Post on 24-Jan-2023
mgr Wojciech Goleński
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
wojciech.golenski@gmail.com
Alkoholizm w domach pomocy społecznej
– problemy i zagrożenia1
1 Tekst artykułu w wielu częściach jest oparty na treści raportuObserwatorium Integracji Społecznej ROPS w Opolu pt. „Alkoholizm wdomach pomocy społecznej. Raport z badania jakościowego przeprowadzonego w woj.Opolskim” oraz materiale empirycznym uzyskanym podczas badańzjawiska alkoholizmu w DPS w województwie opolskim przeprowadzonychprzez Obserwatorium Integracji Społecznej, ale nie zamieszczonym wprzytaczanym raporcie. Raport dostępny jest na stronie:http://ois.rops-opole.pl/download/ALKOHOLIZM%20w%20DPS-ach.pdf(dostęp 12.02.2012)
Alcoholism in nursing homes - problems and threats
Summary
The article presents the problem of alcoholism in
nursing homes based on results of qualitative research
conducted with nursing homes staff. Aging of society and
transferring of the care functions from family to care
institution contribute to the increasing number of
inhabitants of nursing homes. For this reason, the number
of all kinds of social problems at these establishments
will also grow. This also concerns the problem of
alcoholism, which affects people of all ages, including
seniors – residents of DPS’s [nursing homes]. The reasons
of drinking alcohol in nursing homes can result from
earlier alcohol addiction or as an effect of maladjustment
to new living situation. This problem is primarily
qualitative – regardless of the number of alcoholics in
the institution, they effectively disturb nursing home
functioning. Nursing home staff try to limit this adverse
factor in different ways. However, the phenomenon of
alcoholism in nursing homes makes a lot of problems and
threats. An important aspect with regard to reducing
alcohol use is the issue of personal freedom which is
often in opposition to the comfort of fellow inhabitants.
Streszczenie
Artykuł prezentuje problem alkoholizmu w placówkach
opieki stacjonarnej dla osób starszych w oparciu o wyniki
badania jakościowego przeprowadzonego z personelem domów
pomocy społecznej. Starzenie się społeczeństwa oraz
delegowanie funkcji opiekuńczej rodziny na instytucje
powoduje zwiększanie liczby mieszkańców w domach pomocy
społecznej. Z tego powodu ilość wszelkiego rodzaju
problemów społecznych w tych placówkach także będzie
wzrastać. Nie inaczej jest z problemem alkoholizmu, który
dotyczy osób w różnym wieku, także seniorów– mieszkańców
DPS. Powody picia w domu pomocy społecznej mogą wynikać ze
względu na wcześniejsze uzależnienie osoby starszej oraz
jako efekt nieprzystosowania do nowych warunków życiowych.
Problem ten ma przede wszystkim wymiar jakościowy –
niezależnie od ilości alkoholików w danej placówce,
skutecznie zakłócają oni jej prawidłowe funkcjonowanie.
Personel placówek stara się ograniczać to niekorzystne
zjawisko, stosując rozmaite sposoby. Niemniej zjawisko
alkoholizmu w DPS powoduje wiele problemów i zagrożeń.
Ważnym aspektem w kwestii ograniczania picia alkoholu w
DPS jest zagadnienie wolności pijącej jednostki, będącej
często w opozycji do komfortu współmieszkańców.
Dom pomocy społecznej – ramy funkcjonowania instytucji w
kontekście zachodzących procesów demograficznych
Jednym z podstawowych problemów stojących przed
systemem zabezpieczenia społecznego w Polsce i na świecie
jest zjawisko postępującego starzenia się społeczeństwa.
Wynika to z faktu, że bardzo istotna właściwość rozwoju
ludnościowego, o dużym znaczeniu dla polityki społecznej,
wiąże się ze strukturą demograficzną ludności. Ta
właściwość jest powszechnie znana i doceniana, ale
najczęściej ogranicza się do struktury ludności według
wieku. To szczególne zainteresowanie wiekiem jest jednak w
pełni usprawiedliwione z dwóch powodów. Po pierwsze – wraz
z wiekiem zmienia się rola i miejsce człowieka w życiu
społecznym
i ekonomicznym, z drugiej strony struktura ludności według
wieku ulega ciągłej
i znaczącej fluktuacji.2
Powszechnie przyjętym progiem starości jest wiek
emerytalny. Nie jest to jednak do końca właściwy
wyznacznik, gdyż został arbitralnie przyjęty przez polskie
ustawodawstwo. Bardzo ważne w określeniu starości są
następujące progi:
biologiczny (wyznaczony funkcjonalną sprawnością
organizmu)
2 J. Witkowski, Demograficzne uwarunkowania polityki społecznej w perspektywie do2030 r. (w:), W odpowiedzi na zjawiska i wyzwania społeczne, K. Frysztacki, K.Heffner (red.), PIN – Instytut Śląski w Opolu, StowarzyszenieInstytut Śląski, UO, PO, WSZiA w Opolu, Opole 2003, s.13
prawny (tożsamy z ustawowym przymusem rezygnacji z
aktywności zawodowej),
ekonomiczny (związany ze spadkiem dochodów na
emeryturze),
społeczny (odnoszący się do wspomnianej zmiany ról
społecznych i prestiżu),
technologiczny (związany z lękiem i niechęcią
korzystania z wszelkich nowinek technicznych).3
Zwiększenie liczby osób starszych w ogólnej liczbie
ludności niesie za sobą poważne konsekwencje. Z jednej
strony, dotyczą one wpływu tego zjawiska na ogólny stan
gospodarki, związany chociażby z koniecznością wypłaty
świadczeń coraz większej liczbie emerytów, przy
jednoczesnej coraz mniejszej liczbie osób zatrudnionych -
w wieku produkcyjnym. Niemniej ważne, a w kontekście
niniejszych rozważań, stanowiące sprawa zasadniczą, jest
także zapewnienie instytucjonalnej opieki coraz większej
liczbie ludzi starszych. Dotyczy to seniorów, którzy nie
są w stanie sami zadbać o swój los, a ich rodziny, z
3 E. Trafiałek. Człowiek stary. (w:) Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, T.1.Warszawa 2003, s. 580
różnych przyczyn nie mają możliwości zapewnienia im opieki
na odpowiednim poziomie. Prognozy demograficzne ukazują
obraz kształtowania się stanu i struktury wieku i płci
ludności, proces starzenia się ludności i jego społeczne
konsekwencje. Chodzi tutaj o zidentyfikowanie przyszłych
potrzeb społecznych. Jest to istotny element strategii
rozwoju społecznego. Na ich podstawie można podejmować
decyzje związane z potrzebami osób w podeszłym wieku.
