บทท 6 การประเมนภาวะโภชนาการ (Nutritional assessment)
รายวชา : 4072801 โภชนศาสตรสาธารณสข (Public Health Nutrition)
ผสอน: อาจารยธนชพร มลกะบตร
1
เนอหาประจ าบท
1. แนวคดหลกการการประเมนภาวะโภชนาการ
2. การประเมนภาวะโภชนาการดวยการวดสวนตางๆ ของรางกาย
3. การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม
4. การประเมนภาวะโภชนาการทางคลนก
5. การประเมนภาวะโภชนาการจากการบรโภคอาหาร
2
1.1 ภาวะโภชนาการ
ภาวะโภชนาการ (Nutrition status) หมายถง ภาวะสขภาพทเปนผลจากการบรโภคอาหาร และการใชประโยชนของสารอาหารในรางกาย ซงภาวะโภชนาการถอเปนหนงในดชนทบงชถงภาวะสขภาพของบคคล กลมบคคล หรอชมชน โดยภาวะโภชนาการจ าแนกออกเปน 2 ประเภทหลก คอ
1.1 ภาวะโภชนาการปกต (Adequate dietary)
1.2 ภาวะทพโภชนาการ (Malnutrition)
4
1. แนวคดหลกการการประเมนภาวะโภชนาการ
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2552
หมายเหต การบรโภคอาหารเหมาะสม (Adequate dietary intake) หมายถง การบรโภคอาหารทมสารอาหารครบทงชนดและปรมาณทเพยงพอตอความตองการของรางกาย และมสดสวนของสารอาหารแตละชนดทสมดล
5
1) ภาวะโภชนาการปกต (Adequate dietary) หมายถง ภาวะสขภาพปกต อนเปนผลมาจากการบรโภคอาหารทเหมาะสม (Adequate dietary intake) และรางกายใชประโยชนสารอาหาร (Food utilization in the body) ไดเปนปกต
2) ภาวะทพโภชนาการ (Malnutrition) หมายถง ภาวะเสอมของสขภาพ อนเปนผลมาจากรางกายไดรบสารอาหารไมเหมาะสม (Inadequate dietary intake) และ/หรอรางกายใชประโยชนสารอาหารมความบกพรอง
1. แนวคดหลกการการประเมนภาวะโภชนาการ (ตอ)
1.1 ภาวะโภชนาการ
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2552
1.2 การประเมนภาวะโภชนาการ
การประเมนภาวะโภชนาการ (Nutritional assessment) หมายถง กระบวนการทใชเพอระบภาวะโภชนาการของบคคลหรอประชากร
โดยอาศยขอมลทางการวดสดสวนตางๆ ของรางกาย , ขอมลทางหองปฏบตการ, ขอมลจากการตรวจรางกาย , และ/หรอขอมลจากการประเมนอาหารบรโภค
ซงขอมลดงกลาวจะน ามาเทยบกบคามาตรฐาน หรอเกณฑอางองทางโภชนาการและทางสาธารณสขทเกยวของ
เพอระบหรอวนจฉยปญหาโภชนาการและสขภาพทเกยวของกบภาวะโภชนาการในระดบบคคล กลมบคคล หรอชมชน
6
1. แนวคดหลกการการประเมนภาวะโภชนาการ (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2552
1.3 ความส าคญของการประเมนภาวะโภชนาการ 1. บงชระดบของภาวะโภชนาการของบคคลหรอประชากรในปจจบน
2. คนหาปจจยทางดานอาหารหรอพฤตกรรมสขภาพตางๆ ทเชอมโยงกบภาวะโภชนาการและภาวะสขภาพ
3. คาดการณแนวโนมของปญหาทางดานอาหารโภชนาการ และปญหาสขภาพทเกยวของกบโภชนาการทอาจเกดขนในอนาคต
7
1. แนวคดหลกการการประเมนภาวะโภชนาการ (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2552
1.4 ประโยชนของการประเมนภาวะโภชนาการ
1. วนจฉยปญหาโภชนาการทเกดขนในชมชน ท าใหทราบถงปญหา ขนาดและความรนแรงของปญหา ขอบเขตและการกระจายของภาวะสขภาพหรอโรคทเกยวของกบโภชนาการ ประชากรกลมเสยงหรอทประสบปญหา เปนตน
2. คนหาสาเหตของปญหาโภชนาการทเกดขน เพอใชในการวางแผน และด าเนนการแกไขปญหา
3. ตดตามเฝาระวงประเมนความกาวหนา และความส าเรจของโครงการตางๆ
4. เปนขอมลพนฐานในการจดการโครงการ การรณรงค หรอก าหนดนโยบายดานอาหารและโภชนาการ
8
1. แนวคดหลกการการประเมนภาวะโภชนาการ (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2552
1.5 วธการประเมนภาวะโภชนาการ
• การประเมนภาวะโภชนาการ แบงได 2 วธการหลกคอ
9
1. การประเมนภาวะโภชนาการทางตรง (Direct methods of nutritional assessment)
1.1) การประเมนสวนตางๆ ของรางกาย (Anthropometric assessment) 1.2) การประเมนทางดานชวเคม (Biochemical assessment) 1.3) การประเมนทางคลนก (Clinical assessment) 1.4) การประเมนอาหารบรโภค (Dietary assessment)
1. แนวคดหลกการการประเมนภาวะโภชนาการ (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
10
2. การประเมนภาวะโภชนาการทางออม (Indirect methods of nutritional assessment)
2.1) การประเมนปจจยทางนเวศวทยา (Assessment of ecological factors) ไดแก ขอมลทางเศรษฐกจสงคมและประชากร การคมนาคม องคประกอบของครอบครว ระบบบรการสขภาพ สภาพภมประเทศและภมอากาศ แหลงอาหาร ราคาอาหาร อปกรณในการเตรยมอาหาร และการกกเกบอาหาร สดสวนของรายจายส าหรบอาหารบางชนด แหลงน า และสขาภบาลของครวเรอน
2.2) การประเมนสถตชพ (Assessment of health statistics) อตราตายตามอาย (Age specific mortality rate) สาเหตการเจบปวยและตาย (Cause specific morbidity and mortality) อตราเดกแรกเกดน าหนกนอย อบตการณของโรคทเกยวของกบทางดานอาหาร (Nutritional relevant disease)
1.5 วธการประเมนภาวะโภชนาการ
1. แนวคดหลกการการประเมนภาวะโภชนาการ (ตอ)
ประณต ผองแผว, 2539
รปแบบของการประเมนภาวะโภชนาการทเกยวของกบปจจยทางนเวศวทยา
11
Nutritional status
Biological utilization (การใชประโยชนของสารอาหารในรางกาย)
Consumption: quality & quantity (การบรโภคอาหารทมปรมาณและคณภาพ)
Illnesses Frequency Duration
Environment Health system
Education
Income Purchasing power (อ านาจในการซอ)
Expenditure decision (การตดสนใจในการซออาหาร)
Availability (การมอยของอาหาร)
Marketing
Production
1.6 ขนตอนการเปลยนแปลงของภาวะโภชนาการ และวธการประเมนภาวะโภชนาการ
การเปลยนแปลงของภาวะโภชนาการ วธการประเมนภาวะโภชนาการ
1. การไดรบอาหาร / สารอาหารมากหรอนอยเกนไป เปนการเปลยนแปลงขนตนทพบ ซงไม
สงผลถงการเปลยนแปลงใดๆ ของรางกาย ปจจยทสงผล เชน บรโภคนสย (Eating
habits) การเขาถงอาหาร (Food accessibility) การมอยของอาหาร (Food availability)
การประเมนอาหารบรโภค
12
1. แนวคดหลกการการประเมนภาวะโภชนาการ (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
การเปลยนแปลงของภาวะโภชนาการ วธการประเมนภาวะโภชนาการ
2. ระดบสารอาหารทสะสมในเนอเยอลดลง การประเมนทางชวเคม
3. ระดบสารอาหารในของเหลวของรางกายลดลง การประเมนทางชวเคม
4. การท าหนาทในระดบเนอเยอของรางกายลดลง การไดรบอาหาร /สารอาหารมากหรอนอยเกนไป
สงผลใหเกดการเปลยนแปลงทางสรระรางกาย เชน น าหนกตวเพมขน
การสะสมของไขมนในสวนตางๆ ของรางกาย การลดลงของกลามเนอแขนและขา เปนตน
การประเมนสดสวนตางๆ ของรางกาย
13
1.6 ขนตอนการเปลยนแปลงของภาวะโภชนาการ และวธการประเมนภาวะโภชนาการ
1. แนวคดหลกการการประเมนภาวะโภชนาการ (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
การเปลยนแปลงของภาวะโภชนาการ วธการประเมนภาวะโภชนาการ
5. การเปลยนแปลงการท าหนาทของรางกาย ในกรณปญหาโภชนาการยงไมไดรบการ
แกไข การเปลยนแปลงพยาธสภาพจะเกดขน รวมถงความสามารถในการท าหนาทของรางกายจะลดลงหรอมความผดปกตเกดขน
ตวอยางเชน เมดเลอดแดงมขนาดเลกจาการขาดธาตเหลก เปนตน
การประเมนทางดานชวเคม
14
1.6 ขนตอนการเปลยนแปลงของภาวะโภชนาการ และวธการประเมนภาวะโภชนาการ
1. แนวคดหลกการการประเมนภาวะโภชนาการ (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
การเปลยนแปลงของภาวะโภชนาการ วธการประเมนภาวะโภชนาการ
6. อาการผดปกตทางคลนก และอาการแสดงทางรางกาย
เปนการเปลยนแปลงขนสดทาย โดยจะมการพฒนาเปนโรคหรอกลมโรค
ยกตวอยางเชน ภาวะตาบอดกลางคน จากการขาดวตามนเอ
การประเมนทางคลนก
15
1.6 ขนตอนการเปลยนแปลงของภาวะโภชนาการ และวธการประเมนภาวะโภชนาการ
1. แนวคดหลกการการประเมนภาวะโภชนาการ (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
2. วธการประเมนภาวะโภชนาการทางการวดสดสวนตางๆ ของรางกาย
การประเมนภาวะโภชนาการ โดยอาศยการวดเปนหลกใหญ ซงเปนวธการทงายและนยมใชกนมากทสดทงในเดกและผใหญ การวดสดสวนของรางกายจะใชประเมนภาวะโภชนาการ ในกรณตอไปนคอ
วดและตดตามการเจรญเตบโตในเดก ตดตามน าหนกทเพมขนในหญงตงครรภ ประเมนอตราทารกแรกคลอดทมน าหนกนอย ตดตามประเมนการเพม/ลดน าหนกในสภาวะตางๆ หรอภาวะทมพยาธ
สภาพ ประเมนการเพม/ลดการสะสมไขมน (body fat) หรอโปรตน (กลามเนอ)
ในประชากรทกกลมอาย
17 มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
ขอดของการวดสดสวนของรางกาย คอ
เปนวธการวดทไมมอนตราย
เครองมอทใชไมแพง และมความงายในการปฏบต
สามารถเคลอนยายเครองมอไปท าไดทกๆท
วดไดรวดเรว ประเมนไดกบคนจ านวนมาก
ไดผลตรงตามวตถประสงค ประชาชนเขาใจงาย
ใหผลเปนตวเลข สามารถแบงระดบได และใหขอมลเพยงพอในการระบภาวะโภชนาการเกน/ขาดสารอาหาร
18
2. วธการประเมนภาวะโภชนาการทางการวดสดสวนตางๆ ของรางกาย (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
การน าวธการวดสดสวนของรางกาย ไปใชประเมนภาวะโภชนาการไดอยางมประสทธภาพ นอกจากปจจยการใชเครองมอทเหมาะสม และวธการวดทถกตอง ยงขนอยกบปจจยส าคญๆ อกหลายประการ เชน
จะตองทราบอายทแนนอน โดยเฉพาะในเดก
การเลอกใชดชนชวดทเหมาะสมกบวตถประสงคของโครงการ
การเลอกใชขอมลอางอง (Reference data) ใหเหมาะสมกบกลมอาย
การเลอกใชเกณฑตดสน (Cut – off point) ทเหมาะสมในการเปรยบเทยบขอมล
19
2. วธการประเมนภาวะโภชนาการทางการวดสดสวนตางๆ ของรางกาย (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
การวดสดสวนของรางกายทใชในการประเมนภาวะทางโภชนาการ ประกอบดวย
1. สวนสง และความยาว (Height and Length)
2. น าหนก (Weight)
3. การวด Body circumference
การวดเสนรอบศรษะ (Head circumference)
วดเสนรอบวงของตนแขน (Mid – upper arm circumference)
วดเสนรอบเอว (Waist circumference)
วดเสนรอบสะโพก (Hip circumference)
4. การวดปรมาณไขมนใตผวหนงบรเวณกลามเนอ Triceps, sub scapular, และ suprailiac
20
2. วธการประเมนภาวะโภชนาการทางการวดสดสวนตางๆ ของรางกาย (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
2.1 สวนสง และความยาว (Height and Length)
• วธการวดสวนสงท าไดงาย แตตองการความระมดระวง
• อปกรณทใชในการวด อาจเปนไมวดหรอเทปทมมาตรฐาน
• อปกรณทใชในการวดสวนสง มดงน
21
Stanley microtoise เทปวดสวนสงโดยเฉพาะใชตดกบผนง
Detecto scale แทงเหลกส าหรบวดสวนสงตดกบเครอง
ชงสปรงชนดยนเลอนขนลงได Stadiometers (board with a scale attached) ไมวดสวนสง
คนทจะวดสวนสง จะตอง • ถอดรองเทาและควรยนบนพนราบ • สนเทาชดกน ใหสนเทาชด ปลายเทา แยกออกเปนรปตวว • เขา 2 ขางใหสมผสพอดไมเกยกน ไมหางกน • ยดตวขนไปขางบนใหเตมท หายใจลกๆ • หลงควรตรงและไมเกรง อยในทาทสบาย • ไหลไมหอ แขนเหยยดตรงขางตว • ศรษะ หลง กน และสนเทา ควรสมผสกบไมวด
23
2.1 สวนสง และความยาว (Height and Length) (ตอ)
คนทจะวดสวนสง จะตอง • ตามองตรงไปขางหนาอยในระดบ Frankfort
plane (เปนระนาบทขนานกบพนมากทสด ระนาบทเกดจากจดอางองใตขอบตาลาง และจดสงสดของรห)
• ในขณะทผถกวดใจเขาเตมท แขมวทอง • เลอนไมทใชในการวดใหกดลงบนยอดศรษะพอด • ผหญงมการมดผม ตดเครองประดบบนศรษะตอง
ถอดออกกอน • อานคาทนท ใหวดซ า 3 ครง คาทไดควรตางกนไม
เกน 2 มลลเมตร แลวหาคาเฉลย
26
Frankfort plane
2.1 สวนสง และความยาว (Height and Length) (ตอ)
27
ใชมอขางหนงจบคาง ขยบในขณะทตาผวดกบตาผทถกวดประสานกนในแนวระนาบเดยวกน จบคางผถกวดขยบใหขอบตาลางลากขนานกบพนไปสขอบบนของกระดกออนดานหนาทปดรห
ขอควรระวง
• ในการวดสวนสง ตองมไมฉากสาหรบวางทาบทศรษะ เพออานคาสวนสง หากใชไมบรรทดหรอสมด หรอกระดาษแขง มาทาบทศรษะเดก จะท าใหการอานคาไมถกตอง
• ทงนไมฉากตรงสวนทสมผสกบศรษะนน ตองมขนาดกวางพอสมควร ประมาณ 5 เซนตเมตร เพอใหทาบบนศรษะสวนทนนทสด แตถาเลกไปอาจไมตรงสวนทนนทสดของศรษะ 29
เดกและทารกทไมสามารถยนได จะตองใชวธวดความยาวในทานอน (Recumbent length) แทนทายน
ในการรายงานผลควรบนทกวาใชวธใดในการวดสวนสง เพราะคาความแตกตางของสวนสงในการวดทายนและทานอนในเดกจะแตกตางกนประมาณ 1 – 2 ซม.
