9.Bahrami & Heidari 1391

،شناسيوفصلنامة تحليلي ـ پژوهشي باستاند ايتاريخ هنر و مـطالعـات مـيان رشــته شناسيـتانمي دانشجويان گروه باسـمن علـانج ـجلةم

درســت مـگاه تربيــدانش 1391ماره هشتم ــ، شچهارمال ــس

تومان 7500: بها

جيرفت/ رودهليل فرهنگي ةحوز از سنگي ظرف :تصوير روي جلد ، )زيرچاپ(جلد دوم كتاب آثار جيرفت / پژوه پيشين موسسه از عكس

ميري محمدرضا آقاي و مجيدزاده يوسف دكتر آقاي از سپاس با

شهر سوخته 6705 شماره گورچشم مصنوعي :تصوير پشت جلد سپاس از دكتر سيد منصور سيدسجاديبا

شناسيانجمن علمي دانشـجويان باستان :صاحب امتياز .دانشگاه تربيت مدرس

.شكوه خسروي :و سردبير مدير مسئول .بيگيسجاد علي: مدير اجرايي

:تحريريههيأت سارا سقايي، دوآبي،موسي سبزيسعيد اميرحاجلو،

.زاد، ميثم نيكبيگيسجاد علي

: مشاوران دكتر سيدمهدي موسوي كوهپر، فرهنگ خادمي ندوشن، دكترشادروان

.دكتر عليرضا هژبري نوبرينسب، دكتر حامد وحدتي دكتر جواد نيستاني،

.بيگيسجاد علي: ويراستار .روزسعيد نيك :بخش انگليسي

:همكاران اين شماره پوريا خديش، دكتر حجت دارابي، دكتر عابد تقوي، ، نصير اسكندري

.فر، دكتر ليال مكونديعليئي، كيوان قرچه، دكتر يعقوب محمديميثم

.دفتر گرافيك بلوط نريمان جعفري، :طراحي لوگو .زهرا اميرحاجلو :طراحي جلد اين شماره

.و سارا سقايي بيگيسجاد علي :آراييصفحه .مديران: چاپ

تربيت احمد، دانشگاه تقاطع بزرگراه چمران و جالل آل تهران، :نشاني

شـناسي،گروه باسـتان دانشـــكده علوم انســاني، مدرس، شناسيانجمن علمي دانشجويان باستان

[email protected] :پست الكترونيك

توسط اعضاي هيأت داوران به ـ داوري مقاالت اين شماره بنا به موضوع، .رسيده است انجام

هاي پژوهش«الزاماً بيانگر رأي و نظر ـ آراء و نظرات مندرج در اين مجله، .مسئول مقاالت خود هستند نيست و نويسندگان،» شناسي مدرسباستان

.با ذكر منبع آزاد است ـ نقل مطالب مجله، .ـ نقد مطالب آزاد است

ر ه و مای نارا ص ی دو قاالت عل ط ارسال ش« ا تانژپو دّرسی با ی »نا در . شناسي دانشگاه تربيت مدرس استدوفصلنامة تخصصي انجمن علمي دانشجويان باستان شناسي مدرس،هاي باستانپژوهشـ

اي و تهـرشات ميانـتاريخ هنر، مطالع ناسي،ـشتانـهاي باسزمينهپژوهشي و توصيفي در تحليلي، مقاالت علمي، اين مجلّه، .به چاپ خواهند رسيد سنجيتانـباس .مقاالت ارسالي نبايد قبالً در جاي ديگري منتشر شده باشندـ .ت آزاد استهيأت داوران در پذيرش يا عدم پذيرش مقاال. تأييد هيأت داوران به چاپ خواهند رسيد ارزيابي و مقاالت پس ازـ بحث مقدمه،يده و واژگان كليدي انگليسي، چك واژگان كليدي فارسي، و) كلمه 200حداكثر (هاي چكيده مقاله بايد داراي بخشـ

.و فهرست منابع باشد) در صورت لزوم(نوشت پي گيري،نتيجه اصلي، . روش تحقيق و نتيجه اشاره شود بايد به اهداف، ،فارسي و انگليسي در بخش چكيدهـ

.گيري و قبل از فهرست منابع ذكر شوندها بايد در انتهاي مقاله، پس از نتيجهنوشتپيـ اب تمام ـبا احتس(فحه ـص 25حداكثر در ،Word 2007يا Word 2003اي و با برنامة انهـورت فايل رايـمقاله بايد به صـ

پس از تأييد اوليه .شودارسال [email protected] مجله به نشانيبه آدرس پست الكترونيك )هاي مقالهبخشدانشكده علوم دانشگاه تربيت مدرس، احمد،تقاطع بزرگراه چمران و جالل آل الزم است دو نسخه از آن به آدرس تهران، مقاله،

نام و نام خانوادگي عنوان كامل مقاله،. شناسي مدرس ارسال شودهاي باستانمجلة پژوهش شناسي،دفتر گروه باستان انساني،اي جداگانه به همراه اصل آدرس پست الكترونيكي و شماره تلفن بايد در صفحه سمت و رتبه علمي ايشان، نگارنده يا نگارندگان،

.مقاله فرستاده شودهمة .ذكر منبع تصاوير الزامي است. تهيه شوند 300با وضوح JPEGصاوير مقاالت بايد مستند و غيرتزئيني باشند و به صورت تـ

.به همراه مقاله ارسال شود) Wordخارج از برنامه (همچنين يك فايل جداگانه از تصاوير . تصاوير در پايان مقاله آورده شوند .بايد اصل مقاله و مشخصات كتابشناسي آن ارسال شود به همراه مقاالت ترجمه شده،ـ باشد و در انتهاي ) شماره صفحه: سال انتشار نام خانوادگي نويسنده،(ارجاع مقاالت بايد به شيوة درون متني و داخل پرانتز شامل ـ

. صات كامل كتابشناسي منبع ذكر شودمشخ) بر اساس نام خانوادگي نگارنده(به ترتيب حروف الفبا مقاله نيز در بخش فهرست منابع،

:روش ذكر منابع در انتهاي مقاله به صورت زير استنام مترجم يا جلد، ،عنوان كتاب ،)سال انتشار( نام و نام خانوادگي ساير نگارندگان، نام نگارنده، نام خانودگي نگارنده، :كتاب

.ناشر: محل انتشارنوبت چاپ، مصحح، شماره ،نام مجلّه ،»عنوان مقاله«، )سال انتشار( نام و نام خانوادگي ساير نگارندگان، نام نگارنده، نام خانودگي نگارنده، :مقاله .شماره صفحات مقاله در مجلّهترتيب انتشار و نوبت چاپ، مجلّه،

ت

مقاالت

1

زنـي در غارهـاي گيلـوران، كلـدر، قمـري وگزارش مقدماتي گمانه :دره خرم آباد در سنگيپارينه هايپژوهشاز سرگيري ـ ....................................................................................... بهروز بازگير :)1391تا بهار 1390زمستان (اي گر ارجنه پناهگاه صخره

.......................................................... قصريان محمديسيروان : پيرامون آن در دوره نوسنگي و مس و سنگبيستون و مناطق ـ 3447 ..................................................... كاميار عبدي هترجم،وتي ارلمتي: باستان شناسي و بررسي دارايي در دوران پيش از تاريخ ـ

67 ـ ؛سنگ دشت ري مس وناختي دوره ـشتانـباس هاييافتهي ـشناسگونه بندي وطبقه ـ چخمـاقمند ـبر اساس بررسـي روش

.......... .............................................................................................................. يوسفي زشك و حامد يوسفياناهللاروح :كريمرباطتپه

81 و ور كاكـا ـغفـ يرزاده،ـغـالم شـ :رقي مركز فالت ايـران ـوب شـنگي در جنـتقراري از دوره مس سـرده؛ اسـتپه خديجه م ـ

...................................................................................................................................................................................... ره محمديـمني93 ...................................................................... ا خديشاحمد پرويز و پوري:آباددر گيلوران خرم قديم گورهاي اشرافي عصر مفرغ ـ 114 ... مصطفي ده پهلوان وستا سرخوش كرتيس، ترجمه:ارتباط ميان ايران عصر هخامنشي و ساساني :هاي فرتَركَه پارسسكه ـ 129 ............................................................. علي هژبري:از دوره قاجاراي بر اساس نقشه تپه هگمتانه باروي بقاياي برج و بازيابي ـ

143 مرتضي بهرامي ترجمهي و فرانتس گرنه، ل .جاناتان ال:افغانستان يابفار يان، استاندر قولب يساسان ينقاش ازتازه شواهدي ـ

............................................................................................................................................................ نهادفر و يداهللا حيدري باباكمال..........................................................................................مهدي رهبر:در تاق بستان ،دوره ساسانيگيري شراب كارگاهكشف ـ 153162 .............................................................. حسين صبريترجمه،جرمي جانز :هفتاد سال اول :شناسي و تاريخ صدر اسالمباستان ـ 176 ............................. سعيد اميرحاجلوو سارا سقائي :اسالميگانه شهر اصفهان در دوران تحليل معمارانه استحكامات دفاعي سه ـ

كوتاه گزارش

192 محسـن: استان چهارمحال و بختياري خورده،ات زاگرس چينسنگي مياني باالقلي در ارتفاعپارينه ي از كشف محوطهگزارش ـ

..................................................................................................................................................................... حيدري و مهدي مرتضوي

............................... بيگيسجاد علي: ساساني دارد؟ شت، نشاني از يك آتشكده دورهمچم ن محوطه آيا شي گچي مكشوفه از ـ 196

معرفي ............................................................................................... شادي گنجي :خاور نزديك يسيماشناسي زميننمعرفي كتاب باستا 203

............................................................................................................................. حسين صبريشناسي، معرفي كتاب اخالق باستان 207

i چكيده انگليسي .....................................................................................................................................................................................