Pozwalają one również na szczegółowe obliczenia
konkretnych potrzeb inwestycyjnych związanych z
rozmieszczeniem przestrzennym seniorów.4
Przytoczone fakty stanowią element szerszego procesu
zmian społecznych, które dotykają także środowisko
rodzinne, modyfikując podstawowe funkcje rodziny. Trzeba
tu wskazać przede wszystkim funkcje opiekuńczą, która w
odniesieniu do seniorów w znaczącej liczbie przypadków
została delegowana na państwo, samorządy oraz organizacje
pozarządowe Z tego powodu instytucjonalna opieka
4 R. Rauziński, Proces starzenia się ludności Śląska Opolskiego w świetle prognozydemograficznej do 2030 roku. (w:) Wybrane problemy procesu starzenia się człowiekaS. Rogala (red.), Wyd. WSZiA w Opolu, Opole 2007. s. 95
stacjonarna przeznaczona dla ludzi starszych, świadcząca
kompleksowe usługi dostosowane do indywidualnych potrzeb
staje się coraz powszechniejsza.
Zamieszkanie przez seniora placówki opiekuńczej może
być optymalnym,
a często jedynym rozwiązaniem jego sytuacji życiowej.
Przytoczone wcześniej procesy demograficzne, są tylko
jedną z grupy powodów sprawiających, że obecnie obserwuje
się rosnącą liczbę osób wymagających całkowitej opieki.
Szczególna rolę w zaspokajaniu przede wszystkim potrzeb
zdrowotnych ludzi starszych odgrywają domy pomocy
społecznej.5
Umieszczenie osoby starszej w domu pomocy społecznej
jest obwarowane poprzez wymagania ustawowe. Według ustawy
o pomocy społecznej z 2004 r. prawo do umieszczenia w domu
pomocy społecznej posiada osoba wymagająca całodobowej
opieki, której nie można zapewnić niezbędnej pomocy w
formie usług opiekuńczych.6 Domy pomocy społecznej
5 G. Orzechowska. Aktualne problemy gerontologii społecznej. Wyd. WSP, Olsztyn1999, s.43-446 Ustawa o pomocy społecznej, z dnia 12 marca 2004 r.(Dz.U.2004.64.593), art. 54 ust 1.
działają wyłącznie na podstawie udzielonej przez wojewodę
zgody oraz statusu i statutu. Określają one typ domu,
zasady jego funkcjonowania, zakres świadczeń udzielanych
pensjonariuszom, a także ich prawa i obowiązki. DPS-y są
jednostkami organizacyjnymi działającymi samodzielnie.
Nadzór na nimi sprawuje najczęściej starosta lub prezydent
miasta (w wypadku powiatów grodzkich). Podmioty te z kolei
kontroluje wojewoda.7
Omawiane placówki realizują zadania z zakresu
zaspokajania potrzeb bytowych, opiekuńczych,
wspomagających i edukacyjnych poprzez zapewnienie: lokum,
wyżywienia, odzieży i obuwia, wyposażenia w meble i
sprzęty, środki higieny osobistej, opieki pielęgniarskiej,
pomocy medycznej, rehabilitacji, leków i środków
opatrunkowych, wsparcia finansowego osób bez własnych
dochodów, terapii zajęciowej, oferty kulturalnej i
rekreacji oraz spokoju i bezpieczeństwa na terenie domu.8
7 Z. Szarota, Starzenie się i starość w wymiarze instytucjonalnego wsparcia. Wyd. UP, Kraków 2010, s. 2498Tamże..s.250
Można stwierdzić, że stacjonarna opieka
instytucjonalna stanowi w pewnym sensie substytut
środowiska domowego, gdyż realizuje podobne funkcje jak
dom rodzinny. Dlatego też niezwykle istotną sprawą jest
atmosfera panująca w DPS–ie. Placówka jest specyficznym
środowiskiem życiowym narzucającą w pewnym stopniu
uniformizację, czasem wymaga rezygnacji z indywidualnych
upodobań, nawyków, czy zwyczajów. Pensjonariusz zmuszony
jest do zamieszkania z obcą osobą. Wymagane jest od niego
przestrzeganie regulaminu i ustalonego rozkładu dnia.9
Motywy skłaniające osoby starsze i ich rodziny do
zamieszkania w DPS są rozmaite. Jak wynika z badań
Jarosława Bąbki największy odsetek mieszkańców domów
pomocy społecznej przebywa tam z powodu złego stanu
zdrowia lub z chęci zapewnienia sobie odpowiedniej opieki
lekarskiej i pielęgniarskiej (łącznie 75%). Pozostali
badani wymienili nieodpowiednie warunki mieszkaniowe oraz
9 H. Guzy-Steinke. Kompetencje społeczne osób starszych z perspektywy mieszkańców domu pomocy społecznej. (w:) Praca socjalna wobec rzeczywistych i potencjalnych zagrożeń człowieka, J. Brągiel, P. Sikora (red.) , Wyd. UO, Opole 2005, s.187