30
2.1 สวนสง และความยาว (Height and Length) (ตอ)
วธการวดความยาวในทานอน ใหเดกนอนในทาทขาและเขาเหยยดตรง ศรษะชดกบไมวดสวนทเปนดานหว แลวเลอนไมวดสวนทใกลเทาใหมาชดกบปลายเทาและสนเทาทอยในลกษณะตงตรง อานความยาวใหละเอยดถง 0.1 ซม. ในการวดทานอนจะตองใชคนวดอยางนอย 2 -3 คน โดยทแมของเดกควรจะอยดวย
33
2.1 สวนสง และความยาว (Height and Length) (ตอ)
35
ความยาวปกตประมาณ 45-55 ซม. ซงใน 6 เดอนแรกหลงเกดความยาวจะเพมขนเดอนละ 2.5 ซม. ส าหรบเดกอาย 1-5 ป สวนสงจะเพม 6-8 ซม.ตอป
เดกอาย 1 ป จะมสวนสงประมาณ 75 ซม. อาย 4 ป สงประมาณ 100 ซม.
2.1 สวนสง และความยาว (Height and Length) (ตอ)
2.2 น าหนก (Weight)
วธทดทสดในการชงน าหนกตว คอ ควรชงในตอนเชากอนรบประทานอาหารเชา เครองชงน าหนกมความหลากหลายผใชจะตองเลอกใชเครองชงใหเหมาะสมวาจะใชชง
เดกหรอผใหญ ตองการความละเอยดระดบใด และเทคนคและวธการชงกแตกตางกนไป เครองชงทใชโดยทวไปม 2 ชนด คอ
ชนดทมคานแขวน (Beam balance) ชนดทมสปรง
การเตรยมอปกรณชงน าหนก
ควรใชเครองชงทมความละเอยด 0.1 กโลกรม หรอเครองชงน าหนกแบบระบบดจตอล
ตรวจสอบเครองชงน าหนกใหอยในเกณฑมาตรฐาน กอนท าการชงทกครง ดเขมใหชทเลขศนยหรอถาหากไมตรงใหปรบใหม หรอเครองชงทใชไฟฟา ตองตรวจสอบกระแสไฟ
วางเครองชงอยบนพนราบ
ควรใชเครองชงเดมทกครงในการตดตามการเจรญเตบโต 36
ชนดทมคานแขวน (Beam balance)
ชงน าหนกเดก มความละเอยดทชงน าหนกไดประมาณ 10 กโลกรม
37
เครองชงน าหนกเดกเลกชนด Salter scale
เครองชงน าหนกทารก/เดกเลกทเปนคานแขวน
2.2 น าหนก (Weight) (ตอ)
ชนดทมสปรง
38
เครองชงน าหนกเดกเลกชนดทมสปรง
เครองชงน าหนกเดกโต/ผใหญ โดยใชเครองชงชนดละเอยด
2.2 น าหนก (Weight) (ตอ)
การเตรยมอปกรณชงน าหนก
ควรใชเครองชงทมความละเอยด 0.1 กโลกรม หรอเครองชงน าหนกแบบระบบดจตอล
ตรวจสอบเครองชงน าหนกใหอยในเกณฑมาตรฐาน กอนท าการชงทกครง ดเขมใหชท
เลขศนยหรอถาหากไมตรงใหปรบใหม หรอเครองชงทใชไฟฟา ตองตรวจสอบกระแสไฟ
วางเครองชงอยบนพนราบ
ควรใชเครองชงเดมทกครงในการตดตามการเจรญเตบโต
40
2.2 น าหนก (Weight) (ตอ)
วธการชงน าหนก
กรณเดก ควรชงเมอเดกยงไมไดรบประทานอาหารจนอมแลว
ควรตรวจสอบเครองชงกอนใชงาน ดเขมใหชทเลขศนยหรอถาหากไมตรงใหปรบใหม หรอเครองชงทใชไฟฟา ตองตรวจสอบกระแสไฟ
ควรจดสถานทชงน าหนกใหเหมาะสม อากาศถายเทสะดวก และเปนสวนตว
ในการชงน าหนก ผถกชงจะตองถอดรองเทา และถงเทาออก
ตรวจสอบสงทจะท าใหคาน าหนกไมถกตอง ไดแก เสอผาทหนา กระเปาถอ กระเปาเงน พวงกญแจ ฯลฯ
41
2.2 น าหนก (Weight) (ตอ)
วธการชงน าหนก
ยนบนเครองชงโดยใหเทาทงสองขางอยในต าแหนงของเครองชงทพอด
เทาชด มอแนบขางล าตว
อานคาใหละเอยดถง 0.1 กโลกรม ชงทงหมด 3 ครงแลวน ามาหาคาเฉลย
ในการเกบขอมลน าหนกในกลมประชากรทมจ านวนมาก ควรใชเครองชงประเภท ยหอเดยวกน
42
2.2 น าหนก (Weight) (ตอ)
การเจรญเตบโตของเดกไทยตงแตแรกเกด - 18 ป
44 http://nutrition.anamai.moph.go.th/temp/main/view.php?group=1&id=315
กรมอนามย กระทรวงสาธารณสข พ.ศ. 2542
การแปลผลการชงน าหนก-วดสวนสง
การคดอายของเดก
• อายของเดก สามารถค านวณจากวนเดอนปเกดและวนเดอนปทชงน าหนก-วดสวนสง นามาลบกนโดยตงปเดอนวนทชงนาหนก-วดสวนสงกอนลบดวยปเดอนวนเกดของเดก ตามตวอยาง
• การลบจะค านวณในสวนของวนกอน หากลบกนไมได ตองยมเดอนมา 1 เดอน เทากบ 30 วน แลวน าไปรวมกบจ านวนวนเดมและลบกนตามปกต
• สวนเดอนกเชนเดยวกน หาก ลบกนไมได ตองยมปมา 1 ป เทากบ 12 เดอน แลวบวกกบจ านวนเดอนทมอยจงลบกนตามปกต หลงจากนนลบปตามปกต จะไดอายเปนป เดอน วน
• เศษของวนทมากกวา 15 วน ใหปดเปน 1 เดอน
45
1. การใชกราฟแสดงน าหนกตามเกณฑอาย
54
แสดงผลมาจากการบรโภคอาหารซงจะบอกในภาพรวม จงไมเหนลกษณะการ
เจรญเตบโตอยางชดเจน
กราฟน าหนกตามเกณฑอายจะไมน ามาใชในการประเมนภาวะอวนของเดก
การจดน าหนก มวธการลงน าหนกในกราฟดงน
เมอรน าหนกเดก น าไปจดลงในกราฟ ตวเลขทอยแนวนอนดานลาง หมายถง อาย แตละเสนทเปนแนวตงแทนอาย 1 ป
ตวเลขทอยแนวตงดานซายมอ หมายถง น าหนก แตละเสนทเปนเสนประตาม
แนวนอนแทนน าหนก 0.5 กโลกรม
ดทอายเดก ไลขนไปตามเสนตรงในแนวตง ไปตดกบเสนน าหนก ซงดจากเสนตรงใน
แนวนอนทางซายมอ ใหท าเครองหมายกากบาททจดตดไว
2. การใชกราฟแสดงสวนสงตามเกณฑอาย
62
เปนการน าสวนสงมาเทยบกบเกณฑมาตรฐานของเดกทมอายเดยวกน ใชดการเจรญเตบโตไดดทสด และบอกลกษณะของการเจรญเตบโตไดวาสงปกตหรอเตย
แสดงผลมาจากการบรโภคอาหารในระยะยาว หรอในอดตทผานมาเปนเวลานาน
การจดสวนสง มวธการลงสวนสงในกราฟดงน
ตวเลขทอยแนวนอนดานลาง หมายถง อาย แตละเสนตามแนวตงแทนอาย 1 ป ตวเลขทอยแนวตงดานซายมอ หมายถง สวนสง แตละเสนตามแนวนอนแทนสวนสง 1
เซนตเมตร
ดทอายเดก ไลขนไปตามเสนตรงในแนวตง ไปตดกบเสนสวนสงเดก ซงดจากเสนตรงใน
แนวนอนทางซายมอ ใหท าเครองหมายกากบาททจดตดไว
3. การใชกราฟแสดงน าหนกตามเกณฑสวนสง
69
เปนการดลกษณะของการเจรญเตบโตวา เดกมนาหนกเหมาะสมกบสวนสงหรอไม เพอบอกวาเดกมรปรางสมสวน อวน หรอผอม
แสดงผลของการกนอาหารในระยะสน
การจดน าหนกและสวนสง มวธการลงในกราฟดงน
เมอรน าหนก สวนสงเดก น าไปจดลงในกราฟ ตวเลขทอยแนวนอนดานลาง หมายถง สวนสง แตละเสนตามแนวนอนแทนสวนสง 1
เซนตเมตร
ตวเลขทอยแนวตงดานซายมอ หมายถง น าหนก แตละเสนทเปนเสนประตามแนวนอนแทนนา
หนก 1 กโลกรม
ดทสวนสงเดก ไลขนไปตามเสนตรงในแนวตง ไปตดกบเสนนาหนกเดก ซงดจากเสนตรงใน
แนวนอนทางซายมอ ใหท าเครองหมายกากบาททจดตดไวการอานระดบภาวะโภชนาการ
กจกรรมกลม
กลมท 1 ตวอยาง ด.ช. ฮะตง อาย 3 ป 6 เดอน มน าหนก 12.5 กโลกรม สวนสง 98 เซนตเมตร
กลมท 2 ตวอยาง ด.ญ. ปยนน อาย 4 ป 1 เดอน มน าหนก 13.5 กโลกรม สวนสง 102 เซนตเมตร
กลมท 3 ตวอยาง ด.ช. ปกปอง อาย 3 ป 7 เดอน มน าหนก 21 กโลกรม สวนสง 110 เซนตเมตร
กลมท 4 ตวอยาง ด.ญ. โสน อาย 4 ป มน าหนก 12 กโลกรม สวนสง 93 เซนตเมตร
กลมท 5 ตวอยาง ด.ช. นาว อาย 3 ป มน าหนก 10 กโลกรม สวนสง 87 เซนตเมตร
กลมท 6 ตวอยาง ด.ญ. สายธาร อาย 3 ป 6 เดอน มน าหนก 17 กโลกรม สวนสง 89 เซนตเมตร
80
การค านวณหา " น าหนกทควรจะเปน"
• น าหนกทควรจะเปนเทากบ • ผชาย = สวนสง – 100 • ผหญง = [สวนสง – 100] – 10 % ของ [สวนสง - 100]
• การค านวณหา " น าหนกทควรจะเปน" จากการวดความสงและชางน าหนก หากน าหนกมากกวารอยละ 120 ของ "น าหนกทควรจะเปน" ถอวา เปนโรคอวน
94
กรมอนามย, 2555
การค านวณหา " น าหนกทควรจะเปน"
• ตวอยาง นาง ก. อาย 30 ป สง 160 เซนตเมตร น าหนกทควรจะเปนเทากบ
= [สวนสง – 100] –10 % ของ [สวนสง - 100] = [160 – 100] – 6 = 54 กโลกรม • หาก นาง ก. มน าหนกมากกวา 120 ของน าหนกทควรจะเปน คอ
น าหนกตงแต 64.8 กโลกรมขนไป แสดงวา นาง ก. เปนโรคอวน • ตดสนดวยตนเอง โดยยนตวตรง มองปลายเทาของตวเอง โดยไม
งอตวหรอกม หากมองไมเหนปลายนวเทาแสดงวาอวน 95
กรมอนามย, 2555
ดชนมวลกาย (Body mass index: BMI) (ตอ)
ส าหรบกรณทตองประเมนภาวะโภชนาการของเดกกอนวยเรยนอาย 1-7 ป และไมมกราฟอางองการเจรญเตบโตของน าหนกและสวนสง อาจใชคา BMI มาชวย ซงคาอางองยดตามการศกษาของ ดร. นพ.ประสงค เทยนบญ พ.ศ. 2546
97
2.3 การวดเสนรอบศรษะ (Head circumference)
จะใชประเมนภาวะโภชนาการในเดกอายนอยกวา 2 ป มกไมนยมใชในผใหญ
เพอท าการตรวจสอบพยาธสภาพทอาจจะเกดขน เมอเดกมศรษะขนาดใหญกวาปกต เชน ภาวะ Hydrocephalus หรอภาวะกระดกกะโหลกเลกกวาปกต (Microcephalus)
ในชวงอายขวบปแรก ความหนาของเนอเยอทหมสมอง และกะโหลกศรษะ สมองของเดกจะเพมขนาดขนอยางรวดเรว เมอหลงจากอาย 3 ปแลวจะเจรญเตบโตชา
98
Hydrocephalus
Microcephalus
วธการวดเสนรอบศรษะ โดยมวธการวด 3 ลกษณะ คอ 1. OMC (Occipito mentum Circumference)
วดจากบรเวณคางออมรอบศรษะผานสวนทกวางทสดของศรษะ ซงอยบรเวณขมอมหลง คาเฉลยประมาณ 33-35 ซม.