1391139113911391پائيز و زمستان پائيز و زمستان پائيز و زمستان پائيز و زمستان ، ، ، ، هشتمهشتمهشتمهشتم، شماره ، شماره ، شماره ، شماره چهارمچهارمچهارمچهارمشناسي مدرس، سال شناسي مدرس، سال شناسي مدرس، سال شناسي مدرس، سال هاي باستانهاي باستانهاي باستانهاي باستان پژوهشپژوهشپژوهشپژوهش ��

��ن، �� ا�� ز� از ��

��ن � ١ا"��ن !ری�ب ا

لي و فرانتس گرُنه. جاناتان ال

و يداله حيدري باباكمال *مرتضي بهرامي نهادفر هترجم )شناسي دانشگاه تهرانآموختگان كارشناسي ارشد باستاندانش(

لي. جاناتان ال

1پيشينه سفر و توصيف دردر خالل سفر به بخـش وولـس والـي 1987در تابستان سال

مرا براي ديـدن يـك غرب افغانستان، در شمال و واليت فارياب). 1شكل (شرق قولبيان بردند نقاشي ديواري به دره بااليي جنوب

يك غار در ارتفاع زيادي قرار گرفته بـود و نقاشي بر ديوار دروني به علت فرسايش لبه باريكي كه راه دسترسي به آن از سمت كوه

قابـل . ديدن و عكسبرداري بـود بود، تنها از كف غار قابلِممكن ي كه من در آن با كيفيت بد فيلم و دوربين ،رس نبودن نقاشيدست

تنهـا ي بـود كـه ـبدين معناين همراه شد و ،زمان با خود داشتمكيفيت و كلـي از كـف غـار فـراهم هاي نسبتاً كمتوان عكسمي

بود كه اين نقاشـي مشخصهر چند حتي از اين فاصله هم . آوردارد و يك مراسم مذهبي يا نقاشي ديواري اهميت شايان توجهي د

. گونه نيز بوددهد كه همانيا شاهانه را نشان مياران هـاي سـياه و سـفيد و توصـيف دسـتي اساس عكس بر

لبـه برآمـده را داشـتند، طرحـي از ازمحلي كه توانايي بـاالرفتن نقاشي فراهم شد و گزارشـي مشـترك توسـط هاي اصليويژگي

Grenet(ر شـد ـا منتشـي مطالعات افغان و دافـموسسه انگليس

١١١*

[email protected] :پست الكترونيك

et al., 1980: 78-91, figs 5, 9-11.( نقاشي از نظر سبك، بعدي، هايپژوهشساساني است اما با همربوط به دوره اواخر دور

اشـكاني را هنرثير أمطرح كرد كه اين نقاشي تاين نكته را گرنتدهد و ممكن اسـت نشـانگر گـور يكـي از فرمانروايـان نشان مي

).Grenet, 1984: 134-135, 216(سن باشد واروكانمحلي

،و در پـي آن جنـگ داخلـي 1979تجاوز شوروي در سـال را ناممكن كـرد و اين مكانهرگونه تالش براي بازديد دوباره از

با جزييات بيشـتر هاي بهترردن عكسهمه اميدها براي بدست آوجمهـور نجيـب، اما در پي سقوط رييس. اميد كردنا ،از محوطه را

چنـدين . افغانستان مهيا شـد فرصتي براي بازديد دوباره از شمال از شـمال افغانسـتان انجـام شـد، 1992كه پـس از سـال بازديد

پذير هاي تركستان امكانمشخص كرد كه سفر به گورزوان و كوه 1996سپس من در طي بازديدم از مزارشريف در بهار سال . است

قولبيان را مالقات كردم، او مقاله اصـلي اهالي مهندس يعقوب از كشف اين اثر را كه به فارسي برگردانده شده بود، خوانده بود و به

شـده در مقالـه را ديـده هاي ذكرمحوطهديگر تازگي اين مكان و نسبتاً سالم مانده و اگر به اين هنوز او به من گفت كه نقاشي . بود

بنـابراين در . گرفـت منطقه بازگردم مورد اسـتقبال قـرار خـواهم

١٤٤شواهدي جديد از نقاشي ساساني در قولبيان، استان فارياب افغانستان

�� 1391139113911391پائيز و زمستان پائيز و زمستان پائيز و زمستان پائيز و زمستان ، ، ، ، هشتمهشتمهشتمهشتم، شماره ، شماره ، شماره ، شماره چهارمچهارمچهارمچهارمشناسي مدرس، سال شناسي مدرس، سال شناسي مدرس، سال شناسي مدرس، سال هاي باستانهاي باستانهاي باستانهاي باستان پژوهشپژوهشپژوهشپژوهش

انجمن مطالعات آسياي جنوبي تصميم گرفت 1996تابستان سال .بازديد مجدد از اين محوطه را فراهم نمايد، پاييزفصل درتا

از جـاده تـازه و قابـل سفر مسافرت به ميمنه نشان داد كهحـال بـه هـر .، بسيار آسان استهاي سالتمام فصلاستفاده در

آب ميمنه ميمنه به گورزوان از باالي دره دسترس ازتنها راه قابل

،و سپس از جبهه شـرقي دره است به سمت جنوبو دره به دهانپـيچ كـه از ميـان در از طريق يك سراشيبي و يك گذرگاه پـيچ

گذرد، پيش از پـايين آمـدن دوبـاره بـه سي ميهاي رچول يا تپهاز . رودلي پيش ميمركز اداري وولس وابه جرقلعه و به سركچان،

.اين نقطه به بعد سفر به سمت نقاشي هم پياده و هم سواره بود

....دهنده مناطق پيراموني قولبياندهنده مناطق پيراموني قولبياندهنده مناطق پيراموني قولبياندهنده مناطق پيراموني قولبياننشاننشاننشاننشان ،،،،نقشه افغانستاننقشه افغانستاننقشه افغانستاننقشه افغانستان. . . . 1111 شكلشكلشكلشكل

....به هم پيوسته نقاشي قولبيانبه هم پيوسته نقاشي قولبيانبه هم پيوسته نقاشي قولبيانبه هم پيوسته نقاشي قولبيان تصاويرتصاويرتصاويرتصاوير ....1111 تصويرتصويرتصويرتصوير

لي و گرنه ١٤٥

1391139113911391 زمستانزمستانزمستانزمستانو و و و پاييزپاييزپاييزپاييز، ، ، ، هشتمهشتمهشتمهشتم، شماره ، شماره ، شماره ، شماره چهارمچهارمچهارمچهارمشناسي مدرس، سال شناسي مدرس، سال شناسي مدرس، سال شناسي مدرس، سال هاي باستانهاي باستانهاي باستانهاي باستان پژوهشپژوهشپژوهشپژوهش ��

تقرار قولبيـان بـه تنگـه ـت اسـ ـبالفاصله پشـ دره رودخانه كيلـومتر كـوه، دوتنگه پس از حـدود . شودمي منتهيداري شيب

در . شـود زارهاي باز منتهـي مـي ناگهان به دو دره پهناور با چمنر ربط قرار دارد ضمن اينكـه شرق، دره پهناو سمت چپ يا شمال

پيش از زيارتگاه خواجه عبداهللا كه در ،نقاشي مكانمنتهي به راه پيچد و پيش از پيچيدن به چپ به راست مي قرار دارد، سمت چپ

يك دره خشك، باريك و پـيچ در پـيچ كـه در در باالي) شرق( جنـوب سمت كيلومتر به يكره معروف است، د همحل به نام سيا هـا شـود و كـوه اين دره به تدريج مرتفع مـي . يابدشرق ادامه مي

ـ مرتفعشوند تا اينكه نماي آنقدر به هم نزديك مي از يو بـا ابهتاز صـعود پس از سـه سـاعت . دهنديك تنگه باريك را شكل مي

كـه يمرسـ مي »نماز جايِ«معروف به ييالقياين دره به استقرار باالي . تعلق داشت 1978سال من در باي، راهنماي سفر به مجيد