brak środków finansowych (łącznie 15% badanych) jako
przesłanki umieszczenia ich w DPS.10
Niejako na marginesie należy zaznaczyć, że
analizowane placówki mogą być prowadzone dla różnych
kategorii mieszkańców tj: osób w podeszłym wieku, osób
przewlekle somatycznie chorych, osób przewlekle
psychicznie chorych, dorosłych niepełnosprawnych
intelektualnie, dzieci i młodzieży niepełnosprawnych
intelektualnie, osób niepełnosprawnych fizycznie.11
Dom pomocy społecznej może być prowadzony w jednym budynku
łącznie dla:
osób w podeszłym wieku oraz osób przewlekle somatycznie
chorych;
osób przewlekle somatycznie chorych oraz osób
niepełnosprawnych fizycznie;
osób w podeszłym wieku oraz osób niepełnosprawnych
fizycznie;
10 J. Bąbka, Psychospołeczne aspekty przystosowania się osób starszych do warunków życia w domu pomocy społecznej. (w:) Wybrane problemy osób starszych, A. Nowicka. (red.), Wyd. Impuls. Kraków 2006. s. 18911 Ustawa o pomocy społecznej… art. 56
osób dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie oraz
dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie.12
Zogniskowanie uwagi na osobach starszych wynika przede
wszystkim z tego, że podeszły wiek wiąże się często z
występowanie wielu schorzeń oraz fizycznej
niepełnosprawności. Jest to oczywiście pewne zawężenie
analizy, ale opis wszystkich kategorii mieszkańców nie
jest celem niniejszego opracowania.
Alkoholizm – ogólna charakterystyka problemu społecznego w
odniesieniu do ludzi starszych
Alkoholizm można nazwać współczesną plagą społeczną.
Zalicza się go zarówno do głównych problemów społecznych
jak i tych o naturze czysto medycznej. Istotą tej choroby
w jednostkowym wymiarze jest utrata kontroli nad ilością
spożywanego alkoholu. Ma chroniczny charakter, trwa ona
przez wiele lat i może prowadzić do zgonu. Szacuje się, że
12 Tamże…art. 56a
16% polskiego społeczeństwa nadużywa alkoholu w sposób
zagrażający życiu.13
Alkohol jest używką, która jest na stale wpisana w
funkcjonujący w cywilizacji zachodu kontekst społeczno-
kulturowy. W przeciwieństwie do używania większości innych
środków psychoaktywnych, picie alkoholu jest społecznie
akceptowane, a w przypadku wielu okazji nawet oczekiwane.
Systematyczne używanie (nadużywanie) alkoholu sprawia, że
część upijających się ludzi podlega psychicznemu lub
biologicznemu (albo obu jednocześnie) przymusowi picia.
Uleganie temu przymusowi pociąga za sobą różnorakie
konsekwencje zdrowotne i społeczne. Konsekwencje te należy
uznać za negatywne i nieakceptowane społecznie,
niezależnie od tego, co myśli o nich osoba pijąca. Jest
jednak rzeczą niezwykle trudną ustalenie granicy między
akceptowanymi społecznie, a patologicznymi formami picia.14
13 Apel Zespołu Apostolstwa Trzeźwości przy Komisji Episkopatu Polskina sierpień 2009, za http://www.diecezja.opole.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=627&Itemid=36, [dostęp 21.06.2011]14 K. Frieske, R. Sobiech: Pijaństwo. Interpretacje problemu społecznego. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych. Warszawa 1984, s. 84-85
Uzależnienie od alkoholu, jego natura i mechanizmy
podlega próbie wyjaśnienia przez liczne koncepcje i
hipotezy. Próby te podejmowane są z różnych punktów
widzenia, często wzajemnie się uzupełniających i
zachodzących na siebie. Ogniskują się one przeważnie na
pojęciach takich jak: nagroda, wzmocnienie, motywacje i
popędy, a także na problemach związanymi z sensytyzacją i
tolerancją.15 Istotne są także zagadnienia związane ze
społecznymi aspektami uzależnienia, jego wpływu na
otoczenie osoby pijącej (eksternalizacji zachowań
uzależnionego) oraz uzależnienia jako efektu wpływu
zewnętrznych czynników (internalizacji roli alkoholika).
Problem alkoholizmu dotyczy zarówno ludzi młodych jak
i tych starszych. Zamiast powodować rozluźnienie, poczucie
lekkości i ekscytacji często prowadzi do gniewu, bólu,
rozpaczy i lęku. Staję się główną przyczyną
samooszukiwania się przez manipulację sferą emocjonalną
tworząc cały system iluzji i zaprzeczeń.
