27.36 Zugrunde liegt die Prognose des Rheinisch ‑Westfälischen Instituts für Wirtschaftsfor‑

schung (RWI) von September 2020.


großzügigen sozialstaatlichen Kompensationen blieben die Verluste der Arbeit‑nehmer beim Einkommen und damit der Kaufkraft gering. Allerdings darf man aber größere individuelle Notlagen bei Geringverdienern und Selbständigen nicht übersehen. Der beobachtete Konsumeinbruch ist also nicht auf mangelnde Kaufkraft, sondern primär auf mangelnde Konsummöglichkeiten zurückzufüh‑ren. Das Resultat war ein Anstieg der Sparquote. Die Pandemie erzeugte einen kombinierten Angebots‑ und Nachfrageschock.

11.3. Staatliche Maßnahmen

11.3.1. Kurzarbeitergeld

Dieses wirtschaftlich einigermaßen zufriedenstellende Ergebnis beruht zu einem großen Teil auf den Sicherungsmechanismen des deutschen Sozialstaates und speziellen diskretionären Staatseingriffen. Die gut ausgebaute deutsche Ar‑beitslosenversicherung und die progressive Einkommensteuer führen zu einer Dämpfung von konjunkturellen Schwankungen, also der Nachfrageschwankungen. Schon in der Finanzkrise 2009/10 spielte das Instrument des Kurzarbeitergeldes eine wichtige Rolle. Es ermöglicht den in Schwierigkeit geratenen unternehmen, ihre Beschäftigten zu halten und nicht zu entlassen, da sie von den lohnkosten an sich überflüssiger Arbeitskräfte entlastet werden. Die Betriebe können die Aufwendungen für löhne und dabei die Sozialabgaben einsparen. Zur Kompen‑sation zahlt die Bundesanstalt für Arbeit den Kurzarbeitern 60% des ausgefallenen Nettolohns (bei Familien mit mindestens einem Kind 67%).

In vielen Branchen, insbesondere in der Großindustrie, ist es üblich, dass die Betriebe diesen Satz freiwillig oder tarifvertraglich aufstocken, so dass sich die Einkommensverluste der Beschäftigten in Grenzen halten. In der Pandemie entschloss sich die Bundesregierung, das Kurzarbeitergeld bis auf 80%, bzw. 87% zu erhöhen und die laufzeit zu verlängern. Dadurch verbesserte sich die lage der Kurzarbeiter weiter, bzw. die Arbeitgeber sparten Aufstockungen. Als die lieferketten wieder geschlossen waren und insbesondere die Exporte nach China anstiegen, kehrten die Kurzarbeiter in die Betriebe zurück und konnten die Produktion problemlos steigern.

Kurzarbeit hilft nicht nur den Arbeitnehmern, sondern auch den unter‑nehmen in den besonderes betroffenen Branchen. Aber nicht alle Arbeitgeber

Georg Milbradt 206

waren bereit oder in der lage, diesen Weg zu gehen. Waren sie in existentiellen Schwierigkeiten oder schieden sie aus dem Markt aus, kam es zu Entlassungen. Für die sogenannten Minijobber gilt die Kurzarbeiterregelung nicht, da sie nicht der normalen Sozialversicherung unterliegen37.

Ein ausgebautes System der Arbeitslosenversicherung ist typisch für die soziale Marktwirtschaft. Die Abmilderungen makroökonomischer Schocks ist gewollt und wird über die Arbeitslosenversicherung finanziert. Soweit es sich um kurzfristige oder einmalige Schocks handelt, ist ein solcher Mechanismus ökonomisch sinn‑voll. Handelt es sich jedoch nicht um Schocks, die wieder verschwinden, sondern um strukturelle Änderungen, ist die Bewertung negativ, da sie die Beschäftigten in Branchen und in Beschäftigungsverhältnissen ohne Zukunft bindet, den not‑wendigen Strukturwandel be‑ oder gar verhindert und die Wachstumskräfte schwächt. In der Realität ist es aber nicht immer einfach zu erkennen, ob es sich um gesunde oder schon „halbtote” unternehmen handelt (Zombies). Deswegen sollte der Einsatz des Kurzarbeitergeldes zeitlich begrenzt und nicht zu hoch sowie die Restbelastung der unternehmen nicht zu gering ausfallen.

Man kann die in der Pandemie erfolgten Verlängerungen (bis Ende 2021) und Erhöhungen kritisch sehen. Auf jeden Fall sind weitere Verbesserungen und Verlängerungen kontraproduktiv. Die getroffenen Sonderregelungen sollten so schnell, wie es der Pandemieverlauf ermöglicht, wieder abgeschafft werden. Sie dürfen sich auf keinen Fall in der Zukunft verfestigen, um die Steuerungskräfte des Marktes nicht auszuschalten.

11.3.2. Sonstige sozialpolitische Maßnahmen

um die durch die Pandemie ausgelösten sozialen Schieflagen, insbeson‑dere bei Geringverdienern und Familien, auszugleichen, wurde eine Reihe von zusätzlichen Maßnahmen zur Abfederung beschlossen, z.B. zusätzliches Kin‑dergeld. ob sie immer wirkungsvoll waren, mag man bezweifeln. Sie haben aber insgesamt zur Akzeptanz der Corona ‑Politik beigetragen. Die finanziellen Belastungen hielten sich in Grenzen. Probleme könnten entstehen, wenn man die Hilfen perpetuiert.

37 Hier handelt es sich um Personen, die Hinzuverdienste für einige Stunden pro Woche suchen. um Schwarzarbeit zu vermeiden, zahlen die Minijobber keine Steuern und Sozialversicherung, nur der Arbeitgeber zahlt eine relativ geringe Pauschalabgabe.


11.3.3. Finanzielle Hilfen für Unternehmen

um an sich gesunden unternehmen zu helfen, die insbesondere durch staat‑liche Beschränkungen ohne eigene Schuld in Schwierigkeiten gekommen sind, wurde eine Reihe von umfangreichen allgemeinen, aber auch branchenspezifi‑schen unterstützungen für kleine und mittlere unternehmen über Zuschüsse eingeführt, um den besonders betroffenen Branchen zu helfen. Das kann man sicherlich rechtfertigen. Sie stehen nicht mit der an sich erwünschten Steuerung über die Marktkräfte in Widerspruch. Da die Hilfen schnell fließen mussten, um Konkurse und Zahlungsausfälle zu vermeiden, waren nicht alle Hilfen in Aus‑maß und Gestaltung richtig dimensioniert. Das lässt sich aber in einer solchen Situation nicht vermeiden.

Auch kann der Staat nicht alle Risiken abdecken. Anderen wirtschaftlichen Beteiligten, zum Beispiel Vermietern von Geschäftsräumen, ist ein geschäftliches Risiko zuzurechnen und ein Entgegenkommen bei der Miete zuzumuten. Staatli‑che Hilfen sollen die kleinen Gewerbetreibenden in Not unterstützen und nicht den gewerblichen Großvermietern und ihren Aktionären die Rendite sichern. Ein kurzfristiges reines Mietmoratorium, wie beschlossen, reicht nicht aus. ob Ge‑richte dieses Spannungsfeld auf dem Weg einer günstigeren Vertragsauslegung lösen, ist nicht absehbar, allenfalls langfristig zu erwarten und für unternehmen in Not letztlich keine zufriedenstellende lösung.

Für die von der Wirtschaftskrise betroffenen größeren unternehmen wurden staatlich verbürgte Hilfskredite und Beteiligungen am Eigenkapital vorgesehen und ein Wirtschaftsstabilisierungsfonds mit bis zu 600 Mrd. € gegründet. Der Weg ist richtig, um besonders strukturrelevante unternehmen, wie z.B. die luft‑hansa vor dem Konkurs zu bewahren. Die lösung beinhaltet, dass die Aktionäre und Gesellschafter in hohem Maße weiter am Risiko beteiligt sind und eine Verwässerung ihres Kapitalanteils hinnehmen müssen. Sollten sich, wie erhofft, die unternehmen wieder stabilisieren, können die Kredite zurückgezahlt und die Beteiligungen verkauft werden. Bisher ist das Volumen bei Weitem noch nicht ausgeschöpft.

Allerdings besteht die politische Versuchung, dass durch zusätzliche Bedin‑gungen an die Kredite über die Hintertür eine staatliche Steuerung eingeführt wird und über die Eigenkapitalübernahme eine Teilverstaatlichung entsteht. Das widerspricht marktwirtschaftlichen Prinzipien. Deshalb sollten die staatlichen Anteile so schnell wie möglich wieder zurückgeführt werden, entweder durch

Georg Milbradt 208

Verkauf (z.B. über die Börse) oder Rückzahlung. Die Vertretung des Staates in den organen der unternehmen sollte nicht durch Politiker oder Verwaltungsmit‑arbeiter erfolgen, sondern über treuhänderisch wirkende Wirtschaftsexperten, was vorgesehen ist.

11.3.4. Aussetzung der Insolvenzanmeldung

um vorzeitige Insolvenzverfahren zu vermeiden, wurde die Pflicht zur An‑meldung zeitweise ausgesetzt. Als kurzfristige Notmaßnahme kann man das akzeptieren. Eine längere Verschiebung birgt allerdings die Gefahr einer Konkurs‑verschleppung zu lasten der Gläubiger und möglicherweise auch ein wachsendes Misstrauen zwischen den Geschäftspartnern. Die Statistiken zeigen, dass während der Pandemie weniger Konkursanmeldungen erfolgten, wie zu normalen Zeiten, was ein Indikator dafür ist, dass sich hier eine Insolvenzwelle nach Beendigung des Moratoriums anbahnt. Auch hier gilt, dass solche Instrumente allenfalls als kurzfristige Überbrückungen eingesetzt und auf jede weitere Verlängerung ver‑zichtet werden sollte.

11.3.5. Steuerlicher Verlustrücktrag

Das deutsche Steuerrecht kennt bei der Einkommen‑ und Körperschaftsteuer die Regelung, dass Verluste, die im Jahr der Entstehung nicht durch andere Ge‑winne kompensiert werden konnten, auf die nächsten Jahre vorgetragen werden können, um dann zukünftige Gewinne und damit Steuern zu reduzieren. Dadurch wird der Fiskus nicht nur am Gewinn, sondern auch am Verlust beteiligt. Diese Möglichkeit besteht natürlich auch für pandemiebedingte Verluste, sie hilft aber den unternehmen im Augenblick nicht. Deswegen sieht das deutsche Steuer‑recht auch einen sehr begrenzten Steuerrücktrag vor, also die Verrechnung mit Gewinnen aus Vorjahren, was zu einer sofortigen Steuerminderung führt. Da das unternehmen dann aber keine Möglichkeiten für einen Gewinnvortrag mehr hat, handelt es sich nur um eine temporäre liquiditätshilfe, nicht um endgültige Hilfszahlungen.

Diese an sich gezielte und preiswerte unterstützung, die über die Finanzämter schnell und unkompliziert abgewickelt werden kann, wurde aus parteipolitischen Gründen nur in sehr begrenztem umfang zugestanden. Dadurch kommen nur kleinere unternehmen in den Genuss einer solchen Regelung, für Großbetriebe


sind die Höchstbeträge des Rücktrages zu gering. Stattdessen hatte man die oben beschriebenen Wirtschaftshilfen beschlossen, die ein umfangreiches und zeitauf‑wendiges Antrags‑ und Prüfungsverfahren erfordern, für die Verwaltungen erst aufgebaut werden mussten. Die massive Kritik der Wirtschaft an der langsamen Hilfe ist verständlich und berechtigt.

11.4. Staatliche Programme zur Stimulierung der Nachfrage

11.4.1. Ausgabeprogramme

um die Wirtschaftseinbrüche möglichst schnell auszugleichen und wieder den alten Wachstumspfad zu erreichen, wurden zusätzliche Ausgaben beschlossen, die nicht nur Mehrausgaben für die Bekämpfung der Pandemie betrafen, sondern auch zusätzliche Ausgaben zur Stimulierung der Nachfrage, insbesondere Investitions‑ausgaben. Hierzu zählen z.B. Ausgaben für die Verbesserung der Infrastruktur und zur Digitalisierung von Staat und Gesellschaft sowie Zuschüsse zur Förderung der Elektromobilität und des Klimaschutzes und Programme für zahlreiche sonstige Zwecke. Das Problem aller dieser Programme ist, dass sie oft erst mit einer gewis‑sen Zeitverzögerung wirken, weil umfangreiche Planungs‑, Genehmigungs‑ und Vergabeprozesse vorhergehen. Für eine Bekämpfung der unmittelbaren Krise sind sie in der Regel nicht geeignet. Häufig handelt es sich um Ausgaben, die auch ohne Pandemie sinnvoll wären, weil sie langfristige Wachstumschancen eröffnen, erkannte Schwächen bekämpfen, die Widerstandsfähigkeit von Staat und Gesell‑schaft erhöhen sowie Antworten auf die großen Herausforderungen geben, z.B. Innovationsschwäche, Bildung, Alterung der Gesellschaft oder Klimaschutz.

Dass sie jetzt in den Haushalt übernommen wurden, hat weniger mit der Corona ‑Krise oder mit neuen Erkenntnissen zu tun, sondern mit der Chance, diese schuldenfinanziert zu verwirklichen. Wegen der schweren Wirtschaftskrise ist die Schuldenbremse ausgesetzt und jetzt die Gelegenheit günstig, neue Programme durchzuführen, ohne auf deren Finanzierung Rücksicht zu nehmen, aber auch den einen oder anderen politischen Wunsch zu erfüllen. Dass z.B. bei der staatlichen Infrastruktur ein hoher Nachholbedarf besteht, war schon vorher bekannt. Die notwendigen Mittel wurden wegen mangelnder Mittel nicht bereitgestellt, weil die sprudelnden Steuermehreinnahmen des letzten Jahrzehnts in sozialpolitisch motivierte und sehr wählerwirksame zusätzliche Transfers flossen und weil selbst

Georg Milbradt 210

die bereitgestellten Mittel wegen der zeitaufwendigen Planungs‑ und Genehmi‑gungsverfahren nicht abflossen. Hier wäre es zunächst viel wirkungsvoller, die Vorschriften mit dem Ziel der Beschleunigung zu novellieren.

Gegen Maßnahmen, die gesamtwirtschaftlich vorteilhaft sind, ist nichts einzu‑wenden. Eine Schuldenfinanzierung sollte hinterfragt werden, wenn die Durchfüh‑rung und damit die Ausgabe in eine Zeit fallen, in der die jetzige Rezession schon überwunden ist, um eine Überhitzung der Wirtschaft zu vermeiden. Auf diesen Aspekt wird noch einmal im Abschnitt über die Verschuldung eingegangen.

Bei einem Teil der Ausgaben ist allerdings auch ihre Wirksamkeit fraglich. Viele Maßnahmen in den Programmen sind klimapolitisch motiviert (Verringerung der Kohlendioxid ‑Emissionen). Allerdings wäre eine generelle Co2‑Bepreisung billiger und wirkungsvoller als zum Beispiel den Kauf von hybriden Elektroautos zu subventionieren. Manche Ausgaben wurden eingeplant, um die Wahlchancen der regierenden Parteien bei den Bundestagswahlen im September 2021 zu erhö‑hen. Sie wurden nicht wegen ihres gesamtwirtschaftlichen Nutzens beschlossen, sondern weil die Gelegenheit günstig war. Mit Pandemiebekämpfung hat dies aber nichts zu tun.

11.4.2. Mehrwertsteuersenkungen

um den Gastwirten zu helfen, wurde die Mehrwertsteuer auf Speisen vom 1.7.2020 bis zum 30.6.2021 von 19% auf 7% reduziert. Diese Forderung war schon lange vor der Pandemie erhoben worden. ob damit aber ein sinnvoller Ausgleich für die pandemiebedingten Verluste entsteht, ist zweifelhaft. Die Hilfe ist wenig zielgenau. Ihre Wirkung hängt auch davon ab, ob die Menschen in der Pandemie die lokale besuchen wollen oder können.

Ähnlich problematisch war eine generelle Senkung der Mehrwertsteuer für das zweite Halbjahr von 19% auf 16%, bzw. von 7% auf 5% beim ermäßigten Satz. Das sollte die Nachfrage ankurbeln und die unteren Einkommensschichten gezielt entlasten, deren Konsumquote ja besonders hoch ist. Die Kosten allein dieser Maßnahme betragen für das Halbjahr 20 Mrd. €. umfragen haben ergeben, dass die Steuersenkung zwar an die Verbraucher zu 2/3 weitergegeben wurde, aber nicht zu einem höheren Konsum geführt hat, vielleicht von teuren Konsumgü‑tern abgesehen, bei denen die Steuerersparnis nennenswert ist. Dasselbe gilt von Dienstleistungen für Haushalte. Die Maßnahme war sehr teuer, kaum wirksam und daher falsch.


11.4.3.StabilisierungderGemeindefinanzen

Neben dem Anteil an der Einkommensteuer von 15% ist die Gewerbesteuer die wichtigste Steuerquelle der Gemeinden. Die Rezession hat das Aufkommen aus beiden Steuern verringert. Bei der Gewerbesteuer sind wegen ihrer Gewinn‑abhängigkeit die Ausschläge nach unten außerordentlich hoch. um die Finan‑zierung der Gemeinden sicherzustellen, die ihrerseits ja auch pandemiebedingt Mehrausgaben hatten, einigten sich Bund und länder darauf, die Gewerbesteu‑erausfälle für 2021 größtenteils auszugleichen. Dies ist ein wichtiger Beitrag zur Stabilisierung der Gemeindefinanzen, da deren Kreditmöglichkeiten begrenzt sind und Einschränkungen öffentlicher Dienstleistungen vermieden werden sollten. Diese Maßnahme verschiebt aber nur die Finanzierungslast zum größeren Teil auf den Bund und entlastet dabei die länder.

11.5. Schuldaufnahmen

Über die Automatik des Steuer‑ und Transfersystems führte die Rezession in den öffentlichen Haushalten zu größeren rezessionsbedingten Mindereinnahmen und Mehrausgaben (automatische Stabilisatoren), die aus konjunkturpolitischen Gründen über neue Schulden gedeckt werden sollen, um den BIP‑Einbruch zu dämpfen. Hinzu kommen die unabweisbaren pandemiebedingten Mehrausgaben, die auch mit Schulden finanziert werden können. Soweit die Defizite im Bereich der Sozialversicherungen anfielen, konnten sie zum Teil durch Auflösungen von Rücklagen finanziert werden, die in den wirtschaftspolitisch guten letzten Jahren gebildet wurden. Auch Bund und länder hatten Rücklagen, die teilweise aufgelöst wurden, um die Schuldaufnahme zu reduzieren.

Die geltenden deutschen und europäischen Schuldenregeln begrenzen nur das strukturelle Defizit, so dass die Deckung konjunkturbedingter Defizite kein Problem darstellt. Die sonstigen rezessionsbekämpfenden Maßnahmen können mit der Ausnahmeklausel für Naturkatastrophen oder ähnliche Ereignisse, die von den Staaten nicht vorhergesehen werden können, gerechtfertigt werden. Eine Pandemie ist zweifellos ein solches Ausnahmeereignis. Soweit die Defizite mit der aktiven Bekämpfung der Pandemie gerechtfertigt werden, stellen sie auch zunächst kein schwerwiegendes Problem dar, da sie bei der Überwindung der Rezession automatisch verschwinden. Problematischer sind neue Dauerausgaben,

Georg Milbradt 212

die das strukturelle Defizit permanent erhöhen und dann später nicht mehr mit der Ausnahmesituation gerechtfertigt werden können. Auch einmalige Ausgaben, die erst nach der Überwindung der Rezession anfallen, erhöhen das strukturelle Defizit und können in der Zukunft zu einem Problem werden, wenn die Ausnah‑men der Schuldenbremse nicht mehr gelten. Das mag für einen großen Teil der Infrastruktur und Modernisierungsausgaben zutreffen. Wann dieser Zeitpunkt gekommen ist, lässt sich zurzeit nicht sagen. Soweit Hilfen über Garantien, Kredite und Kapitaleinlagen des Wirtschaftsstabilisierungsfonds gewährt wurden, stellen sie nach den Maastricht ‑Kriterien kein Problem dar, da ihnen Aktiva gegenüber‑stehen. Gegenteiliges gilt erst für Ausfälle.

Wegen der Vielzahl von Maßnahmen, der unsicherheit des weiteren Pande‑mieverlaufs (Kommt es zu weiteren Wellen und in der Konsequenz zu weiteren lockdowns?) und der Aufteilung der Belastungen auf die einzelnen Haushalts‑jahre ist die Abschätzung der tatsächlichen Defizite und deren Auswirkungen auf die Schuldenquote noch mit großer unsicherheit behaftet. Schätzungen [Stand: oktober 2020] gehen von einer Erhöhung der Quote auf mehr als 70% Ende 2020 bei einem Ausgangsniveau von 59% Ende 2019 aus. Bei ungünstiger Entwicklung und Ausfall von Garantien oder Hilfskrediten bei den größeren Betrieben sind in den weiteren Jahren auch Quoten von 80‑85% oder höher möglich. Wenn es gelingt, wie in den Jahren nach der Finanzkrise die Quote durch Wachstum und Kredittilgungen zu drücken, dürften selbst diese Erhöhungen beherrschbar sein (siehe Abb. 11.4).

Abb. 11.4. Staatsschuldenquote in % des BIP

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

2012

2014

2016

2018

2020

Staa

tssc

huld

enqu

ote

JahrQuote Maastrichtkriterium Prognose

Maastricht


Das setzt aber eine konsequente Haushaltsdisziplin voraus, sonst sind Steu‑ererhöhungen nicht zu vermeiden. Allerdings sind ausreichende Wachstumsquo‑ten bei der absehbaren demographischen Entwicklung nicht selbstverständlich. Deswegen ist ein Erfolg der Modernisierungsstrategie schon eingepreist. Ein unsicherheitsargument ist auch die zukünftige Geldpolitik der EZB. Bei den ge‑genwärtigen Negativzinsen entstehen wegen der guten deutschen Bonität keine Zinsbelastungen. Das könnte sich aber ändern, wenn die EZB ihre Geldpolitik ändert, was für die nächste Zeit nicht sehr wahrscheinlich ist.

Ergebnis

Deutschland ist bisher vergleichsweise gut durch die Pandemie gekommen. Die wirtschaftlichen Auswirkungen halten sich noch in Grenzen, so dass die Hoffnung besteht, ähnlich wie bei der Finanzkrise bald wieder auf den alten Pfad zurückzukehren. Große Teile der Hilfspakete sind zielgerichtet und ange‑messen. Allerdings muss man einige Elemente hinterfragen, insbesondere die teure Mehrwertsteuersenkung und bestimmte Teile der Modernisierungs‑ und Infrastrukturprogramme, die nicht geeignet sind, die verkündeten politischen Ziele zu erreichen. ordnungspolitisch problematisch wird es, wenn der Staat der Versuchung erliegt, seine Kredite und Kapitalbeteiligungen zur Steuerung der Wirtschaftsbetriebe zu nutzen und so die wettbewerbliche Steuerung der privaten Wirtschaft unterminiert. Entsprechende Forderungen von der linken Seite und von Ökologen gibt es bereits. Die eigentliche Herausforderung kommt aber erst nach der Pandemie, wenn man die Schuldengrenzen wieder beachten muss. Es ist nicht ausgeschlossen, dass Deutschland dann seine stabilitätspolitische linie verlässt und kein Polster zur Abwehr einer weiteren Krise hat. Bei größeren Steuererhö‑hungen kann die internationale Wettbewerbsfähigkeit gefährdet werden.

Das alles ist aber nur ein Zwischenergebnis. Abgerechnet wird nach Ende der Pandemie. ob die heutige recht positive Bewertung des Regierungshandelns dann noch aufrechterhalten werden kann, wird sich zeigen.

Eine Erkenntnis steht aber schon heute fest, auch wenn wir gut durch die erste Krisenphase gekommen sind. Die Pandemie und die Wirtschaftskrise haben große Mängel in der öffentlichen Verwaltung offenkundig gemacht, die bisher verdeckt waren. Das betrifft die Digitalisierung von Staat und Gesellschaft, überbürokra‑tisierte Entscheidungsvorgänge, mangelnden Gemeinsinn der Akteure und die

Georg Milbradt 214

Überbetonung des Datenschutzes, der oft als Vorwand für mangelnde Reform‑bereitschaft dient. Die Pandemie hat auch die strukturellen Schwächen mancher Wirtschaftssektoren offengelegt, die zu lange von den Erfolgen der Vergangenheit verwöhnt wurden. Wenn Deutschland zukunfts‑ und wettbewerbsfähig bleiben will, werden sich tiefgreifende Strukturveränderungen nicht vermeiden lassen. So gesehen hat die Pandemie auch einen Vorteil, trotz aller von ihr verursachten Verluste und Schäden. Sie ist ein Weckruf, den Wandel zu beschleunigen, ihn als Chance und nicht als Bürde zu sehen.

Analiza polityczno ‑ekonomicznej narracji Angeli Merkel w odbudowie... 215

Justyna Bokajło*

analiza polityczno ‑ekonomicznej narracji anGeli merkel W odbudoWie ładu Strefy euro po kryzySie finanSoWo‑‑ekonomicznym 2008+ i pandemii coVid‑19

„Nie myślę dokładnie jak zawodowy ekonomista. Myślę o ekonomii i ideach ekonomicznych, ale trochę jak outsider”

John Forbes Nash Jr.

Wprowadzenie

Ideowo ‑intelektualne podstawy ordoliberalizmu nie były powszechnie znane przed wybuchem „kryzysu uE 2008+”. Międzynarodowa debata publiczna, ukon‑stytuowała pojęcie „ordoliberalizacji Europy”, poddając je przy tym ostrej krytyce. odtąd ordoliberalizm sprowadzany jest do surowej polityki oszczędności i ekspan‑sji eksportowej, która jest źródłem problemów dla całej uE. Mark Blyth dowodzi, że austerity wcale nie prowadzi do dobrobytu, jedynie wypacza podział dochodów i bogactwa, co więcej, jest oparta na niemoralności politycznej [Blyth, 2013]. W 2019 r. The Guardian pisał o wręcz celowym zarządzaniu finansami Niemiec przez Wolfganga Schäuble w kierunku wypracowania rekordowych nadwyżek na rachunku bieżącym, które doprowadziły do zachwiania równowagi europejskich finansów oraz pogłębienia problemów Europy Południowej [Krahé, Adler, 2019]. Tymczasem głębsza analiza założeń Szkoły Fryburskiej oraz idei niemieckiej szkoły historycznej, w których należy doszukiwać się korzeni ordoliberalizmu

* Dr Justyna Bokajło – uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk Społecznych.

Justyna Bokajło 216

prowadzi do wniosku, że oszczędności nie są wymieniane jako istota tego nurtu. ordoliberalizm zaś, co zostało zaakcentowane w rozdziale, jest koncepcyjnym planem zarządzania gospodarczego, z jasnym i kompletnym spisem reguł i zasad. Jest obecny w procesach decyzyjnych polityków niemieckich, m. in. kanclerz An‑geli Merkel, wyrażających przekonanie, że uporządkowane myślenie i działanie „Denken in ordnungen”, rozumiane jako myślenie w porządkach, które są ze sobą współzależne „Interdependenz der ordnungen”, stanowi warunek spójności spo‑łecznej i efektywności ekonomicznej. W debacie publicznej jednak ordoliberalizm często jest traktowany in extenso i izolowany od holistycznego, niemieckiego stylu politycznego i społecznego. To zaś stanowi rażące nadużycie i jest wyrazem nieznajomości kontekstu niemieckiej narracji, która wyraźnie oparta jest na idei Społecznej Gospodarki Rynkowej (dalej: SGR).

Wprawdzie do tej pory nie została przeprowadzona analiza politycznej narracji Angeli Merkel w kierunku realizacji postulatów teorii ekonomicznych, można się jednak pokusić o taką interpretację na podstawie przemówień rządowych i ustaleń w kwestii instytucjonalnych (czerpiąc z założeń ekonomii instytucjonalnych, chodzi o instytucje formalne i nieformalne) rozwiązań sytuacji kryzysowych w przestrzeni europejskiej i w ramach unii Gospodarczo ‑Walutowej (dalej: uGW). Stojąca na czele niemieckich koalicji rządowych od 2005 r. i będąca równocześnie główną rozgrywającą w debatach europejskich kanclerz Angela Merkel, polityczny dys‑kurs opiera na zrównoważonej strategii, która stara się godzić interesy własnej partii i socjaldemokratycznego koalicjanta z jednej strony, z drugiej krajową dyscyplinę i niemiecką racją stanu z różnymi odmianami kapitalizmów, prezen‑towanych przez państwa członkowskie uE. Merkel otwiera europejską narrację na ekonomii pozbawionej uniwersalizmu i schematyzmu; odchodzi od głównego nurtu (ekonomii neoklasycznej), daleka jest też od założeń Keynesa. Styl SGR jest oparty na pokojowej formule irenizmu (z gr. eirene – pokój), którą wprowa‑dził Alfred Müller ‑Armack z teologii chrześcijańskiej i do praktyki politycznej został implementowany przez niemiecką chadecję. Dlatego Merkel, stojąc na czele CDu do 2018 r., wychowana w protestantyzmie, stara się wskazywać na współzależność polityki gospodarczej i silnie społecznych założeń38. Wszystko to w ujęciu polityki ładu, w ramach regulacyjnych i koordynujących, co wska‑zuje na połączenie metodologicznego indywidualizmu, pozwalającego na wgląd

38 o ewolucji podejścia ekonomii do innych nauk społecznych, patrz: M. Brzeziński, M. Go‑rynia, Z. Hockuba [2008, s. 228].


w interakcje podmiotów (państw członkowskich) egzekwujących swoje interesy z metodologicznym holizmem, zakładającego istnienie pożądanych reguł gry w danym systemie (w naszym wypadku uGW/strefa euro), co zgodne jest z ideą ordoliberała, Waltera Euckena [Pysz, 2016, s. 70].

Celem rozdziału jest wskazanie, że niemieckie zarządzanie w strefie euro nie jest oparte na ordoliberalizmie, ale na stylu SGR oraz jej głównych zasadach: współzależności, spójności i współdecydowaniu. Narracja polityczno ‑ekonomiczna Angeli Merkel przejawia się w dążeniu „małymi krokami” do ściślejszej współ‑pracy pomiędzy szczeblem krajowym a ponadnarodowym zwłaszcza w aspekcie trwałości europejskiej, instytucjonalnej architektury finansowej i społecznej, warunkującej samopodtrzymujący się wzrost gospodarczy.

Przedmiotem badania są dwa kryzysy: finansowy 2008+ oraz wywołany pan‑demią SARS‑CoV‑2 kryzys ekonomiczno ‑społeczny, do których zastosowanie znajdzie metoda analizy porównawczej.

12.1.SpołecznaGospodarkaRynkowajakostylzarządzanianiemieckiegowstrefieeuro

Biorąc pod uwagę kontekst, cel rozdziału i hipotezę badawczą, szczególną uwagę należy zwrócić na długookresową politykę ładu, Ordnungspolitik. odnosi się ona do paradygmatu „gospodarczego stylu”, będącego kategorią klasyfikacji systemów i porządków gospodarczych. Te zaś charakteryzują zaobserwowane w przeszłości określone warunki i cechy gospodarczego współżycia, tym samym wskazując na istnienie specyficznej formy gospodarowania w określonej epoce, analogicznie do dominującego w danym okresie, określonego stylu w histo‑rii sztuki. Jak utrzymuje G. Weippert, zwłaszcza W. Sombart swoją koncepcją „stylu gospodarczego” wniósł niewątpliwy wkład w powstanie nowej ekonomii politycznej, można także zauważyć współczesne powiązanie z nową ekonomią instytucjonalną. Badania nad stylami gospodarczymi miały na celu wypracowanie koncepcji, która odnosi się do holistycznego pojmowania gospodarczego życia i jest jednocześnie praktyczną, kompleksową ideą gospodarczego ładu, biorącą pod uwagę wpływ instytucji nieformalnych, tj. religii, kultury i warunków de‑terminujących ducha konkretnego momentu historycznego, potrzeb i okolicz‑ności [Raupach, 1955, s. 471–488]. Praktyczną wykładnią niemieckiego stylu społeczno ‑gospodarczej strategii, osadzoną w Ordnungspolitik, jest Społeczna


Gospodarka Rynkowa (dalej: SGR). ordoliberalizm zaś jest wyłącznie swojego rodzaju gospodarczą konstytucją, opartą na zasadach konstytuujących i regulu‑jących, i jednym z istotnych jej filarów. ojcowie niemieckiej SGR, przypisując szczególną rolę zasadzie współzależności (Interdependenz), upatrywali realizację celu polityki społecznej i gospodarczej, mianowicie dobrej jakości, godziwego życia (well ‑being) w równowadze.

odnosząc powyższe założenia do współczesności, wykładnię tego podejścia prezentuje nurt ekonomii instytucjonalnej, zwłaszcza w zakresie relacyjności instytucji formalnych i nieformalnych. Ich efektywności upatruje się w komple‑mentarności i innych sprzężeniach zwrotnych, łączących strategie konkurencji, rywalizacji i współpracy aktorów. Zakłada się przy tym, że im większy stopień korelacji, współzależności instytucjonalnej, tym większa stabilność polityczna i systemowa.

Jeśli chodzi o styl SGR, dla którego koncepcją bazową, gospodarczą jest ordoliberalizm, Alfred Müller ‑Armack odnosił się w nim do kompatybilności ładu wolności gospodarczej i społecznego solidaryzmu, Aleksander Rüstow do konieczności uzupełnienia ilościowego dobrobytu mierzonego PKB, komponen‑tem jakościowym, czyli tym co określamy jako well ‑being (Vitalpolitik). Wilhelm Röpke natomiast wprowadza termin Wirtschaftshumanismus będący kategorią ideową dla Humane Marktwirtschaft i zwraca się w kierunku złożoności zjawisk społecznych i interdyscyplinarności, wykluczając schematyzację i standaryzację ekonomiczną.

Analizując strategię niemieckiego zarządzania w strefie euro w dwóch mo‑mentach zwrotnych: podczas kryzysu finansowego oraz pandemii CoVID‑19, można zauważyć odejście od typu idealnego ordoliberalizmu w kierunku SGR, co determinowane jest głównie celem utrzymania wspólnej waluty i dążeniem do włączenia społecznego w kierunku efektywniejszej konwergencji całego ob‑szaru uE przy realizacji celów klimatycznych i środowiskowych. SGR widoczny jest także w zmianach instytucjonalnych. W przypadku kryzysu finansowo‑‑ekonomicznego, Merkel silnie kooperowała z Francją, afirmując przeniesienie współpracy w dziedzinach uznawanych dotychczas za wspólnotowe na poziom konsensualnych porozumień i nieformalnych sposobów podejmowania decyzji, wyrażanych w metodzie międzyrządowej [Enlighten, 2020]. Natomiast podczas kryzysu koronowego, realizowana jest strategia wzmocnienia kompetencji in‑stytucji ponadnarodowych, w tym Komisji Europejskiej czy dążenia do zrówno‑ważenia ładu gospodarczego i walutowego w uGW, przy jednoczesnej realizacji


zasady subsydiarności przejawiającej się w działaniach komplementarnych tychże instytucji, wobec aktywności państw narodowych.

12.2.Międzywspółzależnością(ładów),awspółdecydowaniem:unijnanarracjaAngeliMerkel w kryzysie 2008+ i koronakryzysie

odnosząc się do kwestii stylu niemieckiego zarządzania w strefie euro, jest ona bliska rozwiązaniom good governance, choć obok celu, koncentrującym się na dystrybucji dóbr publicznych (jakim jest utrzymanie wspólnej waluty oraz zachowanie efektywności jednolitego rynku), z pewnością interesy indywidualne są tu eksponowane. opiera się na zinstytucjonalizowanej koordynacji zbiorowych procesów podejmowania decyzji w środowisku, w którym państwa członkowskie zachowują nie tylko niezależność polityczną, ale także fiskalną. W tym aspek‑cie niemieckie zarządzanie w uGW wpisuje się w zamysł Jamesa N. Rosenau i Ernesta ‑otto Czempiela „zarządzania bez rządu”. Chodzi o aktywność, która nie wynika, jak w przypadku rządu, z prawnie określonych obowiązków formal‑nych, ale odbywa się w obszarze usankcjonowanych traktatów i zależy od (inter‑)subiektywnych znaczeń. Proces zarządzania odbywa się w zakresie systemu reguł, które są przez wszystkie państwa członkowskie akceptowalne, w przeciwieństwie do rządu, który może sprawować władzę nawet, gdy występuje sprzeciw wobec proponowanej polityki [Rosenau, Czempiel, 2009, s. 3–5]. Co istotne Angela Merkel, która od 2005 r. pełni urząd kanclerski oraz jest jedną z głównych postaci politycznej sceny europejskiej, jako jedna z niewielu polityków swoje działania i decyzje cały czas opiera na myśleniu ekonomicznym. Ekonomiczne podejście Merkel w jej politycznym dyskursie zostało potwierdzone przez Stephana Püh‑ringera, który poddał analizie merkelowski profil dyskursu dotyczący kryzysu 2008+ oraz polityki pokryzysowej [Pühringer, 2015, s. 3–11]. Wnioski Pührin‑gera są uzupełniające dla argumentacji autorki opracowania, która opiera się na stwierdzeniu, że styl niemieckiego zarządzania w strefie euro zarówno w okresach stabilizacji ekonomicznej, jak i podczas kryzysu finansowego oraz gospodarczego, wywołanego pandemią SARS‑CoV‑2 wpisuje się w ideę SGR. Ta zaś charakteryzuje się podejściem systemowym, w postaci „myślenia w porządkach” (M. Weber). Dodatkowo czerpie z założeń metodologicznych młodszej, niemieckiej szkoły historycznej, w połączeniu z zamysłem o stylu gospodarowania A. Spiethoffa,


H. Rickert, G. Simmla i W. Sombarta. Sombart odniósł się do niego następująco: „(...) ta idea stylu nauk ekonomicznych (na której dotychczas opieraliśmy termi‑nologię historii sztuki), stanowiąca jednocześnie kompleksową (praktyczną) ideę ładu gospodarki i przedsiębiorstwa, musi teraz ujawnić dążenie do ujęcia życia gospodarczego w całej jego okazałości. Powinna być w stanie określić swojego osobliwego ducha, formę i ład” [Sombart, 2002, s. 272]. Zarządzanie w uGW Merkel opiera na mediacji, która ma prowadzić do zrównoważenia interesów państw członkowskich, pragmatyzmie, konsekwencji, cierpliwości i strategii „małych kroków”. Stałą zasadą jest solidaryzm i ukierunkowanie na tradycyjne wartości niemieckiego ładu korporacyjnego, u którego podstaw leżą następujące elementy: dominująca rola banku centralnego, system współdecydowania oraz zarządzanie ukierunkowane na przedsiębiorczość, odpowiedzialność i produkcję [Jürgens, Rupp, 2002, s. 2 i nast.]. Długookresowa narracja rządu Angeli Merkel, balansuje pomiędzy realizacją preferencji krajowych skoncentrowanych na realiza‑cji polityki ładu, w tym redukowaniu ekspozycji Niemiec na ryzyko egzogennych wstrząsów, a utrzymaniem jedności strefy euro i stabilności wspólnej waluty, czyli zgodnie z retoryką kanclerz z 2011 r., całej uE: „if the Euro fails, Europe fails” [BBC News, 2011]. Z jednej strony jest to trudne zadanie, gdyż mentalność i kultura polityczna, zakorzenione w różnych odmianach kapitalizmów państw członkowskich, prowadzą do systemowych napięć. Przejawem tego są spory wokół implementacji ekonomicznych rozwiązań sytuacji (po‑)kryzysowych. Z drugiej zaś, Niemcy jak żadne inne państwo muszą brać pod uwagę równoległe interakcje wewnętrznych i unijnych czynników, ponieważ ich tożsamość narodowa i efek‑tywność gospodarcza po zjednoczeniu jest komplementarna wobec procesów integracji europejskiej. Zgodnie więc z argumentacją Roberta Putnama występuje silna konieczność prowadzenia dwupoziomowej gry, której rezultaty, dotyczące przykładowo wprowadzenia programu ratowania banków i pakietów stymulują‑cych koniunkturę, będących „racjonalnymi dla jednego gracza na jednej planszy, mogą być niepolityczne dla tego samego gracza na drugiej planszy. Niemniej jednak istnieją silne bodźce do zachowania spójności między tymi dwiema grami. Gracze (od autora: państwa członkowskie) (i kibice (od autora: wyborcy)) będą tolerować pewne różnice w retoryce między dwiema grami, ale ostatecznie albo (od autora: pakiet zostanie wprowadzony), albo nie” [Putnam, 1988, s. 434]. Isabelle Hertner i Alister Miskimmon zwracają uwagę na standardowość takiej strategii. Chociażby w czasie kryzysu finansowego strefy euro, w którym Niemcy poddane były silnej presji ze strony Francji i innych państw południowych, polegającej na przyjęciu


strategii zmniejszenia oddziaływania rynku na wspólną walutę i wprowadzenia większego interwencjonizmu [Hertner, Miskimmon, 2015, s. 45–46]. Należy zgodzić się bowiem ze Stephanem Pühringerem, że przewodnia narracja Angeli Merkel koncentruje się na wolności gospodarki i otwartości rynków, będącej według niej siłą napędową wzrostu gospodarczego, co wpisane jest w założenia ordoliberalizmu [Pühringer, 2015]. Zgoda m. in. na odejście od rygorystycz‑nych zasad, tj. no bail‑out, prowadzenia od marca 2015 r. ekspansywnej polityki przez EBC, polegającej na tzw. „luzowaniu ilościowym”, zasad dotyczących redukcji zadłużenia i polityki oszczędnościowej, czy nawet, w przypadku koronakryzysu, czasowego zawieszenia tzw. hamulca zadłużenia jest argumentowana realizacją SGR – progresywnego stylu gospodarowania w społeczeństwie i dla społeczeń‑stwa (w tym wypadku społeczeństwa niemieckiego i także wspólnoty uE). Twórca pojęcia SGR, Alfred Müller ‑Armack twierdził, że efektywność ekonomicznego zarządzania przejawia się w dopasowaniu do charakterystyki określonego mo‑mentu dziejowego, czyli adekwatności środków do sytuacji nadzwyczajnych. Nie chodzi więc o to, aby bezrefleksyjnie stosować określoną teorię ekonomiczną, gdyż celem jest gospodarka służąca jakości rozwoju społecznego, czyli rozwijająca swój normatywny paradygmat, przy zachowaniu kryterium zgodności z rynkiem i dążeniu do wzmocnienia konkurencyjności [Starbatty, 1999].