2. OFC (Occipito frontal circumference) วดจ า ก บ ร เ ว ณ ส ว น ท น อ น ท ส ด บ นกระดก Occipito ออมรอบศรษะไปผานสวนทนนท ส ด ข อ ง ศ ร ษ ะ ท า ง ด า น ห น า บ นกระดก Frontal คาเฉลยประมาณ 33-35.5 ซม.
3. SOB (Suboccipito breqmatic) วดจากบรเวณใตทายทอยทางดานหลงออมรอบศรษะไปผาน บรเวณขมอมหนา คาเฉลยประมาณ 30 ซม.
99
2.3 การวดเสนรอบศรษะ (Head circumference) (ตอ)
วธการวดเสนรอบศรษะ
ใหเดกนงบนตกมารดาหรอพเลยง เอากบตดผมหรอเครองประดบตกแตงผมออก
ส าหรบเดกโตใหยนหนขางซายใหกบผวด
ปลอยแขนตามสบายเทาแยกกน ตามองตรงไปขางหนา ใหศรษะตงตรงในลกษณะ Frankfort plane
ผวดใชมอขางซายจบปลายสายวดวางบนหนาผากเหนอโหนกคว
100
2.3 การวดเสนรอบศรษะ (Head circumference) (ตอ)
วธการวดเสนรอบศรษะ
ใหสายวดพาดผานเหนอใบหขางซาย ใชนวกลางของมอซายรดสายวดใหแนบกบศรษะ
ในขณะทมอขวาจบสายวดดงใหแนนแนบเสนผมผานดานหล งสวนทน นท สดของท ายทอย (Occipital prominence) ผานเหนอใบหขางขวาในระดบเดยวกบใบหขางซายวนสายวดมาบรรจบกนกบปลายเทปบรเวณหนาผาก
101
2.3 การวดเสนรอบศรษะ (Head circumference) (ตอ)
วดโอตวอยาง
102
2.3 การวดเสนรอบศรษะ (Head circumference) (ตอ)
แรกเกด 35 เซนตเมตร
อาย 3-4 เดอน 40 เซนตเมตร
อาย 9-12 เดอน 45-46.5 เซนตเมตร
อาย 2 ป 49 เซนตเมตร
อาย 3 ป 50 เซนตเมตร
เสนรอบศรษะโดยประมาณของเดกปกต
103
ถานอยกวาเปอรเซนไทลท 3 หรอ -2SD เรยกวาหวเลก (microcephaly)
ถามากกวาเปอรเซนไทลท 97 หรอ +2SD เรยกวาหวโต (macrocphaly)
104
ถานอยกวาเปอรเซนไทลท 3 หรอ -2SD เรยกวาหวเลก (microcephaly)
ถามากกวาเปอรเซนไทลท 97 หรอ +2SD เรยกวาหวโต (macrocphaly)
วดเสนเสนรอบอก (Chest circumference)
ประเมนการเจรญเตบโตของกลามเนอทรวงอกทสมพนธกบการสะสมโปรตนและพลงงานในเดกเลก วธนเหมาะส าหรบเดกทมอายต ากวา 2 ป
โดยปกตจะไมใชเสนรอบอกเพอการประเมนภาวะโภชนาการเพยงล าพง แตจะใชรวมกบเสนรอบศรษะ
เสนรอบอกตอเสนรอบศรษะ ซงจะใกลเคยงหรอเทากบ 1 เมออายประมาณ 6 เดอน หลงจากนเสนรอบอกตอเสนรอบศรษะจะมากกวา 1
ในเดกอาย 6 เดอนขนไปถาอตราสวนเสนรอบอกตอเสนรอบศรษะนอยกวา 1 จะบงชวาเดกขาดสารอาหารโดยเฉพาะโปรตนและพลงงาน
105
วดเสนเสนรอบอก (Chest circumference)
วธการวดเสนรอบอก ดงน
ใหวดสวนทกวางทสดของรอบอก คอ ราวนม
ใหเดกถอดเสอ ในเดกเลกใหนงตกแม ส าหรบเดกโตใหยนตรงหนหนาเขาหาผวด
ผวดใชสายวดวางทาบบนผวหนงทระดบราวนมวนรอบล าตวในระดบเดยวกน (Horizontal line) ไมแนนหรอหลวมเกน ปลอยแขนขนานล าตวตามสบาย
อานคาในจงหวะครงหนงของชวงหายใจเขา และอานคาทศนยม 1 ต าแหนง
106
2.4 วดเสนรอบวงของตนแขน (Mid – upper arm circumference: MUAC)
สามารถบอกถงภาพพจนของการสะสมไขมนและโปรตนในรางกายของเดก
เมอมภาวะขาดอาหารทยงไมรนแรง จะท าใหการสะสมไขมนและโปรตนลดลง เสนรอบวงแขนนอยกวาเดกปกต
วธการวดเสนรอบแขน ดงน
ใชสายวดทไมยดหรอหด
ท าการวดตรงจดกงกลางของแขนซายสวนบน (แขนทไมไดใชงาน)
โดยใหผทถกวด งอขอศอกเปนมม 90 องศา
วดระยะจากจดทไหล (ปลายกระดก acromion) ถงขอศอก (ปลายกระดก olecranon) แลวแบงครงระยะทางโดยท าเครองหมายจดกงกลางไวบนผวหนง
เหยยดแขนลงในทาสบาย แลวจงวดเสนรอบแขน บนทกคามความละเอยด 0.1 ซม. 107
มาตรฐานของเสนรอบแขนซายของ
ทารกแรกเกด = 11 ซม.
อาย 1 ป = 14 ซม.
ตอจากนนจะเพมขนเรอยๆ ปละ 1 ซม. จนถงอาย 5 ป
ปกต >13.5
เรมมภาวะขาดโปรตนและพลงงาน 12.5-13.5
มภาวะขาดโปรตนและพลงงาน <12.5
110
13.5 cm.
12.5 cm.
0
Properly nourished
Risk of malnutrition
Severely malnourished
2.4 วดเสนรอบวงของตนแขน (Mid – upper arm circumference: MUAC) (ตอ)
2.5 วดเสนรอบเอว (waist circumference)
เปนดชนชวดของเนอเยอไขมน คารอบเอวทมความเสยงตอการเกดโรคส าหรบคนไทย ชาย> 90 ซม. (35 นว) หญง > 80 ซม. (31 นว)
วธการวดเสนรอบเอว คอ วดตรงสวนทแคบทสด โดยใหผถกวดยนตรงปลอยแขนในทาสบาย เทาชด ใชสายวดทไมยดวดรอบเอวในบรเวณเหนอสะดอขนมา (ภาพท 1) แตถาไม
มสวนเวาใหวดรอบตามแนวสะดอ (ภาพท 2) ผถกวดอยในทาหายใจออก หามแขมวทองหรอเบงทองตง และควรจะวด
บนเนอทไมมเสอผาหนา บนทกคามความละเอยด 0.1 ซม.
111
เทคนคการวด ผถกวด ยนแยกเทาหางกนเลกนอยประมาณ 10 ซม.
การศกษาวจย ใหวดผานกงกลางระหวางขอบบนของกระดกเชงกราน (Iliac crest) กบขอบลางของชายโครง
113
2.5 วดเสนรอบเอว (waist circumference) (ตอ)
เทคนคการวด (ตอ)
ระดบชมชนใหวดผานสะดอ
เกณฑตดสนภาวะอวนลงพง
ชาย > 90 เซนตเมตร หญง > 80 เซนตเมตร
114
2.5 วดเสนรอบเอว (waist circumference) (ตอ)
115
ตารางแสดงความสมพนธระหวางดชนมวลกาย ระดบความอวน และภาวะเสยงส าหรบประเทศทางเอเชย
ทมา : ดดแปลงจาก WHO Regional Office for the Western Pacific/International Association for the Study of Obesity/International Obesity Task Force. The Asia-Pacific perspective: redefining obesity and its treatment. Sydney, Health Communications Australia, 2000.
2.5 วดเสนรอบเอว (waist circumference) (ตอ)
2.6 วดเสนรอบสะโพก (Hip circumference)
เ ป น ก า ร ว ด ก ร ะ ด ก เ ช ง ก ร าน ( pelvic) ภายนอก สะทอนให เหนเน อเยอไขมนใตผวหนงบรเวณนน
เสนรอบสะโพก เปนดชนชวดของความอวนในบรเวณสวนลางของรางกาย
วธการวดเสนรอบสะโพก คอ ใหผถกวดยนตรงปลอยแขนในทาสบาย
เทาชด ใชสายวดทไมยดวดรอบบรเวณกงกลาง
สะโพก หรอแนวของหวกระดกตนขา บนทกคามความละเอยด 0.1 ซม.
116
เมอค านวณเปนสดสวนระหวางเสนรอบเอวและเสนรอบสะโพก จะเปนดชนบงชถงรปแบบของการกระจายของเนอเยอไขมนใตผวหนง ทบอกถงภาวะอวนลงพง
สตรค านวณ อตราสวนรอบเอวตอรอบสะโพก (WHR)
คาทได
ชาย ควรมอตราสวนรอบเอวตอรอบสะโพก < 1
หญง ควรมอตราสวนรอบเอวตอรอบสะโพก < 0.85
117
ความยาวเสนรอบเอว ( หนวยเปน ซม.) ความยาวเสนรอบสะโพก (หนวยเปน ซม.)
2.6 วดเสนรอบสะโพก (Hip circumference) (ตอ)
ผทมไขมนสะสมในชองทองและรางกายมากมโอกาสเกดเบาหวาน (type 2 diabetes), ความดนเลอดสง (hypertension) และโรคหวใจและหลอดเลอด (cardiovascular disease, CVD)
คนสวนใหญจะมการสะสมไขมนในรางกายใน 2 ลกษณะ คอ
1. สะสมบรเวณเอว (apple shape) พบมากในผชาย
2. สะสมบรเวณสะโพก (pear shape) พบมากในผหญง
118
2.6 วดเสนรอบสะโพก (Hip circumference) (ตอ)
2.7 การวดปรมาณไขมนใตผวหนงบรเวณกลามเนอ Triceps, subscapular, และ suprailiac
การวดปรมาณไขมนใตผวหนงบรเวณกลามเนอตามสวนตางๆ ของรางกาย ใชเครองมอทเรยกวา Calipers
การใช Calipers วดความหนาของไขมนใตผวหนงจะให เปนวธทท าไดงายและไมเปนอนตรายขณะท าการประเมน
ขอควรระวงในการวดความหนาของชนไขมนใตผวหนง เปนการวดเนอเยอทนม ยดหยนได จงวดใหมความถกตองไดยาก ขนอยกบภาวการณมน า อาย เพศ และขนาดของแตละบคคล
119 Lange skinfold (Fatfold) calipers
Holtain skinfold (Fatfold) calipers
120
1 = BICEPS
2 = TRICEPS
3 = SUBSCAPULAR
4 = SUPRAILIAC
ทมาของรปภาพ : http://www.harpenden-skinfold.com/
121
1 = CHEST (JUXTA-NIPPLES)
2 = ABDOMINAL
3 = THIGH
ทมาของรปภาพ : http://www.harpenden-skinfold.com/
1) การวดปรมาณไขมนใตผวหนงบรเวณกลามเนอ Triceps
ต าแหนงการวดไขมนใตผวหนงบรเวณกลามเนอ Triceps คอ
วดบรเวณจดกงกลางของแขนทอนบนขางทไมถนด หาจดกงกลางโดยวดจากกระดกหวไหล Acromial Process ถง Olecanon Process บรเวณขอศอกท าเครองหมายไว ดานหลงของแขน
ผทท าการวดจบ Caliper ดวยมอขวา ใชหวแมมอและนวชหยบผวหนงบรเวณทท าการวดขนมาประมาณ 1 ซม.โดยไมมเนอเยอของกลามเนอตด
การหยบใหกางนวหวแมมอและปลายนวชหางกนประมาณ 8 ซม.เปนแนวตงฉากกบเสนผวหนงทจะหยบ
ผถกวดปลอยแขนเปนอสระขางล าตว ไมเกรง หนฝามอเขาหาล าตว
123
1) การวดปรมาณไขมนใตผวหนงบรเวณกลามเนอ Triceps
ต าแหนงการวดไขมนใตผวหนงบรเวณกลามเนอ Triceps คอ
วางปากคบของ Caliper ใหตงฉากกบสนผวหนงและหางหรอต าลงมาจากปลายนวหวแมมอและนวชทหยบประมาณ 1 ซม. และอยกงกลางระหวางสนผวหนงและฐาน
เวลาทใชในการวดประมาณ 4 วนาท หลงจากทกด Caliper แลว ถาใชเวลามากกวา 4 วนาท จะไดคาทวดนอยกวาความเปนจรง เพราะน าจะถกบงคบใหออกไปจากเนอเยอทวด และตองวดอยางนอยทสด 3 ครง แลวบนทกคาเฉลย
ควรจะใชคนๆ เดยวกนวดความหนาของไขมนใตผวหนงตลอดการวด เพอก าจดความผดพลาด คามาตรฐานผชาย 12.5 มม. ผหญง 16.5 มม.