15 W. Kostowski , Podstawowe mechanizmy i teorie uzależnień, „Alkoholizm i Narkomania 2006” , Tom 19: nr 2, s.140
Badania wykazują, że szkodliwe używanie (nadużywanie)
alkoholu stanowi problem u 5-12% mężczyzn i u 1-2% kobiet
po 60 roku życia. Natomiast 4-20% osób w podeszłym wieku
nadużywa alkoholu. Szacuje się, że odsetek ludzi w wieku
powyżej 65 roku życia, u których występują problemy
alkoholowe wynosi 10% w przypadku mężczyzn i 3-5% w
przypadku kobiet. Grupę tą można podzielić na dwie
podgrupy: ludzie uzależnieni wchodzący w okres starości
(około 2/3) Natomiast pozostała część to osoby zaczynające
pić przez problemy związane właśnie ze starością.16
Pomijając czynnik wieloletniego uzależnienia.
Przyczyny sięgania po alkohol ludzi starszych mają
różnoraki charakter. Starzenie się jest procesem
naznaczonym przez wiele istotnych przemian, które dotyczą
nie tylko sfery fizycznej, ale również psychicznej,
emocjonalnej i społecznej. Przystosowywanie się do
przemian i nowych warunków, nie przebiega tak szybko, jak
szybko zmienia się sytuacja zewnętrzna. Dlatego senior
16 B. T. Woronowicz, Bez tajemnic. O uzależnieniach i ich leczeniu, InstytutPsychiatrii i Neurologii, Warszawa 2001, s. 84
może negatywnie zareagować na te przemiany zaczynając
sięgać po alkohol.17
Nadmierne picie nie należy rozpatrywać jedynie jako
chorobę lub indywidualny problem osoby uzależnionej.
Dotyczy ono w równej mierze jego najbliższego otoczenia,
jest także składnikiem kultury życia zbiorowego.18 Skutki
alkoholizmu dotyczące ludzie żyjących w otoczeniu ludzi
pijących mogą przejawiać się jako schorzenia somatyczne
spowodowane chronicznym stresem, zaburzenia emocjonalne
i demoralizacja członków rodzin alkoholowych.19 Są one
związane z syndromem współuzależnienia. Bogdan Woronicz
współuzależnienie określa mianem koalkoholizmu. Zdaniem
autora nie jest to choroba lecz pułapka psychologiczna.
Scharakteryzowana jako: „poddanie się rytmowi picia
uzależnionego, przejmowanie za niego odpowiedzialności,
obsesyjne kontrolowanie go, pomaganie i opiekowanie się
nim, wysoka tolerancja na różnego rodzaju patologiczne
17 A. Mielczarek: Alkoholizm ludzi starszych w stacjonarnych placówkach opiekuńczych, „Praca Socjalna”, lipiec-sierpień 2007, s. 6018 K. Frieske, R. Sobiech: Pijaństwo. Interpretacje problemu…, s. 10519 K. Dymek-Balcerek (red.), Patologie zachowań społecznych. Rzeczywistośćprzełomu wieków XX i XXI. Narkomania, alkoholizm, samobójstwa, grupy subkulturowe,sekty, Wyd. PR, Radom 2000, s. 141
zachowania, a jednocześnie występowanie poczucia winy i
poczucia małej wartości oraz zaniedbywania siebie.”20
Alkoholizm w domach pomocy społecznej – diagnoza wybranych
elementów problemu społecznego w kontekście
długoterminowej opieki instytucjonalnej
Wstępne rozważania na temat starzenia się
społeczeństwa oraz związanej z tym procesem
instytucjonalnej opieki dla seniorów, a także przytoczone
cechy alkoholizmu jako problemu społecznego (zarówno w
kwestii skali tego zjawiska, dotykającego osób w podeszłym
wieku jak i elementów z nim powiązanych –
współuzależnienia), stanowią tło dla ukazania wyników
badań empirycznych przeprowadzonych w celu przybliżenia
problemu alkoholizmu w domach pomocy społecznej. Badanie
zostało przeprowadzone techniką indywidualnego wywiadu
pogłębionego (IDI) Wywiady zostały przeprowadzone z
czterema pracownikami z dwóch różnych DPS oraz dyrektorem
20 B. T. Woronowicz, Problemy zdrowotne u osób intensywnie pijących alkohol, „Problemy Alkoholizmu” - 1994, nr 2, s. 8 - 10
jednego z Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie. Respondenci
dysponowali szeroką wiedzą praktyczną i teoretyczną
odnośnie podejmowanych zagadnień. Chętnie dzielili się
własnymi spostrzeżeniami oraz uwagami wliczając w to
kwestie drażliwe. Badanie zostało przeprowadzone w
województwie opolskim.
Należy podkreślić, że jakościowe ujęcie problemu
wydaje się właściwą strategią, gdyż (założenie to znalazło
potwierdzenie w badaniach) niezależnie od ilości osób
nadużywających alkohol w placówce, jest to poważny problem
mogący zakłócić jej prawidłowe funkcjonowanie. Podobnie
jak ma to miejsce w rodzinie, czy jakiejkolwiek innej
grupie o charakterze wspólnotowym, także w środowisku
placówki opiekuńczej, nawet jedna uzależniona osoba może w
skuteczny sposób zdezorganizować pełnienie jej
podstawowych funkcji.
Problem alkoholizmu w domach pomocy społecznej jest
bardzo szerokim zjawiskiem, wielowątkowym i różnorodnym ze
względy na specyfikę konkretnej placówki. Dlatego
niniejsza analiza stanowi jedynie skromy przyczynek do
wyjaśnienia tego istotnego problemu, obejmując wybrane
zagadnienia.