12.3.Analizaporównawczakryzysufinansowo‑‑ekonomicznego 2008+ i koronakryzysu: zmiany instytucjonalnewkierunkuwiększejspójnościUnii Gospodarczo ‑Walutowej

Charakter kryzysu finansowo ‑ekonomicznego 2008+ oraz ekonomicznego kryzysu koronowego jest całkowicie inny, dlatego też impulsy do aktywności Niemiec w ramach zarządzania unią walutową różnią się. Ten pierwszy był przejawem ewidentnie błędnej alokacji kapitału (od początku 2000 r. napływ kapitału do sektora nieruchomości oraz stymulowanie akcji kredytów hipotecz‑nych, kosztem sektorów produkcyjnych i innowacyjnych), nadużyć finansowych, spekulacji, błędnych decyzji fiskalnych rządów i łamania postanowień Paktu Sta‑bilności i Wzrostu. Wreszcie zaniedbań systemowych i wadliwej struktury unii walutowej, bez de facto unii gospodarczej, zintegrowanych rynków finansowych i europejskich kompetencji fiskalnych, co sprawia, że uGW jest mniej odporna


na asymetryczne wstrząsy. Co więcej, strefa euro jest projektem bardziej politycz‑nym niż ekonomicznym, biorąc pod uwagę, że przykładowo Grecja i Portugalia od początku członkostwa w niej, przekraczały próg deficytu publicznego i znów Grecja oraz Belgia czy Włochy nie spełniały wymogu zadłużenia. W konsekwencji, jak dowodzą Michael Dauderstädt oraz Christoph S. Weber, po 2008 r. nastąpił gwałtowny wzrost zadłużenia w relacji do PKB we wszystkich państwach człon‑kowskich unii walutowej (najmniej w Niemczech), jako następstwo manipulowa‑nia rachunkami (Grecja), dokapitalizowanie banków (Irlandia), kompensowanie prywatnego delewarowania, stosowanie automatycznych stabilizatorów i pakietów stymulacyjnych [Dauderstädt, 2013, s. 11]. Co więcej, kilka kryzysów makroeko‑nomicznych połączyło się: kryzys wzrostu gospodarczego, na rynku pracy i na rachunku obrotów bieżących [Weber, 2015, s. 150–172]. Zarządzanie w strefie euro w tych warunkach oraz oczekiwania ze strony państw członkowskich na pomoc rządu Angeli Merkel całkowicie odbiegały od konstytuujących i regulują‑cych zasad ordoliberalnych i całkowicie wyłamało się z ramowych, europejskich warunków traktatowych. Hans ‑olaf Henkel i Joachim Strabatty wyrażają wręcz przekonanie, że już od chwili odejścia od niemieckiej marki i zgody na utworzenie unii walutowej bez unii gospodarczej i politycznej, aż po decyzje oparte na nie‑ustannych ustępstwach, związane z zarządzaniem w kryzysie uE: politycznym, migracyjnym, instytucjonalnym oraz odejściem od zasady odpowiedzialności materialnej państw strefy euro w czasie kryzysu zadłużenia, rząd RFN okazuje się być „sterowanym hegemonem”. Dowodzą, że Angela Merkel, chcąc ratować świat, odchodzi od pryncypiów ordoliberalizmu i SGR [Henke, Strabatty, 2016]. Tym bardziej więc jej podejście, z punktu widzenia Niemiec można uznać za daleko kompromisowe i ukierunkowane na utrzymanie unijnej „racji stanu”. Koncepcja współzależności ładów (krajowego i ponadnarodowego; ekonomicznego i spo‑łecznego) i idea solidarności oraz współdecydowania (wyrażona poprzez prze‑niesienie współpracy w dziedzinach uznawanych dotychczas za wspólnotowe na poziom konsensualnych porozumień i nieformalnych sposobów podejmowania decyzji, wyrażanych w metodzie międzyrządowej [Enlighten, 2020]) okazały się determinujące w kryzysowym stylu zarządzania Niemiec.

Egzemplifikacją są chociażby:partnerstwo z Francją, mało optymalne z perspektywy ordoliberalnej, słu‑•żące jednak współpracy, deliberacji i możliwości wypracowania spójności ładu instytucjonalnego na poziomie strefy euro. Na to jak silne jest odejście Merkel od ordoliberalizmu wskazuje dysonans pomiędzy niemiecką narracją,


stosującą określania, tj. dyscyplina budżetowa, konsolidacja budżetu, kon‑trola deficytu, oszczędności, retoryką Nikolasa Sarkoziego, wskazującego na konieczność konwergencji polityki w strefie euro oraz rezultatem w postaci ustanowienia ram działania w strefie euro, nazwanych: Pakt Euro Plus na rzeczna rzecz zwiększenia konkurencyjności i konwergencji [Crespy, Schmidt, 2014, s. 1094–1095];niechętnie, ale przyjęcie w 2015 r. ekspansywnej strategii byłego prezesa EBC •Mario Draghiego, opartej na tzw. „luzowaniu ilościowym”, czyli skup aktywów rządów państw strefy euro i kontynuowanej przez Christine legarde, polityce niskich stóp procentowych. Warto przypomnieć, że zwiększanie podaży pie‑niądza grozi inflacją, a temu przeczy z pewnością ordoliberalizm. Natomiast tania waluta euro przyczynia się do wzmacniania krajów (zwłaszcza północ‑nych) silnych eksportowo, co wpływa destabilizująco na rachunek obrotów bieżących strefy euro, prowadząc do zwiększenia nierównowag. Tym samym silne eksportowo Niemcy skazują się na kontrole Komisji Europejskiej, konse‑kwencje finansowe w wysokości 0,1% PKB (ok. 2,5 mld EuR) oraz polityczne spory. To również nie leży w założeniach ordoliberalizmu.Nie ordoliberalizm, ale narracja w duchu SGR stała się przewodnia dla kra‑

jowego wyborcy Angeli Merkel i stojąca w opozycji wobec rozpowszechnionego w dyskursie międzynarodowym stanowiska dotyczącego niemieckiej, ordolibe‑ralnej „obsesji na punkcie ostrożności budżetowej” [Behr, Helwig, 2012, s. 7].

Inną motywację natomiast i entuzjazm Niemiec do zaangażowanie w gospo‑darczą odbudowę uE zauważa się w przypadku kryzysu koronowego. Pandemia SARS‑CoV‑2, ogłoszona 11 marca 2020 r. przez Światową organizację Zdrowia jest szokiem egzogennym, który w sposób nieliniowy dotknął państwa członkowskie uE. Z jednej strony pogłębił ekonomiczną dywergencję w strefie euro, gdyż jako pierwsze dotknięte zostały gospodarki odbudowujące się po kryzysie finansowym, jak Włochy i Hiszpania, z drugiej zaś pojawił się w roku, w którym uE miała skon‑frontować się ze znacznymi zmianami. 31 grudnia 2020 r. udało się zakończyć skomplikowany proces negocjacji z Wielką Brytanią w sprawie umowy handlowej. od 1 stycznia 2021 r. prezydencję w Razie uE rozpoczęło trio Portugalia, Niemcy, Słowenia, z ambitnym planami nie tylko wzmocnienia pozycji uE na arenie mię‑dzynarodowej ( m. in. poprzez podpisanie umowy inwestycyjnej ze Stanami Zjed‑noczonymi), ale również konkurencyjnie: społecznie, cyfrowo i technologicznie oraz inwestycyjnie w zakresie realizacji Zielonego ładu i osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 r. Do tego pojawił się realny zamysł zmian reguł fiskalnych


i modelu nadzoru fiskalnego czy koncentracji na rozwiązaniach, nie tylko makro‑ekonomicznych, ale też politycznych dotyczących niepełnego charakteru uGW, a Christine lagarde zadecydowała o przeprowadzeniu po ośmiu latach, przeglądu strategii polityki pieniężnej EBC. Kryzys pandemiczny, który przede wszystkim jest kryzysem humanitarnym, zdrowotnym i dotyczy bezpośrednio każdej osoby ludzkiej, a dopiero w drugiej kolejności dotyka kwestii makroekonomicznych, w ciekawy sposób zmienił ustawienia gry na europejskiej szachownicy. Tym razem Niemcy nie zostały wyniesione do rangi „niechcianego hegemona”, w oczekiwaniu na uruchomienie finansowych transz dla niesubordynowanych, ulegających pokusie nadużyć państw. Działania na szczeblach krajowych i ponadnarodowych miały charakter uzupełniający, w duchu zasady subsydiarności i solidarności. Pierwsze reakcje podjęte zostały już w styczniu 2020 r. przez rządy krajowe i objawiły się wprowadzeniem pakietów fiskalnych i tarcz antykryzysowych: branżowych i finan‑sowych. od razu zostały uzupełnione przez uE, która bezprecedensowo, na okres tymczasowy, zawiesiła zasady Paktu Stabilności i Wzrostu oraz reguły fiskalne. EBC skoncentrował się na neutralizacji zjawisk dezinflacyjnych i działaniach za‑pobiegających nadmiernej fragmentaryzacji rynków kapitałowych i finansowych. Zabezpieczył kwestie płynności finansowej, m. in. poprzez pandemiczny program skupu aktywów (Pandemic Emergency Purchase Programme) (od marca 2020 r. na kwotę 1850 mld EuR), mający obowiązywać co najmniej do końca marca 2022 r. oraz złagodził zasady nadzoru bankowego, zarówno przez środki mikro‑, jak i makroostrożnościowe (jak ulgi kapitałowo ‑operacyjne, napływ kredytów do gospodarki) [lagarde, 2021; European Central Bank, 2021]. Przełomowym instrumentem okazał się Plan odbudowy dla Europy, nad którym gorące dyskusje trwały od maja 2020 r. Dla kanclerz Merkel był to ciężki okres, biorąc pod uwagę, że od lipca Niemcy przejęły prezydencję w RuE. Ich zadaniem było osiągnięcie porozumienia (pomiędzy RuE a Parlamentem Europejskim), w sprawie opartego na całkiem innych, niż dotychczas podstawach, budżetu uE i kompleksowego funduszu naprawczego. udało się to 10 listopada, natomiast już w grudniu za‑twierdzono Wieloletnie Ramy Finansowe 2021–2027 (WRF) oraz tymczasowy instrument naprawczy Next Generation Eu (NG); cały pakiet opiewa na kwotę 1,8 bln EuR (1,074 bln EuR WRF i 750 mld NG). Angeli Merkel zależy, aby od‑budowa gospodarek unijnych ukierunkowana została na długookresowy, trwały i samopodtrzymujący się wzrost, gdyż takie wyzwanie stawia Ordnungspolitik [Fiedor, 2015, s. 84]. W partnerstwie z Francją, pomimo sprzeciwu oszczędnych północnych gospodarek europejskich, jak Holandia, Austria, Dania i Szwecja,


wyraziła poparcie, aby Fundusz odbudowy składał się z bezzwrotnych dotacji i niskooprocentowanych pożyczek (a biorąc pod uwagę ujemną stopę depozy‑tową EBC, ich oprocentowanie będzie niższe niż 1%). KE określiła przy tym, że podstawą do otrzymania środków z Funduszu odbudowy jest przygotowanie przez państwa ubiegające się o dotacje, Krajowych Planów odbudowy, podporządko‑wanych priorytetom rozwoju cyfrowego, zielonego ładu i społecznej spójności. Realizowane inwestycje ekonomiczne, mają być warunkowane impulsem rozwo‑jowym i wprowadzoną tzw. regulacjami taksonomii zasadą „nie szkodzić” celom klimatycznym i środowiskowym. Co więcej, upoważniono Komisję Europejską do zaciągania pożyczek i dokonywania płatności na rynkach kapitałowych. Jesz‑cze w maju 2020 r. utworzony został Europejski Pakiet Fiskalny, a w jego ramach zawiązano porozumienie w sprawie łagodzenia ryzyka bezrobocia SuRE, które umożliwia pożyczanie państwom członkowskim uE kwot do całkowitej wyso‑kości 100 mld EuR. W listopadzie 2020 r. KE przeprowadziła emisje 15‑letnich obligacji społecznych w wysokości 8,5 mld EuR, przeznaczonych na utrzymanie i ochronę miejsc pracy, kolejna emisja zaś ma nastąpić do końca 2021 r. [European Commission, 2020]. Europejski budżet, razem z instrumentem NG, jak określiła przewodnicząca KE, ursula von der leyen, a także ministrowie finansów, olaf Scholz i Bruno le Maire, jest bezprecedensowym i historycznym krokiem uE w kierunku ponadnarodowych zmian instytucjonalnych [Riegert, 2020; Strauß, 2021]. Finansowanie zadań unijnych wspólnym długiem jest realnym dryfem w kierunku federalnym, choć jeszcze nie gwarantuje pewności jego realizacji.

Niemiecka strategia zarządzania, oddalona wprawdzie od paradygmatu ordo‑liberalnego, wciąż jednak mieści się w granicach zrównoważonego ordnungspo‑litik, akcentując cechy SGR, jak współzależność, współdecydowanie, solidarność społeczną, spójność i subsydiarność. Tym razem wyzwaniem dla wszystkich gospodarek uE jest długookresowy wzrost gospodarczy oparty na podejściu inwestycyjnym w osobę ludzką, czyli w system opieki zdrowotnej i europejski filar społeczny przy zapewnieniu równowagi ekologicznej, a także transformacji technologicznej i cyfrowej. okazuje się, że dotychczasowe reguły fiskalne, wy‑magają korekty i uzupełnienia o trwałe instrumenty podziału ryzyka na szczeblu ponadnarodowym tak, aby mogły być aplikowane do popandemicznej, zmiennej rzeczywistości i dostosowane do jej wyzwań, głównie społecznych. Pandemia pokazuje, że koncentracja na wyłącznie wzroście gospodarczym i fetyszyzowanie PKB pomija osobę ludzką i prowadzi do wynaturzeń w środowisku naturalnym [Mączyńska, 2019b], co jest sprzeczne z celem dobrobytu opartym na trwałym


rozwoju społeczno ‑gospodarczym; pomijana jest zasada współzależności. Tho‑mas Sattelberger i Winfried Felser wyrażają przekonanie, zgodne z wizją kanclerz Merkel, że konieczny jest zwrot SGR nie w kierunku socjalizmu, który całkowicie nie współgra z Ordnungspolitik, ale działań ekonomicznych w kierunku większej orientacji na człowieka, ludzkiej gospodarki rynkowej [Sattelberger, Felser, 2021]. Współczesny rozwój wymaga podejścia interdyscyplinarnego, porządkującego zło‑żoność życia społeczno ‑gospodarczego, a w podejmowaniu działań, subsydiarnego, jeśli chodzi o szczebel narodowy i ponadnarodowy. Gospodarka bowiem to nie wyłącznie cyfry, ale przede wszystkim osoba ludzka i społeczeństwo obywatelskie, co podkreślał Wilhelm Röpke, w opus magnum: Civitas Humana. Grundfragen der Gesellschafts‑ und Wirtschaftsreform i dążeniu do Zhumanizowanej Gospodarki Rynkowej. Na nią powoływali się, choć niebezpośrednio, Aleksander Rüstow w swojej Vitalpolitik oraz Alfred Müller ‑Armack, diagnozując kondycję współcze‑sności (Diagnose unserer Gegenwart. Zur Bestimmung unseres geistgeschichtlichen Standorts) [Bokajło, 2015, s. 88–102]. Jeśli chodzi o sposób zarządzania w uGW zwłaszcza w aspekcie zrównoważenia finansowego i fiskalnego, Raffaele Fargnoli proponuje, aby rozpatrywać go w kontekście ekonomii politycznej i otoczenia ekonomiczno ‑politycznego [Fargnoli, 2020]. Pomimo wprowadzonego już nowego stylu finansowania przez uE, zakładającego, że pandemia tak mocno naruszyła stan finansów publicznych państw członkowskich, że konstrukcja budżetu eu‑ropejskiego, oparta na zwiększonym wkładzie pożyczek krajowych wspieranych zakupami EBC, będzie jedynie pogłębiać fragmentaryzację strefy euro, zmniejszać efektywność jednolitego rynku i zwiększać stan zadłużenia, należy bardziej zop‑tymalizować perspektywę przyszłej ewolucji architektury instytucjonalnej uGW. Fundusz naprawczy NG jest dobrym krokiem, aby zwiększyć odporność uGW i wesprzeć krajowe budżety. Nadal jednak brakuje rygorystycznych ograniczeń pokusy nadużycia, ponieważ preferencje polityki fiskalnej wciąż są kształtowane przez poszczególne państwa członkowskie, a jak podkreśla Fargnoli, opór poli‑tyczny wobec tworzenia wspólnotowych instrumentów silnie dyscyplinujących, jest znaczny. Proponuje, by przyszły model odpowiedzialności politycznej i efek‑tywności finansowej nie był tak mocno oparty wyłącznie na ilościowych regułach fiskalnych, a w większej mierze na współpracy i negocjacjach pomiędzy szczeblem krajowym a unijną instytucją do tego przeznaczoną, celem zwiększenia nacisku na system monitorowania, jakościową analizę krajowych planów inwestycyjnych, przy większej presji na zmienne jakościowe, m. in. priorytetów, wdrażania i wy‑ników wydatków publicznych [Fargnoli, 2020].


PodsumowanieZarówno kryzys finansowo ‑ekonomiczny 2008+, jak i wywołany pandemią

wirusa SARS postawił uE i strefę euro przed wyzwaniem przemodelowania instytucjonalnego w kierunku większej spójności i współzależności ładów. Za‑rządzanie kryzysowe Angeli Merkel w unii walutowej oddaliło się od pryncypiów ordoliberalnych, jednak znajduje swój wyraz w realizacji aspektów solidaryzmu, spójności społecznej i współdziałaniu oraz narracji opartej na stylu SGR, która wręcz powinna dryfować w kierunku założeń gospodarki zhumanizowanej. Dzia‑łania rządów państw członkowskich, wpływające na zmiany instytucjonalne uGW, zmierzają w stronę realizacji trwałego rozwoju gospodarczego współzależnego od kondycji społecznej, środowiskowej i inwestycyjnej: technologiczno ‑cyfrowej. Bynajmniej wydaje się, że taka motywacja stała się silniejsza niż dotychczas. Kryzys koronowy jeszcze mocniej uwidocznił słabości strefy euro i choć od czasu kryzysu finansowo ‑ekonomicznego, jeśli chodzi o architekturę uGW wiele się zmieniło, wciąż jeszcze nie jest ona wystarczająco odporna na egzogenne szoki. Aby ożywić i utrwalić popandemiczny wzrost gospodarczy i zapewnić stabilność finansową, priorytetowa jest dalsza integracja finansowa poprzez dokończenie projektu unii bankowej: ustanowienie wspólnego systemu gwarantowania depozytów, wzmoc‑nienie systemu gwarantowania depozytów i unii rynków kapitałowych. Wszystko to jednak musi być współzależne wobec kwestii społecznych, wykluczenia i zdro‑wia publicznego, albowiem tym razem to nie gospodarka, a osoba ludzka i jej dobrobyt stały się motorem napędowym dla wszelkich zmian na szczeblu zarówno krajowym, jak i ponadnarodowym. Humanizm gospodarczy jest rozwiązaniem dla współczesnej ekonomii, jako nauki społecznej i zasada subsydiarności, konieczna do uzupełnienia wysiłków narodowych przez działania uE. Dostrzegając potrzebę odciążenia finansowego państw członkowskich, Wieloletnie Ramy Finansowe 2021–2027 oraz Europejski Plan odbudowy, łączący takie elementy jak NGEu, SuRE czy Europejski Instrument na rzecz odbudowy i Zwiększenia odporności są milowym krokiem w kierunku bardziej zrównoważonej i spójnej uE, aczkol‑wiek wiele rozwiązań jak chociażby NGEu ma charakter tymczasowy. W kwestii włączenia społecznego, zwłaszcza w zakresie ograniczenia ubóstwa, rynku pracy, praw człowieka, społecznej odpowiedzialności biznesu już od 2017 r. instytucje europejskie podejmują wysiłki na rzecz ustanowienia Europejskiego Filaru Spraw Socjalnych. Być może szczyt KE, który ma odbyć się niebawem, w maju 2021 r. w Porto, zaowocuje większą mobilizacją, aby zobowiązanie wdrożenia filaru


socjalnego wraz z jego nowymi „zbiorami przepisów”, jak m. in. osiągnięcie neutral‑ności klimatycznej do 2050 r., inwestycji w cyfryzację, edukację, ochronę zdrowia i Zielony ład, okaże się realną transformacją w kierunku rzeczywiście trwałego i zrównoważonego ładu, w myśl Zhumanizowanej Gospodarki Rynkowej. Pozo‑stanie pytanie o styl europejskiej narracji Niemiec, kiedy być może w wyborach do Bundestagu we wrześniu 2021 r. następcą kanclerz Merkel zostanie obecny przewodniczący partii CDu, Armin laschet. Przewiduje się, że prawdopodobnie kandydat środka będzie kontynuatorem politycznej linii Merkel i mocno rynkowej dynamiki gospodarczej, co jednak obecnie pozostaje wciąż niepewne.

Źródła finansowania działań antycovidowych w Polsce i Niemczech 229

Katarzyna Kamińska*

Ewa Kulińska ‑Sadłocha**

Źródła finanSoWania działań antycoVidoWych W polSce i niemczech

Wprowadzenie30 stycznia 2020 r. WHo ogłosiła stan zagrożenia zdrowia publicznego o zna‑

czeniu międzynarodowym w związku z rozprzestrzenianiem się koronawirusa – CoVID‑1939, który pojawił się w listopadzie 2019 r. w chińskim mieście Wuhan. CoVID‑19 stał się poważnym zagrożeniem dla zdrowia ludzi na całym świecie, a ponadto ujawnił słabości krajowych, jak i światowej sieci bezpieczeństwa zdro‑wotnego. W Europie, po stwierdzeniu pierwszych przypadków zachorowań (luty 2020), rządy poszczególnych państw podjęły szereg działań w celu powstrzymania rozprzestrzeniania się wirusa. Miały one przede wszystkim charakter reaktywny, o różnym okresie opóźnienia w stosunku do skali zagrożenia. Istotne znaczenie zarówno dla momentu, jak i zakresu podejmowanych działań miał stosunek rządów do ogłoszonego zagrożenia, wpływając bezpośrednio na rozprzestrze‑nianie się wirusa. Zwłoka oraz niedostatecznie radykalne działania wpływały na konsekwencje epidemii w poszczególnych krajach, w tym na skalę kosztów związanych z perturbacjami zdrowotnymi oraz zjawiskami kryzysu ekonomicz‑nego [Bofinger, Dullien, Felbermayr, Fuest, Hüther, Südekum, Weder di Mauro, 2020, s. 259–265].

* Dr Katarzyna Kamińska – Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Instytut Gospodarki Światowej, Katedra Badań Gospodarki Niemieckiej.

** Dr Ewa Kulińska ‑Sadłocha – uniwersytet łódzki, Instytut Finansów.39 oficjalna nazwa choroby ogłoszona przez WHo powstała z połączenia pierwszych liter

angielskich wyrazów: corona (Co); virus (VI); disease (D) oraz roku identyfikacji wirusa w Wuhan w Chinach (2019).

Katarzyna Kamińska, Ewa Kulińska ‑Sadłocha 230

I chociaż w czerwcu 2020 r. wydawało się, że kraje europejskie opanowały pandemię, to od końca lipca 2020 r. liczba zachorowań zaczęła wzrastać i to w skali większej niż w pierwszym etapie. Ponowna, trzecia fala pandemii rozpoczęła się w lutym 2021 r. wraz z pojawieniem się nowych mutacji koronawirusa, m. in.: brytyjskiej czy południowoafrykańskiej. W tych sytuacjach władze wielu państw zaprzestawały planowanego luzowania wprowadzonych restrykcji związanych z wcześniejszą falą pandemii, a nawet decydowały się na przywrócenie niektórych obostrzeń. ograniczenie mobilności ludności oraz aktywności zawodowej nie pozostawało bez wpływu na stan gospodarek oraz finansów publicznych. Kry‑zys ekonomiczny wywołany pandemią jest kryzysem o charakterze globalnym, dotykającym zarówno stronę popytową, jak i podażową gospodarek. W związku z jego wybuchem pojawiło się wiele pytań, wśród których bardzo istotne są pytania o przyszłość kapitalizmu, charakter zmian, jakie wywoła ona w zakresie ciągłości globalnych łańcuchów wartości, struktury popytu na pracę, a także o optymalny kształt interwencji państwa w gospodarkę. Szczególnie dotkliwie obecny kryzys odczuwają branże i sektory, które od początku pandemii poniosły poważne straty, jak chociażby przemysł samochodowy, branża turystyczna, gastronomiczna, ho‑telarska, transportowa i rozrywkowa, czy sektor usług osobistych. Wprowadzane ograniczenia i zakazy z jednej strony przyczyniają się do zmniejszenia lub utraty dochodów, a także zdolności do regulowania zobowiązań przez przedsiębiorców i ludność. Z drugiej natomiast pokazują wyraźnie rosnącą rolę interwencjonizmu państwowego i stabilizacyjnej funkcji państwa. Rządy wielu krajów w trybie nadzwyczajnym wprowadziły programy pomocowe mające na celu ograniczenie lub łagodzenie negatywnych skutków ekonomicznych pandemii [Hüther, 2020, s. 422–428; Südekum, 2020, s. 397–400]. Działania poszczególnych państw euro‑pejskich w tym zakresie i ich skuteczność były zróżnicowane, tak jak reakcja na samo zagrożenie CoVID‑19 czy stosowane środki w walce z pandemią40.

Celem rozdziału jest analiza i porównanie podejmowanych przez rządy Pol‑ski i Niemiec działań łagodzących skutki ekonomiczne pandemii CoVID‑19 od marca 2020 r. do kwietnia 2021 r. Analizy empiryczne poprzedzono syntetyczną charakterystyką modeli pandemii oraz ich wpływowi na gospodarkę. Następnie scharakteryzowano sytuację społeczno ‑gospodarczą w tym okresie w Polsce

40 Na przykład Szwecja jako jedyny kraj w Europie nie zastosowała obowiązkowych restrykcji. Mimo rozprzestrzeniającego się koronawirusa nie zamknięto szkół, kawiarni, restauracji, obiek‑tów handlowych. Nawet nie wprowadzono obowiązku noszenia maseczek – zalecono je tylko dla personelu medycznego.


i w Niemczech oraz poddano analizie działania antykryzysowe. Podstawę do analiz stanowiły przede wszystkim akty prawne związane z CoVID‑19, informa‑cje z serwisów gospodarczych, informacje ze stron internetowych ministerstw, a także dane statystyczne publikowane przez urzędy statystyczne (Główny urząd Statystyczny w Polsce, Eurostat) i banki centralne (Narodowy Bank Polski oraz Europejski Bank Centralny).

13.1.Wpływpandemiinagospodarkę

Z doświadczeń historycznych wynika, że każda epidemia a zwłaszcza pande‑mia41 – podobnie do innych losowych zdarzeń, które wywierają ogromny wpływ na otoczenie bliższe lub dalsze, a nawet globalnie (tzw. czarne łabędzie) – cechuje się nieprzewidywalnością i trudno się przed nią uchronić. Pandemii towarzyszy narastanie społecznego niepokoju, a nawet panika w zachowaniach ludzi i decy‑dentów [Mckibbin, Fernando, 2020]. Zwykle obnaża ona niemoc medycyny wobec nowej choroby, a jednocześnie gwałtownie i znacząco zmienia sytuację społeczną czy ekonomiczną, wpływając nawet na sytuację polityczną kraju [Havics, 2020; Akbulaev, Mammadov, Aliyev, 2020, s. 113–124; Mckibbin, Sidorenko, 2006; Shannon, Willoughby, 2004, s. 371–372].

W opracowaniach naukowych czy raportach specjalistycznych ( m. in. WHo) wskazuje się na związki zdrowia ludności z dobrobytem społecznym oraz wzrostem gospodarczym czy rozwojem społeczno ‑ekonomicznym [Bloom, Canning, Sevilla, 2001; Bloom, Canning, 2008; lópez ‑Casasnovas, Rivera, Currais, 2007; World Health organization, 2001]. Ekonomiczne skutki pandemii były i są przedmio‑tem analiz bądź badań prowadzonych w skali globalnej, regionalnej czy lokalnej. Skupiają się one głównie na analizie wyników gospodarczych, w tym zwłaszcza zmianach wolumenu i dynamiki PKB, różnorodnych konsekwencji społecznych, a także skuteczności przedsięwzięć podejmowanych w celu powstrzymania rozprzestrzeniania się choroby, łagodzenia jej negatywnych skutków i zachowań awersyjnych [por. World Bank Group, 2014].

41 Począwszy od – uważanej za relatywnie największą pandemię w historii świata epidemii dżumy w XIV w., poprzez epidemie o mniejszym zasięgu (ospy wietrznej, polio, cholery), do epide‑mii, które zebrały najwięcej ofiar w XX wieku, jak grypy: hiszpanka (1918), azjatycka (1957), Hong Kong (1968), skończywszy na epidemiach XXI wieku – wirus SARS (2002), grypa meksykańska (2009), wirus Ebola (2012), czy wirus MERS (2015) [Duncan, Scott, 2020].


Z doświadczeń krajów dotkniętych CoVID‑19 wynika, że epidemia wpływa na system społeczno ‑gospodarczy m. in. poprzez [Bachman, 2020; Evans, over, 2020; Haughton, 2020; Strange, 2020, s. 455–465]:

spadek aktywności gospodarczej (produkcji) oraz ograniczenie konsumpcji •towarów i usług – skutek podejmowania szeregu kroków w celu ochrony zdrowia i życia (izolacja, kwarantanna, dystansowanie społeczne),zakłócenia łańcucha dostaw i funkcjonowania rynku – spowolnienie działalno‑•ści, zamknięcie granic, zakłócenia w transporcie (dotyczy w zasadzie wszystkich sektorów, choć o różnej sile oddziaływania, od produkcji krytycznego sprzętu medycznego po sektor IT),sytuację finansową przedsiębiorstw – na skutek spadku, odłożenia lub zmiany •struktury popytu, obniżenia rentowności działalności, problemów płynnościo‑wych związanych z zamrożeniem lub opóźnieniami w rozliczeniach gospo‑darczych, zadłużenie, wzrost ryzyka inwestycji,perturbacje na rynkach finansowych (np. spadek cen papierów wartościowych, •głównie akcji i obligacji korporacyjnych, zmiany stóp procentowych, wahania kursów walut, wzrost awersji do ryzyka, działania spekulacyjne, niewypłacal‑ność dłużników),mniejsze wpływy z tytułu podatków i wzrost wydatków budżetu centralnego •oraz budżetów samorządów prowadzące do generowania deficytu budżeto‑wego i długu publicznego.Wczesne podjęcie odpowiednich działań ma zasadnicze znaczenie w powstrzy‑

maniu zarówno kryzysu zdrowotnego, jak i gospodarczego [Fritsche, Harms, 2020; Gebhardt, Siemers, 2020]. Kluczowe znaczenie przy tym mają symulacje rozprze‑strzeniania się wirusa, liczby osób, które zostaną zarażone czy czasu trwania epi‑demii, oparte na modelach epidemiologicznych42. Podstawą do wyboru krajowych strategii zwalczania pandemii są przewidywane scenariusze jej rozwoju [Newbold, Finnoff, Thunström, Ashworth, Shogren, 2020]. Na przyjmowane w danym kraju rozwiązania wpływ mają z jednej strony infrastruktura i potencjał ochrony zdrowia, a z drugiej stan finansów państwa i akceptowalny poziom długu publicznego oraz sytuacja polityczna. Ta ostatnia dotyczy zwłaszcza autorytetu lub siły politycznej decydentów. Ewentualna zmiana podejścia do zarządzania epidemią, w trakcie

42 W wielu krajach do opracowania symulacji rozwoju CoVID‑19 powszechnie wykorzystywany był model SIR (Susceptible Infected Resistant) [Anderson, Heesterbeek, Klinkenberg, Hollingsworth, 2020, s. 931–935; Atkeson, 2020; De Castro, 2020; Batista, 2020; Chen, lu, Chang, liu, 2020].


jej trwania, zwłaszcza z przyczyn pozamedycznych rodzi dodatkowe komplikacje [Kulińska ‑Sadłocha, Marcinkowska, Szambelańczyk, 2020, s. 39].

Kontrola i opanowanie pandemii wiąże się z wprowadzeniem szeregu restryk‑cji, także międzynarodowych, które skutkują spadkiem aktywności gospodarczej, a także zatrudnienia w wyniku zamrażania gospodarki (rysunek 13.1).

Rysunek 13.1. Etapy wpływu pandemii na gospodarkę

Zamrażaniegospodarki Odmrażanie Odrabianie

stratNowa rzeczywistość

gospodarcza

1–3 miesięcy 3–6 miesięcy 12–24 miesięcy

Odbudowagospodarki

Etapowa likwidacjaograniczeń

Administracyjneograniczenia

stopniowe znoszenierestrykcyjnych zakazów

otwieranie/uruchamianiedziałalnościgospodarczej

niska skłonność doinwestycji i konsumpcji

zwiększenie wydatkówna opiekę zdrowotną

skupienie działańna ograniczeniurozwoju pandemii

ograniczeniemobilności,dystans społeczny,kwarantanna,

ograniczaniedziałalnościgospodarczej

spadek dochodówludnościi ograniczeniekonsumpcji

utrata miejsc pracy

gospodarka cyfrowa

rozwój zrównoważony

zmiana zwyczajówkonsumpcyjnych/żywieniowych – wzrost popytuna żywność ekologiczną

zwiększenie roli pracyzdalnej

ograniczenie podróżysłużbowych

dywersyfikacja produkcji

reformy strukturalne

restrukturyzacja sektorowa

wspieranie osłabionegopopytu inwestycyjnegoi konsumpcyjnego

inwestycje publiczne

Rządowe pakiety pomocowe, stymulacyjne – polityka fiskalna,pieniężna, zdrowotna

Kontynuacja działalnościPrzeorganizowanie


Na etapie zamrażania gospodarki podejmowane są kroki w celu stabilizacji finansowej przedsiębiorstw i gospodarstw domowych oraz zwiększenia szans na szybkie nadrobienie strat poprzez ożywienie gospodarcze [Gautam, Hens, 2020, s. 4953–4954]. Trudnym i złożonym zadaniem jest utrzymanie płynności finan‑sowej przedsiębiorstw, bez której część z nich nie będzie w stanie kontynuować swojej działalności. To ostatnie zadanie, przy odpowiednich regulacjach, dotyczy głównie sektora bankowego. Powstrzymanie, a następnie stopniowe obniżanie szczytowej zachorowalności i umieralności pozwala na selektywne ograniczanie restrykcji dystansu społecznego i odmrażanie gospodarki. Po wygaszeniu pandemii czy kontroli nad rozprzestrzenianiem się choroby w danym kraju następuje etap


uzdrawiania gospodarki. Proces i jego etapy ulegają komplikacji i wydłużeniu w przypadku odradzania się (kolejnych fal) pandemii.

odrobienie utraconych dochodów nie jest możliwe we wszystkich bran‑żach w takim samym stopniu, a w wielu praktycznie niemożliwe, np. turystyka, gastronomia, rekreacja, transport, kultura i sztuka [Roy, 2020; Padhi, Tutika, 2020]. W innej sytuacji są branże produkcyjne czy handel detaliczny, które po powrocie do aktywności mają większe szanse na nadrobienie utraconych korzyści, pod warunkiem, że konsumenci nie przyjmą postawy oszczędzania na wypadek nawrotu sytuacji kryzysowej lub zmiany preferencji. Szczególnego znaczenia na etapie odmrażania po lockdown nabierają działania wspierające osłabiony popyt zarówno gospodarstw domowych, jak i przedsiębiorców, wreszcie buforowania społecznych, jak i ekonomicznych skutków bezrobocia spowodowanego przede wszystkim sytuacją finansową pracodawców [Newbold, Finnoff, Thunström, Ashworth, Shogren, 2020, s. 705–729; Gautam, 2020].

Pakiety pomocowe w ramach polityki gospodarczej dotyczą polityki fiskal‑nej, polityki pieniężnej, polityki handlowej (wymiany międzynarodowej) oraz polityki w zakresie regulacji systemu finansowego (tabela 13.1). Ich głównym celem jest zmniejszenie obciążeń finansowych sektora prywatnego, utrzymanie finansowania gospodarki oraz zapewnienie płynności sektora bankowego i ryn‑ków finansowych.

Tabela 13.1. Przykłady stosowanych instrumentów wsparcia oraz ich cele

Instrument wsparcia Zamierzony cel zastosowaniaNarzędzia fiskalne

Instrumenty podatkowe (zwolnienia i ulgi podatkowe, odroczenie poboru podatków)

Wsparcie płynnościowe (odroczenie terminów spłaty) lub obniżenie obciążeń (zwolnienia i ulgi)

obniżenie podatku dochodowego od osób fizycznych Pobudzenie popytu

obniżenie podatku dochodowego od osób prawnych

obniżenie obciążeń przedsiębiorstw (umożliwienie przetrwania, zapobieganie zwolnieniom)

Czasowe obniżenie składek na ubezpieczenia społeczne obniżenie kosztów pracy, zapobieganie zwolnieniom

Sektorowe obniżki VAT Stymulowanie popytu na wyroby lub usługi (najbardziej poszkodowanych) branż

Dotacje i subwencje, w tym instrumenty wsparcia wynagrodzeń

Wsparcie płynnościowe, dostęp do kapitału (umożliwienie ciągłości działania przedsiębiorstw, zapobieganie zwolnieniom)

Rozszerzenie zasiłków – świadczeń dla bezrobotnych i świadczeń chorobowych

Wsparcie płynnościowe, umożliwienie niezbędnych zakupów, pobudzanie konsumpcji


Instrument wsparcia Zamierzony cel zastosowaniaBezpośrednie wsparcie gotówkowe gospodarstw domowych

Wsparcie płynnościowe, umożliwienie niezbędnych zakupów, pobudzanie konsumpcji

Programy pożyczkowe, gwarancje rządowe Podaż kapitału dla przedsiębiorstw (potrzeby inwestycyjne i obrotowe)

Dopłaty do oprocentowania kredytów Wsparcie podaży kapitału dla przedsiębiorstw (potrzeby inwestycyjne i obrotowe)

Bezpośrednie inwestycje kapitałowe (wykup akcji i udziałów przedsiębiorstw) Podaż kapitału dla przedsiębiorstw

Instrumenty monetarneRozszerzenie programów luzowania ilościowego w celu sfinansowania zakupu obligacji korporacyjnych

Wsparcie płynnościowe, zwiększenie podaży pieniądza i obniżenie długoterminowych stóp procentowych, pobudzenie rynku finansowego

Rozszerzenie programów luzowania ilościowego w celu sfinansowania zakupu obligacji państwowych, komunalnych i samorządowych

Zwiększenie podaży pieniądza i obniżenie długoterminowych stóp procentowych, zapobieżenie kryzysowi długu publicznego

obniżenie głównych stóp procentowych banku centralnego

Stymulowanie aktywności gospodarczej poprzez obniżenie kosztu finansowania

obniżenie stopy rezerwy obowiązkowej Zwiększenie podaży pieniądzaRozszerzenie stosowania swapów walutowych banku centralnego Zwiększenie płynności w zakresie walut obcych

Wsparcie płynnościowe ze strony banku centralnego Dostarczenie płynności zagrożonym podmiotom

Instrumenty w zakresie wymiany międzynarodowej (bilansu handlowego)Interwencje walutowe Stabilizowanie waluty krajowejRestrykcje dotyczące przepływu kapitału zagranicznego (cła, limity wolumenu)

ochrona krajowego rynku, przeciwdziałanie spekulacji

Regulacje instytucji finansowych

Poluzowanie wymogów dotyczących buforów kapitałowych

umożliwienie bankom rozszerzenia akcji kredytowej; ograniczenie płynnych aktywów utrzymywanych przez banki

Poluzowanie wymogów regulacyjnych dotyczących norm płynności

umożliwienie bankom wykorzystania buforów płynności do zabezpieczenia nieoczekiwanych potrzeb płynnościowych

łagodzenie warunków aktualizacji wyceny należności (tworzenia rezerw celowych)

ograniczenie kosztów tworzenia rezerw celowych, przeciwdziałanie zaostrzeniu polityki kredytowej banków

Wstrzymanie wypłat dywidend przez bankiWzmocnienie bazy kapitałowej (umożliwienie absorpcji strat, umożliwienie rozszerzenia akcji kredytowej)

Moratoria kredytowe (oraz dotyczące innych zobowiązań) w odniesieniu do konsumentów i przedsiębiorstw

Poprawa płynności gospodarstw domowych i przedsiębiorstw (odroczenie terminów spłaty)

Źródło: M. Marcinkowska [2020, s. 45–46].


Wykorzystanie instrumentów wsparcia przez poszczególne państwa jest uzależnione z jednej strony od sytuacji pandemicznej i jej wpływu na życie społeczno ‑gospodarcze, z drugiej od priorytetów gospodarczych oraz możliwo‑ści finansowych warunkowanych dochodami poszczególnych krajów. Ponadto kryzys pandemiczny wymusił międzynarodową współpracę oraz zaangażowanie instytucji ponadnarodowych (takich jak: Europejski Bank Centralny, Europejski Bank Inwestycyjny i powiązane z nim Fundusze Inwestycyjne, Europejski Bank odbudowy i Rozwoju, Komisja Europejska, Bank Światowy, Międzynarodowa Korporacja Finansowa oraz Międzynarodowy Fundusz Walutowy), które podjęły szereg działań oraz uruchomiły finansowe programy pomocowe.

13.2. RozwójpandemiiCOVID‑19wNiemczechidziałaniaantykryzysowepodjęteprzezrządfederalny

Pandemia CoVID‑19 doprowadziła w Niemczech do jednej z najcięższych w okresie powojennym recesji. Wraz z zakończeniem obowiązywania oficjalnych środków przeciwko pandemii wiosną 2020 r. – odnotowano poprawę sytuacji. Jednak nawrót zwiększonej liczby zarażeń wirusem na jesieni 2020 r. pokazał, że sytuacja nie jest ustabilizowana i szybko może ulec pogorszeniu (rysunek 13.2).

Rysunek 13.2. Dzienna liczba przypadków zakażenia COVID‑19 w Niemczech w 2021 r.

Źródło: Statista [2021].


W wielu obszarach życia gospodarczego nadal panuje destabilizacja i trudno jest wskazać, jakie ostatecznie nastąpią zmiany chociażby w preferencjach konsumpcyj‑nych społeczeństwa niemieckiego i w szerszej skali [Sachverständigenrat, 2020].

