Download - 8.Hozhabri 1391

،شناسيوفصلنامة تحليلي ـ پژوهشي باستاند ايتاريخ هنر و مـطالعـات مـيان رشــته شناسيـتانمي دانشجويان گروه باسـمن علـانج ـجلةم

درســت مـگاه تربيــدانش 1391ماره هشتم ــ، شچهارمال ــس

تومان 7500: بها

جيرفت/ رودهليل فرهنگي ةحوز از سنگي ظرف :تصوير روي جلد ، )زيرچاپ(جلد دوم كتاب آثار جيرفت / پژوه پيشين موسسه از عكس

ميري محمدرضا آقاي و مجيدزاده يوسف دكتر آقاي از سپاس با

شهر سوخته 6705 شماره گورچشم مصنوعي :تصوير پشت جلد سپاس از دكتر سيد منصور سيدسجاديبا

شناسيانجمن علمي دانشـجويان باستان :صاحب امتياز .دانشگاه تربيت مدرس

.شكوه خسروي :و سردبير مدير مسئول .بيگيسجاد علي: مدير اجرايي

:تحريريههيأت سارا سقايي، دوآبي،موسي سبزيسعيد اميرحاجلو،

.زاد، ميثم نيكبيگيسجاد علي

: مشاوران دكتر سيدمهدي موسوي كوهپر، فرهنگ خادمي ندوشن، دكترشادروان

.دكتر عليرضا هژبري نوبرينسب، دكتر حامد وحدتي دكتر جواد نيستاني،

.بيگيسجاد علي: ويراستار .روزسعيد نيك :بخش انگليسي

:همكاران اين شماره پوريا خديش، دكتر حجت دارابي، دكتر عابد تقوي، ، نصير اسكندري

.فر، دكتر ليال مكونديعليئي، كيوان قرچه، دكتر يعقوب محمديميثم

.دفتر گرافيك بلوط نريمان جعفري، :طراحي لوگو .زهرا اميرحاجلو :طراحي جلد اين شماره

.و سارا سقايي بيگيسجاد علي :آراييصفحه .مديران: چاپ

تربيت احمد، دانشگاه تقاطع بزرگراه چمران و جالل آل تهران، :نشاني

شـناسي،گروه باسـتان دانشـــكده علوم انســاني، مدرس، شناسيانجمن علمي دانشجويان باستان

[email protected] :پست الكترونيك

توسط اعضاي هيأت داوران به ـ داوري مقاالت اين شماره بنا به موضوع، .رسيده است انجام

هاي پژوهش«الزاماً بيانگر رأي و نظر ـ آراء و نظرات مندرج در اين مجله، .مسئول مقاالت خود هستند نيست و نويسندگان،» شناسي مدرسباستان

.با ذكر منبع آزاد است ـ نقل مطالب مجله، .ـ نقد مطالب آزاد است

ر ه و مای نارا ص ی دو قاالت عل ط ارسال ش« ا تانژپو دّرسی با ی »نا در . شناسي دانشگاه تربيت مدرس استدوفصلنامة تخصصي انجمن علمي دانشجويان باستان شناسي مدرس،هاي باستانپژوهشـ

اي و تهـرشات ميانـتاريخ هنر، مطالع ناسي،ـشتانـهاي باسزمينهپژوهشي و توصيفي در تحليلي، مقاالت علمي، اين مجلّه، .به چاپ خواهند رسيد سنجيتانـباس .مقاالت ارسالي نبايد قبالً در جاي ديگري منتشر شده باشندـ .ت آزاد استهيأت داوران در پذيرش يا عدم پذيرش مقاال. تأييد هيأت داوران به چاپ خواهند رسيد ارزيابي و مقاالت پس ازـ بحث مقدمه،يده و واژگان كليدي انگليسي، چك واژگان كليدي فارسي، و) كلمه 200حداكثر (هاي چكيده مقاله بايد داراي بخشـ

.و فهرست منابع باشد) در صورت لزوم(نوشت پي گيري،نتيجه اصلي، . روش تحقيق و نتيجه اشاره شود بايد به اهداف، ،فارسي و انگليسي در بخش چكيدهـ

.گيري و قبل از فهرست منابع ذكر شوندها بايد در انتهاي مقاله، پس از نتيجهنوشتپيـ اب تمام ـبا احتس(فحه ـص 25حداكثر در ،Word 2007يا Word 2003اي و با برنامة انهـورت فايل رايـمقاله بايد به صـ

پس از تأييد اوليه .شودارسال [email protected] مجله به نشانيبه آدرس پست الكترونيك )هاي مقالهبخشدانشكده علوم دانشگاه تربيت مدرس، احمد،تقاطع بزرگراه چمران و جالل آل الزم است دو نسخه از آن به آدرس تهران، مقاله،

نام و نام خانوادگي عنوان كامل مقاله،. شناسي مدرس ارسال شودهاي باستانمجلة پژوهش شناسي،دفتر گروه باستان انساني،اي جداگانه به همراه اصل آدرس پست الكترونيكي و شماره تلفن بايد در صفحه سمت و رتبه علمي ايشان، نگارنده يا نگارندگان،

.مقاله فرستاده شودهمة .ذكر منبع تصاوير الزامي است. تهيه شوند 300با وضوح JPEGصاوير مقاالت بايد مستند و غيرتزئيني باشند و به صورت تـ

.به همراه مقاله ارسال شود) Wordخارج از برنامه (همچنين يك فايل جداگانه از تصاوير . تصاوير در پايان مقاله آورده شوند .بايد اصل مقاله و مشخصات كتابشناسي آن ارسال شود به همراه مقاالت ترجمه شده،ـ باشد و در انتهاي ) شماره صفحه: سال انتشار نام خانوادگي نويسنده،(ارجاع مقاالت بايد به شيوة درون متني و داخل پرانتز شامل ـ

. صات كامل كتابشناسي منبع ذكر شودمشخ) بر اساس نام خانوادگي نگارنده(به ترتيب حروف الفبا مقاله نيز در بخش فهرست منابع،

:روش ذكر منابع در انتهاي مقاله به صورت زير استنام مترجم يا جلد، ،عنوان كتاب ،)سال انتشار( نام و نام خانوادگي ساير نگارندگان، نام نگارنده، نام خانودگي نگارنده، :كتاب

.ناشر: محل انتشارنوبت چاپ، مصحح، شماره ،نام مجلّه ،»عنوان مقاله«، )سال انتشار( نام و نام خانوادگي ساير نگارندگان، نام نگارنده، نام خانودگي نگارنده، :مقاله .شماره صفحات مقاله در مجلّهترتيب انتشار و نوبت چاپ، مجلّه،

ت

مقاالت

1

زنـي در غارهـاي گيلـوران، كلـدر، قمـري وگزارش مقدماتي گمانه :دره خرم آباد در سنگيپارينه هايپژوهشاز سرگيري ـ ....................................................................................... بهروز بازگير :)1391تا بهار 1390زمستان (اي گر ارجنه پناهگاه صخره

.......................................................... قصريان محمديسيروان : پيرامون آن در دوره نوسنگي و مس و سنگبيستون و مناطق ـ 3447 ..................................................... كاميار عبدي هترجم،وتي ارلمتي: باستان شناسي و بررسي دارايي در دوران پيش از تاريخ ـ

67 ـ ؛سنگ دشت ري مس وناختي دوره ـشتانـباس هاييافتهي ـشناسگونه بندي وطبقه ـ چخمـاقمند ـبر اساس بررسـي روش

.......... .............................................................................................................. يوسفي زشك و حامد يوسفياناهللاروح :كريمرباطتپه

81 و ور كاكـا ـغفـ يرزاده،ـغـالم شـ :رقي مركز فالت ايـران ـوب شـنگي در جنـتقراري از دوره مس سـرده؛ اسـتپه خديجه م ـ

...................................................................................................................................................................................... ره محمديـمني93 ...................................................................... ا خديشاحمد پرويز و پوري:آباددر گيلوران خرم قديم گورهاي اشرافي عصر مفرغ ـ 114 ... مصطفي ده پهلوان وستا سرخوش كرتيس، ترجمه:ارتباط ميان ايران عصر هخامنشي و ساساني :هاي فرتَركَه پارسسكه ـ 129 ............................................................. علي هژبري:از دوره قاجاراي بر اساس نقشه تپه هگمتانه باروي بقاياي برج و بازيابي ـ

143 مرتضي بهرامي ترجمهي و فرانتس گرنه، ل .جاناتان ال:افغانستان يابفار يان، استاندر قولب يساسان ينقاش ازتازه شواهدي ـ

............................................................................................................................................................ نهادفر و يداهللا حيدري باباكمال..........................................................................................مهدي رهبر:در تاق بستان ،دوره ساسانيگيري شراب كارگاهكشف ـ 153162 .............................................................. حسين صبريترجمه،جرمي جانز :هفتاد سال اول :شناسي و تاريخ صدر اسالمباستان ـ 176 ............................. سعيد اميرحاجلوو سارا سقائي :اسالميگانه شهر اصفهان در دوران تحليل معمارانه استحكامات دفاعي سه ـ

كوتاه گزارش

192 محسـن: استان چهارمحال و بختياري خورده،ات زاگرس چينسنگي مياني باالقلي در ارتفاعپارينه ي از كشف محوطهگزارش ـ

..................................................................................................................................................................... حيدري و مهدي مرتضوي

............................... بيگيسجاد علي: ساساني دارد؟ شت، نشاني از يك آتشكده دورهمچم ن محوطه آيا شي گچي مكشوفه از ـ 196

معرفي ............................................................................................... شادي گنجي :خاور نزديك يسيماشناسي زميننمعرفي كتاب باستا 203

............................................................................................................................. حسين صبريشناسي، معرفي كتاب اخالق باستان 207

i چكيده انگليسي .....................................................................................................................................................................................

1391139113911391 پاييز و زمستانپاييز و زمستانپاييز و زمستانپاييز و زمستان ،،،،هشتمهشتمهشتمهشتمشماره شماره شماره شماره شناسي مدرس، سال چهارم، شناسي مدرس، سال چهارم، شناسي مدرس، سال چهارم، شناسي مدرس، سال چهارم، هاي باستانهاي باستانهاي باستانهاي باستان پژوهشپژوهشپژوهشپژوهش ��

��١ ه��رو� ��ی�� ج و ��زی��

�� ا� از دور� ��ر � ا!�س �

*علي هژبري

)كشور ها، معاونت ميراث فرهنگيكارشناس اموال منقول فرهنگي ـ تاريخي اداره كل موزه(

چكيده

در ميـان بافـت محـالت شـهر همـدان، يكـي از هگمتانـه تپه. شـود هـاي باسـتاني غـرب كشـور محسـوب مـي بزرگترين تپهمحوطـه ايـن از غالبـاً نـد، زپرداكه به دوره ماد مي پژوهشگراني

هاي هـوايي عكس. برندميبه عنوان پايتخت مادها نام باستانيدهنده بافت فشرده معماري بر روي نشان همدان در دوره پهلوي،

ـ شناسـي ايـران مركز باسـتان از اين روي،. است هگمتانهتپه اب ،آنو تخريـب واحـدهاي سـاختماني روي ساماندهي ايـن تپـه

نخستينپس از آن، يك دهه اي را فراهم ساخت كه حدودزمينه. در اين تپه صـورت پـذيرد يشناسي ايرانهاي باستانكاوش دورِ

هگمتانــه،تپــه در شناســي اوش باســتانـيــازده فصــل كــ طــيمحوطه باستاني كـاوش اين مربع از رمت 1500بالغ بر ايمحدوده

هـاي خشـتي ها، كشف معماري واحـد حاصل اين كاوش .گرديدايـن . تـاريخي اسـت ) ؟( بقاياي يك شهر رگي بود كه به نظربز

داراي برج و بارويي حجيم و مسـتحكم ، 2يا دژ باستاني) ؟(شهر نخست در دورِ هگمتانه،بوده كه بخشي از آن در ضلع شرقي تپه

ناختي ـشواهد اليهـشگرديد و بنا بر مشخصهاي ايراني كاوشز دوره ، گاهنگاري آن بـه پيشـتر ا هاي ايرانيدر دورِ دوم كاوش

. گرددباز نمياشكاني

تپه هگمتانه، تاريخي حاضر در نظر دارد برج و باروي همقالاي از شـهر همـدان را بر اساس نقشه واقع در مركز شهر همدان

1230(مـيالدي 1851بـه تـاريخ و هـا در دوره قاجـار كه روسبـراي . بازيـابي نمايـد ،اندبرداشت نموده) قمري 1268شمسي و

شـناختي دورِ باسـتان هـاي كـاوش نتايج ،دستيابي به اين منظوردر نظـر و نيز توصـيف پژوهشـگران از آن، ايراني هيأت نخست

دوره قاجـار مقايسـه نقشـه اين مطالعات بـا هگرفته شده و نتيجتطبيق نقشه امروز همـدان بـا نقشـه دوره قاجـار، .ده استگردي

