3

Ks. Paweł Rytel-Andrianik

SANKTUARIUMI PARAFIATRÓJCYPRZENAJŚWIĘTSZEJI ŚW. ANNYW PROSTYNIWYDANIE II

Drohiczyn-Rzym-Oksford 2011

45

CHARAKTERYSTYKASANKTUARIUM

Od wieków na Podlasiu i Mazowszu ludzie mają świadomość, że wzgórze

prostyńskie jest miejscem, gdzie wiele osób otrzymywało i otrzymuje szczególne

łaski 1. Kwerenda przeprowadzona we wszystkich diecezjach polskich wykazała,

że jest to jedyne w naszym kraju sanktuarium Trójcy Przenajświętszej 2. Jest

wiele kościołów poświęconych Trzem Osobom Boskim; jednakże według defi-

nicji Kodeksu Prawa Kanonicznego, nie są to sanktuaria na prawach diecezjal-

nych w ścisłym tego słowa znaczeniu 3. Tym samym Prostyń to jedno z nielicz-

nych sanktuariów trynitarnych w Europie 4. Ma ono swoją tożsamość i specyfikę.

Rozdział II

1 ADS, D-158, Hic Sequntur Documenta Ecclesiam Parochialium Prostinensium concernentes –

ok. 1744, s. 403. Występuje zwrot: ,,ad Sanctuarium Eccle[siae] Parochialis Prostinensi”; ADS, D-72,

Adm Rndus Szańkowski Parochus Prostinensis Actor cum Mgco Nicolao Bobrownicki Pocillatore

Czernichoviensi Cittarne agrorum pratorum ac aliorum rerum – 1745, s. 278: ,,[...] ad Sanctuarium

Eccl. pertinens in Villa Prostynia [...]”.2 APP, Kwerenda ks. K. Maksimiuka nt. sanktuariów Trójcy Przenajświętszej i św. Anny w Polsce.

W teczce są zawarte odpowiedzi, ze wszystkich Kurii Diecezjalnych w Polsce, na list ks. K. Maksimiuka

z 11 II 2001, nr 11/2001; por. Program duszpasterski Komisji Duszpasterska Episkopatu Polski na Wielki

Jubileusz Roku 2000 – Te Deum Laudamus, Katowice 1999. Wymienione są kościoły jubileuszowe,

którymi najczęściej były sanktuaria, wśród nich jako jedyne sanktuarium Trójcy Przenajświętszej jest wy-

mieniony kościół w Prostyni.3 KPK, kan. 1230: „Przez sanktuarium rozumie się kościół lub inne miejsce święte, do którego – za

aprobatą ordynariusza miejscowego – pielgrzymują liczni wierni, z powodu szczególnej pobożności”; zob.

I Synod Diecezji Drohiczyńskiej, Statuty, Dokumenty wykonawcze, Drohiczyn 1997, pkt. 209.4 Jedno z najstarszych sanktuariów Trójcy Przenajświętszej jest położone na górze w Vallepietra

k. Rzymu (diec. Subiacco). Znajduje się tam fresk z przełomu XI i XII w. przedstawiający Trzy Postacie

siedzące obok siebie w jednakowej postawie, co ma uzmysłowić jedność i równość Osób Boskich. Zob.→

46

OBJAWIENIA ŚW. ANNY W PROSTYNI

W historii Kościoła znane są objawienia św. Anny. W latach 1623–1625

ukazywała się ona we francuskiej miejscowości Sainte-Anne d,Auray (pielgrzy-

mował tam Jan Paweł II)5. W Polsce jej objawienia są notowane pod koniec

XV wieku w wiosce Święta Anna pod Przyrowem 6. Tego rodzaju nadprzyro-

dzone zdarzenie – według świadectw zawartych w dokumentach biskupów

łuckich – miało również miejsce w Prostyni. Na podstawie wiarygodnych

dokumentów archiwalnych można opisać:

a) przebieg tychże objawień według relacji świadków,

b) osoby, które były ich uczestnikami,

c) czas i miejsce,

d) znaczenie objawień św. Anny dla dalszych dziejów sanktuarium pro-

styńskiego 7.

Przebieg objawieńW dokumencie z 1511 roku zawartym w Księdze Cudów dokładnie

zrelacjonowano pierwsze ukazanie się św. Anny 8.

APP, E. Rychlik, Historia i legenda sanktuarium Św. Trójcy w Vallepietra k/Rzymu; E. Rychlik,

Włoskie i polskie sanktuarium [Vallepietra, Prostyń], „Niedziela Podlaska”, 28(133)/1997, s. III; Inne

sanktuarium trynitarne położone jest w Austrii w miejscowości Sonntagberg. Jego początki związane z wy-

budowaniem kapliczki sięgają końca XV w.5 Jan Paweł II, Bądźcie budowniczymi Kościoła wśród nowych pokoleń [homilia w Sainte-Anne

d,Auray], „L

,Osservatore Romano”, 11-12(188)/1996, s. 24-28.