13.2.1. Proces wprowadzania i luzowania restrykcji

W celu powstrzymania rozprzestrzeniania się koronawirusa w RFN, rząd niemiecki wprowadził pierwszy lockdown od 22 marca 2020 r. Firmy zaczęły przenosić się do biur domowych i rozpoczęto zamykanie zakładów. Pierwszą reakcją było przestrzeganie środków higieny, takich jak: zachowanie dystansu i mycie rąk, koncentrowano się na ograniczeniach dotyczących wyjścia. Za‑mknięto część sklepów, puby i placówki kulturalne. Władze federalne i krajowe zamknęły większość przedsiębiorstw, zakazały odprawiania nabożeństw i spotkań klubowych. Ponadto zamknięto szkoły, przedszkola i place zabaw, a na granicach z pięcioma sąsiadami uE zaostrzono kontrole. Aby spowolnić rozprzestrzenianie się wirusa wprowadzono zakaz kontaktowania się z ludźmi. W połowie kwietnia wprowadzono kolejne zasady walki z pandemią: zakaz kontaktu co najmniej do 3 maja 2020 r. W miejscach publicznych obywatele musieli zachować odległość co najmniej 1,5 metra. Szkoły i ośrodki opieki dziennej pozostały nadal zamknięte. od 3 maja 2020 r. nastąpiło stopniowe otwarcie: początkowo objęło ono klasy maturalne, jak i ostatnie klasy szkoły podstawowej. Zakaz organizacji masowych imprez przedłużono do 31 sierpnia 2020 r. Salony fryzjerskie planowano otwo‑rzyć od 4 maja 2020 r., pod warunkiem przestrzegania przepisów higienicznych, a pod koniec kwietnia wprowadzono we wszystkich landach nakaz noszenia maseczek.

od 11 maja 2020 r. w Niemczech weszły w życie kolejne złagodzenia przepisów dotyczących CoVID‑19. Po ośmiu tygodniach przymusowej przerwy restauracje i puby zostały ponownie otwarte, z zastrzeżeniem, że muszą one przestrzegać ści‑słych zasad dotyczących odległości i higieny. od 15 czerwca rozpoczęła się kolejna faza zmniejszania ograniczeń. W sierpniu weszło zalecenie, że podróżni, którzy przebywali w obszarach ryzyka, muszą zostać przebadani po wjeździe do kraju, jeżeli nie mają własnego testu z wynikiem negatywnym, wykonanym w krótszym czasie niż 48 godzin. od 1 sierpnia 2020 r. również osoby powracające z urlopów w Niemczech z obszarów nieobjętych ryzykiem mogły bezpłatnie poddać się badaniu na obecność wirusa. W październiku 2020 r., w związku z rosnącą falą zakażeń, rząd federalny i rządy krajów związkowych wprowadziły zaostrzenie


środków dla ognisk rozprzestrzeniania się wirusa. Zgodnie z umową, obiekty noclegowe nie mogły przyjmować gości, którzy „podróżują z lub zamieszkują w okręgu lub niezależnym mieście innego kraju związkowego”, w którym liczba nowych zakażeń wirusem CoVID‑19 w ciągu siedmiu dni wynosiła ponad 50 na 100 tys. mieszkańców. Zwolnione zostały osoby, które miały negatywny wynik testu i przedstawiły zaświadczenie lekarskie, a ponieważ każdy kraj związkowy ma swoje własne przepisy, nie uzyskano w tym zakresie pełnego porozumienia. Przedłużono obowiązek noszenia maski, zarządzono godzinę policyjną, ograni‑czono kontakty oraz liczbę uczestników imprez i przyjęć prywatnych. Niektóre środki, takie jak bardziej rygorystyczny wymóg stosowania masek, miały wejść w życie od 35 nowych zakażeń na 100 tys. mieszkańców w ciągu siedmiu dni.

od 2 listopada 2020 r. ponownie zarządzono lockdown w Niemczech, tyle, że w lżejszej niż za pierwszym razem wersji. Ponownie wprowadzono zakaz kon‑taktowania się. Tylko członkowie dwóch gospodarstw domowych mogli spotykać się publicznie – maksymalnie dziesięć osób. usługi gastronomiczne zostały za‑mknięte, dozwolono tylko dostawę i odbiór żywności do spożycia w domu. Zaka‑zano noclegów dla turystów. ośrodki opieki dziennej i szkoły pozostały otwarte. Sklepy z artykułami codziennego użytku, takie jak: supermarkety, drogerie i apteki również nie zostały zamknięte. Celem tej fazy było „powstrzymanie ogólnej liczby zakażeń poprzez znaczne ograniczenie kontaktów w populacji oraz sprowadzenie liczby nowych zakażeń z powrotem do śladowego poziomu poniżej 50 nowych zakażeń na 100 tys. mieszkańców w ciągu tygodnia”. W grudniu zdecydowano się przedłużyć jeszcze o miesiąc do 10 stycznia 2021 r. częściowy lockdown. Ponieważ jednak nie udało się zahamować przyrostu zakażeń, od 16 grudnia, sektor detaliczny został zamknięty, z wyjątkiem sklepów codziennej potrzeby (supermarkety, drogerie i banki). Dozwolone były spotkania pomiędzy dwoma gospodarstwami domowymi, liczącymi maksymalnie pięć osób. Szkoły i ośrodki opieki dziennej zostały zamknięte. od 27 grudnia rozpoczęto proces szczepień w RFN niemiecko ‑amerykańską szczepionką Biontech. W pierwszej kolejności zaszczepiono nią mieszkańców domów starców i domów opieki, osoby powyżej 80 roku życia, a także personel pielęgniarski i szpitalny. W styczniu 2021 r. rząd federalny podjął decyzję o kolejnym przedłużeniu drugiego lockdown najpierw do końca stycznia 2021 r. ograniczono przemieszczanie się w landach, w których siedmiodniowa częstotliwość występowania przekraczała 200 nowych zakażeń na 100 tys. mieszkańców. Mieszkańcy mogli poruszać się jedynie w promieniu 15 km. Ponadto zaostrzone zostały ograniczenia dotyczące kontaktów: podobnie


jak w przypadku pierwszego zamknięcia wiosną 2020 r., można było spotkać się jedynie z inną osobą, która nie mieszka w gospodarstwie domowym lub w kręgu krewnych własnego gospodarstwa domowego. od 19 stycznia wprowadzono na‑kaz noszenia maseczek medycznych w miejscach publicznych oraz przedłużono obowiązywanie ograniczeń do 28 marca roku 2021 r. [Imöhl, Ivanov, 2021].

13.2.2. Główneceleifinansowanierządowychdziałańantykryzysowych

Rząd federalny bardzo szybko podjął działania mające na celu stabilizację gospodarki i pobudzenie wzrostu gospodarczego w RFN. Dzięki temu, że przez ostatnie 5 lat przed wybuchem pandemii gospodarka niemiecka wypracowywała nadwyżkę budżetową, jej kondycja na początku roku 2020 była w miarę stabilna (nadwyżka budżetowa w 2018 r. wyniosła 12,3 mld EuR, w roku 2019 – 19 mld EuR przy długu publicznym na poziomie 58,9% PKB [Das Bundesfinanzmini‑sterium, 2020]).

łączny wolumen środków budżetowych wykorzystanych do walki z pandemią i jej następstwami w roku 2020 wyniósł około 453 mld EuR, a zakres udzielonych gwarancji – 820 mld EuR. Wykaz najważniejszych programów pomocowych w RFN zawarto na rysunku 13.3.

Rysunek 13.3. Najważniejsze programy pomocowe w Niemczech w 2020 r.

WSF - Wirtschaftsstabilisierungsfonds

Forma: Gwarancje, kredyty, środkikapitałowe, Program KfW

wartość 600 mld EUR

Program Pomocy Natychmiastowej

Forma: Dotacje


Uzupełnienie do budżetu federalnego

Forma: Dodatki na rzecz administracjipublicznej

wartość 156 mld EUR + 130 mld EUR

Landy ogółem

Forma: Subwencje i gwarancje


Źródło: S. Parthieu [2020, s. 10–11].


Na początku czerwca 2020 r. CDu/CSu i SPD uzgodniły pakiet stymulacyjny dla gospodarki w wysokości 130 mld EuR na lata 2020 i 2021. Pakiet ten miał za zadanie pobudzenie skłonności społeczeństwa do konsumpcji i wsparcie rodzin, co w praktyce łagodziłoby skutki kryzysu. Działania te obejmowały posunięcia z zakresu polityki monetarnej oraz fiskalnej. Wspierającą rolę w stosunku do nich odgrywały także automatyczne stabilizatory koniunktury, jak chociażby: system podatkowy, zasiłki dla bezrobotnych oraz świadczenia z tytułu pracy w niepeł‑nym wymiarze godzin. Na początku czerwca 2020 r. podjęto decyzję w sprawie uruchomienia pakietu stymulacyjnego dla gospodarki w wysokości 130 mld EuR. Pakiet ten obejmował pakiet koniunkturalny i pakiet zarządzania kryzysowego w wysokości 80 mld EuR oraz pakiet na rzecz przyszłości (50 mld EuR).

W perspektywie krótkoterminowej, w ramach pakietu bodźców gospodarczych i zarządzania kryzysowego wyznaczono następujące cele [BMF, 2020]:

wzmocnienie gospodarki, utrzymanie miejsc pracy i uwolnienie potęgi go‑•spodarczej Niemiec,w dalszym przebiegu, amortyzowanie trudności ekonomicznych i społecz‑•nych,wzmocnienie krajów związkowych i gmin,•wspieranie młodych ludzi i rodzin.•Jeśli zaś chodzi o pakiet na rzecz przyszłości to głównymi jego celami stało

się wzmocnienie Niemiec jako światowego eksportera najnowocześniejszych technologii, zwłaszcza dzięki inwestycjom cyfrowym i inwestycjom w technologie klimatyczne. Istotną kwestią w tym programie są także działania na rzecz rozwoju systemu opieki zdrowotnej i poprawa ochrony przed kolejnymi pandemiami.

Podstawą programu stabilizacyjnego są następujące działania, mające na celu wzmocnienie gospodarki i umocnienie potęgi gospodarczej Niemiec [BMF, 2020]:

tymczasowe obniżenie podatku VAT z 19% do 16% i z 7% do 5% na czas określony •od 1 lipca 2020 r. do 31 grudnia 2020 r. (wymóg finansowy: 20 mld EuR);w związku z pandemią wzrosły wszystkie wydatki na ubezpieczenia społeczne. •Aby zapobiec wynikającemu z tego wzrostowi pozapłacowych kosztów pracy, ustabilizowano składki na ubezpieczenie społeczne na poziomie maksymal‑nie 40% w ramach „Gwarancji Społecznej 2021” oraz zagwarantowano pokrycie ewentualnych dodatkowych potrzeb finansowych z budżetu federalnego co najmniej do 2021 r. Rozwiązanie to pozwoli chronić dochody netto pracow‑ników, a pracodawcom zapewni niezawodność i konkurencyjność (wymóg


finansowy: 5,3 mld EuR w 2020 r., wymóg w 2021 r. można określić wyłącznie w budżecie na rok 2021);obniżenie składki na EEG (ustawa o odnawialnych źródłach energii). Kon‑•kurencyjne ceny energii elektrycznej są istotnym czynnikiem dla inwestycji w Niemczech jako miejscu prowadzenia działalności gospodarczej oraz dla zwrotu energetycznego w postaci przejścia na technologie oparte na energii elektrycznej i wodorze. opłata EEG jest zagrożona w 2021 r. z powodu pan‑demii i wywołanego nią spadku produkcji gospodarczej. W celu zapewnienia większej niezawodności w państwowe składniki cen energii elektrycznej, po‑cząwszy od 2021 r., udostępniona zostanie dodatkowa dotacja z federalnych środków budżetowych na dopłaty do EEG, tak aby w 2021 r. wynosił 6,5 ct/kwh i 6,0 ct/kwh w 2022 r. (wymóg finansowy: 11 mld EuR);termin płatności podatku VAT od importu zostaje przesunięty na 26. dzień •następnego miesiąca. Dzięki temu firmy uzyskają efekt płynności w wysokości ok. 5 mld EuR (skutek finansowy: efekt odroczenia ok. 5 mld EuR, w tym 2,5 mld EuR rząd federalny);przeniesienie straty podatkowej będzie ustawowo ograniczone w latach 2020 •i 2021 do maksymalnej kwoty 5 mln EuR lub 10 mln EuR (w przypadku wspólnej oceny). Wprowadzono mechanizm umożliwiający wykorzystanie tego przeniesienia bezpośrednio do zeznania podatkowego za rok 2019, np. poprzez utworzenie podatkowej rezerwy dotyczącej pandemii tax corona reserve. To już tworzy niezbędną płynność finansową i może być zarządzane przy niewielkim obciążeniu biurokratycznym. Rezerwa zostanie rozwiązana najpóźniej do końca 2022 r. (skutek finansowy: efekt przesunięcia 2 mld EuR, z czego 1 mld EuR rząd federalny);w ramach podatkowej zachęty inwestycyjnej w latach podatkowych 2020 •i 2021 wprowadzono degresywną amortyzację z tytułu zużycia (AfA) o współ‑czynniku 2,5 w porównaniu z obecnie stosowaną AfA i maksymalnie 25% rocznie dla ruchomych środków trwałych (efekt finansowy: efekt zaliczkowy ok. 6 mld EuR, z czego 3 mld EuR na rząd federalny);w celu poprawy warunków konkurencji dla przedsiębiorstw, zmodernizo‑•wane zostanie prawo podatkowe dotyczące osób prawnych (skutki finansowe: 0,3 mld EuR);zwiększanie możliwości udziału pracowników do inwestowania w swoje firmy •(wpływ finansowy: 0,1 mld EuR);


uruchomienie licznych form wsparcia dla przedsiębiorstw, aby uniknąć nie‑•wypłacalności. W miarę możliwości planowane jest wprowadzanie ułatwień ponownego rozpoczęcia działalności w krótkim czasie po ogłoszeniu niewy‑płacalności. W związku z tym procedura umarzania długów osób fizycznych ma zostać skrócona do trzech lat, obwarowana wystarczającymi środkami zapobiegającymi nadużyciom;rząd federalny zobowiązał się sprawdzić we wszystkich dziedzinach, w jakim •stopniu można obecnie przyspieszyć realizację planowanych zamówień i inwe‑stycji. Zwłaszcza projekty cyfryzacji w administracji, projekty bezpieczeństwa i nowe projekty zbrojeniowe o wysokiej niemieckiej wartości dodanej, które mogą zostać rozpoczęte jeszcze w latach 2020 i 2021, mają być realizowane niezwłocznie (wielkość projektu: 10 mld EuR);w związku z potrzebą szybkiego przekształcenia środków wspierania inwestycji •publicznych w konkretne projekty inwestycyjne, podjęto decyzję, aby tymcza‑sowo uprościć prawo zamówień publicznych, np. poprzez skrócenie terminów udzielania zamówień w ramach unijnych procedur udzielania zamówień publicznych oraz dostosowanie wartości progowych dla przetargów ograni‑czonych i udzielania zamówień w drodze umów prywatnych w Niemczech.Aby złagodzić trudności gospodarcze i społeczne, pakiet stabilizacyjny wpro‑

wadził następujące posunięcia rządowe:wprowadzono zasiłek krótkoterminowy;•utworzono program pomocy pomostowej dla małych i średnich przedsię‑•biorstw w związku z niedoborami sprzedaży wskutek pojawienia się pande‑mii. Wielkość programu została ustalona na maksymalną kwotę 25 mld EuR. Pomoc pomostowa została przyznawana na miesiące od czerwca do sierpnia 2020 r. dla małych i średnich przedsiębiorstw. Pomoc ta ma zastosowanie do wszystkich sektorów, z uwzględnieniem specyfiki sektorów szczególnie dotkniętych, takich jak hotele i restauracje, firmy cateringowe, puby, kluby i bary, obiekty noclegowe prowadzone w formie przedsiębiorstw społecznych (schroniska młodzieżowe, schroniska szkolne, podmioty świadczące usługi dla młodzieży w ramach międzynarodowych wymian młodzieży, obiekty dla osób niepełnosprawnych, biura podróży, zawodowe kluby sportowe z niższych lig, organizatorzy pokazów, przedsiębiorstwa zajmujące się logistyką imprez);uproszczony dostęp do podstawowego systemu zabezpieczenia dla osób poszu‑•kujących pracy (SGB II) został przedłużony poza obecny okres obowiązywania do 30 września 2020 r.;


wspieranie krajów związkowych w ich działaniach na rzecz stabilizacji or‑•ganizacji non‑profit (przedsiębiorstwa społeczne, schroniska młodzieżowe, młodzieżowe ośrodki wychowawcze, organizacje rodzinne, edukacja młodzieży, rodzinne ośrodki wypoczynkowe, schroniska szkolne i inne niedochodowe ośrodki dla dzieci i młodzieży, mieszkania dla dzieci i młodzieży). Rząd fede‑ralny tworzy za pośrednictwem KfW specjalny program kredytowy na lata 2020 i 2021 i udostępnia na ten cel 1 mld EuR (wymóg finansowy: 0,9 mld EuR);sztuka i kultura powinny być wyposażone tak, by mogły wznowić działalność •swoich obiektów i programów. W tym celu uruchomiony zostanie program łagodzący skutki pandemii CoVID‑19 w sektorze kultury, z którego wspie‑rane będzie zwłaszcza utrzymanie i wzmocnienie infrastruktury kulturalnej, pomoc w sytuacjach kryzysowych, dodatkowe potrzeby instytucji i projektów oraz promocja alternatywnych, także cyfrowych ofert (wymóg finansowy: 1 mld EuR).Spośród innych obszarów objętych wparciem rządu federalnego są także:

premia na dzieci, zwiększenie ulgi dla rodziców samotnie wychowujących dzieci. Wszystkie powyżej wymienione środki będą kosztować łącznie ponad jedną trzecią całej kwoty i mają na celu przede wszystkim pobudzenie konsumpcji prywatnej.

Jak wspomniano wcześniej, przyjęto także pakiet na rzecz przyszłości, którego celem jest wspieranie inwestycji zwłaszcza w technologie związane z ochroną klimatu, cyfryzację i system opieki zdrowotnej. Niektóre z przyjętych środków są zatem związane z polityką klimatyczną i energetyczną. W ten sposób uzupełniają one również decyzje podjęte w tym samym czasie, na przykład w sprawie handlu uprawnieniami do emisji Co2 w sektorze transportu i budownictwa, w sprawie reformy podatków od pojazdów silnikowych uzależnionych od emisji Co2 lub w sprawie przyspieszenia rozwoju energii wiatrowej i fotowoltaiki [Gawel, leh‑mann, 2020].

13.2.3.WpływCOVID‑19nagospodarkę/aktywnośćgospodarczą

Wraz z wybuchem pandemii CoVID‑19 w Niemczech pojawiło się wiele pytań dotyczących jej wpływu na dalsze funkcjonowanie gospodarki niemieckiej. Już przed pandemią stanęła ona w obliczu konieczności zmierzenia się z wieloma długotrwałymi zmianami, jak chociażby zmiany demograficzne, czy konieczność poprawy konkurencyjności w zakresie nowoczesnych technologii, czy zmiany


w energetyce. To, co jest charakterystyczne dla obecnego kryzysu to jego charak‑ter. Z jednej strony jest on kryzysem wywołującym szok podażowy w gospodarce nim dotkniętej, a równocześnie szok o charakterze popytowym. W pierwszym przypadku dla gospodarki Niemiec pojawiło się zagrożenie zerwania istniejących łańcuchów wartości, tak istotnych dla niemieckiej produkcji przemysłowej. uwi‑doczniło się także uzależnienie niemieckich procesów produkcyjnych od dostawy wyspecjalizowanych, trudnych do zastąpienia produktów pośrednich z Chin czy też północnych Włoch. Kolejnym czynnikiem, który wywołał szok podażowy w niemieckiej gospodarce było zmniejszenie dostępności pracowników zaanga‑żowanych w proces produkcji czy usług personalnych wskutek absencji z powodu choroby, przebywania na kwarantannie, a także zamykania przedszkoli i szkół.

Na początku pandemii przewidywano znaczny spadek popytu na niemieckie półprodukty, dobra inwestycyjne i konsumpcyjne oraz usługi turystyczne [Bofinger, Dullien, Felbermayr, Fuest, Hüther, Südekum, Weder di Mauro, 2020]. Spodzie‑wano się, że Niemcy, ze względu na strukturę gospodarczą charakteryzującą się dużą otwartością gospodarki i udziałem produkcji przemysłowej, będą znacznie dotknięte niekorzystnymi zmianami [Mckibbin, Fernando, 2020]. obniżenie popytu nastąpiło także w związku z ograniczeniem konsumpcji, wskutek ograni‑czenia wizyt w restauracjach, usług turystycznych i wydarzeniach o charakterze kulturalnym. Ponadto odwołano znaczące imprezy, takie jak targi w Hanowerze, a wszystkie ligi sportowe ograniczyły swoją działalność. W Niemczech zamknięto także instytucje kulturalne, puby i kluby [Bofinger, Dullien, Felbermayr, Fuest, Hüther, Südekum, Weder di Mauro, 2020].

Zanim w kwietniu 2020 r. przejściowo zamknięto fabryki, zerwano dotych‑czasowe łańcuchy dostaw. W kwietniu i maju 2020 r. produkcja przemysłowa zmalała o 24,5% i 19,2% w porównaniu z analogicznymi miesiącami w roku po‑przednim [Trading Economics, 2020a]. Zamówienia w przemyśle niemieckim w kwietniu 2020 r. spadły o 25% w porównaniu z 2019 r. Najsilniej dotknięty został przemysł samochodowy, będący najważniejszą gałęzią przemysłu w Niem‑czech i siłą napędową niemieckiej gospodarki. Produkcja w tym sektorze zmalała o 25%, a najtrudniejszym miesiącem dla niego był kwiecień. Spadek roku do roku wyniósł wtedy 84,3%. Jedyną gałęzią gospodarki, w której z roku na rok wzrosła produkcja, był przemysł drzewny. Produkcja wyrobów z drewna, wikliny i korka, z wyłączeniem mebli, wzrosła o 3,1% [Anderson, Heesterbeek, Klinkenberg, Hollingsworth, 2020].


Gdyby nie druga fala pandemii, która pojawiła się w Niemczech na jesieni 2020 r., kraj ten mógłby w zasadzie ogłosić koniec kryzysu nią wywołanego. W październiku 2020 r. zwiększyły się zamówienia w przemyśle niemieckim, a przychody w branży motoryzacyjnej przekroczyły poziom przychodów sprzed wybuchu pandemii. Pierwsze zamkniecie gospodarki na wiosnę 2020 r., wraz z drugim (częściowym) zamknięciem w następstwie drugiej fali pandemii, do‑prowadziły do spadku PKB skorygowanego o ceny bieżące o 5,0% na koniec roku 2020 r. Rok 2020 zamknięto deficytem budżetowym wynoszącym 4,2% PKB oraz długiem publicznym, wynoszącym ponad 70% PKB. Jeśli chodzi o poziom infla‑cji, to od kwietnia 2020 r. do grudnia 2020 r. obniżyła się ona z 0,9% do −0,3% w grudniu 2020 r., a następnie wzrosła do 2% w kwietniu 2021 r. [Statistisches Bundesamt, 2021]. odnotowano również wzrost stopy bezrobocia, która w grud‑niu 2020 r. wyniosła 4,6%. Jedną z form zabezpieczenia miejsca pracy jest praca w skróconym wymiarze godzin, tzn. praca w mniejszym wymiarze godzin lub na czas nieokreślony przy zmniejszonym dochodzie. Poprzez łatwiejszy dostęp do zasiłków krótkoterminowych i innych instrumentów, rząd federalny stara się złagodzić skutki obecnego kryzysu na rynku pracy [Statistisches Bundesamt, 2021]. Prawdopodobnie w najbliższych miesiącach należy spodziewać się, że wraz ze spadkiem liczby infekcji, upowszechnienia się szczepionek i stopniowego łago‑dzenia obostrzeń, pozytywnego oddziaływania pakietu stymulacyjnego, niemiecka gospodarka powróci na znacznie wyższy poziom wydajności. Jednym z czynników potwierdzających pojawienie się pozytywnych impulsów w tej gospodarce jest wzrost zamówień w niemieckim przemyśle, który pochodzi głównie spoza strefy euro – prawdopodobnie od głównych odbiorców niemieckich produktów z Chin i uSA [Trading Economics, 2020b].

13.3.RozwójpandemiiCOVID‑19wPolsceidziałaniaantykryzysowepodjęteprzezrząd

13.3.1. Proces wprowadzania i luzowania restrykcji

W Polsce pierwszy przypadek zarażenia CoVID‑19 został odnotowany 4 marca 2020 r., a 12 marca polski rząd w walce z rozprzestrzenianiem pandemii sięgnął po drastyczne środki, zamrażając większość życia gospodarczego oraz nakazując pozostawanie w domach i niewychodzenie bez uzasadnienia. Wprowadzono stan


zagrożenia epidemicznego. Zamknięte zostały wszystkie placówki oświatowe i uczelnie wyższe, placówki kulturalne (kina, teatry, muzea), placówki gastro‑nomiczne i większość sklepów43. Rząd zdecydował też o czasowym zamknięciu granic kraju (od 15 marca) i przywróceniu kontroli granicznej. Zawieszone zostały międzynarodowe połączenia lotnicze i kolejowe. Jednocześnie zorganizowano powroty Polaków z zagranicy (loty specjalne). Każda osoba wracająca do kraju obowiązkowo była poddana czternastodniowej kwarantannie. Za nieprzestrzeganie zasad kwarantanny wprowadzono wysokie grzywny. 20 marca 2020 r. wprowa‑dzono stan epidemii, który obowiązuje do tej pory [Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 marca 2020].

Rysunek 13.4. Dzienna liczba przypadków zakażenia COVID‑19 w Polsce

Źródło: https://epidemia‑koronawirus.pl (5.04.2021).

Nieco ponad miesiąc po wprowadzeniu ograniczeń, 20 kwietnia zainicjowano 4‑etapowy proces odmrażania gospodarki, zaczynając od poluzowania restrykcji dotyczących działalności sklepów, a także przywrócenia dostępu do lasów i par‑ków44. Wskazano też na obostrzenia pozostające dłużej i trwające nadal, m. in.:

43 Między innymi w celu ochrony seniorów wprowadzono w sklepach spożywczych godziny wyłącznie dla nich (9.00–13.00). Tym samym seniorzy stali się jedyną grupą społeczną, która mogła zrobić zakupy spożywcze w dowolnym momencie w godzinach otwarcia sklepów.

44 W kolejnych etapach odmrażania gospodarki:– od 4 maja (etap II) – otwarto centra handlowe, sklepy budowlane w weekendy; otwarto hotele

i inne miejsca noclegowe, biblioteki, muzea i galerie sztuki oraz niektóre obiekty sportowe,– od 18 maja (etap III) – otwarto zakłady fryzjerskie i kosmetyczne, restauracje i kawiarnie; umoż‑

liwiono opiekę nad dziećmi w żłobkach, przedszkolach i w klasach szkolnych 1–3 (określono


zachowanie odpowiedniej odległości między ludźmi, obowiązkowe zasłanianie nosa i ust w miejscach publicznych, utrzymanie pracy i edukacji zdalnej wszędzie tam, gdzie jest to możliwe, ścisłe przestrzeganie zasad sanitarnych w miejscach gromadzenia ludzi, kwarantanna i izolacja dla osób zarażonych lub potencjalnie zarażonych. W czerwcu i lipcu zniesiono i złagodzono kolejne obostrzenia45. Niestety ograniczenia te luzowano już w czasie, kiedy dzienna liczba nowych zachorowań była wyższa, niż kiedy je wprowadzano.

I chociaż na początku epidemii reakcja polskiego rządu była bardzo szybka i szeroko zakrojona, to luzowanie restrykcji w sytuacji braku trendu spadko‑wego w liczbie zachorowań, czy aktywnych przypadków nie miało uzasadnienia medycznego i okazało się – z uwagi na rekordowe wzrosty zakażeń na początku sierpnia – zbyt pochopne46. W celu kontroli epidemii wydzielono 3 strefy w za‑leżności od liczby zakażeń: zieloną (bez zmian), żółtą (powiaty z niewielką liczbą nowych zakażeń) oraz czerwoną (powiaty z największą liczbą zakażeń i najwięk‑szymi restrykcjami)47. W związku z rozwojem II fali pandemii utworzono szpi‑tale tymczasowe dedykowane dla pacjentów z CoVID‑1948. Z końcem grudnia 2020 r. rozpoczęto szczepienia przeciwko CoVID‑19. Kolejne obostrzenia zostały wprowadzone 25 marca 2021 r. wraz z trzecią falą pandemii. Zamknięto galerie handlowe, przedszkola, salony fryzjerskie, zakłady kosmetyczne, sklepy meblowe,

maksymalną liczbę dzieci w salach); zwiększono limit pasażerów w środkach transportu pu‑blicznego,

– od 30 maja (etap IV) – otwarto (w ścisłym reżimie sanitarnym) salony masażu, solaria, siłownie, kluby fitness, baseny, teatry i kina, umożliwiono organizacje eventów i wesel (do 150 osób).

45 Między innymi zniesiono kontrole graniczne w ramach uE oraz obowiązek kwarantanny po powrocie do kraju, otwarto granicę z ukrainą, wznowiono rozgrywki sportowe na specjal‑nych warunkach, w tym otwarto stadiony dla kibiców z ograniczeniem liczby dostępnych miejsc. od 25 lipca złagodzono ograniczenia dotyczące liczby kibiców na trybunach w obiektach spor‑towych, obniżono maksymalny limit uczestników targów, wystaw, konferencji, zniesiono limity osób na basenach (z wyjątkiem aquaparków); zniesiono obowiązek naprzemiennego zajmowania miejsc w kinach, a także na imprezach artystycznych i rozrywkowych oraz zmniejszono dystans społeczny (z 2 m do 1,5 m).

46 W ich efekcie zapowiedziano kontrole w sklepach, wyższe kary dla firm nieprzestrzegających zaleceń, surowsze limity dotyczące imprez rodzinnych, rejestr wesel, mieszaną edukację i większe zaangażowanie policji.

47 Podziału dokonano na podstawie analiz dynamiki wzrostów zakażeń w ciągu ostatnich 14 dni. Jeśli nowych zachorowań było powyżej 12 na 10 tys. mieszkańców, wtedy powiat zaliczano do czerwonej strefy, między 6 a 12 zachorowań na 10 tys. – do strefy żółtej, poniżej 6 tys. – strefa zielona. Podział poddawany jest bieżącej analizie i jest modyfikowany dwa razy w tygodniu.

48 Pierwszy szpital został otwarty 29 października 2020 r. na terenie Stadionu Narodowego w Warszawie. Do marca 2021 r. w całej Polsce zorganizowano 22 tego typu szpitale.


żłobki i przedszkola, hotele, obiekty sportowe i rekreacyjne, a także wprowadzono limity osób mogących przebywać w pomieszczeniach.

13.3.2. Głównecelerządowychdziałańantykryzysowychiźródłaichfinansowania

Wprowadzone przez polski rząd restrykcje mające na celu powstrzymanie rozprzestrzeniania się wirusa sprawiły, że wiele przedsiębiorstw zmuszonych zostało do zaprzestania lub ograniczenia swojej działalności. W trudnej sytuacji znalazła się branża turystyczna, hotelarska, gastronomiczna, rekreacyjna i even‑towa. 30 marca 2020 r. rząd przedstawił pakiet rozwiązań mający na celu ochronę gospodarki i obywateli przed skutkami pandemii (tzw. tarczę antykryzysową)49. W kolejnych tygodniach i miesiącach dokonywano szeregu zmian w specustawie, nie tylko poszerzając i rozwijając niektóre rozwiązania, ale także wprowadzając nowe mechanizmy50. Przepisy (tarcze antykryzysowe) to pakiet rozwiązań, który ma chronić państwo i obywateli przed kryzysem wywołanym pandemią, opierający się na 5 filarach (rysunek 13.5).

49 Większość regulacji prawnych związanych z Tarczą antykryzysową zostało wdrożonych w drodze specustawy o przeciwdziałaniu skutkom gospodarczym pandemii koronawirusa. ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdzia‑łaniem i zwalczaniem CoVID‑19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kry‑zysowych (Dzu 2020, poz. 374). Pierwsza część pakietu pomocowego przygotowanego przez rząd weszła w życie 31 marca 2020 r. ustawa z dnia 31 marca 2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem CoVID‑19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw (Dzu 2020, poz. 568).

50 18 kwietnia pojawiło się pierwsze rozszerzenie tarczy – tzw. Tarcza Antykryzysowa 2.0; kolejne rozszerzenia opublikowano 15 maja 2020 r. (Tarcza Antykryzysowa 3.0), 23 czerwca 2020 r. (tzw. Tarcza Antykryzysowa 4.0), 17 września 2020 r. (tzw. Tarcza Antykryzysowa 5.0), 9 grudnia 2020 r. (tzw. Tarcza Antykryzysowa 6.0), 19 stycznia 2021 r. (tzw. Tarcza Antykryzysowa 7.0), 26 lutego 2021 r. (tzw. Tarcza Antykryzysowa 8.0). ustawa z dnia 16 kwietnia 2020 r. o szczególnych instrumentach wsparcia w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS‑CoV‑2 (Dzu 2020, poz. 695), ustawa z dnia 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS‑CoV‑2 (Dzu 2020, poz. 875), ustawa z dnia 19 czerwca 2020 r. o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych przedsiębior‑com dotkniętym skutkami CoVID‑19 oraz o uproszczonym postępowaniu o zatwierdzenie układu w związku z wystąpieniem CoVID‑19 (Dzu 2020, poz. 1086), Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 stycznia 2021 r. w sprawie wsparcia uczestników obrotu gospodarczego poszkodowa‑nych wskutek pandemii CoVID‑19 (Dzu 2021. poz. 152), Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 lutego 2021 r. w sprawie wsparcia uczestników obrotu gospodarczego poszkodowanych wskutek pandemii CoVID‑19 (Dzu 2021, poz. 371).


Rysunek 13.5. Filary tarczy antykryzysowej

Filar I

Bezpieczeństwopracowników

wartość ok. 30 mld PLN

Filar II

Finansowanieprzedsiebiorstw

wartość ok. 74,2 mld PLN

Filar III

Ochrona zdrowia


Filar IV

Wzmocnienie systemufinansowego


Filar V

Program inwestycjipublicznych

wartość ok. 30 mld PLN

Źródło: opracowanie na podstawie: https://www.gov.pl/web/tarczaantykryzysowa (15.04.2021).

Szacowana wartość wsparcia finansowego w ramach tarczy antykryzysowej wynosi ponad 212 mld PlN (ok. 56 mld EuR), tj. ok. 10% PKB. Na tę kwotę składają się:

gotówkowy komponent rządowy (ok. 67 mld PlN): wydatki budżetu państwa, •ZuS i funduszy celowych,płynnościowy komponent rządowy (ok. 75,5 mld PlN): wakacje kredytowe •i odroczone daniny, a także finansowanie płynnościowe w postaci kredytów i kapitału głównie z wykorzystaniem instrumentów finansowych Grupy Pol‑skiego Funduszu Rozwoju (PFR)51,pakiet płynnościowy NBP (ok. 70 mld PlN) w celu zapewnienia niezbędnej •płynności w sektorze bankowym i kredytowanie podmiotów.W ramach 8 tarcz antykryzysowych wprowadzono szereg instrumentów ma‑

jących łagodzić zarówno skutki CoVID‑19, jak i skutki wprowadzonych restrykcji w stosunku do ludności, pracowników, pracodawców, a zwłaszcza mikro, małych i średnich firm (tabela 13.2).

Ponadto Polski Fundusz Rozwoju (PFR) uruchomił Tarczę Finansową dla firm i pracowników z dodatkowym programem wsparcia o wartości 100 mld PlN (ok. 26 mld EuR). Jej celem jest ochrona rynku pracy i zapewnienie firmom

51 Polski Fundusz Rozwoju SA jest spółką Skarbu Państwa, która powstała w 2017 r. Jego celem jest zapewnienie sprawnych narzędzi do zwiększenia potencjału inwestycyjnego i gospodarczego Polski.


płynności finansowej w okresie poważnych zakłóceń w gospodarce52. Tarcza finan‑sowa zakłada częściowo bezzwrotne dofinansowanie podtrzymania działalności w mikro, małych, średnich i dużych firmach.

Szczególne miejsce w ramach tarcz antykryzysowych zajmują instrumenty, które wspierają utrzymanie działalności gospodarczej i miejsc pracy w przedsię‑biorstwach (rysunek 13.6).

Rysunek 13.6. Wsparcie przedsiębiorców w ramach tarcz antykryzysowych 1.0–8.0

• Pracowników (zleceniobiorców) objętych przestojem ekonomicznym albo obniżonym wymiarem czasu pracy – przez 3 miesiące (tarcza 1.0)• Pracowników (zleceniobiorców) nieobjętych przestojem, przestojem ekonomicznym albo obniżonym wymiarem czasu pracy – przez 3 miesiące (tarcza 4.0)• Pracowników (zleceniobiorców) z wybranych branż – przez 3 miesiące (tarcza 8.0)• Pracowników (zleceniobiorców) mikroprzedsiębiorcom, małym i srednim przedsiębiorcom – przez 3 miesiące (tarcza 1)

Dofinansowaniewynagrodzeń

• Dofinansowanie części kosztów działalności gospodarczej w przypadku spodku obrotów przez 3 miesiące (tarcza 1.0)• Pożyczka ze środków Funduszu Pracy dla mikroprzedsiębiorcy do 5000 PLN (tarcza 1.0)• Jednorazowa dotacja na pokrycie bieżących kosztów prowadzenia dzialalności mikroprzedsiębiorcy i małego przedsiębiorcy do 5000 PLN (tarcza 8.0)• Pożyczka ze środków Funduszu Pracy dla mikroprzedsiębiorcy do 5000 PLN (tarcza 1)

Dotacje i pożyczki

• Dla umów cywilnoprawnych – maksymalnie 3 miesiące (tarcza 1.0)• Dla osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą – maksymalnie 3 miesiące (tarcza 1.0)• Dla agentów turystycznych, pilotów wycieczek i przewodników turystycznych – maksymalnie 3 miesiące (tarcza 5.0)• Dodatkowe świadczenie dla osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą z wybranych branż, w tym turystycznej, estradowej i wystawienniczej – maksymalnie 3 miesiące j (tarcza 5.0)• Jednorazowe dodatkowe swiadczenie dla osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą z wybranych branż (tarcza 6.0)• Jednorazowe dodatkowe swiadczenie dla osób wykonujących umowy cywilnoprawne w ramach działalności artystycznej, twórczej, architektonicznej, na rzecz muzeów (tarcza 6.0)• Dla osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą – jednorazowe, dwukrotne, trzykrotne (tarcza 8)

Świadczenia postojowe

Zwolnienia z obowiązkuopłacania składek

Subwencja finansowaPolskiego Funduszu Rozwoju

• Zwolnienie z opłacania składek za lipiec–wrzesień 2020 płatników prowadzących działalność gospodarczą (tarcza 6.0)• Zwolnienie z opłacania składek za styczeń 2021 płatników prowadzących działalność gospodarczą (tarcza 8.0)

• Dla małych i średnich przedsiębiorców częściowo bezzwrotne dofinansowanie w celu zapewnienia płynności i stabilności finansowej w okresie poważnych zakłóceń w gospodarce w związku ze skutkami pandemii COVID-19.• Dla mikrofirm oraz małych i średnich przedsiębiorstw z 45 branż najbardziej poszkodowanych w wyniku drugiej fali epidemii COVID-19 (Tarcza Finansowa PFR dla MŚP 2.0, Tarcza Finansowa dla Dużych Firm i umorzenie subwencji dla MŚP w ramach Tarczy Finansowej PFR dla MŚP 1.0)

Źródło: opracowanie na podstawie: Tarcza [2021].

52 W ramach Tarczy Finansowej PFR – 50% kwoty ma trafić do małych i średnich przedsię‑biorstw, a po 25% do mikrofirm oraz dużych przedsiębiorstw.


Tabela 13.2. Instrumenty w ramach tarczy antykryzysowej

Filar I: Bezpieczeństwo pracowników1. Dopłaty do pensji2. Pomoc dla osób samozatrudnionych i pracujących na umowy zlecenia i o dzieło3. Dodatkowy zasiłek opiekuńczy4. odroczenie (zawieszenie) spłaty kredytu na 3 miesiące5. Wakacje od obowiązków administracyjnych6. Walka ze wzrostem cen7. obniżenie kosztów kredytów konsumenckich

Filar II: Finansowanie przedsiębiorstw1. Bezzwrotna pożyczka dla firm, które utrzymają stałe zatrudnienie2. Automatyczny kredyt obrotowy3. Rozszerzenie programu gwarancji de minimis BGK dla MŚP4. Program Kapitał dla Bezpieczeństwa i Wzrostu Polskiego Funduszu Rozwoju5. ubezpieczenie obrotu handlowego KuKE6. Wsteczne rozliczenie strat podatkowych w PIT i CIT7. Korzystne zmiany dotyczące CIT8. Zwolnienie ze składek ZuS9. Zaniechanie poboru opłaty prolongacyjnej10. Nowe terminy obowiązków sprawozdawczych i matrycy VAT11. Zawieszenie podatku od sprzedaży detalicznej12. Dłuższy czas na złożenie deklaracji PIT13. Wsparcie Agencji Rozwoju Przemysłu dla firm transportowych14. odstąpienie od kar za opóźnienia w przetargach publicznych15. Program „Polityka nowej szansy” dla MŚP16. Korzystniejsze warunki kredytu na innowacje technologiczne17. Korzystniejsze warunki finansowania dla podmiotów sektora ekonomii społecznej18. ułatwienia w spłacie pożyczek unijnych dla przedsiębiorców19. Korzystniejsze warunki spłaty pożyczki z projektu Przedsiębiorcza Polska Wschodnia –

TurystykaFilar III: Ochrona zdrowia

1. Walka ze skutkami koronawirusa2. Rozszerzenie kanały informacyjnych (infolinie dla pacjentów i lekarzy)3. Cyfryzacja systemu opieki zdrowotnej

Filar IV: Wzmocnienie systemu finansowego1. Pakiet regulacyjny Komisji Nadzoru Finansowego i Ministerstwa Finansów zawierający obniżenie

buforów kapitałowych oraz przesunięcie w czasie niektórych obowiązków nadzorczych2. Pakiet płynnościowy NBP – utrzymanie płynności w sektorze bankowym

Filar V: Program inwestycji publicznychutworzenie Funduszu Inwestycji Publicznych. Priorytetowe obszary finansowania:1) infrastruktura,2) modernizacja szkół i szpitali,3) transformacja energetyczna,4) cyfryzacja,5) biotechnologia i farmacja,6) polityka ochrony środowiska.

Źródło: opracowanie na podstawie Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, Tarcza antykryzysowa, www.gov.pl/web/tarczaantykryzysowa (15.04.2021).


Głównym źródłem finansowania działań w ramach tarczy antykryzysowej jest emisja obligacji skarbowych (długu publicznego), a także emisja obligacji przez Polski Fundusz Rozwoju (PFR) oraz państwowy Bank Gospodarstwa Kra‑jowego (BGK) – gwarantowanych przez Skarb Państwa. Dodatkowo na rzecz funduszu przeciwdziałania CoVID‑19 – do maja 2021 r. BGK wyemitował obli‑gacje o wartości 109,9 mld PlN (ok. 29 mld EuR) [BGK, 2021], a PFR za 73,9 mld PlN (ok. 19,5 mld EuR), co w zasadzie oznacza wzrost zobowiązań Skarbu Państwa o 183,8 mld PlN (ok. 48,5 mld EuR) [PFR, 2021]. W zwiększaniu długu publicznego rząd jest wspierany przez bank centralny, który skupuje od banków komercyjnych papiery skarbowe i papiery dłużne gwarantowane przez Skarb Państwa53. Z publikowanych informacji wynika, że do kwietnia 2021 r. do przed‑siębiorców trafiło ok. 193,5 mld PlN (ok. 51 mld EuR) [ MRPiT, 2020]. I chociaż rozwiązania pomocowe zawarte w tarczy antykryzysowej spotkały się z dużym zainteresowaniem, to szereg z nich okazało się niewystarczających, zwłaszcza w początkowym okresie (np. w przypadku branży turystycznej, rozrywkowej, czy eventowej), a nawet nieprzemyślanych (np. nieobjęcie pomocą firm działających krócej niż rok).

13.3.3.WpływCOVID‑19nagospodarkę/aktywnośćgospodarczą

Trwająca od ponad roku pandemia CoVID‑19 przyczyniła się już do wielu istotnych zmian w działalności przedsiębiorstw, jak i życiu obywateli. Z dostępnych danych statystycznych wynika, że CoVID‑19 miał negatywny wpływ na polską go‑spodarkę poprzez spadek PKB, konsumpcji oraz inwestycji, wzrost inflacji, a także utratę miejsc pracy. Według danych Głównego urzędu Statystycznego (GuS) – w 2020 r. PKB spadł o 2,8%. Jest to największy spadek PKB w Polsce od lat 90. XX wieku. W drugim kwartale 2020 r. odnotowano największy spadek PKB od 1981 r. tzn. czasu załamania gospodarczego po wprowadzeniu stanu wojennego, w kolejnych kwartałach sytuacja się poprawiła.

Jednocześnie spadek PKB w Polsce w 2020 r. jest niższy niż średni spadek w kra‑jach uE, który wyniósł 7,4%. Na dobry wynik na tle krajów uE wpływ miała duża stymulacja fiskalna (chociaż spowodowała znaczny wzrost długu publicznego),

53 Zakupy obligacji przez NBP stały się w pewnym sensie gwarancją sprzedaży wszystkich papierów emitowanych i gwarantowanych przez Skarb Państwa. Jest to też sposób pośredniego finansowania deficytu budżetowego przez bank centralny (bezpośredni jest zakazany). Sytuacja ta niewątpliwie stanowi zagrożenie dla niezależności banku centralnego.


mocne powiązanie gospodarcze z Niemcami (dodatnie saldo rachunku bieżącego) oraz stosunkowo niewielki udział turystyki w PKB.