گويـا . دهدتپه هگمتانه را به خوبي نشان مي دخل و تصرفات دربخش بزرگي از برج و باروي اشكاني تپه هگمتانه تا دوره قاجـار

. همچنان محفوظ مانده و مشخص بوده است

برج و بارو، نقشه شـهر اكباتان، / تپه هگمتانه1 :كليدي گانواژ .دوره قاجار دوره اشكاني، همدان،

مقدمهكـه بـه دوران تـاريخي ايـران، بـه خصـوص بنا بر نظر مورخـاني

انـد، ترديـدي بـاقي نخواهـد مانـد كـه هگمتانـه، دوره ماد پرداختهدر مـورد مكـان بايسـت در همـدان باشـد، امـا پايتخت مادها، مـي

١*

[email protected] :پست الكترونيك

١٣٠اي از دوره قاجار بازيابي بقاياي برج و باروي تپه هگمتانه بر اساس نقشه

�� 1391139113911391 پاييز و زمستانپاييز و زمستانپاييز و زمستانپاييز و زمستان ،،،،هشتمهشتمهشتمهشتمشماره شماره شماره شماره شناسي مدرس، سال چهارم، شناسي مدرس، سال چهارم، شناسي مدرس، سال چهارم، شناسي مدرس، سال چهارم، هاي باستانهاي باستانهاي باستانهاي باستان پژوهشپژوهشپژوهشپژوهش

اي كــه در مركــز شــهر ايــن شــهر باســتاني و انطبــاق آن بــا تپــهراولينســن ســر هنـري . همـدان قـرار دارد، ترديــدهايي وجـود دارد

دوت، قائـل بـه جسـتجوي هگمتانـه در جـاي ر پايه توصيف هـرُ بــان و در ــاب آذربايج ــك تك ــه را در نزدي ــود و هگمتان ــري ب ديگ

ــ ــردـتخــت س ــتجو ك -Rawlinson, 1840: 65( ليمان جس

ژاك دمرگان بـا توجـه بـه توصـيفات مـورخين كالسـيك ). 158ــدس، ــب مق ــارات كت ــو اش ــدان را ه پهـت ــزرگ هم ـــگمتـب ه ـان

ــي ــت م ــت ). De Morgan, 1896: 235-259(دانس ارنســه ـهرتســ ــه مصــلي، در مجــاورت تپ ــار تپ ــد بــود كــه آث فلد معتق

ــه، ــت هگمتان ــه اس ــاي ارگ هگمتان ــفلد(بقاي ). 35: 1354 ،هرتســن شــهر را در مســير جــاده ــن گيرشــمن اي ماي دانســته كــه در ر

طول آن سـپاهيان آشـور نفـوذ كـرده بودنـد و بـراي جلـوگيري از ــود پيشــرفت ــاخته شــده ب ــمن، (مهاجمــان س ).104 :1336گيرش

)مــيالدي 50(شمســي 30تقي مصــطفوي، در اوايــل دهــه محمــدــه، تحــت عنــوان بيــان » هگمتانــه«توصــيفاتي در مــورد ايــن تپ

رِمــي بوشــارال، مجموعــه ).1381، مصــطفوي (نمــوده اســت ـ ـتي مكشـ ـهـاي خشـ ساختمان لوكي تـا ـهـاي سـ ه دورهـوف را ب

,Boucharlat(كنــد كاني منســوب مــي ـل دوره اشـــاوايــ

1998: 180, 184; 2012: 119 .( تـوان بـه تشـتت آراء پژوهشـگران با اين شرح مختصـر، مـي

نظـرات، موافقـان ايـن بـرد كـه هـر كـدام از در مورد هگمتانه پيشناسـان و مورخـاني كـه بـه از آن پـس، باسـتان . و مخالفاني دارد

بـزرگ شـهر همـدان را كـه در تپـه پرداختنـد، غالبـاً، ماد مي هدورـ و در قسـمت شـمالي، بـه » سـر قلعـه « هبخش جنـوبي، بـه محل

ــ« ــاه داراب هقلع ــود » ش ــعيدنيا،(مشــهور ب ــ«) 318: 1378 س هـتپــه ــا كــاوش در آن، ناميــده» هگمتان ــد بتــوان ب ــد و اميــدوار بودن ان

. 3ماد را مشخص نمود هبقاياي آثار دورو بـاروي باسـتاني آنچه در اينجـا حـائز اهميـت اسـت، بـرج

ــ ــه هگـمدف ـــون در تپ ــتـمت صار امــروزه در ـايــن حــ . انه اســه، طــي دورِ بخــش نخســت هــايي از جبهــه شــرقي و شــمالي تپپيشـتر از ايـن، در زمـان هـاي ايرانـي مشـخص شـده، امـا كاوششاه قاجار، ايـن حصـار بسـي بيشـتر از آنچـه امـروزه از دينناصرال

1851هـا بـه سـال روس آن برجاي مانده، وجـود داشـته و توسـط . در نقشه شهر همدان، ترسيم شده است. م

موقعيت

امـروزه . هگمتانه در ميان بافت محالت شهر همدان قـرار دارد تپهدر » رودخانـه سـر «غربـي، خيابـان در ضلع جنوب» سرگذر« همحل

ـ » جوالن« هشرقي، محلضلع جنوبي و جنوب هدر ضلع شرقي، محلدر ) بخشـي از بـازار (» آهنگـران « هراستدر ضلع شمالي، » گازران«

كه بخشي از تپه را بريده، در ضـلع » اكباتان«ضلع غربي و خيابان بيضي شكل هگمتانه، در تپه. اندهگمتانه واقع شده تپهغربي شمال

شرقي كمابيش هزار متـر طـول، پانصـد جنوب ـ غربيامتداد شمالارتفـاع آن هكتـار وسـعت دارد و بيشـترين 50متر عرض و حدود

ـ . متر اسـت 20هاي اطراف حدود نسبت به زمين بيـگ نظر هرودخانگيـرد، هاي الوند سرچشمه مـي كه از كوهپايه) الوسجرد يا الوشجرد(

، تغيير مسـير آنپس از گذشتن از ضلع جنوبي تپه، در جانب شرقي » رودخانهسر«داده و امروزه نيز به صورت سرپوشيده در زير خيابان

سـاخت طبيعـي ايـن زير. دهـد به راه خود ادامه مـي » يثاربلوار ا«و اي از جــنس صــخره ايبرجـستـــگياني را ـعظــيم باستــ همحوطــ هشيب اين پشت. 4دهدرنگ تشكيل ميهاي شيستي خاكستريسنگاي در قسمت شمالي ماليم و در قسمت جنوبي تندتر اسـت، صخره

. شـود افـزوده مـي ته ـهمچنين از شمال به جنوب بر ارتفاع اين پشاي، در بخـش شـمالي تپـه توسـط هايي از اين بستر صـخره بخشالقضات، ساخت و سازهاي دوران پهلوي و هاي اكباتان، عينخيابان

.دوره معاصر بريده شده و در معرض ديد قرار دارند

پيشينه تاريخي و پژوهشي

-28: 1372 عبـدي، (روداني هاي مياننبشتهها و سنگنبشتهدر گل، از هگمتانه 5و نيز در عهد عتيقِ كتاب مقدس) 19-35: 1373؛ 15

بيـوس، هرُدوت، كتزيـاس، گزنفـون، پلـي . نامي به ميان آمده استخـود و آسـانا در كتـاب هـاي پلوتارك و ايزدور خاراكسي در كتـاب

، از اكباتـان نـام )66 :1371 ،آسـانا (» هاي ايرانشهرستان«پهلوي ، مسعودي در مروج)ق. ـه 290(ر كتاب البلدان فقيه دابن . اندبرده

، )ق.ـهـ 341(اش ، ابودلف خزرجي در سـفرنامه )ق.ـه 319(الذهب ، )ق.ـنيمه دوم قرن ششم ه(المخلوقات طوسي همداني در عجائب

مورخـان ديگر و )ق.ـه 620حدود (البلدان ياقوت حموي در معجمهمدان و گاهي نيز بـه هايي را به دوران اسالمي، به تفصيل بخش

تـوان بـه مجمـل انـد؛ از آن جملـه مـي پيشينه آن، اختصاص دادهالطـوال دينـوري، التواريخ حافظ ابرو، اخبار شادي، زبده التواريخ ابن

. اشـاره كـرد ... التقاسيم مقدسـي و حوقل، احسناالرض ابنه صورنويسـاني همچـون گهمـاخر اتريشـي همچنين سياحان و سـفرنامه

، بوكينگهـام انگليسـي .)م 1827(، جيمز ادوارد الكساندر .)م 1886(ز ـو نيــ.) م 1862(ش آلمــاني ـش كــارل بروگـــ، هانريــ.)م 1829(

1324(الدوله حكمران همـدان ، ظهير)ق.ـه 1287(الدين قاجار ناصر، صوفي .)م 1654/ق .ـه 1065(نامه ، اولياء چلپي در سياحت)ق.ـه

هژبري ١٣١


1250حـدود (السـياحه السياحه و حـدائق سياح، شيرواني در بستان، ر، شاردن، تاورنيـه، فريـز .)م 1904-1903(، آبراهام جكسن )ق.ـه

كپل، كوست و فالندن، رابرت كرپورتر و چنـدين سـياح ديگـر نيـز 6.اندآوردهمطالبي در مورد همدان به رشته تحرير در

به ميالدي 1896در سال سال پيش از آنكه ژاك دمرگان 45 :De Morgan,1896(اي در همـدان بپـردازد روزه 24سـي برر

ميالدي ارتش روسيه، مستقر در غرب 1851، در سال ) 239-259اي از شهر تهيـه كنـد و بـه آثـار تـاريخي ايران، توانسته بود نقشه

1873هـا، مـك كينيِيـر در سـال پس از روس .اكباتان اشاره نمايد ,Kinneir(اره نمـود ميالدي به آثاري در زيـر شـهر همـدان اشـ

هايش شارل فوشه كاوش سال بعد از بررسي دمرگان، 17 و) 1873

1913اكتبـر 13آوريـل تـا 16وي از . را در تپه هگمتانه آغاز كـرد 1331القعـده ذي 10مصادف با اوايل جمـادي االول تـا (ميالدي

به مدت شش ماه، بـا ) شمسي هجري 1292هجري قمري برابر با يل دكتـر اسـماع با هزينه موزه لوور و بـا نظـارت و همكاري ويرولو

، كارشناس ايراني عتيقات، در چندين نقطه از همدان و حومه از خانجمله در دو نقطه از تپه هگمتانه به خاكبرداري پرداخت كه امـروزه

» هـا يگودال فرانسو«و » چال شتر خواب«آن دو محل، موسوم به هگمتانه مشخص است؛ با آغاز جنگ جهـاني اول، ةموزدر نزديكي

شواليه،(فرانسوي مقدور نشد هيأتها براي خوشبختانه ادامه كاوش ةتپـــ«شمســـي، 1310شـــهريور 24در تـــاريخ ). 36-34: 1380

. در فهرست آثار ملي به ثبت رسيد 28به شماره » هگمتانه

).).).).91919191تصوير تصوير تصوير تصوير ::::1376137613761376اشميت، اشميت، اشميت، اشميت، ((((عكس هوايي از تپه هگمتانه و تپه مصلي عكس هوايي از تپه هگمتانه و تپه مصلي عكس هوايي از تپه هگمتانه و تپه مصلي عكس هوايي از تپه هگمتانه و تپه مصلي . . . . 1111تصويرتصويرتصويرتصوير

جـوالي 27(شمسـي 1316مـرداد ششـم در اشميت اريخهايي هوايي از فراز همـدان گرفـت ، عكس)17:35، ساعت 1937

7دهنده بافت فشرده معماري بر روي تپه هگمتانه اسـت كه نشانكـه مركـز و زمـاني شمسي 1348پس از آن تا سال ). 1تصوير (

شناسي ايران به منظور ساماندهي اين تپه، مرحـوم محمـد باستانو 41 -50: 1354 مهريـار، (مهريار را به تپه اكباتان گسيل داشت

شناساني كـه بـه دوره ، مورخان و باستان)92-98 :2535 مهريار،ن تپه به عنوان پايتخـت مادهـا يـاد پرداختند، همواره از ايماد مي

شناسـي ايـران، بـا مركز باسـتان همرحوم مهريار، نمايند. 8اندكرده 1352هاي خريد منازل و واحدهاي ساختماني روي تپه، طي سال

هكتار از اراضي سطح 25مبادرت به تخريب آنها نمود و 1355تا و ) 2 تصـوير (هـا آزاد كـرد اختمانـتپه را از بافت محـالت و سـ

دورِ نخسـتين اي را فراهم ساخت كه يك دهه پـس از آن، زمينه

شناسي ايراني در اين تپه بـه سرپرسـتي دكتـر هاي باستانكاوشتـا 1362صـراف از شـهريور . محمدرحيم صراف صـورت پـذيرد

