Download - Απογραφές πληθυσμού και διαμόρφωση χωρικών πολιτικών

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΑΣ

ldquoΧαρτογραφία amp Χωρική Πληροφορία στην Τοπική Αυτοδιοίκησηrdquo

(Πρακτικά 12ου Εθνικού Συνεδρίου Χαρτογραφίας ndash Κοζάνη 10-12 Οκτωβρίου 2012)

Απογραφές πληθυσμού και διαμόρφωση χωρικών πολιτικών

Νίκος ΔΑΛΑΚΗΣ 1 Γιάννης ΜΗΤΖΙΑΣ 2 Μύρων Μυρίδης 3

(1) ΥπΔιδάκτωρ (2) Μεταπτυχιακός Φοιτητής (3) Καθηγητής

Πολυτεχνική σχολή ΑΠΘ

Τμήμα Αγρονόμων amp Τοπογράφων Μηχανικών ΑΠΘ

Τομέας Κτηματολογίου Φωτογραμμετρίας amp Χαρτογραφίας

Θυρίδα ΑΠΘ 439 54124 Θεσσαλονίκη

e-mail myridisauthgr

Λέξεις κλειδιά απογραφές πληθυσμού τοπική αυτοδιοίκηση γεωχωρικά δεδομένα

χωρικές πολιτικές

Περίληψη

Τα δεδομένα των απογραφών της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής μας επιτρέπουν

λαμβανομένων υπόψη όλων των επιφυλάξεων ακρίβειας εγκυρότητας και επικαιροποίησής

τους να έχουμε μια σαφή εικόνα του πληθυσμού της χώρας και των χαρακτηριστικών του

τόσο σε εθνικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο καθώς συλλέγονται στο χαμηλότερο

διαθέσιμο χωρικό επίπεδο Τα στοιχεία αυτά εκτός του ότι είναι απαραίτητα για την

παρακολούθηση της δημογραφικής εξέλιξης είναι επίσης εξαιρετικά χρήσιμα για το

σχεδιασμό τομεακών και χωρικών πολιτικών στη χώρα μας από όλους τους

επιφορτισμένους φορείς της κεντρικής και περιφερειακής διοίκησης

Η συλλογή λοιπόν των κατάλληλων στοιχείων επιτρέπει την ανάλυση της υφιστάμενης

κατάστασης την ανάδειξη των τάσεων και τη χάραξη μέτρων πολιτικής (κοινωνικής

οικονομικής εκπαιδευτικής μεταναστευτικής) για την Τοπική Αυτοδιοίκηση όλων των

βαθμίδων και την περιφερειακή ανάπτυξη (καθώς αποτελούν τα μόνα υπάρχοντα

αξιόπιστα δεδομένα που διαθέτουμε ακόμη και για τη μικρότερη γεωγραφική ενότητα) και

για τη ρύθμιση ποικίλων διοικητικών θεμάτων (όπως η κατανομή των επιχορηγήσεων

στους ΟΤΑ η αντιπροσώπευσή μας στα εκλεγόμενα αντιπροσωπευτικά όργανα) Επιπλέον

είναι ιδιαίτερα χρήσιμα για την ακαδημαϊκή και ερευνητική κοινότητα καθώς μπορούν να

αποτελέσουν το υπόβαθρο για τη διενέργεια στο άμεσο μέλλον εξειδικευμένων

αντιπροσωπευτικών στατιστικών ερευνών και εργασιών που έχουν ως στόχο να

διερευνήσουν σε βάθος ιδιαίτερες πλευρές της δομής της ελληνικής κοινωνίας και των

γεωγραφικών διαστάσεών της

Η εργασία έχει ως στόχους (α) μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία των απογραφών

στον ελλαδικό χώρο από το 1828 που έλαβε χώρα η πρώτη μέχρι την πιο πρόσφατη του

2011 (β) την αποτίμηση της τελευταίας και την ανάδειξη των προβλημάτων που ανέκυψαν

καθώς και (γ) την πρόταση πρακτικών οι οποίες θα μπορούσαν να δώσουν λύση προς την

κατεύθυνση της καλύτερης λειτουργίας και οργάνωσης των απογραφών και κατά συνέπεια

της ποιότητας των δεδομένων που προκύπτουν Στο πρώτο μέρος της εργασίας

παρουσιάζεται συνοπτικά η ιστορική εξέλιξη των απογραφών πληθυσμού στη χώρα και

παρατίθενται ορισμένα παραδείγματα απογραφών από άλλες ευρωπαϊκές χώρες Στη

συνέχεια επιχειρείται μια αναλυτική περιγραφή της οργάνωσης και λειτουργίας της

απογραφής του 2011 και αναπτύσσεται μια προβληματική αναφορικά με την βέλτιστη

αξιοποίηση των απογραφών ως εργαλείων για τη χάραξη χωρικών πολιτικών αλλά και την

ένταξή τους σε ένα ευρύτερο ψηφιακό περιβάλλον χωρικών δεδομένων εθνικό και διεθνές

όπως το ευρωπαϊκό Πρόγραμμα INSPIRE

1 Ιστορική επισκόπηση των απογραφών στην Ελλάδα (1828 ndash 2011)

Το κυρίως κείμενο θα γραφεί με το στύλ Normal Η πρώτη απογραφή του

νεοσύστατου ελληνικού κράτους μετά την επανάσταση του 1821 λαμβάνει χώρα το 1828

επί διακυβέρνησης Ιωάννη Καποδίστρια Το ενδιαφέρον των Αρχών επικεντρώνεται

αποκλειστικά σε δυο στοιχεία τον πληθυσμό και το θρήσκευμά του Παρά τα σοβαρά

προβλήματα αξιοπιστίας η απογραφή του 1828 είναι σημαντική καθώς βάσει των δικών

της στοιχείων έγινε ο υπολογισμός του πληθυσμού της χώρας στις αρχές του

απελευθερωτικού αγώνα1 Μέχρι το 1856 γίνονται άλλες 13 γενικές απογραφές σε

ακανόνιστα μεταξύ τους χρονικά διαστήματα και χωρίς να υπάρχει πάντοτε δημοσίευση

των αποτελεσμάτων2 Πιο συγκεκριμένα από το 1836 μέχρι το 1845 διενεργούνται

απογραφές πληθυσμού κάθε χρόνο όμως αποτελέσματα απογραφής (πληθυσμός κατά νομό

και επαρχία) ξεκινούν να δημοσιεύονται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως από το 1839

και μετά Το 1848 δημοσιεύεται επιπλέον ο πληθυσμός και κατά Δήμους ενώ το 1853 και

1856 έχουμε πληροφορίες και για τον πληθυσμό των πόλεων (πρωτεύουσες νομών)

Μια αρκετά πιο λεπτομερής απογραφή με την καθοδήγηση του καθηγητή και

μετέπειτα Συμβούλου επικρατείας Ιωάννη Σούτσου γίνεται το 1861 όπου για πρώτη φόρα

λαμβάνονται υπόψη οι διεθνείς συστάσεις για τη διενέργεια απογραφών σύμφωνα με τα

Διεθνή Στατιστικά συνέδρια των Βρυξελλών (1853) του Παρισιού (1855) και της Βιέννης

(1857)3 Τα στοιχεία συγκεντρώθηκαν ξεχωριστά για κάθε άτομο και αφορούσαν το φύλο

την ηλικία την αστική κατάσταση την ιθαγένεια τη δημοτικότητα το θρήσκευμα και το

επάγγελμα Η απογραφή του 1870 ακολουθεί αντίστοιχη μεθοδολογία (προστίθενται ως νέα

στοιχεία η εκπαίδευση και η γλώσσα των απογραφέντων) ενώ στις απογραφές που έγιναν

τα έτη 1879 1889 και 1896 θα υπάρξουν επιπλέον βελτιώσεις στη συλλογή και

επεξεργασία των δεδομένων βάσει των διεθνών προτύπων

1 Αρκετά στοιχεία για τις πρώτες απογραφές πληθυσμού που διενεργούνται στην Ελλάδα μπορεί κανείς

να βρει στην laquoΈκθεση επί της γενικής απογραφής πληθυσμού της 5ης Απριλίου 1981raquo διαθέσιμη στην

ψηφιακή βιβλιοθήκη της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής [url1-τελευταία πρόσβαση 18-7-2013]

2 Κοτζαμάνης Β Οι απογραφές πληθυσμού στην Ελλάδα Δημογραφικά Νέα τεύχος 14 Εργαστήριο

Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων Μάρτιος ndash Απρίλιος 2011

3 Κοτζαμάνης Β όπ

Από τις αρχές του 20ου αιώνα μέχρι και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο θα

διενεργηθούν άλλες τέσσερις απογραφές (1907 1920 1928 1940) ενώ από το 1951 και

μετά καθιερώνεται η ανά δεκαετία γενική απογραφή πληθυσμού Στο σημείο αυτό αξίζει να

προσθέσουμε ότι εκτός από τις γενικές απογραφές υπήρξαν και τέσσερις ειδικές απογραφές

και πιο συγκεκριμένα αυτή της Θεσσαλίας και της Άρτας το 1881 της Μακεδονίας της

Ηπείρου της Κρήτης και των Νήσων Αιγαίου μετά τη λήξη των βαλκανικών πολέμων το

1913 των προσφύγων που ήρθαν στη χώρα κατόπιν της Μικρασιατικής καταστροφής το

1923 και τέλος των Δωδεκανήσων μετά την προσάρτησή τους στην ελληνική επικράτεια το