Z danych statystycznych wynika, że najniższa produkcja i sprzedaż była w kwietniu 2020 r. (spadek o 25% w stosunku do marca), kiedy obowiązywały ograniczenia mobilności, natomiast w kolejnych miesiącach wielkości te rosły, osiągając w grudniu poziom wyższy o ok. 5 pkt proc. w stosunku do grudnia 2019 r. Tendencję wzrostową odnotował także indeks aktywności przemysłowej (Purchasing Managers Index – PMI) – na koniec roku osiągnął 51,9 pkt, wzra‑stając z najniższego poziomu w kwietniu 31,9 pkt (przed pandemią w lutym PMI kształtował się na poziomie 48,2)54. Natomiast w przypadku konsumentów, wraz z pojawieniem się pandemii nastroje uległy drastycznemu załamaniu. Wraz z lu‑zowaniem obostrzeń, pesymizm konsumentów się zmniejszał aż do momentu szybkiego wzrostu zakażeń w sierpniu55. Wtedy wróciły obawy konsumentów o własne zdrowie, a także związane ze wzrostem bezrobocia, pogorszeniem sytuacji ekonomicznej kraju i sytuacji finansowej gospodarstwa domowego oraz możliwości gromadzenia oszczędności56.

Gwałtowny wzrost niepewności, co do sytuacji gospodarczej spowodował zmniejszenie popytu konsumpcyjnego, a także załamanie w inwestycjach przed‑siębiorstw. Firmy ograniczyły inwestycje z uwagi na konieczność optymalizacji kosztów oraz perspektywy niższego popytu. obniżenie stóp procentowych nie przyniosło oczekiwanego efektu w postaci podtrzymania popytu57. Pieniądze z tarcz antykryzysowych w większości trafiły na firmowe konta bankowe, jed‑nocześnie drastycznie zmalała akcja kredytowa. Z danych banku centralnego

54 Indeks PMI może przyjmować wartości od 0 do 100 pkt, a wartość powyżej 50 pkt oznacza prognozę wzrostu w najbliższym czasie. 52,8 pkt to wartość dość wysoka, bo historyczne maksi‑mum wynosi 55,9 pkt.

55 Ponowne pogarszanie nastrojów konsumentów nie jest dobrym znakiem dla gospodarki. Poprawa nastrojów konsumentów jest warunkiem wzrostu wydatków, czyli popytu wewnętrznego w gospodarce, co oznacza, że jest konieczna przy wychodzeniu z kryzysu.

56 Wskaźnik ufności konsumenckiej (consumer confidence index) syntetycznie opisuje aktualne tendencje konsumpcji indywidualnej. Przyjmuje wartości od −100 do +100. Wartość dodatnia oznacza przewagę liczebną konsumentów nastawionych optymistycznie nad konsumentami na‑stawionymi pesymistycznie, natomiast wartość ujemna oznacza przewagę liczebną konsumentów nastawionych pesymistycznie nad konsumentami nastawionymi optymistycznie. Wskaźnik w marcu 2021 r. wyniósł −23,0 (w marcu 2020 r. kształtował się na poziomie 1,3) [GuS, 2020].

57 Polska z bazową stopą procentową na poziomie 0,1% jest w gronie 32 krajów z najniższymi stopami procentowymi na świecie (obok 25 krajów strefy euro; Szwajcarii, Danii i Japonii, gdzie stopy utrzymywane są poniżej 0 oraz Wielkiej Brytanii, Izraela i Singapuru ze stopą na pozio‑mie 0,09%).


wynika, że wartość pieniądza gotówkowego w obiegu wzrosła w ciągu roku o 39%, depozyty bieżące o 36% (w tym przedsiębiorstw o 42,5%), natomiast depozyty terminowe zmalały o 35% (w tym przedsiębiorstw o 41%). Przyczynił się do tego w dużej mierze sposób wypłaty pomocy finansowej. Sytuacja mogłaby być ko‑rzystniejsza, gdyby pomoc finansową realizowano transzami, skierowano tylko do najbardziej dotkniętych sektorów (zamiast do wszystkich) czy powiązano np. z koniecznością dokonania przez przedsiębiorców inwestycji. W zasadzie przez cały okres pandemii – gospodarstwa domowe i firmy budowały finansową poduszkę bezpieczeństwa i tym samym ograniczały wydatki.

Spadek popytu oraz wzrost niepewności działania nie pozostały bez wpływu na redukcje płac oraz zatrudnienia. Na koniec 2020 r. stopa bezrobocia wyniosła 6,5% i była wyższa w stosunku do 2019 r. o 1 pkt proc. Mając na uwadze skutki pandemii, wzrost bezrobocia w Polsce jest relatywnie niewielki58. Niewątpliwie jest to efektem działań w ramach tarczy antykryzysowej mających na celu minimaliza‑cję cięcia etatów59. Dofinansowanie miejsc pracy na postojowym lub w obniżonym wymiarze czasu pracy pozwalało firmom zredukować koszty pracy.

Mimo wcześniejszych obaw polskiego rządu i banku centralnego przed po‑jawieniem się zjawisk deflacyjnych, od kilku miesięcy inflacja w Polsce należy do najwyższych w uE60. W lutym 2021 r. inflacja wyniosła 3,6% r/r. i była najwyższą inflacją w krajach uE (średnia dla krajów uE wyniosła 1,3%, a strefy euro 0,9%).

Działanie tarcz antykryzysowych doprowadziło do ogromnej nadpłynności w sektorze bankowym, wzrostu długu publicznego i deficytu budżetowego. Do nadpłynności przyczyniły się przeprowadzane przez NBP operacje m. in.: skup emitowanych w celu finansowania tarczy antykryzysowej obligacji. W 2020 r. ilość pieniądza w obiegu zwiększyła się o 40%, przy jednoczesnym spadku PKB [NBP, b.r.]. Sytuacja ta rodzi niebezpieczeństwo dynamicznego wzrostu inflacji, gdy po opanowaniu pandemii dojdzie do zwiększenia prędkości obiegu pieniądza.

Niskie stopy procentowe ani nie zachęciły firm i ludności do brania kredytów, ani do wydawania pieniędzy, ale zdecydowanie obniżyły koszt finansowania długu

58 Polska plasuje się na drugim miejscu jeśli chodzi o najniższe bezrobocie w krajach unij‑nych.

59 Wprowadzono m. in. takie rozwiązania, jak: ograniczenie wynagrodzeń o 50% podczas prze‑stoju; obniżenie wymiaru pracy do 80%; zawieszenie zakładowych funduszy świadczeń socjalnych oraz ograniczenie wysokości odpraw.

60 Zdaniem wielu ekonomistów w dobie pandemii przy drastycznym spadku popytu, zachowanie cen powinno być odwrotne, tzn. ceny powinny spadać.


publicznego. Na koniec 2020 r. zadłużenie Skarbu Państwa wynosiło 1,097 bln PlN i zwiększyło się o 12,7% w porównaniu z końcem 2019 r. Stanowiło 57,5% PKB. Przy czym największy wzrost nastąpił w marcu i kwietniu 2020 r. Należy zauważyć, że głównym nabywcą papierów skarbowych jest krajowy sektor bankowy (banki komercyjne i bank centralny), który na koniec 2020 r. był w posiadaniu 41,2% długu publicznego. Zaangażowanie banków w skarbowe papiery dłużne od początku roku wzrosło o 40,8%61.

Na koniec 2020 r. deficyt sektora finansów publicznych wyniósł 6,9% PKB wobec 0,7% w roku 201962. Przy czym w czerwcu 2020 r. został on znacznie obniżony poprzez wpłatę przez bank centralny części zysku za rok 2019. Ta jed‑norazowa wpłata stanowiła 95% zysku NBP i aż 43,2% czerwcowego deficytu. Należy zauważyć, że kondycja budżetu nie do końca prawidłowo odzwierciedla sytuację finansów publicznych z uwagi na to, że część kosztów finansowania tarczy antykryzysowej jest ponoszona przez PFR i BGK. ochrona obywateli i gospodarki kosztem finansów publicznych było świadomym wyborem polskich władz. Tym bardziej, że część wydatków zostanie zrekompensowane w najbliższej przyszłości ze środków otrzymanych z uE.

Podsumowanie

Analizując problematykę działań antykryzysowych związanych z epidemią CoVID‑19 i ich skuteczności w Polsce i w Niemczech, nie można pominąć faktu, że chociaż oba kraje niewiele różnią się od siebie pod względem powierzchni, to jednak różnią się one od siebie prawie dwukrotnie pod względem liczby ludno‑ści.

Polska jest krajem, w którym nastąpiła szybka i radykalna – bardziej niż w innych krajach unijnych – reakcja rządu na zagrożenie pandemią. W zasadzie z dnia na dzień wprowadzono szereg obostrzeń i zamknięto granice. W Niem‑czech również działania podjęto dość szybko, chociaż różniły się one w zależności od kraju związkowego. Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że w odróżnieniu od Polski, w RFN skoncentrowano się na zwalczaniu choroby.

61 Niestety konsekwencją zwiększonego zaangażowania sektora bankowego w obligacje skarbowe i obligacje gwarantowane przez Skarb Państwa jest wzrost powiązań między bankami (centralnym i komercyjnymi) i sektorem rządowym [MF, 2021].

62 W ustawie budżetowej na 2020 r. założono zerowy deficyt.


Na koniec kwietnia 2021 r. liczba zakażonych w Niemczech była o 20% wyższa niż w Polsce (tabela 13.3). Jednak w przeliczeniu na 1 mln mieszkańców liczba zakażonych, a także zmarłych w Polsce była prawie dwukrotnie wyższa niż w Niemczech, które są prawie dwukrotnie bardziej zaludnione od Polski.

Tabela 13.3. Podstawowa charakterystyka epidemii COVID‑19 w Niemczech i w Polsce na 5 kwietnia 2020 r.

Mierniki Niemcy Polska Europa ŚwiatZakażeni 3 351 474 2 785 353 44 337 901 150 295 114Aktywne przypadki 293 256 234 500 4 233 375 18 759 824Zmarli 83 018 67 073 1 009 690 3 165 968Zakażeni na 1 mln mieszkańców 39 896 73 662 303 713 19 281Zmarli na 1 mln mieszkańców 988 1 774 1 350 406Wskaźnik śmiertelności (zmarli/zakażeni) 2,47% 2,40% 2,27% 2,10%

Testy na 1 mln mieszkańców 660 563 375 383 997 079 b.d.

Źródło: CoVID‑19 [2021].

W Niemczech poddano testom prawie dwukrotnie więcej mieszkańców niż w Polsce, co może oznaczać, że rzeczywista liczba zarażonych w Polsce jest wyższa niż oficjalna. Jednocześnie, niższe wskaźniki zakażenia, testów oraz zmarłych na 1 mln mieszkańców świadczy o zdecydowanie lepszej organizacji i funkcjonowa‑niu służby zdrowia w Niemczech, która w okresie pandemii została dodatkowo dofinansowana. Na służbę zdrowia w ramach „Pakt für die öffentlichen Gesun‑dheitsdienst” przeznaczono 4 mld EuR [Parthieu, 2020, s. 14].

Z danych wynika, że konsekwentnie realizowana przez Niemcy strategia zmniejszania liczby zakażeń przyniosła efekty, co nie pozostało bez wpływu na skuteczność podejmowanych działań antykryzysowych, zwłaszcza po stronie popytu.

Środki finansowe przeznaczone w Niemczech na walkę z pandemią wy‑nosiły ok. 1140 mld EuR i były ponad dwadzieścia razy wyższe niż w Polsce (ok. 56 mld EuR). Przy czym cele, na które przeznaczano je w Niemczech obej‑mowały kilka obszarów, jak chociażby: wzmocnienie gospodarki, utrzymanie miejsc pracy i uwolnienie potęgi gospodarczej Niemiec, amortyzowanie trudności ekonomicznych i społecznych, ale także wzmocnienie krajów związkowych i gmin oraz wspieranie młodych ludzi i rodzin.


W Polsce koncepcja lockdown okazała się niezwykle kosztowna, na co wskazuje wzrost zadłużenia, a także deficytu budżetowego. obniżenie stóp procentowych i jednoczesne wsparcie finansowe przedsiębiorców, nie zwiększyło ani popytu konsumpcyjnego, ani inwestycji, a spowodowało dużą nadpłynność w systemie bankowym. Ponadto pomoc skierowana była do wszystkich przedsiębiorców (funkcjonujących co najmniej przez rok i mogących wykazać spadek obrotów w czasie pandemii) bez zróżnicowania z uwagi na siłę oddziaływania pandemii na branże. I tak pomoc otrzymały firmy, które tak naprawdę jej nie potrzebowały, a w tragicznej sytuacji znalazło się wiele firm m. in.: z branży eventowej, rekre‑acyjnej, turystycznej czy rozrywkowej.

W Niemczech konsekwentnie prowadzona polityka stabilizacyjna pozwoliła na poprawę sytuacji w kilka miesięcy od pierwszego zamknięcia gospodarki. Gdyby nie druga fala pandemii, sytuacja gospodarcza uległaby dużej poprawie, chociaż konsekwencją podjętych przez rząd federalny działań był wzrost deficytu budżetowego i długu publicznego. Rok 2020 zamknięto deficytem budżetowym wynoszącym 4,2% PKB oraz długiem publicznym, wynoszącym ponad 70% PKB. Ponadto odnotowano wzrost stopy bezrobocia, która w 2020 r. wyniosła 4,6%.

Z dotychczasowych doświadczeń obu krajów wynika, że skutki społeczno‑‑ekonomiczne pandemii są zróżnicowane w zależności od jej przebiegu, w tym momentu identyfikacji zagrożenia, sposobów i zakresu profilaktyki, rodzaju podejmowanych działań łagodzących, przy możliwych do wykorzystania zaso‑bach, w tym zwłaszcza kompetencji kadr oraz środków finansowych. Kluczowe znaczenie przy tym mają działania państwa w sferze normatywnej oraz sprawność rządu i jego agend. W przypadku obu krajów można zaobserwować, że rządy w ustrukturyzowany sposób starały się podejmować interwencje w celu buforo‑wania lub ograniczania negatywnych konsekwencji pandemii.

Należy mieć na uwadze, że wszystkie rządowe programy pomocowe (zarówno subwencje, preferencyjne pożyczki, jak i wszelkiego rodzaju ulgi i zwolnienia z da‑nin publiczno ‑prawnych) to wsparcie prywatnych przedsiębiorców pieniędzmi podatników. I mimo że w obecnej sytuacji jest ono uzasadnione, to w przyszłości może rodzić konflikty międzypokoleniowe, bowiem zadłużenie będą spłacać przyszłe pokolenia.

Powrót gospodarki do stanu sprzed pandemii jest wielorako warunkowany, a w pesymistycznym wariancie może trwać nawet kilka lat. W okresie tym należy spodziewać się wielu zmian zarówno w polityce gospodarczej, budżetowej, jak


i fiskalnej, wreszcie zmian w działalności przedsiębiorstw, w tym modeli i stra‑tegii biznesowych. Wysoce prawdopodobne są zmiany w strukturze potrzeb konsumpcyjnych i zachowaniach społecznych, a także preferowania większej dozy bezpieczeństwa zdrowotnego w zamian za ograniczania wolności osobistej. Pojawiają się też pytania o wpływ pandemii na rynek pracy, prekaryzację pracy i wzrost zapotrzebowania na pracę wymagającą niższych kwalifikacji, jak praca w magazynach czy przy dostawach do domu zamawiającego.

Społeczna Gospodarka Rynkowa na Białorusi 259

Siergiej Łukin*

Społeczna GoSpodarka rynkoWa na białoruSi

Wprowadzenie

W przeciwieństwie do Polski, społeczna gospodarka rynkowa nie jest wyko‑nalną koncepcją polityki gospodarczej na Białorusi. Niestety.

W latach 2000–2010 białoruskie władze nazwały białoruski model gospodarczy „społecznie zorientowaną gospodarką rynkową”. Jednak pomimo podobnej nazwy model ten zasadniczo różni się od społecznej gospodarki rynkowej. Co więcej, w ostatniej dekadzie prawie się o nim nie wspomina.

Przeanalizujmy, czy i w jakim stopniu realnie istniejący białoruski model gospodarczy jest zgodny z zasadami społecznej gospodarki rynkowej. Wtedy zobaczymy, w jakich kierunkach należy go przekształcić.

14.1.ModelbiałoruskiwkontekścieSpołecznejGospodarki Rynkowej

Zgodnie z tezami jej twórców społeczna gospodarka rynkowa opiera się na konkurencyjnym porządku, którego konstytutywnymi zasadami są ochrona wła‑sności prywatnej, zasady odpowiedzialności, swoboda kontraktowa i handlowa, stabilność pieniądza, dostęp do otwartych rynków, a także długoterminowa, niezawodna i oparta na obowiązujących zasadach polityka ekonomiczna.

Jedną z najważniejszych zasad społecznej gospodarki rynkowej jest to, że „silne” państwo nie interweniuje we wszystkich dziedzinach życia gospodar‑czego i społecznego. Sektor publiczny na Białorusi zapewnia około 70% PKB [ NKSRB, 2020a], w Chinach i na ukrainie – około 40%, w Rosji, Kazachstanie,

* Dr hab. Siergiej łukin, prof. BuP – Białoruski uniwersytet Państwowy, Mińsk, Belarus.

Siergiej Łukin 260

Mołdawii – 35% (w niektórych sektorach gospodarki udział sektora publicznego w Rosji osiągnął 46% PKB), w Polsce – 25%, na litwie – 25%, Węgrzech, Słowacji, Estonii – 20%. W krajach uE około 11% zatrudnionych w gospodarce pracuje w przedsiębiorstwach państwowych, zapewniając 10% PKB, 13% inwestycji. Naj‑mniejszy w Europie sektor publiczny w Wielkiej Brytanii wynosi około 2,7%.

Silne państwo w rozumieniu rządu białoruskiego to takie, które aktywnie ingeruje we wszystkie dziedziny życia publicznego, co jest sprzeczne z zasadami społecznej gospodarki rynkowej.

Dominujący sektor państwowy białoruskiej gospodarki nie zapewnia wzro‑stu gospodarczego od ponad 10 lat. PKB Białorusi w latach 2011–2020 wzrósł z 56,9 mld uSD do zaledwie 63,2 mld uSD [ NKSRB, 2020a].

Kolejną zasadą społecznej gospodarki rynkowej jest stabilność cen. W latach 2016–2019 stopa inflacji spadała i zbliżała się do normy europejskiej. W roku 2015 wynosiła 113, a w 2019 r. 105,3. W 2020 r. inflacja ponownie wzrosła z po‑wodu kryzysu wywołanego koronawirusem i towarzyszącymi temu wstrząsami politycznymi. Kurs rubla białoruskiego (ByN) do dolara amerykańskiego (uSD) wzrósł od początku 2020 r. do września 2020 r. z 2,1 do 2,6 [ NKSRB, 2020a].

Ważną zasadą społecznej gospodarki rynkowej jest funkcjonująca konkurencja między firmami, najlepiej bez zakłóceń związanych z dotacjami. Konkurencja jest gwarantem dla innowacji. Według Belstat udział nierentownych przedsiębiorstw stanowi już prawie jedną czwartą ogólnej liczby przedsiębiorstw białoruskich i stale rośnie. Tak więc w ciągu roku liczba takich przedsiębiorstw wzrosła o 24,8% i osią‑gnęła 1738. W sumie straty nierentownych organizacji w pierwszej połowie roku 2020 wyniosły 1402,8 mln ByN, czyli ponad 700 mln uSD [ NKSRB, 2020a].

W 2017 r. 2210 przedsiębiorstw otrzymało wsparcie państwa w łącznej wy‑sokości 4,5 mld ByN. Dla porównania w tym samym roku 4,9 mld ByN wydano na edukację ze skonsolidowanego budżetu, a 4,3 mld ByN na opiekę zdrowotną [Виталюр, 2020].

Przynoszące straty przedsiębiorstwo otrzymuje świadczenia, dotacje, pożyczki, których rentowne przedsiębiorstwa nie otrzymują. W rezultacie zachodzi paradok‑salna sytuacja, kiedy fundusze, które mogłyby być przeznaczone na rozwój przedsię‑biorstw wytwarzających produkty zaspokajające rynkowy popyt, są redystrybuowane na rzecz przedsiębiorstw produkujących towary zalegające magazyny.

Jednak największym zagrożeniem dla białoruskiej gospodarki jest udzielanie pożyczek przedsiębiorstwom przynoszącym straty, co z gruntu jest niewłaściwe. Pożyczki otrzymują np. kolektywne gospodarstwa przynoszące straty, które kupują


kombajny z zakładów, które też przynoszą straty. operacje te, przeprowadzone za pożyczone od banków środki, stanowią zachętę do dalszej nieefektywnej dzia‑łalności tych przedsiębiorstw. Zarówno kołchoz, jak i fabryka wiedzą, że państwo gwarantuje sprzedaż ich produktów. Dlatego nie są zainteresowani poprawą jakości produktów przeznaczonych do sprzedaży na rynku krajowym.

Kolejną zasadą jest solidarne zapewnienie ryzyka przeżycia przy jednoczesnym zapewnieniu zasady pomocniczości (subsidiarity). Przez 26 lat na Białorusi budo‑wano hierarchiczne struktury władzy, co jest sprzeczne z zasadą pomocniczości. Przyjęto sztywny pion zarządzania i dystrybucji zasobów: dyktator – administracja dyktatorska – rząd – szefowie regionów – władze lokalne. Parlament, rady na wszystkich poziomach i sądy na wszystkich poziomach stanowią „dekorację”.

Następną zasadą jest zobowiązanie do partnerstwa społecznego i rokowań zbiorowych. Pracownicy potrafią zorganizować swoją pracę na ogół lepiej niż państwo. oficjalne związki zawodowe na Białorusi są wbudowane w pion wła‑dzy i stoją po stronie pracodawcy. Niezależne związki zawodowe są na pozycji dysydentów. od 26 lat państwo jest de facto regulatorem stosunków między pracownikami a pracodawcami.

Kolejną zasadą jest silna przedsiębiorczość i pomoc małym i średnim przed‑siębiorstwom. Przyjmowanie odpowiedzialności i podejmowanie ryzyka jako ważne filary postępu społecznego. udział małych i średnich przedsiębiorstw ujęty w głównych wskaźnikach makroekonomicznych w 2019 r. przedstawia się następująco:

produkt krajowy brutto – 26,1%,•wartość dodana brutto – 30,0%,•liczba przyciągniętych przez nich przedsiębiorców indywidualnych i najem‑•ników – 35,0%,przychody ze sprzedaży produktów, towarów, robót, usług – 43,2%,•wielkość produkcji przemysłowej – 18,4%,•inwestycje w środki trwałe – 39,0%,•obroty handlu detalicznego organizacji handlowych – 33,1%,•obrót gastronomii publicznej – 48,1%,•obrót hurtowy organizacji hurtowych – 81,7%,•handel zagraniczny towarami – 45,8%,•eksport towarów – 47,8%,•import towarów – 44,1%,•liczba podmiotów – 110 777.•

Siergiej Łukin 262

Należy jednak zauważyć, że liczba małych i średnich przedsiębiorstw na Bia‑łorusi od 2013 r. nie wzrosła, a nawet spadła o 1000 [ NKSRB, 2020b].

Następną zasadą są otwarte rynki w zglobalizowanym świecie nieregulowane taryfami i ograniczeniami handlowymi. Białoruś jest jedynym krajem w Europie Środkowo ‑Wschodniej, który nie jest członkiem WTo. W rezultacie każdy kraj będący członkiem WTo może stosować ograniczenia taryfowe i pozataryfowe dla białoruskiego eksportu. Wiele krajów korzysta z tego. Negocjacje w sprawie przystąpienia Białorusi do WTo trwają od 1993 r. Byłem uczestnikiem dwóch konferencji dotyczących przystąpienia Białorusi do WTo w grudniu 2019 r. i styczniu 2020 r. w Genewie. Przystąpienie Białorusi do WTo było planowane na czerwiec lub grudzień 2020 r. Ale z powodu koronawirusa zostało to ponownie odłożone, teraz do 2021 r.

udział Białorusi w światowym eksporcie towarów spadł do poziomu z 2007 r. Głównym problemem w tym obszarze jest jednostronna orientacja na Rosję. udział Rosji w handlu zagranicznym Białorusi w 2019 r. wyniósł: eksport towarów 41,2; import towarów 55,9 [ NKSRB, 2020a].

Kolejną zasadą jest akceptacja różnic w dochodach, ale różnica między biednymi a bogatymi nie jest zbyt duża. Indeks Giniego na Białorusi powoli spada – 25,3 [ NKSRB, 2020a] (Polska 32,1). Poziom dochodu jest jednak dość niski w porównaniu z innymi krajami europejskimi (na początku sierpnia 2020 r. 1 uSD = 2,45 ByN, a na koniec września 2020 r. 2,60 ByN). W maju 2020 r. śred‑nia płaca wynosiła 1227 ByN (mediana wynagrodzenia – 848,5 ByN) [ NKSRB, 2020a]. udział niektórych pozycji w strukturze wydatków konsumpcyjnych na Białorusi jest bardzo wysoki, np. udział wydatków na zakupy żywności wynosi ponad 40% [ NKSRB, 2020a].

Ważnym aspektem jest również to, jak zauważył Alexander Rüstow, że Bia‑łorusini mocno wierzą, że istnieje nieskończona liczba rzeczy ważniejszych niż ekonomia, takich jak: rodzina, społeczność, państwo, wszystkie formy integracji społecznej w ogóle. Sytuację demograficzną Białorusi można nazwać katastro‑falną. W latach 1994–2020 całkowita populacja zmniejszyła się z 10 400 000 do 9 420 000. Wystarczy przytoczyć jeden wskaźnik: ogólny współczynnik dziet‑ności już czwarty rok obniża się i wynosi 1,38 dziecka na kobietę. W roku 2016 wskaźnik ten osiągnął największą wartość – nie przekroczył 1,73 [ NKSRB, 2020a]. Tempo depopulacji daje podstawę do prognozowania, że Białorusini przetrwają nie więcej niż 150 lat.


PodsumowanieMożna zatem wnioskować, że w celu pełnego wdrożenia modelu społecznej

gospodarki rynkowej na Białorusi, konieczne jest przeprowadzenie znacznych przekształceń instytucjonalnych i strukturalnych.

Z powodu deformacji struktury produkcji i powiązań ekonomicznych po‑trzebna jest restrukturyzacja polegająca na:

dostosowaniu sił wytwórczych społeczeństwa do wymagań gospodarki ryn‑•kowej;zwiększeniu udziału wydatków budżetu państwa na finansowanie inwestycji •kapitałowych;wykorzystaniu ekonomicznych metod zarządzania oszczędnościami obywa‑•teli;przyciąganiu inwestycji zagranicznych.•Natomiast w celu ograniczenia inflacji i stabilizacji kursu walutowego na‑

leży:wzmocnić białoruskiego rubla (ByN),•opracować transparentny mechanizm kształtowania kosztów i rachunku kosz‑•tów,obniżyć oczekiwania inflacyjne.•Ponadto efektywne ceny, zwiększony udział kapitału prywatnego w głównie

publicznych sektorach gospodarki spowoduje:zapewnienie dochodowego rolnictwa;•eliminację subsydiowania krzyżowego przez przemysł związany z budownic‑•twem mieszkań i usług komunalnych świadczonych dla ludności;stworzenie warunków do rentownego funkcjonowania organizacji zaopatru‑•jących w gaz, wodę i energię oraz kompleks transportowy kraju.

Zasady Społecznej Gospodarki Rynkowej w ujęciu porównawczym... 265

Elżbieta Skąpska*

zaSady Społecznej GoSpodarki rynkoWej W ujęciu poróWnaWczym polSka ‑białoruś

Wprowadzenie

W strukturze gospodarki Białorusi zachodzą zmiany, jednak nadal ważną rolę pełni sektor surowcowy, co odbywa się kosztem sektora przetwórczego i usłu‑gowego, zwłaszcza usługowego. Nierzadko pomijane jest znaczenie potencjału gospodarczego, który rzutuje na stopień zaangażowania państwa w konkretną działalność usługową oraz przeznaczenie usług do wymiany międzynarodowej. Pewien niedorozwój sfery usług na obszarze WNP63, w tym także na Białorusi, wiąże się ze znacznym niedocenianiem ich wartości użytkowej przez byłe socja‑listyczne rozwiązania instytucjonalne, które ukształtowały strukturę gospodarki, skierowaną zwłaszcza na sektor surowcowy, przemysł ciężki i budownictwo [Skąpska, 2016]. Warto podkreślić, że od 1991 r. Białoruś jest państwem suwe‑rennym. Pomimo udokumentowanego przez oficjalne statystyki wzrostu gospo‑darki białoruskiej cechuje ją utrzymanie systemu administracyjno ‑nakazowego, bariery biurokratyczne czy też brak głębokich reform rynkowych. Białoruś powoli ukierunkowuje się na rozwinięte kraje europejskie. Wiąże się z tym także coraz większe zainteresowanie partnerstwem z Polską – w polsko ‑białoruskich relacjach gospodarczych obowiązuje nadal szereg umów i porozumień regulujących stosunki gospodarcze. Mogą one stanowić inspirację do poszukiwania obszarów współpracy i tworzenia ważnych teoretycznych podstaw do wdrażania zwyczajów handlowych

* Dr hab. Elżbieta Skąpska – Politechnika Białostocka, Katedra Zarządzania, Ekonomii i Fi‑nansów.

63 Wspólnota Niepodległych Państw (członkostwo – kraje byłego ZSRR) założona w 1991 r. przez Rosję, Białoruś i ukrainę z siedzibą w Mińsku.

Elżbieta Skąpska 266

w praktyce transgranicznej. Główne założenia SGR64 w odniesieniu do sytuacji społeczno ‑gospodarczej Białorusi oznaczają ustrój polityczny uwzględniający wolę większości obywateli oraz swobodę podejmowania działalności gospodar‑czej bez ingerencji państwa. Jak zauważa R. Stock [2011], Społeczna Gospodarka Rynkowa (SGR) nie jest pierwszym etapem państwa opiekuńczego oraz nie została zaprojektowana jako „trzecia droga” między socjalizmem a kapitalizmem, ale występuje jako wyrafinowany i skuteczny rynek uwzględniający cele społeczne. Postęp społeczny wymaga ustanowienia zachęt do indywidualnej odpowiedzial‑ności poprzez tworzenie osobistego majątku uzyskanego dzięki pracy. Istotą SGR jest kompromis równości społecznej i zasady wolności na rynku.

15.1. IdeaSpołecznejGospodarkiRynkowejnatlesytuacjispołeczno‑gospodarczejPolskiiBiałorusi

Idea SGR w polskim ustroju wiąże się ze zmianami, które nastąpiły po 1989 r. ustanowiono wówczas pożądany przez podmioty gospodarcze model społeczno‑‑gospodarczy. Katalog poszukiwanych wartości zawiera Model Społecznej Gospo‑darki Rynkowej opracowany w okresie aktywności l. Erharda. Warto podkreślić, że lata 40. XX wieku stały się przełomem w tej kwestii – zwolennicy J.M. Keynesa podjęli próbę dynamicznego ujęcia mechanizmu gospodarki rynkowej i poka‑zania jak działają w warunkach wzrostu gospodarczego. od tego czasu wzrost gospodarczy stał się podstawowym warunkiem rozwiązywania najważniejszych problemów społecznych, a jego tempo było wyrazem postępu i miernikiem suk‑cesu polityki gospodarczej państwa [Pośpiech, 2002].

Rozpoczęty w 1990 r. proces urynkowienia gospodarki Polski przyczynił się do tworzenia nowych perspektyw rozwoju gospodarczego oraz dyskontowania nowych osiągnięć technologicznych, organizacyjnych, informatycznych i eko‑nomicznych, innowacyjnych, integrujących się i otwartych rynków. Przed spo‑łeczeństwem polskim otworzyła się również perspektywa zmniejszenia dystansu rozwojowego w stosunku do wiodących rozwiniętych gospodarek rynkowych, a zwłaszcza krajów unii Europejskiej. Bezdyskusyjnie Polacy definiują siebie jako Europejczyków i świadomość tego jest częścią ich narodowej tożsamości,

64 Wolność działalności gospodarczej, własność prywatna, dialog i współpraca partnerów społecznych.


lecz rozumieją Europę poprzez swoje historyczne doświadczenia przede wszyst‑kim jako wartościową społeczność [Mechtenberg, 2003, s. 63]. Zdyskontowanie możliwości rozwojowych wynikających z urynkowienia wymaga sprostowania wyzwaniom konkurencyjnym, restrukturyzacyjnym, technologicznym, ekspor‑towym, fiskalnym i monetarnym wciąż „integrującej się” Europy i globalizujących się procesów realnych i regulacyjnych współczesnego świata. ogrom tych wyzwań wymaga wyrzeczeń oraz konsekwentnego, zbiorowego wysiłku władz centralnych i lokalnych, przedsiębiorców i społeczeństwa [Woźniak, 2001, s. 3].

oprócz zasadniczych zmian instytucjonalnych na gospodarkę oddziałuje wiele czynników o charakterze jednorazowym, m. in.: liberalizacja handlu, zniesienie barier dla prywatnej przedsiębiorczości, nagły napływ inwestycji zagranicznych, nieoczekiwane wydarzenia na rynkach światowych. Bez wątpienia mają one silny wpływ na aktywność gospodarczą, a w ustabilizowanych gospodarkach kapitali‑stycznych nie występują z takim nasileniem. Podmioty gospodarcze również nie reagują na sygnały płynące z rynku tak samo jak w krajach kapitalistycznych ze względu na nawyki wyniesione z prawie półwiecza panowania gospodarki central‑nie planowanej [Beksiak, 2003, s. 131]. W czas zmian wprowadziły Polskę dwie zasadnicze sytuacje: a) gospodarka była w stanie przeplatającej się recesji i stagnacji na niskim poziomie, co charakteryzowało cały okres lat 80.; b) hiperinflacja, która zdestabilizowała ostatecznie całą gospodarkę i pogłębiła recesję. od początku 1990 r. nastąpiła „terapia szokowa” l. Balcerowicza, która szybko, w ciągu kilku miesięcy, przywróciła niezbędne minimum stabilizacji rynkowej (niewymuszonej nakazami) [Beksiak, 2003]. Z początkiem przeobrażeń poruszona została znowu nie tylko debata o kompatybilność gospodarki rynkowej z demokracją. o wiele więcej odżył znów spór o pytanie, w jakim zakresie gospodarka rynkowa i kon‑kurencja potrzebują instytucji prywatnych własności [Apolte, 2003, s. 116].

Dodatkowo wartym podkreślenia jest fakt, że mechanizm samoregulujący gospodarkę rynkową stanowi system swobodnie kształtowanych cen. Dzięki niemu następuje samoczynna koordynacja działalności obu grup podmiotów go‑spodarczych – przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Wokół ceny rynkowej (sprawiedliwość plus dług) toczy się istnienie przedsiębiorstwa, a więc wycena majątku, koszt wniesionego kapitału akcjonariuszy, wynagrodzenia. Wszystko to odbywa się w warunkach prywatnej własności [Grout, Jenkins, Zalewska, 2004, s. 927]. Gospodarka rynkowa jest określana także przez swoje podstawowe ce‑chy. Przede wszystkim należy zauważyć, że towarzyszą jej swobody polityczne, których ucieleśnieniem są rządy parlamentarne. Poza tym jej istotną cechą jest


występowanie konkurencji, co oznacza, że na rynku muszą być realizowane takie warunki popytu i podaży, aby ani sprzedający, ani kupujący nie mógł na swoją korzyść wpływać na cenę rynkową. Wspieraniu konkurencji sprzyja zagwaran‑towany wolny dostęp do rynku, ponieważ potencjalna podaż i popyt na rynku zwiększają nacisk konkurencji. W gospodarce rynkowej nie tylko występują państwowe metody zamykania rynku (zakazy przewozu, inwestycji, koncesje), lecz także zwalcza się działania prywatne (porozumienia kartelowe). System kon‑kurencji zakłada prywatną własność dóbr konsumpcyjnych i środków produkcji. Do ukonstytuowania się systemu konkurencji niezbędna jest również swoboda zawierania umów, połączona z zasadą pełnej odpowiedzialności właściciela środ‑ków produkcji (przedsiębiorcy), w celu zapobiegania przenoszenia przez niego na innych uczestników rynku konsekwencji własnych błędnych decyzji w procesie gospodarowania.

Głównym zadaniem stojącym przed społeczeństwem po latach funkcjonowa‑nia centralnego modelu sterowania był wzrost efektywności gospodarki i trwałe oddzielenie jej od aparatu państwowego. Przechodzenie od dominacji własności państwowej w gospodarce do własności prywatnej, tj. prywatyzacja miała w isto‑cie doprowadzić do powstania równowagi na rynku, wynikającej z uczestnictwa w nim na różnych zasadach zróżnicowanych ustrojowo podmiotów gospodarczych: państwowych, spółdzielczych, prywatnych oraz zagranicznych. Spodziewanym efektem prywatyzacji byłby wzrost konkurencji na rynku, wzrost pracowniczych motywacji, a w dalszej kolejności – wzrost efektywności i nowoczesności gospo‑darowania. Źródłem wzrostu produktywności gospodarki rynkowej były nowe dobra konsumpcyjne, nowe materiały produkcji i transportu, nowe rynki. Proces wzrostu tej produktywności stale dokonuje się przez zastępowanie starych dóbr oraz metod produkcji nowymi [Haltiwanger, 2000, s. 4].

W wyniku przebudowy gospodarki w rynkową podmioty gospodarcze uzyskały swobodę w podejmowaniu decyzji dotyczących zmian zasad funkcjonowania i sposobu zachowania wobec rynkowego otoczenia. Najlepiej warunki te potrafiły wykorzystać małe i średnie przedsiębiorstwa dzięki wysokiej aktywności, szybkiej adaptacji do zmian, skłonności do podejmowania ryzyka. Ich rola sprowadzała się zwłaszcza do wzrostu ich udziału w generowaniu PKB i tworzeniu miejsc pracy oraz ich wpływu na zmianę struktury polskiej gospodarki przez racjonalizację alokacji zasobów. Z liberalizacją wymiany handlowej z zagranicą wiązała się konieczność szybkiej poprawy kondycji ekonomicznej oraz konkurencyjności polskich przedsiębiorstw.


Do zasadniczych cech społecznej gospodarki rynkowej według Waltera Euc‑kena należy zaliczyć: stabilność pieniądza, otwarte rynki, prywatną własność, swobodę zawierania umów, odpowiedzialność materialną oraz stałość polityki gospodarczej. Zgodnie z podejściem ludwiga Erharda SGR powinny charakteryzo‑wać: konkurencja rynkowa, pełne zatrudnienie, stabilność cen oraz dywersyfikacja substancji majątkowej w społeczeństwie [Pysz, 2008]. Wolność gospodarcza do‑tyczy swobodnego dostępu do rynku dla wszystkich podmiotów gospodarczych oraz wszystkich grup konsumentów. Sens społecznej gospodarki rynkowej – jak podkreśla A. Müller ‑Armack – polega na połączeniu zasady wolności na rynku (gospodarki konkurencyjnej) z zasadą równości społecznej (sprawiedliwością społeczną), co oznacza, że wolność jednostki znajduje swoje granice, ponieważ nie może oznaczać naruszenia sfery odpowiedzialności innych osób. odnośnie do własności prywatnej, podstawą społecznej gospodarki rynkowej jest ujęcie w ramy prawne zagadnienia konkurencji, otwarte rynki, prawo dające potrzebne gwarancje własności prywatnej. Solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych dotyczy, w rozumieniu koncepcji l. Erharda, zagadnień podziału, które oparte są na konsensusie społecznym.

Polski model SGR opiera się/powinien opierać się na konstytucji – zapis: Art. 20. Zasada społecznej gospodarki rynkowej, zgodnie z którą „Społeczna Gospodarka Rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej” [Konstytucja..., 1997]. Ze wspomnianego zapisu wynika, że wolna inicjatywa oraz postęp socjalny są oparte na trzech podstawowych zasadach SGR: 1) wolności działalności gospo‑darczej zagwarantowanej przez ustawę o swobodzie działalności gospodarczej; 2) własności prywatnej dostępnej dzięki przekształceniom własnościowym; 3) solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych.

15.2.Gospodarkapolskaigospodarkabiałoruskawujęciuspołecznym

Podstawową zasadą SGR w ujęciu społecznym (tabela 15.1) jest demokracja. W Polsce demokratyczne reguły funkcjonowania społeczeństwa pojawiły się wraz ze zmianą systemową gospodarki – z centralnie planowanej w rynkową (1989) i są nadal kontynuowane. Na Białorusi natomiast demokracja praktycznie nie


istnieje. Teoretycznie pojawiła się tam na chwilę w 1991 r., gdy doszło do refe‑rendum ws. chęci dalszej przynależności do Związku Radzieckiego lub niepod‑ległości. Nie uwzględniono jednak woli ludu. Społeczeństwo opowiedziało się za jej przynależnością, ale elity rządzące zdecydowały o jej odłączeniu. Z czasem dzięki otwarciu gospodarki na nowości z krajów Europy Zachodniej, głównie za sprawą Internetu, społeczeństwo jest bardziej świadome, żądne zmian, także gospodarczych (migracje zarobkowe), jednak wiele praw, swobód społecznych jest ograniczonych.

Tabela 15.1. Społeczne cechy SGR na Białorusi

Lp. CechyIstotność

Polska Białoruś1. Demokracja + −2. Wolność jednostki ± −/+3. Dialog ± −4. opieka społeczna państwa + +5. Bezpieczeństwo + −


Na Białorusi nie ma prawa do strajków, strajki są traktowane jak przestępstwo. Robotnicy nie mogą zawalczyć np. o wyższe płace – związki zawodowe są zbyt słabe i nie dysponują funduszami strajkowymi. Z kolei opieka społeczna obej‑muje zapewnienie podstaw egzystencji, jednak jest silnie uzależniona od polityki Rosji. Płace ustalane są na niskim poziomie, ale są stałe. Nie ma rozwoju przed‑siębiorczości z powodu ograniczeń wprowadzanych przez władzę państwową, np. brak swobody działalności rozumianej jako brak możliwości tworzenia nowych przedsiębiorstw oraz możliwości wprowadzania innowacji w celu komercyjnym. Do momentu wyborów prezydenckich 2020 Białoruś cechował wysoki poziom bezpieczeństwa społecznego. Zgodnie z ujęciem statystycznym przestępczość była jedną z najniższych w Europie dzięki reżimowi.

Należy podkreślić, że istotą SGR jest kompromis równości społecznej i zasady wolności na rynku. Znaczące jest rozróżnienie „wolności od czegoś” i „wolności do czegoś”. Pierwsza oznacza wolność negatywną, rozumianą jako brak zewnętrznego przymusu, druga natomiast oznacza wolność pozytywną, w której akcentuje się moment wyboru i możliwość jego zaistnienia – „wolność do”, czy też „prawo do”


czegoś. W opisie wolności „do czegoś” Erhard koncentrował się na odpowie‑dzialności jednostki za sposób wykorzystywania „wolności od czegoś”. Według Erharda tylko ład gospodarczy jest w stanie połączyć te dwie warunkujące się wolności z odpowiedzialnością jednostki za korzystanie z wolności – ze swobód, co ma miejsce także na rynku pracy [Famielec, 2018, s. 73–74]. Przykładem takiej wolności mogą być formy wymiany międzynarodowej w zakresie pracy. W eks‑porcie odnosi się je do służbowych wyjazdów zagranicznych pracowników oraz możliwości wyjazdów/przepływu pracowników z branż deficytowych w celach zarobkowych. W imporcie z kolei przejawiają się w zatrudnianiu zagranicznych pracowników o wysokich kwalifikacjach oraz zyskaniu niedoświadczonych po‑tencjalnych pracowników, dobrze wykształconych i zmotywowanych do uczenia się w kulturze organizacji [Błaszczuk ‑Zawiła, Skąpska, 2021, s. 128].

15.3.Gospodarkapolskaigospodarkabiałoruskawujęciurynkowym

15.3.1.Specyfikarynku

W sensie rynkowym (tabela 15.2) należy zauważyć, że na Białorusi mecha‑nizm rynkowy praktycznie nie istnieje. Stosowane są ceny urzędowe, a podaż jest ustalana odgórnie, centralnie. Głównym inwestorem na Białorusi jest Rosja – 80% inwestycji. Produkty są importowane, kupowane tanio, następnie eksportowane do krajów zachodnich i sprzedawane z zyskiem po cenach rynkowych. Chodzi tu przede wszystkim o ropę i gaz przetwarzane przez białoruskie rafinerie.