چنگيـز «جنـوب شـرق، رو بـه و مرتفع بـر فـالت يييالق، جايشـود گورسـتاني قـديمي جايي كه گفته مـي ، قرار گرفته »سالت

دره در جبهه شـمالي، چهـل دختـران تر ازكمي پايين. وجود داردگفتـه . ودـشـ ز مشخص مـي ـقرار دارد كه با يك صخره نوك تي

اهراً مـرتبط بـا سـازندهاي شـود چنـد بنـا و يـك چشـمه ظـ ميبه علت . با چهل دختر در ارتباط استد كه يتي وجود دارمگاستاال

نمـاز در باالي استقرار جايِ. كدام بررسي نشدندكمبود وقت هيچرسـيدن تااز اينجا . مانند به نام كوه لرقجان وجود داردمانعي برج؛ جزييـات 1بـه تصـوير انداز كامل بنگريـد براي چشم(به نقاشي

يـك دره انتهـاي از رويپيادهبيش از سه ساعت ) 3و 2تصاوير . ستپيش رودار باريك و شيب

قـرار دارد، »خانهنقش«غاري كه در آن در اصطالح محلي باالتر از كف دره واقع شده و تنهـا بـا صـعود از متر 1000 تقريباً

متـر 20 اين غار تقريباً). 4 تصوير(است قابل دسترس ،شيب تنددر كـوه متر 10 اندكي تو رفته و تا پيشاني غاردر كوه فرو رفته،

در كف، دو . آيدين ميرود و در پشت غار با شيبي پايبه عقب مياي پيـدا اما هيچ نقاشي، طرح يا كتيبـه ،تر وجود داردتاقچه كوچك

اليه ضخيمي از خاك نرم است كه بـا دارايكف اين غار . نيستزيـرين فضوالت جانوري پوشيده شده و هرگونه عوارض احتمالي

كف غـار ترسـيم تر ازمتر باال پنجنقاشي تقريباً .كندرا پنهان مييك لبه كه از نماي بيروني كوه تا دهانه هوسيل شده و در اصل به

به هر حال اكنون تنهـا بـا . يابد، قابل دسترس استغار ادامه ميه بريده بريدتوان ميپاهاي چاالك از طريق اين لبه بسيار باريك،

در پايان مجبور شدم از طناب ). 5تصوير (به نقاشي رسيد و لغزان

آورده بودم و يـا خود به همراهاستفاده كنم كه يا صعودو وسايل . دقتي بسيار تا لبه حمل شده بودبوسيله كارگران محلي با بي

....جزييات نيايشگران مردجزييات نيايشگران مردجزييات نيايشگران مردجزييات نيايشگران مرد. . . . 2222 تصويرتصويرتصويرتصوير

....جزييات خدايان نشسته و نيايشگران زنجزييات خدايان نشسته و نيايشگران زنجزييات خدايان نشسته و نيايشگران زنجزييات خدايان نشسته و نيايشگران زن. . . . 3333تصوير تصوير تصوير تصوير

....خانهخانهخانهخانهمسير نقشمسير نقشمسير نقشمسير نقش. . . . 4444تصوير تصوير تصوير تصوير

....نماي كلي نقاشي و لبه از كف غارنماي كلي نقاشي و لبه از كف غارنماي كلي نقاشي و لبه از كف غارنماي كلي نقاشي و لبه از كف غار. . . . 5555تصوير تصوير تصوير تصوير

١٤٦شواهدي جديد از نقاشي ساساني در قولبيان، استان فارياب افغانستان


....راهنماي نقاشي قولبيانراهنماي نقاشي قولبيانراهنماي نقاشي قولبيانراهنماي نقاشي قولبيان. . . . 2222شكل شكل شكل شكل

دهندهدهندهدهندهدهندهزنان هديهزنان هديهزنان هديهزنان هديه. . . . 13131313 وووو 12121212 مردمردمردمرد ،،،،خدايي در حالت نشستهخدايي در حالت نشستهخدايي در حالت نشستهخدايي در حالت نشسته. . . . 8888 كمانداركمانداركمانداركماندار....1111

))))؟؟؟؟(((( در حالت نشسته، مرددر حالت نشسته، مرددر حالت نشسته، مرددر حالت نشسته، مرد خداييخداييخداييخدايي. . . . 14141414 ))))؟؟؟؟(((( خدايي در حالت نشسته، زنخدايي در حالت نشسته، زنخدايي در حالت نشسته، زنخدايي در حالت نشسته، زن. . . . 9999 بزكوهيبزكوهيبزكوهيبزكوهي. . . . 2222

))))خدا؟خدا؟خدا؟خدا؟((((نقش مرد نقش مرد نقش مرد نقش مرد . . . . 15151515 ))))fravasi((((پيروزي يا فروسيپيروزي يا فروسيپيروزي يا فروسيپيروزي يا فروسي////شكل زنانه سرنوشتشكل زنانه سرنوشتشكل زنانه سرنوشتشكل زنانه سرنوشت. . . . 10101010 مردمردمردمرد ،،،،دهندگاندهندگاندهندگاندهندگانهديههديههديههديه. . . . 6666تا تا تا تا 3333

خدايانخدايانخدايانخدايان////ديگر افرادديگر افرادديگر افرادديگر افراد c, b, a. . . . 16161616 ))))؟؟؟؟(((( خدايي در حالت نشسته، مردخدايي در حالت نشسته، مردخدايي در حالت نشسته، مردخدايي در حالت نشسته، مرد. . . . 11111111 مردمردمردمرد ،،،،دهندگاندهندگاندهندگاندهندگانشاه هديهشاه هديهشاه هديهشاه هديه. . . . 7777

هاي ميـداني جزييـات نقاشـي از يادداشت مختصري

2قولبياندار و شـكننده نقاشي با گل بر روي سطح بسـيار نـاهموار، تـرك

ها روي زمينه، كه نقشپس. آماده شده است ،آهكي و گود هصخربخـش . آميزي شـده اسـت اند با رنگ اُخري رنگنقاشي شده آن

). 5تصوير (پاييني نقاشي تقريباً يك متر باالي كف لبه قرار دارد ژ كـو چون در اين نقطه لبه بسيار باريك و خـود ديـواره صـخره

در . هاي بااليي دشوار اسـت برداري به ويژه از بخشاست، عكسي، بايـد ـپايان براي بـه دسـت آوردن جزييـات مناسـب از نقاشـ

اي . اس. متـري و فـيلم اي ميلي 28نزديك با لنز هايي از عكس .به جاي فلش، گرفته شود 800

صورت همـه اشـخاص در نقاشـي يـا بـا تيرانـدازي تقريباًشــكني عمــدي تخريــب ر پــي يــك شــمايلاز پــايين غــار يــا د

خرايـي بـا يـك رديـف گـل سـفيد لبه بيروني قـاب اُ . شده است) 1تصــوير (ايــن نقاشــي . آراســته شــده اســت گلبــرگ پــنج بــا

كـه بـه منظـور تعيـين هويـت و بحـث، از اسـت فرد شامل چنددر ،شـوند كـه در صـفحه ديـده مـي گونـه چپ به راسـت همـان

ايـن افـراد در بنـدهاي . انـد گـذاري شـده شـماره ) 2شكل (طرح .شوندتوصيف مي يبعد

داركمان .1. دار در گوشه چپ نقاشي قرار گرفته و رو به مركـز دارد اين كماننازك و يكمربند تا روي ران با كوتاهي يا باالپوش تاين فرد ُك

. پايين رفته، بر تن دارد باالپوشهاي آن در جلوي قرمز كه دنبالهمرواريـد؟ ،مهـره؟ (هـاي چـين نقطـه ،كرده او تا پـايين فشلوار پ، انـدازه . هاي سفيدي پوشـيده اسـت كفش و سفيدي دارد) جواهر؟

) 3-6: 2 شكل(است يل مردان ديگراين شكل تقريباً نصف شكبا وجود تخريـب . دار قرار دارندبالفاصله در سمت راست كمانكه

رخ ترسـيم شـده، جزييـات كـافي بـراي نيم به شكل صورت، كهشده و ريشي كوتاه دار موهاي به پشت شانهينكه كمانا تشخيص

دار تا پشت سرش ادامه بازوي راست كمان. باقي مانده استدارد، كمـان يك تيري از كه بازوي چپ در حالت پرتابِدر حالي ،يافتههـدف او يـك بـز . دار، به سمت بيرون كشيده شـده اسـت قوس

كـه سـمت راسـت دار و در حال جستن استوسق كوهي با شاخِ .ترسيم شده است ،در بخش باالي نقاشي ديواري و داركمان

بز كوهي .2رنگ قرمـز روشـن جانور با اين 4 :2و 3 :2هاي شكل يدر باال

و بـه رنـگ سـفيد دار زير شـكم قوسبخش ترسيم شده است وبـا دقـت . كشيده شده اسـت بيني به صورت برجسته هايسوراخ