1947

Ιδιαίτερη αναφορά χρειάζεται να γίνει στην απογραφή του 1961 η οποία πέρα από το

γεγονός ότι εγκαινιάζει τη σταθερή διεξαγωγή απογραφών ανά δεκαετία παρουσιάζει μια

σειρά από καινοτομίες Γίνεται συστηματική προσπάθεια να ενισχυθεί η ακρίβεια και

αξιοπιστία των αποτελεσμάτων με τη διενέργεια δοκιμαστικής απογραφής στις 3 Απριλίου

1960 και δειγματοληπτικής έρευνας κατόπιν προς εντοπισμό τυχόν σφαλμάτων ενώ

παράλληλα στο πλαίσιο τη μεταπολεμικής ανοικοδόμησης δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην

αναλυτική περιγραφή του εργατικού δυναμικού της χώρας4 Μια άλλη σημαντική διαφορά

αποτελεί η συλλογή των στοιχείων με τη συμπλήρωση από την πλευρά των Απογραφέων

των σχετικών απογραφικών δελτίων κατόπιν επιτόπιας επίσκεψης στις κατοικίες των

απογραφόμενων ενώ μέχρι πρότινος η συμπλήρωση των εντύπων γινόταν από τον αρχηγό

της οικογένειας ή από άλλο κατάλληλο μέλος της Τέλος σημαντικές ήταν και οι διαφορές

που υπήρξαν στα έντυπα που χρησιμοποιήθηκαν καθώς και στη δομή και την έκταση των

ερωτημάτων5

2 Η απογραφή πληθυσμού του 2011

Η γενική απογραφή πληθυσμού ndash κατοικιών της 9ης Μαΐου του 2011 παρουσίασε

κάποιες καινοτομίες στην οργάνωση και τη μεθοδολογία διεξαγωγής της αλλά σε γενικές

γραμμές κινήθηκε από άποψη ερωτημάτων στα πλαίσια που είχαν κινηθεί οι πρόσφατες

απογραφές Πριν περάσουμε σε μια πιο λεπτομερή ανάδειξη των σημείων εκείνων που

χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής θεωρούμε σκόπιμο να κάνουμε μια συνοπτική παρουσίαση

των διαφορών που χαρακτήρισαν τη συγκεκριμένη απογραφή σε σχέση με τις

προηγούμενες τις οποίες θα μελετήσουμε σε δυο κατηγορίες α) εκείνες που αφορούν το

είδος και το πλήθος των ερωτημάτων β) εκείνες που αφορούν τον τρόπο διεξαγωγής της

απογραφής

4 Σχετικά με την απογραφή του 1961 και τις ενέργειες που προηγήθηκαν και ακολούθησαν αξίζει κανείς

να δει τις εκδόσεις της ΕΣΥΕ laquoΗ στατιστική στην Ελλάδαraquo (1961) και laquoΚυριότερα αποτελέσματα των

τελευταίων απογραφών πληθυσμού και ερευνών απασχολήσεως εν Ελλάδιraquo (1967) οι οποίες διατίθενται

σε ψηφιακή μορφή από την Ελληνική Στατιστική Αρχή [url2-τελευταία πρόσβαση 18-7-2013] [url3-

τελευταία πρόσβαση 18-7-2013]

5 Όλα τα έντυπα που έχουν χρησιμοποιηθεί τον εικοστό αιώνα στις γενικές απογραφές της χώρας

(εξαιρούνται τα δελτία του 1920 και του 1940) μαζί με πλήθος συνοδευτικών πληροφοριών βρίσκονται

σε ηλεκτρονική μορφή στο δικτυακό τόπο του Εργαστηρίου Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων

[url4-τελευταία πρόσβαση 18-7-2013]

21 Διαφορές στα ερωτήματα της απογραφής

Χρησιμοποιήσαμε ως αφετηρία μιας διαχρονικής παρακολούθησης των αλλαγών τον

πίνακα ερωτημάτων που έχει δημοσιεύσει η ΕΣΥΕ στο πρώτο τεύχος της γενικής

απογραφής του 2001 συμπληρώνοντας προφανώς τα απαραίτητα στοιχεία για το 2011

(Πίνακας 1)

Ερωτήματα 1981 1991 2001 2011

Ονοματεπώνυμο ναι ναι ναι ναι

Φύλο ναι ναι ναι ναι

Ημερομηνία γέννησης ναι ναι ναι ναι

Μέλος του νοικοκυριού ναι ναι ναι ναι

Συγγένεια ή σχέση με τον υπεύθυνο του νοικοκυριού ναι ναι ναι ναι

Συγγένεια ή σχέση με το προηγούμενο άτομο όχι όχι ναι ναι

Οικογενειακή κατάσταση ναι ναι ναι ναι

Τόπος γέννησης όχι όχι ναι ναι

Υπηκοότητα ναι ναι ναι ναι

Δημοτικότητα ναι ναι ναι ναι

Συνήθης διαμονή όχι ναι ναι όχι

Συνήθης διαμονή ένα έτος πριν την απογραφή όχι ναι ναι όχι

Συνήθης διαμονή πέντε έτη πριν την απογραφή ναι ναι ναι όχι

Προηγούμενος τόπος διαμονής όχι όχι όχι ναι

Επίπεδο εκπαίδευσης ναι ναι ναι ναι

Τίτλοι σπουδών (για πτυχιούχους ΑΕΙ ΤΕΙ και Ανωτέρων Σχολών) ναι ναι ναι ναι

Κύρια ασχολία την προηγούμενη της απογραφής εβδομάδα όχι ναι ναι ναι

Κλάδος οικονομικής δραστηριότητας ναι ναι ναι ναι

Επάγγελμα ναι ναι ναι ναι

Θέση στην εργασία ναι ναι ναι ναι

Ώρες εργασίας την προηγούμενη εβδομάδα ναι ναι ναι ναι

Κύρια ασχολία το προηγούμενο 12μηνο ναι ναι ναι ναι

Ώρες συνήθους εργασίας όχι όχι ναι ναι

Τόπος εργασίας όχι ναι ναι ναι

Είδος μεταφορικού μέσου για την μετακίνηση στην εργασία όχι ναι όχι όχι

Χρόνος μεταφοράς στην εργασία όχι ναι όχι όχι

Πηγές συντήρησης όχι ναι όχι ναι

Αριθμός γεννηθέντων ζώντων τέκνων (γονιμότητα γυναικών) όχι ναι ναι ναι

Συνολική διάρκεια έγγαμου βίου (για γυναίκες) όχι ναι ναι ναι

Κάτοχος γεωργικής ή κτηνοτροφικής εκμετάλλευσης ναι ναι όχι όχι

Έτος εγκατάστασης στην Ελλάδα (για μετανάστες) όχι όχι ναι ναι

Λόγος εγκατάστασης στην Ελλάδα (για μετανάστες) όχι όχι ναι ναι

Χώρα διαμονής στο εξωτερικό πριν την εγκατάσταση στην Ελλάδα όχι όχι ναι ναι

Ένδειξη ομογένειας όχι όχι ναι όχι

ναι Ναι όχι Όχι

Πίνακας 1 Διαχρονική παρακολούθηση ερωτημάτων στο δελτίο απογραφής ατόμου

Εύκολα γίνεται αντιληπτό πως σε ότι αφορά τα ερωτήματα στο δελτίο απογραφής

ατόμου οι διαφορές σε σχέση με το 2001 εντοπίζονται σε τρία σημεία

1 Τα ερωτήματα για τη συνήθη διαμονή του απογραφόμενου έχουν

αντικατασταθεί από ένα ερώτημα για τον προηγούμενο τόπο διαμονής καθώς

και την ημερομηνία εγκατάστασης στον παρόντα

2 Επανήλθε το ερώτημα που είχε τεθεί και στην απογραφή του 1991 σχετικά με

τις πηγές συντήρησης υπό τον τίτλο laquoΚύρια πηγή πόρων ζωήςraquo

3 Αφαιρέθηκε το ερώτημα που είχε προστεθεί το 2001 σχετικά με την ομογένεια

(αφορούσε αποκλειστικά τους μετανάστες)