Tabela 15.2. Rynkowe cechy SGR na Białorusi

Lp. CechyIstotność

Polska Białoruś1. Mechanizm rynkowy + −2. Swoboda działalności gospodarczej + −/+3. Własność prywatna + −4. otwarte rynki + −/+



odnotowuje się zmiany strukturalne gospodarki białoruskiej [Biełstat, 2020]. Coraz większą rolę zaczyna odgrywać sektor usług, z kolei sektor rolnictwa – coraz mniejszą. W roku 1990 generował ok. 24% (dokładnie: 23,6%) wartości dodanej brutto, a w roku 2016 było to już jedynie 8%, czyli prawie trzykrotnie mniej. Na‑tomiast udział bardziej wydajnego sektora usług wzrósł prawie dwukrotnie w tym czasie – z 29,3% do 56,1%. Powiększa się również sektor prywatny.

Według wyników badań Banku Światowego z 2018 r., produktywność pracy przedsiębiorstw prywatnych w Białorusi jest o 40% wyższa niż przedsię‑biorstw publicznych, jednak wśród elit białoruskich nie ma zgody politycznej na prywatyzację. Władze państwa nie mają woli odnośnie do sprzedaży dużych przedsiębiorstw. Dopuszczalna jest jedynie mała prywatyzacja, w tym sprzedaż nieefektywnie wykorzystywanego majątku przedsiębiorstw państwowych. Al‑ternatywną opcją jest sprzedaż pakietów mniejszościowych akcji „narodowych czempionów”, ale bez ryzyka utraty nad nimi kontroli. Dla polityków czempioni narodowi to duże korporacje z sektorów uznawanych za strategiczne, czy to dla polityki wewnętrznej, czy międzynarodowej państwa. W rozumieniu polityków ważniejsza niż efektywność ekonomiczna jest realizacja szeroko rozumianego interesu publicznego.

Przedsiębiorstwa polskie i białoruskie funkcjonują w odrębnych warunkach, jednak z potrzeb rynkowych są zmuszone brać pod uwagę zbliżone czynniki. W celu zweryfikowania różnic pomiędzy wynikami z Polski i wynikami z Biało‑rusi przeprowadzono analizę u Manna Whitney’a dla dwóch prób niezależnych. Polskie przedsiębiorstwa osiągnęły istotnie wyższe wyniki przy p<0,05 w porów‑naniu z badanymi z Białorusi z uwagi na: wysokie kompetencje i umiejętności pracowników (u = 1713,5), instytucje rządowe (u = 34,5); ośrodki naukowo‑‑badawcze (u = 33), powiązania handlowe (u = 159); dostęp do nowych rynków zbytu i surowców (u = 36,5); przepływ kapitału finansowego (u = 106,5) oraz bazy danych o klientach (u = 1,5). Zważywszy z kolei na Białoruś i zmienne istotne wyższe przy p<0,05: posiadane technologie (u = 1688); gospodarcze oddziaływanie organów państwowych i samorządowych (u = 1708), dostęp do zasobów (personel, technologia, maszyny, urządzenia itp. (u = 1502,5) oraz ekspansja działalności na zasadzie franchisingu, leasingu, obrotu licencjami i know‑how (u = 1555).

Analiza porównawcza wykazała więc istotne różnice pomiędzy wynikami z Polski i Białorusi dla wielu zmiennych (tabela 15.3).


Tabela 15.3. Porównanie wyników według istotności zmiennych prorynkowych

ZmienneWyniki

istotnie wyższePolska Białoruś

Posiadane technologie +Wysokie kompetencje i umiejętności pracowników +Gospodarcze oddziaływanie organów państwowych i samorządowych +Instytucje rządowe wspierające przedsiębiorstwa +ośrodki naukowo ‑badawcze +Powiązania handlowe +Dostęp do nowych rynków zbytu i surowców +Przepływ kapitału finansowego +Bazy danych o klientach +Dostęp do zasobów (personel, technologia, maszyny, urządzenia itp.) +Ekspansja działalności na zasadzie franchisingu, leasingu, obrotu licencjami i know‑how +

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

Wyniki badań65 dotyczących czynników zawierają informację o różnicach w ich istotności z punktu widzenia obu krajów. Gospodarka białoruska opiera swoje funkcjonowanie na posiadaniu technologii, gospodarczym oddziaływaniu organów państwowych i samorządowych, dostępie do zasobów oraz ekspansji działalności na zasadzie franchisingu, leasingu, obrotu licencjami i know‑how. Z ko‑lei w gospodarce polskiej przywiązuje się wielką wagę do wysokich kompetencji i umiejętności pracowników, istnieniu instytucji wspierających przedsiębiorstwa i ośrodków naukowo ‑badawczych, powiązań handlowych, dostępu do nowych rynków zbytu i surowców, przepływu kapitału i bazy danych o klientach. Priory‑tetowość wymienionych wyznaczników pozwala na stwierdzenie, że gospodarka polska jest zdecydowanie bardziej od białoruskiej nacechowana rynkowo.

Białoruskie podmioty gospodarcze wykazały większe niż polskie organizacje zainteresowanie współpracą m. in. w przemyśle, budownictwie, usługach w ra‑mach współpracy transgranicznej. Barierami są przede wszystkim ograniczenia systemowe związane z odmiennym prawodawstwem oraz kryzys zaufania mię‑dzy kontrahentami. Aby organizacje, a przez nie i gospodarki z sukcesem mogły

65 W ramach polsko ‑białoruskiego projektu badawczego nt. Efektywność usług w układzie transgranicznym Polski i Białorusi, koordynowany przez autorkę po stronie polskiej. Projekt był realizowany w latach 2017–2019 w ramach umowy o współpracy naukowej między Polską Akademią Nauk i Narodową Akademią Nauk Białorusi (nr wniosku: BWZ/478/Jl/16, nr projektu: 7).


podejmować wspólne działania niezbędne jest kształtowanie nowych postaw opartych na otwartości i zaufaniu decydentów i pracowników, a także edukacja ekonomiczna i szkolenia nastawione na przełamywanie barier psychospołecznych, związanych z problemami historycznymi, politycznymi, językowymi, zachwianym przepływem informacji i słabą przejrzystością działalności [Holubava, Skąpska, 2016, s. 241].

Z uwagi na to, że w Polsce jest przyzwolenie na swobodę w powstawaniu przedsiębiorstw, rozwija się przedsiębiorczość przyczyniająca się do powstawa‑nia nowych miejsc pracy. Polscy pracodawcy uczestniczą w wypełnianiu zało‑żeń Społecznej Gospodarki Rynkowej (tabela 15.4) poprzez szereg aktywności w kontekście społecznym. Realizacja celów o charakterze ogólnym przejawia się w udziale przedsiębiorców w organizacji pracy, docieraniu z informacją o miej‑scach pracy i wymaganiach.

Tabela 15.4. Sposoby realizacji założeń SGR przez pracodawców

Założenia SGR Sposoby realizacjiRealizacja celów o charakterze ogólnym udział w organizacji targów pracyZagwarantowanie zabezpieczenia socjalnego Wprowadzenie instrumentów,

np. zagwarantowanie ubezpieczeniaZmniejszenie ryzyka utraty środków do życia Zróżnicowane wymagań w zależności

od stanowiskaZapewnienie zatrudnienia Aktualizacja ofert pracy, dostosowanie

do warunków rynkowychWspieranie regionalnej mobilności siły roboczej otwieranie oddziałów, filiiDbałość o wzrost wydajności w gospodarce określenie kryteriów rekrutacji

Źródło: E. Skąpska [2019, s. 279].

Inny wyraz koncepcji SGR przejawia się w zagwarantowaniu zabezpieczenia socjalnego. Dotyczy to zwłaszcza wprowadzenia instrumentów gwarantują‑cych ubezpieczenie oraz odpowiednie warunki BHP. Zmniejszenie ryzyka utraty środków do życia, a tym samym wykluczenia społecznego, może nastąpić dzięki zróżnicowaniu wymagań w zależności od stanowiska w strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa. W swojej działalności prospołecznej pracodawcy zapewniają zatrudnienie poprzez aktualizację ofert pracy, dostosowanie do warunków ryn‑kowych, wspieranie regionalnej mobilności siły roboczej poprzez otwieranie oddziałów, filii [Skąpska, 2019, s. 278].


PodsumowanieZmiany dotyczące gospodarki rynkowej i spraw społecznych na Białorusi

według polskiego modelu SGR są procesem długotrwałym i muszą obecnie przebiegać w kontekście międzynarodowym. Istotne jest zapewnienie możliwie wysokiego stopnia aktywności gospodarczej społeczeństwa, co wiąże się z mi‑gracjami zarobkowymi, ruchliwością społeczeństwa. W kontekście solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych ważną rolę odgrywają czynniki psychologiczne, społeczne i kulturowe [Skąpska, 2018, s. 234]. W tym zakresie zauważa się istotne zmiany w gospodarce białoruskiej, m. in. otwieranie się na współpracę z instytucjami międzynarodowymi. Białoruś bierze udział w pro‑gramach pomocowych, rozwojowych. Aktywność w formie projektów wzrasta w ostatnich latach. Są to np. projekty infrastrukturalne, energetyczne, dla sektora małych i średnich przedsiębiorstw. od 2015 r. w pomoc konsultacyjną i wsparcie eksperckie zaangażowany jest Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Wsparcia doradczego i finansowego udzielają również: Bank Światowy, Europejski Bank odbudowy i Rozwoju, Europejski Bank Inwestycyjny, Komisja Europejska czy Euroazjatycki Bank Rozwoju. Przykładem reform jest rozłożony na lata 2016–2020 proces wyeliminowania tzw. subsydiowania krzyżowego, kiedy ludność nie po‑krywa w pełni kosztów usług czynszowych, a te koszty są przekładane na sektor realny.

Bibliografia 277

biblioGrafia

A System Change Compass – Implementing the European Green Deal in a time of recov‑ery [2020], The Klub of Rome, oktober.

Akbulaev N., Mammadov I., Aliyev V. [2020], Economic impact of COVID‑19, „Sylwan”, vol. 164(5), ISI Indexed, May.

Akerlof G.A., Shiller R.J. [2017], Złowić frajera. Ekonomia manipulacji i oszustwa, PTE, Warszawa.

Anderson R.M., Heesterbeek H., Klinkenberg D., Hollingsworth T.D. [2020], How will country ‑based mitigation measures influence the course of the COVID‑19 epidemic?, „The lancet”, vol. 395, https://www.thelancet.com/action/showPdf?pii=S0140‑6736%2820%2930567‑5 (15.03.2021).

Apolte T. [2003], Theoretische Aspekte und empirische Befunde zur Privatisierung in Trans‑formationsländern, w: Chmielak A., Mazur B., Pysz P. (red.), Transformation, Deve‑lopment and Integration – Belarus, Poland and Germany, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Białystok.

Arak P. [2021], Pandenomia. Czy koronawirus zakończył erę neoliberalizmu?, Poltext, Warszawa.

Atkeson A. [2020], What Will Be the Economic Impact of COVID‑19 in the US? Rough Es‑timates of Disease Scenarios, „ NBER Working Paper”, no. 26867, March, https://www.nber.org/papers/w26867 (15.03.2021).

Atkinson A.B. [2017], Nierówności. Co da się zrobić?, Wydawnictwo Krytyka Polityczna, Warszawa.

Bachman D. [2020], The economic impact of COVID‑19 (novel coronavirus), Deloitte, 3 March, https://www2.deloitte.com/us/en/insights/economy/CoVID‑19/economic‑impact‑CoVID‑19 (10.02.2021).

Balcerowicz l. [1995], Wolność i rozwój. Ekonomia wolnego rynku, Znak, Kraków.Bałtowski M. (red.) [2016], Ekonomia przyszłości. Wokół nowego pragmatyzmu Grzego‑

rza W. Kołodko, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.Bałtowski M., Kwiatkowski G. [2016], Relacje między państwem a sektorem przedsiębiorstw

w gospodarce przyszłości, w: Bałtowski M. (red.), Ekonomia przyszłości. Wokół nowego pragmatyzmu Grzegorza W. Kołodko, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Bardi u. [2018], The Seneca Effect: Why Growth is Slow but Collapse is Rapid, Springer International Publishing.

Batista M. [2020], Estimation of the final size of the coronavirus epidemic by the SIR model, university of ljubljana, Slovenia, February, https://www.researchgate.net/publica‑tion/339311383_Estimation_of_the_final_size_of_the_coronavirus_epidemic_by_the_SIR_model (15.03.2021).

BBC [2020], Coronavirus: Outcry, BBC News, April 24.BBC News [2011], Merkel: ‘If the euro fails, Europe fails’, 7 September, https://www.bbc.

com/news/av/business‑14827834 (1.05.2021).

https://www.thelancet.com/action/showPdf?pii=S0140-6736%2820%2930567-5

https://www.thelancet.com/action/showPdf?pii=S0140-6736%2820%2930567-5

https://www.nber.org/papers/w26867

https://www.nber.org/papers/w26867

Bibliografia278

Beck u. [2012], Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Wydawnictwo Scholar, Warszawa.

Behr T., Helwig N. [2012], Constructing a German Europe? Germany’s Europe Debate re‑visited, The Finnish Institute of International Affairs, Briefing Paper no. 99.

Beksiak J. [2003], Polska gospodarka w XX wieku, Wydawnictwo literatura, łódź.Bendyk E. [2020], W Polsce, czyli wszędzie. Rzecz o upadku i przyszłości świata, Polityka,

Warszawa.Bennis W., Nanus B. [1985], Leaders: The strategies for taking charge, Wydawnictwo

Harper & Row, New york.Bernheim D., Buchmann N., Freitas ‑Groff Z., otero S. [2020], The Effects of Large Group

Meetings on the Spread of COVID‑19: The Case of Trump Rallies, SSRN, october 30.Betriebsverfassungsgesetz [1972], Bundesministerium der Justiz und fur Verbraucher‑

schutz, 15 Januar, https://www.gesetze‑im‑internet.de/betrvg/BJNR000130972.html (1.06.2021).

BGK [2021], Obligacje na rzecz Funduszu Przeciwdziałania COVID‑19, Bank Gospodar‑stwa Krajowego, https://www.bgk.pl/informacje/emisje‑obligacji‑bgk/obligacje‑na‑rzecz‑funduszu‑przeciwdzialania‑covid‑19/ (5.04.2021).

Biełstat [2020], Национальный статистический комитет Республики Беларусь, Mińsk, Białoruś.

„Biuletyn PTE” [2021], nr 1, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa, http://www.pte.pl/pliki/1/68/E_1_2021.pdf (20.06.2021).

Blanchard o. [2021], In defense of concerns over the $1.9 trillion relief plan, Peterson In‑stitute for International Economics, February 18, Washington.

Blaug M. [2000], Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Bloom D.E., Canning D. [2008], Population Health and Economic Growth. Commission on Growth and Development, „Working Paper”, no. 24, World Bank, Washington, https://openknowledge.worldbank.org/handle/10986/28036 (10.02.2021).

Bloom D.E., Canning D., Sevilla J. [2001], The Effect of Health on Economic Growth: The‑ory and Evidence, „ NBER Working Paper no. 8587, November, https://www.nber.org/papers/w8587.pdf (10.02.2021).

Blyth M. [2013], Austerity: The History of a Dangerous Idea, oxford university Press.Błaszczuk ‑Zawiła M., Skąpska E. [2021], Transgraniczność jako cecha usług nowofalo‑

wych. Przykład pogranicza polsko ‑białoruskiego, „Gospodarka Narodowa. The Polish Journal of Economics”, vol. 306(2).

BMAS [2021], Mitbestimmung – Eine gute Sache, Berlin, 1 Juni.BMF (Bundesministerium der Finanzen) [2020], Corona ‑Folgen bekämpfen, Wohlstand

sichern, Zukunftsfähigkeit stärken, Ergebnis Koalitionsausschuss 3. Juni, https://www.bundesfinanzministerium.de/Content/DE/Standardartikel/Themen/Schlaglich‑ter/Konjunkturpaket/2020‑06‑03‑eckpunktepapier.pdf?_blob=publicationFile&v=9 (25.06.2020).

Bocksch R. [2020], Europas größter Gläubiger ist die EZB, Statista, https://de.statista.com/infografik/22397/anteil‑der‑von‑der‑ezb‑gehaltenen‑staatsschulden (10.05.2021).

https://www.gesetze-im-internet.de/betrvg/BJNR000130972.html

https://www.nber.org/papers/w8587.pdf

https://www.nber.org/papers/w8587.pdf

Bibliografia 279

Bofinger P., Dullien S., Felbermayr G., Fuest C., Hüther M., Südekum J., Weder di Mauro B. [2020], Wirtschaftliche Implikationen der Corona ‑Krise und wirtschaftspolitische Maß‑nahmen, „Wirtschaftsdienst”, vol. 100, https://doi.org/10.1007/s10273‑020‑2628‑0.

Bokajło J. [2015], Zhumanizowana gospodarka rynkowa w obliczu fetyszu pieniądza i spo‑łeczeństwa masowego, w: Mączyńska E. (red.), Modele ustroju społeczno ‑gospodarczego. Kontrowersje i dylematy, PTE, Warszawa.

Bolton J. [2020], The Room Where It Happened, Simon and Schuster, New york.Borys T. [2011], „Warunki brzegowe” ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: Po‑

skrobko B. (red.), Ekonomia zrównoważonego rozwoju w świetle kanonów nauki, Wyż‑sza Szkoła Ekonomiczna, Białystok.

Borys T., Czaja S. [2009], Badania nad zrównoważonym rozwojem w polskich ośrodkach naukowych, w: Kiełczewski D. (red.), Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrównowa‑żonego rozwoju, Wydawnictwo WSE, Białystok.

Borys T., Czaja S., Poskrobko T., Poskrobko B. [2020], Warsztat naukowy ekonomisty, Wy‑dawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok.

Bown C. [2020], Tariffs disrupted medical supplies critical to US coronavirus fight, Peter‑son Institute for International Economics, Washington, March 17.

Bown C., Kolb M. [2021], Trump’s Trade War Timeline: An Up‑to‑Date Guide, Peterson Institute for International Economics, Washington, https://www.piie.com/blogs/trade‑investment‑policy‑watch/trump‑trade‑war‑china‑date‑guide (7.05.2021).

Braunberger G. [2021], Geldpolitisches Helfersyndrom, F.A.Z., 25.02.2021.Bremmer I. [2014], The New Rules of Globalisation, Harvard Business Review, Jan‑Feb.Brzeziński M., Gorynia M., Hockuba Z. [2008], Ekonomia a inne nauki społeczne na po‑

czątku XXI w. Między imperializmem a kooperacją, „Ekonomista”, styczeń.Bundesbank [2017], The role of banks, non‑banks and the central bank in the money cre‑

ation process, „Monthly Report”, April.Bundesverfassungsgericht [2020], https://www.bundesverfassungsgericht.de/SharedDocs/

Entscheidungen/DE/2020/05/rs20200505_2bvr085915.html (10.05.2021).Burchard ‑Dziubińska M., Rzeńca A. (red.) [2010], Zrównoważony rozwój na poziomie lo‑

kalnym i regionalnym, Wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego, uniwersytet łódzki.Bushey C., lee D. [2020], Q/A: How will coronavirus affect inequality in the years to come?,

„Financial Times”, July 16.Cavallo A., Gopinath G., Neiman B., Tang J. [2019], Tariff Passthrough at the Border and

at the Store: Evidence from US Trade Policy, IMF Working Papers, Washington.Centers for Disease Control and Prevention [2020], Hospitalization and Death by Race/

Ethnicity, www.cdc.gov (23.04.2021).Chen y.‑Ch., lu P.‑E., Chang Ch.‑S., liu T.‑H. [2020], A Time ‑dependent SIR model for

COVID‑19 with Undetectable Infected Persons, http://gibbs1.ee.nthu.edu.tw/A_TIME_DEPENDENT_SIR_MoDEl_FoR_CoVID_19.PDF (10.02.2021).

Collier P. [2017], How to save capitalism from itself: Paul Collier on the new pragmatism, london, May 13, https://www.the‑tls.co.uk/articles/public/how‑to‑save‑capitalism/ (20.06.2019).

Collier P. [2018], The Future of Capitalism. Facing the New Anxieties, Allen lane, Pen‑guin Books, london.

https://www.bundesverfassungsgericht.de/SharedDocs/Entscheidungen/DE/2020/05/rs20200505_2bvr085915.html

https://www.bundesverfassungsgericht.de/SharedDocs/Entscheidungen/DE/2020/05/rs20200505_2bvr085915.html

http://www.cdc.gov

Bibliografia280

Conti ‑Brown P. [2016], The Power and Independence of the Federal Reserve, Princeton university Press, Princeton ‑oxford.

CoVID‑19 [2021], COVID‑19 coronavirus pandemic, Worldometer, https://www.worl‑dometers.info/coronavirus/ (15.04.2021).

Crespy A., Schmidt V. [2014], The clash of Titans: France, Germany and the discursive dou‑ble game of EMU reform, „Journal of European Public Policy”, vol. 21(8), Reutledge.

Crouch C. [2008], What will follow the demise of privatised Keynesianism? „The Politi‑cal Quarterly”, vol. 79(4).

Czaja S. [2011], Paradygmaty ekonomii głównego nurtu i ekonomii zrównoważonego roz‑woju, w: Poskrobko B. (red.), Ekonomia zrównoważonego rozwoju w świetle kanonów nauki, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Białystok.

Dafermos y., Gabor D., Nikolaidi M., Pawloff A., van lerven F. [2021], Greening the Eu‑rosystem collateral framework. How to Decorbonise ECB’s Monetary Policy, March, https://greenpeace.at/assets/uploads/pdf/Greening‑the‑Eurosystem‑collateral‑frame‑work‑Report.pdf (20.05.2021).

Das Bundesfinanzministerium [2020], Vorläufiger Haushaltsabschluss 2019 – Solide ge‑wirtschaftet – Rekordsummen investiert, 13 Januar, www.bundesfinanzministerium.de (13.03.2021).

Dauderstädt M. [2013], Germany’s socio ‑economic model and the Euro crisis, „Brazilian Journal of Political Economy”, vol. 33(1), January ‑March.

De Castro C.A. [2020], SIR Model for COVID‑19 calibrated with existing data and pro‑jected for Colombia, 24 March, https://arxiv.org/pdf/2003.11230.pdf (10.02.2021).

Decker F., Goodhart C.A. [2018], Credit Mechanics – a Precursor to the Current Money Supply Debate, CEPR Discussion Paper 13233.

Deleuze G., Guattari F. [2000], Co to jest filozofia?, słowo/obraz/terytoria, Gdańsk.Delong J.B. [2000], Berkeley Faculty Lunch Talk: Main Thems of Twentieth Century Eco‑

nomic History, https://www.efzg.unizg.hr/userDocsImages/MGR/vcavrak/Berke‑ley%20Faculty%20lunch%20Talk.pdf (1.05.2021).

Dębowska M. [1999], Partycypacja pracownicza w zarządzaniu (bez udziału własno‑ści), „Życie Klubów”, nr 16, http://porozumienie.kik.opoka.org.pl/tekst/zk/16/debow‑ska_01.htm (4.06.2021).

Dobija D., Koładkiewicz I. (red.) [2011], Ład korporacyjny, Wolters Kluwer Polska, Warszawa.

Dullien S. [2007], Stille Revolution in Kiel, „Financial Times Deutschland“, Dienstag, 5. Juni.

Duncan C., Scott S. [2020], Czarna śmierć epidemie w Europie od starożytności do cza‑sów współczesnych, Wydawnictwo Bellona, Warszawa.

Elderson F. [2021], Greening monetary policy, The ECB Blog, 13 February, https://www.ecb.europa.eu/press/blog/date/2021/html/ecb.blog210213~7e26af8606.en.html (10.05.2021).

Emmler H., Misterek F. [2020], Mitbestimmung in Zahlen, Mitbestimmungs Portal, 1 Mai, https://www.mitbestimmung.de/html/mitbestimmung‑in‑zahlen‑14186.html (3.06.2021).

https://www.worldometers.info/coronavirus/

https://www.worldometers.info/coronavirus/

https://greenpeace.at/assets/uploads/pdf/Greening-the-Eurosystem-collateral-framework-Report.pdf

https://arxiv.org/pdf/2003.11230.pdf

https://www.efzg.unizg.hr/UserDocsImages/MGR/vcavrak/Berkeley Faculty Lunch Talk.pdf

https://www.efzg.unizg.hr/UserDocsImages/MGR/vcavrak/Berkeley Faculty Lunch Talk.pdf

https://www.ecb.europa.eu/press/blog/date/2021/html/ecb.blog210213~7e26af8606.en.html

https://www.ecb.europa.eu/press/blog/date/2021/html/ecb.blog210213~7e26af8606.en.html

Bibliografia 281

Enlighten [2020], European Legitimacy In Governing Through Hard Times: The Role Of Eu‑ropean Networks, Research Brief, legitimacy of European Modes of Governance, http://enlightenproject.eu/wp‑content/uploads/2017/04/ENlIGHTEN_RESEARCH_BRIEF_WP1_V2.pdf (4.05.2021).

Erhard l. [1964], Wohlstand für Alle, 8. Auflage, Econ Verlag, Düsseldorf, Wien.Erhard l. [1988], Gedanken aus fünf Jahrzehnten, Hohmann K. (red.), ECoN Verlag,

Düsseldorf ‑Wien‑New york.Erhard l. [2000], Wohlstand für Alle, Econ Verlag, München.Erhard l. [2005], Die Prinzipien der deutschen Wirtschaftspolitik, Orientierungen zur

Wirtschafts‑und Gesellschaftspolitik, z. 104.Erhard l. [2012], Dobrobyt dla wszystkich, PTE, Warszawa.Erste Verordnung zur Durchführung des Betriebsverfassungsgesetzes (Wahlordnung – WO)

[2001], Ein Service des Bundesministeriums der Justiz und für Verbraucherschutz so‑wie des Bundesamts für Justiz, 11 Dezember, http://www.gesetze‑im‑internet.de/be‑trvgdv1wo/BetrVGDV1Wo.pdf (3.06.2021).

Eucken W. [1981], Die soziale Frage, w: Stützel W., Watrin C., Willgerodt H., Hoh‑mann K. (red.), Grundtexte zur Sozialen Marktwirtschaft – Zeugnisse aus zweihundert Jahren ordnungspolitischer Diskussion, Gustav Fischer Verlag, Stuttgart, New york.

Eucken W. [1999], Ordnungspolitik, lIT VERlAG, Münster, Hamburg, london.Eucken W. [2004a], Grundsätze der Wirtschaftspolitik, 7. Auflage, Mohr Siebeck,

Tübingen.Eucken W. [2004b], Vorwort zu Walter Eucken Grundsätze der Wirtschaftspolitik, 7. Auf‑

lage, Mohr Siebeck, Tübingen.Eucken W. [2005a], Grundsätze der Wirtschaftspolitik, Mohr Siebeck, Tübingen,

7. Auflage.Eucken W. [2005b], Staatliche Strukturwandlungen und die Krisis des Kapitalismus, „ oRDo

Jahrbuch für die ordnung von Wirtschaft und Gesellschaft“, t. 48, lucius&lucius, Stuttgart.

Euractiv [2021], Cancel the public debt held by the ECB and ‘take back control’ of our de‑stiny, 8 luty, https://www.euractiv.com/section/economy‑jobs/opinion/cancel‑the‑pu‑blic‑debt‑held‑by‑the‑ecb‑and‑take‑back‑control‑of‑our‑destiny/ (20.05.2021).

European Central Bank [2021], Pandemic emergency purchase programme ( PEPP), https://www.ecb.europa.eu/mopo/implement/pepp/html/index.en.html (3.05.2021).

European Commission [2020], Successful third issuance of EU SURE bonds by the Euro‑pean Commission, Brussels, 25 November, https://ec.europa.eu/commission/presscor‑ner/detail/ANG/ip_20_2196 (1.01.2021).

Evans D., over M. [2020], The Economic Impact of COVID‑19 in Low‑ and Middle ‑Income Countries, Center for Global Development, 12 March, https://www.cgdev.org/blog/eco‑nomic‑impact‑CoVID‑19‑low‑and‑middle‑income‑countries (20.03.2021).

Famielec J. [2018], Rola przedsiębiorczości w społecznej gospodarce rynkowej, w: Mączyń‑ska E., Pysz P. (red.), Społeczna Gospodarka Rynkowa: Polska i integracja europejska, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Fundacja Konrada Adenauera, Przedstawiciel‑stwo w Polsce, Warszawa.

http://enlightenproject.eu/wp-content/uploads/2017/04/ENLIGHTEN_RESEARCH_BRIEF_WP1_V2.pdf

http://enlightenproject.eu/wp-content/uploads/2017/04/ENLIGHTEN_RESEARCH_BRIEF_WP1_V2.pdf

http://www.gesetze-im-internet.de

Bibliografia282

Fargnoli R. [2020], Adapting the EU Economic Governance to New Macroeconomic and Political Realities, „Intereconomics. Review of European Economic Policy”, no. 5.

Fiedor B. [2015], Instytucje formalne i nieformalne w kształtowaniu trwałego rozwoju, „Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania”, nr 40(2).

Fiedor B., Gorynia M., Hardt ł. (red.) [2021], Jednorodność czy pluralizm. Rozważania nad naturą nauk ekonomicznych i gospodarki, PTE, Warszawa.

Fiedor B., Gorynia M., Mączyńska E. (red.) [2020], Nauki ekonomiczne i wyzwania współ‑czesności. Fundamentalne problemy w teorii i praktyce, PTE, Warszawa.

Financial Times ‑Peterson [2020], The FT‑Peterson US Economic Monitor, September 22.

Flaaen A., Hortaçsu A., Tintelnot F. [2019], The Production, Relocation, and Price Effects of US Trade Policy: The Case of Washing Machines, Becker Friedman Institute, uni‑versity of Chicago.

Fritsche J.P., Harms P.C. [2020], Corona ‑Krise: (Wirtschafts‑)politische Perspektiven, „Wirt‑schaftsdienst”, vol. 100, https://doi.org/10.1007/s10273‑020‑2630‑6.

Furman J. [2020], US Unemployment Insurance in the Pandemic and Beyond, Policy Brief 20‑10, July, Peterson Institute for International Economics, Washington.

Galbraith J.K. [2011], Ekonomia w perspektywie. Krytyka historyczna, wyd. II, PTE, Warszawa.

Galloway S. [2017], The Four: The Hidden DNA of Amazon, Apple, Facebook, and Google, Random House large Print.

Galloway S. [2021], Post Corona. Biznes w czasach pandemii. Od kryzysu do szans, MT Biznes.pl.

Gautam S. [2020], COVID‑19: Air pollution remains low as people stay at home, „Air Qual‑ity, Atmosphere and Health”, vol. 13, https://doi.org/10.1007/s11869‑020‑00842‑6.

Gautam S., Hens l. [2020], COVID‑19: impact by and on the environment, health and econ‑omy, „Environment Development and Sustainability”, vol. 22, https://doi.org/10.1007/s10668‑020‑00818‑7.

Gawel E., lehmann P. [2020], Staatsprogramme gegen die Corona ‑Krise – eine Option für den Klimaschutz?, „Wirtschaftsdienst”, vol. 100, Jahrgang, Heft 7, DoI: 10.1007/s10273‑020‑2697‑0.

Gebhardt H., Siemers l. [2020], Staatsfinanzen in der Corona ‑Krise: Günstige Bedingun‑gen sichern Handlungsfähigkeit, „Wirtschaftsdienst”, vol. 100, https://doi.org/10.1007/s10273‑020‑2695‑2.

Gertz G. [2020], Did Trump’s tariffs benefit American workers and national security?, Brookings Institution, September 10.

Gesetz über die Drittelbeteiligung der Arbeitnehmer im Aufsichtsrat (Drittelbeteiligungs‑gesetz – DrittelbG) [2004], Ein Service des Bundesministeriums der Justiz und für Ver‑braucherschutz sowie des Bundesamts für Justiz, 18 Mai, http://www.gesetze‑im‑in‑ternet.de/drittelbg/DrittelbG.pdf (3.06.2021).

Goodhart C.A. [2017], The Determination of the Money Supply: Flexibility Versus Con‑trol, „The Manchester School” vol. 85(S1).

https://doi.org/10.1007/s10273-020-2630-6

https://doi.org/10.1007/s10273-020-2695-2

https://doi.org/10.1007/s10273-020-2695-2

Bibliografia 283

Greeven M., Wei W. [2017], Meet China’s new tech giants: Alibaba, Baidu, Tencent and Xiaomi, „The Telegraph”, 17 october, https://markgreeven.com/2017/10/17/meet‑chi‑nas‑new‑tech‑giants‑alibaba‑baidu‑tencent‑and‑xiaomi/ (30.01.2020).

Greive M. [2021], Die Coronakrise taugt nicht zur Verteufelung des Neoliberalismus, Han‑desblatt, 5 Juli.

Grout P.A., Jenkins A., Zalewska A. [2004], Privatisation of utilities and the basset value problem, „European Economic Review”, vol. 48(4).

GuS [2020], Koniunktura konsumencka – sierpień 2020 roku, Główny urząd Statystyczny, 19 sierpnia, https://stat.gov.pl/obszary‑tematyczne/koniunktura/koniunktura/koniunk‑tura‑konsumencka‑sierpien‑2020‑roku,1,90.html (15.03.2021).

GuS [2021], Sytuacja społeczno ‑gospodarcza kraju w kwietniu 2021 r., „Biuletyn GuS”, nr 4.

Habermann G. [2000], Vision und Tat – Ein Ludwig Erhard Brevier, otto Verlag, Thun.Haltiwanger J. [2000], Aggregate Growth: What hale we learned from microeconomic ev‑

idence?, Economics Departament Working Papers, oECD, no. 267.Hartman J. [2019], Profesorowie żegnają pięknie, „Polityka”, nr 2.Hartman J. [2020], Studia już nie są treningiem do pracy naukowej. Dobrze, jeśli cho‑

ciaż rekompensują braki ze szkoły, Magazyn Wyborczej, Wolna Sobota, 21 września, https://wyborcza.pl/magazyn/7,124059,26339060,studia‑juz‑nie‑sa‑treningiem‑do‑pracy‑naukowej‑dobrze‑jesli.html (30.09.2020).

Haughton A. [2020], Combat The Economic Impact Of COVID‑19, „The Gleaner”, 25 March, http://jamaica‑gleaner.com/article/news/20200325/combat‑economic‑impact‑CoVID‑19 (10.02.2021).

Hausner J. [2019], Społeczna czasoprzestrzeń gospodarowania. W kierunku ekonomii war‑tości, Wydawnictwo Nieoczywiste, Warszawa ‑Kraków.

Havics A. [2020], A Look at COVID‑19 in terms of 10. Economics, A Post Paper Summary, 11 April, https://www.researchgate.net/publication/340540337_Havics_A_look_at_CoVID_19_in_terms_of_10_Economics_2020_R3b_040920_Sec (10.02.2021).

Havlik A., Heinemann F. [2020], Sliding Down the Slippery Slope? Trends in the Rules and Country Allocations of the Eurosystem’s PSPP and PEPP, EconPol Policy Report 21, July, https://www.econpol.eu/publications/policy_report_21 (10.05.2021).

Hayek F.A. [1957], Was ist und was heißt „sozial”, w: Hunold A. (red.), Masse und Demo‑kratie, Eugen Rentsch Verlag, Erlenbach ‑Zürich.

Hayek F.A. [1983], Die Verfassung der Freiheit, wyd. 2, J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), Tübingen.

Hayek F.A. [2020], Prawo legislacja i wolność, Aletheia, Warszawa.Henke H.‑o., Strabatty J. [2016], Niemcy na kozetkę. Dlaczego Angela Merkel ratuje świat,

rujnując swój kraj?, Kurhaus Publishing, Warszawa.Herer M. [2006], Gilles Deleuze: struktury – maszyny – kreacje, universitas, Kraków.Hertner I., Miskimmon A [2015], Germany’s Strategic Narrative of the Eurozone Crisis,

„German Politics and Society”, vol. 33(1/2, 114).Hertz N. [2020], The Lonely Century. Coming Together in a World that’s Pulling Apart,

Sceptre, london.

https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/koniunktura/koniunktura/koniunktura-konsumencka-sierpien-2020-roku,1,90.html

https://wyborcza.pl/magazyn/7,124059,26339060,studia-juz-nie-sa-treningiem-do-pracy-naukowej-dobrze-jesli.html

https://www.researchgate.net/publication/340540337_Havics_A_Look_at_COVID_19_in_terms_of_10_Economics_2020_R3b_040920_Sec

https://www.econpol.eu/publications/policy_report_21

Bibliografia284

Hien J. [2019], The Religious Foundations of the European Crisis, „Journal of Common Market Studies”, vol. 57(2) (21.04.2021).

Holubava V., Skąpska E. [2016], Transgraniczność Polski i Białorusi – stymulatory i ba‑riery, „Przedsiębiorczość i Zarządzanie”, t. 19, z. 3.

Hüther M. [2020], Investitionen und Konsum: wirtschaftspolitische Handlungsoptionen zur Jahresmitte 2020, „Wirtschaftsdienst”, vol. 100, https://doi.org/10.1007/s10273‑020‑2675‑6.

Imöhl S., Ivanov A. [2021], Coronavirus: So hat sich die Lungenkrankheit in Deutschland entwickelt, Handelsblatt, 4 Januar, https://www.handelsblatt.com/politik/deutschland/covid‑19‑in‑deutschland‑coronavirus‑so‑hat‑sich‑die‑lungenkrankheit‑in‑deutsch‑land‑entwickelt/25584942.html?ticket=ST‑267104‑MeyQlJhJV7lpeofvpDQr‑ap1 (28.03.2021).

Jabłoński A. [2013], Modele zrównoważonego biznesu, Difin, Warszawa.Jajszczyk A. [2020], Jeszcze nauka nie umarła. Prof. Jajszczyk odpowiada na tekst o końcu

nauki, Wyborcza.pl, 30 września, https://wyborcza.pl/7,75400,26352792,jeszcze‑nauka‑nie‑umarla‑prof‑jajszczyk‑odpowiada‑na‑tekst.html (30.09.2020).

Jakab Z., Kumhof M. [2015], Banks are not intermediaries of loanable funds – and why this matters, „Working Paper”, no. 529, Bank of England.

James H. [2004], Geschichte Europas Im 20.Jahrhundert, Fall und Aufstieg 1914–2001, C.H. Beck, München.

James H. [2010], Koniec globalizacji. Czego nauczył nas wielki kryzys?, Scholar, Warszawa.

James H. [2019], Europe Contested, From the Kaiser to Brexit, Taylor&Francis/longman History of Modern Europe New york.

James H., Brunnermeier M., landau J. [2021], Who’s Right on Inflation?, March 1, Proj‑ect Syndicate.

Jan Paweł II [1981], Encyklika Laborem Exercens, 14 września, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/encykliki/laborem.htm (4.06.2021).

Jede Menge Instabilität [2007], wywiad z Robertem Shillerem, „Der Spiegel”, nr. 23.Jirjahn u. [2010], Ökonomische Wirkungen der Mitbestimmung in Deutschland: Ein Up‑

date, Arbeitspapier 186, Hans ‑Böckler‑Stiftung, Düsseldorf.Jürgens u., Rupp J. [2002], The German system of corporate governance: Characteris‑

tics and changes, Working Paper, „WZB Discussion Paper”, no. FS II 02‑203, Wissen‑schaftszentrum Berlin für Sozialforschung (WZB), Berlin.

Kaczmarek T.T., Pysz P. [2004], Ludwig Erhard i społeczna gospodarka rynkowa, ISP PAN, Warszawa.

Kelly K. [2018], Nieuniknione. Jak inteligentne technologie zmienią naszą przyszłość, tłum. P. Cypryański, Poltext, Warszawa.

Keynes J.M. [2003], Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Wydawnictwo Na‑ukowe PWN, Warszawa.

Khalaf R., Arnold M. [2020], Lagarde puts green policy top of agenda in ECB bond buy‑ing, „Financial Times”, 7 July.

Kindleberger C.P. [1981], The World in Depression, 1929–1939, Allen&unwin, london.

https://wyborcza.pl/7,75400,26352792,jeszcze-nauka-nie-umarla-prof-jajszczyk-odpowiada-na-tekst.html

http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/encykliki/laborem.htm

http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/encykliki/laborem.htm

Bibliografia 285

Kleer J., Prandecki K. (red.) [2020], Zmieniający się świat a globalizacja, PAN, Warszawa.

Kołodko G.W. [2008], Wędrujący świat, Prószyński i S‑ka, Warszawa.Kołodko G.W. [2013], Dokąd zmierza świat. Ekonomia polityczna przyszłości, Prószyń‑

ski i S‑ka, Warszawa.Kołodko G.W. [2020a], Od ekonomicznej teorii do politycznej praktyki, Poltext,

Warszawa.Kołodko G.W. [2020b], Potem, czyli świat po pandemii, „Rzeczpospolita”, 6 kwietnia.Kołodko G.W. [2021a], Dokąd zmierza ekonomia, „Rzeczpospolita”, 8 lipca.Kołodko G.W. [2021b], Od ekonomicznej teorii do politycznej praktyki, Poltext,

Warszawa.Komisja Europejska [2019], Europejski Zielony Ład, https://ec.europa.eu/info/strategy/

priorities‑2019‑2024/european‑green‑deal_pl (10.03.2020).Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dzu 1997, nr 78,

poz. 483).Krahé M., Adler D. [2019], Germany is damaging the European economy. The answer?

Raise German wages, The Guardian, 26 November, https://www.theguardian.com/commentisfree/2019/nov/26/germany‑damaging‑european‑economy‑raise‑german‑wages (25.12.2020).

Krugman P. [2020], Arguing With Zombies. Economics, Politics, and the Fight for a Better Future, WW Norton & Co, New york.

Krupski R. [2007], Jak radzić sobie z niepewnością w planowaniu strategicznym?, w: Krupski R. (red), Planowanie strategiczne w warunkach niepewności, WWSZiP, Wałbrzych.

Kukliński A. [2010], Polonia Quo Vadis?, „Biuletyn PTE”, nr 6.Kulińska ‑Sadłocha E., Marcinkowska M., Szambelańczyk J. [2020], Impact of pandemic

risk on banks’ operations on the example of the Polish banking sector during COVID‑19, „Bezpieczny Bank/Safe Bank”, nr 2.

lagarde C. [2021], Podsumowanie minionego roku, Europejski Bank Centralny, Raport Roczny EBC 2020, Frankfurt nad Menem, kwiecień, https://www.ecb.europa.eu/pub/annual/html/ar2020~4960fb81ae.pl.html (28.04.2021).

lane Ph. [2021], The compass of monetary policy: favourable financing conditions. Speech at Comissão do Mercado de Valores Mobiliários, 25 February, https://www.ecb.europa.eu/press/key/date/2021/html/ecb.sp210225~7e2955b6e5.en.html (10.05.2021).

lesch H. [2000], 100 Jahre betriebliche Mitbestimmung in Deutschland, IW‑ Korzbericht 11.

lópez ‑Casasnovas G., Rivera B., Currais l. (red.) [2007], Health and Economic Growth, Findings and Policy Implications, The MIT Press.

Mallien J., Wiebe F. [2021], Ehemaliger EZB‑Chefvolkswirt über die Anleihekäufe: „Der Ausstieg wird extrem schwierig“. Peter Praet mahnt Regierungen und Märkte, sich recht‑zeitig auf steigende Zinsen einzustellen. Zudem sieht der frühere Top‑Notenbanker Ar‑gumente für eine langfristig steigende Inflation, Handelsblatt, 18 January, https://www.

https://www.ecb.europa.eu/pub/annual/html/ar2020~4960fb81ae.pl.html

https://www.ecb.europa.eu/pub/annual/html/ar2020~4960fb81ae.pl.html

https://www.ecb.europa.eu/press/key/date/2021/html/ecb.sp210225~7e2955b6e5.en.html

https://www.ecb.europa.eu/press/key/date/2021/html/ecb.sp210225~7e2955b6e5.en.html

Bibliografia286

handelsblatt.com/finanzen/geldpolitik/interview‑mit‑peter‑praet‑ehemaliger‑ezb‑che‑fvolkswirt‑ueber‑die‑anleihekaeufe‑der‑ausstieg‑wird‑extrem‑schwierig/26826984.html?ticket=ST‑9264060‑Wd5djwbmfGXmFG2BQ04K‑ap3 (10.05.2021).