Problem alkoholizmu w DPS-ach nie jest zjawiskiem
nowym występował już w latach 70-tych i 80-tych. Podjęte
kroki w celu jego eliminacji nie przyniosły pożądanych
rozwiązań. Wyodrębnione podtypy domów dla alkoholików
stały się „piekłem na ziemi”, a w latach 90-tych podjęta
została decyzja o rezygnacji z tworzenia domów dla
alkoholików, uznając, że alkoholizm, jako przewlekła
choroba, powinna być przeciwwskazaniem do umieszczania w
domu pomocy społecznej. 21
Skala zjawiska. Zdaniem jednego z respondentów
niewielka skala zjawiska powoduje, że jest ono często
bagatelizowane. Pracownik socjalny przytoczyła wypowiedź
swojego bezpośredniego przełożonego: ,,Po co (udzielać
wywiadu- przyp.) przecież mówiłam, że u nas nie ma problemu
alkoholowego, a przecież to nie jest tak, że nie ma problemu alkoholowego, bo
alkoholicy do nas trafiają. Tylko, że jest to na mniejszą skalę i możemy…
pracować nad takimi osobami.”(Respondent 1.)
21 Z. Grabusińska, Problematyka osób uzależnionych od alkoholu zamieszkujących domy pomocy społecznej, ROPS w Opolu, Opole 2010, s. 5
Niewielka skala zjawiska w poszczególnych DPS-ach
może być paradoksalnie przeszkodą w rozwiązaniu problemu
alkoholowego wśród mieszkańców w podeszłym wieku. Wynika
to z jednej strony z faktu, że w przypadku małej liczby
takich osób personel ośrodka jest stanie zapanować nad
zachowaniem alkoholików – co jest przyczyną
bagatelizowania problemu przez osoby/instytucje decyzyjne.
Z drugiej strony nie istnieją specjalne domy pomocy
społecznej lub oddziały w istniejących placówkach
przeznaczone dla pijących – rozproszenie przestrzenne
uzależnionych potwierdza argument o niewielkiej skali
problemu, nie istnieje więc potrzeba specjalnych działań
mogących mu zaradzić.
Dyrektor DPS zaznacza: „No po prostu naprawdę chodzi o jedną,
dwie, trzy (…). No, ale jak już jest grupa…to ta grupa jest silna i się wspiera i na
przykład, dzisiaj dostaje świadczenie emerytalne, czy tam rentę Pan Kowalski i
ma pieniądze, więc stawia tym dwóm swoim kolegom. Potem jest następny
termin, dostaje drugi pieniądze i tak się wspierają i tak sobie piwkują, ale to są
chorzy ludzie im naprawdę nie trzeba dużo. Wypije dwa, trzy piwa i ma dość.
Wiadomo jeden pójdzie spać,
a drugi wtedy wychodzi i szuka.” (Respondent 2.)
Integracja z otoczeniem. Każda osoba starsza w domu
pomocy społecznej posiada pewien bagaż doświadczeń, który
w dużej mierze warunkuje jej zachowanie w placówce. Nie
inaczej jest z osobami nadużywającymi alkohol. Taka osoba
trafiając do placówki musi zostać w umiejętny sposób
włączona w życie wspólnoty. Jest to często trudne i
przysparza wielu problemów. Nieco uogólniając można
przyjąć, że ze strony nowego mieszkańca DPS (niezależnie,
czy jest uzależniony, czy nie) przystosowanie do nowej
sytuacji może przybierać jedną z pięciu form wyrażonych w
następujących postawach:
Postawa konstruktywna. Jest to idealny wzór
przystosowania. Człowiek taki jest wewnętrznie
zintegrowany.
Postawa zależności. Człowiek taki wykazuje bierna
postawę. Jest zależny od otoczenia. Postawa ta sprzyja
powstaniu uzależnienia lub powrotu do picia w wypadku
kontaktu z osobami pijącymi.
Postawa obronna. Mniej korzystny sposób przystosowania
do nowych warunków. Występują tu pewne podobieństwa do
lekkich objawów nerwicowych. Osoby takie są przesadnie
opanowane, skrępowane obyczajami i konwenansami. Są
samodzielni i raczej odrzucają pomoc innych ludzi. Nie
są w stanie pogodzić się z bezczynnością i zależnością
od innych, zagłuszają to stałą aktywnością.
W przypadku osób pijących postawa ta może przejawiać
się piciem w samotności, tzw. „zapijaniem smutków”
Postawa wrogości. Osoby takie są agresywne, podejrzliwe
skłonne do rywalizacji, a jednocześnie niezadowolone ze
swych kontaktów z innymi ludźmi. Wykazują skłonność do
izolowania się.
Postawa wrogości skierowana na siebie. Przedstawiciele
tej kategorii swoją wrogość kierują nie na otoczenie,
ale na siebie. Pesymistycznie podchodzą do życia, nie
wierzą we własne siły, przejawiają stany depresyjne.
Osoby takie nie mają rozwiniętych uczuć społecznych,
czują się samotne i nieprzydatne. Słabo adaptują się do
nowych warunków, co także może sprzyjać uzależnieniu od
alkoholu.22
Integracja jednostki z otoczeniem jest jedną z dwóch
stron problemu dostosowania do nowych warunków.
Mieszkaniec, aby dobrze czuć się we wspólnocie musi zostać
zaakceptowany przez otoczenie. Problem alkoholowy jest ku
temu znaczącą przeszkodą. Z uwagi na to personel stara
się, żeby nowo przyjęta osoba nie różniła się od innych
mieszkańców: „w momencie przyjęcia takiej osoby bezdomnej na przykład
z problemem alkoholowym. Ta osoba często trafia brudna, zaniedbana. A więc
pierwsze przyjęcie, kąpiel, pielęgniarka. Zabezpieczamy już przed przyjęciem
ubranie, żeby tą osobę odpowiednio ubrać, wprowadzić na stołówkę,
przedstawić wszystkim…I o tym też rozmawiamy z tym mieszkańcem, że
chcielibyśmy, żeby on się nie różnił od innych.” (Respondent 1.)