124
2) การวดปรมาณไขมนใตผวหนงบรเวณใตกระดกสะบก subscapular
ต าแหนงการวดไขมนใตผวหนงบรเวณใตกระดกสะบก subscapular คอ
วดความหนาของไขมนใตผวหนงตรงบรเวณมมของสะบก โดยใหบร เวณทวดท ามมประมาณ 45 องศา กบกระดกสนหลง
ขอดของการวดไขมนใตผวหนงบรเวณน คอ ชนของไขมนบร เวณน จะ เปนระ เบยบเหมอนๆกน โดยไมตองค านงวาตองวดใหตรงต าแหนงของ subscapular
ขอเสยในวธการวดคอ จะตองใหผทมารบการประเมนถอดเสอผาออก
129
3) การวดปรมาณไขมนใตผวหนงบรเวณ suprailliac
ต าแหนงการวดไขมนใตผวหนงบรเวณกลามเนอ suprailliac คอ
วดความหนาของไขมนใตผวหนงบรเวณกลามเนอ suprailliac จะอยกงกลางของ axillary line เหนอ illiac crest
ผถกประเมนยนในทาตรง วดค ว า ม ห น า ข อ ง ก ล า ม เ น อ suprailliac ใหท ามม 45 องศากบแนวราบ
132
คาความผดพลาดตางๆ ทอาจเกดจากการวดสดสวนของรางกาย
วธการวดสดสวนรางกาย และขอผดพลาด
แนวทางการแกไข
1. จากการวดสดสวนรางกายทกชนด การเลอกใชเครองมอไมเหมาะสม ผมารบการประเมนไมใหความรวมมอ (เดก) การอานผลคลาดเคลอน การบนทกผลไมถกตอง
เลอกเครองมอใหเหมาะสมกบทรพยากรทม ท าการวดซ าอกรอบ หรอใหผปกครองมาชวย ตองมการฝกฝน และมผตรวจสอบ บนทกทนทหลงจากการวด และควรมคนชวย
ตรวจสอบอกครง
140
คาความผดพลาดตางๆ ทอาจเกดจากการวดสดสวนของรางกาย (ตอ)
วธการวดสดสวนรางกาย และขอผดพลาด
แนวทางการแกไข
2. การวดความยาว (ในเดกเลก) ใชเครองมอ วธไมเหมาะสมกบอาย สวมรองเทา/หมวก โดยไมไดเอาออก ศรษะไมอยในต าแหนงทถกตอง ศรษะไมแตะกบไมวดสวนสง เดกไมไดยดตวใหตรง รางกายอาจมสวนโคง หวเขางอ ไมตรง เทาไมอยในแนวทตงตรง ไมวดไมแตะกบสนเทา
วธนใชกบเดกอายนอยกวา 2 ป ใหถอดรองเทา/หมวกออกกอน ท าความเขาใจกบผปกครองของเดกในการ
ชวยจดทาของเดกใหถกตอง
141
วธการวดสดสวนรางกาย และขอผดพลาด
แนวทางการแกไข
3. การวดสวนสง ใชเครองมอ วธไมเหมาะสมกบอาย สวมรองเทา/หมวก/กบตดผม ไมไดเอาออก เทาไมยนบนพนราบ และไมชดกน เขางอ เหยยดตวไมตรง ไหลไมแตะกบไมวด ศรษะไมอยในต าแหนงทถกตอง ไมวดไมไดแตะบนศรษะในต าแหนงทเหมาะ
วธนใชกบเดกอาย ≥ 2 ป ใหถอดรองเทา/หมวก/กบตดผม ออกกอน ผท าการประเมนเลอกวธทถกตองโดยการ
ฝกฝน
เลอนไมวดกดตดกบผม
142
คาความผดพลาดตางๆ ทอาจเกดจากการวดสดสวนของรางกาย
วธการวดสดสวนรางกาย และขอผดพลาด
แนวทางการแกไข
4. การชงน าหนก ไมไดตรวจสอบความเทยงตรงของเครองชง ไมไดถอดรองเทา หรอใสเสอผาหนาเกนไป เดกเคลอนไหวอยตลอดเวลา ไมยอมอยนง อณหภมหองอาจเยนเกนไป
ตรวจสอบความถกตองของเครองชง ใหถอดรองเทา/เสอผาหนาๆออกกอน รอจนกระทงผทถกวดสงบ ไมตนเตน จดสถานทใหเหมาะสม
143
คาความผดพลาดตางๆ ทอาจเกดจากการวดสดสวนของรางกาย
วธการวดสดสวนรางกาย และขอผดพลาด
แนวทางการแกไข
5. การวดเสนรอบแขน สายวดทใชหนาเกนไป ยดหรอหดไมคงตว วดแขนไมถกตอง วดต าแหนงกงกลางแขนไมถก แขนไมไดเหยยดตรงในทาสบายขณะวด ผประเมนอยในต าแหนงทไมเหมาะกบการวด สายวดวนไปรอบแขนโดยท ไม ได อย จ ด
กงกลางแขน สายวดอาจแนนไปหรอหลวมไป
ท าการตรวจสอบสายวดกอน วดแขนทไมไดใชงาน ท าการวดจดกงกลางแขน แลวท าเครองหมาย บอกผถกประเมนเหยยดแขนตรงในทาสบาย ผประเมนอยในระดบความสงเดยวกบผถก
ประเมน
144
คาความผดพลาดตางๆ ทอาจเกดจากการวดสดสวนของรางกาย
วธการวดสดสวนรางกาย และขอผดพลาด
แนวทางการแกไข
6. การวดเสนรอบศรษะ หาต าแหนง Occipical ไมเจอ ผมยง มผาคลมหว หรอสวมหมวก (บาง
วฒนธรรม)
หาต าแหนงทถกตอง ฝกฝนเทคนค ใหจดผมใหด เอาผาคลมหรอหมวกออก ตอง
ขออนญาต
145
คาความผดพลาดตางๆ ทอาจเกดจากการวดสดสวนของรางกาย
วธการวดสดสวนรางกาย และขอผดพลาด
แนวทางการแกไข
7. การวดไขมนใตผวหนงบรเวณกลามเนอ Triceps วดแขนไมถกตอง วดต าแหนงกงกลางแขนไมถก แขนไมไดเหยยดตรงในทาสบาย ผประเมนอยในต าแหนงไมเหมาะในการวด ใชนวหยบผวหนงขนมาลกเกนไปจนถงกลามเนอ
หรอตนเกนไปไดเฉพาะหนงเทานน ใช Caliper วดในต าแหนงทลกเกนไปหรอตน
เกนไป วาง Caliper ไมตรงจดท วด อานผลเรว/ชา
เกนไป
ใชแขนทไมใชงาน (แขนซาย) วดต าแหนงใหถกจด
ฝกฝนเทคนคกบผเชยวชาญ เขารวมอบรม
146
คาความผดพลาดตางๆ ทอาจเกดจากการวดสดสวนของรางกาย
การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม
เปนการประเมนการเปลยนแปลงภาวะโภชนาการทเกดขนกอนจะปรากฏอาการของโรคทางคลนก และกอนทจะมการเปลยนแปลงสดสวนรางกาย
เปนตวบงชทมความแมนย าถกตองกวาตวบงชทางคลนกและใหขอมลในการท านายโรคทดกวา
148
Dietary Intake
Tissue reserve
Body fluid level
Intracellular level
Function
Clinical sign + Symptoms
Permanent lesions
v
ขนตอนการเปลยนแปลงทเกดขนหลงจากการลดปรมาณสารอาหาร และปรากฏการณทเกดขนในรางกาย
การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม
การตรวจวเคราะหปรมาณสารอาหารในของเหลวในรางกายหรอเนอเยอ หรออตราการขบถายของสารอาหารหรอเมแทบอไลท ทางปสสาวะ หรอการทดสอบหนาททางชวภาพของสารอาหารในเลอดหรอปสสาวะ
149
Dietary Intake
Tissue reserve
Body fluid level
Intracellular level
Function
Clinical sign + Symptoms
Permanent lesions
v
ขนตอนการเปลยนแปลงทเกดขนหลงจากการลดปรมาณสารอาหาร และปรากฏการณทเกดขนในรางกาย
การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม
เพอตรวจสอบความสมดลของ
150
สารอาหารในรางกาย
สารเมแทบอไลท
เอนไซมและฮอรโมน
ท าไดโดยการตรวจวเคราะหตวชวด 1) ปรมาณสารอาหารและสารเมแทบอไลทในเลอด 2) ปรมาณสารอาหารและสารเมแทบอไลทในปสสาวะ 3) ปรมาณของฮอรโมนและกจกรรมของเอนไซมทสารอาหารเปนองคประกอบ 4) การตอบสนองของรางกายเมอไดรบสารอาหารปรมาณมาก (load test)
การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม (ตอ)
ขอด
1. ความสามารถระบภาวะสารอาหารจ าเพาะแตละชนดในรางกาย
2. มความถกตองแมนย า
3. เปนวธการทไวในการบงบอกการเกดปญหาในระยะเรมตน ภาวะความผดปกตไดกอนเกดอาการแสดง ท าใหไดรบการแกไขตรงตามสาเหตและทนทวงท
4. สามารถใหขอมลในการประเมนทวธการอนๆท าไมได
151
การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม (ตอ)
5. ขอด คอ ท าไดรวดเรวงายตอการปฏบต และเปนวธวเคราะหทมความถกตองแมนย า มความไวเพยงพอในการตรวจสอบภาวะทพโภชนาการ ซงสามารถปองกนไดทนทวงท ในการปรบปรงและสงเสรม เพอไมใหเกดการเปลยนแปลงถงขนทรนแรง
6. นอกจากน อาจบอกถงหนาทในการเผาผลาญอาหารของสารอาหารบางชนดไดถกตองกวาการประเมนดวยวธการส ารวจอาหารบรโภค หรอการวดสดสวนของรางกาย
7. การตรวจสอบทางชวเคมจะท าการตรวจสอบสารอาหาร และ Metabolite ใน body fluid เชน เลอด น าลาย ซงสามารถเกบตวอยางไดไมยาก
152
การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม (ตอ)
ขอจ ากด
1. ตองใชผทมทกษะและช านาญทางชวเคมในการเลอกชนดตวชวด วธการเกบตวอยางและการวเคราะหทใหผลถกตองแมนย า
2. คาใชจายในการวเคราะหคอนขางสง แตอาจจะสมท าเฉพาะราย/กลมทตองการความจ าเพาะและแมนย า รวมกบวธการวดสดสวนของรางกาย และ/หรอทางคลนก และ/หรอการส ารวจอาหารบรโภค
3. การเกบตวอยางท าไดยาก เปนวธการทมการรกล าเขาไปในรางกายผไดรบการประเมน (invasive) และบางอยางตองใชเวลาในการเกบนาน
153
การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม (ตอ)
การเกบตวอยางเลอด
เวลาในการเกบ เกบหลงอดอาหารและน า 8 ถง 12 ชวโมง (fasting blood) หรองดอาหาร-น าหลง 20.00 น. เจาะเลอดประมาณ 8.00 น.
ปรมาณของตวอยาง การเจาะเลอดควรใหไดปรมาณพอเหมาะกบจ านวนและชนดของตวชวดทจะวเคราะห และเผอไวกรณทตองท าซ า ปจจบนการวเคราะหมกจะใชปรมาณเลอดนอย โดยประมาณแลว จะใชปรมาตร 3-5 มลลลตร/ตวชวด 1-10 ตว
การรกษาสภาพตวอยาง หากเลอดทเจาะไดไมสามารถเตรยมตวอยางไดทนท จะตองเกบไวในทเยน เชน ในกระตกน าแขง เปนตน
154
การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม (ตอ)
การเตรยมตวอยางเลอด
เลอดครบ ซงตองวเคราะหดวยเรว
เมดเลอด ตองเตรยมเลอดโดยใสสารกนเลอดแขง จากนนปนแยกเซลลเมดเลอดออกจากน าเลอด เมดเลอดทไดควรวเคราะหโดยเรว ไมควรทงไวนาน
155
การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม (ตอ)
วธวเคราะหทางชวเคมประกอบดวยองคประกอบทส าคญ 3 สวนคอ
วธการวเคราะห
คณสมบตของเคมภณฑทใชในการวเคราะห
เครองมอทใชในการวเคราะห
156
การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม (ตอ)
การเตรยมตวอยางเลอด
น าเลอดมวธการเตรยมไวได 2 แบบ
1.วธใสสารกนเลอดแขง แยกสวนใสโดยวธปนแยก (centrifuge)
โดยวธนน าเลอดทไดเรยก พลาสมา (Plasma)
สารกนเลอดแขง (anticoaguliant) มหลายชนด ทนยมใชมาก ไดแก Oxalate และ Ethylene diamine tetrachoroacetate หรอ EDTA
ปรมาณสารกนเลอดแขงทใช 2 มก/เลอด 1 มล เพอยบยงเอนไซมในเลอดทจะยอยน าตาล
157
การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม (ตอ)
การเตรยมตวอยางเลอด
น าเลอดมวธการเตรยมไวได 2 แบบ
2. วธตดตงทงไว หลอดแกว 45 องศา
เมดเลอดจะตกสวนลาง สวนใสอยดานบน แยกสวนใสโดยวธปนแยก
สวนใสทไดเรยกซรม (Serum)
น าเลอดทไดสามารถเกบไวไดท - 18 องศาเซลเซย ไดนาน 3 เดอน
158
การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม (ตอ)
การเกบตวอยางปสสาวะ สามารถเกบได 2 แบบ
1. การเกบปสสาวะ 24 ชวโมง
ปรมาตรปสสาวะในหนงวน ประมาณ 1 ถง 1.5 ลตร รายงานเปนปรมาณสารทขบออกทงหมดในหนงวน
การเกบโดยวธนใชประเมนไดด เนองจากจะชวดการเกดเมแทบอลซมของสารอาหารและไดสารทขบออกไดทงหมด
แตไมสะดวกในการใชกบประชากรในชมชน เหมาะส าหรบการท าใหกบผปวยในโรงพยาบาล
159
การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม (ตอ)
การเกบตวอยางปสสาวะ สามารถเกบได 2 แบบ
2. เกบปสสาวะเปนชวงเวลาหรอเกบครงเดยว
เกบเปนชวงเวลาเปนเวลา 4 ถง 6 ชวโมง หรอเกบเพยงครงเดยว
การเกบโดยวธน สารทขบออกทางปสสาวะเปนชวงเวลาหรอครงเดยว จะตองน ามาค านวณปรมาณสารทขบออกนนในหนงวน
โดยหลกการทวา คาเฉลยครเอตนนทขบในปสสาวะใน 1 วนของคนทวไปเทากบ 1 กรม
ดงนน ในการวเคราะหดชนในปสสาวะทเกบครงเดยวหรอเกบเปนชวงเวลา จงตองวเคราะห ปรมาณครเอตนนรวมดวย เพอใชในการค านวณ
160
การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม (ตอ)
การรกษาสภาพของปสสาวะ