Marcinkowska M. [2020], Kapitał relacyjny banków a kryzys pandemiczny, SIZ, łódź.Matthews D. [2019], Modern Monetary Theory, explained, 16 April, https://www.vox.

com/future‑perfect/2019/4/16/18251646/modern‑monetary‑theory‑new‑moment‑explained (10.05.2021).

Mazzucato M. [2020], Capitalism’s Triple Crisis, March 30, https://www.project‑syndi‑cate.org/commentary/covid19‑crises‑of‑capitalism‑new‑state‑role‑by‑mariana‑maz‑zucato‑2020‑03?barrier=accesspaylog (30.06.2020).

Mączyńska E. (red.) [2019a], Ekonomia i polityka. Wokół teorii Grzegorza W. Kołodko, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Mączyńska E. [2019b], Fetyszyzowanie PKB przyczyniło się do wynaturzeń w środowisku naturalnym, Dziennik.pl, 21 listopada, https://gospodarka.dziennik.pl/news/artyku‑ly/613425,profesor‑maczynska‑fetyszyzowanie‑pkb‑przyczyna‑wynaturzenia‑srodo‑wisko‑naturalne.html (1.05.2021).

Mączyńska E. [2020], Społeczna Gospodarka Rynkowa. Archaiczny pleonazm czy reme‑dium?, w: Mączyńska E., Pysz P. (red.), Społeczna Gospodarka Rynkowa i integracja europejska w czasach dziejowego przełomu, PTE, Warszawa.

Mączyńska E., Pysz P. [2014], Liberalizm, neoliberalizm i ordoliberalizm, „Ekonomista”, nr 2.

Mączyńska E., Pysz P. (red.) [2018], Społeczna Gospodarka Rynkowa: Polska i integracja europejska, PTE, Warszawa.

Mączyńska E., Pysz P. [2020a], Po co nam w XXI wieku Społeczna Gospodarka Rynkowa?, w: Fiedor B., Gorynia M., Mączyńska E. (red.), Nauki ekonomiczne i wyzwania współ‑czesności. Fundamentalne problemy w teorii i praktyce, PTE, Warszawa.

Mączyńska E., Pysz P. (red.) [2020b], Społeczna Gospodarka Rynkowa i integracja euro‑pejska w czasach dziejowego przełomu, PTE, Warszawa.

Mckibbin W.J., Fernando R. [2020], The Global Macroeconomic Impacts of COVID‑19: Seven Scenarios, „ CAMA Working Paper”, no. 19, February, https://www.researchgate.net/publication/339658337_The_Global_Macroeconomic_Impacts_of_CoVID‑19_Seven_Scenarios (10.03.2021).

Mckibbin W.J., Sidorenko A. [2006], Global Macroeconomic Consequences of Pandemic Influenza, CAMA Miscellaneous Publications, February, https://cama.crawford.anu.edu.au/sites/default/files/publication/cama_crawford_anu_edu_au/2017‑02/26_mckib‑bin_sidorenko_2006.pdf (5.03.2021).

Mcleay M., Radia Amar, Thomas R. [2014], Money creation in the modern economy, Bank’s Monetary Analysis Directorate, „Quarterly Bulletin”, Bank of England, Q4.

Mechtenberg T. [2003], Die Teutsch ‑polnischen Beziehungen Am Vorabend der Aufnahme Polent in die Europäische Union, w: Chmielak A. (red.), Transformation, Development and Integration Belarus, Poland and Germany, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok.

Medonet [2021], Zasięg koronawirusa COVID‑19, Medonet Market, Mapa aktualiza‑cja 19 maja.

https://www.project-syndicate.org/commentary/covid19-crises-of-capitalism-new-state-role-by-mariana-mazzucato-2020-03?barrier=accesspaylog

https://www.project-syndicate.org/commentary/covid19-crises-of-capitalism-new-state-role-by-mariana-mazzucato-2020-03?barrier=accesspaylog

https://www.researchgate.net/publication/339658337_The_Global_Macroeconomic_Impacts_of_COVID-19_Seven_Scenarios

https://www.researchgate.net/publication/339658337_The_Global_Macroeconomic_Impacts_of_COVID-19_Seven_Scenarios

https://cama.crawford.anu.edu.au/sites/default/files/publication/cama_crawford_anu_edu_au/2017-02/26_mckibbin_sidorenko_2006.pdf



Bibliografia 287

Meyer G. [2020], Climate change poses risk to financial system, says regulator, „Finan‑cial Times”, 10 September.

MF [2021], Zadłużenie Skarbu Państwa, Ministerstwo Finansów, https://www.gov.pl/web/finanse/zadluzenie‑skarbu‑panstwa (15.04.2021).

Mirowski P., Plehwe D. [2009], The Road From Mont Pèlerin: The Making of the Neolib‑eral Thought Collective, Harvard university Press, Cambridge.

Miszewski M. [2018], Ekonomia przyszłości jako podstawa zmiany kanonu polityki go‑spodarczej, w: lis S., Zieliński K. (red.), Ekonomia przyszłości. Państwo efektywne czy sprawiedliwe?, uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków.

Mitbestimmung [2004], Ein Irrtum der Geschichte, Stern, 13 oktober, http://www.stern.de/wirtschaft/news/mitbestimmung‑‑ein‑irrtum‑der‑geschichte‑‑3553292.html (4.06.2021).

Mitbestimmung in Zeiten der Globalisierung. Bremsklotz oder Gestaltungskraft? [2005], Friedrich ‑Ebert‑Stiftung, Wirtschaftspolitik, Arbeitskreis Arbeit ‑Betrieb‑Politik, Bonn.

Mizobata S. [2016], Jakość rynku i jakość państwa – ich współzależności w warunkach glo‑balnego ryzyka, w: Bałtowski M. (red.), Ekonomia przyszłości. Wokół nowego pragma‑tyzmu Grzegorza W. Kołodko, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Moszyński M. [2016], Niemiecki model Społecznej Gospodarki Rynkowej – perspektywa rynku pracy, Wydawnictwo Naukowe uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.

MRPiT [2020], Już ponad 123 mld zł trafiło do przedsiębiorców dzięki tarczy antykryzy‑sowej, Ministerstwo Rozwoju, Pracy i Technologii, 31 lipca, https://www.gov.pl/web/tarczaantykryzysowa/juz‑ponad‑123‑mld‑zl‑trafilo‑do‑przedsiebiorcow‑dzieki‑tarczy‑antykryzysowej (15.04.2021).

Münchrath J. [2021], Paul Krugmans „Der Kampf gegen Zombies” ist seine eigene Sieges‑erklärung, Handelsblatt, 3 Juli, https://www.handelsblatt.com/arts_und_style/litera‑tur/buchrezension‑paul‑krugmans‑der‑kampf‑gegen‑zombies‑ist‑seine‑eigene‑sie‑geserklaerung‑/27381900.html (20.07.2021).

Muro M. [2020], As COVID resurges, so does the threat to local budgets, Brookings In‑stitution, June 30.

Nachhaltiger durch Mitbestimmung [2020], Hans Böckler Stiftung, September, https://www.boeckler.de/de/boeckler‑impuls‑nachhaltiger‑durch‑mitbestimmung‑23870.htm (4.06.2021).

NBP [b.r.], Statystyka i sprawozdawczość. Miary pieniądza i indeksy Divisia, Narodowy Bank Polski, https://www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/pieniezna_i_bankowa/miary.html (5.04.2021).

Newbold S.C., Finnoff D., Thunström l., Ashworth M., Shogren J.F. [2020], Effects of Phys‑ical Distancing to Control COVID‑19 on Public Health, the Economy, and the Envi‑ronment, „Environmental and Resource Economics”, vol. 76, https://doi.org/10.1007/s10640‑020‑00440‑1.

NKSRB [2020a], Официальная статистика, Национальный статистический комитет Республики Беларусь, Minsk, https://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya‑statistika/ (10.09.2020).

https://www.handelsblatt.com/arts_und_style/literatur/buchrezension-paul-krugmans-der-kampf-gegen-zombies-ist-seine-eigene-siegeserklaerung-/27381900.html

https://www.handelsblatt.com/arts_und_style/literatur/buchrezension-paul-krugmans-der-kampf-gegen-zombies-ist-seine-eigene-siegeserklaerung-/27381900.html

https://www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/pieniezna_i_bankowa/miary.html

https://www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/pieniezna_i_bankowa/miary.html

Bibliografia288

NKSRB [2020b], Small and medium ‑sized businesses in the Republic of Belarus, National Statistical Committee of the Republic of Belarus, Minsk, 15 July, https://www.belstat.gov.by/en/ofitsialnaya‑statistika/real‑sector‑of‑the‑economy/maloe‑predprinimatel‑stvo/publications/index_17470/ (10.09.2020).

o’Dell K. [2020], Taking the Pulse of America’s Small Business Sector: August 21, Eco‑nomic Innovation Group.

oNZ [2015], Zgromadzenie ogólne, Rezolucja przyjęta przez Zgromadzenie ogólne w dniu 25 września 2015 r. Przekształcamy nasz świat: Agenda na rzecz zrównoważo‑nego rozwoju 2030, organizacja Narodów Zjednoczonych, A/70/l.1.

Padhi B., Tutika T. [2020], Impact of COVID‑19 on the Tourism Sector, „Economic and Po‑litical Weekly”, vol. 55(30), July, https://www.researchgate.net/publication/343263022_Impact_of_CoVID‑19_on_the_Tourism_Sector (20.03.2021).

Parthieu S. [2020], Deutsche Wirtschaftspolitik in der Corona ‑Krise. Wie Deutschland seine Wirtschafts zu schützen versucht, Notes du Cerfa, Ifri, oktober.

Paweł VI [1971], Octogesima adveniens, r. 22, http://www.nonpossumus.pl/encykliki/Pa‑wel_VI/octogesima_adveniens/ (7.04.2015).

PFR [2021], Obligacje PFR. Dowiedz się więcej o warunkach emisji koronaobligacji reali‑zowanych w ramach Tarczy Finansowej PFR, Polski Fundusz Rozwoju, https://pfrsa.pl/o‑nas/obligacje‑pfr.html (5.04.2021).

Piketty T. [2020], Capital and Ideology, Harvard university Press.Politico [2020], Germany confirms US car tariff threat over Iran deal, January 17.Poskrobko B. (red.) [2011], Ekonomia zrównoważonego rozwoju w świetle kanonów na‑

uki, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Białystok.Pośpiech E. [2002], Źródła wzrostu gospodarczego – analiza dla wybranych krajów na

podstawie wieloczynnikowej dynamicznej funkcji produkcji, Akademia Ekonomiczna, Katowice.

Prahalad C.K. [2006], Strategiczna intencja, „Harvard Business Review”, vol. 44.Prawo zbiorowych stosunków pracy [b.r.], http://www.dialog‑de.pl/upload/docs/62‑70_

Prawo_zbiorowych_stosunkow_pracy.pdf (2.06.2021).Pühringer S. [2015], Markets as ‘ultimate judges’ of economic policies: Angela Merkel’s dis‑

course profile during the economic crisis and the European crisis policies, „ ICAE Work‑ing Paper Series”, no. 31, Johannes Kepler university linz, Institute for Comprehen‑sive Analysis of the Economy ( ICAE), linz.

Putnam R.D. [1988], Diplomacy and domestic politics: the logic of two‑level games, „In‑ternational organization”, vol. 42(3), World Peace Foundation and the Massachusetts Institute of Technology, Massachusetts.

Pysz P. [2005], Państwo i ład gospodarczy w ordoliberalnej koncepcji polityki gospodar‑czej, w: Ład gospodarczy jako efekt działalności państwa w społecznej gospodarce ryn‑kowej, PTE, Warszawa.

Pysz P. [2008], Społeczna Gospodarka Rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki gospo‑darczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Pysz P. [2016], Braucht Europa eine Soziale Marktwirtschaft?, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu”, t. 68(3), Poznań.

https://www.belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/real-sector-of-the-economy/maloe-predprinimatelstvo/publications/index_17470/

https://www.belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/real-sector-of-the-economy/maloe-predprinimatelstvo/publications/index_17470/

https://www.researchgate.net/publication/343263022_Impact_of_COVID-19_on_the_Tourism_Sector

https://pfrsa.pl/o-nas/obligacje-pfr.html

Bibliografia 289

Pysz P., Jurczuk A. [2019], Społeczna Gospodarka Rynkowa – geneza, źródła, zasady, w: Mączyńska E., Pysz P. (red.), Społeczna Gospodarka Rynkowa a wartości europej‑skie, PTE, Warszawa.

Pysz P., Jurczuk A., Moszyński M. [2016], Relacja stanowionego i spontanicznego ładu go‑spodarczego – od ujęcia statycznego do ujęcia dynamicznego, „Ekonomista”, nr 2.

Pysz P., Mączyńska E. [2013], Liberalizm, neoliberalizm i ordoliberalizm, „Ekonomista”, nr 2.

Qureshi Z. [2020], Tackling the inequality pandemic: Is there a cure?, Report, Brookings Institution, November 17, https://www.brookings.edu/research/tackling‑the‑inequal‑ity‑pandemic‑is‑there‑a‑cure/ (8.05.2021).

Ratajczak M. [2014], Ekonomia i edukacja ekonomiczna w dobie finansyzacji gospodarki, „Ekonomista”, nr 3.

Ratajczak M. [2019], Instytucjonalne aspekty nowej transformacji ustrojowej, w: Mączyń‑ska E. (red.), Ekonomia i polityka: wokół teorii Grzegorza W. Kołodko, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Raupach H. [1955], Bauform und Raumordnung als konkreter Wirtschaftsstil, w: Muhs K. (red.), Festgabe für Georg Jahn, Zur Vollendung seines 70. Lebensjahres am 28. Februar 1955, Duncker & Humblot, Berlin.

Raworth K. [2017], Doughnut economics: seven ways to think like a 21st‑century econo‑mist, Random House, New york.

Raworth K. [2021], Ekonomia obwarzanka. Siedem sposobów myślenia o ekonomii XXI wieku, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa.

Riegert B. [2020], Wer finanziert den Corona ‑Wiederaufbau?, Deutsche Welle, 19 Mai, https://www.dw.com/de/wer‑finanziert‑den‑corona‑wiederaufbau/a‑53500179 (22.05.2021).

Rifkin J. [2016], Społeczeństwo zerowych kosztów krańcowych. Internet przedmiotów. Eko‑nomia współdzielenia. Zmierzch kapitalizmu, Studio Emka, Warszawa.

Rist G. [2015], Urojenia ekonomii, Instytut Wydawniczy „Książka i Prasa”, Warszawa.Rodrik D. [2002], After Neoliberalism, What?, Project Syndicate, September 27, http://

www.project‑syndicate.org/commentary/rodrik7/English (20.07.2021).Rodrik D. [2019], Rządy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.Rogall H. [2010], Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Zysk i S‑Ka,

Poznań.Röpke W. [1979], Die Gesellschaftskrisis der Gegenwart, Paul Haupt, Bern ‑Stuttgart.Rosenau J.N., Czempiel E.‑o. [2009], Governance without government: Order and Change

in World Politics, Cambridge university Press, Cambridge.Roy S. [2020], Economic impact of COVID‑19 pandemic, ResearchGate, July, https://www.

researchgate.net/publication/343222400_ECoNoMIC_IMPACT_oF_CoVID‑19 (10.02.2021).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na ob‑szarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii (Dz.u. 2020, poz. 491).

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 stycznia 2021 r. w sprawie wsparcia uczest‑ników obrotu gospodarczego poszkodowanych wskutek pandemii CoVID‑19 (Dzu 2021. poz. 152).

https://www.dw.com/de/wer-finanziert-den-corona-wiederaufbau/a-53500179

http://www.project-syndicate.org/commentary/rodrik7/English

https://www.researchgate.net/publication/343222400_ECONOMIC_IMPACT_OF_COVID-19

https://www.researchgate.net/publication/343222400_ECONOMIC_IMPACT_OF_COVID-19

Bibliografia290

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 lutego 2021 r. w sprawie wsparcia uczestni‑ków obrotu gospodarczego poszkodowanych wskutek pandemii CoVID‑19 (Dzu 2021, poz. 371).

Rutkowska ‑Tomaszewska E., Kwaśnicki W. [2020], Ekonomia jako dyscyplina naukowa i kierunek kształcenia. Aktualne trendy i pożądane zmiany, Difin, Warszawa.

Sachs I. [1996], W poszukiwaniu nowych strategii rozwoju, „Gospodarka i Przyszłość”, nr 1–4, Warszawa.

Sachverständigenrat [2020], Die gesamtwirtschaftliche Lage angesichts der Corona‑‑Pandemie, https://www.sachverstaendigenrat‑wirtschaft.de/sondergutachten‑2020.html (29.03.2021).

Sattelberger T., Felser W. [2021], Wir brauchen eine humane Marktwirtschaft im digita‑len Zeitalter, Handelsblatt, 14 April, https://www.handelsblatt.com/meinung/gastbei‑traege/gastkommentar‑wir‑brauchen‑eine‑humane‑marktwirtschaft‑im‑digitalen‑zeit‑alter/27089532.html?ticket=ST‑1772712‑kkEemxDDJuH52ll3C4Vy‑ap1 (4.05.2021).

Schnabel I. [2021], Interview with Les Echos conducted by Guillaume Benoit, Elsa Conesa, Lucie Robequain and Sophie Rolland, 16 March, https://www.ecb.europa.eu/press/in‑ter/date/2021/html/ecb.in210317~458636d643.en.html (20.05.2021).

Schüller A. [2007], Aufstieg und Niedergang des liberalen Ordnungsdenkens in Deutsch‑land, Orientierungen zur Wirtschafts‑ und Gesellschaftspolitik, Heft 112, nr. 2.

Schumpeter J.A. [1960], Teoria rozwoju gospodarczego, Państwowe Wydawnictwo Na‑ukowe, Warszawa.

Schumpeter J.A. [1993], Kapitalismus, Sozialismus und Demokratie, 7. erweiterte Auf‑lage, Francke Verlag, Tübingen und Basel.

Schwab K. [2018], Czwarta rewolucja przemysłowa, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa.

Shannon G.W., Willoughby J. [2004], Severe Acute Respiratory Syndrome ( SARS) in Asia: A Medical Geographic Perspective, „Eurasian Geography and Economics”, vol. 45(5).

Sick S. [2020], Erosion als Herausforderung für die Unternehmensmitbestimmung, Mitbe‑stimmungs Portal, 1 Mai, https://www.mitbestimmung.de/html/erosion‑als‑heraus‑forderung‑fur‑die‑14188.html (4.06.2021).

Siuda P., Wasylczyk P. [2020], Publikacje naukowe. Poradnik dla studentów, doktorantów i nie tylko, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Skąpska E. [2016], Services from the perspective of sectors in countries of The Common‑wealth of Independent States, „International Journal of Advances in Management and Economic”, vol. 5(2).

Skąpska E. [2018], Czynniki przedsiębiorczości w Społecznej Gospodarce Rynkowej. Przy‑kład Polski, w: Mączyńska E., Pysz P. (red.), Społeczna Gospodarka Rynkowa: Polska i integracja europejska, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Fundacja Konrada Ade‑nauera w Berlinie, oddział w Polsce, Warszawa.

Skąpska E. [2019], Preferencje pracodawców. Społeczny aspekt gospodarowania, w: Mą‑czyńska E., Pysz P. (red.), Społeczna gospodarka rynkowa a europejskie wartości, Pol‑skie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa.

https://pdfs.semanticscholar.org/1e6e/104e914c0503fa47f823ca356251f2a67ced.pdf

https://pdfs.semanticscholar.org/1e6e/104e914c0503fa47f823ca356251f2a67ced.pdf

Bibliografia 291

Skolimowski P., Munsterman R. [2020], Lessons From the Pandemic Add Urgency to ECB’s Focus on Climate, Bloomberg Green, 26 czerwca, https://www.bloomberg.com/news/articles/2020‑06‑26/lessons‑from‑the‑pandemic‑add‑urgency‑to‑ecb‑s‑focus‑on‑cli‑mate (20.05.2021).

Skóra M. [2021], Zarys funkcjonowania rad zakładowych w Republice Federalnej Nie‑miec, https://www.academia.edu/32269018/Zarys_funkcjonowania_rad_zakładowy‑ch_w_Republice Federalnej_Niemiec (4.06.2021).

Sombart W. [2002], Die Ordnung des Wirtschaftslebens, w: Ebner A., Peukert H. (red.), Nationalökonomie als Kapitalismustheorie: Ausgewählte Schriften, Metropolis ‑Verlag, Marburg.

Starbatty J. [1999], Strukturpolitik im Konzept der Sozialen Marktwirtschaft?, https://core.ac.uk/download/pdf/143366193.pdf (2.05.2021).

Statista [2021], WHo, Johns Hopkins university, https://www.statista.com/statis‑tics/1100823/coronavirus‑cases‑development‑germany/ (10.04.2021).

Statistiches Bundesamt [2021], Wirtschaftliche Auswirkungen, https://www.destatis.de/DE/Themen/Querschnitt/Corona/Wirtschaft/kontextinformationen‑wirtschaft. html;jsessionid=E9B7F09DB7F97992363F992C926FEDE6.live732#BIP (13.04.2021).

Stefanicki R. [2021], Czy to możliwe, że pandemia uratowała świat?, „Gazeta Wybor‑cza”, 13 maja.

Steinmetz ‑Jenkins D. [2020], Thomas Piketty: Confronting Our Long History of Massive In‑equality, „The Nation”, March 26, https://www.thenation.com/article/culture/thomas‑piketty‑interview‑inequality‑book‑covid/ (30.06.2020).

Stiglitz J.E. [2020a], Ein Trauma für dieWeltwirtschaft, „Handelsblatt”, Mittwoch, 6. Mai, no. 87.

Stiglitz J.E. [2020b], Ludzie chcą zysku, nie wyzysku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Stiglitz J.E., Fitoussi J.‑P., Durand M. [2019], Poza PKB. Mierzmy to, co ma znaczenie dla rozwoju społeczno ‑gospodarczego, PTE, Warszawa.

Stiglitz J.E., Sen A.A., Fitoussi J.‑P. [2013], Błąd pomiaru. Dlaczego PKB nie wystarcza, PTE, Warszawa.

Stock R. [2011], The social market economy, European Natwork for Education and Train‑ing ( EUNET), pdf, s. 2, www.centre ‑schumam.org (23.09.2018).

Strange R. [2020], The 2020 COVID‑19 pandemic and global value chains, „Journal of Indus‑trial and Business Economics” vol. 47, https://doi.org/10.1007/s40812‑020‑00162‑x.

Strauß M. [2021], Mit EU‑Milliarden aus der Coronakrise, Deutsche Welle, 30 April, https://www.dw.com/de/mit‑eu‑milliarden‑aus‑der‑coronakrise/a‑57388135 (4.05.2021).

Südekum J. [2020], Die europäische Antwort auf die Corona ‑Pandemie, „Wirtschafts‑dienst”, vol. 100, https://doi.org/10.1007/s10273‑020‑2668‑5.

Summers l. [2020], The COVID‑19 Pandemic and the $16 Trillion Virus, october 12, Harvard Mossavar ‑Rahmani Center for Business and Government.

Szplit A. [2020], Wyzwania nauk zarządzania, czyli od „Harmonii Karola Adamieckiego do „Redundancji” Rafała Krupskiego, w: Sopińska A., Modliński A. (red), Współczesne zarządzanie. Koncepcje i wyzwania, oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa.

https://www.academia.edu/32269018/Zarys_funkcjonowania_rad_zakadowych_w_Republice Federalnej_Niemiec

https://core.ac.uk/download/pdf/143366193.pdf

https://core.ac.uk/download/pdf/143366193.pdf

http://www.centre-schumam.org

https://doi.org/10.1007/s40812-020-00162-x

https://www.dw.com/de/mit-eu-milliarden-aus-der-coronakrise/a-57388135

Bibliografia292

Szumski W. [2008], Refleksja na temat zrównoważonego rozwoju – czy rozwój zrówno‑ważony jest fikcją, utopią, iluzją czy oszustwem?, „Problems of Sustainable Develop‑ment”, no. 2.

Tainter J.A. [2017], The Collapse of Complex Societies, Cambridge university Press, Cam‑bridge‑New york.

Taleb N.N. [2013], Antykruchość, Kurhaus Publishing, Warszawa.Taleb N.N. [2014], Czarny Łabędź, Kurhaus Publishing, Warszawa.Taleb N.N. [2020], Czarny łabędź. Jak nieprzewidywalne zdarzenia rządzą naszym ży‑

ciem, Zysk i S‑ka, Poznań.Tarcze [2021], Tarcze antykryzysowe – aktualne wsparcie dla przedsiębiorców, Biznes.

gov.pl, https://www.biznes.gov.pl/pl/firma/sprawy‑urzedowe/chce‑przestrzegac‑prze‑pisow‑szczegolnych/tarcze‑antykryzysowe‑aktualne‑wsparcie‑dla‑przedsiebiorcow (13.04.2021).

Tokarczuk o. [2020], Wykład noblowski, za Bendyk E., W Polsce, czyli wszędzie. Rzecz o upadku i przyszłości świata, Polityka, Warszawa.

Trading Economics [2020a], Niemcy – produkcja przemysłowa, Polonez Parcel Service, https://pl.tradingeconomics.com/germany/industrial‑production (10.04.2021).

Trading Economics [2020b], Niemcy – zamówienia w przemyśle, Codzienna bankowość bez limitów, https://pl.tradingeconomics.com/germany/factory‑orders (10.04.2021).

Traktat o unii Europejskiej [2008], wersja skonsolidowana (Dzurz C/115/13), http://eur‑lex.europa.eu/lexuriServ/lexuriServ.do?uri=oJ:C:2008:115:0013:0045:pl:pdf (9.05.2008).

Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy [2004] (Dzurz uE C 310, t. 47, 16 grudnia).

unni J. [2020], Impact of COVID‑19 on Informal Economy: The Revival, „The Indian Jour‑nal of labour Economics”, vol. 63, https://doi.org/10.1007/s41027‑020‑00265‑y.

uS Bureau of labor Statistics [2021], u.S. Department of labor. May 8, 2020 release for April 2020.

uS Census Bureau [2021], united States Census Bureau, Small Business Pulse Survey, Responses by Sector, updated April 28.

uS Government Accountability office [2020], Debt Held by the Public in Fiscal year, www.gao.gov (5.05.2021).

ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobiega‑niem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem CoVID‑19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dzu 2020, poz. 374).

ustawa z dnia 31 marca 2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach zwią‑zanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem CoVID‑19, innych cho‑rób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw (Dzu 2020, poz. 568).

ustawa z dnia 16 kwietnia 2020 r. o szczególnych instrumentach wsparcia w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS‑CoV‑2 (Dzu 2020, poz. 695).

ustawa z dnia 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS‑CoV‑2 (Dzu 2020, poz. 875).

https://doi.org/10.1007/s41027-020-00265-y

Bibliografia 293

ustawa z dnia 19 czerwca 2020 r. o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych przedsiębiorcom dotkniętym skutkami CoVID‑19 oraz o uproszczonym postępowaniu o zatwierdzenie układu w związku z wystąpieniem CoVID‑19 (Dzu 2020, poz. 1086).

Wasylczyk P. [2020], Laser i rezonans magnetyczny były być może ostatnimi ważnymi wy‑nalazkami służącymi ludzkości, „Gazeta Wyborcza”, 26 września, https://wyborcza.pl/Jutronauci/7,165057,26338493,laser‑i‑rezonans‑magnetyczny‑byly‑byc‑moze‑ostat‑nimi.html (26.09.2020).

Weber Ch.S. [2015], The Euro crisis. Causes and symptoms, „Estudios Fronterizos”, vol. 16(32), universidad Autónoma de Baja California.

Weidmann J. [2020], Wir haben getan, was eine Notenbank tun muss. Interview mit Ge‑rald Braunberger, F.A.Z., 13 March.

Weizsäcker von E.u., Wijkman A. [2018], Ejże! Kapitalizm, krótkowzroczność, popula‑cja i zniszczenie planety, Raport Klubu Rzymskiego, IBS, Politechnika Warszawska, Warszawa.

WHO Coronavirus ( COVID‑19) Dashboard [2021], https://covid19.who.int/ (25.07.2021).

Wilkin J. [2014], Dlaczego ekonomia straciła duszę?, „Biuletyn PTE”, nr 1.Williamson o.E. [1998], Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, Wydawnictwo Na‑

ukowe PWN, Warszawa.Winkel H. [1989], Gustav von Schmoller (1838–1917), w: Hrsg. Joachim Starbatty, Klas‑

siker des ökonomischen Denkens II, Verlag C.H. Beck, München.Wolff M. [2018], Fire and Fury: Inside the Trump White House, Henry Holt and Com‑

pany, New york.Woodward B. [2020], Rage, Simon and Schuster, New york City.World Bank Group [2014], The Economic Impact of the 2014 Ebola Epidemic: Short‑ and

Medium ‑Term Estimates for West Africa, World Bank, Washington, https://openknowl‑edge.worldbank.org/handle/10986/20592 (10.02.2021).

World Health organization [2001], Macroeconomics and Health: Investing in Health for Economic Development. Report of the Commission on Macroeconomics and Health, 20 December, https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/42435/924154550X.pdf; sequence=1 (10.02.201).

Woźniak M.G. [2001], Wnioski z doświadczeń wzrostu gospodarczego Polski w latach dzie‑więćdziesiątych, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa.

Woźniak M.G. [2019a], Czy możliwa i potrzebna jest ekonomia zintegrowanego rozwoju?, w: Mączyńska E. (red.), Ekonomia i polityka: wokół teorii Grzegorza W. Kołodko, Wy‑dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Woźniak M.G. [2019b], Czy potrzebny jest nowy paradygmat równoważenia efektywno‑ści i sprawiedliwości?, w: Woźniak M.G., Dobija M. (red.), Gospodarka Polski 1918–2018, t. 2: W kierunku godziwych wynagrodzeń i wzrostu produktywności pracy, Wy‑dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Woźniak M.G. [2019c], Czy Społeczna Gospodarka Rynkowa jest drogą do ocalenia euro‑pejskich wartości, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, nr 59(3).

Wucker M. [2016], The Gray Rhino: How to Recognize and Act on the Obvious Dangers We Ignore, St. Martin’s Press, New york.

https://wyborcza.pl/Jutronauci/7,165057,26338493,laser-i-rezonans-magnetyczny-byly-byc-moze-ostatnimi.html




https://covid19.who.int/

Bibliografia294

Wünsche H.F. [1997], Erhards Soziale Marktwirtschaft: von Eucken programmiert, von Müller ‑Armack inspiriert?, w: Hrsg. Ludwig Erhard Stiftung, Soziale Marktwirtschaft als historische Weichenstallung, ST Verlag, Düsseldorf.

Zacher l. [2008], Trwały rozwój – utopia czy realna możliwość, „Problems of Sustaina‑ble Development”, no. 2.

Zawojska A. [2006], Liberalizm, neoliberalizm, wolność ekonomiczna i polityczna a roz‑wój gospodarczy kraju, „Zeszyty Naukowe SGGW”, nr 58.

Виталюр [2020], За чей счет поддерживаются убыточные предприятия? 28 maja, https://news.tut.by/economics/686197.html (10.09.2020).

https://news.tut.by/economics/686197.html (10.09.2020

Streszczenia 295

StreSzczenia

Elżbieta Mączyńska Społeczna Gospodarka Rynkowa i (po)pandemiczna perspektywa zmian filozofii kształtowania systemu społeczno ‑gospodarczego

Kryzys, jaki ogarnia świat w związku z pandemią CoVID‑19, obnażył systemowe dysfunkcje gospodarki globalnej. Sprowokowało to dyskusje i pytania, dotyczące przy‑szłych kierunków zmian w systemach społeczno ‑gospodarczych. Pytania te są tym bardziej istotne, że wciąż utrzymują się neoliberalne zombie ‑idee, stanowiące barierę przywracanie ładu w wymiarze lokalnym i globalnym, a zarazem pojawiają się nowe koncepcje, w tym koncepcja ekonomii obwarzanka. Modelem ustrojowym z definicji ukierunkowanym na ład społeczno ‑gospodarczy jest, mający w krajach unii Europejskiej traktatowo ‑konstytucyjną rangę, ordoliberalny model społecznej gospodarki rynkowej. Jednak formalne umocowanie tego modelu nie przekłada się w pełni na rzeczywistość. Dlatego też model ten wymaga wzmocnienia i dostosowania do wymogów czwartej rewolucji przemysłowej, ogarniającej obecnie świat. Wzmocnieniu temu mogłoby służyć synergicznie połączenie intelektualnego potencjału modelu SGR i ekonomii obwarzanka.

Słowa kluczowe: społeczna gospodarka rynkowa, ekonomia obwarzanka, zombie, pandemia CoVID‑19, system społeczno ‑gospodarczy

Kody klasyfikacji JEL: A14, E02, E65, o43, P20

Piotr Pysz, Anna Jurczuk Ordoliberalna koncepcja Społecznej Gospodarki Rynkowej (SGR) w dobie pandemii

Celem rozdziału jest interpretacja kategorii społecznej gospodarki rynkowej w kontek‑ście jej teoretycznego ordoliberalnego fundamentu oraz omówienie skali i kierunków badań nad tym zagadnieniem na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. W empi‑rycznej części rozdziału autorzy przedstawiają wyniki analizy bibliometrycznej kate‑gorii społecznej gospodarki rynkowej w kontekście jej ordoliberalnego fundamentu, w tym skalę dotychczasowych badań, wiodących badaczy, wiodące ośrodki naukowe oraz publikacje na przykładzie publikacji indeksowanych w bazach SCoPuS, Web of Science oraz BAZEKoN. W części drugiej autorzy podejmują próbę wykazania teoretycznych powiązań koncepcji społecznej gospodarki rynkowej z teorią ordolibe‑ralną. Wnioski z przeprowadzonej analizy zarówno w ujęciu teoretycznym, jak i badań

Streszczenia296

bibliometrycznych wskazują na niewystarczające powiązanie rozważań nad kategorią społecznej gospodarki rynkowej z teorią ordoliberalną.

Słowa kluczowe: ordoliberalizm, społeczna gospodarka rynkowa, analiza bibliome‑tryczna

Kod klasyfikacji JEL: B25

Grzegorz Szulczewski Poszukiwanie adekwatnych koncepcji ładu i chaosu dla budowy nowej strategii polityki publicznej w dobie pandemii

Wybuch pandemii stał się stres ‑testem dla panujących postaci ładu. W pierwszej części rozdziału dokonano analizy naruszeń ładu zarówno w życiu osobistym, wspólnotowym, społecznym, jak i gospodarczym. Podsumowując, stwierdzono, że w dobie pandemii stabilizujące oddziaływanie ładu, zostaje poddane najwyższej próbie. Prowadziło to do ogólnofilozoficznych rozważań na temat samego ładu i jego relacji do chaosu, jaki spowodowała pandemia. Dlatego w kolejnym punkcie rozdziału przedstawiono orygi‑nalną koncepcję Deleuze, ukazującą w nowy sposób wzajemną relację pomiędzy ładem a chaosem. Następnie stwierdzono, że Deleuze wskazuje, że choć wszelki porządek ma charakter tymczasowy, to usiłowanie jego zaprowadzenia nie jest bezsensowne, a wręcz przeciwnie – wynika z naturalnej ludzkiej potrzeby panowania ładu. Faza chaotyczna, w której obecnie znajdujemy się w dobie pandemii, poprzedza wyłonienie się kolejnego stadium porządku, zupełnie niepodobnego do jego wcześniejszej postaci, ale również tymczasowego. Na wyłaniającą się nową formę ładu po pandemii trzeba się przygoto‑wać, choć ze świadomością, że i ona szybko przeminie. Na tym polega właśnie zadanie polityki publicznej. ordoliberalizm, czyniąc od samego początku relację pomiędzy ładem a chaosem, tematem swoich rozważań ma szansę na sformułowanie nowej wersji ładu po ustaniu pandemii.

Słowa kluczowe: ład, chaos, Gilles Deleuze, ordoliberalizm, polityka publiczna

Kody klasyfikacji JEL: B25, P16

Harold James Nadchodzi złoty wiek globalizacji

CoVID‑19 dzieli świat, niszczy multilateralizm i zakłóca złożone transgraniczne łań‑cuchy dostaw. Wygląda na to, że wirus dopełnia dzieła kryzysu finansowego z 2008 r.: Wielka Recesja wywołała większy protekcjonizm handlowy, zmusiła rządy do zakwe‑stionowania globalizacji, zwiększyła wrogość do migracji i po raz pierwszy od ponad czterech dekad wprowadziła długotrwały okres, w którym światowy handel rósł wolniej niż światowa produkcja. Jednak, chociaż łatwo byłoby ekstrapolować i przewidzieć „no‑balizację”, to znaczy zanik globalizacji, historia pokazuje, że wiele kryzysów powoduje

Streszczenia 297

przyrost globalizacji. Wyzwania epidemii mogą wyzwolić nową energię twórczą, lepszą komunikację i większą chęć uczenia się na efektywnych rozwiązaniach przyjętych gdzie indziej, w zależności od tego jak ludzie odpowiedzą na epidemię. W rozdziale Autor analizuje kryzysy lat 40. i 70. XX wieku, porównuje je z kryzysem gospodarczym wy‑wołanym pandemią CoVID‑19 i pokazuje, że historyczne pęknięcia często generują i przyspieszają nowe globalne powiązania, zwłaszcza w przypadku kryzysów spowo‑dowanych problemami z zaopatrzeniem.

Słowa kluczowe: handel zagraniczny, globalizacja, makroekonomiczne instrumenty a CoVID‑19

Kody klasyfikacji JEL: E52, E58, E63

Maciej Miszewski Społeczna Gospodarka Rynkowa w warunkach postpandemicznej gospodarki globalnej

Globalna skala pandemii powoduje istotne zmiany w strukturach gospodarek, jak i w strukturach społeczno ‑instytucjonalnych. W obliczu trwającego już wieloaspek‑towego kryzysu gospodarczego, społecznego i politycznego należy zastanowić się nad strategiami, które mogłyby być pomocne w przezwyciężaniu tego załamania. Na tym tle pojawia się możliwość powrotu do koncepcji Społecznej Gospodarki Rynkowej. Celem rozdziału jest przegląd składowych tej koncepcji pod kątem jej przydatności w zaistniałej sytuacji oraz propozycja modyfikacji i uzupełnień w jej ramach.

Słowa kluczowe: gospodarka pandemiczna, Społeczna Gospodarka Rynkowa, strategia gospodarcza

Kody klasyfikacji JEL: E02, H4, H5, P10

Marzenna James Ład gospodarczy w dobie epidemii COVID‑19

Począwszy od późnej zimy i wczesnej wiosny 2020 r., CoVID‑19, zwany również korona‑wirusem, spowodował śmierć milionów ludzi i spustoszył gospodarki na całym świecie. Aby przeciwdziałać pandemii, rządy musiały działać aktywnie jednocześnie na polach ustaw i regulacji dotyczących zdrowia publicznego i gospodarki. W rozdziale Autorka analizuje amerykańskie doświadczenia w tej dziedzinie i argumentuje, że w porównaniu z krajami unii Europejskiej problemy gospodarcze Ameryki w czasie kryzysu CoVID‑19 miały bardziej polityczny charakter. Zwłaszcza administracja prezydenta Trumpa prowadziła politykę gospodarczą, która w niektórych przypadkach była oderwana od podstawowych lekcji z nagromadzonej teorii ekonomicznej i historii gospodarczej, a amerykański handel zagraniczny stał się przykładem szkodliwego upolitycznienia treści polityki gospodarczej i procesu jej tworzenia. W konkluzji Autorka podkreśla

Streszczenia298

ekonomiczne i polityczne problemy administracji prezydenta Trumpa w dziedzinie handlu zagranicznego w dobie CoVID‑19 oraz konieczność istnienia politycznie nie‑zależnych instytucji ładu ekonomicznego.

Słowa kluczowe: handel zagraniczny, protekcjonizm, konflikty handlowe, politycyzacja procesów ekonomicznych


Justyna Schulz Polityka monetarna jako forma ekonomii politycznej

W rozdziale na przykładzie Europejskiego Banku Centralnego (EBC) analizie poddano ewolucję w rozumieniu roli polityki monetarnej w obliczu wyzwań związanych z pande‑mią coronawirusa. Debata wokół współzależności między polityką fiskalną i klimatyczną a polityką monetarną EBC ilustruje przejście banku centralnego z pozycji neutralnych wobec politycznych strategii rozwoju ekonomicznego do pozycji podmiotu aktywnie wspierającego te strategie. Rodzi to pytania o niezależność banku centralnego, jak i legitymację dla tego typu działań.

Słowa kluczowe: polityka monetarna, EBC, polityka fiskalna i klimatyczna, niezależ‑ność banku centralnego


Andrzej Szplit Ekonomiczny postpandemizm, czyli od chaosu i redundancji zasobów oraz kompetencji do harmonii ładu stanowionego

Pojawienie się pandemii CoVID‑19 stało się testem dla wielu gospodarek identyfikują‑cym zdolności adaptacyjne w nagle zmieniających się warunkach. Czas pandemii jest wymagającym okresem, w którym wiele pytań pozostaje bez odpowiedzi. Z drugiej strony jest to też szansa do przetestowania skutecznych rozwiązań. Celem rozdziału jest identyfikacja dróg wyjścia z trudnego położenia pandemii. Przedstawiono to, obrazując zjawiska niepewności i chaosu, ale i redundancji zasobów i kompetencji na drodze do harmonii ładu stanowionego. Wymogi Nowego ładu Ekologicznego czy Zielonego oraz fiasko szkoły optymalizacji, tworzą ramy do budowy modelu Społeczno ‑Ekologicznej Gospodarki Rynkowej.

Słowa kluczowe: pandemia CoVID‑19, redundancja, ład stanowiony, społeczno‑‑ekologiczna gospodarka rynkowa

Kody klasyfikacji JEL: M20, l22, l25

Streszczenia 299

Eugeniusz Gostomski Współdecydowanie pracowników w przedsiębiorstwach w Niemczech elementem społecznej gospodarki rynkowej

Celem rozdziału jest przedstawienie problematyki współdecydowania pracowników w przedsiębiorstwach w Niemczech. System współdecydowania stanowi centralny ele‑ment koncepcji społecznej gospodarki rynkowej. Przyczynia się do poprawy warunków pracy i płacy w firmach, motywuje pracowników do dobrej pracy oraz prowadzi do wzrostu innowacyjności i konkurencyjności niemieckich przedsiębiorstw na rynkach międzynarodowych. Sprawia też, że w Niemczech stosunkowo rzadko dochodzi do strajków.

Słowa kluczowe: współdecydowanie pracowników, społeczna gospodarka rynkowa, rada zakładowa, rada nadzorcza

Kody klasyfikacji JEL: D21

Józefa Famielec Ocena celów i działań rozwoju zrównoważonego – wyniki autorskiego eksperymentu wśród studentów

Inspiracją niniejszego rozdziału są zainteresowania naukowe i zawodowe autorki, wy‑pracowywanej nowej dyscypliny finansów rozwoju zrównoważonego. Zawiera on próbę zbadania znaczenia rozwoju zrównoważonego dla studentów. Rozwija m. in. tezy:• koncepcjarozwojuzrównoważonegotoideaikategoriawarunkującaproceswycho‑

dzenia z kryzysu i odbudowy gospodarki,• studencisąważnyminośnikamiwiedzyikompetencjiwzakresiepoznaniaiwdrażania

działań na rzecz rozwoju zrównoważonego.Tworzywem opracowania są nowe oryginalne publikacje i raporty dotyczące rozwoju gospodarczego oraz planów odbudowy gospodarki oraz autorski eksperyment badawczy opracowany dla studentów wyższej uczelni o statusie zawodowym.