Pierwsze wrażenie często determinuje stosunek
mieszkańców do danej osoby. Pracownicy DPS starają się
zrobić wszystko aby zapobiec stereotypowemu myśleniu na
jej temat, jak podkreślała jedna z respondentek jest to
moment w którym można najbardziej pomóc przyjmowanej
22 Por. G. Orzechowska. Aktualne problemy gerontologii... s.47-49
osobie: „(…) nie informujemy o tym problemie osób drugich, że ta pani, czy
ten pan ma problem z alkoholem, bo myślę, że od razu byłby napiętnowany.”
(Respondent 3.)
Warto mieć na uwadze, że brak akceptacji ze strony
otoczenia, może być poważnym powodem do szukania
„ucieczki” w alkoholu. W przypadku alkoholika izolacja
staje się zatem jednocześnie przyczyną i skutkiem picia.
Sposoby zapobiegania piciu. Na terenie DPS
funkcjonuje zakaz konsumowania alkoholu oraz częstowania
nim innych współmieszkańców.
To ograniczenie oraz zakaz wszelkich form przemocy to
podstawowe wymogi stawiane wobec mieszkańców.23 Zakaz taki
może stanowić początkową barierę dla nowo przyjętych do
DPS osób uzależnionych. Jednak jak wskazuje praktyka
uczestników wywiadów, osoby te w bardzo krótkim czasie od
umieszczenia w placówce mogą znaleźć kompanów do picia.
Nad grupą pijących znacznie trudniej zapanować niż nad
jednostką. Dlatego też ogromne znaczenie ma wstępna
diagnoza osoby przyjmowanej do placówki. Jak wskazuje
23 A. Mielczarek: Alkoholizm ludzi starszych…, s. 62
jedna z badanych już w trakcie przeprowadzania wstępnego
wywiadu można wywnioskować upodobania, cechy osobowości i
charakteru, ale także słabości (uzależnienie) seniora
przyjmowanego do DPS. W przypadku podejrzenia, że dany
pensjonariusz ma problem z alkoholem, umieszcza się go w
otoczeniu osób niepijących, gdyż grupa taka mobilizuje do
tego, żeby nie pić. Pozytywna grupa odniesienia może
wpłynąć na alkoholika, spowodować, że uzależniony
zaprzestanie, lub ograniczy swoje ekscesy związane z
nałogiem. Jest to bardziej możliwe, gdy spotka się w
ośrodku ze stanowczą i konsekwentna reakcją
i uzna, że w danej placówce nie jest to dobrze widziane.24
Niezwykle ważne w aspekcie ograniczania picia przez
pensjonariuszy są odpowiednie kompetencje personelu.
Należy mieć świadomość, że z uwagi na fakt
niefunkcjonowania specjalnych DPS lub oddziałów dla
uzależnionych, w „normalnych” DPS nie są zatrudniani
psycholodzy - specjaliści od uzależnień mogący prowadzić
terapię dla alkoholików. Problem ten dobrze obrazuje
24Tamże…, s. 62
wypowiedź badanej: ,,No ja myślę, że jakby była taka osoba od uzależnień
to przynajmniej, mało, że pracowałaby z tymi osobami to może tez czasami
wsparłaby nas, bo my do końca tez nie wiemy, czy te nasze metody są dobre.”
(Respondent 2.) Personel może jedynie reagować na skutki
wybryków alkoholowych i poprzez perswazję nakłaniać
pijących do ograniczenia spożywania alkoholu.
Mieszkańcom nie można zabronić spożywania napojów
alkoholowych. Byłoby to ograniczaniem ich wolności, do
której mają pełne prawo. Sposobem ograniczenia picia
mogłaby być konfiskata alkoholu na terenie placówki, gdyż
to narusza regulamin. Jednakże to także godzi w wolność
jednostki, gdyż alkohol jest jej własnością. Niemniej, jak
wskazywali respondenci czasem zdarza się, że osobie w
stanie skrajnego upojenia zabierany jest alkohol, który
następnie jest wylewany.
Mieszkańcy DPS często odkładają swoje oszczędności w
postaci depozytu prowadzonego przez pracowników. Dotyczy
to także alkoholików. Jedna z uczestniczek wywiadów
akcentuje to działanie, które ma także niepoślednie
znaczenie w ograniczaniu spożywania alkoholu. Alkoholik za
każdym razem gdy chce zdobyć pieniądze musi udać się po
nie do pracownika socjalnego. To z kolei stwarza okazję do
rozmowy, perswazji, która zdaniem badanej przynosi
najlepsze efekty. Niejako na marginesie można zaznaczyć,
że dostępność ekonomiczna alkoholu ma bezpośredni wpływ na
zdrowie mieszkańców DPS.25
Zagrożenia związane z problemem alkoholizmu w domach
pomocy społecznej
Nadużywanie alkoholu przez mieszkańców domów pomocy
społecznej w podeszłym wieku może być przyczyną wielu
sytuacji niebezpiecznych zarówno dla samego alkoholika jak
również innych, niepijących mieszkańców oraz personelu.
Zagrożenia te mają różnoraką naturę i dotyczą wielu
aspektów, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i
społecznym.