6 S. A. M. Janukajtis, Św. Anna Samotrzecia. Historia Cudownej Figury i klasztoru sióstr dominika-

nek pod Przyrowem, Lwów 1937.7 ADS, D-146 IV, Status Ecclesiae Parochialis ac Beneficiis in Villa Prostinia... – 1835, s. 70v-71;

ADS, D-149, Fundatio Prostinensis – 1511, s. 185-188; ten sam tekst znajduje się w: APP, Akta

najdawniejsze..., Fundatio Prostinensis – 1511, nr 1; Acta Synodi Dioecesanae Luceoriensis per Bernardum

Maciejowski Episcopum Luceoriensem tribus postremis diebus Februarii Anno Domini MDLXXXIX celebratae,

wyd. Z. Chodyński, Warszawa 1875, s. 40-42; APP, Księga Cudów..., s. 1-4; por. J. Sawicki, Synody

diecezji łuckiej i ich statuty, [w:] Concilia Poloniae – Źródła i studia krytyczne, Warszawa 1949, s. 15.8 ADS, D-146 IV, Status Ecclesiae Parochialis ac Beneficiis in Villa Prostinia... – 1835, s. 70v-71: ,,In

nomine Sanctissimae, et Individuae, Trinitatis Beatissimae Virginis Mariae, ac [eius genitricis S. Annae. Hoc

Compendium praepar., Omnipotens Arbiter ac fabricator omnium cujus misericordia omnibus eam postulanti-

bus non denegat. in signe miraculum ac Opus misericordiae quae divinitatis plane ac clarissime pulcherri-

meq[ue] longa per loca sparsim revelavit – Anno saluberrimi partus Millesimo quingentesimo decimo in Villa

Prostynia Districtus Drohiciensis in festa SSS. Trinitatis nocte sequenti, quasi ante auroram cuidem Mulieri

Margarithae Błaskowa Cmethonissae, in Eadem Prostinia, vox audita est „Mulier! Mulier! vocem duplicando,

quae perterrita exivit ante Palatium Domus suae, viditq[ue] personam formosam, erine sparso, splendore ac albo

colore amictam ante imaginem Crucifixi in fine Villae, tanquam de sexu femineo, habentem cingulaturam in

CHARAKTERYSTYKA SANKTUARIUM

→

←

47

Dokonało się ono w Prostyni, dnia 27 maja 1510 roku9. Nad ranem po

uroczystości Trójcy Przenajświętszej, Małgorzata, żona Błażeja, „kmieciowa”

mieszkająca na końcu wioski, usłyszała wołanie: „Niewiasto, Niewiasto!”. Gdy

capite, quae dicta Margaritha existimabat se mortem illudere, seu terrere, vidit ipsam tali claritate ante imaginem

Crucifixi in modum crucis prostratam, illuminatam superius radys Surgente ea Sanctissima Persona, in

eodem loco Stans Stupefacta Margaritha, audivit, Mulier, ne timas, non sum ego mors, sed sum S. Anna

juncta SSS. Trinitati, sed vade ad Prostynski ut locum in Monte Ante villam in Nomine SSS. Trinitatis

defendit, ubi jam diu commanemus, ne ibi in eodem loco, peramplius turpitudo habeatq[ue] usq[ue] ad

Erectionem Ecclesiae in monte in Nomine SSS. Trinitatis et in hoc loco revelationis Capellae in Nomine

S. Annae et in signum hujus, quatuor Serta Arthomasialia super Scabellum Crucis tria in honorem SSS.

Trinitatis et quartum in Signum S. Annae – his dictis, iterum dixit, ad hunc in brevi te mihi hic ostendam et

sic disparuit – Quae praefata Margaritha vocatis secum suis vicinis, velociter ad Dominum occurrit ea facta

nuntiando et Dominus Prostynski his auditis acceleravit, secum non nullis vocatis invenitq[ue] quatuor serta

Arthomasialia, prout mulier enodavit, tria radicibus insimul mirabili modo colligata et quartum sub illis jacens

ciso gramine ligatum omnia Arthomasialia – quibus Dominus Prostynski de Scabello receptis, pependit hic

supra Columnam Crucifixi, a die autem revelationis illas, multa et infinita signa seu miracula agunt in hunc

modum conscripta et Signata, his, qui varys infirmitatibus sunt agitati – Ex Libro Miraculor[um] hujus

S. loci, de verbo ad verbum rescriptum”; tłumaczenie tego tekstu znajduje się APP, Księga Cudów..., s. 1-4.9 Chronologia Polska, red. B. Włodarski, Warszawa 1957, tabl. XVIII, s. 324. W 1510 r.

Wielkanoc wypadała 31 marca, więc uroczystość Trójcy Przenajświętszej obchodzono 26 maja. Objawie-

nie miało miejsce nad ranem następnego dnia.

OBJAWIENIA ŚW. ANNY W PROSTYNI

Obraz zasłaniający Cudowną Statuę, namalowany w 1991 r. przez Barbarę Osińską z Łodzi

– przedstawia moment pierwszego objawienia się św. Anny Małgorzacie Błażejowej (1510 r.),

w głębi ukazano krzyż i dwie postacie: Mikołaja Prostyńskiego i Stanisława Żubra z kajdanami,

którzy zostali cudownie uwolnieni z niewoli tatarskiej w 1552 r. Fot. ks. Giovanni Antonucci

←

48

wyszła przed dom zobaczyła

piękną, jaśniejącą, białą postać

z rozpuszczonymi długimi wło-

sami i „przepasaniem” na gło-

wie. Leżała ona krzyżem przed

figurą Chrystusa Ukrzyżowa-

nego. Gdy Małgorzata zoba-

czyła tę Osobę, sądziła, że jest

to śmierć 10. Gdy tak zdumiona

stała, nieznana kobieta pod-

niosła się i rzekła: „Niewiasto,

nie bój się! Nie jestem ja śmierć

lecz święta Anna związana

z Trójcą Przenajświętszą 11. Idź

do Prostyńskiego 12 i powiedz,

aby wzgórze przed wsią gdzie

My od dawna przebywamy 13

było poświęcone Trójcy Prze-

najświętszej i, żeby zaprzesta-

no tam grzechów nieczystości 14,

a wybudowano kościół pod we-

zwaniem Trójcy Przenajświęt-

CHARAKTERYSTYKA SANKTUARIUM

10 Wówczas śmierć wyobrażano sobie jako chudą kobietę z kosą, ubraną na biało. Por. BWSDD,

ks. D. Kujawa, Zwyczaje i obrzędy pogrzebowe w parafii Kamionna koło Węgrowa, magisterium KUL,

Lublin 1994, s. 8-11.11 Podobne słowa powiedziała św. Anna podczas objawienia się pasterzowi we francuskiej miejscowo-

ści Sainte-Anne d,Auray: ,,Yves Nicolazic, nie lękaj się, ja jestem Anna, matka Maryi. Bóg pragnie,

abym była czczona na tym miejscu”. Zob. Jan Paweł II, Bądźcie budowniczymi Kościoła wśród nowych

pokoleń [homilia w Sainte-Anne d,Auray], „L

,Osservatore Romano”, 11-12(188)/1996, s. 24-28.