สารทจะใชในการบดเสยของปสสาวะเนองจากจลนทรย คอ สารอนทรยโทลอน (toluene) ในปรมาณ 3 มลลลตร ตอ 1000 มลลลตของปสสาวะ เกบปสสาวะทอณหภม - 18 องศาเซลเซยสไดไมเกน 3 เดอน
161
ตวชวดในการประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม
1. การประเมนภาวะโภชนาการของสารอาหารโปรตน
162
1.1 ตวชวดภาวะโปรตนในสวนทอยในกลามเนอตางๆ (Somatic Compartment)
1.2 ตวชวดภาวะโปรตนในเลอด
ครเอตนนในปสสาวะ (Urine creatinine excretion)
ปรมาณกรดอะมโน 3-methylhistidine (3-MH) ในปสสาวะ
ซรมอนบมน (Serum Albumin)
พรอลบมน (pre albumin)
ซรมทรานสเฟอรรน (Serum Transferrin)
โปรตนทจบกบเรตนอล (Serum Retinol-binding Protine: RBP)
ตวชวดในการประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม
1. การประเมนภาวะโภชนาการของสารอาหารโปรตน
163
การประเมน ตวชวด รายละเอยด
1.1 การประเมนภาวะโปรตนในสวนทอยในกลามเนอตางๆ (Somatic Compartment)
ครเอตนนในปสสาวะ (Urine creatinine excretion)
- ผลลพธจากการเผาผลาญสารครเอตน ซงมาจากการท างานของกลามเนอ - หากขาดโปรตนปรมาณกลามเนอในรางกายลดลง ท าใหสามารถประเมนปรมาณครเอตนนในปสสาวะลดลง
ปรมาณกรดอะมโน 3-methylhistidine (3-MH) ในปสสาวะ
- การสลายโปรตนในกลามเนอลาย (เกบปสสาวะ)
ตวชวดในการประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม
1. การประเมนภาวะโภชนาการของสารอาหารโปรตน
164
การประเมน ตวชวด รายละเอยด
1.2 ตวชวดภาวะโปรตน ในเลอด
ซรมอนบมน (Serum Albumin)
- ใชในการวนจฉยภาวะการขาดโปรตน - โดยเฉพาะการขาดโปรตนและพลงงานอยางเฉยบพลน - เปนสวนประกอบในเลอดมากทสด
ทรานสไทรตน (Transthyretine) หรอ พรอลบมน (prealbumin) หรอ thyroxin-binding prealbumin
- เปนโปรตนทท าหนาทขนสงฮอรโมนไทรอกซน - มครงช วตทสนเพยง 2 วน จงเปนตวช วดทมความไวตอการลดลงของโปรตน
ตวชวดในการประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม
1. การประเมนภาวะโภชนาการของสารอาหารโปรตน
165
การประเมน ตวชวด รายละเอยด
1.2 ตวชวดภาวะโปรตน ในเลอด
ซรมทรานสเฟอรรน (Serum Transferrin)
- เปนตวขนสงธาตเหลกในคนปกต - มค รงช วต 8 -19 วน และสะสมในรางกายนอยกวาอลบมน - ภาวะขาดอาหาร ตดสรา โรคตบ โรคไต โรคหวใจ และภาวะทมการอกเสบ
โปรตนทจบกบเรตนอล (Serum Retinol-binding Protine: RBP)
- หนาทขนสงวตามนเอ (retinol)
ตวชวดในการประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม
2. การประเมนภาวะโภชนาการของสารอาหารไขมน
166
ชนดไขมน วธการวเคราะห
ไขมนไตรกลเซอไรด
(Triglyceride หรอ Triacyglyceols)
Enzymatic-colorimetric method
โคเลสเตอรอลรวม (Total cholesterol)
ไลโปโปรตนความหนาแนนต า (Low Density Lipoprotein: LDL cholesterol)
Enzymatic-colorimetric method
วดโดยตรง Homogeneous enzymatic colorimetic assay หรอ ค านวณจากสมการ
Friende-wald ในกรณท TG <400
ตวชวดในการประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม
2. การประเมนภาวะโภชนาการของสารอาหารไขมน
167
ชนดไขมน วธการวเคราะห
ไลโปโปรตนความหนาแนนสง
(High Density Lipoprotein: HDL -cholesterol)
Precipitant, Enzymatic-colorimetric
method หรอ Homogeneous Enzymatic-colorimetric assay
ตวชวดในการประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม
3. การประเมนภาวะโถชนาการของสารอาหารคารโบไฮเดรต
168
สารอาหารทเปนตวชวดระดบสารอาหารคารโบไฮเดรตในเลอด คอ กลโคสในพลาสมา การตรวจน าตาลในเลอด (Fasting plasma glucose: FPG) โดยจะตองมการ
งดน าและอาหารอยางนอย 8 ชวโมง และเจาะเลอดใสหลอดทมสารกนการแขงตวของเลอด
171
สารอาหาร ตวชวดทางชวเคม เกณฑการประเมน
ปกต เสยง ขาด เกน
ไขมน โคเลสเตอรอลรวม (Serum total cholesterrol)
(มลลกรม/เดซลตร) ไลโปโปรตนความหนาแนนสง
(HDL-cholesterol)(มลลกรม/เดซลตร) ชาย หญง
ไลโปโปรตนความหนาแนนต า (LDL-cholesterol)(มลลกรม/เดซลตร)
ไตรกลเซอไรด (Triglyceride) (มลลกรม/เดซลตร)
<200
>55 >65 <130
<150
≥200
<35 <45 ≥130
≥150
- - - - -
≥240 - -
>160
≥200
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
172
สารอาหาร ตวชวดทางชวเคม เกณฑการประเมน
ปกต เสยง ขาด เกน
ไขมน โคเลสเตอรอลรวม (Serum total cholesterrol)
(มลลกรม/เดซลตร) ไลโปโปรตนความหนาแนนสง
(HDL-cholesterol)(มลลกรม/เดซลตร) ชาย หญง
ไลโปโปรตนความหนาแนนต า (LDL-cholesterol)(มลลกรม/เดซลตร)
ไตรกลเซอไรด (Triglyceride) (มลลกรม/เดซลตร)
<200
>55 >65 <130
<150
≥200
<35 <45 ≥130
≥150
- - - - -
≥240 - -
>160
≥200
คารโบไฮเดรต พลาสมากลโคส (มลลกรม/เดซลตร) <100 100-125 - ≥126
โซเดยม โซเดยมในปสสาวะ 24 ชวโมง (มลลออคววาเลนท/ลตร/วน) หรอ
(มลลโมล/ลตร/วน)
40-220 - - -
สารอาหาร ตวชวดทางชวเคม เกณฑการประเมน
ปกต เสยง ขาด เกน
ไขมน โคเลสเตอรอลรวม (Serum total cholesterrol)
(มลลกรม/เดซลตร) ไลโปโปรตนความหนาแนนสง
(HDL-cholesterol)(มลลกรม/เดซลตร) ชาย หญง
ไลโปโปรตนความหนาแนนต า (LDL-cholesterol)(มลลกรม/เดซลตร)
ไตรกลเซอไรด (Triglyceride) (มลลกรม/เดซลตร)
<200
>55 >65 <130
<150
≥200
<35 <45 ≥130
≥150
- - - - -
≥240 - -
>160
≥200
คารโบไฮเดรต พลาสมากลโคส (มลลกรม/เดซลตร) <100 100-125 - ≥126
โซเดยม โซเดยมในปสสาวะ 24 ชวโมง (มลลออคววาเลนท/ลตร/วน) หรอ
(มลลโมล/ลตร/วน)
40-220 - - -
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
173
สารอาหาร ตวชวดทางชวเคม เกณฑการประเมน
ปกต เสยง ขาด
โปรตน ซรมโปรตน (Serum protcin)(กรม/เดซลตร)
0-11 เดอน 1-5 ป 6-17 ป 18 ป
ซรมอลบมน(Serum albumin)(กรม/เดซลตร)
0-11 เดอน 5 ป
6-17 ป 18 ป
≥5.0 ≥5.5 ≥6.0 ≥6.5
≥2.5 ≥3.0 ≥3.5 ≥3.5
< 5.0 < 5.5 < 6.0
6.0-6.4
< 2.5 < 3.0 < 3.5
2.8-3.4
- - -
< 6.0 - - -
< 2.8
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
174
เหลก (Fe) ซรมเหลก (Serum iron)(ไมโครกรม/เดซลตร) ซรมความอมตวทรานสเฟอรรน (Serum trasferrin saturation) รอยละ (%) ซรมเฟอรรดน (Serum trasferrin) (ไมโครกรม/ลตร) ซรมตวรบทรานสเฟอรรน (Serum trasferrin receptor) (มลลกรม/ลตร) a Mean corpuscular volume: MCV ฮโมโกลบน (Hemoglobin) มก./100 มล. 6 เดอน - 5 ป 6 ป - 14 ป ผใหญชาย ผใหญหญง หญงมครรภ ฮมาโตครท (Hematocrit) (%) 6 เดอน - 5 ป 6 ป - 14 ป ผใหญชาย ผใหญหญง หญงมครรภ
115±50
35±15
100±60
13.9±4.6 - - - - - - - - - -
-
30
20 - - - - - - - - - - -
<50
<16
<12 -
<80
<11 <12 <13 <12 <11
<33 <36 <39 <36 <33
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
175
เหลก (Fe) ซรมเหลก (Serum iron)(ไมโครกรม/เดซลตร) ซรมความอมตวทรานสเฟอรรน (Serum trasferrin saturation) รอยละ (%) ซรมเฟอรรดน (Serum trasferrin) (ไมโครกรม/ลตร) ซรมตวรบทรานสเฟอรรน (Serum trasferrin receptor) (มลลกรม/ลตร) a Mean corpuscular volume: MCV ฮโมโกลบน (Hemoglobin) มก./100 มล. 6 เดอน - 5 ป 6 ป - 14 ป ผใหญชาย ผใหญหญง หญงมครรภ ฮมาโตครท (Hematocrit) (%) 6 เดอน - 5 ป 6 ป - 14 ป ผใหญชาย ผใหญหญง หญงมครรภ
115±50
35±15
100±60
13.9±4.6 - - - - - - - - - -
-
30
20 - - - - - - - - - - -
<50
<16
<12 -
<80
<11 <12 <13 <12 <11
<33 <36 <39 <36 <33
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
176
ไอโอดน (I) ไอโอดนในปสสาวะ (Urinary iodine) (ไมโครกรม/ลตร)
> 10 5-9.9 < 5
แคลเซยม (Ca)
แคลเซยมรวมในซรม (Serum calcium) (มลลกรม/เดซลตร)
9-11 - -
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
177
วตามนเอ (Vitamin A)
พลาสมาเรแคโรทน (Plasma retinol) (ไมโครกรม/เดซลตร) พลาสมาแคโรทน (Plasma carotenc) (ไมโครกรม/เดซลตร)
> 20
> 40
10-19
20-39
< 10 -
โฟเลท (Folate)
โฟเลทในซรม (นาโนกรม/มลลกรม) โฟเลทในเมดเลอดแดง (นาโนกรม/มลลลตร) MCV
- - -
- - -
< 3 < 135
> 95
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
178
การศกษาทางชวเคมทใชประเมนภาวะโภชนาการ
ภาวะการขาดสารอาหาร
ระดบท 1* ระดบท 2
1. โปรตน ระดบโปรตนทงหมดในซรม ระดบ albumin ในซรม ระดบยเรยในปสสาวะ (F)**
วเคราะหหาโปรตนแตละชนดในซรม โดยวธ electrophoresis ปรมาณครเอตนนในปสสาวะตอหนวยเวลา (T)
2. วตามนเอ ระดบวตามนเอในซรม ระดบแคโรทนในซรม
- -
*ครเอทนดในปสสาวะใชเปนตวอางอง ส าหรบการรายงานผลของสารในการวเคราะหระดบท 1 ** รายงานผลเปนหนวยตอกรมของครเอทนน (F) ในตวอยางปสสาวะเดยว (ควรอดอาหาร) (T) ในเวลาทก าหนดตวอยางปสสาวะ ทมา : WHO (1963)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
179
ภาวะการขาดสารอาหาร
ระดบท 1* ระดบท 2
3. วตามนด กจกรรมของเอนไซม alkaline phosphatase ในซรมของเดก
ฟอสฟอรสอนนทรยในซรม
4. วตามนซ ระดบวตามนซในซรม ระดบวตามนซในเมดเลอดขาว ระดบวตามนซในปสสาวะ Load Test
*ครเอทนดในปสสาวะใชเปนตวอางอง ส าหรบการรายงานผลของสารในการวเคราะหระดบท 1 ** รายงานผลเปนหนวยตอกรมของครเอทนน (F) ในตวอยางปสสาวะเดยว (ควรอดอาหาร) (T) ในเวลาทก าหนดตวอยางปสสาวะ ทมา : WHO (1963)
การศกษาทางชวเคมทใชประเมนภาวะโภชนาการ
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
180
ภาวะการขาดสารอาหาร
ระดบท 1* ระดบท 2
5. วตามนบหนง วตามนบ 1 ในปสสาวะ (F)** Load Test
6. วตามนบสอง วตามนบ 2 ในปสสาวะ (F)** ระดบไพรเวทในเลอด ระดบ แลกแทส ในเลอด
*ครเอทนดในปสสาวะใชเปนตวอางอง ส าหรบการรายงานผลของสารในการวเคราะหระดบท 1 ** รายงานผลเปนหนวยตอกรมของครเอทนน (F) ในตวอยางปสสาวะเดยว (ควรอดอาหาร) (T) ในเวลาทก าหนดตวอยางปสสาวะ ทมา : WHO (1963)
การศกษาทางชวเคมทใชประเมนภาวะโภชนาการ
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
181
ภาวะการขาดสารอาหาร
ระดบท 1* ระดบท 2
7. ไนอะซน ระดบ เอน-เมทลนโคตนาไมดในปสสาวะ (F)** การแตกตวของเมดเลอดแดง
กจกรรมของเอนไซมแทรนคโทเลส ระดบวตามน B2 ในเมดเลอดแดง
8. เหลก ระดบฮโมโกลบน ระดบฮมาโตครต
load Test ระดบเหลกในซรม %ความอมตวของ transferrin