Ερωτήματα 1981 1991 2001 2011

Είδος κατοικίας ναι ναι ναι ναι

Κατάσταση κατοικίας ναι ναι ναι ναι

Τύπος κτιρίου όπου βρίσκεται η κατοικία όχι όχι ναι ναι

Περίοδος κατασκευής όχι ναι ναι ναι

Συνολική επιφάνεια όχι ναι ναι ναι

Αριθμός κανονικών δωματίων ναι ναι ναι ναι

Ανέσεις κουζίνας ναι ναι ναι ναι

Ανέσεις ύδρευσης ναι ναι ναι ναι

Ανέσεις λουτρού ναι ναι ναι ναι

Ανέσεις τουαλέτας ναι ναι ναι ναι

Ανέσεις αποχέτευσης ναι ναι ναι όχι

Ηλεκτροδότηση κατοικίας ναι ναι ναι όχι

Θέρμανση κατοικίας ναι ναι ναι ναι

Ηλιακός θερμοσίφωνας όχι ναι όχι όχι

Μόνωση κατοικίας όχι όχι όχι ναι

Πηγές ενέργειας όχι όχι όχι ναι

Αριθμός αυτοκινήτων και θέσεων στάθμευσης όχι όχι όχι ναι

Πρόσβαση στο τηλεφωνικό δίκτυο όχι ναι όχι όχι

Πρόσβαση στο διαδίκτυο όχι όχι όχι ναι

Ανακύκλωση όχι όχι όχι ναι

Φορέας κατοχής της ιδιοκτησίας ναι ναι ναι όχι

Ιδιότητα κατοχής της ιδιοκτησίας όχι όχι όχι ναι


Πίνακας 2 Διαχρονική παρακολούθηση ερωτημάτων στο δελτίο απογραφής κατοικίας

Με αντίστοιχο τρόπο συντάξαμε τον Πίνακα 2 στον οποίο φαίνονται οι αλλαγές που

αφορούν το δελτίο απογραφής της κατοικίας

Σε σχέση με το 2001 έχουν διαφοροποιηθεί τα ακόλουθα σημεία

1 Έχει αποσυρθεί το ερώτημα στις ανέσεις κατοικίας που αφορά την

αποχέτευση

2 Έχει αποσυρθεί το ερώτημα που αφορά την ηλεκτροδότηση της κατοικίας

3 Έχουν προστεθεί ερωτήματα στις ανέσεις κατοικίας σχετικά με την μόνωση

τις διαθέσιμες πηγές ενέργειας την πρόσβαση στο διαδίκτυο και την

ανακύκλωση απορριμμάτων

4 Έχει αντικατασταθεί το ερώτημα για τον φορέα κατοχής της ιδιοκτησίας

(ιδιώτης Δημόσιο και ΝΠΔΔ και ΝΠΙΔ) από ένα ερώτημα που διερευνά την

ιδιότητα με την οποία το νοικοκυριό κατέχει την ιδιοκτησία (ιδιοκτήτης μέλος

συνεταιρισμού ενοικιαστής άλλο)

Τα παραπάνω στοιχεία επιβεβαιώνουν τον ισχυρισμό ότι δεν υπάρχει σημαντική

διαφοροποίηση στα ερωτήματα της απογραφής ενώ πιο αναλυτική αναφορά στις αλλαγές

που επισημάνθηκαν θα γίνει στον σχολιασμό που θα ακολουθήσει

22 Διαφορές στη διεξαγωγή της απογραφής

Η σημαντικότερη διαφορά εντοπίζεται στη χρονική διάρκεια διεξαγωγής της

απογραφής Σε αντίθεση με τις απογραφές των προηγούμενων ετών που διενεργούνταν

πάντα μέσα σε μια μόνο μέρα η απογραφή του 2011 επέλεξε έναν πιο σύνθετο τρόπο

καθώς τα στοιχεία που συλλέχθηκαν αφορούσαν μεν την κατάσταση του πληθυσμού την 9η

Μαΐου αλλά η συλλογή των στοιχείων έγινε μέσα σε χρονικό διάστημα δυο εβδομάδων

από τις 10 έως τις 24 Μαΐου

Η παραπάνω αλλαγή παρουσιάζει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα

Δίνει τη δυνατότητα να αποφευχθούν φαινόμενα που είχαν παρατηρηθεί σε

προηγούμενες απογραφές κατά τις οποίες κομμάτια του πληθυσμού

απογράφονταν όχι στον τόπο μόνιμης κατοικίας τους αλλά στους τόπους

καταγωγής τους στις περιοχές δηλαδή που διατηρούσαν τα εκλογικά τους

δικαιώματα Σε κάθε περίπτωση η απογραφή του 2011 εστίασε στην

καταγραφή του Μόνιμου πληθυσμού και όχι του Πραγματικού σε αρμονία και

με τα πρότυπα της Ευρωπαϊκής Ένωσης6

Ελαχιστοποιεί τις περιπτώσεις μη απογραφής μέρους του πληθυσμού εφόσον

οι Απογραφείς είχαν περισσότερες μέρες στη διάθεσή τους για να βρουν

κάποιο μέλος του νοικοκυριού και να συμπληρώσουν τα απογραφικά δελτία

κατοικίας και ατόμων Ανάμεσα στα άλλα είχε προβλεφθεί η δυνατότητα

τηλεφωνικής επικοινωνίας ώστε η απογραφή των στοιχείων να γίνει μέρα και

ώρα που να διευκολύνει τον απογραφόμενο

Στα πλεονεκτήματα συγκαταλέγεται επίσης η ελάφρυνση του φόρτου εργασίας

του Απογραφικού σώματος εφόσον δεν ήταν υποχρεωτικό οι απαραίτητες

εργασίες να διεξαχθούν μέσα σε μία μόνο ημέρα Κάτι τέτοιο μπορούμε να

υποθέσουμε ότι θα είχε και σημαντικό αντίκτυπο στην αξιοπιστία των

αποτελεσμάτων καθώς μικρότερος φόρτος εργασίας συνεπάγεται και λιγότερα

λάθη κατά τη διάρκεια της απογραφής

Στα μειονεκτήματα ξεχωρίζει προφανώς το γεγονός ότι τα αποτελέσματα της

απογραφής όπως έχει επισημάνει και η ΕΛΣΤΑΤ δεν είναι άμεσα συγκρίσιμα

με αυτά των προηγούμενων ετών Σε αυτό το σημείο θα επανέλθουμε

αναλυτικότερα και παρακάτω

Να αναφέρουμε επίσης ότι αυτό το μοντέλο απογραφής παρουσίασε συχνά

δυσκολίες στην κατανόησή του τόσο από τους απογραφόμενους όσο και από

τους Απογραφείς

6 Ελληνική Στατιστική Αρχή Γενικές απογραφές κτιρίων και πληθυσμού ndash κατοικιών 2011 Διαθέσιμο

στο [url5-τελευταία πρόσβαση 18-7-2013]

Τέλος να σημειώσουμε πως η συγκεκριμένη μεθοδολογία διεξαγωγής της

απογραφής εμπεριέχει τον κίνδυνο να υπάρξουν διπλοεγγραφές από άτομα

που απογράφτηκαν περισσότερες από μια φορές από διαφορετικούς

Απογραφείς

Στα παραπάνω να προσθέσουμε πως συμπληρωματικά με την απογραφή η Ελληνική

Στατιστική Αρχή διενήργησε τον Ιούνιο του 2011 και Έρευνα Κάλυψης της Απογραφής σε

ένα μεγάλο και αντιπροσωπευτικό δείγμα που προσεγγίζει τις 20000 νοικοκυριά σε

ολόκληρη την χώρα (ποσοστό περίπου 047 του συνόλου των νοικοκυριών της χώρας)7

Σύμφωνα με τα πρώτα στοιχεία που έχουν δημοσιευτεί και αφορούν τον Νόμιμο πληθυσμό

τα αποτελέσματα των δυο ερευνών (απογραφή και έρευνα κάλυψης) συνέπεσαν σε

ποσοστό 934 στις απαντήσεις του ερωτήματος για το Δήμο εγγραφής των ερευνώμενων

και κατά 969 στις απαντήσεις του ερωτήματος για την Περιφερειακή Ενότητα8

Αναμένουμε με ενδιαφέρον τα αποτελέσματα για τον Μόνιμο πληθυσμό καθώς η έρευνα

κάλυψης θα μας δώσει τη δυνατότητα να εντοπίσουμε το ποσοστό υποεκτίμησης ή

υπερεκτίμησης του πληθυσμού μέχρι και σε επίπεδο καλλικρατικού Δήμου9

Άλλες διαφορές που παρατηρήθηκαν σε σχέση με τις προηγούμενες απογραφές είναι

οι παρακάτω

1 Πρόκειται για την πρώτη Απογραφή που διενεργήθηκε με πλήρη διασφάλιση

των όρων προστασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα10

2 Η σχεδίαση των ερωτηματολογίων έγινε με τρόπο που να επιτρέπει την οπτική

ανάγνωσή τους με στόχο την επιτάχυνση της καταχώρισης και επεξεργασίας

των αποτελεσμάτων

3 Η επιλογή των Τομεαρχών και Απογραφέων έγινε κατόπιν υποβολής

ηλεκτρονικής αίτησης με βάση αντικειμενικά κριτήρια Το σύστημα επιλογής

και κατάταξης δημοσιεύτηκε στο διαδίκτυο

3 Σχολιασμός και αποτίμηση της απογραφής του 2011

Έχοντας αποκτήσει με βάση τα παραπάνω μια αρκετά σαφή εικόνα των σημείων στα

οποία η απογραφή του 2011 διαφοροποιήθηκε έναντι των προηγούμενων αξίζει να

κάνουμε κάποια σχόλια για τις γενικές κατευθύνσεις που ακολουθήθηκαν

7 Περισσότερες πληροφορίες για την ακριβή μεθοδολογία που ακολουθήθηκε προσφέρει η ΕΛΣΤΑΤ στο

Μεθοδολογικό Σημείωμα της Έρευνας Κάλυψης της Απογραφής Πληθυσμού ndash Κατοικιών 2011

διαθέσιμο στο [url5-τελευταία πρόσβαση 18-7-2013]

8 Ανακοίνωση της ΕΛΣΤΑΤ με ημερομηνία 31 Ιουλίου 2012 που αφορά την δημοσιοποίηση των

στοιχείων του Νόμιμου πληθυσμού [url5-τελευταία πρόσβαση 18-7-2013]

9 Τα αποτελέσματα για τον Μόνιμο πληθυσμό αναμένονται σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ το τελευταίο

τρίμηνο του 2012

10 Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου περί Διενέργειας Απογραφής Πληθυσμού ndash Κατοικιών ΦΕΚ