12 Tzn. Bogdana Prostyńskiego, najstarszego z braci. Por. ADS, D-149, Fundatio Prostinensis –

1511, s. 185-188.13 Tamże: dosł. ,,[...] ubi jam diu commanemus, ne ibi in eodem loco, [...]”.14 Według tradycji była na tym wzgórzu karczma. Por. APP, Księga Cudów..., s. 1-4.15 ADS, D-146 IV, Status Ecclesiae Parochialis ac Beneficiis in Villa Prostinia... – 1835, s. 70v-71:

,,[...] et in signum hujus, quatuor Serta Arthomasialia super Scabellum Crucis tria in honorem SSS.

Trinitatis et quartum in Signum S. Annae”. Serta – wieńce, girlandy; Arthomasialia w powyższym

dokumencie, a w: Acta Synodi Dioecesanae Luceoriensis... – 1589, s. 40-42: artemesia. Chodzi tu

Miejsce pierwszego objawienia się św. Anny w Prostyni

w 1510 r. Fot. APP

szej, na miejscu zaś objawienia kaplicę poświęconą św. Annie. Na znak prawdzi-

wości mych słów pozostawiam cztery wieńce na ławeczce pod krzyżem. Trzy ze

sobą złączone na znak Trójcy Przenajświętszej, a czwarty na moją pamiątkę 15.

→

49

OBJAWIENIA ŚW. ANNY W PROSTYNI

zapewne o artemisia, tzn. jedną z odmian byliny. Zob. Słownik łacińsko-polski, oprac. J. Bobrowski,

Wilno 1817, s. 102.16 Ta wypowiedź jest tłumaczeniem tekstu łacińskiego z ADS, D-146 IV, Status Ecclesiae Parochia-

lis ac Beneficiis in Villa Prostinia... – 1835, s. 70v-71.17 APP, Księga Cudów..., s. 5nn.18 Ks. S. Obłoza, Pamiątka z Prostyni..., s. 4-6; APP, Akta najdawniejsze..., Protokół i opis

przyjemczo-zdawczy... – 1893, nr 122, s. 10.19 Ks. S. Obłoza, Pamiątka z Prostyni..., s. 4-6. Tekst znajduje się w aneksie.

Jeszcze się wkrótce na tym miejscu tobie ukażę”16. Po tych słowach odeszła.

Małgorzata zwołała swoich sąsiadów i szybko pobiegła do Bogdana Prostyń-

skiego, oznajmiając, co się stało. Dziedzic Prostyński po wysłuchaniu relacji

pospiesznie udał się na miejsce objawienia św. Anny. Znalazł tam cztery

wieńce, o których mówiła kobieta. Trzy były ze sobą w nadzwyczajny sposób

złączone, a czwarty był połączony z nimi splotem trawy. Szlachcic Prostyński

wziął z ławeczki wianki i powiesił je na krzyżu. Od tego dnia w Prostyni miały

miejsce liczne cuda17.

Opis niniejszego objawienia zarówno w języku łacińskim jak i polskim

został wypisany na tablicy umieszczonej w zakrystii kościoła Trójcy Przenaj-

świętszej18. Tablica ta nie dotrwała do naszych czasów, ale tekst zachował się

w jednej z publikacji na temat sanktuarium19.

Kolejne objawienie się św. Anny, przekazywane z pokolenia na pokolenie,

nie zostało utrwalone w dokumentach. Zrelacjonował je ks. Stefan Obłoza

w książce o Prostyni z 1904 roku: „Drugie objawienie się ś-tej Anny przechowa-

ła miejscowa tradycya. Wieś Złotki odległa jest od Prostyni przeszło wiorstę 20,

przedziela je dawne łożysko Bugu zamulone i drobnemi krzewami gdzieniegdzie

pokryte. Drogi z tej wsi do Prostyni nie było, a kto chciał tu przedostać się, sześć

wiorst drogi na około odbywać musiał. Pewnego dnia, pod jesień, nad wieczorem

przybyła niewiasta ubiorem podobna do zakonnicy, do jednego rolnika w Złot-

kach i żądała przewiezienia jej do Prostyni. Cnotliwy gospodarz, założywszy

woły do woza, chciał jechać zwykłą drogą – bydlęta zaś gwałtownie zawróciły

na łąki w prostym kierunku do Prostyni. Nie pomogły nawoływania, szły bez

zapadania w tę stronę. Przestraszony gospodarz obejrzał się na osobę, którą

wiózł, a ta do niego rzekła: «Nie bój się!». Zatem na wolę Bożą się zdał i jechał

dalej. Przebył szczęśliwie moczary, a woły zatrzymały się przed pagórkiem, na

którym stoi obecny kościół. Osoba nieznana zeszła z wózka, powiedziała do

gospodarza te słowa: «Jestem święta Anna, idę oddać cześć Trójcy Świętej»,

zatrzymała się na środku pagórka, uklęknąwszy, złożyła ręce jak do modlitwy,

a po niejakim czasie zniknęła. Świadek tego zdarzenia teraz zrozumiał, dlaczego

woły jego przeszły miejsce swobodnie, które uważano za przepaście. Wrócił tąż

←

20 →

50

20 Wiorsta – 1066,78 m.21 Ks. S. Obłoza, Pamiątka z Prostyni..., s. 6-7.22 Por. APP, Relacja Kazimiery Filipczuk; W. Świątkowski, Podlasie, Warszwa 1929, s. 42-44;

ks. K. Maksimiuk, dk. P. Rytel-Andrianik, Św. Anna w Prostyni, „Nasz Dziennik”, 173(759)/2000, s. 7.23 ADS, D-146 IV, Status Ecclesiae Parochialis ac Beneficiis in Villa Prostinia... – 1835, s. 70v-71;