9. ไอโอดน ฟลมเลอดบาง (thin blood film) ระดบไอโอดนในปสสาวะ (F) ทดสอบการท าหนาทของตอมไทรอยด
*ครเอทนดในปสสาวะใชเปนตวอางอง ส าหรบการรายงานผลของสารในการวเคราะหระดบท 1 ** รายงานผลเปนหนวยตอกรมของครเอทนน (F) ในตวอยางปสสาวะเดยว (ควรอดอาหาร) (T) ในเวลาทก าหนดตวอยางปสสาวะ ทมา : WHO (1963)
การศกษาทางชวเคมทใชประเมนภาวะโภชนาการ
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
182
การวดปรมาณสารอาหารโดยวธทางชวเคมอาจท าไดเปน 2 ระดบ คอ ระดบท 1 เปนการทดสอบขนแรก
นยมใชกนมากทสดเพราะท าไดงาย และน าไปใชในการส ารวจไดทวไป เชน การตรวจหาปรมาณสารใดสารหนงในปสสาวะทเกบตวอยาง
ปสสาวะเพยงครงเดยว หรอเพยงตวอยางเดยว โดยปกตการเกบตวอยางเลอดหรอปสสาวะ จะกระท าภายหลงจากกน
อาหารมอสดทายไมนอยกวา 12 ชวโมง เพราะอาหารทกนเขาไปในมอสดทายจะมผลตอระดบสารอาหารตางๆในเลอดและปสสาวะนน
การศกษาทางชวเคมทใชประเมนภาวะโภชนาการ
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
183
การวดปรมาณสารอาหารโดยวธทางชวเคมอาจท าไดเปน 2 ระดบ คอ ระดบท 2
วธการทใชในขนนคอนขางยงยากกวาระดบท 1 แตท าใหการประเมนผลมความถกตองมากกวา เพราะขนตอนหรอ
วธการในระดบท 1 ไมสามารถบอกใหทราบได เชน การวดปรมาณโปรตนทงหมดในเลอด พบวา ปรมาณโปรตน
ทงหมดอาจอยในระดบปกตหรอสงขน แตปรมาณโปรตนแตละชนดอาจไมอยในระดบปกตกได เชน ระดบ albumin อาจจะต าลง และมระดบโกลบลนสงขน ซงจะทราบไดตองใชวเคราะหทละเอยดขน เชน ใชวธอเลกโทรโฟรซส เปนตน
การศกษาทางชวเคมทใชประเมนภาวะโภชนาการ
184
ในการตรวจวดระดบสารอาหารและสารตางๆทเปนสวนประกอบในเลอด อาจท าไดโดยวธการใหกนสารอาหารเขาไปจ านวนหนง ( load Test) และวดสารอาหารนนในเลอดและปสสาวะ หรอวดการท างานของเอนไซม ซงอาจจะลดลงหรอเปลยนแปลงไปจากปกต
สวนการตรวจปสสาวะ ตวอยางปสสาวะทน ามาวเคราะห ควรเกบปสสาวะทขบถายออกตลอดทงวน หรอ 24 ชวโมง
การศกษาทางชวเคมทใชประเมนภาวะโภชนาการ
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
185
สารประกอบทวเคราะหไดในปสสาวะ จะเปนสารอาหารทรางกายไดรบมากเกนพอ หรอเปนผลตภณฑสดทาย ( End Product) เมแทบอลซมของสารอาหารตางๆในรางกายทถกขบออกจากรางกายทางไตปนอยในปสสาวะ สารเหลาน ไดแก ยเรย ครเอตนน กรดยรค วตามนบ 1 วตามนบ 2 และน าตาลกลโคส เปนตน
การไดรบขอมลเพมเตมจากการตรวจเลอดและปสสาวะดวยวธทางดานชวเคม ประกอบกบการตรวจรางกายทางคลนก การชงน าหนกและวดสวนสง หรอการส ารวจภาวะการบรโภคอาหารรวมดวย จะชวยใหการประเมนผลไดถกตองยงขน และอาจตองอาศยขอมลทางสภาพแวดลอมของทองถนชวยในการประเมนผลดวย
โรคขาดสารอาหารทเกดขนสวนใหญนน เกดจากการขาดสารอาหารมากกวา 1 ชนด หรอการขาดสารอาหารบางชนดจะแสดงอาการของโรคคลายกน ท าใหไมทราบแนชดวาอาการนนเกดจากการขาดสารอาหารใด จงจ าเปนจะตองใชวธการประเมนทางดานชวเคมรวมดวย
การศกษาทางชวเคมทใชประเมนภาวะโภชนาการ
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
186
ความผดปกตของอวยวะและสวนตางๆของรางกายทใชในการประเมนภาวะโภชนาการ
อาการทพบ สารอาหารทรางกายขาด
รางกาย - น าหนกนอย - เตยกวาปกต - ตวซดเหลอง เบออาหาร
- ขาดโปรตน สารอาหารทใหพลงงาน - ฟอสฟอรส และแคลเซยม - เหลก กรดโฟลก วตามนบ 12 วตามนซ วตามนบรวม และโปรตน
ผม - แหง แตกปลายเปนสน าตาลบางแหง - หลดรวงไดงาย
- โปรตน และอาจมสาเหตอนทยงไมทราบ
ผวหนง - เปนตมบรเวณรขมขน ผวแหง แตกเปนเกลด - ไหม ดางด า - มเสนเลอดฝอยแตกบรเวณผวหนง
- กรดไขมนจ าเปน หรอวตามนเอ หรอทงสองอยางรวมกน - ไนอะซน - วตามนซ วตามนเค
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
187
ความผดปกตของอวยวะและสวนตางๆของรางกายทใชในการประเมนภาวะโภชนาการ
อาการทพบ สารอาหารทรางกายขาด
ตา - มเกลดกระด ตาแหง เยอบตาอกเสบ - ตาบอดกลางคน
- วตามนเอ
ปาก - มมปากแตกเปนแผล รมฝปากแตก - วตามนบสอง
ลน - ลนบวมและเปนสแดงคล าหรอสมวง - ไนอะซน วตามนบรวม กรดโฟลก โปรตน ไนอะซน
เหงอก - เหงอกอกเสบ ลกปดลกเปด - วตามนซ
ฟน - ฟนผ ฟนหาง - วตามนด
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
188
ความผดปกตของอวยวะและสวนตางๆของรางกายทใชในการประเมนภาวะโภชนาการ
อาการทพบ สารอาหารทรางกายขาด
กระดก - กระดกออน กระดกโคง - วตามนด แคลเซยม ฟอสฟอรส
ระบบประสาท
- ประสาทอกเสบ - ชาตามแขน ขา
- วตามนบหนง วตามนบรวม
คอ - คอพอกแบบธรรมดา -ไอโอดน กรดอะมโนโทรโรซน
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
การตรวจรางกายทางคลนก
วธการตรวจพนฐานเบองตนโดยไมอาศยอปกรณ ใชวธการ
ด (look)
คล า (palpation)
เคาะ (percussion)
ฟง (listen)
การวนจฉยโรคโภชนาการหลายๆ โรคเบองตน โดยเฉพาะโรคขาดสารอาหารและภาวะทพโภชนาการนน แมผตรวจมใชแพทยกสามารถตรวจวนจฉยไดด ถาไดรบการฝกฝน และตรวจอยเสมอ
190
อยางใดอยางหนงหรอประกอบกน
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2552
การตรวจรางกายทางคลนก
อาการแสดงทางคลนก ยดตามเอกสาร WHO แบงกลมอธบายอาการแสดงทพบเปน 3 กลม คอ
1. กลมอาการแสดงทพบเกดเนองจากการขาดสารอาหาร
2. กลมอาการแสดงทพบไมแนชดวาเกดจากการขาดสารอาหาร
3. กลมอาการแสดงทพบไมไดจากการขาดอาหาร
191 มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2552
192
Chinnavuth Vatanashevanopakorn, Department of Biochemistry, Faculty of Medicine Siriraj Hospital, Mahidol University
Moon - face (Edema)
ใบหนากลมเหมอนพระจนทร แกมสองขางปองออกมา รมฝปากยน กดทแกมไมเปนรอยบม พบมากในเดกกอนวยเรยนทเปนโรคน
194
4.1 kwashiorkor
197
Flaky paint Dermatosis ผวหนงพองเปนน าใสบรเวณทถกเสยดส ผวมสเขมขนและลอกหลด ท าใหเหนผวสออน หรออาจมแผลอกเสบคลายน ารอนลวก พบมากบรเวณกน ดานหลงของตนขา
4.1 kwashiorkor
198
Enlarged liver due to hepatomegaly ตบปกตอยระดบชายโครง ตบโตคล าไดขอบพนชายโครง
วธการตรวจนอนหงายและตงเขาขน
4.1 kwashiorkor
200
Muscular wasting กลามเนอเหลว
• ตรวจพบโดยการคล ากลามเนอตนแขน Bicep
• ในเดกจะพบรวมกบการลดความตงตวของกลามเนอ
• ในเดกทมภาวะ Marasmic Kwashiorkor การลดลงของกลามเนอ ตรวจไดโดยการดงตวเดกขนจากทานอนเปนทานง และสงเกตการชนคอของเดก
4.2 Marasmus
4.3 การขาดสารอาหาร
202
Child A is thinner than a boy of the same age. Child A is wasted.
Some time later, the same child (B) is now shorter as well as thinner. Inadequate height for a particular age is described as stunting. This child is stunted as well as wasted.
3. การขาดสารอาหาร
207
ตอมน าลายพาโรตด (Parotid enlargement)
เปนอาการแสดงทพบในการขาดสารอาหารแบบเรอรง
ตอมน าลายบรเวณ 2 ขางแกมหนาใบหจะมขนาดใหญขนทงสองขาง
ไมมอาการอกเสบ
ตอมจะมลกษณะแขง กดไมเจบ
4.3 การขาดสารอาหาร
4.4 โรคคอพอกจากการขาดสารไอโอดน
208
ตอมไทรอยดโต (Thyroid enlargement) หรอ คอพอก (Goiter) เปนตอมไรทอ ม 2 กอนวางอย 2 ขางของหลอดลมบรเวณต ากวาลกกระเดอกลงมา
เลกนอย ปกตจะมขนาดใหญประมาณไมเกนนวหวแมมอของเจาของ
209
เกรด 0 ปกต
เกรด 1a ตอมโตกวานวหวแมมอเจาของ ตรวจพบไดโดยการคล าเทานน มองดวยตาเปลาไมเหน
เกรด 1b คล าเจอตอมโตกวานวหวแมมอเจาของ 4-5 เทา และอาจมองเหนตอมไดถาใหผตรวจเงยศรษะไปดานหลง
เกรด 2 ตอมไทรอยดโตจนสามารถมองเหนในระยะใกล แมจะไมเงยศรษะไปทางดานหลง และผตรวจอยในระยะใกล
เกรด 3 ตอมไทรอยดโตมากจนสามารถโตมองเหนไดแมผตรวจจะอยระยะไกล
เกรด 0 เกรด 1
เกรด 2 เกรด 3
วธการตรวจโดยการสงเกต
4.4 โรคคอพอกจากการขาดสารไอโอดน
210
ผถกตรวจหนหนาตรง
ผตรวจอาจตรวจดานหนา
ใชนวหวแมมอทงสองลบผานคอ บรเวณ 2 ขางของหลอดลม โดยใหปลายนวอยหางกนประมาณ 1 ซม.
หากพบกอนขนาดใหญกวาหวแมมอของเจาของควรพยายามคล าหาขอบเขตของตอมใหชดเจน
วธการตรวจโดยการคล า
4.4 โรคคอพอกจากการขาดสารไอโอดน
211
ผทเปนคอพอก อาจมภาวะหวใจเตนเรว (Tachycardia)
จะมการนบการเตนของหวใจ หรอชพจรขณะพก เปรยบเทยบกบอตราปกต
4.4 โรคคอพอกจากการขาดสารไอโอดน
4.5 โรคเออ (Cretinism)
212
โรคเออ (Cretinism) (Myxedematous type) ขาดไอโอดนรนแรงตงแตอยในครรภ มอาการปญญาออน ตวบวมฉ เปนใบ และหหนวก จะมตาเข โรคเออทรนแรงมาก มอาการกลามเนอเกรง
กระตกทกครงทตองการเคลอนไหว ท าใหคนทเปนโรคนจะนอนไมเคลอนไหว
มการทดสอบโดยใหยกมอสองขางขน จะมการกระตกของกลามเนอ
4.6 โรคโลหตจางจากการขาดธาตเหลก (Iron deficiency anemia)
213
Koilonychias เลบบางแอนเปนรปชอน เกดกบเลบมอทงสองขางทงในเดกโตและผใหญ
214
มการซดของเนอเยอตางๆเหนไดชด คอ เปลอกตาดานใน เยอบปาก ลน ฝามอ และสของเลบ
Anemic tongue with natural fissure ลนซดและเปนรองโดยไมมตมของลน
Pale conjunctiva เยอบตาซด
4.6 โรคโลหตจางจากการขาดธาตเหลก (Iron deficiency anemia)
4.7 สบฟนสก (Attrition)
215
เกดจากการขบกดของสบฟนจากการเคยวอาหารเหนยวหรออาหารแขงเปนเวลานาน
ท าใหขอบฟนลางดานหนา และขอบลางของฟนบนสกเปนแนวเรยบ
4.8 Fluorosis: Mottling enamel
216
ฟนตกกระในผทไดรบฟลออไรดมากเกนไป
เปนลกษณะจดกระบนผวเคลอบฟน สขาวและน าตาลสลบกน
ไมมการสกกรอนของเคลอบฟน
มกจะพบไดงายบรเวณฟนหนาซบน
4.10 ภาวะขาดแคลเซยม (Calcium Deficiency)
217
Opened anterior fontanel กระหมอมหนาเปดมากกวา 18 เดอน เกดจากการขาดแคลเซยม ท าใหกระดกออนเจรญไปเรอยๆ
Beading rosary ขอตอระหวางกระดกออนและกระดกซโครงทง 2 ขางของกระดก sternum โปนใหญและเรยงกนเหมอนสวมลกประค า
กระดกออน (Rickets)
218
การเจรญเตบโตผดรปของกระดกทรวงอก Pigeon chest (Pectus Carinatum) มกระดกทรวงอกนนแบบอกไก และ Harrison’ s sulcus มรอยบมเปนรองอยดานขางทรวงอกทงสองขาง
Pigeon chest (Pectus Carinatum)
Harrison’ s sulcus
4.10 ภาวะขาดแคลเซยม (Calcium Deficiency)
กระดกออน (Rickets)
219
Epiphyseal enlargement การมปลายกระดกใกลขอใหญ โดยเฉพาะบรเวณขอมอ และปลายกระดก tibia และ fibula ทขอเทา
4.10 ภาวะขาดแคลเซยม (Calcium Deficiency)
กระดกออน (Rickets)
220
Bow – legs (ขาโกง) เปนอาการแสดงของโรคในเดกทยนแลว และขารบการเคลอนไหว ท าใหกระดกขาเกดการโคงงอออกดานขาง