106Α2011

Σε κάθε περίπτωση κρίνονται σκόπιμες και επιβεβλημένες οι αλλαγές που έγιναν στα

ερωτηματολόγια Αφαιρέθηκαν κάποια ερωτήματα που είχαν παρωχημένο χαρακτήρα

(αποχέτευση και ηλεκτροδότηση κατοικίας) τροποποιήθηκαν κάποια άλλα ώστε να

προσφέρουν πληροφορίες με πιο άμεσο τρόπο (προηγούμενος τόπος διαμονής ιδιότητα

κατοχής της ιδιοκτησίας) ενώ τέλος προστέθηκαν ερωτήματα που ανταποκρίνονται στις

σύγχρονες συνθήκες και ανάγκες διαβίωσης (μόνωση κατοικίας πηγές ενέργειας

πρόσβαση στο διαδίκτυο ανακύκλωση απορριμμάτων)

Κάνοντας μια σύγκριση με τα αντίστοιχα δελτία που χρησιμοποιήθηκαν στις

τελευταίες απογραφές σε Αγγλία Γαλλία και Κύπρο υπάρχουν εμφανείς διαφορές που

αντικατοπτρίζουν σε κάποιο βαθμό και μια διαφορετική φιλοσοφία στην προσέγγιση της

απογραφής11 Σε ότι αφορά τα δελτία απογραφής κατοικίας το αγγλικό υπόδειγμα είναι το

πλέον σύντομο (8 ερωτήματα που αφορούν αποκλειστικά την κατοικία) το κυπριακό και

γαλλικό λίγο μεγαλύτερα (12 και 13 ερωτήματα αντίστοιχα) ενώ το ελληνικό μεγαλύτερο

όλων (17 ερωτήματα) Αντιθέτως στα δελτία απογραφής ατόμου το αγγλικό

ερωτηματολόγιο είναι αυτή τη φορά το μεγαλύτερο (41 ερωτήματα) αμέσως μετά το

γαλλικό (30 ερωτήματα) ενώ αρκετά πιο σύντομα είναι το κυπριακό και το ελληνικό (22

και 21 ερωτήματα αντίστοιχα)

Εξετάζοντας τις διαφορές αναφορικά με το είδος των ερωτημάτων μπορούμε να

πούμε σε γενικές γραμμές πως το ελληνικό δελτίο απογραφής κατοικίας είναι αρκετά

laquoφορτωμένοraquo με ερωτήματα σχετικά με τις ανέσεις κατοικίας και νοικοκυριού τα οποία

όμως σε μεγάλο βαθμό παρέχουν πληροφορίες που θα μπορούσαν να αντληθούν με

διαφορετικό τρόπο Για παράδειγμα τα ερωτήματα για πρόσβαση στο τηλεφωνικό δίκτυο ή

την ηλεκτροδότηση που υπήρχαν στην απογραφή του 1991 δεν χρειάζεται πλέον να γίνουν

καθώς τα στοιχεία αυτά είναι διαθέσιμα από τους οργανισμούς που διαχειρίζονται τα

αντίστοιχα δίκτυα Για αντίστοιχους λόγους τα ερωτήματα που αφορούν την ύδρευση την

πρόσβαση στο διαδίκτυο και την ανακύκλωση απορριμμάτων δεν είναι απαραίτητο να

συμπεριληφθούν στο δελτίο Να σημειώσουμε πως στο αγγλικό απογραφικό δελτίο

κατοικίας απουσιάζουν τελείως οι πληροφορίες σχετικά με τις ανέσεις κατοικίας και

νοικοκυριού με εξαίρεση αυτή της θέρμανσης

Το δελτίο απογραφής ατόμου από την άλλη πλευρά παρουσιάζει ακόμα πιο έντονες

διαφοροποιήσεις από χώρα σε χώρα Στην Αγγλία δίνεται μεγάλη έμφαση στην εθνοτική

σύσταση του πληθυσμού τις διαφορετικές γλώσσες και θρησκείες ενώ υπάρχουν πλούσιες

επιλογές σχετικά με την οικογενειακή κατάσταση (σύμφωνο συμβίωσης σχέσεις μεταξύ

ατόμων του ίδιου φύλου κλπ) Στη Γαλλία τα 20 από τα 30 ερωτήματα αφορούν το

εργασιακό καθεστώς Το κυπριακό ερωτηματολόγιο τέλος είναι σχεδόν ίδιο με το ελληνικό

(περιλαμβάνει ερωτήματα για τη γλώσσα τη θρησκεία και την κοινότηταθρησκευτική

ομάδα) Όπως και με το δελτίο απογραφής κατοικίας παρατηρούμε ότι υπάρχουν ερωτήσεις

που θα μπορούσαν να παραλειφθούν για παράδειγμα το ερώτημα για τον Τίτλο Σπουδών

παρέχει πληροφορίες που θα ήταν δυνατό να αντληθούν από τα πανεπιστημιακά ιδρύματα

της χώρας Την ίδια στιγμή απουσιάζουν ερωτήματα που είναι χρήσιμα προκειμένου να

11 Για τη σύγκριση χρησιμοποιήθηκαν τα απογραφικά δελτία της αγγλικής απογραφής του 2011 της

γαλλικής του 2008 και της κυπριακής του 2011

αναδείξουν τη διαφορετικότητα του πληθυσμού ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη μας ότι τα

τελευταία είκοσι χρόνια η Ελλάδα έχει αποτελέσει ένα σημαντικό προορισμό

μετανάστευσης Μια κοινωνία που αντιλαμβάνεται την πολυπολιτισμικότητα και την

ετερότητα ως πλούτο οφείλει να αναδεικνύει και να εκμεταλλεύεται το συγκριτικό αυτό

πλεονέκτημα12

Στο σημείο αυτό χρειάζεται να τονίσουμε βέβαια πως τα ερωτήματα σχετικά με την

ταυτότητα των απογραφόμενων οφείλουν να περιβληθούν με τη μεγαλύτερη δυνατή

προστασία από την Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων Ακόμα και έτσι είναι

αναμενόμενο μεγάλα κομμάτια του πληθυσμού να τα αντιμετωπίσουν με δυσπιστία

γεγονός που καθιστά επιβλητική αφενός την πλατιά ενημέρωση του κοινού για τους

στόχους και τη χρησιμότητα της απογραφής αφετέρου την εγγύηση ανεξαρτησίας της

Ελληνικής Στατιστικής Αρχής

Σε ένα δεύτερο επίπεδο εκείνο της μεθοδολογίας και οργάνωσης της απογραφής είναι

φανερό πως παρουσιάστηκαν καινοτομίες οι οποίες όμως θα μπορούσαν να έχουν ακόμα

πιο έντονο χαρακτήρα Σίγουρα συγκαταλέγονται μέσα στα θετικά σημεία η αλλαγή στη

διάρκεια διεξαγωγής και η διενέργεια της έρευνας κάλυψης της απογραφής Και τα δυο

αποτελούν κινήσεις που συμβάλλουν στην κατεύθυνση της αξιοπιστίας και πληρότητας

Στον αντίποδα το σημείο που ξεχωρίζει είναι πως δεν υπήρχε επαρκής αξιοποίηση

των νέων ψηφιακών τεχνολογιών παρά το γεγονός ότι αρκετά πρόσφατα υπήρχε η εμπειρία

της διεξαγωγής της απογραφής των δημοσίων υπαλλήλων της χώρας αποκλειστικά με

ηλεκτρονικό τρόπο ενώ αντίστοιχα έχουν κινηθεί και διάφοροι άλλοι φορείς (πχ

ηλεκτρονική δήλωση φόρου εισοδήματος) εξοικειώνοντας τους πολίτες με μια τέτοια

διαδικασία

Ιδιαίτερη αναφορά χρήζει το γεγονός ότι τα αποτελέσματα δεν είναι άμεσα συγκρίσιμα

με εκείνα των προηγούμενων ετών Κατά την άποψή μας κάτι τέτοιο είναι εξαιρετικά

σημαντικό αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα

στην υιοθέτηση πρακτικών που αναβαθμίζουν την ποιότητα της απογραφής Για να το

θέσουμε με ένα διαφορετικό τρόπο η αντίληψη που θέλει τις Απογραφές πληθυσμού ως

ένα εργαλείο για τη διαμόρφωση χωρικών πολιτικών - και όχι απλά ως μια καταγραφή

κάποιας υπάρχουσας κατάστασης - δεν μπορεί παρά να τονίζει εμφατικά την ανάγκη

συλλογής δεδομένων που αφορούν τον πληθυσμό με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια

Χωρίς αυτά δεν νοείται ούτε σοβαρή ανάλυση των πληθυσμιακών δεδομένων ούτε πολύ

περισσότερο χάραξη πολιτικών Υπό αυτό το πρίσμα η απογραφή του Μόνιμου πληθυσμού

αποτελούσε ένα ζητούμενο που είχε ήδη καθυστερήσει πολύ εφόσον μέχρι και την

απογραφή του 2001 η έμφαση δινόταν στην απογραφή του Πραγματικού

Παραμένουν ωστόσο δύο ανοιχτά ερωτήματα ndash κάθε άλλο παρά ήσσονος σημασίας -

που αφορούν (α) τη διεξαγωγή διαχρονικών συγκρίσεων και επίσης (β) το βαθμό που

12 Η απουσία ερωτημάτων που αναδεικνύουν τη διαφορετικότητα δεν αποτελεί προφανώς ένα καινούριο

εύρημα για την ελληνική πραγματικότητα Διαφωτιστικό είναι το δημοσίευμα laquoΠόσοι είμαστεraquo του Ιού