APP, Księga Cudów..., s. 1-4; Acta Synodi Dioecesanae Luceoriensis... – 1589, s. 40-42.24 Dla porównania św. Anna objawiła się rolnikom również w Sainte-Anne d

,Auray we Francji oraz

w miejscowości Święta Anna pod Przyrowem. Por. ks. Z. Wójcik, Święta Anna i jej sanktuarium,

„Niedziela”, 30/1998, s. 21.25 Ks. S. Obłoza, Pamiątka z Prostyni..., s. 7.

CHARAKTERYSTYKA SANKTUARIUM

samą drogą, opowiedział, co wi-

dział i słyszał, a pobożni miesz-

kańcy pobudowali w tem miejscu

kapliczkę ku czci ś-tej Anny, która

stoi blizko dzwonnicy na środku

obszernej drogi do dnia dzisiejsze-

go. Pątnicy zawsze kapliczkę tę

mają w poszanowaniu i modlą się

przy niej, droga zaś wskazana przez

ś-tą Annę i dziś jest jedyną drogą

między Złotkami a Prostynią, nie-

co sprostowana”21.

Interesujące jest to, że chociaż

nie znaleziono do tej pory doku-

mentów archiwalnych na temat

drugiego objawienia, to ludność

Kapliczka w miejscu drugiego objawienia

– stan z 1932 r.

Źródło: Ks. S. Obłoza, Pamiątka z Prostyni z ilustracyami,

Warszawa 1904, s. 11.

miejscowa przechowuje w swej tradycji ten fakt bardzo dokładnie. Wielu nie wie

o pierwszym objawieniu św. Anny Małgorzacie żonie Błażeja, które jest tak

solidnie udokumentowane, a prawie wszyscy wspominają to, co im przodkowie

opowiadali o utorowaniu drogi ze Złotek do Prostyni 22.

Osoby związane z objawieniemW kontekście pierwszego objawienia dokumenty archiwalne z początku

XVI wieku jednoznacznie wymieniają Małgorzatę Błażkową, tzn. żonę Błaże-

ja, kmiecia 23. A zatem możemy wnioskować, że podobnie jak on pracowała na

roli 24. Zapewne nie umiała czytać ani pisać. Tradycja głosi, że była to osoba

przystępująca często do sakramentów świętych. Cieszyła się szacunkiem w całej

okolicy. Wielokrotnie widziano ją modlącą się u stóp krzyża, gdzie otrzymała

objawienie 25.

←

51

Co do gospodarza ze Złotek, przekazy ustne wystawiają mu dobre świa-

dectwo moralne. Z pokolenia na pokolenie przekazywano sobie nawet jego

nazwisko, które według tradycji brzmi: „Wiechowski” 26.

Czas i miejsceCzas i miejsce pierwszego objawienia są dobrze udokumentowane. Wiemy,

że dokonało się ono 27 V 1510 roku w niedzielę po uroczystości Trójcy

Przenajświętszej. Miejsce również jest znane, ponieważ tam parafianie i piel-

grzymi, posłuszni poleceniu św. Anny, wybudowali mały kościół. Budynek stał

do połowy XVII wieku. Po spaleniu go przez Szwedów postawiono następny

kościół, który przetrwał do końca XIX wieku 27. Wokół tego kościoła istniał

przez stulecia cmentarz grzebalny, a na nim stał wysoki krzyż, do którego

jeszcze w XX wieku przybywały procesje z ko-ścioła Trójcy Przenajświętszej 28.

Prawdopodobnie krzyż stał na miejscu tego krucyfiksu, przy którym św. Anna

objawiła się Małgorzacie Błażkowej 29.

Ustalenie czasu i miejsca drugiego objawienia jest bardziej skomplikowane.

Możemy tu oprzeć się zasadniczo na miejscowej tradycji, łącząc ją z wnioskami

płynącymi z dokumentów pisanych. Miało ono miejsce prawdopodobnie około

1510 roku, skoro św. Anna weszła na środek wzgórza i modliła się, to znaczy,

że być może jeszcze wtedy nie było tam kościoła. Miejscem zaś objawienia była

droga 30 między Prostynią a Złotkami i plac naprzeciw kościoła, gdzie stanęła

kapliczka oraz samo wzgórze prostyńskie.

Znaczenie objawień św. Annydla dalszych dziejów sanktuarium prostyńskiegoObjawienia św. Anny w Prostyni były niezwykłym wydarzeniem nie tylko

w dziejach tej miejscowości, ale również w całej diecezji łuckiej, a nawet w całym

państwie. Wieść o nadprzyrodzonym wydarzeniu lotem błyskawicy obiegła

Rzeczpospolitą Obojga Narodów. W Księdze Cudów są notowane uzdrowie-

nia osób z: Drohiczyna, Lublina, Lwowa, Parczewa, Poznania, ziemi dro-

hickiej i bielskiej, Pomorza, Żmudzi, Prus itd.31. Wśród pielgrzymów byli

26 APP, Oświadczenie Henryka Wujka.27 Por. ks. S. Obłoza, Pamiątka z Prostyni..., s. 61-62.28 APP, Relacja Józefy Rytel-Andrianik.29 Obecnie na miejscu kościoła i pierwszego ukazania się św. Anny znajduje się ośrodek zdrowia, obok

którego stoi krzyż.30 Współczesna droga jest wytyczona obok pierwotnej.31 APP, Księga Cudów..., s. 5nn.