لي و گرنه ١٤٧


ايـن . توان به طور واضح ديـد بيشتر، سفيدي چشمان جانور را ميهدف قرار گرفتن، احتماالً بـا ) يا شايد پيشتر(جانور كه در آستانه

منحني بزرگ . ار است با تمام نيرو در حال جهش استدكمان تيرباالي رنگ قرمـز اخرايـي در هاي اين بز و به پشت برگشته شاخ

.يابدادامه مي ،كادر

)6 :2و 2 :2هاي شكل(دهنده مرد هديه. 3كوتاه خـاكي باالپوشدار با دار فردي ريشدر سمت راست كمان

صورت او كه خوب حفظ شده، چشماني برجسته، . رنگي قرار داردبـا ريشـي ) ؟(موهايي كه به پشت برگردانده شده كشيده وبيني كوتـاه بـا يقـه و بـاالپوش . دهـد دار و كوتـاه را نشـان مـي نوك

ايـن فـرد .هاي سـفيد تـا روي ران ادامـه يافتـه اسـت سرآستينشـلوار بـا بـاالپوش و . دارد سـفيد هايكرده و كفشفشلواري پ

هاي او تا جلو صـورتش دست. اندآراسته شده) ؟(هاي سفيد مهرهدر دسـت ) اللـه؟ (رسـد ُگلـي سـفيد باال آورده شده و به نظر مي

هـاي گل ديگري با گلبرگ كه در دست راستچپش دارد در حالي .شودديده ميگرد

)4 :2شكل (دهنده مرد هديه. 4هاي قلبـي سفيد آراسته به طرح كوتاه باالپوشاين فرد مردي با

صورت . اي رنگ استهاي قهوهشكل با كمربندي نازك و كفش با نگاه. او تخريب شده اما ممكن است كالهي مثلثي داشته باشد

يك گل سفيد را جلوي ،اين شخصكه رسد از نزديك به نظر مي .برده است صورتش باال

)5 :2شكل (دهنده مرد هديه. 5سفيد و شـلوار سـبز كوتاه باالپوشِداري با ريش اين شخص مرد

بسته شده اسـت بر روي شلوار بند سفيد و نازكي است وررنگ پ .مـو، هماننـد شـيوه آراسـتن شـده، امـا تخريببه شدت وي سر

نيز يك گل بـا ويرسد به نظر مي. است 4 :2و 3 :2هاي شكلسـر ايـن فـرد و روي. باال نگه داشته استدر هاي سفيد گلبرگ

متعلق بهوجود دارد كه احتماالً ) ؟(دو پرچم 6 :2ميان او و شكل اي در هيچ جـاي با اين حال هيچ كتيبه. اندهاي وقفي بودهكتيبه

. اين كادرها وجود ندارد

)6 :2شكل (دهنده مرد هديه. 6، كـه تـا روي ستا كوتاه باالپوشيدار با ريش ياين شخص مرد

كوتاه اين فـرد باالپوش. داردكرده فران ادامه يافته و شلواري پدر هاي سفيدي دارد و كمربند باريـك و سـفيدي آستينيقه و سر

برخـورد ،رسد دسته شمشير باشدنظر مياو با آنچه به چپسمت هـاي سـفيد آراسـته با مهـره ،كوتاه و شلوار باالپوش. كرده است

او دست راستش را . شكلي بر سر داردكاله مثلثيد فر اين. اندشدهدهنـده پيشـكش يـك گـل در جلوي صورت باال آورده كه نشان

روي كمـر قـرار و بر روي دسـته شمشـير فرد چپدست . است . گرفته است

)2 تصوير؛ 7 :2شكل (دهنده مرد هديه؛ )؟(شاه . 7 ،افراد پيشين باالپوشاز اندكيكوتاه سفيد كه باالپوشمردي با

از مقداريتخريب شده كه به زحمت قدريبه نقش. است تربلندبـه گونهاين از كف غار. برجاي مانده است بدن ويبخش بااليي

ها بسـيار بزرگتـر از ديگر نقش نقش اين شخصرسد كه نظر مياما اين اشتباه بـه خـاطر ميـزان تخريـب نقـش و فضـاي ،است

بـنفش قرمز و بنـدهاي آن اين فردي هاكفش. پيرامون آن استتـر و بزرگ ترعريض ،آورندگان مرداند و از كفش ديگر هديهرنگدر سمت راست سر اين شخص، ميان او و خـداي نشسـته . است

. وجود دارد رنگستاره مانند يا كوريمبوس سبزيك نشان

)3 تصوير ؛8 :2شكل (خداي مرد نشسته . 8يـك بر تن دارد، مانند ظريفياين شخص كه لباس سفيد و سبز

قـرار تزييني ايهپايبر چهار وي پاهاي. شاه بر تخت نشسته استماهي در حال شنا وجـود چهاردريايي با /دارد كه زير آن درياچه

هـا واضـح مشخص شد كه اگرچه در عكس دقيقبا بررسيِ . دارد ،، يـك مـرد شخص سهطرح مختصري از سر اما احتماالً، نيست

مـاهي سـمت چـپ دو كناردر باال و ،)؟( كودكيك زن و يك اما دور سـر، طـرح ،صورت خداي نشسته از بين رفته. وجود دارد

. يك هاله نـور وجـود دارد نشان يا احتماالًيك تاج جواهر از كلي بخـش . هايش بيرون آمده اسـت نوارهاي در اهتزاز از پشت شانه

كمربنـد و داراي ود و سـبز بـه رنـگ سـفي باالپوش وي فوقانيرسـد دسـت چـپ بـر روي به نظر مـي . استهاي قرمز سرآستين

كه دست راست تا ارتفاع سـر بـاال آورده كمربند قرار دارد در حاليبنگريد (نگه داشته است ، رابلنداي، شايد يك پيكان شده و وسيلهفـردي كـه ـ ر سمت چپدميان شخص نشسته و ). به بحث زير

رسـد ظرفـي آنچه كه به نظـر مـي ـ دارد يكوتاه سفيد باالپوشـ ) بخـوردان؟ /ميز هدايا؟( است شكلمثلثي ه صـورت آزاد يـا در ب

ايـن ). 7 :2شـكل ( گرفته اسـت قرار ،مرد ةدهنددستان يك هديهاي است و در ارتفاع كمـر و سـمت چـپ قهوه زرد مايل به ،ظرف

١٤٨شواهدي جديد از نقاشي ساساني در قولبيان، استان فارياب افغانستان


هـا در عكـس واضـح صورتاين ويژگي به . فرد نشسته قرار دارد . آشكار نيست

) 9 :2شكل) (؟(زن نشسته . 9سـطح و هم )خدا(فرد نشسته سمت راستدر اين فرد بالفاصله

شـده تخريـب به شـدت شخص صورت. قرار دارد وي شانه چپبخشـي از دهـان قابـل ،با اين حال با بررسـي از نزديـك ؛است

كوتاه سبز با باالپوشاين فرد بدون ريش است و . تشخيص استكرده و خـاكي فشلوار پ باكمربند قرمز هاي سفيد، يكسرآستين

پوشانده يروسري سفيد رسد سر بابه نظر مي. رنگ پوشيده استپ دارد كـه بـه اين فرد ظرفـي مسـطح در دسـت چـ . شده باشد

در سمت راسـت يـا ) 14 :2و 11 :2هاي شكل(اشخاص نشسته در و اسـت كـوچكي شـكل مثلـث به كه) ؟( شايد به ميز قرباني

مورد دوم بـر تشخيص. كندميقرار دارد، تقديم وي سمت راست مشـخص كـامالً دقيـق، روي عكس مشكل است اما با بررسـي

.است

پيروزي يا فرَوسي /شكل زنانه سرنوشت. 10

)10 :2شكل (. قـرار دارد 11 :2و 9 :2هـاي در حال پرواز ميان شـكل شخصي

بـه سـوي خـداي او صورت و بدن اين فرد سالم است و صـورت گـرد و هـاي سـينه او ). 8 :2 شكل(است در مركز تصوير نشسته

ماننـد ابياند و انـدامي لو هايي كه به حالت پرواز باز شدهبزرگ، بالجنبـه هدهنـد نشـان ممكن اسـت دارد كه در بخش مركزي بدن

. باشدزايندگي زن،

) 11 :2شكل (نشسته ) ؟(خداي مرد . 11شخصي قرار دارد كه تشخيص 10 :2در سمت چپ شكل درست

به نظر . دادن آن از جزييات ديگر اشخاص پيرامون او دشوار استكوتـاه سـفيد، شـلوار باالپوش يا كت بارسد يك فرد نشسته مي

در ميان زانوهاي او يـك شمشـير بـا . تاسقرمز و كمربند سفيد دست راسـت اين شخص .اي برجسته قرار داردتيغه كوتاه و دسته