στην Ελευθεροτυπία στις 2421991 καθώς το θέμα είχε φτάσει να συζητηθεί στο ελληνικό κοινοβούλιο

με χαρακτηριστικές απαντήσεις από την πλευρά των εκπροσώπων της πολιτείας Διαθέσιμο στο [url6-


μπορούμε με ανεξάρτητο τρόπο (πέρα δηλαδή από την έρευνα κάλυψης της Απογραφής) να

αξιολογήσουμε τα αποτελέσματα που προκύπτουν Η απάντηση στο πρώτο οφείλει να

προκύψει από μια συνδυασμένη προσπάθεια της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής μαζί με

άλλες ενδιαφερόμενες πλευρές (το Δημόσιο Πανεπιστήμιο ως βασικός ερευνητικός φορέας

επιβάλλεται να πάρει μέρος σε μια τέτοια διαδικασία) ώστε να προκύψει μια κοινά

αποδεκτή διόρθωση στα δεδομένα των προηγούμενων απογραφών Σε ότι αφορά το

δεύτερο ερώτημα χρειάζεται κατά πρώτο λόγο να ομολογήσουμε πως η πραγματικότητα

που ζούμε σήμερα είναι αρκετά πιο περίπλοκη από ότι 30 ή 20 χρόνια πριν και συνεπώς

χρειάζεται ένα αρκετά πιο εξελιγμένο μοντέλο παρακολούθησης των πληθυσμιακών

αλλαγών Πόσο μπορούμε να εμπιστευτούμε για παράδειγμα τα αποτελέσματα των τριών

τελευταίων απογραφών (1991 2001 και 2011) για να πάρουμε μια εικόνα της εξέλιξης του

μεταναστευτικού ρεύματος προς και από την χώρα Υπάρχει κάποιος άλλος φορέας που με

αξιόπιστο τρόπο παρακολουθεί σε τακτά χρονικά διαστήματα αυτές τις μεταβολές Μπορεί

αποκλειστικά και μόνο η Ελληνική Στατιστική Αρχή να επωμιστεί αυτό το βάρος

Ερωτήματα όπως αυτά (εύκολα θα μπορούσε ο καθένας να συμπληρώσει πολλά ακόμα)

αναδεικνύουν την ανάγκη επαναπροσδιορισμού της συνολικότερης θεώρησης που διαπνέει

τις Απογραφές

Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο θα θέλαμε να δούμε την απογραφή του 2011 ως το

ξεκίνημα ενός νέου κύκλου κατά τη διάρκεια του οποίου θα υπάρξουν ριζικές αλλαγές Οι

αλλαγές αυτές οφείλουν να κινηθούν σε τρεις άξονες Ο πρώτος αφορά την υιοθέτηση της

ψηφιακής τεχνολογίας για τη συμπλήρωση και κατάθεση του ερωτηματολογίου Η

απογραφή του 2011 θα μπορούσε να παίξει έναν μεταβατικό ρόλο προς αυτή την

κατεύθυνση αν είχε επιλεγεί ένα μεικτό σύστημα που έδινε τη δυνατότητα στους πολίτες

να συμπληρώσουν το ερωτηματολόγιο online ενώ παράλληλα προσέφερε την επιλογή σε

όσους δεν έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες διαδικτύου είτε να αποστείλουν το

ερωτηματολόγιο ταχυδρομικά είτε να τους επισκεφθούν Απογραφείς εφοδιασμένοι με

φορητούς ΗΥ13 Είναι φανερό πως μια τέτοια αλλαγή θα είχε ως επακόλουθο μια

σημαντική διαφοροποίηση στο προσωπικό που εργάζεται για την απογραφή καθώς

ελαχιστοποιούνται οι απαιτήσεις για τη συλλογή δεδομένων πεδίου (στην απογραφή του

2011 εργάστηκαν 12400 Τομεάρχες και 55000 Απογραφείς) Την ίδια στιγμή αυξάνονται

οι ανάγκες για εξειδικευμένο προσωπικό που σε πρώτη φάση θα προετοιμάσει τη βάση

δεδομένων και τις online φόρμες εισαγωγής των στοιχείων ενώ στη συνέχεια θα

επεξεργαστεί και θα αναλύσει τα δεδομένα Η άμεση και σε βάθος παρουσίαση των

αποτελεσμάτων αφενός θα προσδώσει μεγαλύτερη λειτουργική αξία στην διαδικασία

αφετέρου θα συμβάλει στην καλλιέργεια ενός καλύτερου δημόσιου προφίλ στα μάτια των

ερωτώμενων Η τρίτη σημαντική αλλαγή αφορά την απαίτηση ένταξης των απογραφών

πληθυσμού στα πλαίσια δημιουργίας και επικαιροποίησης μιας εθνικής γεωβάσης Ήδη

έχει γίνει μια πρώτη προσπάθεια με τη σύσταση της Εθνικής Υποδομής Γεωχωρικών

Πληροφοριών να συλλεχθούν και να αξιοποιηθούν γεωχωρικά δεδομένα από

διαφορετικούς φορείς και υπηρεσίες τα οποία θα είναι ελεύθερα προσβάσιμα από τον

καθένα Η εμπλοκή της ΕΛΣΤΑΤ στην παραπάνω προσπάθεια χρειάζεται να γίνει με

13 Ένα τέτοιο μεικτό σύστημα εφαρμόστηκε στην Αγγλία καθώς ο απογραφόμενος μπορούσε να

συμπληρώσει το ερωτηματολόγιο online ή να αποστείλει ταχυδρομικά τα δελτία απογραφής

αποφασιστικό τρόπο προκειμένου τα στοιχεία της απογραφής να αποκτήσουν γεωχωρική

υπόσταση και να διευκολύνουν την χάραξη χωρικών πολιτικών

Επιγραμματικά θα συνοψίζαμε τα παραπάνω σε τρία κομβικά προτάγματα

ταχύτητα και αξιοπιστία στη συλλογή των δεδομένων

ταχύτητα και βάθος στην επεξεργασία τους

συνεχής δυναμική ενημέρωση και ανοιχτή διάχυση των αποτελεσμάτων

4 Μια πρόταση για τις Απογραφές

Ακολουθεί μια πρόταση αναβαθμισμένης λειτουργίας των Απογραφών πάνω στις

κατευθύνσεις που μόλις περιγράψαμε Αυτό που κρίναμε σκόπιμο από την πλευρά μας

είναι η περιγραφή ενός γενικού μοντέλου το οποίο ως τέτοιο στόχο έχει να φανερώσει μια

διαφορετική φιλοσοφία Όχι τυχαία στα τρία κομβικά σημεία που εντοπίσαμε δίνεται

ιδιαίτερη βαρύτητα στον παράγοντα του χρόνου Πιο συγκεκριμένα θεωρούμε καθοριστική

την ταχύτητα στη συλλογή των δεδομένων καθώς επίσης και στην επεξεργασία τους Με

έναν λιγότερο προφανή τρόπο και το τρίτο σημείο που θέσαμε εμπεριέχει τη χρονική

διάσταση καθώς προτείνει τη μετάβαση από στατικές σε δυναμικές διεργασίες Η

δυναμική εντοπίζεται τόσο στα εισερχόμενα (ενημέρωση των στοιχείων) όσο και στα

εξερχόμενα (συνεχής ανοιχτή διάχυση) Προς τι αυτή η laquoεμμονήraquo με τον χρόνο Εύκολα θα

απαντούσε κανείς πως αφενός οι ταχύτατες μεταβολές του γεωγραφικού χώρου και

αφετέρου η άνευ προηγουμένου παραγωγή και διάδοση της πληροφορίας δημιουργούν

ισχυρή απαίτηση οργάνωσης επεξεργασίας και αξιοποίησης των πληροφοριών Αν λοιπόν

οι Απογραφές μας ενδιαφέρουν ως εργαλείο άσκησης χωρικής πολιτικής η προσαρμογή

τους στις συνθήκες που μόλις περιγράψαμε αποτελεί μονόδρομο Σε κάθε άλλη περίπτωση

τα προβλήματα που θα προκύπτουν (όπως και αυτά που ήδη έχουν προκύψει) θα

επιβεβαιώνουν απλά την αδυναμία χάραξης πολιτικής

Στο διάγραμμα που ακολουθεί γίνεται μια απόπειρα να παρουσιαστεί ένα σχετικά

αποκεντρωμένο και δικτυακής αρχιτεκτονικής σύστημα που θα μπορεί να ανταποκριθεί

στις προδιαγραφές που υποστηρίξαμε Απώτερος στόχος του κυκλικού αυτού σχήματος

είναι η δημιουργία και ενημέρωση της εθνικής γεωβάσης

Τα ζητούμενα που έχουμε θέσει βρίσκονται στον κεντρικό άξονα και αφορούν τις

πληροφορίες σχετικά με την κατοικία και το άτομο Έχοντας κάνει μια ανάλυση και

ιεράρχηση των πιθανών ερωτημάτων δεν σχεδιάζουμε απλά ένα καινούριο ερωτηματολόγιο

αλλά αντίθετα υποδεικνύουμε πιθανές συνδέσεις με άλλους φορείς και υπηρεσίες που είναι

επιφορτισμένες με αντίστοιχο έργο Έτσι για παράδειγμα στη θέση των ερωτημάτων που

αφορούν τα δίκτυα κοινής ωφέλειας με τα οποία είναι συνδεδεμένο το νοικοκυριό

σημειώνουμε τους φορείς που θα έπρεπε και θα μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να συντηρούν