OBJAWIENIA ŚW. ANNY W PROSTYNI

52

kmiecie, mieszczanie, szlachta, wojewodowie i biskupi. Wieść o objawieniach

św. Anny i cudach w Prostyni dotarła także na dwór królewski. W 1547 roku

przybyła na to miejsce królowa Bona Sforza, żona Zygmunta Starego 32. Pa-

miątką tej pielgrzymki były paramenty i szaty liturgiczne, o których wspominają

inwentarze kościelne: „Ornat biały Królowey Bony kolumna fioletowa złotem

dziana z Galonem złotem manipularz takiż [...] Kapa Czerwona od Królowey

Bony” 33.

Kościół w Prostyni stał się centrum pielgrzymek i odnowy życia duchowego

nie tylko dla Podlasia, ale także dla wiernych mieszkających daleko poza

granicami województwa podlaskiego 34. Wydaje się, że Prostyń w XVI wieku

odegrała wielkie znaczenie w zachowaniu wiary katolickiej przeciw wpływom

protestantyzmu. Na Podlasiu bardzo aktywne były dwa ośrodki Reformacji:

Ciechanowiec i Węgrów. Sanktuarium Trójcy Przenajświętszej i św. Anny

w Prostyni było punktem odniesienia dla katolików w tym rejonie, którzy

co pewien czas przybywali tu na odpusty lub inne uroczystości. O ważności

sprawy może świadczyć fakt, iż biskup łucki Jerzy Falczewski, w maju 1543

roku podczas poświęcenia kościołów w Prostyni 35, w homilii mocno zwracał

uwagę na to, aby trwać w wierze katolickiej, a chronić się przed „nowinkami

luterskimi” 36.

Objawienia w Prostyni były tak ważnym wydarzeniem w dziejach diecezji

łuckiej, że zajęto się tą sprawą na synodzie diecezjalnym w 1589 roku 37. W do-

kumentach synodalnych zostało zapisane, że w Prostyni istniały dwa kościoły,

32 Ks. S. Obłoza, Pamiątka z Prostyni..., s. 52: „Spisy inwentarza kościelnego wspominają z roku

1636 i 1775, że królowa Bona nawiedziła miejsce objawienia się świętej Anny 1547 r., że modliła się

w obydwóch kościołach przeszło godzinę, złożyła w ofierze kilka sztuk aparatów kościelnych”.33 APP, Akta najdawniejsze..., Status Modernus Ecclesiarum Binarum Prostinensium... – 1775, nr 12.34 Dla przypomnienia, kult Matki Bożej w Kodniu rozpoczyna się w 1631 r., w Leśnej Podlaskiej od

1683 r., a w Woli Gułowskiej od znalezienia obrazu w XVII w. Zob. Z dawna Polski Tyś królową,

Przewodnik po sanktuariach maryjnych, koronowane wizerunki Matki Bożej 1717–1985, Szymanów

1986, s. 50-53, 362-367, 631-634. Na terenie diecezji drohiczyńskiej kult Maryjny w sanktuarium

ostrożańskim datuje się od ok. 1660 r., a w Miedznej od 1726 r. Por. ks. E. Borowski, Sanktuarium

Matki Bożej w Ostrożanach, Drohiczyn 1986; ks. E. Borowski, Sanktuarium Matki Bożej w Miedznej,

Drohiczyn 1996.35 APP, Akta najdawniejsze..., Visitatio Generalis Ecclesiae parochialis Prostinensis... – 1811, nr 25,

s. 5: ,,[...] a 1543 [...] fuit consecrata Ecclesiae antiqua parochialis et Capella S[anct]ae Annae”.36 Ks. S. Obłoza, Pamiątka z Prostyni..., s. 59-60. Na podstawie napisu z tablicy, która wisiała

w zakrystii kościoła Trójcy Przenajświętszej w Prostyni. Tablica nie zachowała się do współczesności.37 Acta Synodi Dioecesanae Luceoriensis... – 1589, s. 40-42: „Prostini Ecclesiae duae aedificatae sunt:

SS. Trinitatis et S. Annae ex revelatione mulieris conjugatae, habentquae miracula conscripta, et a Car.

Indulgentias (Forsitan loquitur de aliquo Nuntio Cardinali, a quo ecclesia Prostinensis obtinuit Indulgen-

tias). Indulgentias esse veras, non est dubium. Revelatio autem et artemesia ei addita in signum, an vera

CHARAKTERYSTYKA SANKTUARIUM

→

53

jeden pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej, a drugi św. Anny. Stwierdzono,

że powstały one w wyniku objawień, cudów oraz orędzia św. Anny w sprawie

oddawania Bogu czci na wzgórzu prostyńskim. Ponadto wzmiankowany został

przywilej dotyczący odpustów nadanych przez Stolicę Apostolską w 1513

roku, które mogli uzyskiwać pielgrzymi przybywający do kościołów w Pros-

tyni 38. Ojcowie Synodalni na czele z biskupem Bernardem Maciejowskim nie

mieli żadnych wątpliwości co do prawdziwości objawienia i wieńców św. Anny.

Badanie autentyczności cudów dokonujących się w Prostyni powierzono spe-

cjalnej komisji teologicznej. Synod zachęcał również do pielgrzymowania do

kościołów prostyńskich.