Knock – knee อาการแสดงของขอเขาใหญ ท าใหยนตร งสน เท าช ด ก นไมได
4.10 ภาวะขาดแคลเซยม (Calcium Deficiency)
กระดกออน (Rickets)
222
• X1 : Conjunctiva xerosis เยอบตาขาวแหง ขาดประกายมนวาว ผวตาขาวหยาบหนา
ตาแหง (Xerophthalmia)
4.11 โรคขาดวตามนเอ (Vitamin A Deficiency; VAD)
223
• X1 : Bitot’s spot ตาเกลดกระด คอ ผวตาแหงเปนรอยยน อาจมแผนสเทาเงนเปนฟองละเอยดเกาะตาขาวทแหง
สามารถเชดออกได มกพบทงสองตา และอยดานนอกของตาเปนรปสามเหลยม
ตาแหง (Xerophthalmia)
4.11 โรคขาดวตามนเอ (Vitamin A Deficiency; VAD)
224
• X2 : Conneal xerosis ตาด าแหง ตาด าไมมนวาว มลกษณะขนคลายน านมโดยเฉพาะสวนลางของตาด า
ตาแหง (Xerophthalmia)
4.11 โรคขาดวตามนเอ (Vitamin A Deficiency; VAD)
226
• X3 : Conneal ulcer เกดแผลทตาด า ลกษณะหลอมเหลวเปนวน
ตาแหง (Xerophthalmia)
4.11 โรคขาดวตามนเอ (Vitamin A Deficiency; VAD)
227
• X3: Keratomalacia ตาด าหลอมละลาย กระจกตาออนตวลงเหมอน วนสขาวเหลอง ท าใหกระจกตาและของเหลวในลกตาไหลออกจากลกตา มการอกเสบของตา
ตาแหง (Xerophthalmia)
4.11 โรคขาดวตามนเอ (Vitamin A Deficiency; VAD)
228
• XS: Corneal scar แผลเปนทตาด า
ตาแหง (Xerophthalmia)
staphyloma
4.11 โรคขาดวตามนเอ (Vitamin A Deficiency; VAD)
229
4.11 โรคขาดวตามนเอ (Vitamin A Deficiency; VAD)
อาการทางผวหนง 1. Follicular hyperkeratosis (ผวหนงคางคก) มเมดตมเลกๆ สากบนผวหนงบรเวณ แขน ขา ตะโพก หวไหล
หนาอก ทอง หลง และตนคอ 2. ผวหนงหยาบแหง แตก ไมมเหงอ (xerosis)
4.12 ภาวะขาดวตามนซ (Vitamin C or Ascorbic acid Deficiency)
230
โรคลกปดลกเปด (Scurvy) เหงอกอกเสบ (Gingivitis)
ตดเชอแบคทเรย ไมไดขาดวตามนซ ขาดวตามนซ
4.13 โรคขาดวตามนบ 1 (Thiamine Deficiency)
231
เหนบชา (Wet (cardiac) beriberi) หอบเหนอย หวใจโต บวมทชา
วธการตรวจสอบ เคาะฟงสยงหวใจ คล าดขนาดหวใจ การฟงเสยงหวใจ
Cardiac beriberi
หลงรกษา 4 วน
หลงรกษา 7 วน
หลงรกษา 30 วน
234
Ankle jerk loss at Achilles’ tendon ไมมการกระตกเมอเคาะทเอนรอยหวาย รองลงมาตรงบรเวณเขา และตรงขอศอกดานหนาโดยใชนวโปงวางบนเอน แลวใชคอนเคาะบนนวโปง
4.13 โรคขาดวตามนบ 1 (Thiamine Deficiency)
4.14 โรคขาดวตามนบ 2 (Riboflavin Deficiency)
235
Angular stomatitis โรคปากนกกระจอก โดยจะมอาการทเดนชด (Pathgnomic sign) คอ การอกเสบทมมปากทงสองขาง
Angular palpebritis โรคตานกกระจอก
236
Atrophic lingual papillae หมายถง ตมรบรสบนลนหายไป ลนเลยน มกเปนสวนกลางและขอบลน การมรอยเลยน เรยกวา Tongue prints
ลนบวมแดง (glossitis)
4.14 โรคขาดวตามนบ 2 (Riboflavin Deficiency)
237
Nasal – labial seborrhea ผวหนงขางจมกลอกเปนขยเหนผวอกเสบแดงอยภายใต พบบรเวณซอกจมก ใบห หวตา
4.14 โรคขาดวตามนบ 2 (Riboflavin Deficiency)
242
ภาวะพรอง(deficiency)
สารอาหาร ภาวะเกน (excess)
ผอม ทองผก กลามเนอเหยวรบ ตะครว คอพอก ลกปดลกเปด ฟนผ
พลงงาน ใยอาหาร โปรตน โซเดยม ไอโอดน วตามนซ ฟลออไรด
อวน ทองเสย อวน ความดนโลหตสง ไทรอยดเปนพษ นวในไต ฟนตกกระ
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
243
อาการแสดง สารอาหาร การขาดสารอาหาร เกลดกระด ปากนกกระจอก คอพอก บวม ขอมอขยายใหญ การไดรบสารอาหารเกน ฟนผ ฟนตกกระ
วตามนเอ วตามนบ 2 ไอโอดน โปรตน วตามนด น าตาล ฟลออไรด
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
244
อวยวะ อาการ การประเมนผล
กลามเนอเยอบตา-ปาก
เสนผม
เหยวลบ
ซด
เสนผมแหง แดง ไมมประกาย บางกระจายอยหางๆ ดงหลดตดมองาย
ขาดโปรตนและพลงงาน
แขน ขา บวม
หนงหมกระดก
Kwashiorkkor
Marasmus
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
245
อวยวะ อาการ การประเมนผล
ตา Night blindness, Xerophthalmia Comeal xerosis และ Comeal ulcer Bitot’s spots, Keratomalacia, Blindness
ขาดวตามนเอ
ผวหนง ผวแหง, Follicular hyperkeratosis ขาดวตามนเอ
กลามเนอประสาท
ออนแรง squatting test ท าไมได ชา ไมม reflex
ขาดวตามนบ1
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
246
อวยวะ อาการ การประเมนผล
ปาก จมก
Angular stomatitis, Cheilosis (รมฝปากจะแดง) Nasolabial seborrhea
ขาดวตามนบ2
ประสาทลน เยอบตา-ปาก
ปลายประสาทอกเสบ ความจ าเสอม ลนอกเสบซด
ขาดโฟเลท
เหงอก ผวหนง
เลอดออกตามไรฟน จดเลอดออกใตผวหนง
ขาดวตามนซ
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
247
อวยวะ อาการ การประเมนผล ศรษะ อก แขน ขาลน
Cranial bossing, Opened anterior Fontanelle Beading rosary Bowed legs/knocked knees
ขาดวตามนด
เยอบตา-ปาก ลน เลบ
ซด ลนเลยน ลนอกเสบ Koilonychia
ขาดธาตเหลก
ตอมไทรอยด โต(Goiter) ขาดสารไอโอดน น าหนกตามสวนสง
มากกวาคามาตรฐาน (median) +2SD ขนไป โรคอวนในเดกวยเรยน
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
การจ าแนกระดบความดนโลหตในผใหญ
248
ความดนโลหต ความดนโลหตตวบน (SBP) mmHg
ความดนโลหตตวลาง (DBP) mmHg
ปกต (Normal) <120 And <80 เรมเสยงตอความดนโลหตสง (Prehypertension)
120-139 Or 80-89
ความดนโลหตสง ขนท 1 (Hypertension Stage I)
140-159 Or 90-99
ความดนโลหตสง ขนท 2 (Hypertension Stage II)
≥160 or ≥100
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
การประเมนอาหารบรโภค (Dietary assessment)
หมายถง การวดปรมาณอาหารทบคคลบรโภคในชวง 1 วน มากกวา 1 วน หรอการประเมนแบบแผนการบรโภคอาหารในชวงระยะเวลาหลายเดอน การประเมนอาหารบรโภคจะท าใหเราไดขอมลเกยวกบการบรโภคสารอาหาร หรอกลมอาหารเฉพาะ
ขอมลดงกลาจะใชในการประเมนภาวะโภชนาการทงในรบบคคล กลมบคคล และ/หรอชมชน
250 มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2552
ความส าคญของการประเมนอาหารบรโภค
1. ประเมนความพงพอใจในการไดรบอาหารและสารอาหารของบคคล/กลม 2. ตดตามแนวโนมในการบรโภคอาหารและสารอาหาร 3. ศกษาความสมพนธระหวางอาหารและสขภาพ 4. ระบกลมทเสยงทจะพฒนาเปนโรคทเกยวของกบอาหารและโภชนาการ 5. วางโครงการในการใหโภชนศกษาและลดความเสยงในการเกดโรค 6. วางแผนการผลตอาหารและกระจายอาหาร 7. ออกกฎขอบงคบดานอาหารและสารอาหาร 8. ประเมนความส าเรจและความคมทนของโครงการใหโภชนศกษาและลดความ
เสยงการเกดโรค 9. เปนขอมลพนฐานในอตสาหกรรมผลตอาหาร 10.ประเมนดานความเปนพษของอาหาร
251 มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2552
การวดการบรโภคอาหาร
การวดการบรโภคอาหารแบงออกเปน 3 ระดบ คอ
252
1 ระดบประเทศ 2 ระดบครวเรอน 3 ระดบรายบคคล
1.1 บญชดลอาหาร (Food Balance Sheet; FBS)
1.2 การศกษาอาหารโดยรวม (Total Diet Study; TDS)
2.1 บญชอาหาร (Food Account method)
2.2 การสมภาษณอาหารบรโภคในครวเรอน โดยทบทวนความจ ายอนหลง 24 ชวโมง (Household 24-h recall method)
2.3 การบนทกอาหารในครวเรอน (Household food record method)
3.1 การประเมนการบรโภคในอดตเมอเรวน หรอยอนหลงไปในอดตทผานมาเปนระยะเวลานาน (Retrospective methods of dietary assessment)
3.2 การประเมนการบรโภคในปจจบนหรอในอนาคตอนใกล (Prospective methods of dietary assessment) มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
การวดการบรโภคอาหาร (ตอ)
1.1 บญชดลอาหาร (Food Balance Sheet; FBS) เปนการประเมนจ านวนอาหารทบรโภคของประชากรในประเทศทางออม โดยจะใหขอมลเกยวกบอาหารทมอยเพอการบรโภค (มใชอาหารทบรโภคจรง)
FBS จะเสนอภาพรวมของแบบแผนอาหารทมอยในแตละประเทศในชวงระยะเวลาอางองทถกชเฉพาะเจาะจง (องคการอาหารและเกษตรแหงสหประชาชาต; FAO)
FBS = (ปรมาฯอาหารทผลต + ปรมาณอาหารทซอเขา) – (ปรมาณอาหารทสงออก + ปรมาณอาหารส าหรบสตวเลยง + ปรมาณอาหารทใชท าพนธ + ปรมาณอาหารทสญเสยไป )
253
1. ระดบประเทศ
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
1.2 การศกษาอาหารโดยรวม (Total Diet Study; TDS) การศกษาเพอหาระดบของการปนเปอนสารเคมตางๆ และระดบของสารอาหารในอาหารบรโภค โดยจะท าการเกบตวอยางอาหารจากภมภาคตางๆ และท าการวเคราะหทางเคม
TDS สามารถใชเพอตดตาม และประเมนการบรโภคมหโภชนะ (Macronutrients) และจลโภชนะ (Micronutrients) ในประชากร
254
1. ระดบประเทศ (ตอ)
การวดการบรโภคอาหาร (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561 มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
2.1 บญชอาหาร (Food Account method) ผทรบผดชอบเกยวกบอาหารในครวเรอน/สถาบนจะท าการบนทกขอมลอาหารหรอท าบญชอาหาร ทไดจากการซอ การไดรบเปนของฝาก และ/หรอการเพาะปลกในครวเรอน โดยทวไประยะเวลาท าการส ารวจจะอยระหวาง 2-4 สปดาห
2.2 การสมภาษณอาหารบรโภคในครวเรอน โดยทบทวนความจ ายอนหลง 24 ชวโมง (Household 24-h recall method) เปนการประเมน 1 วนกอนการสมภาษณ
2.3 การบนทกอาหารในครวเรอน (Household food record method)
255
2. ระดบครวเรอน
การวดการบรโภคอาหาร (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
3.1 การประเมนการบรโภคในอดตเมอเรวน หรอยอนหลงไปในอดตทผานมาเปนระยะเวลานาน (Retrospective methods of dietary assessment)ประกอบดวยวธการประเมนดงน
1. การสมภาษณอาหารบร โภคทบทวนความจ ายอนหลง 24 ช วโมง (24-hour recall)
2. ความถในการบรโภคอาหาร (Food Frequency Questionnaire; FFQ)
3. ประวตอาหาร (Diet history) หรอประวตทเกยวของกบอาหาร (Dietary history)
256
3. ระดบรายบคคล
การวดการบรโภคอาหาร (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
3.1 การประเมนการบรโภคในอดตเมอเรวน หรอยอนหลงไปในอดตทผานมาเปนระยะเวลานาน (Retrospective methods of dietary assessment)
257
3. ระดบรายบคคล (ตอ)
ขอด ขอจ ากด
ระยะเวลาในการเกบขอมลสน การพงพาความจ าคอนขางมาก
ความจ าเปนทตองพงพาผถกเกบขอมลไมมาก
ไมสามารถวดความแปรปรวนของขอมลอาหารวนตอวนได
คาใชจายไมสง ตองการผทมทกษะเฉพาะในการ
ด าเนนการ
อาจเกดอคตจากตวผวดหรอบนทกผล
การวดการบรโภคอาหาร (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