ένα μητρώο με αυτές τις πληροφορίες Αντίστοιχα τα ερωτήματα σχετικά με την έκταση

και διαμόρφωση της κατοικίας μπορούν να απαντηθούν από το Κτηματολόγιο και τις

Πολεοδομίες ενώ εκείνα που αφορούν το επίπεδο μόρφωσης από τις Περιφερειακές

Διευθύνσεις Εκπαίδευσης και τα Πανεπιστημιακά ιδρύματα

Από τη στιγμή που οι επιμέρους φορείς συλλέξουν και οργανώσουν τις διαθέσιμες

πληροφορίες μπορεί να υπάρξει πλέον μια συνεχής ροή δεδομένων προς την κεντρική

στατιστική Αρχή Η τελευταία είναι επιφορτισμένη με το καθήκον της διεξαγωγής

Απογραφών (με ένα σύγχρονο και ευέλικτο τρόπο) προκειμένου να επαληθεύσει τα

δεδομένα που έχουν ήδη συλλεχθεί να συλλέξει δεδομένα που δεν ήταν δυνατό να

συγκεντρωθούν από κάποια άλλη υπηρεσία και τέλος να αναφέρει τα δεδομένα αυτά στη

μικρότερη δυνατή μονάδα χωρικής αναφοράς14

Σε όλα τα παραπάνω στάδια η ΕΥΓΕΠ λειτουργεί α) ως σύνδεσμος διευκολύνοντας

την επικοινωνία μεταξύ των επιμέρους τμημάτων β) ως κεντρικός οργανωτής που έχει

αναλάβει να συγκεντρώσει κατηγοριοποιήσει και ιεραρχήσει τα διαφορετικά δεδομένα γ)

ως φορέας διάχυσης δίνοντας στους πολίτες τη δυνατότητα να αναζητήσουν με εύκολο

τρόπο τις πληροφορίες και τα δεδομένα που χρειάζονται

Διάγραμμα 1 Πρόταση για μια αποκεντρωμένη - δυναμική διαδικασία Απογραφής

14 Μια αρκετά αναλυτική περιγραφή αντίστοιχων προσεγγίσεων που συνδυάζουν ενημερωμένα μητρώα

και απογραφές μπορεί κανείς να δει στο Maris M Nordholt E S και van Zeijl J Comparing

approaches of different (partly) register-based countries United Nations Economic Commission for

Europe Conference of European Statisticians Expert Group Meeting on Censuses Using Registers

Geneva 22-23 May 2012 διαθέσιμο στο [url7-τελευταία πρόσβαση 18-7-2013]

Στα πλεονεκτήματα του παραπάνω μοντέλου συγκαταλέγεται επιπλέον η

αποτελεσματική μείωση της γραφειοκρατίας Οι πολίτες μπορούν να βρούν

συγκεντρωμένες και ομοιόμορφα κωδικοποιημένες τις πληροφορίες που αναζητούν σε μια

και μόνο υπηρεσία Αντίστοιχα οι υπηρεσίες δεν χρειάζεται να συντηρούν μεταξύ τους ένα

πλέγμα συνδέσεων και επικοινωνιών (το οποίο έχει αποδειχθεί εξόχως αναποτελεσματικό)

αλλά μπορούν να συνδιαλέγονται με έναν κεντρικό πάροχο πληροφοριών

Στα μειονεκτήματα της πρότασης ξεχωρίζουν τα εξής τρία

1 Δημιουργεί υψηλές απαιτήσεις μηχανοργάνωσης σε αποκεντρωμένο επίπεδο

Με άλλα λόγια θα χρειαστεί να αναπτυχθούν εξειδικευμένες λύσεις που θα

ανταποκρίνονται στις ανάγκες της κάθε υπηρεσίας που θα συνεισφέρει στην

εθνική γεωβάση

2 Το παραπάνω σε συνδυασμό με την ανάγκη ενός υψηλά ειδικευμένου

εργατικού δυναμικού που θα συλλέγει ανανεώνει και επεξεργάζεται τις

πληροφορίες ενώ παράλληλα θα συντηρεί και θα επεκτείνει το δίκτυο μεταξύ

των συμβαλλόμενων πλευρών εκτινάσσει το κόστος της πρότασης

3 Η δημιουργία μιας τέτοιου τύπου δομής ανοίγει πλήθος ζητημάτων που

αφορούν τη διαφύλαξη των προσωπικών δεδομένων καθώς και θέματα

γνώσης-εξουσίας Χρειάζεται να διαφυλαχθεί ο κοινωνικός και δημοκρατικός

χαρακτήρας του εγχειρήματος σε συνθήκες που κάθε άλλο παρά ευνοούν κάτι

τέτοιο

Σχετικά με τα σημεία 1 και 2 να σημειώσουμε πως αν και σε κάποιες περιπτώσεις το

έργο φαντάζει τιτάνιο (πχ ένα εξ ολοκλήρου ηλεκτρονικό αρχείο στις πολεοδομίες) ήδη

έχουν γίνει κάποια βήματα που όμως πάσχουν από έλλειψη συγκεκριμένης στόχευσης

Ένα χρονοδιάγραμμα που θα ενσωματώνει σταδιακά διαφορετικούς φορείς στην υπόθεση

που περιγράψαμε θα μπορούσε να αποφέρει μια πρώτη μορφή της εθνικής γεωβάσης εντός

της επόμενης δεκαετίας15

5 Από το εργαλείο στις πολιτικές ndash κάποια σχόλια αντί επιλόγου

Κλείνοντας είναι απαραίτητο να καταθέσουμε δυο σχόλια που αφορούν την άσκηση

χωρικών πολιτικών Το πρώτο έχει να κάνει με τη σαφή διάκριση ανάμεσα στην ανάπτυξη

εργαλείων και τη διαμόρφωση πολιτικών Η ύπαρξη των πρώτων δεν συνεπάγεται

απαραίτητα την ύπαρξη των δεύτερων Πολλές φορές επιχειρείται μάλιστα μια μετατόπιση

της δημόσιας συζήτησης στην αναποτελεσματικότητα των laquoμηχανισμώνraquo προκειμένου να

συγκαλυφθεί το γεγονός ότι υπάρχει αναποτελεσματικότητα των πολιτικών Για

παράδειγμα όταν κάθε καλοκαίρι μεγάλες δασικές εκτάσεις της χώρας καίγονται και

μερικούς χειμώνες μετά οι καμένες εκτάσεις laquoδια μαγείαςraquo αποχαρακτηρίζονται από

δασικές και οικοπεδοποιούνται είναι προφανές ότι υπάρχει πρωτίστως έλλειμμα πολιτικής

και δευτερευόντως ανεπάρκεια εργαλείων (πχ Δασικό Κτηματολόγιο) Ουδείς αντιλέγει

για την ανάγκη συγκρότησης του Εθνικού και του Δασικού Κτηματολογίου την ανάγκη

15 Σε συνδυασμό και με την ολοκλήρωση του Εθνικού Κτηματολογίου

χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού ή όπως περιγράψαμε στις προηγούμενες

σελίδες την ανάγκη δημιουργίας μιας εθνικής βάσης γεωχωρικών πληροφοριών Πόση

δημόσια συζήτηση έχει γίνει όμως για τον τρόπο που θα αξιοποιηθούν τα παραπάνω Η

δυσαναλογία είναι τεράστια και συνήθως η όποια κουβέντα εξαντλείται σε φλύαρες σελίδες

προεκλογικών προγραμματικών δηλώσεων

Οι απογραφές πληθυσμού δεν εξαιρούνται από τον παραπάνω κανόνα Η διενέργειά

τους μοιάζει να κινείται με όρους εθιμοτυπικής τελετουργίας και τα αποτελέσματά τους

ελάχιστα αναδεικνύονται σε θέμα δημόσιας και ουσιαστικής συζήτησης Παραδόξως το

γενικότερο αντικείμενό τους αποτελεί κατεξοχήν θέμα δημόσιας συζήτησης με όρους όμως

μεταφυσικής παραπολιτικής φιλολογίας μοιάζει να αποτελεί σχεδόν κοινό τόπο πως

είμαστε ένα έθνος δημοσίων υπαλλήλων πως δεν χωράνε άλλοι μετανάστες στη χώρα πως

δουλεύουμε λίγο πως δεν παράγουμε τίποτα και ο κατάλογος μπορεί να συνεχιστεί επί

μακρόν Αυτού του τύπου η μυθολογία ελάχιστη σχέση έχει με την πραγματικότητα16 μια

πραγματικότητα που συστηματικά αποσιωπάται ή χαλκεύεται Απέναντι λοιπόν σε μια

κυρίαρχη άποψη που αντιλαμβάνεται τόσο το φυσικό όσο και το ανθρωπογενές περιβάλλον

ως κάτι σταθερό και αμετάβλητο ως έναν ωκεανό αδιαφοροποίητων δεδομένων είναι

κρίσιμο να προβάλουμε μια αντίληψη που θα υπογραμμίζει το χωρικό στοιχείο για να θέσει

ερωτήματα να αμφισβητήσει βεβαιότητες να προκαλέσει έναν ουσιαστικό διάλογο17

Αυτή η παρατήρηση μας οδηγεί σε ένα δεύτερο συμπέρασμα Οι χωρικές πολιτικές και

η χρήση των εργαλείων δεν είναι ποτέ ουδέτερες στις αρχές της δεκαετίας του rsquo70 ο D