25J. Moskalewicz, J. Sierosławski, Dostępność ekonomiczna napojów spirytusowych a szkody zdrowotne, „Alkoholizm i Narkomania 2005”, Tom 18: nr 4, s. 41-50
Zagrożenia dla zdrowia pijących i ich otoczenia. W
wymiarze indywidualnym alkoholizm niesie poważne
zagrożenia natury medycznej, które
z uwagi na charakter artykułu nie będą tu szerzej
analizowane. Warto jedynie wskazać, że w przypadku osób
starszych – mieszkańców DPS, alkoholizm towarzyszy często
różnym zespołom chorobowym oraz fizycznej
niepełnosprawności. Sytuacje taką doskonale ilustruje
poniższy przykład:
,,Pomimo to, że nie ma nóg. Pomimo to, że ledwo się porusza (…)…To jest po
prostu coś niemożliwego. On nie jest w stanie zjechać na obiad, bo on tam
nawydziwiał opiekunom, że go boli tu, tu, tu, więc opiekunowie lecą, przynoszą
obiad. Postawią elegancko i tak dalej. On nie zje tego obiadu, za dziesięć
minut on już zjeżdża i jest pod sklepem (po alkohol – przyp.).”
Jeden z respondentów wskazywał, że niepełnosprawna
osoba na wózku inwalidzkim w stanie nietrzeźwym
notorycznie stwarzała zagrożenie dla siebie
i otoczenia, gdyż wracała spod sklepu monopolowego
korzystając z drogi publicznej. W tym wypadku
niepełnosprawność sprzężona z podeszłym wiekiem i
alkoholizmem stanowi swego rodzaju „mieszankę wybuchową”
znacznie zwiększając ryzyko poważnego wypadku.
Powracając do zagrożeń związanych ze stricte medycznymi
aspektami uzależnionych seniorów, można dodać, że cześć z
takich pensjonariuszy odczuwa dolegliwości natury
somatycznej, w związku z tym często przyjmuje leki
psychotropowe. W połączeniu z alkoholem leki te stwarzają
ogromne zagrożenie dla ich zdrowia. Mogą także przyczyniać
się do wzrostu agresywnych zachowań, a tym samym mnożąc
zagrożenia natury społecznej w środowisku domu pomocy
społecznej.
Problem agresywnych zachowań. Alkohol jest bardzo
silnym predyktorem agresji. W domach pomocy społecznej
przyjmuje ona zarówno postać przemocy fizycznej jak i
agresji werbalnej. Jedna z badanych stwierdziła, ze
problem jest czasem na tytle poważny, że koniecznym jest
prośba o pomoc policji. Zdarzenia takie są jednak
incydentalne, nie maja zbyt często miejsca w omawianych
placówkach.
,,Raz mieliśmy z tym panem Waldkiem taką sytuacje, że no po prostu, to aż
piana z ust, więc wtedy, wtedy po prostu wzywamy policje.” (Respondent
3.)
Agresja pensjonariuszy pod wpływem alkoholu jest
bardzo problematyczna dla personelu. Dlatego bardzo ważne
jest aby pracownicy DPS w takich przypadkach wykazywali
się dużym poziomem empatii i zrozumienia dla chorego
człowieka.
,,Są, są osoby, te z problemem alkoholowym, są agresywne. Wulgarne bardzo
często
w stosunku do personelu… również. Pracownik stara się wyciszyć. Ja nigdy nie
widziałam, żeby któraś opiekunka, albo w jakiś sposób, taki odzywała się
niegrzeczny do tej osoby. Nie. W tym momencie stara się wyciszyć, położyć
spać, podać coś ciepłego do picia. Także nie, tylko to są, mam dwie takie
osoby, które są wtedy agresywne i wulgarne.” (Respondent 1.)
Jak powszechnie wiadomo agresja rodzi agresję.
Pozostali mieszkańcy placówki widząc agresywne zachowania
alkoholików, sami zaczynają reagować agresją na fakt picia
alkoholu, niezależnie kogo dotyczą takie zachowania.
Trzeba z cała stanowczością podkreślić, że mieszkaniec
domu pomocy społecznej jest wolnym człowiekiem i ma prawo
sam decydować o swoim życiu. Jeżeli senior pije np. piwo,
nie będąc agresywnym, a spotyka się przez to z agresywnymi
zachowaniami ze strony niepijącego otoczenia, godzi to w
jego poczucie wolności. Dlatego też należy pamiętać, że
alkoholizm w domach pomocy społecznej jest ściśle związany
z agresywnymi zachowaniami, ale niekoniecznie są one
udziałem pijących.
Na ogół personel nie ma zbyt dużych kłopotów z
zachowaniem porządku
i bezpieczeństwa w placówce. Perswazja i empatia także w
przypadku agresji są najlepszymi metodami rozwiazywania
problemu. Niemniej jednak w wypadku osób odurzonych czasem
ciężko jest do nich dotrzeć.
Powrót do picia. Jednym z zagrożeń towarzyszących
osobom uzależnionym od alkoholu jest powrót do picia,
nawet po wielu latach abstynencji. Problem ten może być
ścisłe powiązany z omawianym wcześniej zagadnieniem
przystosowania się osoby starszej do nowych warunków,
związanych z zamieszkaniem w DPS. Zdaniem psychiatrów:
„Zasadniczą cechą uzależnień od substancji psychoaktywych
jest utrata kontroli nad procesami zachowania popędowego,
a więc nad dążeniem do kontaktu
z substancją, kompulsywne jej poszukiwanie (drug seeking) i
pobieranie (drug taking). Dla wielu uzależnionych osób
proces chorobowy przebiega przewlekle z nawrotami
(relapses), pojawiającymi się nawet po bardzo długich
okresach abstynencji.”26 W tym kontekście podeszły wiek i
towarzyszące mu schorzenia nie ma większego znaczenia,
istotny jest natomiast mechanizm uzależnienia od środka
psychoaktywnego, jakim jest alkohol.