Słowa kluczowe: finanse zrównoważonego rozwoju, wychodzenie z kryzysu, studenci jako nośnik wiedzy, eksperyment badawczy

Kody klasyfikacji JEL: A20, D04, D78, I25

Streszczenia300

Prof. Georg Milbradt Tytuł po polsku: Niemiecka polityka gospodarcza i finansowa w okresie pandemii – raport okresowy

Rozważania autora skupiają się wokół charakterystyki i analizy pierwszej fazy kryzysu pandemii w Niemczech. Następnie zaprezentowane zostały szczegółowo działania polityki podjęte dla ograniczenia jego rozmiarów. Konkluzją tekstu jest teza, że Niemcy przeszły dotychczasowy kryzys pandemii relatywnie dobrze.

Słowa kluczowe: Niemcy, pandemia, polityka gospodarczo ‑finansowa, zadłużenie

Kody klasyfikacji JEL: E52: E62

Justyna Bokajło Analiza polityczno ‑ekonomicznej narracji Angeli Merkel w odbudowie ładu strefy euro po kryzysie finansowo ‑ekonomicznym 2008+ i pandemii COVID‑19

We współczesnej debacie polityczno ‑ekonomicznej, zwłaszcza w środowisku anglo‑języcznym, ordoliberalizm stał się niemieckim dogmatem w zarządzaniu strefą euro. Do czasu światowego kryzysu finansowo ‑ekonomicznego nie był popularny, a gdy od 2008 r. zaczął osiągać szczyty międzynarodowej sławy, to w kontekście surowej drogi do oszczędności i finansowego, ostrego, niemieckiego dyktatu. W rozdziale znajduje się argumentacja, że jest to interpretacja całkowicie błędna, zarówno w zakresie oryginalnej, ordoliberalnej wykładni, jak i w kontekście narracji polityczno ‑ekonomicznej Angeli Merkel. Głównym celem jest wskazanie na sposób niemieckiego zarządzania w strefie euro podczas dwóch kryzysów: finansowo ‑ekonomicznego 2008+ oraz koronakryzysu. Zakłada się, że niemiecki styl znacząco oddala się od założeń ordoliberalnych, a pro‑wadzony jest w kontekście Społecznej Gospodarki Rynkowej, wciąż jednak w duchu polityki ładu, ordnungspolitik. Analiza polityczno ‑ekonomiczna narracji Angeli Merkel jest oryginalnym wkładem do badanego zagadnienia, z uwagi na swój interdyscyplinarny charakter, podkreślający współzależność ekonomii i polityki. Narracja Merkel przejawia się w dążeniu „małymi krokami” do ściślejszej współpracy pomiędzy szczeblem krajo‑wym a ponadnarodowym zwłaszcza w aspekcie trwałości europejskiej, instytucjonalnej architektury finansowej i społecznej, warunkującej samopodtrzymujący się wzrost ekonomiczny i rozwój społeczny.

Słowa kluczowe: Angela Merkel, strefa euro, uE, Społeczna Gospodarka Rynkowa, ordoliberalizm, kryzysy, polityka, ekonomia

Kody klasyfikacji JEL: B3, B4, E6, F5, P1

Streszczenia 301

Katarzyna Kamińska, Ewa Kulińska ‑Sadłocha Źródła finansowania działań antycovidowych w Polsce i Niemczech

Skala destabilizacji w poszczególnych krajach, wywołana CoVID‑19, przekracza możli‑wości samoczynnego przywrócenia równowagi bez poważnych skutków dla gospodarki, życia ludzi i dobrostanu społeczeństwa. Przy czym skutki te niejednolicie dotykają po‑szczególne sektory, branże czy przedsiębiorstwa, podobnie jak określone grupy ludności albo gospodarstwa domowe. W tym kontekście pojawia się konieczność wzmożonych interwencji państwa w procesy gospodarcze i pobudzanie wzrostu gospodarczego w celu przezwyciężenia recesji wywołanej pandemią. W przypadku Polski i Niemiec można było zaobserwować, że państwo i jego agendy w ustrukturyzowany sposób starały się podejmować interwencje w celu buforowania lub ograniczania negatyw‑nych konsekwencji pandemii. Interwencje te, chociaż były niezbędne dla ratowania zdrowia i życia obywateli w obu krajach i różniły się skalą, zakresem i efektami, to jednak spowodowały zwiększenie ich deficytu budżetowego oraz długu publicznego. W przyszłości zaś może rodzić konflikty międzypokoleniowe, bowiem zadłużenie będą spłacać przyszłe pokolenia.

Słowa kluczowe: pandemia, polityka stabilizacyjna, dług publiczny, CoVID‑19

Kody klasyfikacji JEL: E20, E60, F40, I15

Siergiej Łukin Społeczna Gospodarka Rynkowa na Białorusi

Rozdział poświęcono analizie realnego modelu gospodarczego Białorusi z punktu wi‑dzenia zasad społecznej gospodarki rynkowej. Autor zwraca uwagę na kluczowe obszary transformacji białoruskiej gospodarki w kierunku określonego modelu.

Słowa kluczowe: społeczna gospodarka rynkowa, Białoruś, model gospodarczy

Kody klasyfikacji JEL: E61, P52

Elżbieta Skąpska Zasady Społecznej Gospodarki Rynkowej w ujęciu porównawczym Polska–Białoruś

Aktualnie zachodzące zmiany polityczne, społeczne i gospodarcze aranżują pytania o ideę Społecznej Gospodarki Rynkowej (SGR) na Białorusi: czy jest realizowana oraz czy jest możliwa do całościowego wdrożenia? Cel rozdziału dotyczy identyfikacji społeczno ‑rynkowych cech gospodarki białoruskiej w odniesieniu do polskiego modelu SGR. Poszukiwanie odpowiedzi na postawiony problem badawczy oparto na metodzie monograficznej oraz wynikach badań empirycznych.

Słowa kluczowe: Społeczna Gospodarka Rynkowa, zmiany społeczne, warunki ryn‑kowe

Kody klasyfikacji JEL: A11, D04, E02, F50, P11

Abstracts 303

abStractS

Elżbieta Mączyńska Social market economy and (post‑)pandemic perspective of changes in the philosophy of shaping the socio ‑economic system

The worldwide crisis connected with the CoVID‑19 pandemic has exposed the systemic dysfunctions of the global economy. It has provoked discussions and questions about future directions of changes in socio ‑economic systems. These questions are all the more important as the neoliberal zombie ‑ideas, which are a barrier to restoring order in the local and global dimension, still persist, and at the same time new concepts, including the concept of the doughnut economics, appear. The ordoliberal model of the social market economy is a model by definition oriented towards the socio ‑economic order, which has the status of a treaty and constitution in the European union. However, the formal importance of this model does not fully translate into reality. Therefore, this model needs to be strengthened and adapted to the requirements of – current and global – the fourth industrial revolution. The model could be strengthened by a syner‑gistic combination of the intellectual potential of the social market economy and the doughnut economics.

Keywords: social market economy, doughnut economics, zombie, CoVID‑19 pandemic, socio ‑economic system

JEL Classification Codes: A14, E02, E65, o43, P20

Piotr Pysz, Anna Jurczuk The ordoliberal concept of a Social Market Economy (SME) in the time of a pandemic

The objective of the article is to present the results of the interpretation the category of Social Market Economy in the context of ordoliberal theory and the scale and directions of research on this issue over the past several decades. The empirical part of the paper presents the results of bibliometric analysis of the social market economy category in the context of ordoliberal theory, including the scale of research conducted so far, the leading researchers, the leading research centres and publications on the example of publications available in the databases Web of Science, SCoPuS, BazEkon. In the second part, the authors attempt to present the theoretical links between the concept of a social market economy and ordoliberal theory. The conclusions of the conducted analysis, both in the theoretical approach and bibliometric research, indicate insuf‑ficient link between considerations on the category of social market economy and the ordoliberal theory.

Keywords: ordoliberalism, Social Market Economy, bibliometric analysis

JEL Classification Code: B25

Abstracts304

Grzegorz Szulczewski The search for adequate concept of order and chaos for the construction of new public policies in times of pandemic

The pandemic has become a stress test for the ruling figures of order. The article in the first chapter analyzes the violations of order in personal, community, social and economic life. Summing up, it was found that in the era of a pandemic, the stabilizing effect of order is put to the highest test. This led to general philosophical reflections on the order itself and its relation to the chaos caused by the pandemic. The second chapter presents Deleuze’s original concept, showing in a new way the mutual relationship between order and chaos. In the third chapter, it was stated that Deleuze indicates that, although all order is temporary, the attempt to introduce it is not pointless, on the contrary it results from the natural human need to reign in order. The chaotic phase in which we are now in the age of a pandemic is preceded by the emergence of another stage of order, completely unlike its previous form, but also temporary. one needs to prepare for the emerging new form of order after the pandemic, although with the awareness that it will also pass quickly. This is the task of public policy. ordoliberalism, making the relationship between order and chaos the subject of its deliberations from the very beginning, has a chance to formulate a new version of order after the pandemic is over.

Keywords: order, Chaos, Gilles Deleuze, ordoliberalism, public policy

JEL Classification Codes: B25, P16

Harold James Globalization’s Coming Golden Age

CoVID‑19 is fragmenting the world, destroying multilateralism, and disrupting com‑plex cross ‑border supply chains. The virus looks like it is completing the work of the 2008 financial crisis: the Great Recession produced more trade protectionism, forced governments to question globalization, increased hostility to migration, and, for the first time in over four decades, ushered in a sustained period in which global trade grew more slowly than global production. However, while it is all too easy to extrapolate and see a future of “nobalization,” i.e. globalization vanishing in a viral haze, history shows that many crises produce more rather than less, globalization. Challenges can generate new creative energy, better communication, and a greater willingness to learn from effective solutions adopted elsewhere, depending on how people respond to the epidemic. The paper analyzes the crises of the 1840s and the 1970s, compares them to the economic crisis caused by the CoVID‑19 pandemic and shows that historic rup‑tures often generate and accelerate new global links, especially in the case of supply problems ‑driven crises.

Keywords: foreign trade, globalization, policy responses to CoVID‑19

JEL Classification Codes: E52, E58, E63

Abstracts 305

Maciej Miszewski Social Market Economy in the conditions of a pandemic global economy

The global scale of the pandemic causes significant changes in the structures of econo‑mies as well as in socio ‑institutional structures. In the perspective of the already ongoing multi ‑faceted economic, social and political crisis, it is important to consider strategies that could help overcome this collapse. Against this background, it seems possible to return to the concept of the Social Market Economy. The aim of this paper is to review the components of this concept in terms of its usefulness in the conditions described above, as well as to propose modifications and additions to it.

Keywords: pandemic economy, Social Market Economy, economic strategy

JEL Classification Codes: E02, H4, H5, P10

Marzenna James Policy and the COVID‑19 Crisis

Starting in late winter/early spring 2020, CoVID‑19, also called Coronavirus, caused a horrendous loss of life and devastated economies around the world. To counter the pandemic, governments acted simultaneously on the health and economic policy fronts. The paper analyzes the American experience of managing the Covid crisis and argues that, in comparison with the member countries of the European union, American eco‑nomic problems at the time of the CoVID‑19 crisis were more political in their nature. In particular, the executive branch under President Trump, pursued economic policies, that in some cases were divorced from the accumulated economic knowledge and les‑sons of economic history, and the American foreign trade policy became an example of a harmful politicization of the economic policy content and policymaking process. The paper concludes that the economic and political problems of Trump Administration in the area of foreign trade during CoVID‑19 pandemic underscore the importance of politically independent economic institutions.

Keywords: foreign trade, protectionism, trade conflicts, politicization of economic processes, Trump administration


Justyna Schulz Monetary policy as a part of political economy

The article analyses on the example of the European Central Bank (ECB) the evolution in the understanding of the role of monetary policy in the face of the challenges posed by the coronavirus pandemic. The debate around the interdependences between fiscal and climate policy on the one side and the ECB’s monetary policy on the other side, illustrates the transition of the central bank from a neutral position towards political strategies of economic development to the position of an active support for the political

Abstracts306

strategies. This change raises questions about the independence of the central bank as well as the legitimacy for such actions.

Keywords: monetary policy, ECB, fiscal and climate policy, independence of central bank


Andrzej Szplit Economic post ‑pandemism, i.e. from chaos and redundancy of resources and competences to the harmony of the established order

The outbreak of the CoVID‑19 pandemic has become a test for many economies to identify adaptability in suddenly changing conditions. The time of the pandemic is a challenging period in which many questions remain unanswered. on the other hand, it is also an opportunity to test effective solutions. The purpose of the chapter is to identify ways out of the difficult situation of the pandemic. It was presented showing the phenomena of uncertainty and chaos, but also the redundancy of resources and competences on the way to the harmony of the established order. The requirements of the Ecological New Deal or the Green and the failure of the optimization school create the framework for building a model of the Socio ‑Ecological Market Economy.

Keywords: CoVID‑19 pandemic, redundancy, governed order, socio ‑ecological market economy

JEL Classification Codes: M20, l22, l25

Eugeniusz Gostomski Codecision of workers in companies in Germany as part of the social market economy

The aim of the study is to present the codecision system of workers in companies in Germany. It is at the heart of the concept of the social market economy. It contributes to the improvement of working and pay conditions in companies, motivates employees to good work and boost innovation and competitiveness of German enterprises on international markets. It also causes that strikes are relatively rare in Germany.

Keywords: codecision of workes, social market economy, works council, supervisory board

JEL Classification Code: D21

Józefa Famielec Assessment of the goals and activities of sustainable development – the results of an original experiment among students

This chapter is inspired by the scientific and professional interests of the author con‑cerning the new discipline of sustainable development finance. An attempt was made to

Abstracts 307

examine the importance of sustainable development for students. The chapter develops the following theses:• Theconceptofsustainabledevelopmentisanideaandacategorythatdetermines

the process of overcoming the crisis and rebuilding the economy• studentspresentknowledgeandcompetencesinthefieldoflearningandimplement‑

ing activities for sustainable development.The material of the study are new original publications, reports on economic develop‑ment and an original research experiment developed for university students.

Keywords: sustainable development finance, overcoming the crisis students present knowledge and competences experiment developed

JEL Classification Codes: A20, D04, D78, I25

Prof. Georg Milbradt Tytuł po angielsku: The actions of German economic and financial policy during the pandemic – Interim report

The author’s remarks concentrate on the presentation and analysis of the first phase of the pandemic crisis in Germany. This is followed by a detailed description of the measures taken to contain the crisis. The conclusion is that Germany has come through the pandemic comparatively well so far.

Keywords: Deutschland, Pandemie, Wirtschafts‑ und Finanzpolitik, Schuldenauf‑nahme

JEL Classification Codes: E52: E62

Justyna Bokajło Analysis of the political and economic narrative of Angela Merkel in the reconstruction of euro area order after the financial and economic crisis 2008+ and COVID‑19

In the contemporary political and economic debate, especially in the English ‑speaking field of research ordoliberalism has become a German dogma in the governing of the euro area. until the global financial and economic crisis 2008+, ordoliberalism was not in the mainstream, and when in 2008 it began to reach the heights of international notability, it was in the context of strict austerity and inhumane, financial dictate. In the chapter it is argue, that this perception is erroneous both, in terms of original, ordoliberal interpretation and in the context of Angela Merkel’s political and economic narrative. The purpose is to indicate the way of German governance in the euro area during the both crises: financial and economic crisis 2008+ and the coronavirus crises. It is assumed, that the German style moves away significantly from the ordoliberal as‑sumption and is conduct in the context of the Social Market Economy, but still inspire

Abstracts308

by the policy of order, ordnungspolitik. The analysis of Angela Merkel political and economic narrative is an original add value to the examined study, due to its interdisci‑plinary approach, emphasizing the interdependence of economy and politics. Merkel’s way of governance manifests in the pursuit of “small steps” towards close cooperation between national and supranational level, especially in terms of sustainability of the European institutional, financial and social architecture, conditioning self‑ sustaining economic growth and social development.

Keywords: Angela Merkel, euro zone, Eu, Social Market Economy, ordoliberalism, crises, politics, economics

JEL Classification Codes: B3, B4, E6, F5, P1

Katarzyna Kamińska, Ewa Kulińska ‑Sadłocha Sources of funding for anti ‑covid activities in Poland and Germany

The scale of the instability in individual countries triggered by CoVID‑19 exceeds the capacity to rebalance itself without serious consequences for the economy, people’s lives and the well ‑being of society. These effects affect different sectors, industries or companies in different ways, as well as specific population groups or households. In this context the need arises for increased state intervention in economic processes and the stimulation of economic growth in order to overcome the recession caused by the pandemic. In the case of Poland and Germany, it could be observed that the state and its agencies tried to intervene in a structured way in order to buffer or limit the negative consequences of the pandemic. These interventions, although they were necessary to save the health and lives of citizens in both countries and differed in scale, scope and effects, resulted in increasing their budget deficits and public debt. In the future, this may give rise to intergenerational conflicts, as the debt will be paid by future generations.

Keywords: pandemic, stabilization policy, public debt, CoVID‑19

JEL Classification Codes: E20, E60, F40, I15

Siergiej Łukin Social Market Economy in Belarus

The article is devoted to the analysis of the real economic model of Belarus from the point of view of the principles of the Social Market Economy. The author highlights the key areas of transformation of the Belarusian economy towards the specified model.

Keywords: social market economy, Belarus, economic model

JEL Classification Codes: E61, P52

Abstracts 309

Elżbieta Skąpska Social Market Economy Rules in Comparative View of Poland and Belarus

Current political, social and economic changes that take place in Europe trigger ques‑tions about the idea of Social Market Economy (SME) in Belarus. Is it being realized and is it possible to fully introduce it? The goal of the chapter is to identify social ‑market features of Belarusian economy in relation to Polish model of SME. The exploration of solutions of the researched issue is based on the monographic method and findings of the empirical research.

Keywords: Social Market Economy, social changes, market conditions

JEL Classification Codes: A11, D04, E02, F50, P11

Spis rysunków 311

SpiS rySunkóW

Rysunek 2.1. liczba publikacji w bazach: WoS, SCoPuS oraz BAZEKoN w latach 1959–2020 na bazie wyszukiwania według słów „social market economy” lub „społeczna gospodarka rynkowa” . . . . . . 43

Rysunek 2.2. liczba publikacji w bazach: WoS, SCoPuS oraz BAZEKoN w latach 1992–2020 na bazie wyszukiwania według słów „ordoliberalism” lub „ordoliberalizm” . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Rysunek 2.3. obszary naukowe publikacji w bazie WoS dotyczących społecznej gospodarki rynkowej i ordoliberalizmu (w %) . . . . . . 44

Rysunek 2.4. liczba publikacji w bazach: WoS, SCoPuS oraz BAZEKoN w latach 1992–2020 na bazie wyszukiwania według słów „social market economy” lub „społeczna gospodarka rynkowa” i „ordoliberalism” lub „ordoliberalizm” . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Abb. 11.1. Strenge der staatlichen Eindämmungsmaßnahmen in Deutschland, Mittel‑ und osteuropa . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

Abb. 11.2. BIP‑Wachstum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Abb. 11.3. BIP seit 1991 in Mio. Euro (Preise von 2015), Eurostat . . . . . . . 204Abb. 11.4. Staatsschuldenquote in % des BIP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212Rysunek 13.1. Etapy wpływu pandemii na gospodarkę . . . . . . . . . . . . . . . . 233Rysunek 13.2. Dzienna liczba przypadków zakażenia CoVID‑19 w Niemczech

w 2021 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236Rysunek 13.3. Najważniejsze programy pomocowe w Niemczech w 2020 r. . . . . 239Rysunek 13.4. Dzienna liczba przypadków zakażenia CoVID‑19 w Polsce . . . . 246Rysunek 13.5. Filary tarczy antykryzysowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249Rysunek 13.6. Wsparcie przedsiębiorców w ramach tarcz antykryzysowych

1.0–8.0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

Spis tabel 313

SpiS tabel

Tabela 1.1. Wzrost społeczno ‑gospodarczy versus rozwój społeczno‑‑gospodarczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Tabela 1.2. od ekonomii i gospodarki XX‑wiecznej do XXI‑wiecznej . . . . . . 32Tabela 2.1. Miejsce publikacji w bazach: WoS, SCoPuS oraz BAZEKoN

w latach 1959–2020 na podstawie wyszukiwania według słów „social market economy” lub „społeczna gospodarka rynkowa” . . . 46

Tabela 2.2. Miejsce publikacji w bazach: WoS, SCoPuS oraz BAZEKoN w latach 1959–2020 na bazie wyszukiwania według słów „ordoliberalism” lub „ordoliberalizm” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Tabela 2.3. Kraj pochodzenia autorów publikacji w bazach: WoS oraz SCoPuS w latach 1959–2020 na bazie wyszukiwania według słów „social market economy” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Tabela 2.4. Kraj pochodzenia autorów publikacji w bazach: WoS oraz SCoPuS w latach 1959–2020 na bazie wyszukiwania według słów „ordoliberalism” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Tabela 2.5. Ranking autorów indeksowanych w bazie WoS w latach 1959–2020 na bazie wyszukiwania według słów „social market economy” 51

Tabela 2.6. Ranking autorów indeksowanych w bazie WoS w latach 1959–2020 na bazie wyszukiwania według słowa „ordoliberalism” . . . . . 53

Tabela 2.7. Rozkład aktywności autorów publikujących wyniki badań nad społeczną gospodarką rynkową i teorią ordoliberalną . . . . . . . . . 54

Tabela 2.8. Racjonalizacja zachowań gospodarczych przez politykę kształtowania ładu gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Tabela 8.1. Kierunki myślenia neoliberalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162Tabela 9.1. Rady zakładowe w przedsiębiorstwach niemieckich (udział w %) . . 174Tabela 10.1. ocena przez studentów wybranych obszarów i działań na rzecz

rozwoju zrównoważonego rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189Tabela 10.2. ocena przez studentów celów Agendy na Rzecz Zrównoważonego

Rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191Tabela 10.3. ocena przez studentów Kompasu zmian systemowych dla rozwoju

zrównoważonego z Raportu Rzymskiego 2020 . . . . . . . . . . . . . 194Tabela 13.1. Przykłady stosowanych instrumentów wsparcia oraz ich cele . . . . 234Tabela 13.2. Instrumenty w ramach tarczy antykryzysowej . . . . . . . . . . . . . 251Tabela 13.3. Podstawowa charakterystyka epidemii CoVID‑19 w Niemczech

i w Polsce na 5 kwietnia 2020 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256Tabela 15.1. Społeczne cechy SGR na Białorusi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270Tabela 15.2. Rynkowe cechy SGR na Białorusi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271Tabela 15.3. Porównanie wyników według istotności zmiennych prorynkowych 273Tabela 15.4. Sposoby realizacji założeń SGR przez pracodawców . . . . . . . . . . 274

Indeks nazwisk 315

indekS nazWiSk

AAdamiecki Karol 291Adenauer Konrad 4, 125–126, 168, 181,

184–185, 199, 281, 290, 339, 340Adler David 162, 215, 285Akbulaev Nurkhodzha 231, 277Akerlof George A. 27, 277Akman Pinar 53Aliyev Vasif 231, 277Anderson Roy M. 232, 244, 277Angang Hu 162Apolte Thomas 267, 277Arak Piotr 25, 277Arnold Martin 150, 284Ashworth Madison 232, 234, 287Atkeson Andrew 232, 277Atkinson Anthony B. 36, 277Azoulai loïc 51

BBachman Daniel 232, 277Balcerowicz leszek 71, 267, 277Bałtowski Maciej 24, 29, 112, 277, 287Bardi ugo 121, 277Batista Milan 232, 277Beck ulrich 12, 77, 278Behr Timo 223, 278Beksiak Janusz 267, 278Bendyk Edwin 111, 117, 120–121, 278,

292Bennis Warren 83, 278Berghahn Volker Rolf 51Bergson Henri 80Bernheim Douglas 133, 278Bibow Joerg 53Biden Joe 13, 138Blanchard olivier 131, 278Blaug Mark 159, 278Bloom David E. 231, 278

Blyth Mark 215, 278Błaszczuk ‑Zawiła Marzenna 271, 278Bocksch René 147, 278Bofinger Peter 229, 244, 279Bokajło Justyna 8, 215–228, 279, 300,

307, 339Bolsonaro Jair 99Bolton John 134, 279Bonefeld Werner 51–54Borys Tadeusz 183–184, 187, 279Bown Chad P. 135, 279Böhm Franz 162Brandt Willy 96Braunberger Gerald 153, 279, 293Bremmer Ian 106–107, 279Brunnermeier Markus 131, 284, 340Brzeziński Michał 216, 279Buchmann Nina 133, 278Burchard ‑Dziubińska Małgorzata 183,

279Bushey Claire 127, 279

CCanning David 231, 278Carter Jimmy 95, 97Cavallo Alberto 137, 279Chang Cheng ‑Shang 232, 279Chen yi‑Cheng 232, 279Chmielak Anna 277, 286Collier Paul 20, 279Colt Samuel 94Conti ‑Brown Peter 142, 280Crespy Amandine 223, 280Crouch Colin 280Cummings Dominic 98Currais luis 231, 285Cypryański Piotr 284Czaja Stanisław 182–183, 187, 279–280Czempiel Ernest ‑otto 219, 289

Indeks nazwisk316

DDafermos yannis 152, 280Dauderstädt Michael 222, 280Davies William 53De Castro Carlos Armando 232, 280Decker Frank 144, 280Deleuze Gilles 6, 79–83, 280, 283, 296,

304Delong J. Bradford 162, 280Dębowska Maria 176, 280Dietzfelbinger Daniel 51Dobija Dorota 173, 280Dobija Mieczysław 293Dold Malte 53Draghi Mario 147, 223Dullien Sebastian 61, 229, 244, 279–280Duncan Christopher 231, 280Durand Martine 31, 291Duterte Rodrigo 99

EEbner Alexander 291Elderson Frank 150, 280Emmler Helge 174, 280Engelmann ‑Martin Daniela 51–52, 314Engels Friedrich 92Enrii Andrea 150Erhard ludwig 30, 33, 56–63, 66–70, 72,

120–121, 162, 185, 266, 269, 271, 281, 283–284, 294, 342

Erhard Philipp Wilhelm 57Eucken Rudolf 57Eucken Walter 33–34, 40, 50, 56–57,

59–62, 65–66, 69–72, 116, 162–163, 185, 217, 269, 281, 294, 342

Evans David 232, 281

FFamielec Józefa 7, 181–195, 271, 281,

299, 306, 339Fargnoli Raffaele 226, 282Felbermayr Gabriel 229, 244, 279Felice Flavio 50–51, 53Felser Winfried 226, 290Fernando Roshen 231, 244, 286

Fiedor Bogusław 24, 224, 282, 286Finnoff David 232, 234, 287Fisher Irving 145Fitoussi Jean ‑Paul 31, 291Flaaen Aaron 137, 282Ford Gerald 95, 97Foucault Michel 53–54Franzen Jonathan 160Freitas ‑Groff Zach 133, 278Friedman Milton 7, 64, 141–142, 145,

162Fritsche Jan Philipp 232, 282Fuest Clemens 229, 244, 279Furman Jason 127, 129, 282

GGabor Daniela 280Galbraith John Kenneth 24, 282Galloway Scott 20–21, 25, 36, 282Gautam Sneha 233–234, 282Gawel Erik 243, 282Gebhardt von Heinz 232, 282Gerbrandy Anna 51Gertz Geoffrey 136, 282Gibb Andy 51Gini Corrado 262Goldschmidt Nils 50–51, 53Goodhart Charles A. 144, 280, 282Gopinath Gita 137, 279Gorynia Marian 24, 216, 279, 282, 286Gostomski Eugeniusz 7, 167–179, 299,

306, 339Greenspan Alan 142Greeven Mark J. 36, 283Greive Martin 20, 283Grout Paul A. 267, 283Guattari Felix 81–82, 280Gunderson James l. 51

HHabermann Gerd 59, 283Haltiwanger John 268, 283Hardt łukasz 24, 282Harms Patrick Christian 232, 282Hartman Jan 186, 283

Indeks nazwisk 317

Haughton Andre 232, 283Hausner Jerzy 162–163, 283Haussmann Georges ‑Eugène 93Havics Andrew 231, 283Havlik Annika 149, 283Hayek von Friedrich August 12, 59,

69–71, 80, 87–89, 162–163, 283, 342Heath Edward 96Heesterbeek Hans 232, 244, 277Heilmann Sebastian 53Heinemann Friedrich 149, 283Helwig Niklas 223, 278Henkel Hans ‑olaf 222Hens luc 233, 282Herer Michał 80, 283Hertner Isabelle 220–221, 283Hertz Noreena 21, 36–37, 283Heydel Adam Zdzisław 342Hien Josef 53, 284Hockuba Zbigniew 216, 279Hohmann Karl 281Hollingsworth T. Déirdre 232, 244, 277Holubava Volha 274, 284Hortaçsu Ali 137, 282Hunold Albert 283Husserl Edmund 57, 69Hüther Michael 229–230, 244, 279, 284

IImöhl Sören 239, 284Ivanov Angelika 239, 284

JJabłoński Adam 160, 284Jackson Gregory 51Jajszczyk Andrzej 186, 284Jakab Zoltan 144, 284James Harold 6, 91–100, 131, 137, 284,

296, 304, 339James Marzenna 6, 125–139, 297, 305,

340Jan Paweł II 176, 284Jenkins Andrew 267, 283Jirjahn uwe 175, 284Johnson Boris 98–99, 130

Jurczuk Anna Edyta 5, 15, 21, 39–72, 120–121, 289, 295, 303, 340

Jürgens ulrich 220, 284

KKaczmarek Tadeusz T. 175, 284Kaleta Józef 342Kamińska Katarzyna 9, 229–258, 301,

308, 340Karsten Siegfried G. 50–51Kelly Kevin 35, 284Keynes John Maynard 7, 12–13, 28, 39,

56, 60, 66, 141, 216, 266, 280, 284Khalaf Roula 150, 284Kiełczewski Dariusz 279Kindleberger Charles P. 137, 284Kleer Jerzy 187, 285Klein Noami 162Klinkenberg Don 232, 244, 277Knopf Hans Joachim 51–52Kolb Melina 135, 279Kolev Stefan 53Koładkiewicz Izabela 173, 280Kołodko Grzegorz W. 20–21, 24–26, 29,

31, 37, 110, 114, 162–163, 277, 285–287, 289, 293

Krahé Maximilian 215, 285Krieger Tim 53Krugman Paul 15, 20, 22, 26–28, 34, 285,

287Krupp Alfred 94Krupp rodzina 173Krupski Rafał 162, 164, 285, 291Kukliński Antoni 24, 285Kulińska ‑Sadłocha Ewa 9, 229–258, 285,

301, 308, 340Kumhof Michael 144, 284Kunder Milan 71Kushner Jared 98Kwaśnicki Witold 24, 290Kwiatkowski Grzegorz 112, 277

Llagarde Christine 116, 150, 224, 284–285landau Jean ‑Pierre 131, 284, 340

Indeks nazwisk318

lane Philip 147, 285laschet Armin 228laufer Arthur 162le Maire Bruno 225lee Dave 127, 279legarde Christine 223lehmann Paul 243, 282lerven van Frank 280lesch Hagen 174, 285leyen von der ursula 162, 225lipiński Edward 155, 342lis Stanisław 287litterman Bob 151liu Tzu‑Hsuan 232, 279lópez ‑Casasnovas Guillem 231, 285

Łłukaszenka Aleksander 71łukin Siergiej 9, 259–263, 301, 308, 340

MMallien Jan 147–148, 285Mammadov Ilkin 231, 277Marcussen Martin 51–52Marx Karl 92Matthews Dylan 145, 286Matthijs Matthias 53–54Maxwell Robert 95Mazur Barbara 277Mazzucato Mariana 29, 286Mączyńska Elżbieta 4–5, 11–16, 19–38,

126, 162, 185, 187, 225, 279, 282, 286, 289–290, 293, 295, 303, 341

McConnell Mitch 130McGovern George 97Mckibbin Warwick J. 231, 244, 286Mcleay Michael 144, 286Mcnamara Kathleen 53–54McNay lois 53Mechtenberg Theo 267, 286Merkel Angela 8, 215–228, 277, 283, 288,

300, 307–308Milbradt Georg 8, 199–214, 307, 300, 341Mirowski Philip 24–25, 287Mises von ludwig 162

Miskimmon Alister 220–221, 283Misterek Fokko 174, 280Miszewski Maciej 6, 103–122, 185, 287,

297, 305, 341Mitchel John 93Mizobata Satoshi 118, 287Modi Narendra 99Modliński Artur 291Moszyński Michał 66, 70, 287, 289Muhs Karl 289Müller ‑Armack Alfred 51, 70, 216, 218,

221, 226, 269, 294, 342Müller ‑Jentsch Walther 51Münchrath Jens 28, 287Munsterman Ruben 150–151, 291Muro Mark 127, 287

NNanus Burt 83, 278Napoleon III 93Napoléon louis 93Nash John Forbes Jr. 215Nedergaard Peter 53Neiman Brent 137, 279Newbold Stephen C. 232, 234, 287Nicholls Anthony J. 51Nietzsche Friedrich 80Nikolaidi Maria 280Nixon Richard 95–97Nobl Alfred 20, 22, 26, 57

Oo’Brien Robert C. 132o’Dell Kennedy 129, 288ocasio ‑Cortez Alexandra 162–163odyseusz 142okun Arthur 97oppenheimer Franz 58, 66otero Sebastián 133, 278over Mead 232, 281

PPadhi Balakrushna 234, 288Pahlavi Mohammad Reza Shah 96Parthieu Sandra 239, 256, 288

Indeks nazwisk 319

Paweł VI 176, 288Pawloff Adam 280Peukert Helge 291Phelps Edmund S. 61Piketty Thomas 25, 115, 288, 291Pinochet Augusto 96Playfair lyon 94Plehwe Dieter 24–25, 287Pompidou Georges 96Pontusson Jonas 52Poskrobko Bazyli 187, 279–280, 288Poskrobko Tomasz 187, 279Pośpiech Ewa 266, 288Pottinger Matthew 132Praet Peter 147, 285Prahalad Coimbatore Krishnarao 158,

288Prandecki Konrad 187, 285Prollius von Michael 50–51Putnam Robert D. 220, 288Pühringer Stephan 219, 221, 288Pysz Piotr 4–5, 11–16, 19, 21–22, 25, 30,

39–72, 120–121, 126, 162, 175, 187, 217, 269, 277, 281, 284, 286, 288–290, 295, 303, 341

QQureshi Zia 128, 289

RRadia Amar 144, 286Ratajczak Marek 24, 105–106, 289Rathenau Walter 56Raupach von Hans 217, 289Raworth Kate 15, 29–32, 289Reagan Ronald 97, 162Reinhard Blum 42Revel Jean ‑François 96Rickert Heinrich 220Riegert Bernd 225, 289Rifkin Jeremy 35, 289Risse Thomas 51–52Rist Gilbert 27, 104, 111, 289Rivera Berta 231, 285Rodrik Dani 23–24, 289

Rogall Holger 183, 289Roosevelt Franklin Delano 29Roscher Klaus 51–52Rosenau James N. 219, 289Roy Shohini 234, 289Röpke Wilhelm 63, 85, 116, 162, 218, 226,

289, 342Rueda David 52Rupp Joachim 220, 284Rutkowska ‑Tomaszewska Edyta 24, 290Rüstow Aleksander 63, 162, 218, 226,

262, 342Rzeńca Agnieszka 183, 279

SSachs Goldman 151Sachs Ignacy 30–31, 290Sarkozi Nikolas 223Sattelberger Thomas 226, 290Schafer D. Paul 53Scharpf Fritz W. 51–52Schäuble Wolfgang 215Schepel Harm 51Schmidt Helmut 96Schmidt Vivien 223, 280Schmoller von Gustav Friedrich 59, 293Schnabel Isabel 148, 150–152, 290Schoenmaker Dirk 151Scholz olaf 225Schröder Gerhard 66Schüller Alfred 66, 290Schulz Justyna 7, 141–154, 298, 305, 342Schumpeter Joseph Alois 63, 290Schwab Klaus 35, 290Scott Susan 231, 280Sen Amartya 93, 162, 291Seneka 155Sevilla Jaypee 231, 278Shannon Gary W. 231, 290Shiller Robert J. 27, 64, 277, 284Shogren Jason F. 232, 234, 287Sick Sebastian 175, 290Siemers lars 232, 282Simmla Georg 220Siuda Piotr 186, 290

Indeks nazwisk320

Skąpska Elżbieta 9, 265–275, 278, 284, 290, 301, 309, 342

Skolimowski Piotr 150–151, 291Skóra Maria 175, 291Smejkal Václav 51Smith Adam 62Solow Robert 162Sombart Werner 217, 220, 291Sopińska Agnieszka 291Sorge Antonio 51Spiethoffa Arthur 219Starbatty Joachim 221, 291, 293Stefanicki Robert 165, 291Steinmetz ‑Jenkins Daniel 25, 291Stiftung ludwig Erhard 184, 185, 199,

284, 287, 294Stiglitz Joseph E. 20, 30–31, 162, 291Stock Richard 266, 291Strabatty Joachim 222, 283Strange Roger 232, 291Strauß Marina 225, 291Streeck Wolfgang 53Summers lawrence H. 131, 291Stützel Wolfgang 281Südekum Jens 229–230, 244, 279, 291Szambelańczyk Jan 233, 285Szplit Andrzej 7, 155–166, 291, 298, 306,

342Szulczewski Grzegorz 5, 73–89, 296, 304,

342Szumski Wiesław 183, 292

TTainter Joseph A. 108, 292Taleb Nassim Nicholas 23, 79, 292Tang Jenny 137, 279Thatcher Margaret 162Thomas Ryland 144, 286Thunberg Greta 162Thunström linda 232, 234, 287Thyssen rodzina 173Tintelnot Felix 137, 282Tokarczuk olga 121, 292Trump Donald 6, 98–99, 126, 128, 130–

138, 278–279, 282, 293, 297–298, 305Tutika Triveni 234, 288

Uunni Jeemol 292

VVolcker Paul 142

WWaelde Thomas W. 51Warufakis Janis 162Wasylczyk Piotr 186, 290, 293Watrin Christian 281Weber Christoph S. 222, 293Weber Max 158, 219Weder di Mauro Beatrice 229, 244, 279Wei Wei 36, 283Weidmann Jens 146, 293Weippert Georg 217Weizsäcker von Ernst ulrich 20, 293Wiebe Frank 147–148, 285Wiener Norbert 64Wijkman Anders 20, 293Wilkin Jerzy 24, 293Willgerodt Hans 281Williamson oliver E. 159, 293Willoughby Jason 231, 290Wilson Harold 96Winkel Harald 59, 293Wolff Michael 134, 293Woodward Bob 132–133, 293Woźniak Michał Gabriel 115–116, 267,

293Wucker Michele 82–83, 293Wünsche Horst Friedrich 59, 62, 294

Yyellen Janet 98young Brigitte 51, 53

ZZacher lech W. 184, 294Zalewska Anna 267, 283Zawojska Aldona 162, 294Zieliński Kazimierz 287Zweig Ferdynand 342

Indeks rzeczowy 321

indekS rzeczoWy

Aanaliza(y) 13–15, 23, 29–30, 41–42, 45, 55, 110, 149

aktów prawnych dot. CoVID‑19 231amerykańskich doświadczeń 297białoruskiego modelu gospodarczego 259, 301bibliometryczna 41, 295Bundesbanku 144CoVID‑19 14dynamiki wzrostów zakażeń 247działań antykryzysowych 231, 255działań antypandemicznych 14działań instytucjonalnych 14działań podejmowanych przez państwo 87działań politycznych 14działań Polski, Niemiec i Białorusi 14działań rządów Polski i Niemiec łagodzących skutki ekonomiczne pandemii 230działań społeczno ‑gospodarczych 14ekonomicznych skutków pandemii 231empiryczna 14, 230ewolucji roli polityki monetarnej 298faktów 58funkcjonowania gospodarki rynkowej 71idei niemieckiej szkoły historycznej 215koncepcji ekonomii obwarzanka 15, 22koncepcji nowego pragmatyzmu 29koncepcji roli państwa według Hayeka 89konsekwencji restrukturyzacji oświaty i szkolnictwa wyższego w Polsce 186krajowych planów inwestycyjnych 226kryzysów lat 40. i 70. XX w. 297literatury przedmiotu 22ładu społeczno ‑gospodarczego 60–61mechanizmu kredytu 144–145merkelowskiego profilu dyskursu 219narracji Angeli Merkel 215–216, 300naruszeń ładu 296niechlubnej spuścizny neoliberalizmu 20, 29pandemicznych doświadczeń 14pogłębiona 15porównawcza 14, 217, 272porównawcza kryzysu finansowo ‑ekonomicznego 2008+ i koronakryzysu 221

Indeks rzeczowy322

presji grup nacisku i grup interesów 34przeciwdziałania społeczno ‑gospodarczym absurdom współczesnego świata 30przejawów kryzysogennego spękania, chwiejności i nieładu współczesnego

świata 22–23przemian cywilizacyjnych 22publikacji dot. SGR i ordoliberalizmu 44publikacji naukowych 41rekomendowanych zmian sposobu myślenia o gospodarce i ekonomii 34rozkładu ośrodków naukowych 49skutków zmian w podejściu do polityki monetarnej 141społecznej gospodarki rynkowej 15, 22strategii niemieckiego zarządzania w strefie euro 218sytuacji kryzysowych (pandemii) 165szeregów czasowych 41teoretyczna 183–185, 187, 193teorii ‑zombie 28u Manna Whitney’a 272wymogów nowego podejścia do nauk ekonomicznych 163wyników gospodarczych 231wyzwań, wymogów, szans i ograniczeń systemowych 22założeń Szkoły Fryburskiej 215

Angela Merkel 215–228, 300, 307

BBiałoruś 14, 71, 259–263, 265–266, 270–275, 301błędy

decyzji fiskalnych 221informacyjne 159konstruktywistycznego racjonalizmu 69kształtowania rzeczywistości 14, 21metodologiczne 60pomiaru 30, 37poznawcze 23przeświadczeń 105w alokacji kapitału 221w ocenie 146w ordoliberalnej wykładni 300w procesie gospodarowania 268w twierdzeniach 145

Cchaos 11, 14, 19–20, 73–89, 96, 155–166, 296, 298, 304, 306

definicyjny 25deterministyczny 81terminologiczny 183współczesnego świata 14, 19

Indeks rzeczowy 323

chaosmos 81, 83CoVID‑19 14, 19, 21, 72–73, 91–92, 98, 100–101, 103, 125–139, 141, 143, 155–157,

165, 184, 201, 218, 229–232, 236–238, 243, 245–250, 252, 255–256, 295–301, 303–308

czwarta rewolucja przemysłowa 22, 34–37, 295

Ddeterminanty

nierówności płacowych 52przemian 35

dług 149, 267osób fizycznych 242publiczny 156–157, 232, 235, 239, 245, 252, 254–255, 257, 301rządowy 148wspólny 225

doktrynyliberalizmu 11neoliberalizmu 11, 20–22, 24–26, 28, 78–79, 84ordoliberalne 76reaganizmu 78SGR 41–42thatcheryzmu 78

Eekonomia 20, 22–27, 32, 34, 37, 44–47, 57–59, 63, 71, 182–183, 187–189, 215–216,

262XX w. 32XXI w. 30behawioralna 24ekologiczna 183ewolucyjna 24głównego nurtu 23–24, 184heterodoksyjna 24instytucjonalna 159, 184, 216–218koncepcja współzależności ładów 222kosztów transakcyjnych 159manipulacji i oszustwa 27neoklasyczna 23–24, 27, 32, 182–184, 216neoliberalna 162nowego pragmatyzmu 31obwarzanka 15, 22, 29–30, 32–34, 37–38ortodoksyjna 23–24, 28, 161–162podażowa 162polityczna 141–154, 217, 226pozbawiona uniwersalizmu i schematyzmu 216