Harvey θα εκφράσει δημόσια τον laquoθαυμασμόraquo του για τον αυτοδίδακτο -πλην άκρως

πετυχημένο- γεωγράφο Στρατηγό Pinochet18 ο οποίος σε αντίθεση με τους ακαδημαϊκούς

συναδέλφους του είχε αφενός ένα εξαιρετικά σαφές σχέδιο χωρικών πολιτικών αφετέρου

την αποφασιστικότητα να το εφαρμόσει Παρομοίως για να έρθουμε κοντά και στο δικό

μας θέμα θα μπορούσαμε να υπενθυμίσουμε την εξαιρετική δεινότητα και

δημιουργικότητα που επέδειξε το ναζιστικό καθεστώς στον τομέα των Απογραφών

καταφέρνοντας με πρωτόγονα σε σχέση με τα σημερινά μέσα να laquoαπογράψειraquo έξι

εκατομμύρια Εβραίους και μερικές εκατοντάδες χιλιάδες τσιγγάνους κομμουνιστές

ομοφυλόφιλους κλπ19

16 Μια ενδελεχή ανάλυση πάνω σε διάφορους μύθους που αφορούν τις απογραφές πληθυσμού μπορεί να

βρει κανείς στο εξαιρετικό So you think you know about Britain του D Dorling Constable 2011

17 Υπάρχει μια αρκετά πλούσια βιβλιογραφία αναφορικά με τα ζητήματα αυτά ενδεικτικά μπορεί

κάποιος να δει τα Murphy B A Enhancing Geographyrsquos Role in Public Debate Annals of the

Association of American Geographers 96(1) 2006 pp 1ndash13 και Massey D Geography on the agenda

Progress in Human Geography 251 (2001) pp 5ndash17

18 Harvey D What kind of geography for what kind of public policy Transactions of the Institute of

British Geographers No 63 (Nov 1974) pp 18-24

19 Σε όσους βιαστούν να πουν πως αυτά ανήκουν στο παρελθόν να υποδείξουμε δημοσίευμα του

Βήματος στις 23 Οκτωβρίου σύμφωνα με το οποίο ο βουλευτής της νεοναζιστικής Χρυσής Αυγής Π

Ηλιόπουλος ζήτησε ενημέρωση για τον αριθμό των αλλοδαπών φοιτητών που στεγάζονται στις

φοιτητικές εστίες και την τιμητική απάντηση του αντιπρύτανη του παν Αιγαίου κ Ν Σουλακέλλη [url8-


Τα χρόνια που μεσολάβησαν από το 1974 μέχρι σήμερα επιβεβαιώνουν την παραπάνω

εκτίμηση με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο Ταλαντούχοι laquoγεωγράφοιraquo ανά τον

πλανήτη συνεχίζουν την παράδοση του Pinochet δίνοντας μάλιστα πολλές φορές μια

απροσδόκητα άμεση γεωγραφική χροιά στην πολιτική ανοίγοντας παράλληλα νέα

μονοπάτια στην επιστήμη Για όσους είχαν βιαστεί να θεωρήσουν την κλασσική γεωγραφία

που διδασκόμαστε στα σχολεία (κράτη σύνορα πρωτεύουσες κλπ) σταθερή και

δεδομένη η τελευταία εικοσαετία προσέφερε 7 νέα κράτη στα Βαλκάνια Οι σαρωτικές

αλλαγές δεν εξαντλούνται στην επαρχιακή εξοχή των Βαλκανίων αλλά εισβάλλουν στις

μητροπόλεις του δυτικού κόσμου Οι γειτονιές από αντίσκηνα στο Παρίσι20 η συνεχής

αύξηση των αστέγων και εκείνων που τρέφονται με συσσίτια στις πόλεις των ΗΠΑ21 και η

μετατροπή σε έρημη χώρα των κάποτε πολύβουων εμπορικών δρόμων της Αθήνας

αποτελούν τις πρώτες εικόνες ενός αστικού τοπίου που μεταμορφώνεται στη σκιά της

οικονομικής κρίσης

Ακόμα και στο πεδίο της φυσικής γεωγραφίας (η άλλη διάσταση της σχολικής

γεωγραφίας των παιδικών μας χρόνων) προμηνύεται ένα ελάχιστα προβλέψιμο μέλλον

Πριν μερικά χρόνια το περιοδικό Science φιλοξένησε την μελέτη μιας ομάδας

επιστημόνων του United States Geological Survey (USGS) οι οποίοι συνδυάζοντας

πιθανοτικές μεθοδολογίες και εξελιγμένα συστήματα GIS κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι

τα κοιτάσματα φυσικού αερίου της Αρκτικής ανέρχονται στο 30 των εκτιμώμενων

αποθεμάτων που δεν έχουν ακόμα ανακαλυφθεί ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τα

κοιτάσματα πετρελαίου υπολογίζεται στο 1322 Όπως πολύ εύστοχα σημειώνει η

δημοσιογράφος που παρουσιάζει την έρευνα laquoτο πρόσφατο λιώσιμο των θαλάσσιων πάγων

έχει καταστήσει την Αρκτική μια πολύ ελκυστική επιλογήraquo για όσους αναζητούν

ενεργειακούς πόρους στον πλανήτη23 Μια επίσκεψη στην ιστοσελίδα του USGS μας δίνει

την ευκαιρία να ενημερωθούμε για το φιλόδοξο πενταετές πλάνο σχετικά με τις πηγές

ενέργειας που έχει εκπονηθεί από το 2005 (The US Geological Survey Energy Resources

Program 5-Year Plan) σύμφωνα με το οποίο ένας από τους στόχους του προγράμματος

είναι laquoη συνεργασία με άλλους οργανισμούς συμπεριλαμβανομένων χορηγών-οργανισμών

για τη διευθέτηση εγχώριων και διεθνών ζητημάτων σχετικά με γεωλογικής προέλευσης

ενεργειακές πηγέςraquo24 Οι χορηγοί-οργανισμοί που αναφέρονται στο παράρτημα του

παραπάνω πλάνου περιλαμβάνουν όπως ήταν αναμενόμενο άλλωστε ονόματα

πετρελαϊκών κολοσσών όπως αυτά των BP ExxonMobil Saudi Aramco και Agip Oil

Company ενώ ο στόχος της συνεργασίας και διευθέτησης διεθνών ζητημάτων

20 Ενδεικτικά σε άρθρο του The Economist αναφέρεται πως το Παρίσι αποτελεί έναν παραδοσιακά

φιλόξενο τόπο για τους αστέγους με κάποιους αρκετά πρόχειρους υπολογισμούς να κάνουν λόγο για

έναν πληθυσμό 12000 ανθρώπων Δες και στο [url9-τελευταία πρόσβαση 18-7-2013]

21 Στην ιστοσελίδα της The United States Conference of Mayors φιλοξενούνται ετήσιες εκθέσεις με

στοιχεία για τον αριθμό των αστέγων και των ανέργων [url10- τελευταία πρόσβαση 18-7-2013]

22 Gautier D L et al Assessment of Undiscovered Oil and Gas in the Arctic Science Magazine

vol324 No 5931 (29 May 2009) pp 1175-1179

23 Grom J Arctic May Boost Oil and Gas Reserves ScienceNOW 28 May 2009 Διαθέσιμο στο [url11-


24 Διαθέσιμο online στο [url12- τελευταία πρόσβαση 18-7-2013]

διευκολύνεται από οργανισμούς γνωστούς για το πνεύμα συνεργατικότητάς τους όπως το

Wοrld Petroleum Congress και το ΝΑΤΟ

Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο γίνεται φανερό ότι η διάσταση της γεωγραφίας όχι μόνο

δεν παραμένει σταθερή αλλά μεταβάλλεται με ραγδαίους ρυθμούς Στο βαθμό λοιπόν που η

όποια συζήτηση γύρω από τη διαμόρφωση χωρικών πολιτικών μικρής ή μεγάλης

κλίμακας εξαντλεί τη συνεισφορά της στην αναζήτηση τεχνοκρατικών λύσεων χωρίς να

τολμάει να θίγει στη δημόσια σφαίρα ζητήματα πολιτικών αφήνει ανοιχτό το πεδίο να

αποφασίσουν και να εφαρμόσουν άλλοι τις πολιτικές αυτές Με αυτό το πνεύμα οφείλουμε

να προσεγγίσουμε και το ζήτημα των απογραφών πληθυσμού αναδεικνύοντας τις άμεσα

συνδεδεμένες πολιτικές προεκτάσεις του Ο πληθυσμός των μεταναστών στη χώρα και η

συμβολή τους στην εθνική οικονομία η εξέλιξη των χωρικών και κοινωνικών ανισοτήτων

στα χρόνια της οικονομικής κρίσης ο ψευδεπίγραφος εξορθολογισμός του δημοσίου τομέα

και η συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους είναι μόνο κάποια από αυτά τα ερωτήματα Με

άλλα λόγια το laquoπόσοι είμαστεraquo χρειάζεται να συνδεθεί με το ποιές είναι ανάγκες μας και οι

προτεραιότητές μας Η ουδετερότητα ηθελημένα ή μη εξυπηρετεί εκείνους που διαθέτουν

τόσο τα μέσα όσο και τα κέντρα λήψης αποφάσεων Σαράντα χρόνια μετά τα λόγια του

Harvey εξακολουθούν να διατηρούν την αιχμηρότητα και επικαιρότητά τους25

None of us after all can afford to think of ourselves merely as geographers as

academics or even as British We are human beings struggling like all other human beings

to control and enhance the social conditions of our own existence Struggles conducted

from a parochial perspective -no matter whether that parochialism emanates from territory