، بـا وي فرد در حال پرواز را نگه داشته در حالي كـه دسـت چـپ .شده، دسته شمشير را نگه داشته استانگشت سبابه باز

) 12 :2شكل ( هدهندهديهزن . 12 و نقاشـي در بخش پـايين ،ترايستاده وكوچك در حالت يك فرد

مركـز در به خداي نشسته اين فرد رو. قرار دارد 11 :2زير شكل

از بين رفتـه اسـت امـا يـك او صورت. دارد) 8 :2 شكل(تصوير رنگي كـه دور سـينه پيچيـده كوتاه قرمز و كمربند سـبز باالپوش

.رنگ استسفيد ين ويجامه زير. است بر تن دارد

) 13 :2شكل (دهنده هديهن ز. 13قـرار گرفتـه اسـت و رو بـه 12 :2اين فرد بالفاصله پشت شكل

جامه بااليي او سفيد و بخش . دارد در مركز تصويرخداي نشسته او در دست خود . قرمز تيره است وي كوتاهيا باالپوش پاييني كت

.قابل حمل باشد يدارد كه ممكن است يك ميز هدايا ايشي

) 14 :2شكل (نشسته ) ؟(خداي مرد . 14 .قـرار دارد اليه راست نقاشيمنتهيو 11 :2سمت راست شكل در

صورت و بدن اين شكل به شدت تخريب شده است اما يك هاله ماننـد . قابـل ديـدن اسـت وي سر دور 8 :2برجسته، مانند شكل

باالپوش يا كـت نشسته، اين شخص يك در حالت ديگر خدايان كه با سـنجاقي بـر شـانه را رنگقرمز يعباي به همراهكوتاه سبز

شـخص بـه شـكل پاهاي. چپ نگه داشته شده است، بر تن داردكه بسيار شبيه ) قوچ؟( هاي يك گوسفند نرضربدري بر روي شاخ

كـوچكتر ءهـا اشـيا زير شـاخ . هستند، قرار دارد 2 :2نمونه شكل -مشكل است اما به نظر مـي ها آنديگري قرار دارند كه شناسايي

يـك ميـز احتماالًيا ظرف دهانه باز سفيد ها، يكي از آنرسد يك . هدايا باشد

)15 :2شكل) (خدا؟(مرد . 15و تخريب شـده اسـت به شدت 14 :2نقاشي در سمت چپ شكل

اگرچـه در گوشـه راسـت . باقي مانده اسـت از آن جزييات اندكيديگـر ) خـدا؟ (بدن يك مرد فوقانيهايي از بازوها و بخش بخش

. شودديده مي

16. c, b, a :خدايان ديگر/اشخاص دو، فرد ديگر بالفاصله در سمت چپ احتماالً و ثار دست كم يكآ

در رنگآثـاري از شـلواري سـفيد وجـود . وجود دارد 15 :2 شكلدهد كـه نشان مي) c16 :2 شكل(سمت چپ نقاشي گوشه پايينِ

.وجود داشته استدر تصوير دست كم يك فرد ديگر

هاي ديگرويژگيو در جـاي ديگـري از نـدارد اي مرتبط با نقاشي وجود هيچ كتيبه

شده و كاريكنده خطوط شمارياما . غار يا صخره نيز بدست نيامداي در برآمدگي سـمت راسـت نقاشـي وجـود نامشخص بر صخره

).7 تصوير(دارد

لي و گرنه ١٤٩


.3شماره شكل مردصورت جزييات . 6تصوير

....هاي روي نماي صخره لبههاي روي نماي صخره لبههاي روي نماي صخره لبههاي روي نماي صخره لبهكاريكاريكاريكاريها و كندهها و كندهها و كندهها و كندهشكافشكافشكافشكاف. . . . 7777تصوير تصوير تصوير تصوير

هايي از نقاشي دوم گزارشبــراي ،گـاه ايــن منطقـه آاي از افــراد جوهــاي گسـترده و پـرس

نقاشـي دومـي در همـان وجودهايي از درستي گزارش تشخيصگفته بودند كـه طـرح با اطمينان كامل نفر چند. ها انجام شدكوه

اما بـه . داردديگري در منطقه خواجه درياب قولبيان وجود ) نقشه( محوطـه از ايـن . باشد داشته وجود اينجا موردي در رسدنظر نمي

به ميان آمده كه غاري بر جبهـه شـمالي اسميبارها از اين بابت اين محـل در . است »جاي نماز«غربي كوه رقتو به سمت شمال

ي بـا غـار و شامل مورد بازديد قرار گرفتبه دقت 1978تابستان . ها بودتيت و استاالگميتگاستاال به همراهكوتاه سقف

ــان ــاره نقاشـــي قولبيـ : اظهارنظرهـــاي ابتـــدايي دربـ

نگاري تيشترشمايل

هنگرُ سفرانت

گذاريتاريخ

كه درباره تاريخ پايان سده سوم تا پايان سده چهارم چند استدالل) Grenet et al., 1980(نخسـت آورده شـده اسـت در چـاپ

ايـن ،هاي جديدعكس با توجه به نخست. ديگر قابل دفاع نيستو كوتـاه باالپوش هاي بخش انتهاييمشخص شد كه چيننكته

در سمت درست و )7 :2شكل (ايستاده كه يفرد بزرگ سفيد رنگ

اسـت كـه سـطح اشـتباهي قرار دارد، چپ خداي نشسته مركزيدوم ). 1 ؛2 ؛7 تصـاوير (شي به وجـود آورده اسـت شده نقاتخريب

كيـداري /ساسـاني ـ كرد تاريخ كوشانيمي تصور اينكه مارشاكن زمـان بوسـيله آبخش شمالي معبـد دلبـرجين كـه ي هانقاشي

اسـت تـر كروگليكووا پيشنهاد شـد، قـديمي .تي .اي آنكاوشگر )Belentskii & Marshak, in Azarpay 1981:50 .( از

اين گذشته امروزه پذيرفته شده است كه واروكان شـاهي كـه در نـه ،نـامبرده شـده اسـت از آن يك متن مانوي پايان سده سـوم

ــاه گرجســـتان ــه شـ ــورزوان، بلكـ ــاه محلـــي گـ اســـتپادشـ)Sundermann, 1986: 283-281 .(ِبا اين حال هنوز داليل

اي انتساب نقاشي به اوايل دوره ساسانيمحكمي بر شناسانهسبكمـيالدي پـنجم يا اوايل سده مسده چهار ،تردقيق اندكيشايد و

كوتاه، ثابـت و هاللـي شـكلي كـه از پشـت نوارهاي. وجود دارد 1؛ تصاوير 8 :2شكل (مده است آهاي فرد نشسته اصلي باال شانه

آورندگان كـه رخ برخي از هديهنيم. اين دوره هستند شاخص) 3و خوب حفـظ شـده ) 6 تصوير(در سمت چپ نقاشي 3 :2در شكل

كـه بـا هـايي و گونه است، با بيني مستقيم، چشمان بسيار بزرگـ يـادآور برخـي ،ته شـده اسـت ـيار برجسـ ـبسـ ،رهـرنگ قرمز تي

& Rapoport) (كورسميا( قلعه هاي كاخ سلطنتي توپراقنقاشي

Nerazik, 1984 را بنگريد، مردي جوان با 47، به ويژه شكل :Azarpay, 1981 كمان و تيردان، كه به صورت رنگي نيز در

pl. 2 در قلعـه احتمـاالً هاي تـوپراق نقاشي. هستند) بازچاپ شد . نداهبوسيله هنرمندان خراساني و بلخي اجرا شد 4ـ 3 هايسده

موضوع كوچكتري از يك تصويربه همراه ،آورنده و ايستادهمرد هديه پنج

گوشه تمام ،نشانه رفته است را حال جهيدن شكارچي كه بزي دربـا نقاشـي ستنيمه را .انداشغال كردهرا چپ صحنهبااليِ سمت

كـه زنـي آورنـدگان خداي نشسته به همـراه هديـه سهدست كم امـا تعـداد . در پايين اشغال شده اسـت ،اندكوچكتر از اندازه واقعي

نـامعلوم ،افراد در اين بخش از صحنه به دليل آسيب بسيار زيـاد رخ و بر تخت نشسته كه در ميـان افـراد نمايش خداي تمام .است

، تنها در نقاشي غار است هاي گوناگون قرار گرفتهايستاده با اندازههاي شمالي هنـدوكش، در دامنه »دختر نوشيروان«به نام ديگري

كلي تفسير به اين ترتيب .Grenet, 1995(3(ترسيم شده است ,Grenet(ه شـد ئار نخست ما اراـان در انتشـي قولبيكه از نقاش

et al., 1980 (در حالـت با مقامـاتي پادشاهي نشسته بر تخت . بايد اصالح شود ـ باشد گور سلطنتياين غار شايد يك ـ ايستاده