Inne objawienia św. Annyzwiązane z ProstyniąCechą charakterystyczną nadbużańskiego sanktuarium były objawienia

św. Anny także poza Prostynią, w których zachęcała ona do nawiedzenia

prostyńskiego wzgórza. Świadectwem tego jest Księga Cudów. Oddajmy więc

głos temu cennemu dokumentowi:

1511 r. – „Pewna Niewiasta z Kamieńca słabością wielką złożona, i gdy

iuż w konaniu bliską śmierci była i gromnica w ręce Jeyże dana była, taż

Niewiasta iuż iakoby zmarła gromnicę długo w Ręce trzymała, i gdy gromnica

paląca się iuż blisko Ręki była. Mąż zaś chcąc Onąż za Rękę pociągnąc zaczął

gromnicę wydzierać Ona niby ze snu obudzona mowi, i czegoż mnie ciągniesz:

Oto teraz widziałam S,tą Annę, Która tu ze mną mowiła i [St]a kazała mi

abym poszła do Prostyni. Taż Niewiasta gdy tu przybyła toż sama w opowiedze-

niu stwierdziła i Przescieradło Którym była odzianabyła ofiarowała”39.

certaque sit. Miracula quoque quae ibidem fiunt, nostro Episcopali reservamus judicio. Nos enim,

Ecclesia illa visitata, simul atquae de illa revelatione atque miraculis aliquid compertum habuerimus,

adhibitis in consilium Theologis et aliis piis viris, ea faciemus quae veritati et pietati consentanea

judicaverimus. Indulgentiae cum bono usu retineantur, et pia sit templorum pagi illius visitatio. Interea de

revelatione illa nihil Parochus populo commemorabit. Non permittat autem Parochus audire quenquam

ibi Confessiones, nisi a nobis in scripto nominatim approbatum, vel parochiale beneficium habentem.

Neque Missarum celebratio concedatur cuiquam, nisi qui habeat bonum testimonium. Sic etiam semper

explicetur aperte ad Ecclesias illas venientibus, quid faciendum sit illis qui volunt indulgentias consequi

(Periodus haec vel in fine articuli, vel in fine primae periodi post verbum commemorabit ponenda est;

secus enim ordo sententiarum mutatus esse videtur). Sacerdotibus autem illis tantum, quibus ibi missam

dicere licebit, si quid insuper offeratur, qua conditione et quam ab causam id fiat, cognoscant ex his qui

offerunt, satisque faciant ut fuerit postulatum”.38 Akta najdawniejsze..., Protokół i opis przyjemczo-zdawczy... – 1893, nr 122, s. 10: „[...] tablica

druga tamże z opisaniem odpustów nadanych pielgrzymującym przez papieża w 1513 r.”.39 APP, Księga Cudów..., nr 13, s. 9-10 [nr uzdrowienia 13].

OBJAWIENIA ŚW. ANNY W PROSTYNI

←

54

1511 r. – „W Piątek w Oktawę Bożego Ciała tu Cud został Obiawiony

[21 VI 1511]. Pewny Człowiek z Pa[rc]zowa w[yszedł]szy w Pole szuka[jąc

konia,] Widokiem czyli od C[zarta opęt]anym został z [wie]lkiego [stra]chu stał

się iakby był [bez ro]zumu, Któremu zdało się widziec bydź, i gdy w Prawą

Stronę obeyrzał się pokazała się Onemuż S,ta Anna zwielką iasnoscią i łagodno-

ścią mowiąc: Nieboysię i ażeby odwiedził Mieysce obiawienia Jeyże w Prostyni

upomniała. Gdy zaś w lewą Stronę obeyrzał się dało mu się widzieć Mnostwo

Złych Duchow będąc przestraszonym gdy do Pamięci przyszedł uczynił slub

odwiedzenia i gdy na to Mieysce Zdrowym przybył Konia i Woz ofiarował”40.

1513 r. – „Pewna Niewiasta z Paśniowa od Pruss przez lat sześć wielką

cierpiała słabość; Pewnego dnia dał się Jey leżącey widzieć w Ogniu Obraz Stey

Anny, a od Obrazu dał się Iey słyszeć głos takowy: Jeżeli chcesz bydź Zdrową

Masz odwiedzić Mieysce obiawienia Przenayswiętszey Troycy i S,tey Anny

w Prostyni. To usłyszawszy, a uzupełniwszy slub odwiedzenia zdrową została,

i przyszedłszy Nato Mieysce widok ten, i Upominek Xiężom opowiedziała”41.

1536 r. – „W niedzielę Nazwaną Głuchą Imieniem Anna Corka Konwi-

sarza z Pilicy iakoby Płod o śmierć przyprawiła ze wsi WJP Topolskiego przez

Tegoż Pana była więzioną i osądzoną na śmierć niesprawiedliwie. Gdy zaś

wyspowiadała się a nazaiutrz miała być spaloną w Ogniu. Teyze nocy dała się

Iey widzieć nader Piękna Osoba i obudziwszy Onąż mówła Iey: Chcesz bydź

uwolnioną z tego Więzienia a Ona odpowiedziała chętnie chciałabym. Mówiła

do teyże: idź ze mną do Prostyni, abędziesz uwolnioną z tego Więzienia,

i Smierci, która powstawszy, i wziąwszy odzienie gdy postąpiła, Natychmiast

wszystkie Więzy z Rąk, Szyi i Nog opadły i zaraz z Tąż Panią drogę przed

sięwzieła, abędąc o pół mili od Tegoż Swiętego Mieysca wszystko iawnie opo-

wiadała, co się z Nią działo. Że przez Pomoc Stey Anny została uwolnioną”42.

1540 r. – „Pewna niewiasta nader Uboga z Wysokiego Poslubiła zdwoma

synami swemi odwiedzieć Kościół Przenayswiętszey Troycy i S,tey Anny, gdy

zaś nieuzupełniła natychmiast BOG Wszechmogący wielką słabość na Onąż

dopuscił, tak iż przez Rok w Oneyże slepa leżała. Gdy zaś to cierpiała przyszła

do Niey Swięta Anna mowiąc: uskuteczniy coś obiecała, atak zdrową zostaniesz

i wzrok odbierzesz. Gdy zaś więc powtornie postanowiła to Swięte Mieysce

odwiedzieć, Natychmiast Zdrowie, i Wzrok odebrawszy tu przyszła i dzięki

Bogu złożyła”43.