شناسـي و يـك توانست يازده فصل كاوش باستان 1379شهريور زني به منظور تعيـين عرصـه و پيشـنهاد حـريم تپـه فصل گمانه

را به انجام رسـاند و از ابتـداي ) 1367: در فصل چهارم(هگمتانه 1500بــالغ بــر ايمحــدودهفصــل، 11شــروع كــاوش، در طــي

تصـوير ( 9مربع از محوطه باستاني تپه هگمتانه را كاوش نمايدمترزرگـي ها، كشف واحدهاي معماري خشتي بحاصل اين كاوش). 3

پـس از آن . تـاريخي اسـت ) ؟(بود كه به نظر بقاياي يك شـهر ، )CNRS(تحقيقات علمي فرانسـه مّلي كريستف بنش، از مركز

، 1380مـاه آذر تـا دوم دي 28آذرنـوش، از به پيشـنهاد مرحـوم ,Benech(تحقيقات ژئوفيزيك تپه هگمتانه را به انجام رسانيد

2002: 11 .(

١٣٢اي از دوره قاجار بازيابي بقاياي برج و باروي تپه هگمتانه بر اساس نقشه


.... 1354135413541354تپه هگمتانه تپه هگمتانه تپه هگمتانه تپه هگمتانه عكس هوايي عكس هوايي عكس هوايي عكس هوايي . . . . 2222تصوير تصوير تصوير تصوير

....1385138513851385عكس هوايي تپه هگمتانه عكس هوايي تپه هگمتانه عكس هوايي تپه هگمتانه عكس هوايي تپه هگمتانه . . . . 3333تصوير تصوير تصوير تصوير

شناسـي، بـه سرپرسـتي دكتـر هاي باسـتان دورِ دوم كاوش

، »رفع ابهام در گاهنگاري تپه هگمتانه«مسعود آذرنوش، با هدف شـناختي و با ايجاد چند كارگاه اليه 1385تا 1383هاي طي سال

آذرنـوش (را پيشنهاد نمود به سرانجام رسيد و گاهنگاري جديديــال ). 36-20: 1386 ــين در س ــان همچن ــور 1385ايش ــه منظ ب

زني همدان در بخش شمالي تپه، گمانه هپيشنهاد محل احداث موزنتـايج دور دوم . به منظور تعيين حريم تپه را نيز سرپرستي نمـود

شناسـي تپـه هگمتانـه، گاهنگـاري واحـدهاي هاي باستانكاوشنگـاري، آذرنوش پس از انجام اليه. معين نمودمعماري خشتي را

به منظور مشخص نمودن بافت تـاريخيِ معمـاري 1387در سال

شــانزدهمين و . 10هــايش را ادامــه دادخشــتي مكشــوفه، كــاوششناسي تپه هگمتانه توسط دكتر هاي باستانهفدمين فصل كاوش

ــدي ــوب محم ــر در تابســيعق ــائيز ـف ــد1388تان و پ ، انجــام شسـپس نگارنـده، در تابسـتان ). ب1388الـف؛ 1388 فر،محمدي(

به منظور بازنگري عرصه و پيشنهاد حرايم تپه هگمتانه، در 1389و در نهايـت، ) 1389 هژبـري، (زني نمود اين محل اقدام به گمانه

با ايجـاد دو ترانشـه در ضـلع 1391رحيم رنجبران در پائيز محمد ). 1391 ران،رنجب(غربي تپه، به كاوش در آن پرداخت

بحث

هاي طي دورِ اول كاوش حصار خشتي،كهپيش از به دست آمدن هايي از ايـن بخش. م 1851ايراني به انجام رسيد، در سال هيأت

ايـن حصـار خشـتي در نقشـه . سـت حصار كامالً مشخص بوده اها به خوبي آشكار اسـت و حتـي در دوره شده توسط روسترسيم

اد واحدهاي ساختماني بر روي ايـن پهلوي با گسترش شهر و ايجدكتـر صـراف . هايي نمايان بـوده اسـت تپه، برج و بارو در بخش

هايش، مجـدداً موفق شد قسمتي از اين برج و بارو را طي كاوشنخسـت، گـاهي بـا ههـاي دور صراف، در كاوش. مشخص نمايد

و زمـاني، ) 103: 1378 صراف،(استناد به اشياء مكشوفه از كاوش معماري خشتي يافت شده با ديگر مناطق كـاوش همقايس هبر پاي هـاي هخامنشـي و نيز شالي ستون) 837: الف1374 ،همان(شده

ـ )117: 1385 ،همان( دار هخامنشـي سـتون كتيبـه ه، به ويژه پاي ،همـان (، و نيز بر اساس گاهنگـاري مطلـق )153: 1382، همان(

تپـه تي در هـاي متفـاو گذاريبه تاريخ) 152: 1382؛ 103: 1378اذكـائي معتقـد ). 116: 1385 ،همـان ( هگمتانه دست يافته اسـت

بود، از آن جا كه بناي كاخ هگمتانه و تخت جمشيد در يك زمان در تپـه كنـوني ) سـارو (توان باني ارك هخامنشـي آغاز شده، مي

515هگمتانه را همان داريوش بزرگ و تاريخ بنا را حـوالي سـال ـ اما) 51: 1380 اذكايي،(م دانست .ق وز بايد در نظر داشت كه هن

، چـرا كـه برحسـب مـدارك هگمتانه هخامنشي شناسايي نشـده هگمتانـه مـادي و هگمتانـه [تاريخي گرچه اين هر دو هگمتانـه

را بايد در همين منطقه جسـتجو كـرد، امـا دليلـي در ] هخامنشي). 97: 2535 مهريار،(دست نيست كه اين دو بر هم منطبق باشند

گذاري واحدهاي خشتي مكشوفه رديدهايي در مورد تاريخصراف تهـا را بـه دوره مـاد در تپه داشته است و با ترديد بنيان سـاختمان

نگـاري آذرنوش، با اليـه ). 154: 1382 صراف،( 11كندمنسوب ميو بـا ساسانيِ آغازين ـ در اين تپه، محدوده زماني اشكانيِ پاياني

هـاي خشـتي اشـكاني را بـراي سـازه كيد بيشتري اواخرِ عصـرِ تأ

هژبري ١٣٣


بـر ). 31و 28: 1386 آذرنوش،(شده، پيشنهاد داده است شناساييهـاي هاي موجود در سازهو تجزيه و تحليل خشت اساس بررسي

تـرين سـاختار تپه هگمتانه، پنج مرحله شناسايي شد كـه قـديمي ها، مربوط به دوره فراهخامنشي يا اشكاني شده در كاوششناسايي

).406: 1391 مازيار،(ت اس

هاي تاريخي از برج و بارو داده

هرتسفلد معتقد است توصيفي كه هردوت از اكباتان ارائـه نمـوده يودارد، اكباتـان هرگـز بـه صـورتي كـه اي بيشتر جنبه افسانه

: 1378عيدنيا، ـسـ : به نقـل از (ت ـته اسـكرده وجود نداشف يوصتاكباتان در اصل «: دـنويسمي )27، بند 10كتاب (بيوس پلي). 313

تختگاه مادها بود و بـر ديگـر شـهرها در ثـروت و شـكوهمندي آن شهر در دامنه كـوه الونـد . هايش وسيعاً تفوق داشتساختمان

باشـد مي ارگي استواراست، داراي بدون باروقرار گرفته و با آنكه پـايين در . انـد را مستحكم سـاخته انگيز آناي شگفتكه به گونه

آن، كاخي برپاست كه وصف جزييات آن يا سكوت كامل دربـاره بـا ايـن وصـف، ). 63: 1367 اذكـايي، (» .آن تا حدي دشوار است

كنـد و از آنجـايي كـه بيوس از اكباتانِ بدون بارو صحبت ميپليو نوشـته شـده 12م.ق 122تـا 204 هـاي سال اين توصيف حدود

اني را بـراي تپـه هگمتانـه شناختي، اواخـر دوره اشـك شواهد اليهبيـوس سـاخته كند، پس احتماالً هنوز بارو در زمان پليمعين مي

. برج و بارو احتماالً پس از اين تاريخ ايجاد شده است. نشده استپس از آن، ايـن حصـار بـه تـدريج بـه علـت عوامـل طبيعـي و

: 1353 مهريـار، (افتد هاي طول تاريخ به تدريج فرو ميدستكاريالبلدان آورده كـه برخـي از پيـران فقيه همداني در اخباربنا). 45

/جبـل (ترين شهر ُكهسـتان اند كه، آنجا باستانيهمدان ياد كردهاست و استدالل آنان بر پايه بقاياي ساختماني كهن اسـت ) جبال

باقي است و آن تاقي عظيم و رفيع است ] ق.ـه 290[كه تا امروز همچنـين در . را سـاخته اسـت كه دانسته نيسـت چـه كسـي آن

آمده كه در ميانگـاه همـدان، شـهر ) ق.ـه 341(سفرنامه ابودلف ؛ )65: 1367 اذكــايي،(باسـتاني اســت كـه شــهري اسـت بــزرگ » شهر باستاني همدان«مينورسكي آورده كه منظور ابودلف از ذكر

به تحقيق، تپه عظيم اكباتان قديم بوده كه بر شهر جديد مشرف التقاسـيم مقدسي در احسن). 64: 1367 اذكايي،: ازبه نقل (است

به ايـن نكتـه اشـاره كـرده كـه ) ق.ـه 375(االقاليم في المعرفههمدان تختگاه سرزمين جبال، شهري كهن است كـه سـاختماني

هاي مردم شهرِ ميانگاه اين شهر كه خانه. باشدباستاني در آن ميادي ـشـ ابـن . سـت پيرامون آن قرار گرفته، خراب شـده ا ) ربض(

التـواريخ و القصـص چنـين در مجمـل ) ق.ـه 6سده (آبادي اسدعيسـي، بـن عبـدالرحمان ] ابوعلي[نامه كه نگاشته كه در همدان

سـارو : كاتب همداني كرده، آورده است يكي به الفاظ پهلوي كـه ، بهمـن كمـر ]ساروق كاخ هگمتان را جمشـيد سـاخت [جم كرد

، دارايِ دارا گـرد هـم ]آن بـارو كشـيد آنگاه بهمن، به گرد[بست : بـه نقـل از .] (سپس دارا آنرا به اتمام رسانيد و كامـل كـرد [آورد

: ؛ و نيـز ]ق.ـه 575[طوسي سلماني همداني، عجايب المخلوقات الدين ابوعبداهللا يـاقوت حمـوي، معجـم البلـدان به نقل از شهاب

عه همـدان و قل: قصص آمدهالدر مجمل التواريخ و ]). ق.ـه 620[به وقت حرب اسكندر آبادان كرده بـود بسـياري، و سـپاه ] دارا[را

: بـه نقـل از (هـا و زنـان و فرزنـدان نشانده به نگاهداشت خزينـه ). 65: 1367 اذكايي،

شواهد برج و بارو

مهريار در مورد شـواهد بـرج و بـاروي مـدفون در تپـه هگمتانـه هگمتانه تا باروها نزديك ) ؟(اينگونه بيان كرده كه مساحت شهر

-ريـز وسـيع باروهـا و مصـطبه به چهل هكتار و با توجه به خاك

كـه ) ؟(محيطـي شـهر 13هاي باستاني و همچنـين خنـدق سازي، اسـت احتماالً بر قسمتي از مسير فعلي رودخانه نظربيك منطبق

و ) ؟(حصار شـهر . يابداين رقم به حدود پنجاه هكتار افزايش مياين حصار . اندقي مانده باستاني، از خشت ساخته شدهديوارهاي با

در طول ششصد متر و ارتفاع حداكثر چهارده متـر قابـل رويـت و متـر از جبهـه شـرقي و ملموس بوده و در طول هزار و ششصـد

باشد؛ در جبهه جنـوبي شمالي تا اواسط جبهه غربي محسوس مي، ايـن حصـار و شرقي نيز كه در خارج از محدوده فعلي قـرار دارد

). 44: 1353 مهريار،(ملموس است ر مقاطع ايجاد شـده، مختلـف هاي قابل رويت دابعاد خشت

باشند و رنگ و بافت و مالت آنها، دسته دسته متفاوت ميبوده و توان تعميرات و تغييـرات هاي ادوار ساختماني ميبا توجه به اليه

در سـال ). 45: همـان (ر مختلف مطالعه نمود اين حصار را در ادواكه كـار است و آورده ه، دايسون از تپه هگمتانه بازديد نمود1344

هـايي در طـول برداري و طراحي قسمتديگر ما در همدان، نقشهفوت در دل تپه كه 20جاده جديدي به عمق . خيابان اكباتان بود

ديـوار . حاوي ارگ مادي و هخامنشـي اسـت كنـده شـده اسـت قابـل جر است از طريـق عكـس هـوايي خارجي و دفاعي كه از آ