١٥٠شواهدي جديد از نقاشي ساساني در قولبيان، استان فارياب افغانستان


مانند نمونه ، واقع در كوهستانر يك محوطه مقدس اين غار بيشت، 7 :2شـكل (دهنـده نخسـت روي سر هديه .دختر نوشيروان است

نـوع شـاهان از بقايـاي پوشـش سـر ) پوشاك سفيد بابزرگ فردبا يك كوريمبـوس بيضـوي كـه حاشـيه كه وجود دارد ساساني

قابل شناسايي است ،بااليي را پوشانده و نوارهاي مواجي در پشتت تاج از بين رفته است اما اين شخصي نقشاگرچه ). 2 :2شكل (

محلـي ييفرمـانروا كوشاني ياـ ساساني يبه احتمال بسيار شاه .هاي سلطنتي اين سلسله را تقليد كرده استاست كه نشانه

يعنـي ) 3 تصـوير ؛ 3 :2شـكل (جلـوي او در خداي نشسـته نگي با چهـار ي دارد كه بر روي ُتاپايهموضوع اصلي صحنه، چهار

طور كـه در انتشـار شي در دست او همان. ماهي قرار گرفته استگونـه كـه نخست پيشنهاد داده بوديم، نيـزه نيسـت بلكـه همـان

سر اين پيكان . است بلندمارشاك تشخيص داد، بيشتر يك پيكان كه با يك هالل كاربردي و يك نوار تزيين شده، قاب بـااليي را

اسـت و دست چپ خدا بـا انگشـت اشـاره بـاال آمـده . پوشاندميين رفتـه اسـت، لمـس ـب كاني را كه امروزه ازـرهاي پيپ احتماالً

اين موضوع با اسـتوداني از منطقـه شـهر سـبز در سـغد . كندمياين استودان تصوير خـدايي را نمـايش . جنوبي قابل مقايسه است

خـود دارد و مسـلح شـده هدهد كه مانند الهه نانا كنار خود كالمي ).Grenet, 1992:47-48, pl. VIII, fig. 12(است

پيكان منجر به شناسايي اين خدا به عنوان تيشتريه، ُتنگ وايـن تنـگ نمـادي از دريـاي . اسـت خداي ايراني سـتاره تيشـتر

ايـن پيكـان . كندن باران را جمع ميآاست كه تيشتر از وئوركشهدر سرودهاي اوسـتا بـا ،قياسكند كه مينكته را به ذهن متبادر

زدن تيشتر و لـرزش پيكـان چشمك ميانيان شده است، تيشتر ب، 8يشـت ( يادآور ارخشه اسـت اينجا ، دراندارشده توسط كمپرتاب

ارتباط اين پيكان همچنين با تير، خـداي سـياره عطـارد ). 37 :6هم ،»پيكان«تير /اژه فارسي ميانه تيگردرست است نامي كه با و

,Panaino(شـود شناسي اصيل يا عام مرتبط مـي بواسطه ريشه

1995: ii: 47-59, 63-64 n. 17, 68 n. 32, 70-78.( تيرو تيشتريه از دوران هخامنشي بسيار با هم مرتبط بودند كه منجر

هاي رسد نامدر واقع به نظر مي. به چند اشتباه بين اين دو خدا شددر اوايل قرون وسطاي آسياي مركـزي بـه )تيشتريه(تير و تيش

ي روي اسـتودان خـدا ). Ibid: 68-70(رفتند جاي هم بكار مي . 4بازشناخت) تير(توان به عنوان تيش شهر سبز را نيز مي

سير را كنار پيكان نشان اي به رنگ سبزاين نقاشي محدودهي باشـد ئمحدوده بخشي از ش رسد اينچون به نظر نمي. دهدمي

بـه احتمـال ) 7 :2 شـكل (دهنده نخست در دسـت دارد ديهكه ه

امـا ايـن نشـان . مانند مرتبط با خدا اسـت نشان ستاره زياد بسيار آمده و به رنـگ باشد كه در يشت يستاره تيشترهمان تواندنمي

رسـد كـه در نقاشي قولبيان به نظـر مـي . است) aurusa(سفيد فراوانـي در رنگ سبز جايگزين آبي سـيري شـده اسـت كـه بـه

ن قابـل دسـترس سنگ الجورد بدخشا جايي كه ظاهراً ،دلبرجان تجربـي رو من قصـد دارم بـه طـور از اين. 5بود، بكار رفته استدهـم كـه تشـخيص را ) آبي سـير و نيز(سير محدوده رنگ سبز

عطـارد در سيسـتم تطـابق . بيشتر به سياره عطارد منسوب استتوسط هرودت در توصيفش از ه نخستك ،هاها و رنگميان سياره

نيـز ديوار هگمتانه مطرح شد و در شعر هفت پيكـر نظـامي هفت . 6بي سير مرتبط استآقابل تشخيص است، با رنگ

دسـته ) 11 :2 شـكل (دومين خداي مرد نشسته بـر تخـت چهارپايه او ممكن است سرنخي در . شمشيري را نگه داشته است

ورد امـا آشناسايي شخصيت او در ارتباط با ديگر خـدايان فـراهم مشخص اگرچه اين ارتباط كامالً. شكار نيستآجزييات اين نقش

رسد دست راسـت او فـرد كوچـك در حـال به نظر مي اما نيست،باال نگـه داشـته كارا زن است دررا كه آش) 10 :2شكل (پروازي

يا درون شكم اين شخص مربـوط بـه شكل رو نشان لوبيا. استبدن اوست چون اين نشان با رنگ قرمـز طراحـي و بـا صـورتي

اين نقش آشكارا عملكرد توالد و تناسل را . ميزي شده استآرنگ. 7)؟نافبند رحم ؟ جنين ؟(سخت است آن دارد اما شناخت دقيق

فرشته نگهبـان (تواند نمادي، از فرَوشي ال پرواز ميشخص در حبـراي او كـه باشـد ايبچـه بـانوان زاينـده ) شـده آفريدهشزن پي

در سـمت كـه ) 9 :2 شـكل ( يدارزن حجـاب . كننـد ستايش ميبه حالت احترام بـا دسـت راسـت و جـامي در راست نقش تيشترِ

خـدا رو به سـوي ترسيم شده، نشستهبه صورت ،دست چپ خودآورنـدگان زن، يعنـي شـهبانو رييس گـروه هديـه او احتماالً. داردامـا بـه حالـت اسـت مانند خدايان نشسـته اگرچه او ظاهراً. استدر حال دعا و تقديم پيشكشي رخ نمايش داده نشده و آشكاراتمام

پاييني در بخشكه آورندگان زن، در ميان ديگر هديه. به خداستــه ســوي او ــددر حــاصــحنه ب ، 13 :2و 12 :2 شــكل( ل حركتن

فردي يـك آتشـدان قابـل ) بالفاصله سمت راست تيشتر نشسته-نگـاه ماننـد ،هـايي دو سـويه متـداول حمل با نوارها يا برآمدگي

، ها نيز ترسيم شـده ش ساساني همانگونه كه در سكهآتدارندگان اليـه خداي برتخت نشسـته سـوم كـه در منتهـي . بلند كرده است

) 14 :2شكل (نقاشي نمايان است و در بخش باالي سمت راستسر قوچي قـرار بر پاهاي وي. يك شمشير در دست دارد احتماالً

بـودن، خـداي ) فر :در زبان بلخي(تواند نشانه خووره دارد كه مي

لي و گرنه ١٥١


كسي كه در سنت ادبي ساساني بـا قـوچ .بخت و افتخار، او باشدجسم جانوري بهرام ت هفتاگرچه قوچ يكي از . 8وحشي پيوند دارد

. استروي هم رفته نقاشي قولبيان دو گروه از پرستندگان را نشان

شاه و همراهانش در سمت چپ و همسرانشان در سـمت : دهدميـ ) تير(مردان، تيس . راست تش ـت در شـكار پرسـ ـرا براي موفقي

گونه كه بوسيله شكل شكارچي بز در سـمت چـپ همان، كنندميبـه ) 36، 8يشـت (هايش تيشتر در سرود. استنمايش داده شده

:شودكننده جانوران كوهي بسيار، خوانده ميعنوان فراهم ستاييمتشتر ستاره رايومند فرهمند را مي«

كسي كه]... [

برندو جانوران وحشي كه در كوهساران به سر مي نوردو درندگان بيابان انتظار برخاستن او كشند

»از براي مملكت سال خوش يا بد آوردكسي كه از طلوع خويش زن براي اينكه صاحب فرزند شود در حال عبـادت خـدايان

يكـي از ايـن خـدايان . است) نيز خداي تيسبراي احتماالً(ديگر . خورره است تر احتماالًكوچك

برجسته فرير و نقاشي قولبياننقشاز اطالعـات جديـد در هر بحثي كـه دربـاره رسد بعيد به نظر مي