40 APP, Księga Cudów..., nr 29, s. 13-14.41 Tamże, nr 74, s. 32.42 Tamże, nr 97, s. 44-45.43 Tamże, nr 99, s. 44-45.

CHARAKTERYSTYKA SANKTUARIUM

55

Objawienia św. Anny miały przełomowe znaczenie zarówno dla Prostyni

jak i dla Podlasia, Mazowsza, a nawet Rzeczypospolitej. Począwszy od 1510

roku do sanktuarium zaczęli przybywać liczni pielgrzymi, wśród których nie

brak i orszaku królewskiego na czele z królową Polski. Mała wioska, zagubiona

między borami i zakolami Bugu, stała się w krótkim czasie tętniącym życiem

ośrodkiem życia duchowego i ostoją katolicyzmu. Ukazanie się św. Anny w Pro-

styni oraz jej objawienia, zachęcające do pielgrzymowania do tego świętego miej-

sca, miały bez wątpienia wielki wpływ na rozwój wiary oraz pogłębienie związku

z Bogiem mieszkańców Korony i Litwy, a w sposób szczególny Podlasia i Ma-

zowsza, o czym świadczą dokumenty archiwalne z pierwszej połowy XVI wieku.

WIEŃCE I KORONA ŚW. ANNY

Św. Anna podczas pierwszego objawienia zostawiła cztery wieńce, które

od początku otaczano szczególną troską. Były one znakiem prawdziwości obja-

wienia się Świętej 44. Gdy Bogdan Prostyński przybył na miejsce Jej ukazania

się i zobaczył wspomniane wieńce, podniósł je z ławeczki i powiesił na krzyżu,

u stóp którego się znajdowały 45. Na podstawie dokumentów archiwalnych

wiadomo, że były one wykonane z jednego z rodzajów byliny 46. Roślina ta ma

dwieście gatunków. W Polsce siedem z nich rośnie dziko na polanach leśnych

czy nieużytkach (np. bylina pospolita, estragon). W przeszłości byliną ozdabia-

no domy na Podlasiu i Mazowszu, stosowano ją w lecznictwie, a także wkłada-

no w tzw. snopek na uroczystość Wniebowzięcia NMP – 15 sierpnia 47.

44 ADS, D-146 IV, Status Ecclesiae Parochialis ac Beneficiis in Villa Prostinia... – 1835, s. 70v-71:

„[...] et in signum hujus, quatuor Serta Arthomasialia super Scabellum Crucis tria in honorem SSS.

Trinitatis et quartum in Signum S. Annae – his dictis, iterum dixit, ad hunc in brevi te mihi hic ostendam

et sic disparuit – Quae praefata Margaritha vocatis secum suis vicinis, velociter ad Dominum occurrit ea

facta nuntiando et Dominus Prostynski his auditis acceleravit, secum non nullis vocatis invenitq[ue]

quatuor serta Arthomasialia, prout mulier enodavit, tria radicibus insimul mirabili modo colligata et

quartum sub illis jacens ciso gramine ligatum omnia Arthomasialia – quibus Dominus Prostynski de

Scabello receptis, pependit hic supra Columnam Crucifixi, a die autem revelationis illas, multa et infinita

signa seu miracula agunt. in hunc modum conscripta et signata, his, qui varys infirmitatibus sunt agitati”;

Acta Synodi Dioecesanae Luceoriensis... – 1589, s 40-42; APP, Księga Cudów..., s. 1-4.45 Tamże.46 ADS, D-146 IV, Status Ecclesiae Parochialis ac Beneficiis in Villa Prostinia... – 1835, s. 70v-71,

podaje na określenie wieńców słowo ,,arthomasialia”, a w: Acta Synodi Dioecesanae Luceoriensis... – 1589,

s. 40-42 jest ,,artemesia”. Chodzi tu zapewne o artemisia, tzn. jedną z odmian byliny. Zob. Słownik

łacińsko-polski, oprac. J. Bobrowski, Wilno 1817, s. 102.47 Ł. Gołębiowski, Lud Polski jego zwyczaje..., s. 161n, 168, 300.

WIEŃCE I KORONA ŚW. ANNY

56

Pierwsze uzdrowienie w Prostyni jest związane z tymi wieńcami. Według

opisu znajdującego się w Księdze Cudów, pewna kobieta z pobliskiego Morzy-

czyna, cierpiąca przez trzy lata na bóle głowy, gdy dowiedziała się o objawie-

niach, poszła do Prostyni i wzięła wieniec wiszący oddzielnie, który św. Anna

pozostawiła na pamiątkę. Jednak zanim odeszła do domu usłyszała głos:

„Służebnico, nie będziesz zdrową, dopóki ten wieniec na swoje miejsce nie

odniesiesz”. Gdy kobieta to uczyniła, natychmiast wyzdrowiała. Działo się to

w 1511 roku 48.

Ks. Stefan Obłoza na podstawie dokumentów istniejących jeszcze na

początku XX wieku napisał, że: „Wierni przybywający na miejsce objawienia,

po odprawieniu modłów, z uszanowaniem całowali je i czołem dotykali, przywią-

zując do nich moc cudownych uzdrowień oraz

błogosławieństw Boskich. Współcześni, a szcze-

gólnie pleban z Kossowa, do którego w owym

czasie Prostyń należała, aby one wianki uchro-

nić od profanacyji i zniszczenia, złożyli do skrzy-

neczki drewnianej z wierzchem szklanym. Po

ukończeniu budowy kościołów uroczyście wpro-

wadzili takowe do Kościoła Trójcy Świętej i na

wielkim ołtarzu umieścili, a po nabożeństwie

kapłan dawał wiernym do ucałowania. W roku

1514, niewiadomy ofiarodawca sprawił koronę

srebrną, dosyć skromną, wewnątrz wydrążoną,

do której przeniesiono wianki święte i szczelnie w niej zamknięte zostały. Koronę

tą, zwaną świętej Anny, kapłan, przybrany w komżę i stułę w większe uroczysto-

ści, dotykał, czyli wkładał na głowy ludu pobożnego. Zwyczaj ten zachowuje się

do dnia dzisiejszego, ale tylko raz do roku. Po skończeniu nabożeństwa czterdziesto-

godzinnego, w uroczystość Trójcy Świętej, kapłan dotyka głów koroną św. Anny,

na który to obrzęd lud oczekuje z religijnem uszanowaniem i pospolicie nazywa

koronacyą” 49.