). Dyson, 1957: 31-33 ؛22: 1368صـراف، (رويـت اسـت هـايي كـه بنابراين، حتي با گسترش شهر بر روي تپه و تخريـب

توان آثار برج و بـاروي تـاريخي تپـه صورت گرفته، همچنان مي

١٣۴اي از دوره قاجار بازيابي بقاياي برج و باروي تپه هگمتانه بر اساس نقشه


هـايي كـه در ها و دستكاريخاكبرداري. هگمتانه را مشاهده نمودته مقاطع ديوارها را آشـكار در طول تاريخ انجام گرفاين حصار و

توان تعميرات ادوار مختلف مي كاوش، به طوري كه بدون ساختههــاينتس ). 45: 1353 مهريــار،(هــا را مشــاهده نمــود و تســطيح

نويسـد شناس آلماني در رابطه با تپه هگمتانه مـي لوشاي، باستان را گوش آنر، كـه شـكل چهـار كه، يك بناي عظيم خشتي تـوپ

انـد، فالندن و كُست در كتابشان با عنوان قصر قديمي نشان دادهبناي مذكور هنگام احـداث خيابـان جديـد . هنوز قابل رويت است

در جبهـه . اكباتان، بوسيله يك گودال بـزرگ بريـده شـده اسـت هايي كه در در يكي از گودال. رسدمتر مي 12شمالي ارتفاع آن به توان تشخيص داد ر بوجود آمده، به روشني ميداخل اين بناي توپ

كه بناي مذكور بر روي خاك بكر قـرار نـدارد، بلكـه در زيـر آن متر سـاخته شـده تيسـان 5/36× 5/36× 13هـاي بنايي با خشت

. جمشيد است هاي تختها كمي بزرگتر از خشتاين خشت. است 14هـاي اخيـر از بناهـاي متعلـق بـه دوره مـاد باشـد شايد خشت

)Luschey, 1968: 117 .(ج و باروي تپه تر آثار برمكان دقيقاز تمـام : تقي مصـطفوي ارائـه شـده اسـت هگمتانه توسط محمد

هاي تپه هگمتانه، ضلع شمالي آن، در محلي كـه خيابـان قسمترسد، ديوارهاي اكباتان به انتهاي شمالي محله قلعه شاه داراب مي

در ). 77: 1381 مصطفوي،(خشتي مرتفع عهد عتيق مشهود است در هر دو ) ضلع شمالي تپه(ها هاي سمت جنوب كوچه عنابيخانه

قسمت آن به خوبي بقاياي بـاروي خشـتي و ديوارهـاي سـترگ سمت شمالي قلعه شاه داراب كه حداقل مربوط به عهد هخامنشي

). 75: همان(شود است، ديده مي

15شناختي در برج و باروهاي باستانكاوش

ها سيسات آبرساني و نيز برجشمار زيادي از فضاهاي معماري و تأدر جبهه شرقي تپه هگمتانه از زير خاك خـارج ) ؟(و حصار شهر

يـك توسطدهد كه شهر مكشوفه، همه اين شواهد نشان مي. شد صـراف، (يا تعدادي از پادشاهان دوران تاريخي احداث شده اسـت

سازي يكسان و بـا يستم مدلباستاني با س) ؟(شهر ). 116: 1385ايـن ). 151: 1382 ،همـان (و نقشه قبلي احداث شده اسـت طرحباستاني خشتي كه اطراف آن توسط يك حصـار خشـتي ) ؟(شهر

گـردد، محصـور مـي 16متـري 10 -15متر و به ارتفاع قطر نُه به) ؟(حصـار شـهر ). 149: همـان ( استداراي پالن منظم هندسي

: 1378 صـراف، (راالضالع چند ضلعي است باستاني به صورت كثيبـه . باشدهاي دفاعي ميحصار در نقاط مختلف داراي برج). 102

هـا نيـز توخـالي ر و بعضي از برجها توپرسد بعضي از برجنظر مي

هـا تعبيـه شـده اسـت هـايي در آن است كه در چنين صورتي اتاقيـا به اين حصار قطـور خشـتي، بـرج ). 835: الف 1374 ،صراف(

اعزامـي موفـق هيـأت . شـده اسـت هايي ستبر نيز متصل ميبرجمتر از اين حصـار خشـتي را بـا دو بـرج آن در 200گرديد حدود

ن را از شناسـايي و بقايـايي از آ ) 1374(فصل ششم حفاري خود اي هـا دار يكي از بـرج ). 87: 1378 ،صراف(زير خاك خارج نمايد

قطـر ). 832: الف 1374 ،صراف(متر است 28×18طول و عرض مه نقاط حاشيه شرقي تپـه هگمتانـه ُنـه ديوار يا حصار شهر در هدر محـدوده AG27تـا AG24هـاي متر است امـا در ترانشـه

: 1378 ،صـراف (متر بـود 25 -27يوار بيش از شمالي تپه، قطر دشود كه در اين نقطه، كه احتماالً از آنجا ناشي ميمساله اين ) 90

برجي براي محافظت بهتر از حصار ايجاد شـده د،در كنج قرار دار؛ همچنين حصار )Moradi et al., 2008: 147-154(است

متر قطـورتر شـده ، به اندازه چهارP21-22هاي شهر در ترانشهبدنـه داخلـي حصـار بـدون تزيينـات ). 99: 1378 صـراف، (است

و معماري بوده، اما بدنه بيروني آن داراي تزييناتي به صورت جرز همـان، (انـد انـدود شـده نماهاي به دست آمـده بـا روكـش گـچ

پس بدنـه حصـار در قسـمت داخلـي، صـاف و در ). 78: ب1374ا انـدازه جرزهـ . شودقسمت بيروني، به صورت جرز و نما ديده مي

بدنه حصار در قسمت . باشدمتر مي 70/2و 10/2متر و نما 20/3البتـه ). 830: الـف 1374،همـان ( 17بيروني با گچ اندود شده است

شايد اين اندود گچ نباشد چرا كه كاوشگر در جايي ديگر آورده كه جهت اندود بدنه جرز و نماها يـا بدنـه 18گل سفيدآثار استفاده از

بـا ايـن اوصـاف، ). 88: 1378 ،همـان (شد يبيروني حصار ديده مباستاني، احداث برج و بارو در ) ؟(سيسات شهر ترين تأيكي از مهم

متر و با مصالح خشت احداث حصار به قطر نُه... اطراف آن استغربـي احـداث و محـدوده شـمال ـشرقي شده و در جهت جنوب

600تـاكنون حـدود . كنـد باستاني را محصور مي) ؟(شرقي شهر زير خاك خـارج شـده هايي از آن ازمتر از آن شناسايي و قسمت

هاي بـه عمـل آمـده بـر روي حصـار بررسي). 101: همان(است هايي به ابعاد دهد كه حصار در دوره اول با خشتخشتي نشان مي

متـر احـداث شـده و سـانتي 34×34×12متر و سانتي 35×35×12اند، افت زيادي به كار بردهمعماران در هنگام احداث آن دقت و ظر

) ؟(اما بعد از آنكه حصار به هر دليلي تخريب شده، ساكنان شـهر در ايــن دوره يعنــي دوره دوم، . انــدباســتاني آن را مرمــت كــرده

سـانتيمتر و گـاهي نيـز 52×52×12هاي بـزرگ بـه ابعـاد خشتي هـا سانتيمتر براي مرمت محـل 33×33×13هاي كوچك خشت

).89: همان( 19گيرند، مورد استفاده قرار ميشده حصارتخريب

هژبري 135

1391 پاییز و زمستان ،هشتمشماره شناسی مدرس، سال چهارم، هاي باستان پژوهش

.)18نقشه :1378 مهریار و دیگران،(همدان ها از نقشه ترسیمی روس. 1نقشه

جوئی با آجر ) ؟(متري حصار و در قسمت داخل شهر در فاصله نیم

احداث شده که مسیر آن با جهـت حصـار همـاهنگی کامـل دارد انـد بـا ایجـاد معمـاران سـعی کـرده ). 835: الـف 1374 صراف،(

در مسـیر حصـار و درسـت بـه سیسات آبرسانی مثل جوي آب تأان ایـن منطقـه را سـانتیمتري بـا آن، آب سـاکن 50فاصله حدود سانتیمتر و 65جوي آب به عرض ). 92: 1378،همان(تامین کنند

سیسات آبرسانی در پشت تأ). 94: همان(متر است سانتی 55ارتفاع و در امتداد آن در حاشیه شـرقی تپـه هگمتانـه از ) ؟(حصار شهر ). 95: همان(غربی احداث شده است ی به طرف شمالجنوب شرق

متر و مالت گـچ سانتی 33×33×9جوي آب با مصالح آجر به ابعاد بـا ). 91: همـان (متر ساخته شده اسـت 75/1آهک به ضخامت ـ

ز زیـر خـاك خـارج متري حصار، آثار شـهر باسـتانی ا فاصله سهگذاري ایـن تردیدهایی در تاریخ). 835: الف 1374 صراف،(گردید

گـذاري شـهر در مقام مقایسه و تاریخ«: برج و بارو نیز وجود داردهـا و اعم از خانـه ) ؟(اینکه آیا تمام محدثات شهر ... باستانی) ؟(

نا برج و بارو در یک دوره ساخته شده و یا در طول ادوار مختلف باز طرفـی، در ). 102: 1378 ،صراف(» شده، مشکالتی وجود دارد

وفه با جرز و نماي آن نیـز ـار مکشـعلی وضع نماي حصشرایط فباستانی، دژها و قالع هزاره اول هایی با بعضی شهرهاي باهتـشو از طرف دیگـر، ) 837 :الف 1374 ،صراف(دهد م را نشان می.ق

برج و باروي مکشوفه در محـدوده شـرقی تپـه هگمتانـه ارتبـاط کوه رحمت نشان نزدیکی با برج و باروي تخت جمشید در باالي

باسـتانی ) ؟(دهد، اما با وجود ارتباط نزدیک نقشه حصار شهر میتوان گفت که سازندگان اصـلی تپه هگمتانه با تخت جمشید نمی

اند؛ احتمال اینکه هخامنشیان هگمتانه، هخامنشیان بوده) ؟(شهر هگمتانه )؟(کنندگان محدثات شهر کننده یا یکی از تکمیلتکمیل

با این اوصـاف، اما). 103: 1378 ،صراف( 20د نیز وجود داردانبودههـاي مختلـف از حصـار از آنجا که قسمت ،کاوشگر نتیجه گرفته

دهد که شهر در ؛ همه این آثار و شواهد نشان میشهر مرمت شدهزمانی مورد هجوم دشمنان خود قرار گرفته و در اثر ایـن هجـوم،

دشـمنان ... مه وارد کننـد اند به حصار شهر صـد دشمنان توانستههـایی از متـار شهر نفوذ نموده و قسـته بودند فقط تا حصـتوانس

ت دلیرانه مـردم شــهر آن را تخریب کنند و سپس در برابر مقاوم ). 89- 90: همان!] (؟[اند نشینی شدهمجبور به عقب

نقشه دوران قاجار

مسائل برداشت نقشه شهر همدان در دوره ناصري به یک سلسلهق سلطان .ـه 1255در اواخر سال : سیاسی عصر خود وابسته است

خان عثمانی، به امپراتور روسیه متوسل شد تا میان عبدالمجید ن این دوات بیـالفـطه مذاکره شود و کار اختایران و عثمانی واس

تپه اکباتان

١٣۶اي از دوره قاجار بازيابي بقاياي برج و باروي تپه هگمتانه بر اساس نقشه


دولت از جمله مسائل سرحدي را بـه وسـيله انجمـن حـل نمايـد ــتياني، ( ــال آش ــه ) 34: 1363اقب ــده ارزن ــان و معاه ــروم در زم ال

چشـم ق.ـه 1264شاه در شوال محمد. محمدشاه قاجار بسته شدق .ـه 1265شاه در اول ماه عقرب از جهان فروبست و ناصرالدين

خـان را بـه وي ميرزا تقـي ). 138: 1367 كلمنت،(به شاهي رسيد .اعظمي منصوب كردصدر

).).).).18181818نقشه نقشه نقشه نقشه : : : : 1378137813781378 مهريار و ديگران،مهريار و ديگران،مهريار و ديگران،مهريار و ديگران،(((( بخشي از نقشه دوره قاجاربخشي از نقشه دوره قاجاربخشي از نقشه دوره قاجاربخشي از نقشه دوره قاجار. . . . 2222نقشه نقشه نقشه نقشه

....))))دايره جغرافيايي ارتشدايره جغرافيايي ارتشدايره جغرافيايي ارتشدايره جغرافيايي ارتش((((نقشه شهر همدان در دوره پهلوي اول نقشه شهر همدان در دوره پهلوي اول نقشه شهر همدان در دوره پهلوي اول نقشه شهر همدان در دوره پهلوي اول . . . . 3333نقشه نقشه نقشه نقشه