Indeks rzeczowy324

realna 141smithowska 23społeczna 251strefa euro 222sytuacja kraju 168, 253tłumu 78, 85trudna sytuacja 177współczesna 227zrównoważonego rozwoju 182, 184

ekonomicznadebata 15, 21dywergencja w strefie euro 223edukacja 274efektywność 216, 221, 272kondycja 268polityka 259prawda 28przewaga 109schematyzacja i standaryzacja 218stabilizacja 219sytuacja 231teoria 20, 23–24, 27–28, 30, 44, 57–58, 183, 221wyobraźnia 27

ekonomicznebadania 27czasopisma 46–48decyzje 143działania 193, 226funkcjonowanie 62idee 26, 215inwestycje 225metody zarządzania oszczędnościami obywateli 263modele 150myślenie 32, 60, 162, 219nauki 69, 71, 163, 220niekwestionowane zalety 178nierówności 108nowe osiągnięcia 266obszary 193panowanie 86perspektywy 12podejście Merkel 219posunięcia i decyzje 121powiązania 263publikacje 15, 21, 44równoważenie wartości 185

Indeks rzeczowy 325

rozwarstwienie 118rozwiązania sytuacji (po‑)kryzysowych 220skutki bezrobocia 234skutki pandemii 230–231środowiska 151teorie 216trudności 240, 256uczelnie 188zarządzanie 221zjawiska 28

ekonomiczni myśliciele 32ekonomicznie słabsze warstwy społeczne 67ekonomiczny

człowiek 32dorobek 13dyskurs 25interes 168kryzys 117, 229–230kryzys koronowy 221postpandemizm 155–166przestój 250rachunek 34

eksperyment badawczy 181–195, 299Europejski Bank Centralny (EBC) 78, 141, 143, 146–153, 221, 223–226, 231, 236, 298

Ffinanse zrównoważonego rozwoju 150, 181, 299

GGilles Deleuze 79–83, 280, 283, 296, 304gospodarka 13–14, 19, 27, 29, 31–32, 34–35, 41–42, 52, 59, 61–62, 65, 68, 70, 74,

77–78, 82, 86–87, 103–109, 112, 114, 117, 121, 146, 151, 153, 155–156, 162, 167–168, 181–182, 184–187, 189, 220–221, 224, 226–227, 230–231, 239–240, 243–245, 248, 250, 252–253, 255–257, 259, 263, 265, 267–268–270, 273–274, 297–300

4.0 35XX‑wieczna 32XXI‑wieczna 32białoruska (Białorusi) 259–263, 265, 269, 271–273, 275, 301centralnie planowana 267cyfrowa 233dotknięta koronawirusem 146europejska 224finansowana 234globalna 103–122, 295, 297kapitalistyczna 56, 267

Indeks rzeczowy326

klasyczna 110konkurencyjna 63, 65–68, 269liberalna 70niemiecka (Niemiec) 41, 44, 70–71, 239, 243–245nowa 35, 115odbudowująca się po kryzysie finansowym 223odmrażana 233, 246odpadami 174oparta na ograniczeniach 122oparta na wartościach i zaufaniu 163oparta na zasadach „ekonomii tłumu” 85otwatra 61–62pandemiczna 103–122, 297polska (Polski) 71, 156, 252, 266, 268–269, 271, 273postkapitalistyczna 117prywatna 70przyszłości 37rynkowa 13, 15–16, 19, 21–22, 29–30, 33–34, 37, 39–56, 62–71, 110, 120–121,

146, 159–162, 165–179, 217, 226, 259–263, 265–275, 295–297, 299, 301społeczna 14–16, 19, 21–22, 29–30, 33–34, 37, 39–56, 160–162, 167–179, 217,

259–263, 265–275, 295–297, 299, 301społeczno ‑ekologiczna 159, 162, 165–166, 298strefa 31strefy euro 143uE (unijna) 43, 156, 224–225ultraliberalna 105ustabilizowana 267uzdrawiana 234wojenna 70wolnorynkowa 36współczesna 19wyżej rozwinięta 109zachodniej części Niemiec 70zamrożona 105–106, 109, 117, 143, 233zdrowa 165zglobalizowana 28zhumanizowana 227zintegrowana 32zrównoważona 190–191

Hhandel 106, 174, 267

detaliczny 234, 261światowy 296uprawnieniami do emisji Co2 243wolny 162

Indeks rzeczowy 327

zagraniczny 261–262, 268, 297–298harmonijny rozwój 15, 21, 28–29, 30–32, 37

Iimperializm ekonomii 24

Kkonflikt(y) 76, 152, 165

handlowe 298interesów 154międzypokoleniowe 257, 301podziałowe 64–65pomiędzy pracodawcami a pracobiorcami 114, 167–168społeczne 65w przedsiębiorstwie 176

kryzys(y) 14, 21, 28–29, 79, 83, 104–105, 110, 112, 117, 143, 145–146, 149–150, 178, 181, 185, 240, 244–245, 253, 295–296, 299

2008+ 219bankowy 142, 144cywilizacyjny 109długu publicznego 235ekologiczny 110, 164ekonomiczno ‑społeczny 217ekonomiczny 117, 221, 229–230energetyczny 110, 142finansowo ‑ekonomiczny 2008+ 215, 218, 221, 227, 300finansowy 42, 178, 218–220, 223finansowy z 2008 r. 21, 28, 143, 217, 296globalny 121, 165, 230głęboki 164gospodarczy 13, 72, 103, 178, 181–182, 184–186, 297humanitarny 224instytucjonalny 222klimatyczny 110, 121, 155kolejny głęboki 29kompleksowy 72koronowy 218, 221, 223, 227kształcenia 186lat 40. i 70. XX w. 297makroekonomiczne 222migracyjny 222na rynku pracy 245nauki 186obecny 230, 244–245oszczędności 28

Indeks rzeczowy328

pandemiczny 14, 21, 25, 28–29, 35, 143, 147, 156, 161–165, 181, 224, 236, 248, 260, 297

polityczny 121, 222, 297polityki austerity 28popandemiczny 146–147poprzednie 14, 21powtarzalności 186społeczny 72, 297spowodowany problemami z zaopatrzeniem 297szkoły historyczno ‑etycznej 58światowy 21totalny współczesnego kapitalizmu 40uE 2008+ 215w nauce 182, 186walutowo ‑finansowy 154wiarygodności 186wiedzy 185wieloaspektowy 109–110współczesny 44wzrostu gospodarczego 222z lat 1929–1933 21, 29z pierwszych lat XXI w. 118zadłużeniowy 153, 222zarządzania 186zaufania między kontrahentami 273zdrowotny 181, 224, 232

Łład 15, 21, 24, 57, 60, 62, 69, 73–89, 163, 216, 218, 220, 227, 295–296, 300

demokratyczny 65dotychczasowy 76, 83ekonomiczny 222, 298etyczny 75gospodarczy 33, 59–66, 69, 71–72, 112, 163, 185, 217, 218, 271, 297gospodarki i przedsiębiorstwa 220gospodarowania 160–162instytucjonalny 222konkurencyjny 33, 57, 59, 62, 65–66, 69–72, 162korporacyjny 175, 220krajowy 222moralny 75niemiecki 220nowy („New Deal”) 29, 163Ordnungspolitik 217ordoliberalnej SGR 40polityczny 65

Indeks rzeczowy 329

ponadnarodowy 222rynkowy 59, 65, 71SGR 60społeczno ‑ekonomiczny 11społeczno ‑gospodarczy 15, 33, 57, 60, 70, 181, 295społeczny 77, 222spontaniczny 70, 163, 185stanowiony 70, 155–166, 298stary 83strefy euro 215–228, 300walutowy 218wolności gospodarczej 218zielony (The European Green Deal) 84–85, 117, 155, 162–163, 165, 223, 225,

228zrównoważony 228

Mmeandry ekonomii 23metamorfoza 12model 27, 41, 100, 126, 159, 164, 295, 301, 303, 306, 308

bankowy 150białoruski 71, 259biznesowy 78, 157, 258centralnego sterowania 268demontażu 164działania państwa 87ekonomiczny 150epidemiologiczny 232gospodarczy 71, 259gospodarczy Białorusi 301gospodarki 41, 52gospodarki Niemiec 71kapitalizmu 14, 19, 35konkurencji doskonałej 57, 65, 69leseferystycznego liberalizmu 87liberalnej gospodarki 52ładu konkurencyjnego 57ładu spontanicznego 70matematyczny 32myślenia 81nadzoru fiskalnego 224nauk ekonomicznych 69neoklasyczny 65, 69neoliberalny 14New Green Deal 166niemiecki partycypacji 176

Indeks rzeczowy330

odpowiedzialności politycznej i efektywności finansowej 226oparty na ekosystemach gospodarczych 194pandemii 230państwa opiekuńczego 66partycypacji pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami 168po‑PKB‑owskiego rozwoju 31post‑PKB‑owski (Beyond GDP Economy) 33rozsądnego rynku 183rynku 65SIR (Susceptible Infected Resistant) 232społecznej gospodarki rynkowej (SGR) 42, 52, 266, 269, 275, 295, 301społecznej gospodarki rynkowej na Białorusi 263społeczno ‑ekologicznej gospodarki rynkowej 298społeczno ‑gospodarczy 31, 266strategiczny VuCA 83teoretyczny 69teoretyczny koncepcji chaosmosu 83ustrojowy 295ustroju gospodarczego 37ustroju społeczno ‑ekonomicznego 161ustroju społeczno ‑gospodarczego 35–36wolnorynkowy 14

Nniezależność 142, 145

banku centralnego 141–143, 145, 149, 152–154, 252, 298fiskalna 219instytucjonalna 142polityczna 219

nauka 42, 73, 76, 159, 182, 186„dobra” i „zła” 186ekonomii 11, 33, 56–57, 59, 69, 71, 163, 220katolicka 42, 176klasycznej ekonomii smithowskiej 23Kościoła Katolickiego 176o biznesie i zarządzaniu 45polityczna 44społeczna 42, 176, 216, 227w uSA 142

Nowy ład Ekologiczny 163, 298Nowy Zielony ład 84–85, 117, 155, 162–163, 165, 223, 228, 298

Oordoliberalizm 14, 21, 24–25, 39–45, 47, 49–50, 53–56, 72, 78, 85, 110, 116, 120–121,

161–162, 215–218, 221–223, 296, 300

Indeks rzeczowy 331

Ppandemia 15, 19–21, 26, 28, 30, 35, 39, 73–79, 82–89, 91–92, 98–101, 103–120,

125–131, 133–135, 138, 141, 143, 147, 150, 155–165, 184–186, 199–202, 204–206, 208–211, 213–228, 230–245, 247–248, 250, 252–258, 295–298, 300–301, 303–308

CoVID‑19 14, 21, 72, 98, 101, 103, 127, 133, 135, 141, 155–157, 165, 184, 215–228, 230, 236, 243, 245, 247–248, 250, 252, 295, 297–299, 303–308

globalna 13grypy hiszpanki 87koronawirusowa 19, 248, 298ładu etycznego 75najnowsza 82SARS‑CoV‑2 217, 219, 223tax corona reserve 241

polityka 21–22, 26, 39, 65, 110, 113–114, 117, 149, 153–154, 184–186, 219, 300aktywna 86antykryzysowa w Niemczech 44austerity 28ekonomiczna 146, 259ekspansywna 221energetyczna 243fiskalna 115, 141–143, 226, 233–234, 240, 298globalnego sterowania gospodarką 60–61gospodarcza 31, 34, 39, 57, 59–60–62, 66–67, 69, 78, 110–111, 115–116, 120,

216, 218, 234, 266, 269, 297gospodarcza na Białorusi 259gospodarcza Niemiec 43gospodarcza SGR 66gospodarcza uE 150handlowa 234keynesowska 60klimatyczna 141, 151–152, 243, 298kredytowa banków 235kształtowania ładu gospodarczego 60, 62–66kształtowania ładu SGR 60ładu 216–217, 220, 300ładu ordoliberalnej SGR 40monetarna 34, 141–154, 240, 298nowej szansy 251ochrony środowiska 251oparta na zasadzie subsydiarności 113oszczędności 215oszczędnościowa 221państwa 86pieniężna 142, 224, 234pokryzysowa 219po‑PKB‑owska 31

Indeks rzeczowy332

proponowana 219przedsiębiorstwa 161publiczna 73–89, 187, 296Rosji 270rozważna 105rozwoju 110rynku pracy 113rządów 105–106SGR 56, 58, 66, 69, 72socjalna 68, 113, 118–120społeczna 218społeczno ‑gospodarcza 11, 13, 20, 22, 26, 28, 34, 39–40, 42, 57, 72, 110, 168stabilizacyjna 70, 257, 301stymulacyjna 27surowa 215świadczeń socjalnych 68unii Europejskiej (uE, unijna) 116, 150usług publicznych 114w skali globalnej 13w strefie euro 223w zakresie regulacji systemu finansowego 234wewnętrzna 272wolnościowego ładu gospodarczego 161zakupów obligacji 149zmniejszania deficytu budżetowego 26zmniejszania wydatków publicznych 28

protekcjonizm handlowy 296

Rrada nadzorcza 167–169, 172–173, 175–179, 299rada zakładowa 167–178, 299redundancja 155–166, 298

SSpołeczna Gospodarka Rynkowa (SGR) 13–16, 19–72, 103–122, 160–162, 167, 175,

178, 181, 184–185, 216–218, 259–263, 265–275, 295–297, 299–301społeczno ‑ekologiczna gospodarka rynkowa (S‑EGR) 72, 159, 162, 165–166, 181, 298strategia(e) 84, 116–118, 120, 157–158, 220, 297–298, 305–306

biznesowe 258„business as usual” 116byłego prezesa EBC 223CSR 160dotychczasowe 80dywersyfikacji 175działania zasad redundancji zasobów 156

Indeks rzeczowy 333

ekspansywna 223Europejskiego Banku Centralnego (EBC) 141, 146, 153gospodarcza 297jednoznaczne 108konkurencji 218łagodzenia/wychodzenia z kryzysu 104lizbońska 184„małych kroków” 220międzynarodowa 164monetarna w strefie euro 154na okres pandemii 112niemiecka zazrządzania 225niemieckiego zarządzania w strefie euro 218podatkowe 86polityki pieniężnej EBC 224polityki publicznej w dobie pandemii 73–89, 296przetrwania 116przetrwania cywilizacji europejskiej 109przyjęta wobec pandemii 105redundancji zasobów 166rozwoju ekonomicznego 298rywalizacji 218społeczno ‑gospodarcze 103, 217współpracy aktorów 218wzmocnienia kompetencji instytucji ponadnarodowych 218zachowań podmiotów mikroekonomicznych 66Zielonego ładu (The European Green Deal) 85zmniejszania liczby zakażeń 256zmniejszenia oddziaływania rynku na wspólną walutę 221zrównoważona 216zrównoważonego rozwoju 84zwalczania pandemii 232

strefa 247czerwona 247euro 142–148, 150, 152, 154, 215–228, 245, 253–254, 300francuska 59okupacyjna 59zielona 247żółta 247

studenci jako nośnik wiedzy 181–195, 299, 306–307system(y) 20, 29, 94–95, 117, 120–121, 152, 157, 161, 206, 217, 303, 306

administracyjno ‑nakazowy 265banków centralnych 152bankowy 142, 150, 257Bretton Woods 142cen 34

Indeks rzeczowy334

darmowego doradztwa 86demokratyczny 154edukacji rynku 182edukacyjny 118finansowy 234, 249, 251gospodarczy 117, 176gospodarowania 185gwarantowania depozytów 227immunologiczny człowieka 39konkurencji 268kontraktowania zagranicznej siły roboczej 119monitorowania 226neoliberalny 121operacyjne 36opieki zdrowotnej 84, 225, 240, 243, 251partycypacji pracowników w zarządzaniu 176, 178podatkowy 118, 240podatny na pandemię 20prawa 158profilaktyki zdrowotnej 114przepływu wody w instalacji wodno ‑kanalizacyjnej 32rad pracowniczych 179reguł 219regulacji 145społeczno ‑ekonomiczny 121społeczno ‑gospodarczy 14–15, 19–38, 104, 232, 295swobodnie kształtowanych cen 267systemowy 145wartości 110współdecydowania pracowników 167, 175, 177–178, 220, 299wynagrodzeń 178zabezpieczenia dla osób poszukujących pracy (SGB II) 242Zachodu 20

Tteoria 28–29, 161

chaosu 81ekonomii (ekonomiczna) 20, 23–28, 30, 32, 37, 44, 57–58, 121, 183, 216, 221,

297etyczna 44Keynesa 28, 39, 141ładu konkurencyjnego 72ładu społeczno ‑gospodarczego 57makroekonomiczna 62mnożnika 144monetarystyczna 145

Indeks rzeczowy 335

neoklasyczna 57, 162ordo 161–163ordoliberalna 40, 42–45, 48–50, 52–56, 72, 295–296propopytowa 28racjonalnych oczekiwań 23realnego cyklu koniunkturalnego 23–24rozmycia 79, 82skapywania (rickle ‑down theory) 26, 33w naukach ekonomicznych 69wielu szkół ekonomicznych i myślicieli 183wyboru publicznego 24zombies 26–28

turbulentne warunki 37

Uunia Europejska (uE) 13, 15, 22, 31, 37, 44, 103–104, 109, 112, 116–120, 145–146, 149,

156, 177, 215–216, 218, 223–225, 227, 237, 247, 252, 254, 260, 266, 295, 297

Wwarunki 28, 37, 52, 58, 63, 67, 83, 87, 103–104, 106, 109, 111, 114, 118, 145, 149, 151,

153, 194, 217, 222, 234, 247, 268aktualizacji wyceny należności 235BHP 274cyfrowego przełomu 36do rentownego funkcjonowania organizacji 263dominacji doktryny neoliberalnej 21finansowania 147–148, 251funkcjonowania gospodarki 121funkcjonowania przedsiębiorstw 77globalizacji systemy Zachodu 20godziwe 163gospodarki postpandemicznej 111implementacji koncepcji rozwoju zrównoważonego 187instytucjonalne dla wzrostu gospodarczego Europy 42konkurencji 241kredytu 251kryzysu 28legitymizacji przymusu 88legitymizacji restrykcyjnych działań państwa 88materialne egzystencji społeczeństwa 68modelowe 57niepewności 83niezależności 145normatywne 52nowych kombinacji czynników produkcji 64

Indeks rzeczowy336

nowych wyzwań 34odpowiednie 86ograniczenia w eksploatacji zasobów przyrodniczych 111otoczenia globalnego 110pandemiczne 21, 78, 103, 112pandemicznego kryzysu 29pogłębiających się nierówności 111polityczno ‑gospodarcze 52pomocy międzynarodowej 118popytu i podaży 267postpandemicznej gospodarki globalnej 103–122, 297powodzenia proponowanej polityki 117pracy i płacy 167–168, 170, 177, 299pracy i życia pracowników najemnych 168prywatnej własności 267przebiegu procesu gospodarowania 57przestrzegania przepisów higienicznych 237przetrwania cywilizacji 112recesji 26rozwiązywania problemów społecznych 266rynkowe 272, 274, 301rynkowego uczestnictwa 63sanitarne 190–191spłaty pożyczki 251spójności społecznej 216społeczno ‑kulturowe 52sprawnego działania 107strategii działania państwa 87–88traktatowe 222uprawiania biznesu 86utworzenia rady 169uzyskania równowagi 52wysoce turbulentne 37wzrostu gospodarczego 266wzrostu wydatków 253zagospodarowania przestrzeni miejskich 189zatrudnienia i pracy 115złe 86zmieniające się 298życia 86

współdecydowanie 219–220, 222, 225współdecydowanie pracowników 167–179, 299wychodzenie z kryzysu 104–105, 112, 164, 181, 186, 253, 299

Indeks rzeczowy 337

Zzmiany 42, 76, 104, 108, 110, 120–121, 141, 152, 155, 164, 171, 178, 185, 193, 223, 227,

230, 248, 265, 268, 270adaptacyjne 156cen w dłuższym okresie 108ceny energii 150CIT 251demograficzne 243długotrwałe 243dotychczasowego stylu życia 121formuły finansowania mediów 112formy działania 157gospodarcze 270, 301gospodarki rynkowej 275instytucjonalne 42, 104, 218, 221, 225, 227, 267istniejącej infrastruktury komunikacyjnej 163istotne 119, 178klimatyczne 141, 150, 154, 164, 190, 192koniunktury 108modeli kapitalizmu 35modeli ustroju społeczno ‑gospodarczego 35modelu nadzoru fiskalnego 223na Białorusi 265, 272, 275niekorzystne 244po 1989 r. 266podejścia do zarządzania epidemią 232polityczne 104, 120, 301polityki monetarnej 141, 152(po)pandemiczne 16, 19–38, 104, 295popytu 157, 232preferencji 234, 237radykalne unijnej polityki rolnej 85reguł fiskalnych 223rynkowego otoczenia 268rynku pracy 109skokowe poziomu cen 62społeczne 76, 104, 120, 301społecznej hierarchii wartości 76sposobu myślenia o gospodarce i ekonomii 34stóp procentowych 232struktur gospodarki 103, 297struktury instytucji społecznych 158struktury polskiej gospodarki 268systemowe 34, 182, 193–195, 269systemu społeczno ‑gospodarczego 21, 30, 295umożliwiające przywracanie ładu 21

Indeks rzeczowy338

ustrojowo ‑systemowe 15, 21w działaniach sektora B+R 158w energetyce 243w ilości pieniądza banku centralnego 144w obszarze inwestycji, produkcji, usług, automatyzacji i robotyzacji 155w podejściu do polityki monetarnej 141w polityce budżetowej 257w polityce fiskalnej 257w polityce gospodarczej 257w Polsce 267w programach edukacyjnych i oświatowych 158w przedsiębiorstwie(ach) 170–171, 252, 258w skali globalnej i lokalnej 16w specustawie 248w strukturze potrzeb konsumpcyjnych 258w technologii produkcji 171w zachowaniach społecznych 258wolumenu i dynamiki PKB 231współpracy 157zachodzące 103zwyczajów konsumpcyjnych 233

zombie 22, 26, 206, 295, 303zombie ‑idee 15, 23, 26–27, 29, 37, 295, 303zombie ‑teorie 26–28

Noty biograficzne Autorów 339

noty bioGraficzne autoróW

Dr Justyna Bokajło – adiunkt na Wydziale Nauk Społecznych uniwersytetu Wrocław‑skiego. W działalności naukowej koncentruje się na interdyscyplinarnych badaniach w zakresie politologii, ekonomii i stosunków międzynarodowych. Główne obszary zainteresowań: ekonomia instytucjonalna, teoria wyboru publicznego i cykle koniunktu‑ralne, gospodarka i polityka społeczna Niemiec ordoliberalizm i Społeczna Gospodarka Rynkowa, unia Europejska i procesy europeizacji, polityka energetyczna. Stypendystka i realizatorka grantów badawczych z ramienia m. in. Komisji Europejskiej, DAAD, Fun‑dacji Konrada Adenauera. Ekspertka Polskiej Komisji Akredytacyjnej.([email protected])

Prof. dr hab. Józefa Famielec – profesor nauk ekonomicznych, nauczyciel akade‑micki uniwersytetu Ekonomicznego oraz Wyższej Szkoły Zarządzania i Bankowości w Krakowie. Autorka (i współautorka) około 450 publikacji z ekonomiki przemysłu, ekonomiki i organizacji przedsiębiorstw, finansów przedsiębiorstw publicznych, funk‑cjonowania gospodarki komunalnej, ekonomii rozwoju zrównoważonego. Promotor 18 prac doktorskich, licznego grona dyplomantów i magistrantów. Twórca Katedry Finansów Rozwoju Zrównoważonego i wieloletni kierownik katedr, senator, prodziekan, kierownik studiów doktoranckich.([email protected])

Dr hab. Eugeniusz Gostomski, prof. UG – absolwent uniwersytetu Gdańskiego, specjalność handel zagraniczny. Profesor w Katedrze Biznesu Międzynarodowego uG w Sopocie. Prowadzi zajęcia dydaktyczne i badania w zakresie handlu zagranicznego, handlu morskiego, finansów i bankowości międzynarodowej. Autor i współautor licznych publikacji, m. in. książek: Bankowość międzynarodowa; Gospodarka Niemiec; Między‑narodowy handel morski; Źródła i sposoby finansowania przedsiębiorstw i Przewodnik bankiera.([email protected])

Prof. Harold James – urodzony w Bedford w 1956 r., jest brytyjskim historykiem specjalizującym się w historii Niemiec i europejskiej historii gospodarczej. Jest pro‑fesorem historii i międzynarodowych stosunków gospodarczych na uniwersytecie Princeton. Na początku swojej kariery badał nową niemiecką historię, zwłaszcza finanse i gospodarkę okresu międzywojennego. Do jego najważniejszych dzieł zalicza się książkę o Deutsche Bank, badania roli spełnianej przez Reichsbank (Bank Rzeszy) przy wywłaszczaniu mienia żydowskiego w czasach panowania narodowego socjalizmu oraz studium niemieckiej tożsamości. W ostatnich latach zajmował się gospodarczymi konsekwencjami współczesnej globalizacji, ze szczególnym naciskiem na porównanie

Noty biograficzne Autorów340

z uprzednimi próbami globalizacji, które zakończyły się zapoczątkowanym w roku 1929 kryzysem światowym. W 2018 r. wspólnie z Markusem Brunnermeier i Jeanem ‑Pierre landauem napisał książkę Euro: Walka kultur gospodarczych.([email protected])

Dr Marzenna James – doktor w zakresie polityki i stosunków międzynarodowych, wykłada na Wydziale Polityki oraz w Princeton School of Public and International Affairs uniwersytetu Princeton. Jest autorem prac na temat wpływów politycznych na międzynarodowe stosunki ekonomiczne, jak i artykułów, które ukazały się w Studia Polityczne, Kultura i Społeczeństwo oraz Project Syndicate. otrzymała tytuł doktora na Wydziale Polityki w Princeton university, gdzie wykłada od 1996 r.([email protected])

Dr Anna Edyta Jurczuk – adiunkt na Wydziale Ekonomii i Finansów uniwersytetu w Białymstoku. Autorka i redaktorka publikacji z zakresu teorii ładu gospodarczego, spo‑łecznej gospodarki rynkowej i ordoliberalizmu, w tym książek Stanowiony i spontaniczny ład gospodarczy w procesie transformacji systemowej Polski i byłej NRD; Spontaniczne i stanowione elementy ładu gospodarczego w procesie transformacji – dryf ładu czy jego doskonalenie? oraz Ład gospodarczy a współczesna ekonomia. Członek Polskiego Towa‑rzystwa Ekonomicznego oraz założycielka i członek Forum Myśli Instytucjonalnej.([email protected])

Dr Katarzyna Kamińska – adiunkt w Katedrze Badań Gospodarki Niemieckiej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Autorka publikacji z zakresu makroekonomii, eko‑nomii instytucjonalnej, polityki ochrony konkurencji i konsumentów, Społecznej Go‑spodarki Rynkowej i polsko ‑niemieckich stosunków gospodarczych.([email protected])

Dr Ewa Kulińska ‑Sadłocha – adiunkt w Katedrze Bankowości Instytutu Finansów na uniwersytecie łódzkim. Absolwentka Akademii Ekonomicznej w Poznaniu (obec‑nie uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu), dr nauk ekonomicznych, posiada ponad 20‑letnie doświadczenie dydaktyczne i organizacyjne jako nauczyciel akademicki, a także doświadczenie zdobyte w praktyce gospodarczej: bankowości, rachunkowości, czy controllingu. Autorka i współautorka licznych publikacji naukowych i popularno‑naukowych w zakresie finansów, zrównoważonego rozwoju oraz społecznej gospodarki rynkowej. Wielokrotna uczestniczka międzynarodowych seminariów nt. Społecznej Gospodarki Rynkowej.([email protected])

Dr Siergiej Łukin, prof. BUP – profesor Wydziału Zarządzania Międzynarodowego Białoruskiego uniwersytetu Państwowego (Mińsk, Białoruś); prezes Europejskiego Stowarzyszenia Badawczego „oikonomos” (Wilno, litwa).([email protected])

Noty biograficzne Autorów 341

Prof. dr hab. Elżbieta Mączyńska – profesor nauk ekonomicznych, związana ze Szkołą Główną Handlową w Warszawie; organizatorka i kierownik prowadzonych w SGH Po‑dyplomowych Studiów Wyceny Nieruchomości. Członkini Rady Naukowej Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN, Prezydium Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus”, Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN. Prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Specjalistka z dziedziny ekonomii, w tym analizy ekonomicznej, finansów i wyceny przedsiębiorstw, systemów gospodarczych oraz strategii rozwoju społeczno ‑gospodarczego. Autorka około 300 publikacji z tego zakresu. Kreatorka modeli predykcji bankructwa. Więcej informacji: http://prezes.pte.pl/.([email protected])

Prof. Georg Milbradt – urodzony w 1945 r.; ukończył studia ekonomiczne, prawni‑cze i matematyczne, habilitacja z ekonomii na uniwersytecie w Münster; następnie wykładowca ekonomii/finansów publicznych na uniwersytetach w Münster, Moguncji i osnabrück; w latach 1982–1990 skarbnik miasta Münster; w latach 1985–2010 profe‑sor nadzwyczajny nauk ekonomicznych, uniwersytet w Münster; w latach 1990–2001 saksoński minister finansów; w latach 2002–2008 minister ‑prezydent Saksonii; w latach 1990–2008 członek Rady Federalnej w Berlinie; od 2009 r. prof. nadzw. uniwersytetu Technicznego w Dreźnie; od 2010 r. członek, a od 2013 r. przewodniczący Forum of Federation w ottawie; od 2012 r. arbiter w sporach płacowych w niemieckich służbach publicznych; od 2013 r. wiceprzewodniczący Niemieckiej Rady Fiskalnej.(georg.milbradt@tu‑dresden.de)

Prof. dr hab. Maciej Miszewski – uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach (do 2018 r.), obecnie profesor honorowy tej uczelni. Autor prac podejmujących problematykę trans‑formacji gospodarczej i globalnych przemian gospodarki kapitalistycznej. Zwolennik odrzucenia paradygmatu ekonomii głównego nurtu oraz stosowania klasycznego insty‑tucjonalizmu w badaniach rzeczywistości społeczno ‑gospodarczej. Autor opracowań promujących ideę SGR. Członek Rady Naukowej PTE, współzałożyciel i członek Rady Naukowej Forum Myśli Instytucjonalnej.([email protected])

Dr hab. Piotr Pysz, prof. WSFiZ – profesor Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku. od roku 1982 czynny naukowo i dydaktycznie na terenie Niemiec i Polski. Autor ponad dwustu publikacji naukowych podejmujących problematykę transformacji systemowej, ordoliberalizmu i Społecznej Gospodarki Rynkowej (SGR) (w językach polskim, niemieckim, angielskim i rosyjskim). Najważniejszą publikacją jest wydana w 2008 r. w Wydawnictwie Naukowym PWN książka Społeczna Gospodarka Rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej. od ponad trzydziestu lat organizuje we współpracy z Polskim Towarzystwem Ekonomicznym coroczne międzynarodowe seminaria na temat SGR i jej funkcjonowania w Europie.([email protected])

Noty biograficzne Autorów342

Dr Justyna Schulz – absolwentka Germanistyki uniwersytetu Warszawskiego oraz nauk ekonomicznych na uniwersytecie w Bremie. Tytuł doktora nauk ekonomicznych uzyskała na uniwersytecie w Bremie. Punktem ciężkości badań i analiz są kwestie monetarne, ze szczególnym uwzględnieniem uwarunkowań strefy euro. od 2017 r. dyrektor Instytutu Zachodniego.(justyna.schulz@t‑online.de)

Dr hab. Elżbieta Skąpska – doktor habilitowany nauk ekonomicznych. Pracownik Ka‑tedry Zarządzania, Ekonomii i Finansów Wydziału Inżynierii Zarządzania Politechniki Białostockiej. Członkini Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego (PTE). uczestniczka polsko ‑niemieckich seminariów naukowych nt. Społecznej Gospodarki Rynkowej, odbywających się w Niemczech i w Polsce, organizowanych przez PTE i Fundacje: lu‑dwika Erharda oraz Konrada Adenauera. Jej główne zainteresowania naukowe dotyczą ekonomiki usług, przedsiębiorczości oraz wybranych aspektów społecznej gospodarki rynkowej.([email protected])

Prof. dr hab. Andrzej Szplit – absolwent Wyższej Szkoły Ekonomicznej we Wrocławiu (obecnie uniwersytet Ekonomiczny). W katedrze Finansów w 1979 r. pod kierunkiem rektora Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, prof. dr. hab. Józefa Kalety, obronił doktorat. W latach 1984–1990 przebywał na stypendium w Niemczech. W 1990 r. uzyskał stopień doktora habilitowanego nauk ekonomicznych w Wyższej Szkole Eko‑nomii w Berlinie. obecnie pracuje na stanowisku profesora uczelni w Wyższej Szkole Ekonomii, Prawa i Nauk Medycznych imienia profesora Edwardsa lipińskiego w Kiel‑cach. Kierował 3 grantami zagranicznymi i 2 krajowymi. W Polskim Towarzystwie Ekonomicznym pełni funkcje: prezesa Zarządu oddziału w Kielcach, członka Prezydium Zarządu Krajowego i przewodniczącego Komitetu okręgowego olimpiady Wiedzy Ekonomicznej. Jest przewodniczącym Sekcji Techniczno ‑Ekonomicznej Kieleckiego Towarzystwa Naukowego.([email protected])

Dr hab. Grzegorz Szulczewski, prof. SGH – podejmuje próbę filozoficznej, w tym etycznej refleksji nad dorobkiem neoliberalizmu i ordoliberalizmu. Jest autorem ponad 20 artykułów o Friedrichu Auguście von Hayeku, Walterze Euckenie, ludwiku Erhardzie, Alexanderze Rüstowie, Wilhelmie Röpke i Alfredzie Müllerze ‑Armacku. Szczególnym tematem podejmowanych przez autora rozważań jest koncepcja Ordo Waltera Euckena w kontekście wypracowanych w mitologii, filozofii, a także we współczesnych teoriach naukowych ujęciach ładu i chaosu. Dokonał próby przywrócenia pamięci o polskich liberałach w kontekście przedwojennych sporów pomiędzy liberałami a neoetatystami. Zaowocowało to artykułami o Ferdynandzie Zweigu i Adamie Zdzisławie Heydelu.([email protected])

Wybrane tytuły wydawnicze Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 343

Wybrane tytuły wydawnicze Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego

Seria Nobliści z ekonomiiWilliam Nordhaus

Kasyno klimatyczne. Ryzyko, niepewność i ekonomia globalnego ocieplenia

Joseph E. Stiglitz, Jean ‑Paul Fitoussi, Martine DurandPoza PKB. Mierzmy to co ma znaczenie dla rozwoju społeczno ‑gospodarczego

George A. Akerlof, Robert J. ShillerZłowić frajera. Ekonomia manipulacji i oszustwa

Nicolas Barr, Peter DiamondReformy systemu emerytalnego. Krótki przewodnik

Joseph E. Stiglitz, Amartya Sen, Jean ‑Paul FitoussiBłąd pomiaru. Dlaczego PKB nie wystarcza?

Christopher A. PissaridesTeoria bezrobocia w stanie równowagi

Dale T. MortensenDyspersja płac. Dlaczego podobni pracownicy zarabiają różnie?

Joseph E. StiglitzFreefall. Jazda bez trzymanki

Robert J. ShillerFinanse a dobrobyt społeczny

Mathias Dewatripont, Jean ‑Charles Rochet, Jean TiroleZbilansować banki: nauka z kryzysu finansowego

Inne

Elżbieta Mączyńska, Piotr Pysz (red. naukowa)Społeczna Gospodarka Rynkowa i integracja europejska w czasach dziejowego przełomu

Elżbieta Mączyńska, Piotr Pysz (red. naukowa)Społeczna Gospodarka Rynkowa a wartości europejskie

Elżbieta Mączyńska, Piotr Pysz (red. naukowa)Społeczna Gospodarka Rynkowa: Polska i integracja europejska

Iwona Jakubowska ‑Branicka (red. naukowa)Rynek firm pożyczkowych w Polsce. Teoria i praktyka

Wybrane tytuły wydawnicze Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego344

Jerzy KleerDobra publiczne: wczoraj – dziś – jutro

Elżbieta Mączyńska (red. naukowa)Modele ustroju społeczno ‑gospodarczego – kontrowersje i dylematy

Elżbieta Mączyńska (red. naukowa)Ekonomia dla przyszłości. Fundamentalne problemy w teorii ekonomii i praktyce gospodarczej

Piotr Pysz, Anna Grabska, Michał Moszyński (red. naukowa)Spontaniczne i stanowione elementy ładu gospodarczego w procesie transformacji – dryf ładu czy jego doskonalenie?

Kazimierz ŁaskiWykłady z makroekonomii. Gospodarka kapitalistyczna bez bezrobocia

Tadeusz KowalikO lepszy ład społeczno ‑ekonomiczny

Elżbieta Mączyńska, Piotr Pysz (red. naukowa)Ordoliberalizm i społeczna gospodarka rynkowa wobec wyzwań współczesności

Mitchel A. OrensteinPrywatyzacja emerytur. Transnarodowa kampania na rzecz reformy zabezpieczenia społecznego

Paul DavidsonRozwiązanie Keynesa. Droga do globalnej koniunktury gospodarczej

Julio López, Michaël AssosMichał Kalecki

Ludwig ErhardDobrobyt dla wszystkich

Elżbieta Mączyńska, Piotr Pysz (red. naukowa)Idee ordo i społeczna gospodarka rynkowa

John Kenneth GalbraithEkonomia w perspektywie. Krytyka historyczna

John Kenneth GalbraithPieniądz. Pochodzenie i losy

John Kenneth GalbraithGodne społeczeństwo. Program troski o ludzkość

Stanisław Owsiak, Artur Pollok (red. naukowa)W poszukiwaniu nowego ładu ekonomicznego

Antoni KuklińskiIn Search of New Paradigms (Selected papers 2001–2011)

Wybrane tytuły wydawnicze Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 345

John C. BogleDość. Prawdziwe miary bogactwa, biznesu i życia

Zdzisław SadowskiPrzez ciekawe czasy. Rozmowy z Pawłem Kozłowskim o życiu, ludziach i zdarzeniach

Rafał Wisła, Tomasz Sierotowicz, Ewa Okoń ‑HorodyńskaProblemy z tworzeniem zintegrowanej infrastruktury informatycznej i instytucjonalnej dla nauki i edukacji w Polsce

Gerald Allan CohenDlaczego (nie) socjalizm?

Stanisław Owsiak (red. naukowa)Państwo a gospodarka

IX Kongres Ekonomistów Polskich (10 monografii – według kolejności wydawniczej)

Elżbieta Mączyńska (red. naukowa)Ekonomia dla przyszłości. Fundamentalne problemy teorii ekonomii i praktyki gospodarczej (wersja polska i angielska)

Marian Gorynia, Stanisław Rudolf (red. naukowa)Polska w Unii Europejskiej i globalnej gospodarce

Andrzej Czyżewski, Bogdan Klepacki (red. naukowa)Problemy rozwoju rolnictwa i gospodarki żywnościowej w pierwszej dekadzie członkostwa Polski w Unii Europejskiej

Eugeniusz Kwiatkowski, Barbara Liberda (red. naukowa)Determinanty rozwoju Polski. Rynek pracy i demografia

Elżbieta Mączyńska (red. naukowa)Modele ustroju społeczno ‑gospodarczego – kontrowersje i dylematy

Joanna Kotowicz ‑Jawor, Stefan Krajewski, Ewa Okoń ‑Horodyńska (red. naukowa)Determinanty rozwoju Polski. Polityka innowacyjna

Stanisław Owsiak (red. naukowa)Determinanty rozwoju Polski. Finanse publiczne

Bogusław Fiedor (red. naukowa)Nauki ekonomiczne: stylizowane fakty a wyzwania współczesności

Artur Pollok (red. naukowa)Edukacja dla zrównoważonego i trwałego rozwoju oraz społecznie odpowiedzialnego biznesu

Krzysztof Pietraszkiewicz (red. naukowa)Sektor finansowy – stymulatory i zagrożenia rozwoju

Wybrane tytuły wydawnicze Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego346

X Kongres Ekonomistów Polskich (4 monografie – według kolejności wydawniczej)

Bogusław Fiedor, Marian Gorynia, Elżbieta Mączyńska (red. naukowa)Nauki ekonomiczne i wyzwania współczesności. Fundamentalne problemy w teorii i praktyce (w języku polskim i angielskim)

Bogusław Fiedor, Marian Gorynia, Łukasz Hardt (red. naukowa)Jednorodność czy pluralizm. Rozważania nad naturą nauk ekonomicznych i gospodarki

Eugeniusz Kwiatkowski, Beata Majecka, Ewa Mińska ‑Struzik (red. naukowa)Gospodarka a megatrendy rozwoju współczesnego świata

Stanisław Owsiak, Jerzy Wilkin, Małgorzata Zaleska (red. naukowa)Sfera realna i regulacyjna gospodarki

Pełna oferta wydawnicza (również w wersjach elektronicznych) dostępna jest w księgarni internetowej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego

www.ksiazkiekonomiczne.pl

Książki można również kupić w siedzibie PTE ul. Nowy Świat 49, 00‑042 Warszawa

tel. 22 551‑54‑01, e‑mail: [email protected]

(...) Prezentowane w tej monografii teksty mają charakter teoretyczno ‑empiryczny i zostały podzielone na trzy części. Pierwsza z nich pt. Społeczna gospodarcza rynkowa i ordoliberalizm stanowi ogólnoteoretyczny (głównie) punkt wyjścia i podłoże do przedstawianych w kolejnych częściach tej publikacji rozważań i analiz o charakterze przede wszystkim empirycznym. Druga część pt. (Po)pandemiczne uwarunkowania i działania ukierunkowana jest na analizy antypandemicznych, instytucjonalnych, społeczno ‑gospodarczych i politycznych działań, podejmowanych w Polsce, z uwzględnieniem kontekstu globalnego. Natomiast trzecia część pt. Społeczna gospodarcza rynkowa – (po)pandemiczny kontekst międzynarodowy zawiera głównie porównawcze analizy pandemicznych doświadczeń i działań trzech krajów, w tym Polski, Niemiec i Białorusi.(...) Prezentujemy zawarte w niej teksty z nadzieją, że przyczynią się one do zwiększania zainteresowania ordoliberalną koncepcją społecznej gospodarki rynkowej. Choć koncepcja ta ma – konstytucyjną w Polsce i traktatową w Unii Europejskiej – rangę, wciąż znajduje niedostateczne przełożenie na społeczno ‑gospodarczą rzeczywistość. A jest to wszak koncepcja ustroju ładu społeczno ‑gospodarczego, ładu, którego niedostatek jest tak we współczesnym świecie widoczny i dotkliwy.

Fragment Wstępu

(...) Praca podejmuje poważny problem zarówno z punktu widzenia teoretycznego, jak i aplikacyjnego, jakim jest weryfikacja koncepcji społecznej gospodarki rynkowej i ocena jej funkcjonowania w różnych aspektach i uwarunkowaniach makrogospodarczych, w specyficznym okresie pandemii i postpandemii. Stanowi również istotny wkład do wiedzy na temat teorii ekonomii, a konkretnie ordoliberalizmu i społecznej gospodarki rynkowej oraz tworzenia i wykorzystania instrumentów polityki gospodarczej.

Fragment recenzji prof. Roberta Ciborowskiego

(...) Publikacja stanowi kontynuację serii cennych publikacji prezentujących różne, ale zawsze nowe i aktualne aspekty koncepcji społecznej gospodarki rynkowej. Powinna ona spotkać się z zainteresowaniem środowiska naukowego i studentów oraz praktyki gospodarczej, będąc inspiracją dla bieżącej praktyki gospodarczej.

Fragment recenzji prof. Bohdana Jelińskiego

Społeczna Gospodarka Rynkowa w dobie pandemii i ...

Documents

Transcript of Społeczna Gospodarka Rynkowa w dobie pandemii i ...