Do domów pomocy społecznej trafiają osoby z
rozmaitych środowisk, reprezentanci wszystkich kategorii w
ramach istniejącej struktury społecznej. Dotyczy to także
niepijących alkoholików, którzy w obliczu nowej sytuacji
życiowej, często bardzo trudnej dla nich, mogą powrócić do
nałogu.
26 W. Kostowski , Podstawowe mechanizmy i teorie…, s.140
Konkluzje
Niniejsze opracowanie z pewnością nie wyczerpuje
rozległego
i wielowątkowego problemu alkoholizmu w domach pomocy
społecznej dla osób starszych. Jednakże z uwagi na to, że
jest to istotny problem, który w związku ze zjawiskiem
starzenia się społeczeństwa i zmiany niektórych funkcji
rodziny, będzie z pewnością narastał - artykuł ten może
stanowić przyczynek do bardziej kompleksowej analizy
zagadnienia. Problem alkoholizmu w DPS–ach jest również
problemem o deontologicznym charakterze, a mianowicie
powinności jednostki wobec porządku wspólnoty oraz z
drugiej strony respektowania wolności przez tą wspólnotę.
Wydaje się, że konflikt tych dwóch porządków nie jest
możliwy do pogodzenia w środowisku instytucji opiekuńczej.
Bibliografia:
1. Apel Zespołu Apostolstwa Trzeźwości przy Komisji
Episkopatu Polski na sierpień 2009, za:
http://www.diecezja.opole.pl/index.php?
option=com_content&task=view&id=627&Itemid=36, [dostęp
21.06.2010]
2. Bąbka J., Psychospołeczne aspekty przystosowania się osób starszych do
warunków życia w domu pomocy społecznej. (w:) Wybrane problemy
osób starszych, A. Nowicka. (red.), Wyd. Impuls. Kraków
2006
3. Dymek-Balcerek K. (red.), Patologie zachowań społecznych.
Rzeczywistość przełomu wieków XX i XXI. Narkomania, alkoholizm,
samobójstwa, grupy subkulturowe, sekty, Wyd. PR, Radom 2000
4. Frieske K., Sobiech R., Pijaństwo. Interpretacje problemu
społecznego. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych.
Warszawa 1984
5. Grabusińska Z., Problematyka osób uzależnionych od alkoholu
zamieszkujących domy pomocy społecznej, ROPS w Opolu, Opole
2010
6. Guzy-Steinke H., Kompetencje społeczne osób starszych z
perspektywy mieszkańców domu pomocy społecznej. (w:) Praca
socjalna wobec rzeczywistych i potencjalnych zagrożeń człowieka, J.
Brągiel, P. Sikora (red.) , Wyd. UO, Opole 2005
7. Kostowski W., Podstawowe mechanizmy i teorie uzależnień,
„Alkoholizm i Narkomania 2006” , Tom 19: nr 2
8. Mielczarek A., Alkoholizm ludzi starszych w stacjonarnych
placówkach opiekuńczych, „Praca Socjalna”, lipiec-sierpień
2007
9. Moskalewicz J., Sierosławski J., Dostępność ekonomiczna
napojów spirytusowych a szkody zdrowotne, „Alkoholizm i
Narkomania 2005”, Tom 18: nr 4
10. Obserwatorium Integracji Społecznej ROPS w Opolu,
Alkoholizm w domach pomocy społecznej. Raport z badania jakościowego
przeprowadzonego w woj. opolskim, Opole 2011
11. Orzechowska G., Aktualne problemy gerontologii społecznej. Wyd.
WSP, Olsztyn 1999
12. Rauziński R., Proces starzenia się ludności Śląska Opolskiego w
świetle prognozy demograficznej do 2030 roku. (w:) Wybrane
problemy procesu starzenia się człowieka S. Rogala (red.), Wyd.
WSZiA w Opolu, Opole 2007
13. Szarota Z., Starzenie się i starość w wymiarze instytucjonalnego
wsparcia. Wyd. UP, Kraków 2010
14. Trafiałek E., Człowiek stary. (w:) Encyklopedia Pedagogiczna
XXI wieku, T.1. Warszawa 2003
15. Ustawa o pomocy społecznej, z dnia 12 marca 2004 r.
(Dz.U.2004.64.593),
16. Witkowski J., Demograficzne uwarunkowania polityki społecznej w
perspektywie do 2030 r. (w:), W odpowiedzi na zjawiska i wyzwania
społeczne, K. Frysztacki, K. Heffner (red.), PIN–
Instytut Śląski w Opolu, Stowarzyszenie Instytut
Śląski, UO, PO, WSZiA w Opolu, Opole 2003
17. Woronowicz T., Problemy zdrowotne u osób intensywnie pijących
alkohol, „Problemy Alkoholizmu” - 1994, nr 2
18. Woronowicz T., Bez tajemnic. O uzależnieniach i ich leczeniu,
Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2001
Wojciech Goleński – doktorant w Katedrze Polityki
Społecznej i Gospodarczej Uniwersytetu Ekonomicznego w
Katowicach, absolwent Instytutu Socjologii Uniwersytetu
Opolskiego oraz studiów podyplomowych w zakresie