الـروم مقـرر بـود كـه به موجب ماده سـوم عهدنامـه ارزنـه حد روانه شوند و كار تعيين خـط نمايندگان ايران و عثماني به سر

به عـالوه مرزي دو كشور را از آرارات تا محمره به انجام برسانند؛ موران واسـطه روس و انگلـيس نيـز در موافقت گرديده بود كه مأ

نخسـتين ) 852: 1378 آدميـت، (كميسيون سرحدي شركت كنند 24تـا 1266الول كميسيون مـرزي ايـران و عثمـاني، از ربيـع ا

كميسيون . دوام يافت.) م 1852سپتامبر 11( ق.هـ 1268ذيقعده مزبور نقشه عمومي سرحد ايران و عثماني را از آرارات تا محمـره

مـورد اخـتالف در آن هـاي در چهارده قطعه، ترسيم كرد و نقطهاين كـار سـودمندي بـود و در انجـام آن سـهم . مشخص گرديددولـت ايـران ). 598: همان(بيشتر از ديگران بود نماينده انگليس

پاشـا را بـه خان مشيرالدوله و دولت عثمـاني درويـش ميرزا جعفرموران واسطه روس و انگلـيس بـه ترتيـب مأ. نمايندگي برگزيدند). 581: همــان(رهنگ ويليــامز بودنــد ســ و 21ســرهنگ چريكــف

مشـيرالدوله دسـتور داد ق به .ـه 1266ذي القعده 16اميركبير در موران ثالثه به زهاب رفته، امر تعيين حدود آنجا را بـه به اتفاق مأكار زهاب چندان دردسـري نداشـت و نقشـه مـرزي . انجام رساند

هـاب، در اوان تشكيل كميسـيون مـرزي در ز . آنجا ترسيم گرديد. نمـود شاه مقدمه سفر به اصفهان، بروجرد و همدان را فراهم مـي

دولت عثمـاني از تصـميم مسـافرت شـاه و اميـر بـه همـدان در كه بـه گرماگرم مشاجره و اختالف دو دولت نگران گرديد، نگراني

شگفت اينكه انگليس و روس بـه ). 591: همان(كلي ناموجه بود حتي . فسخ اين قرارداد نمودند تقاضاي آن دولت، اقدام رسمي در

شيل بـه دانگـوروكي پيشـنهاد داد نامـه مشـتركي بـه ايـران در ــه آن مســافرت بنويســند س ايــن روش را ســفير رو. اعتــراض ب

اي به امير انديشي او، هر كدام جداگانه نامهنپسنديد و به مصلحتامير هـراس عثمـاني را . فرستادند و دولت را از آن بر حذر داشتند

شـاه : ره موهوم شمرد و تقاضاي دو دولت را رد كرده و گفتيكس 22در تصميمشان باقي هسـتند و انصـرافي حاصـل نخواهـد شـد

گونه شد كه نقشه شهر همدان نيز در اين ايـام اين). 592: همان( ). 1نقشه (تهيه گرديد

نقشه شهر همدان توسط سروان مطالعه و تجزيه و تحليل تحت راهنمايي ستاد كل سرهنگ پرسكورياكف و اگرانويچ

انجام ] هجري قمري 1268[ ميالدي 1851در سال 23چريكفبر اساس اطالعات موجود در آن، امكان توجه به . گرفت

خصوصيات طراحي شهر فراهم آمده و به تبع آن منشاء باستاني هاي شهر، باقي از وجه خرابه. توان آشكار ساختشهر را مي

ها و نظام طراحي شهر، بررسي ي، خيابانهاي ديوار دفاعمانده

هژبري ١٣٧


شناسي را، ممكن اريخي براي تدارك يك نقشه باستانهاي تاليههاي تاريخي در اين نقشه به قدر كافي خصيصه بخش. نمايدمي

شهر منعكس شده كه بر مبناي وجه ماهيت باستاني نظام طراحي هاي جديد قابل شهري همدان، حتي مقايسه آن با ساختمان

). كيلومتر 4×5/2(محدوده شهر وسيع است . شخيص استتجريان آب مرادبيگ، شهر را به دو بخش شرقي و غربي تقسيم

شرقي، در توپوگرافي تاريخي غني شهر در گوشه شمال. كندميشرقي آثار ديوار خشتي باستاني شهر حفظ شده و در گوشه جنوب

اعي در شكل يك اي دفاي كوتاه، آثار ديوارهاي قلعهبر روي تپههمدان مانند . مستطيل ممتد، با نام قلعه مصلي، باقي مانده است

ساير شهرهاي قرون وسطايي ايران به وسيله ديوارهاي دفاعي رو، شهر را با ده دروازه از طريق راه كاروان. محصور شده است

: 1378 مهريار و ديگران،( سازدبسياري شهرهاي ديگر مرتبط ميمركز محالت كوچك به سمت مركز شهر است نقطه ثقل ). 53

عباس در ازه ورمزدياد و دروازه قلعه حاجيكه منشاء خود را از دروكيلومتر تا انتهاي شمال غربي شهر غربي گرفته و حدود دوجنوب

ـاين مركز تجاري شهر، داراي تركيب طراحي . دهدامتداد مي

مركز شهر دقيقاً منشاء اين نحوه ساختار . اي استمعماري پيچيدههاي طراحي شهري در به توسعه شهر در قرون گذشته و سنت

نقشه تفصيلي ). 54: همان(گردد محدوده شهر باستاني باز ميميالدي همدان نه تنها منبع با ارزشي در باب ساختار 1851سال

طراحي شهر است، بلكه همچنين اطالعات مهمي در مورد اين نقشه بناهاي . دهددست مي محالت و ابنيه اجتماعي شهر به

ع آن ـقابل توجه باستاني و جديد را معرفي كرده و به تبنمايد و اطالعاتي نيز در هر را آشكار ميـوگرافي و تاريخ شـتوپ

زمينه بناهاي جديدي كه براي توسعه طراحي شهري و معماري ).55: همان(دهد دوره قاجار مهم است، به دست مي

شه، متني به زبان روسـي بـدين مضـمون در حاشيه اين نقشـهر همـدان بنـابر تحقيقـات علمـي بسـياري از «: آمـده اسـت بنـا شهر باستاني اكباتانهاي بر روي خرابه تا حدوديدانشمندان برخـي از نقـاط ديوارهـاي در بخش شـرقي شـهر در . شده است

و در بخـش جنـوب مانده از دوران قـديم وجـود دارد خشتي باقينيز بر روي تپه كم ارتفاعي آثار ديوارهايي همـراه بـا شرقي شهر

شود كـه اهـالي آن را قلعـه هايي به شكل مستطيل ديده ميبرجهـاي از اين قلعه بـه طـرف جنـوب، آثـار خرابـه . نامندمصلي مي

هاي شديد، اهـالي در آنجـا باستاني وجود دارد كه پس از بارندگيكندر مقـدوني را پيـدا هاي شاهان ايران و اسـ اشياء فلزي و سكه

هـايش، دانشمندان تا امروز اين ناحيه را با ثـروت سـكه . كنندمي ).153: همان(» نامنداكباتان مي

بر اساس اين نقشه، تپه اكباتان در ضلع شرقي شهر همدان تـوان و در كنار رودخانه قرار داشته و بر روي آن ديوارهايي را مي

در ضـلع شـمالي تپـه . است ديد كه محدودكنندة باغات رويِ تپهضـلع شـرقي بقايـاي دايره و در بقاياي برج و بارو و به شكل نيم

وجهي بقايـاي حصـار چنـد . شـود وجهي ديده ميبرج و بارو، چندقسـمت . غربي تپه قابل مالحظـه اسـت بدون برج در ضلع جنوب

اي كوچك كوچكي از بقاياي معماري مرتبط با تپه به شكل نقطهخانه نيز در كنار سوگشود كه ميدان چهارده ميدر ضلع شرقي دي

بقايـاي بـرج و بـارو بـر روي نقشـه ). XIIشـماره (آن قرار دارد . گذاري شده استشماره 113ها با شماره روس

....))))1381138113811381 مصطفوي،مصطفوي،مصطفوي،مصطفوي،((((نقشه شهر همدان در دوره پهلوي دوم نقشه شهر همدان در دوره پهلوي دوم نقشه شهر همدان در دوره پهلوي دوم نقشه شهر همدان در دوره پهلوي دوم . . . . 4444نقشه نقشه نقشه نقشه

، در ضلع جنوبي تپه اكباتـان و در )110شماره (قبر اسكندر در ضـلع . قـرار داشـته اسـت ) iiiشـماره (كنار راسته بازارِ كليسا

در . شودديده مي) kkkشماره (شرقي تپه، بازار پل نظربك جنوبو در ) 115شـماره (اي نيز قرار داشته اسـت كنار اين بازار، مدرسه

ج و باروي اكباتان و مسجد گـازران، ضلع شمالي تپه، حدفاصل بر . وجود داشته است) 120شماره (گورستاني

برآيندت ـهـاي دورِ نخسـ نتـايج يافتـه 24با نقد ظاهري و نقـد درونـيِ

تري ايـن ـتـوانيم بـا اطمينـان بيشـ ايراني، مي هيأتهاي كاوش

١٣٨اي از دوره قاجار بازيابي بقاياي برج و باروي تپه هگمتانه بر اساس نقشه


يـاد كاني نسبت دهـيم و آنچنـان كـه زنـده اش هها را به دوريافتهتـرين ترين آثار معماري مكشوف در زيرينكهن«: آذرنوش آورده

هـاي تپـه شـده در كارگـاه يه، يعني بقاياي معمـاري نگهـداري الهگمتانه، به احتمال بسيار، همگي، به اواخـر دوره اشـكاني تعلـق

با وجود اين ضروري است كه به اين نكته نيـز اشـاره « اما» داردروي ناقض احتمال وجود بقاياي گيري به هيچ شود كه اين نتيجههاي پيش از اشكاني، مثالً ماد در تپـه هگمتانـه محدودي از دوره

بايسـتي شـواهد ايـن بود، مـي هر چند كه اگر چنين مي... نيست هاي دوره ماد را در ميان بقاياي آثار پراكنده در حضور، مثالً سفال

» يـافتيم خـاك انباشـت بـه وفـور مـي هسطح تپه، يا در دل اليو در مورد اشياي ديگر منسوب به همـدان ) 31: 1386 ،آذرنوش(

در واقـع، بسـياري از «توان گفـت تر دارند، مياي قديميكه دورهاند، جايگـاه نـامعلومي دارنـد و اشيايي كه به همدان منتسب شده

» توان از آنها در بازسازي تاريخچه شهر همدان استفاده نمودنمي)Muscarella,1980:33–35( مجموعه بزرگي «، از آن جمله

از اشياي هخامنشي هست كه به همدان منسوب شـده، برخـي از آنها احتماالً تقلبي و جديد است و برخي اشياي اصيل هم احتماالً از جاي ديگري يافت شده و تـاجران عتيقـه آنهـا را بـه همـدان

مام ت« ، از طرفي،)58: 1385نپتون و ديگران، (» اندمنسوب كردههـاي دسـت از نهشـته ] يـهاي هخامنشتونـبقاياي س[ها هـيافت

ـ «از ايـن رو، .)63: همـان (» دوم به دست آمده است ظر ـاگـر نبيـوس درسـت باشـد، الزم اسـت كـه مـا نـه بـر روي تپـه پلـي

به جستجوي كاخ هخامنشـي ... ، بلكه در نواحي ديگر]هگمتانه[باستاني به ) ؟(از طرف ديگر، حصار شهر ،)64: همان (» بپردازيم

و ) 102: 1378 صـراف، (االضالع چند ضلعي اسـت صورت كثيراين با توصيف هرودت هماهنگ نيست؛ بنابراين اگر نتوانيم بطور قطع راجع به اين محوطه باسـتاني اظهـار نظـر كنـيم الاقـل در

شويم و اين شـبهه پـيش موقعيت هگمتانه مادي دچار ترديد ميآيد كه شهر مـادي هگمتانـه را الزامـاً نبايـد در تپـه باسـتاني يم

هگمتانه فعلي و يا در زير شهر هگمتانه هخامنشي فـرض كنـيم ).97: 2535مهريار، (

آنچه از بـرج ها،نقشه ترسيمي روس با تمام اين اوصاف، در) 2نقشـه (شـود و بارو در ضلع شمالي، شرقي و جنوبي ديده مـي

ا واحدهاي ساختماني خشـتي مكشـوف در تپـه بقاياي همزمان بهاي كاوش نخستبوده و متعلق به دوره اشكاني است كه در دورِ

متر از آن در ضلع شرقي و شمالي تپه به دست 600ايراني حدود هاي زيادي از ايـن رسد كه بخشبه نظر مي). 7نقشه (آمده است

اسـت، در برج و بارو كـه در دوره قاجـار همچنـان پابرجـا مانـده

انـد، امـا هـازهاي دوره پهلوي اول و دوم از بين رفتـ ـساخت و سدر ايـن زمـان در ميـان . توان آثاري از آن را مالحظـه نمـود مي