Szereg wzmianek w inwentarzach parafialnych potwierdza fakt, że we-

wnątrz srebrnej korony św. Anny zostały umieszczone pozostałości po wień-

cach, które zostawiła ta Święta50. W 1904 roku ks. Obłoza wspomina, że przy

CHARAKTERYSTYKA SANKTUARIUM

48 APP, Księga Cudów..., s. 1.49 Ks. Obłoza, Pamiątka z Prostyni..., s. 46-47.50 ADS, D-133, Status modernus Ecclesiarum Prostinensium... – 1737, s. 122: „Sertum srebrne

w którym iuxta antiquas traditiones są intus zamkniete wianki Troycy Świętey de sup z koronkami

srebrnemi in quo serto perełek malińkich kałakółków sznureczków cztery mieszanych z perełkami dwa”;

Korona św. Anny, stan z 1904 r.

Źródło: Ks. S. Obłoza, Pamiątka

z Prostyni..., s. 46.

→

57

renowacji korony znaleziono tam jeszcze niewielkie pozostałości po wiankach i

na powrót je tam umieszczono 51.

O szczególnych łaskach, jakich doświadczano przy okazji błogosławienia

koroną św. Anny, świadczą słowa XVIII-wiecznej pieśni:

„Którzy z swych zwykli prac zbierać pożytk[i],

Ten, Ów na duszy, Ciele, będąc brzydki

Powstał i został, wielbiąc oczyszczony,

Dążąc do k[or]ony”52.

Bardzo stara tradycja tzw. koronacji prostyńskiej zachowała się do współczes-

ności i jeszcze bardziej się rozwinęła53. O ile na początku obecnego stulecia

błogosławiono koroną św. Anny tylko dwa razy w roku, o tyle współcześnie wszys-

cy pielgrzymi, którzy o to proszą, mogą zawsze dostąpić przywileju koronacji 54.

CUDOWNA STATUATRÓJCY PRZENAJŚWIĘTSZEJ

Wizerunek Trójcy Przenajświętszej w Prostyni jest otaczany szczególnym

kultem. Gdy w dokumentach dotyczących parafii pisze się o statui to jednocze-

śnie jest dodawane stwierdzenie, że słynie ona cudami 55. Występuje to zarówno

CUDOWNA STATUA TRÓJCY PRZENAJŚWIĘTSZEJ

APP, Akta najdawniejsze..., Status Modernus Ecclesiarum Binarum Prostinensium... – 1775, nr 12:

„Korona po wiankach S. Anny”; ADS, D-159, s. 534: „Korona po wiankach S. Anny srebrna”; APP,

Akta najdawniejsze..., Visitatio Generalis Ecclesiae parochialis Prostinensis... – 1811, nr 25, 4v:

„Korona z wiankami objawienia srebrna w Cyborium”; ADS, D-146 IV, Status Ecclesiae Parochialis ac

Beneficiis in Villa Prostinia... – 1835, s. 69v: „Korona S. Anny bez pozłoty”.51 Ks. S. Obłoza, Pamiątka z Prostyni..., s. 47.52 APP, Księga Cudów..., Pieśń druga o Ś. ANNIE w Prostyni łaskami słynącey, s. 54.53 ADS, D-138, Stan Teraźniejszy Kościołów Prostyńskich... – 1791, s. 14v. To samo znajduje się

w: ADS, D-156, Stan Dwóch Kościołów Prostyńskich... – 1792, s. 593-596: „Korona srebrna, którą

podczas odpustu kładą ludziom na głowy”; APP, Akta najdawniejsze..., Protokół i opis przyjemczo-

-zdawczy... – 1893, nr 122, 7v: „Korona srebrna do kładzenia na głowy pielgrzymom na odpust

przybywającym [...] Próba srebra 84”; por. ADD, APProst III/I/1, Inwentarz kościoła i beneficjum

parafii Prostyń... – 1919; P. Rytel-Andrianik, Sanktuarium Trójcy Świętej – Koronacje prostyńskie,

„Niedziela Podlaska”, 43(43)/1995, s. 12.54 Por. Wiadomości z Podlasia, oprac. ks. A. Płachno, „Niedziela Podlaska”, 32(189)/1998, s. IV;

P. Rytel-Andrianik, Nowy kapłan diecezji drohiczyńskiej, „Niedziela Podlaska”, 34(190)/1998, s. I, IV;

Tenże, Odpowiedź na prośbę Maryi, „Niedziela Podlaska”, 37(247)/1998, s. IV. Wiadomości z Pod-

lasia, oprac. ks. K. Żero, „Niedziela Podlaska”, 29(291)/2000, s. IV. Utrwalił się zwyczaj koronacji

dzieci w I niedzielę lipca oraz osób w podeszłym wieku w I niedzielę sierpnia; Wiadomości z Podlasia,

oprac. ks. K. Żero, „Niedziela Podlaska”, 31(293)/2000, s. IV.55 APP, Akta najdawniejsze..., Status Modernus Ecclesiarum Binarum Prostinensium... – 1775, nr 12:

←

→