گريـز كوتـاهي بـه مشـكل بـزرگ ،شودنقاشي قولبيان انجام ميمن در بازديد نخستم از اين ناحيـه بحـث . برجسته فرير نزدنقش

برجسته در اين نقش كه گزراش فرير درباره) Lee, 1982(كردم بايد بر اسـاس ايـن واقعيـت يبه طور جد پلهاي جنوب سركوه

ناسايي شـده بـود و از دور شكل گرفته باشد كه نقاشي قولبيان شر حال مجازات كردن پيش از نشسته بر تخت د يشاه«به راحتي

به تازگي ). Ferrier, 1857: 229( قابل تشخيص بود »دادگاهمد كه مربـوط بـه آاي در اداره ثبت هند به دست نشدهآثار منتشر

پـيش رسد شـبهه چند سال پس از بازديد فرير است و به نظر ميرا مطـرح است ادعاي او كه از اين ناحيه بازديد كرده هآمده دربار

). Lee, 1996: 206-207(كند ميبا موضوع آشكار نقاشـي برخي از اجزاي توصيف فرير قطعاً

حتي امـروزه مـردم . به ويژه اگر از دور ديده شود ؛همخواني داردي نشسـته بـر اورنـگ در حـال شـاه «محلي معتقدند كه صحنه

خـداي پـاي زيـر ي كـه دهد، زنان كـوچك ميرا نشان »مجازاتيران در انتظـار اعـدام تفسـير ـبرده يا اسـ ،را قرار داردند تهـنشس

با اين حال جدا از ترديدي كه دربـاره اطالعـات بدسـت . كنندميدربـاره سـفر و در هـرات 1860در سال پلي . تي .ال توسطآمده

ديگر ما را از له أچندين مس) جاهمان(وجود دارد فرير به تركستان فرير . داردمي نقاشي قولبيان باز نيزبرجسته فرير و شناسايي نقش

برجسته در بلندي كنار كوه قرار داشـت و بـا كند كه نقشادعا مي. اسـت نبه صـورت كامـل قابـل ديـد چنين موقعيتي از كف دره

تـوده صـخره «برجسـته در كه نقـش نويسدمياو كه اين ضمن). Ferrier, 1857: 229(كنده شده بود »به خورشيد بزرگي رو

اي كنده شـده يك سطح صخره يا درون نقاشي قولبيان نه بيروني شده و ـل نقاشگروي ر برـبلكه اين اث. اب استـتآفو نه رو به

دره پنهـان شـده يكنـار ارتفاعـات آمدگي غار ژرفي در در پيشـ مگر اينكه فرير توسـط راهنما . است ديـدن ش بـه غـار بـراي ناي

-نقاشي برده شده باشد، او هرگز تنها بـا مشـاهده از پـايين نمـي

پـل چـون راهنماهـاي او اهـل سـر . دانست نقاشي آنجا قرار دارددربـاره وجـود يـك نقاشـي در چنـين ناحيـه بودند، بعيـد اسـت

از كــامالً محوطــه از طرفـي . اطــالع داشـته باشــند ايدورافتـاده دور است يعني جايي كه به نظر هاي اصلي سرپل به خوال،مسير

حتي گفته شده كه او از يك . رسد فرير در حال سفر بوده استمياز ميان فالت گورزوان سفر كرده اسـت، ،ترعادي و كوتاه غير راه

بسيار بعيد است ) Lee, 1982(گونه كه پيشتر بحث كردم همان . كه او از طريق اين دره منحصر به فرد سفر كرده باشد

برجسته فرير و نقاشي رسد كه نقشبه نظر مي بعيد بنابرايناگرچه بـا وجـود ايـن نقاشـي مهـم در ايـن . قولبيان يكي باشند

و نيز دختر نوشيروان در مكاني مشابه و دورتر افتادهكوهستان دورو حتي يـك هاي ديگرد كه نقاشيدر شرق، اين امكان وجود دار

كـه بايـد بـه دقـت باشد اشته وجود د هابرجسته در اين كوهنقشتـا كـه كته ضروري استنيادآوري اين . مورد بررسي قرار گيرند

بـار توسـط كه نقاشي قولبيان براي نخسـتين 1978سال پيش ازو بـود هانجام نشداين امر ،يك پژوهشگر غربي ثبت و ضبط شد

ـ و نآاز تنها پس يـك بازديـد انديشـمندانه صـورت هواسـط هب . پذيرفت

سپاسگزاريياي جنـوبي ـسـ آان بدون كمك مـالي جامعـه مطالعـات ـت قولبيأاعزام هي

و اين تشكري است از شوراي انجمن كـه بـه طـور پيوسـته پذير نبودامكانتـرين مواقـع ها و انتشارات مـرا دربـاره افغانسـتان حتـي در سـخت پژوهش

افغانسـتان از دكتر نانسي دوپري از حفاظت ميراث فرهنگي . پشتيباني كردند)SPACH ( پروازهاي ما بـه شـمال افغانسـتان، از انجام به خاطر كمك در

براي ايشانمروين پترسن كارمند محلي پروژه بنياد نجات كودكان و كاركنان

١٥٢شواهدي جديد از نقاشي ساساني در قولبيان، استان فارياب افغانستان


و تسهيالت ديگر، از تيم و كارن ميندلينگ از امكانات آسايشفراهم آوردن ـ ـاي دن اوبـريف، از آقـمارستان نور در مزار شـبي ت كمـك أن كـاين از هي

ي كه به من براي باال رفتن از كـوه و اسـتفاده از طنـاب راهنمـايي لالملبينگروه با و از عمليات زميني آلمان كه اجازه سفر به ميمنه همراه ندابتدايي داد

.كنمدادند، سپاسگزاري مي به ما نقل را و حملرواديد الزم را مقامات كنسولگري جمهوري اسالمي افغانستان مهربانانه

وزير امور خارجه آن زمان جنبش ملي ،براي من فراهم آوردند، مالك پهلوانبـدون افغانستان و والي واليت فارياب همه امكانات را بـراي تضـمين سـفر

ديگر غفور، وولس والي گورزوان و وكيل. به گورزوان فراهم آورد من مشكلايـن در بـراي مـا الزم هـاي يها و راهنمايجابجاييكه ،مقامات اين منطقه

نبي، از منطقه نظامي قولبيان، وسايل فراهم آوردند و فرمانده غالمرا منطقهيـد مرهون مج من عميقاً. راحتي و نگهباناني براي سفر به غار را فراهم آورد

كسي كه دوباره مـرا ؛هستم 1978در سال ام باي از قولبيان، راهنماي اصلياشي قرار داشت راهنمايي كرد و همه كسـاني كـه مـرا به غار و جايي كه نق

همچنين مهندس .ا در قولبيان به يادماندني كردندهمراهي كردند و اقامت مر شي براي من آورد و مرا بـه بازگشـت اخباري از نقا 1996يعقوب كه در بهار

سياي غربي آاز بخش باستان »آن سيرايت«از من سپاس ويژه. تشويق كردتحليل نقاشي بسيار كمك كرد و سـاعات و يهزكه در تج است بريتانياموزه

هاي مـن وقـت هاي اصلي و يادداشتبسياري با دقت براي بازسازي عكسبرآمد پاياني كار او طراحي دقيق و بسيار خوبي است كـه همـراه . صرف كرد

موزه بريتانيا همچنين از جان سيمپسون و مايكل ويليس از . اين مقاله هستايـان، بـه عنـوان سپاسـگزاري در پ. كنمسپاسگزاري مي يشانهابراي كمك

كـه در زمـان بسـيار انـدك دانممي هگرن ستمرهون فرانخود را ، من پايانينوشتن چند نكته مقدماتي درباره تاريخ و موضوع نقاشي را متقبل شد و سپس

.تكرار كرد ،ا در نخستين انتشار نقاشيخود رهمكاري مقاله نوشتن طيدر

:هانوشتپي :اي است ازاين مقاله ترجمه. 1

Lee, L. J. & F. Grenet, 1998. "New Light on the

Sasanid Paintingat Gulbiyan, Faryab Provinve,

Afghanistan", South Asian Studies 14: 75-85.