اي روباز قـرار داشـته كـه بـه محالت مسكوني روي تپه، محوطهكليسـاي ارامنـه در كنـار محلـه . ميدان مال مشهور بـوده اسـت

ل انبـار در جنـوب شـرقي تپـه سرقلعه و در مجاورت ميـدان چـا كندر ديـده ـوبي تپه نيز قبـر اسـ ـدر ضلع جن. انه قرار داردـهگمت

هاي آن در سال كشيشهر و خيابانايجاد ميدان مركزي . شودميــ 1309 ــي، نق ـــشمس ــ ـش م ــن تخري ــته و ـوثري در اي ب داش

هاي محلي به تپه را از طريق خيابان اكباتان كه بخشي دسترسي ). 3نقشه (تپه را بريده، ميسر نموده است از ضلع شمالي

....نقشه شهر همدان در دوره معاصرنقشه شهر همدان در دوره معاصرنقشه شهر همدان در دوره معاصرنقشه شهر همدان در دوره معاصر. . . . 5555نقشه نقشه نقشه نقشه

در دوره پهلوي دوم با گسترش محالت و ساخت و سازها،

روي تپه ايجاد گرديده و ساخت و ساز در هاي متعدديچاهدر نهايت در سال .)4نقشه (محالت همچنان ادامه يافته است

ناسي مبادرت به خريد و تخريب ـششمسي مركز باستان 1348امروزه بافت ). 2تصوير (شمسي نمود 1355ها تا سال ساختمان

غربي، به عرصه تپه فشرده پيرامون تپه، بخصوص در ضلع جنوبتوان اميدي به يافتن بقاياي معماري در صدماتي وارد آورده و نمي

ها با روي هم گذاشتن نقشه ترسيمي روس). 5 نقشه(آنجا داشت توان جاي اصلي بقاياي برج و بارو را و نقشه امروز همدان مي

).6نقشه (مشخص نمود

هژبري ١٣٩

1391139113911391 پاييز و زمستانپاييز و زمستانپاييز و زمستانپاييز و زمستان ،،،،هشتمهشتمهشتمهشتمشماره شماره شماره شماره شناسي مدرس، سال چهارم، شناسي مدرس، سال چهارم، شناسي مدرس، سال چهارم، شناسي مدرس، سال چهارم، هاي باستانهاي باستانهاي باستانهاي باستان پژوهشپژوهشپژوهشپژوهش

....انطباق نقشه دوره قاجار با نقشه امروزي تپه هگمتانهانطباق نقشه دوره قاجار با نقشه امروزي تپه هگمتانهانطباق نقشه دوره قاجار با نقشه امروزي تپه هگمتانهانطباق نقشه دوره قاجار با نقشه امروزي تپه هگمتانه. . . . 6666نقشه نقشه نقشه نقشه

شده تپه هگمتانه توسط صراف شده تپه هگمتانه توسط صراف شده تپه هگمتانه توسط صراف شده تپه هگمتانه توسط صراف هاي كاوشهاي كاوشهاي كاوشهاي كاوشپالن بخشپالن بخشپالن بخشپالن بخش. . . . 7777نقشه نقشه نقشه نقشه

....))))1386138613861386 آذرنوش،آذرنوش،آذرنوش،آذرنوش،((((

متر از اين برج و بارو در 600بر اساس اين نقشه كمابيش

؛ در دخانه كامالً مشهود و برجاي بـوده ضلع شرقي و در امتداد رومتـر از بـرج و بـارو برجـا مانـده 400ضلع شمالي نيز، قريب به

ها هاي سمت جنوب، در كوچه عنابيدر هر دو قسمت خانه. استباروي خشتي و ديوارهاي سترگ سمت ، بقاياي)ضلع شمالي تپه(

: 1381 مصـطفوي، (شود شاه داراب به خوبي ديده مي هشمالي قلعهايي خيابان اكباتان در ضلع شمالي ميدان هفت تير، قسمت). 75

توان بقاياي اين بخش از بـرج و بـارو را از اين بارو را بريده و ميهـاي هـاي دايسـون و نقاشـي هاي صراف و نيز نوشتهدر كاوش

ها با هم فاصله معينـي نداشـته و گويا برج. فالندن و كُست يافتمتـر و 130غربي تا بـرج كنـاري آن در حـدود فاصله برج شمال

. متـر اسـت 50فاصله برج دوم تا برج سوم در ضلع شمالي، حدود روي نقشـه ها آنچنان كه در نقشه مشخص است، مقطع اين برج

ايش بـه ـكه گويا بر اثر فرس) 6و 2، 1هاي نقشه(دايره است نيمدار ها زاويـه ان داد كه، برجـها نشاند، زيرا كاوشاين شكل درآمده

ـ همچنـين در ضـلع شـرقي، ). 7نقشه (مستطيل هستند و مربع االضـالعي مشـخص شـد و صـراف توانسـت بقاياي باروي كثير

؛ آنچنـان )7نقشـه (هايش بدست آورد قسمتي از آن را در كاوششود، در ضـلع شـرقي پالن ترسيمي دكتر صراف ديده مي كه در

تپه، بقاياي برج و بارويي حجيم قرار دارد كه اين بخش دقيقاً بـا در . انـد، منطبـق اسـت ها از آن برداشت نمـوده اي كه روسنقشه

ضلع جنوب غربي و در كنار رودخانه بخشي ديگر از اين بـارو در بخشـي از (محل سرگذر درها ترسيم شده كه امروزه نقشه روس

در ضلع غربي تنها يـك نقطـه را ). 6نقشه (قرار دارد ) باربازار ترهها ديد، كه بـه احتمـال زيـاد بايـد همـان توان در نقشه روسمي

).1نقشه ( 25سارويي مورد نظر مورخان اسالمي باشدتـوان از هاي آتي تپه هگمتانه، ميبا اين اوصاف، در كاوش

ها بسيار كمك گرفت و اميد داشـت توسط روسشده نقشه ترسيم كه بتوان بقاياي برج و بارو را در جانب شـمالي، غربـي و جنـوب

. تپه هگمتانه را مشخص نمود هغربي تپه مشخص كرد و محدودآنچه مسلم است اين است كه، برخالف بازسازي صراف از برج و

يست و گويا دار و منظم نبارو در ضلع شمالي، اين برج و بارو زاويهوجهي سطح زمين از الگـويي نـامنظم و چنـد با توجه به عوارض

.تبعيت كرده است

هانوشتپي

از ماد دارد، با اين وجود، نام آن تنها دورةتر از همدان احتماالً بنياني كهن .1ايـن شـهر . روداني ذكـر شـده اسـت م به بعد در مدارك ميان.هزاره يكم ق

ــت ــان بي ــاالً هم ــوكي احتم ــوري) Bit Daiukki(دي ــه آش ــا، هنگمتان ه)Hangmatana ( تانَه مادها، و اكباتانـاييا اَگب)Ecbatana ( يونانيـان اسـتـ از آنجا كه شواهد باستان). 5: 1383 آذرنوش،( مـاد و هشناختي هنوز هگمتان

دهم از نام اكباتان براي تپه بزرگ شهر هخامنشي را نيافته، من پيشنهاد مي . تفاده كنيمهمدان اس

١۴٠اي از دوره قاجار بازيابي بقاياي برج و باروي تپه هگمتانه بر اساس نقشه


در اين مـورد كـه بناهـاي خشـتي هاي اخير خود صراف در يكي از مقاله .2صـراف، (اسـت شده، بقاياي شهر يا دژي باستاني است، ترديد كـرده كاوشهـايش در تپـه آذرنوش در سخنراني خود در رابطه بـا كـاوش ). 834: 1382

اي از ترديد وي نشانهقرار داد كه ) ؟(هگمتانه، در مقابل شهر، عالمت سوالي اينكه ماهيت اين محوطـه چيسـت، در . در مورد شهر بودن اين فضاها است

. اي ديگر مورد بررسي قرار خواهد گرفتمقالههاي هگمتانـه را از زيـر خـاك خـارج سـازيم، بوديم كه كاخاگر قادر مي .3

آمـد تري درباره هنر سرزمين پادشاهي مـاد بـه دسـت مـي اطالعات روشناز هگمتانه كه در زير همدان نوبنياد مدفون اسـت، ). 377: 1376دياكونوف، (

تا زماني كه جايگاه همدان امروزي و ). 134: 1377 فراي،(هيچ آگاهي نداريم اكباتان كهن كاوش نشود، تنها بايد تكيه ما به دژ كوچـك نوشـيجان باشـد

تـر اسـت جـدي هـاي اكباتان هنوز چشم به راه كاوش). 126: 1380 فراي،(اكباتان بايد كاوش شود و چيزهايي كه اتفاقي پيدا شده ). 37: 1386 كوك،(

). 220: 2537 اومستد،( دهنداي به دست ميكمتر آگاهياي از شيست استوار است و در زير ايـن صـخره منـابع هگمتانه بر صخره .4

).96: 2535 مهريار،(هاي زيرزميني وجود دارد آب .2 آيه: 6و باب 17، آيه 5باب : زراع كتاب مقدس، .5 .179 -214 :1380 اذكايي،: براي اطالعات بيشتر بنگريد به. 6اين عكس با نقشه محدودة مهمترين بخش شهر باستاني، براي كاوشـگر . 7

دهـد بعدي كاربرد دارد و ميزان انهدام توسط بناهاي امروزي را به دست ميشـود اوليه در كار وي محسوب مـي دهيكه عامل فني مهمي براي سازمان

). 91تصوير : 1376 اشميت،(هسته اصلي نهشته شهر هگمتانه، پايتخت امپراتوري ماد است : براي نمونه .8

شـكل شـهر، تپـه بيضـي . هاي هخامنشي بوده استكه همچنين از پايتخت: 1376 اشـميت، (احتماالً آثاري از قصر معروف پادشاهان مادي را در بردارد

اين تپه را نخستاين پيش فرض حتي دامن كاوشگر ايرانيِ دورِ ). 91وير تصشناسي كه براي شناخت به دليل محدوديت مدارك باستان«: نيز گرفته است

اي كه در منطقه مركزي شهر همدان قرار قوم ماد الزم است، توجه را به تپه: 1363 صـراف، (» نمـاييم دارد و به نام تپه هگمتانه معروف است، جلب مـي

شناسي در تپه هگمتانه همدان و بررسي و شناسايي حفريات باستان«). 290تواند تـا حـدودي پاسـخگوي آثار باستاني استان همدان، عالوه بر اينكه مي

ابهاماتي باشد كه در مورد شهر باستاني هگمتانه وجود دارد، تا حـدودي نيـز -4: 1363 صـراف، (» د كـرد وضعيت قوم ماد را در تاريخ ايران روشن خواه

293 .( منتشـر (تـا شده در هگمتانه، آرشيو پايگاه هگمتانه، بيهاي انجامپژوهش .9

). نشدهدر پي بازگشت از همدان موريت و آذرنوش در ميانه انجام مأدكتر مسعود .10

. دارِ فاني را وداع گفت 1387آذر 7در روز پنجشنبه به تهران، از آنجا كه هگمتانه هخامنشي، هگمتانه مادها نيز رد،گيصراف نتيجه مي. 11

گـذاري كـرده و توان گفت كه مادها اين شـهر خشـتي را بنيـان هست، مياين در حالي است ). 154: 1382 صراف،(اند هخامنشيان بناهايي بر آن افزوده

ها يا تفسيرهاي خود را در مورد متون تاريخي و آثار گاه نبايد فرضيههيچ«كه دارك،( »شناختي، اساس تاريخگذاري به روش حد انتهايي قرار دهيمستانبا

1379 :86.(

بـه نقـل از 35: 1386 آذرنـوش، (م .ق 118م تا .ق 200بنا بر روايتي از .12Walbank, 1989: 576-577 .(

زني به منظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپه كـه در نگارنده در گمانه .13اي در نزديك برج و باروي ضلع شمالي انجام رسانيد، در گمانهبه 1389سال

. رسد زيرسازي براي خندق باشدتپه، بقاياي آهك شفته يافت كه به نظر ميآهك از مصالح خاصي است كه در برابر آب مقاوم بوده و براي جلـوگيري از

هر چه درجه پختن سنگ آهك . نفوذ آنيِ آب به زمين در خندق كاربرد دارد ). 92: 1359 حامي،(گردد زيادتر شود، آهك پخته كندتر با آب تركيب مي

هـاي بـه كـار رفتـه در واحـدهاي براي اطالعات بيشتر در مورد خشت .14 . 399 -410: 1391 مازيار،: ساختماني تپه هگمتانه، بنگريد به

در اين بخش از مقاالت دكتر صراف، كه گزارش فصـول متمـادي را در .15 . منتشر نموده، استفاده گرديده استآنها متر مانده حصار را بين دو تا هشتاي ديگر ارتفاع باقيكاوشگر در مقاله .16