(the community the nation) or from the para-technical division of labour in society- are

self-defeating and doomed from the start Only struggles which overcome the parochialisms

inherent in the geography of our situation and in the situation of geography hold out any

prospect for success

Bιβλιογραφία

Dorling D So you think you know about Britain Constable 2011

Gautier D L et al Assessment of Undiscovered Oil and Gas in the Arctic Science

Magazine vol324 No 5931 29 May 2009 pp 1175-1179

Grom J Arctic May Boost Oil and Gas Reserves ScienceNOW 28 May 2009

Harvey D What kind of geography for what kind of public policy Transactions of

the Institute of British Geographers No 63 Nov 1974 pp 18-24

Maris M Nordholt E S και van Zeijl J Comparing approaches of different (partly)

register-based countries United Nations Economic Commission for Europe Conference of

European Statisticians Expert Group Meeting on Censuses Using Registers Geneva 22-23

May 2012

25 Harvey D όπ

Massey D Geography on the agenda Progress in Human Geography vol25 No1

2001 pp 5ndash17

Murphy B A Enhancing Geographyrsquos Role in Public Debate Annals of the

Association of American Geographers vol96 No1 2006 pp 1ndash13

Κοτζαμάνης Β Οι απογραφές πληθυσμού στην Ελλάδα Δημογραφικά Νέα τεύχος

14 Εργαστήριο Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων Μάρτιος ndash Απρίλιος 2011

Παπαματθαίου Μ laquoΑπογραφήraquo αλλοδαπών και στα Πανεπιστήμια ζητάει η Χρυσή

Αυγή Το Βήμα 23 Οκτωβρίου 2012

Κατάλογος συνδέσμων

[url1] httpdlibstatisticsgrportalpageportalESYEcomplexsearch

[url2]httpdlibstatisticsgrportalpageportalESYEshowdetailsp_id=10101134ampp_deri

ve=book


ve=book

[url4] httpwwwdemography-labprduthgrInfoMaterial-grasp

[url5] httpwwwstatisticsgrportalpageportalESYEPAGE-census2011

[url6] httpwwwiospressgrios1991ios19910224ahtm

[url7] httpwwwuneceorgstatsdocuments201205census1html

[url8] httpwwwtovimagrpoliticsarticleaid=480765

[url9] httpwwweconomistcomnode21564608

[url10] httpwwwusmayorsorgpublications

[url11] httpnewssciencemagorgsciencenow20090528-02html

[url12] httpenergyusgsgovGeneralInfoAbouttheEnergyProgramaspx

καθώς και (γ) την πρόταση πρακτικών οι οποίες θα μπορούσαν να δώσουν λύση προς την

κατεύθυνση της καλύτερης λειτουργίας και οργάνωσης των απογραφών και κατά συνέπεια

της ποιότητας των δεδομένων που προκύπτουν Στο πρώτο μέρος της εργασίας

παρουσιάζεται συνοπτικά η ιστορική εξέλιξη των απογραφών πληθυσμού στη χώρα και

παρατίθενται ορισμένα παραδείγματα απογραφών από άλλες ευρωπαϊκές χώρες Στη

συνέχεια επιχειρείται μια αναλυτική περιγραφή της οργάνωσης και λειτουργίας της

απογραφής του 2011 και αναπτύσσεται μια προβληματική αναφορικά με την βέλτιστη

αξιοποίηση των απογραφών ως εργαλείων για τη χάραξη χωρικών πολιτικών αλλά και την

ένταξή τους σε ένα ευρύτερο ψηφιακό περιβάλλον χωρικών δεδομένων εθνικό και διεθνές

όπως το ευρωπαϊκό Πρόγραμμα INSPIRE

1 Ιστορική επισκόπηση των απογραφών στην Ελλάδα (1828 ndash 2011)

Το κυρίως κείμενο θα γραφεί με το στύλ Normal Η πρώτη απογραφή του

νεοσύστατου ελληνικού κράτους μετά την επανάσταση του 1821 λαμβάνει χώρα το 1828

επί διακυβέρνησης Ιωάννη Καποδίστρια Το ενδιαφέρον των Αρχών επικεντρώνεται

αποκλειστικά σε δυο στοιχεία τον πληθυσμό και το θρήσκευμά του Παρά τα σοβαρά

προβλήματα αξιοπιστίας η απογραφή του 1828 είναι σημαντική καθώς βάσει των δικών

της στοιχείων έγινε ο υπολογισμός του πληθυσμού της χώρας στις αρχές του

απελευθερωτικού αγώνα1 Μέχρι το 1856 γίνονται άλλες 13 γενικές απογραφές σε

ακανόνιστα μεταξύ τους χρονικά διαστήματα και χωρίς να υπάρχει πάντοτε δημοσίευση

των αποτελεσμάτων2 Πιο συγκεκριμένα από το 1836 μέχρι το 1845 διενεργούνται

απογραφές πληθυσμού κάθε χρόνο όμως αποτελέσματα απογραφής (πληθυσμός κατά νομό

και επαρχία) ξεκινούν να δημοσιεύονται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως από το 1839

και μετά Το 1848 δημοσιεύεται επιπλέον ο πληθυσμός και κατά Δήμους ενώ το 1853 και

1856 έχουμε πληροφορίες και για τον πληθυσμό των πόλεων (πρωτεύουσες νομών)

Μια αρκετά πιο λεπτομερής απογραφή με την καθοδήγηση του καθηγητή και

μετέπειτα Συμβούλου επικρατείας Ιωάννη Σούτσου γίνεται το 1861 όπου για πρώτη φόρα

λαμβάνονται υπόψη οι διεθνείς συστάσεις για τη διενέργεια απογραφών σύμφωνα με τα

Διεθνή Στατιστικά συνέδρια των Βρυξελλών (1853) του Παρισιού (1855) και της Βιέννης

(1857)3 Τα στοιχεία συγκεντρώθηκαν ξεχωριστά για κάθε άτομο και αφορούσαν το φύλο

την ηλικία την αστική κατάσταση την ιθαγένεια τη δημοτικότητα το θρήσκευμα και το

επάγγελμα Η απογραφή του 1870 ακολουθεί αντίστοιχη μεθοδολογία (προστίθενται ως νέα

στοιχεία η εκπαίδευση και η γλώσσα των απογραφέντων) ενώ στις απογραφές που έγιναν

τα έτη 1879 1889 και 1896 θα υπάρξουν επιπλέον βελτιώσεις στη συλλογή και

επεξεργασία των δεδομένων βάσει των διεθνών προτύπων

1 Αρκετά στοιχεία για τις πρώτες απογραφές πληθυσμού που διενεργούνται στην Ελλάδα μπορεί κανείς

να βρει στην laquoΈκθεση επί της γενικής απογραφής πληθυσμού της 5ης Απριλίου 1981raquo διαθέσιμη στην

ψηφιακή βιβλιοθήκη της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής [url1-τελευταία πρόσβαση 18-7-2013]

2 Κοτζαμάνης Β Οι απογραφές πληθυσμού στην Ελλάδα Δημογραφικά Νέα τεύχος 14 Εργαστήριο

Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων Μάρτιος ndash Απρίλιος 2011

3 Κοτζαμάνης Β όπ









1947























απογραφής














(Πίνακας 1)

Ερωτήματα 1981 1991 2001 2011














































Ερωτήματα 1981 1991 2001 2011


















































































































106Α2011












































































































































































































τέτοιο





































































































vol324 No 5931 (29 May 2009) pp 1175-1179







































May 2012

25 Harvey D όπ


2001 pp 5ndash17










ve=book


ve=book


















1947























απογραφής














(Πίνακας 1)

Ερωτήματα 1981 1991 2001 2011














































Ερωτήματα 1981 1991 2001 2011


















































































































106Α2011












































































































































































































τέτοιο





































































































vol324 No 5931 (29 May 2009) pp 1175-1179







































May 2012

25 Harvey D όπ


2001 pp 5ndash17










ve=book


ve=book














(Πίνακας 1)

Ερωτήματα 1981 1991 2001 2011














































Ερωτήματα 1981 1991 2001 2011


















































































































106Α2011












































































































































































































τέτοιο





































































































vol324 No 5931 (29 May 2009) pp 1175-1179







































May 2012

25 Harvey D όπ


2001 pp 5ndash17










ve=book


ve=book












Ερωτήματα 1981 1991 2001 2011


















































































































106Α2011












































































































































































































τέτοιο





































































































vol324 No 5931 (29 May 2009) pp 1175-1179







































May 2012

25 Harvey D όπ


2001 pp 5ndash17










ve=book


ve=book






















































































106Α2011












































































































































































































τέτοιο





































































































vol324 No 5931 (29 May 2009) pp 1175-1179







































May 2012

25 Harvey D όπ


2001 pp 5ndash17










ve=book


ve=book





















































































































































































































τέτοιο





































































































vol324 No 5931 (29 May 2009) pp 1175-1179







































May 2012

25 Harvey D όπ


2001 pp 5ndash17










ve=book


ve=book



























































































vol324 No 5931 (29 May 2009) pp 1175-1179







































May 2012

25 Harvey D όπ


2001 pp 5ndash17










ve=book


ve=book













































May 2012

25 Harvey D όπ


2001 pp 5ndash17










ve=book


ve=book











2001 pp 5ndash17










ve=book


ve=book