مندش خواهم از بوريس مارشاك از موزه ارميتاژ به خاطر نظرات ارزشـ مي. 2 .درباره نقاشي سپاسگزاري كنم

مارشاك كه با برخي نكات تفسير من درباره نقاشي نوشيروان مخالف .ب. 3داليل خوبي بـراي ) راسپوپووا .سالتر و و -كليمبورگ .ينده با دآمقاله (است .كنده ميئارا هفتميا اوايل سده ششمن به اواخر سده آاري ذگتاريخ

,Grenet(من براي شناسايي او بعنوان وهرام بود اگرچه پيشنهاد نخست . 4

متقاعد شده مارشاك واسطه تعيين هويت جديد و پيشنهاداما اكنون ب) 1995 Le mythe de"(ماده شدن اسـت آما در حال دوشدم و مقاله مشترك هر

Nana dans I' art de la Sogdiane", Arts Asiatiques 53,

تاريخ بودند و كاريكندهو كه داراي نقاشي ديگري قطعاتمارشاك ). 1998كه وردآ داد به دسترا نشان مي) 14-12هاي سده(كاراخوتو از دوره تانگوت

هايي ازجمله عطارد آنها سياره. شودنها در موزه آرميتاژ نگهداري ميآبرخي از نگـاري خر از شمايلأآشكارا يك نشان مت و ؛دهندبا كمان و تير را نشان مي

. ايراني است

سرپرسـت آزمايشـگاه (گري كه توسط پروفسـور كوسـوالپوف حل دي راه. 5گاهي در طول زمان به سبز آزوريت دانهرنگ .پيشنهاد شد) علمي در ارميتاژد، ناگر قابل اجـرا باشـ ،ترـبيش العاتـمط رو تنها از اين. شودسير تبديل مي

.گو باشندپاسختواند مي

هاي ديوار چهارم كه طبق نظـام گويد كه كنگرهمي 98-99 .1 هرودوت، .6رنـگ عطـارد ،پيكـر در هفت. رنگ هستندبيآكلداني با عطارد مرتبط است،

سـنت . كبـود اسـت ) است نام برده شده به صراحتها كه مانند ديگر سياره(هـاي ميترايـي وجـود دارد فلـزي از افسـانه »نردبان سلسوس«مشابهي در

)Origen, Contra Celsum, VI. 21-22 ( ن عطـارد بـا آهـن آكه درحران شايد ارتباط بين سنت كهن كلداني صابئين مذهب كيهاني. مرتبط است

نت علمـي ـنت بـا سـ ـاين سـ ). Vesel, 1995(خص كند ـو نظامي را مشهلني مشابه است كه بيشتر برحسب بررسي فيزيكي به عطارد ـ رودانيميان

.دهدرنگ قرمز مي

:دهند نگاه كنيد بهبراي مهرهاي جادويي ساساني كه رحم را نشان مي. 7

Gyselen, 1995: 48-49. 24-11. 4كارنامه اردشير بابكان . 8

كتابنامه- Azarpay, G. 1981. Sogdian Painting. The Pictorial Epic in

Oriental Art.Berkeley, Los Angeles, London.

-Ferrier, J.-P 1857.Caravan Journeys and Wanderings in

Persia, Afghanistan, Turkistan and Baloochistan.J.Murray, London

-Grenet, F. J. Lee, and R. Pinder-Wilson 1980.Les monuments

anciens du Gorzivan (Afghanistan du Nord-Ouest) StudiaIranica 9: 69-98.

-Grenet, F. 1984. Les Pratiquesfunerairesdans I asie central sedentaire, de la conquetegrecquea I islamisation.CNRS, Paris. -Grenet, F. 1992. Note additinnellesur les panneaux mythologiques du palais de Kujruk-tobe (Keder). Studia Iranica21: 46-48. -Grenet, F. 1995. Mithra et les planets dans 1 Hindukush central:essai d interpretation de la peinture de Dokhtar-I Noshirvan. In: Aw carrefour des religious. Melangesojfertsa Philippe Giganoux, 7:(ed) Res Orientales R.Gyselen 105-119.

-Gyselen, R. 1995. Sceauxmagiques en Iran sassanides.StudiaIranica Cahier 17, Paris.

-Lee, J.L.I982. Ferrier's journey from Sar-i Pul to Daulatyar.East and West, 32: 99-120.

-Lee, J.L. 1996. The 'Ancient Supremacy':

Bukhara,Afghanistan and the Battle for Balkh, 1731-1901. E.J.Brill, Leiden.

-Panainao, A., Tistrya, 1990 part I: The Avestan hymn to Sirius;

part II, 1995: The Avestan myth of the star Sirius. Series Orientale Roma LXVIII: 1-2, Roma.

-Rapoport, Ju.A. and E.E.(eds.)Nerazik, 1984. Toprak-kala:dvorec. Moskva.

-Sundermann,W. 1986.Studien zur kirchengeschichtlichen Literatur der iranischen Manicher II. Altorientalische

Forschungen 13: 239-317.

-Vesel, Z 1995. Reminiscences de la magieastraledans le Haft Peykar de Nezami.StudiaIranica24: 7-18.

CONTENTS

Articles:

- Resuming Paleolithic Research in Khorramabad Valley: Test Excavaitons at Gilvaran, Kaldar and Ghamari Caves and Gar Arjeneh Rock shelter Behrouz Bazgir…………………………………………………………......……........................................………...

1

- Bisotun and Nearby areas in the Neolithic and Chalcolithic periods Sirvan Mohammadi Qasrian… .......................................................... ..........................................................….

34

- Archaeology, Property, and Prehistory T. Earle, Persian Translate by: Kamyar Abdi………………..…………………………….…………….….………

47

- Typological Classification of Archaeological Findings of Chalcolithic Period of Rey Plain Based on Systematic Survey of Chakhmaq Tepe Rohollah Yousefi Zoshk & Hamed Yousefian……………………………………….…………………….…………

67

- Khadijeh Mordeh; a Settlement from Chalcolithic Period in Southeastern parts of the Central Iranian Plateau Gholam Shirzadeh, Ghafoor Kaka & Monireh Mohammadi……..……...…...………............................………

81

- The Elite Early Bronze Age Graves at Gilvaran Khoram Abad Ahmad Parviz & Porya Khadish………….………………………………………………..……………………….…

93

- The Frataraka Coins of Persis: Bridging the Gap between Achaemanid and Sasanian Persia V. S. Curtis, Persian Translate by: Mostafa Dehpahlavan ……….……………………………...………..………

114

- The Restoration of Ecbatana Rampart and Fortification Based on a Qajarid Map Ali Hozhabri……………………………………..…………………………………………..…………….…..……...…

129

- New Light on the Sasanid Paintingat Gulbiyan, Faryab Provinve, Afghanistan L. J. Lee & F. Grenet, Persian Translate by: Morteza Bahrami Nahadfar & Yadollah Heydari Babakamal

143

- A Sassanid Period Wine Making Installation at Taq-e Bostan Mehdi Rahbar………………………………….………………………....………………..……………...….…….……

153

- Archaeology and the History of Early Islam: The First Seventy Years J. Jones, Persian Translate by: Hosein Sabri ……………………………….………...……………..……………

162

- Architectural analysis for triple defensive buildings of Isfahan city in Islamic Period Sara Saghaee & Saeed Amirhajloo………………………..………….…………………...…....…….………………

176

Short Report:

- Report of Discovery of Middle Paleolithic Site of Balagholi in Zagros high altitude, in Chahar Mahal and Bakhtiary Province Mohsen Heidary & Mahdi Mortazavi…………….…………………...………………………………….……..……

192

- Is the plaster Object Unearthed in Cham-e Nemesht Evidence for a Sassanid Fire Temple? Sajjad Alibaigi…………………………………….…………………………………………………….……………….. 158

- Book Review: Archaeological Landscapes of The Near East ………………………………….…….…...… 203

- Book Review: The Ethics of Archaeology ………………………..………………………………….…………. 207

- English Summaries of Persian Articles ……………………………………………….…….….……………….. i

Modares Archeological Research

Semiannual Journal of Archaeology, Art

History and Interdisciplinary Studies

Journal of Scientific Union of Archeology

University of Tarbiat Modares (TMU)

Vol. 4, No. 8, 2013

In the Name of God

License Holder: Scientific Union of Archaeology, Tarbiat Modares University (TMU) Director-in-Charge & Editor-in-Chief: Shokouh Khosravi. Assistant Director: Sajjad Alibaigi. Adviser Board: Sajjad Alibaigi, Saeed Amirhajloo, Meisam Nikzad, Mousa Sabzi Do’abi, Sara Saghaee. Advisors of this volume: Dr. Alireza Hojhabri Nobari, Dr. Farhang Khademi Nadooshan, Dr. Seyyed Mehdi Mousavi Kohpar, Dr. Javad Neyestani, Dr. Hamed Vahdati Nasab. Literary Editor: Sajjad Alibaigi. Cooperators of this volume: M. Aliee, Dr. H. Darabi, N. Eskandari, P. Khadish, Dr. L. Makvandi, Dr. Y. Mohammadifar, K. Qarcheh, Dr. A. Taqavi. Logo Designer: Nariman Ja'fari. Cover Designer of this volume: Zahra Amirhajloo. Layout: Sajjad Alibaigi & Sara Saghaee. Printed by: Modiran. Address: Scientific Union of Archaeology, Faculty of Humanities, University of Tarbiat Modares (TMU), Chamran Highway with Al-Ahmad Crossroades, Tehran, Iran. Email: [email protected]

9.Bahrami & Heidari 1391

Documents

Transcript of 9.Bahrami & Heidari 1391