متر احتماالً ر نُهاين حصار خشتي با قط). 87: 1378 صراف،(قيد نموده است ).79: ب1374 صراف،(متر ارتفاع داشته باشد 10در زمان احداث بيش از

بـه وقـت : نامـه آورده عيسي كاتب در همـدان بن دالرحمانعب] ابوعلي[. 17و آن را ) آن(هـا در حـوالي اسالم از همدان اسپيد دژ مانده بود، و بعض خانه

شايد اين گفته تاريخي ). 66: 1367 اذكايي،: به نقل از(خوانند قصر ابيض ميد گچي شناختي منطبق باشد و منظور از دژ سفيد همين اندوبا شواهد باستان

. شودباشد كه در نماي بيروني حصار ديده مياي است كـه گلِ سفيد يا گل گيوه يزد و كرمان، خاك دولوميت ريزدانه .18

1000افت سرخ شدنش در گرماي . شودمكد و خمير چسبناك ميآب را مي ). 36: 1359 حامي،(درجه آب شد 1830و در گرماي % 49درجه

هاي به كار رفته در اندازه خشت: همچنين كاوشگر در جايي ديگر آورده .19. سانتيمتر اسـت 52×52×12و 33×33×13، 47×47×12، 49×44×13حصار

سـانتيمتر چيـده 46×24×12هايي به ابعاد لبه بدنه داخلي حصار با نيم خشت ).830 :الف1374 صراف،(شده بود

اي مشـترك، معتقـد اسـت ر در مقالهصراف به همراه چند نويسنده ديگ. 20هاي دسـت دوم بـه دسـت هاي هخامنشي از نهشتههاي ستونتمامي يافته

بنابراين، ما نه بر روي تپه اكباتان بلكه .)63: 1385نپتون و ديگران، (اند آمده ).64: همان(بايد در نواحي ديگر در جستجوي كاخ هخامنشي باشيم

مور واسطه روسيه در كميسيون سرحدي ه مأهاي روزانيادداشت«چريكف .21در جلـد نهـم مجلـه 1875را در سـال » 1852تـا 1849ايران و عثماني از

: 1378 آدميـت، (انجمن جغرافيايي روسيه، در سن پطرزبورگ به طبع رسانيد تحت راهنمايي ستاد كل سرهنگ . م1851نقشه شهر همدان در سال ). 852

. چريكف ترسيم شديچ انگيزه ظاهري وجود ندارد كه شاه، به خـود منطقـه سـرحدي ه... « .22

اما هيچ كار واجبي در پيش نيست . ظني ايجاد كندبرود و يا عزيمت شاه سوءبه نقل از گزارش 592: 1378 آدميت،(» .كه حتماً حاال اين مسافرت را بكند

.). م1851آوريل 19شيل به پالمرستون در .در تعيين مرز ايران و عثماني مور واسطه روسهمان مأ. 23در تحقيقات تاريخي، محقق از طريق دو نوع نقد اساسي اطالعات بـه « .24

:كنددست آمده را ارزشيابي مي

هژبري ١۴١


را پرسشاز اطالعات، اين ) Extrnal criticism(نقد ظاهري يا خارجي : الفشيء باقي مانـده واقعـي و اصـل آيا اين سند و مدرك و: كند كهمطرح مي

؟استاين پرسش را از اطالعات، كه ) Internal criticism( نقد دروني يا داخلي: ب

اگرچه اين سند و مدرك يا شيء باقي مانـده واقعـي و اصـيل : كندميطرح و ديگـران، نـادري ( »؟دهداست ولي آيا تصويري واقعي از واقعه را ارائه مي

1383 :69.( اند كه آنجا برخي از پيران همدان ياد كرده :البلدان آورده فقيه در اخبارابن .25

است و استدالل آنان بر پاية بقاياي ) جبال /جبل(ترين شهر ُكهستان باستانيباقي است و آن تاقي عظيم و ] ق.ـه 290[ساختماني كهن است كه تا امروز

اذكـايي، : به نقل از(را ساخته است رفيع است كه دانسته نيست چه كسي آن: المخلوقـات آورده همچنين طوسي سلماني همداني در عجائـب . )64: 1367

) ايـوان (را جمشـيد كـرد، بـاالي آن دكـه اي بود به همدان، آنساروق دكه .)66: 1367 اذكايي،: به نقل از(سيصد ارش بود

كتابنامه

فارسي) الف

ــروطه تــا .1385، آبراهاميــان، يروانــد - ــالب از مش ايــران بــين دو انق: ديگـران، چـاپ دهـم، تهـران ، ترجمـه كـاظم فيـروز و اسـالمي انقالب

.نشر مركزــدون - ــت، فري ــران امير. 1378، آدمي ــر و اي ــتم ، كبي ــاپ هش ــرانچ : ، ته

. انتشارات خوارزمي

ــعود - ــوش، مس ــه .1383، آذرن ــاوش تپ ــل اول ك ــدماتي فص ــزارش مق گــه ــاري : هگمتان ــه 1383اليــه نگ ــي هگمتان ــراث فرهنگ ــاه مي ،، پايگ

).منتشر نشده(

ــــــــــــــ - ــاوش « .1386 ،ــ ــزارش ك ــه گ ــاي الي ــه ه ــناختي تپ شــه ــدان هگمتان ــزارشدر ، »هم ــتان گ ــاي باس ــي ه ــد اول، ،)7(شناس جلــازمان ميـــراث فرهنگـــي،: تهـــران ــنايع پژوهشـــگاه سـ دســـتي و صـ

. 19 -60 :رگردشگري كشو

شناســـي درآمــدي بـــه تاريخچــه باســـتان « .1367 ،پرويـــز اذكــائي، - :يـاپي چهـار پشـماره سـال دوم، ،شناسي و تـاريخ باستان همجل ،»همدان

67- 56. .نشر مادستان :، همداننامههمدان .1380 ،ــــــــــــ -ــك ف - ــميت، اري ــران .1376، .اش ــهرهاي اي ــراز ش ــر ف ــرواز ب ــه پ ، ترجم

. پژوهشگاه سازمان ميراث فرهنگي كشور: گر، تهرانآرمان شيشه، بــه اهتمــام كبيــرخــان اميرتقــي ميــرزا. 1363، اقبـال آشــتياني، عبــاس -

. انتشارات توس: ، تهرانچاپ سومايرج افشار، ــتد - ــي .2537 ،.ت .،ا اومس ــاهي هخامنش ــاريخ شاهنش ــه ،ت ــد ترجم محم

. موسسه انتشارات اميركبير: تهرانچاپ دوم، مقدم،ــب - ــي جاماس ــتورمنوچهر ج ــي دس ــب ج ــانا –جاماس ــون .1371 ،آس مت

ــوي ــعيد ،پهل ــزارش س ــان، گ ــران عري ــوري : ته ــي جمه ــه مل كتابخان . اسالمي ايران

چــاپ : جــا، چــاپ ســوم، بــيمصــالح ســاختماني .1359، حــامي، احمــد - . سيستمافرم

ــائيلوويچ - ــور ميخ ــاكونوف، ايگ ــاد .1376، دي ــاريخ م ــريم ت ــه ك ، ترجم . نتشارات علمي و فرهنگيا: تهرانچاپ چهارم، كشاورز،

ــد - ــران، محم ــش .1391، رحيمرنجب ــاوش بخ ــي ك ــه و غرب ــه هگمتان تپ، پايگــاه ميــراث فرهنگــي هــاي پيشــين تپــه هگمتانــهمطالعــه پــژوهش

). منتشر نشده(هگمتانه

ين دومــ در ،»بــازآفريني همــدان هــردوت « .1378 ،احمــد نيا،ســعيد -ــمـكنگــره معمــاري شهرســ ــه كوشــ ،كرمــان ـ ازي، ارگ ب ــاقر ـب ش ب

ــت ــيرازياهللاآي ــد اول، ،زاده ش ــران جل ــراث : ته ــازمان مي ــي س فرهنگ .324-313 :كشور

ــول - ــواليه، نيك ــدان «. 1380، ش ــأ: 1913هم ــدهم ــوش ش ، »موريتي فرام . 34-36 :2، شماره آثارترجمه كاميار عبدي، مجله

بــه ،شــهرهاي ايــران در ،»هگمتانــه«. 1363 ،رحيممحمــد صــراف، - -311 ، صــصجهــاد دانشــگاهي: تهــران كوشــش محمديوســف كيــاني،

290 . ـــ - ــ. 1368، ـــــــــــــــ ـــگ ــاوشـزارش ك ـــهــا و تحقيق أت ـات هي

، آرشـيو )1362و 63، 66، 67(شناسـي ايـران در تپـه هگمتانـه تانـاسـب ).منتشر نشده(شناسي پژوهشكده باستان

نخسـتين گردهمـايي نامـه ويـژه ، »مصـاحبه « .1373 ـ،ـــــــــــــــ - . 18 :12شماره ،مجله ميراث فرهنگي شناسي ايران،باستان

ــــــ - ــف1374 ـ،ــــــــــــ ــه« .ال ــازينويافت ــاري و شهرس ــاي معم هــه ــه هگمتان ــدان(در تپ ــاري و در ، »)هم ــاريخ معم ــاالت ت ــه مق مجموع

ــم ــران، ارگ ب ــان ـشهرســازي اي ــت ،كرم ــاقر آي ــه كوشــش ب زاده اهللاب .840-812 :سازمان ميراث فرهنگي: تهران جلد دوم، شيرازي،

ـــ - ــتاني « .ب1374، ــــــــــــــــ ــهر باسـ ــد از شـ ــفيات جديـ كشـ . 81 -84 :14، شماره فصلنامه ميراث فرهنگي، »هگمتانه

ـــــــ - ــ « .1378 ـ،ـــــــــــ ــاري و شـ ــد معمـ ــهر ـرونـ هرسازي شـــه ــتاني هگمتان ــدان( باس ــاييز )هم ــاوش پ ــل ك ــين فص ــان نهم در پاي

ارگ بـم دومين كنگره تـاريخ معمـاري و شهرسـازي ايـران، در ،»1377ــان ـــ ــد اول، ،كرم ــاقر آيــت جل ــه كوشــش ب : تهــرانزاده شــيرازي، اهللاب

. 87 -110 :سازمان ميراث فرهنگي كشور :همـدان ـ شـهر باسـتاني خشـتي هگمتانـه « .1382 ـــ، ــــــــــــــ -

Ĥوردهاي دهمــين و يــازدهمين فصــل كــاوش در تابســتان و نتــايج دســتــي مالنهمــين كنفــرانس بــينمجموعــه مقــاالت در ،»1378-79پــاييز لل

:، پژوهشــگاه ميــراث فرهنگــييـزد مطالعـه و حفاظــت معمــاري خشــتي 170- 149 .

،»شـهر باسـتاني مكشـوفه در تپـه هگمتانـه «. 1385 ـ،ـــــــــــــــ - حــوزه :شناسـي ايـران المللــي باسـتان همـايش بـين خالصـه مقـاالت در

. 116: ه ميراث فرهنگيپژوهشگا: ، تهرانغرب

، »)تــاريخ مــاد: قسـمت اول (وارسـي دوره مــاد « .1372، عبـدي، كاميــار -هشـتم، شـماره اول، شـماره پيـاپي ، سـال شناسـي و تـاريخ مجله باستان

15: 28- 15 .

مجلــه ، »)قســمت آخــر (وارســي دوره مــاد « .1373ـ، ـــــــــــــ - :16پيــاپي ، ســال هشــتم، شــماره دوم، شــمارهشناســي و تــاريخباســتان

35- 19 .

١۴٢اي از دوره قاجار بازيابي بقاياي برج و باروي تپه هگمتانه بر اساس نقشه


ــارد ن - ــراي، ريچ ــران .1377، .ف ــتاني اي ــراث باس ــعود مي ــه مس ، ترجم . رهنگيانتشارات علمي و ف: تهرانچاپ پنجم، نيا، رجب

ـ تــاريخ باســتاني ايــران .1380ـــــــــــــــــ، - عود ـ، ترجمــه مسـ . انتشارات علمي و فرهنگي: نيا، تهرانرجب

ترجمـه محمـد معـين، ،ايران از آغـاز تـا اسـالم .1336 ،رومن گيرشمن، - . بنگاه ترجمه و نشر كتاب: تهران

ــهكــوروش .1386 ،گزنفــون - چــاپ ششــم، ترجمــه رضــا مشــايخي، ،نام . انتشارات علمي فرهنگي :تهران

هـاي هـاي بـه كـار رفتـه در سـازه معرفي خشـت «. 1391، مازيار، سپيده -هـايي در پاسداشـت يـاد مسـعود مقالـه : نامورنامـه در ، »محوطه هگمتانـه

ايــران : م عليــزاده، تهــرانو كــري ، بــه كوشــش حميــد فهيمــيآذرنــوش . 399 -410 :نگار

ــوبمحمــدي - ــر، يعق ــف1388، ف ــاو .ال ــاي باســتانشك ــه ه ــناختي تپ شــراث فرهنگــي فصــل شــانزدهم 1388تابســتان –هگمتانــه ، پايگــاه مي ). منتشر نشده(هگمتانه

شـناختي تپـه هگمتانـه هـاي باسـتان كـاوش . ب1388ـــــــــــــــ، -منتشـر (، پايگـاه ميـراث فرهنگـي هگمتانـه هفدهمفصل 1388پائيز –

). نشده

ــطفوي، - ــد مص ــه .1381 ،تقيمحم ــاپ دوم، ،هگمتان ــران چ ــن : ته انجم .آثار و مفاخر فرهنگي

ــد - ــار، محم ــتان « .1353، مهري ــيم باس ــه عظ ــك برنام ــد ي ــيش درآم پــه ــه هگمتان ــزارشدر ، »شناســي در تپ ــاالنه گ ــع س ــاي ســومين مجم ه

ــژوهشكــاوش ايــران، -شناســي در ايــران، تهــرانباســتانهــاي هــا و پ: رزاده، تهـران بـه كوشـش فيـروز بـاق ، 1353يازدهم تا شانزدهم آبانمـاه

. 41 -50 :شناسي ايرانمركز باستانشناسـي يش در آمـد يـك برنامـه عظـيم باسـتان پ« .2535 ـــــــــــ، -

رش هــاي چهــارمين مجمــع ســاالنه گــزا در ،»1354 در تپــه هگمتانــهـ ها كاوش بـه كوشـش فيـروز ،شناسـي در ايـران هـاي باسـتان وهشژو پ

. 92-98 :يرانشناسي امركز باستان: تهران زاده،باقر

د فخــار تهرانــي و بهــرام افرهــ ؛يـف شــاميل عبــداهللا ؛مهريـار، محمــد - -، اســناد تصــويري شــهرهاي ايرانــي در دوره قاجــار .1378 ،قــديري

پژوهشــگاه ســازمان ميــراث فرهنگــي كشــور و دانشــگاه شــهيد :تهــران .بهشتي

ــزت - ــادري، ع ــن ــي ريماهللا و م ــق و روش .1383 ،ســيف نراق ــاي تحقي ه: تهـران ،چـاپ بيسـت و پـنجم ،چگونگي ارزشيابي آن در علـوم انسـاني

. دفتر تحقيقات و انتشارات بدرــون، - ــر؛ م نپت ــراف و ج .ر .پيت ــرتيس .ص ــتون « .1385 ،ك ــه س ــاي پاي ه

ــه ــدانكتيب ــايي، ،»دار هم ــژه اذك ــه مني ــه باســتان ترجم ــي و مجل شناســاپي ، شــماره اول و دوم ســال بيســتم، ،تــاريخ – 66 :39و 40شــماره پي

51.

ــفلد، - ــت هرتس ــاري .1354 ،ارنس ــتان ت ــاد باس ــر بني ــران ب ــتاني اي خ باس . انجمن آثار ملي: تهران اصغر حكمت،ترجمه علي ،شناسي

گـزارش بـازنگري عرصـه و پيشـنهاد حـرائم تپـه .1389، علـي هژبري، - ). منتشر نشده(، پايگاه ميراث فرهنگي هگمتانه هگمتانه

فارسيغير )ب- Benech, C., 2002. Compte-rendu de la Visite du Site Tepe

Hegmataneh (Hamedan, Iran), Unpublished report delivered to ICHTO, Tehran, P. 11.

- Boucharlat, R., 1998. "A La recherché d, Ecbatane sur Tepe

Hegmataneh", Iranica Antiqua XXXIII: 173 -186. - ------------------, 2012. "Tappeh Hegmataneh and Ancient

Ecbatana", in NamvarNameh: Papers in Honour of Massoud

Azarnoush, H. Fahimi & K. Alizadeh (eds.), Tehran: IranNegar: 119-130.

- De Morgan , J., 1896. "Mission Scientifique en Perse , vol. IV", Recherches archeologiques I (Paris): 235-259.

- Dyson Jr, R. Ch., 1957. "Iran 1956", University Musuem

Bulletin XXI (1): 27-39.

- Kinneir, J. Mc., 1873. Voyages dans 1, Asie Mineure 1,

Arumenie et. Le khourdestans, dans le 1e anees 1813 et

1814, 2 vols, Paris.

- Luschey, H., 1968. "Der Lowe Von Ekbatana", AMI N. S., 1: 115-122.

- Moradi, A. M.; A. Saboori Fard & F. Nassabi, 2008. "A

Historical Study of Ekbatana Hill and a Glance at its Rehabilitation", Journal of Asian Architecture and Building

Engineering 7(2): 147-154. - Muscarella, O. W., 1980. "Excavated and unexcavated

Achaemenian Art", D. Schmandt–Besserat (ed.), Ancient

Persia: The Art of an Empire, vol. 4: 23-42. - Rawlinson, H. C., 1840. "Memoir on the Site of the

Atropatenian Ecbatana", Journal of the Royal Geogeraphical

Society of London 10: 65-158.

Abstracts iii

Modares Archeological Research, Vol. 4, No. 8, 2013

The Elite Early Bronze Age Graves at Gilvaran Khoram Abad Ahmad Parviz* & Porya Khadish5 There have been scarce Persian sources considering the important finds of Gilvaran, a graveyard which was excavated about 90 years before by Ernst Herzfeld. Since the publication of remarkable potteries and metalwork of the grave in 1929 the Gilvaran objects have been referred to extensively by many researchers of art history and archaeology of Iran. Yet almost no Iranian or foreign archaeologist has been aware about the procedure and content of another chance discovery made in the area of Gilvaran cemetery in 1984, more than 60 years after the Herzfeld excavation. The exceptional richness of the new grave of Gilvaran encouraged us to document the finds of 1984 which are kept in the Museum of Falak ol Aflak. In the present paper with a look at the megalithic burial tradition of Lorestan in the third millennium B.C., we have tried to find parallels both in pottery tradition and grave construction methods of Gilvaran with the nearby regions. Keywords: Pish-Kuh Lorestan, Khoram Abad, Gilvaran, graveyard, pottery, Early Bronze Age, Herzfeld

5* [email protected]

The Restoration of Ecbatana Rampart and Fortification Based on a Qajarid Map 6 Ali Hozhabri**

Hegmataneh Hill, with an oval shape, stretching from north-west to south-east and surrounded by numerous neighborhoods of Hamedan, is more than 1000 meters long, 500 meters wide, and 50 hectares vast. It is 20 meters higher than surrounding terrace at its highest altitude and is considered as one of the ancient hills of the western Iran. Hegmataneh Hill was registered as the national heritage number 28 in the National Heritage List on 15th of September 1931. Aerial pictures of Hamedan taken by Schmidt from 1935-1937 show a densely constructed architecture of houses on Hegmataneh Hill. Since then, and up to 1969, when Iranian Archeology Center sent late Mohammad Mehryar in order to attend to the Hills affairs, scientists, historians, and archeologists who addressed the Median era, always referred to the hill as the capital of Median dynasty. Late M. Mehryar purchased the houses and properties on the hill in 1973 through 1975, demolished them, and restored 25 hectares of land across the hill. He paved the way for the first archeological excavations on the hill led by Dr. M. R. Sarraf 10 years later. Dr. Sarraf managed to carry out 11 rounds of archeological excavations and one round of sounding in order to fully identify the area and propose the limits and borderlines of Hegmataneh Hill from September 1983 through September 2000. An area of almost 1500 square meters covering the ancient part of the hill has been excavated since the beginning of excavations. The result of these excavations was the discovery of huge mud-brick architectural units which seem to be the remnants of a historical city. The city had enjoyed a solid and fortified rampart, part of which was excavated on the eastern side of Hegmataneh during the first round of Iranian excavations. According to the studies done by late M. Azarnoush, since it is multi-faceted, it does not match the explanations by Herodotus (regarding seven labyrinth fortresses) and does not date back to an era before Parthian dynasty. This article aims at restoring the map of ramparts of the Hegmataneh Hill based on a map charted by Russians while invading Hamedan in Qajarid era (1851). In order to achieve this, the archeological findings of the first excavations by an Iranian team led by Dr Mohammad Rahim Sarraf have been taken into account and they have been compared with a map of Qajarid dynasty.

Keywords : Hegmataneh, Rampart, Fortification, Map of Hamedan, Qajarid Era.

6** [email protected]

CONTENTS

Articles:

- Resuming Paleolithic Research in Khorramabad Valley: Test Excavaitons at Gilvaran, Kaldar and Ghamari Caves and Gar Arjeneh Rock shelter Behrouz Bazgir…………………………………………………………......……........................................………...

1

- Bisotun and Nearby areas in the Neolithic and Chalcolithic periods Sirvan Mohammadi Qasrian… .......................................................... ..........................................................….

34

- Archaeology, Property, and Prehistory T. Earle, Persian Translate by: Kamyar Abdi………………..…………………………….…………….….………

47

- Typological Classification of Archaeological Findings of Chalcolithic Period of Rey Plain Based on Systematic Survey of Chakhmaq Tepe Rohollah Yousefi Zoshk & Hamed Yousefian……………………………………….…………………….…………

67

- Khadijeh Mordeh; a Settlement from Chalcolithic Period in Southeastern parts of the Central Iranian Plateau Gholam Shirzadeh, Ghafoor Kaka & Monireh Mohammadi……..……...…...………............................………

81

- The Elite Early Bronze Age Graves at Gilvaran Khoram Abad Ahmad Parviz & Porya Khadish………….………………………………………………..……………………….…

93

- The Frataraka Coins of Persis: Bridging the Gap between Achaemanid and Sasanian Persia V. S. Curtis, Persian Translate by: Mostafa Dehpahlavan ……….……………………………...………..………

114

- The Restoration of Ecbatana Rampart and Fortification Based on a Qajarid Map Ali Hozhabri……………………………………..…………………………………………..…………….…..……...…

129

- New Light on the Sasanid Paintingat Gulbiyan, Faryab Provinve, Afghanistan L. J. Lee & F. Grenet, Persian Translate by: Morteza Bahrami Nahadfar & Yadollah Heydari Babakamal

143

- A Sassanid Period Wine Making Installation at Taq-e Bostan Mehdi Rahbar………………………………….………………………....………………..……………...….…….……

153

- Archaeology and the History of Early Islam: The First Seventy Years J. Jones, Persian Translate by: Hosein Sabri ……………………………….………...……………..……………

162

- Architectural analysis for triple defensive buildings of Isfahan city in Islamic Period Sara Saghaee & Saeed Amirhajloo………………………..………….…………………...…....…….………………

176

Short Report:

- Report of Discovery of Middle Paleolithic Site of Balagholi in Zagros high altitude, in Chahar Mahal and Bakhtiary Province Mohsen Heidary & Mahdi Mortazavi…………….…………………...………………………………….……..……

192

- Is the plaster Object Unearthed in Cham-e Nemesht Evidence for a Sassanid Fire Temple? Sajjad Alibaigi…………………………………….…………………………………………………….……………….. 158

- Book Review: Archaeological Landscapes of The Near East ………………………………….…….…...… 203

- Book Review: The Ethics of Archaeology ………………………..………………………………….…………. 207

- English Summaries of Persian Articles ……………………………………………….…….….……………….. i

Modares Archeological Research

Semiannual Journal of Archaeology, Art

History and Interdisciplinary Studies

Journal of Scientific Union of Archeology

University of Tarbiat Modares (TMU)

Vol. 4, No. 8, 2013

In the Name of God

License Holder: Scientific Union of Archaeology, Tarbiat Modares University (TMU) Director-in-Charge & Editor-in-Chief: Shokouh Khosravi. Assistant Director: Sajjad Alibaigi. Adviser Board: Sajjad Alibaigi, Saeed Amirhajloo, Meisam Nikzad, Mousa Sabzi Do’abi, Sara Saghaee. Advisors of this volume: Dr. Alireza Hojhabri Nobari, Dr. Farhang Khademi Nadooshan, Dr. Seyyed Mehdi Mousavi Kohpar, Dr. Javad Neyestani, Dr. Hamed Vahdati Nasab. Literary Editor: Sajjad Alibaigi. Cooperators of this volume: M. Aliee, Dr. H. Darabi, N. Eskandari, P. Khadish, Dr. L. Makvandi, Dr. Y. Mohammadifar, K. Qarcheh, Dr. A. Taqavi. Logo Designer: Nariman Ja'fari. Cover Designer of this volume: Zahra Amirhajloo. Layout: Sajjad Alibaigi & Sara Saghaee. Printed by: Modiran. Address: Scientific Union of Archaeology, Faculty of Humanities, University of Tarbiat Modares (TMU), Chamran Highway with Al-Ahmad Crossroades, Tehran, Iran. Email: [email protected]