3.2 การประเมนการบรโภคในปจจบนหรอในอนาคตอนใกล (Prospective methods of dietary assessment) ประกอบดวยวธการประเมนดงน
1. การบนทกอาหารบรโภค (Food record or diary) จ าแนกออกเปน 2 วธตามวธการทใชในการประเมนน าหนกอาหาร ไดแก การบนทกอาหารบรโภคดวยการชง (Weighก food record) การบนทกอาหารบรโภคดวยการกะประมาณ (Estimated food
record) 2. การวเคราะหทางเคมของอาหาร (Chemical analysis of diets) ผถก
เกบขอมลจ าลองอาหารและเครองดมทบรโภคทงชนดและปรมาณจรงในวนทตองท าการประเมน อาหารทจ าลองจะถกน าไปชงน าหนกและวเคราะหทางเคม วธนไมนยมใชในการศกษาเชงระบาดวทยา
258
3. ระดบรายบคคล (ตอ)
การวดการบรโภคอาหาร (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
3.2 การประเมนการบรโภคในปจจบนหรอในอนาคตอนใกล (Prospective methods of dietary assessment)
259
3. ระดบรายบคคล (ตอ)
ขอด ขอจ ากด
ความถกตองของขอมลอาหารบรโภค อาจเปลยนแปลงบรโภคนสย
สามารถวดความแปรปรวนของขอมลอาหารวนตอวน
ตองการความรวมมอจากผถกเกบขอมลในระดบสง
การพงพาความทรงจ าคอนขางนอย ผถกเกบขอมลตองใชเวลาในการเกบ
ขอมลคอนขางมาก
ผถกเกบขอมลตองอานออกเขยนได
การวดการบรโภคอาหาร (ตอ)
มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช , 2561
วธการประเมนการบรโภคอาหาร
1. การชงน าหนกอาหาร (weighing food)
อาหารดบ ชนสวนของอาหารดบทตดทง เครองปรง เชน เครองปรงรสเคม น าตาล อาหารสก อาหารทกนเหลอ เศษอาหาร
เปนการชงน าหนกอาหารตลอดทงวนททกคนในบานบรโภค
261
การวเคราะหขอมล
1. ค านวณหาปรมาณอาหารแตละชนดทสมาชกในครอบครวบรโภคเฉลยตอคนตอวน
2. ค านวณหาปรมาณสารอาหารทไดรบเฉลยตอคนตอวน
อปกรณทใช 1. เครองชงอาหารชนดหยาบและละเอยด 2. สมดจดบนทกอาหาร
262
2. การสมภาษณการบรโภคอาหารยอนหลง 24 ชงโมง (24 hour dietary recall)
เปนการสมภาษณการบรโภคอาหารยอนหลงในชวง 24 ชวโมงทผานมา หรอ 1 วนกอนการสมภาษณ
ควรท า 2-3 วน โดยเปนวนหยด 1 วน และวนธรรมดา 1-2 วน เพอใหไดขอมลการบรโภคอาหารทเปนแบบแผนการบรโภคของกลมตวอยางมากทสด
263
อปกรณทใช
1. สมดภาพอาหาร หรอหนจ าลองอาหาร หรออาหารจรง 2. อปกรณตวงวดในครวเรอน เชน ชอนกนขาว ชอนชา ทพพ
แกวน า (200 ซซ) หรออปกรณทวไป ไดแก ถวยตวง ชอนตวง 3. แบบฟอรม
264
265
1. ผถกสมภาษณขอมลอาหารบรโภคคอใคร (ตนเอง, มารดา, ผเลยงด) 2. วนทผถกสมภาษณใหขอมลอาหารบรโภคทบทวนความจ ายอนหลง
24 ชวโมงเปนวนอะไร (วนธรรมดา, วนหยด/วนนกขตฤกษ) 3. ลกษณะและปรมาณของอาหารทผถกสมภาษณใหขอมลเปนรปแบบ
ของอาหารทผถกสมภาษณ มกกนทวไปในแตละวนใชหรอไม (ใช, ไมใช)
ขอมลอาหารทถกสมภาษณ
266
วธการสมภาษณอาหารบรโภคทบทวนความจ ายอนหลง 24 ชวโมง
1. เรมตนสมภาษณ โดยการแนะน าตนเอง สรางบรรยากาศเปนกนเอง อธบายวตถประสงคของการสมภาษณ และบอกประโยชนทจะไดรบจากการใหสมภาษณ
2. การสมภาษณและการบนทก การสมภาษณอาหารทบรโภคมล าดบขน 1) จ านวนมอทกนทงหมดตลอดทงวน ทงมอหลกและอาหารวาง 2) รายการอาหารและเครองดมทกชนดทบรโภค 3) แหลงทมาของอาหาร และสวนประกอบของอาหารแตละรายการ
โดยตองพยายามสอบถามใหครบทกชนด ตามสวนประกอบของอาหารทควรจะม ถาปรากฏวาไมม ตองใสไวในชองหมายเหตวา “ไมม” เปนการยนยนวาผสมภาษณมไดลมถาม
267
วธการสมภาษณอาหารบรโภคทบทวนความจ ายอนหลง 24 ชวโมง
2. การสมภาษณและการบนทก การสมภาษณอาหารทบรโภคมล าดบขน 4) ในกรณทผถกสมภาษณหรอครอบครวผถกสมภาษณประกอบ
อาหารเอง ผสมภาษณตองถามเกยวกบวธการเตรยมและปรงประกอบ เนองจากอาหารชนดเดยวกน อาจมวธการปรงประกอบไดหลายวธ หรออาจใชเครองปรงทแตกตางกน
5) การบนทกชนดของอาหารทเปนสวนประกอบ ตองบนทกใหมความละเอยดมากทสด กรณทเปนอาหารปรงส าเรจทบรรจในกลองหรอหอบรรจภณฑ อาจขอดหอบรรจภณฑหรอสอบถามเกยวกบตราของผลตภณฑ ราคาฯลฯ
268
วธการสมภาษณอาหารบรโภคทบทวนความจ ายอนหลง 24 ชวโมง
2. การสมภาษณและการบนทก การสมภาษณอาหารทบรโภคมล าดบขน 6) การเกบขอมลรายละเอยดเกยวกบปรมาณของอาหารทบรโภค ผ
สมภาษณตองซกถามเกยวกบปรมาณทรบประทาน เชน จ านวน รปราง/ลกษณะ ขนาด และปรมาตร การกะปรมาณอาหารทบรโภค ควรใชอปกรณทชวยในการประมาณปรมาณของอาหาร ในกรณทรายการอาหารนนบรโภคโดยบคคลหลายคน อาจตองใชวธการประมาณโดยน าจ านวนคนทบรโภคอาหารชนดนนมาหารปรมาณอาหารทงหมดทรบประทาน (หมายเหต: ในกรณผเลยงดใหสมภาษณอาหารแทนเดก ใหตรวจสอบซ ากบเดก)
269
วธการสมภาษณอาหารบรโภคทบทวนความจ ายอนหลง 24 ชวโมง
3. การตรวจสอบขอมลเมอไดขอมลครบถวน กอนเสรจสนการสมภาษณ ผสมภาษณตองตรวจสอบความสมบรณของขอมลตางๆ ทไดจากการสมภาษณอกครงหนง
4. การตรวจทาน หลงตรวจสอบขอมลเสรจเรยบรอย ผสมภาษณตองสงแบบสมภาษณใหผนเทศทนทเพอตรวจทานความถกตองของขอมลใหใกลเคยงกบความเปนจรงมากทสด
แบบฟอรม 24 hour dietary recall
มออาหาร รายการอาหาร สวนประกอบอาหาร ปรมาณอาหาร
ชอ………………………………….นามสกล…………………..…………..เพศ……………...อาย…………………..ป
วนทบนทกอาหาร………………………. เปนวน วนธรรมดา วนหยด
270
วธการสมภาษณการบรโภคอาหารยอนหลง 24 ชงโมง
1. สอบถามอาหาร ขนม และเครองดมทกชนดทบรโภค
เมอวานตลอดทงวนตงตนนอนเชาจนถงเขานอน
ยอนหลงตงแตเวลาทสอบถามจนถงเมอวานครบ 24 ชวโมง เชน 9.00 น. วนน จนถง 9.00 น. เมอวานน
2. จดบนทกวธการปรงและสวนประกอบอาหารอยางละเอยดแตละมอ เชน ชนดอาหาร เครองปรงรส จ านวนชน/หอ/ถง/ขวด
3. ในกรณทเปนขนมทเปนชน ตองระบขนาด
4. ในกรณทเปนอาหารส าเรจรป ใหระบยหอและขนาด
271
ตวอยางการบนทกการสมภาษณ 24 hour dietary recall
มออาหาร รายการอาหาร สวนประกอบอาหาร ปรมาณอาหาร
เชา ขาวผดหม ขาวสวย 1½ ทพพ
หมตดมน 1 ชอนกนขาว
ผกคะนา ¼ ทพพ
ไขไก 1 ฟอง
น ามนพช ค านวณ
เตมเครองปรงรส น าปลา 1 ชอนกนขาว
ชอ………………………………….นามสกล…………………..…………..เพศ……………...อาย…………………..ป
วนทบนทกอาหาร………………………. เปนวน วนธรรมดา วนหยด
272
ขอด
1. เปนวธทท าไดงาย ไมยงยากซบซอน ใชเวลาสน เสยคาใชจายนอย
2. เกบขอมลในกลมทอานหนงสอไมออกได
3. ใชไดดกบกลมตวอยางทมแบบแผนการบรโภคอาหารทคลายคลงกน
274
ขอจ ากด
1. มความคลาดเคลอนของปรมาณอาหารทบรโภค
2. ในคนทมความแตกตางของการบรโภคอาหารในแตละวน การเกบขอมลเพยง 1 วน อาจไมเปนตวแทนของอาหารของแตละบคคลได
3. ตองอาศยความจ าของผใหขอมล จงไมเหมาะกบผสงอาย และเดกอายต ากวา 12 ป
การวเคราะหขอมล ค านวณหาปรมาณอาหารแตละชนดและปรมาณสารอาหารเฉลยตอวน
275
3. การบนทกการบรโภคอาหาร (Food record)
นยมบนทกระยะเวลา 3 วน คอ วนธรรมดา 2 วน และวนหยด 1 วน โดยกลมตวอยางเปนผจดบนทก
เทคนคการบนทก ใหบนทกทนททบรโภคในแตละครง
วธการบนทก
1) บนทกอาหาร ขนม และเครองดมทกชนดทบรโภค พรอมทงระบมออาหาร
2) บนทกวธการปรงและสวนประกอบอาหารอยางละเอยด เชน ชนดอาหาร เครองปรงรส จ านวนชน/หอ/ถง/ขวด
3) ในกรณทเปนขนมทเปนชน ตองระบขนาด
4) ในกรณทเปนอาหารส าเรจรป ใหระบยหอและขนาด
276
แบบบนทกการบรโภคอาหาร
มออาหาร รายการอาหาร สวนประกอบอาหาร ปรมาณอาหาร
ชอ………………………………….นามสกล…………………..…………..เพศ……………...อาย…………………..ป
วนทบนทกอาหาร………………………. เปนวน วนธรรมดา วนหยด
279
ขอด
ขอมลมความถกตอง จะไดตามทบรโภคจรง มากกวาการสมภาษณยอนหลง 24 ชวโมง เนองจากบนทกทนทหลงจากบรโภคไมตองใชความจ า
ขอจ ากด 1. เปนภาระแกกลมตวอยางทตองจดบนทก 2. กลมตวอยางตองตองรหนงสอและสามารถจดบนทกได
281
การวเคราะหขอมล ค านวณหาปรมาณอาหารแตละชนดและปรมาณสารอาหารเฉลยตอวน
อปกรณทใช 1. สมดภาพอาหาร หรอหนจ าลองอาหาร หรออาหารจรง 2. อปกรณตวงวดในครวเรอน เชน ชอนกนขาว ชอนชา ทพพ แกวน า(200
ซซ) หรออปกรณทวไป ไดแก ถวยตวง ชอนตวง 3. แบบบนทก
282
4. การสมภาษณความถของ การบรโภคอาหาร
(Food frequency questionnaire)
ใหขอมลทอธบายแบบแผนของการบรโภคอาหาร
มงเนนเฉพาะสารอาหารชนดใดชนดหนงทสนใจศกษา เชน อาหารทมพลงงานสง
แบบสอบถาม ประกอบดวย 2 สวน คอ ชนดของอาหาร และความถในการบรโภค
283
284
วธการสมภาษณความถในการบรโภคอาหาร
ในการสมภาษณใหถามประเภทอาหารเรยงไปตามล าดบตงแตขอ 1 เปนตนไป โดยมขนตอนการถามค าถาม ดงน
1. ใหผสมภาษณถาม ดงน “ในอาหารแตละประเภททาน (ผถกสมภาษณ) กนหรอไม”
2. ผสมภาษณพจารณาเฉพาะประเภทอาหารทผถกสมภาษณระบวากน และถามค าถามดงน “ทาน (ผถกสมภาษณ) กนอาหารดงตอไปนบอยเพยงใด”
3. ในขณะทถามความถในการกนอาหารผสมภาษณใชแผนภาพ แสดงความถของการกนอาหารประเภทตางๆ ประกอบในการจดบนทก
ขอด
1. ใหขอมลทเปน usual intake (การบรโภคทเปนปรกตนสย)
2. เกบขอมลโดยการสมภาษณ หรอตอบแบบสอบถามดวยตนเอง
3. สามารถใชกบจ านวนกลมตวอยางมากๆได
285
ขอจ ากด
1. ถามชนดของอาหารมากเกนไป จะเพมภาระกบผถกสมภาษณ
2. ขอมลอาจคลาดเคลอน ในกรณทบรโภคอาหารไมเปนประจ า
3. กลมตวอยางทมระดบการศกษาปานกลางถงต า ควรใชการสมภาษณ
4. ไมทราบวธการปรงอาหาร
5. ไมทราบปรมาณอาหารทบรโภค
286
แบบสมภาษณความถของ การบรโภคอาหาร
ชนดอาหาร
จ านวนครงโดยเฉลย
ไมเคย/ < 1 ครง
ตอเดอน
ครง ตอเดอน
ครง ตอสปดาห
ครง ตอวน
1-3 1-3 4-6 1 2-3 4
287
การค านวณเปน Score
ฐานเปนวน
3 ครง ตอวน = 3
2 ครง ตอวน = 2
1 ครง ตอวน = 1
5‐6 ครง ตอสปดาห = 5+6/2 = 5.5/7 = 0.8
3‐4 ครง ตอสปดาห = 3+4/2 = 3.5/7 = 0.5
1‐2 ครง ตอสปดาห = 1+2/2 = 1.5/7 = 0.2
2‐3 ครง ตอเดอน = 2+3/2=2.5/30 = 0.08
1 ครง ตอเดอน = 1/30 = 0.08/30 = 0.03
288
5. การสมภาษณความถการบรโภคอาหารกงปรมาณ
(Semi-quantitative frequency questionnaire)
เหมอนกบ FFQ แตเพมในเรองปรมาณอาหารทบรโภคตอครง
ลดขอจ ากดของ FFQ : สามารถวเคราะหในเรองปรมาณของสารอาหารทไดรบ (เฉพาะสารอาหารทศกษา)
290
แบบสมภาษณความถการบรโภคอาหารกงปรมาณ
ชนดอาหาร
ปรมาณหรอ น าหนกท
รบประทาน ตอครง
จ านวนครงโดยเฉลย
ไมเคย/ < 1 ครง
ตอเดอน
ครง ตอเดอน
ครง ตอสปดาห
ครง ตอวน
1-3 1-3 4-6 1 2-3 4
291
ผก 1 หนวยมาตรฐาน เทากบ ผกดบ 1 ถวย ผกสก ½ ถวย
การวเคราะหปรมาณผกและผลไมทไดรบ
จากแบบสอบถาม
มะละกอ แตงโม สบปะรด 6-8 ชนพอค า กลวยน าหวา 1 ผลกลาง สมเขยวหวาน 1 ผลใหญ เงาะ 4 ผล มะมวง ½ ผล
ผลไม 1 หนวยมาตรฐาน เทากบ
ผลไม 1 สวน
ขนาด ชนดผลไม ปรมาณ
เลกมาก องน, ล าไย 8-10 ผล
เลก เงาะ, มงคด 4 ผลกลาง
ปานกลาง
ชมพ, สมเขยวหวาน 2 ผล
กลวยน าหวา, กลวยไข 1 ผลกลาง
ฝรง, มะมวงสก 1/2 ผล
ใหญ
มะละกอสก, สบปะรด 6-8 ชนพอค า
แตงโม 6-8 ชนพอค าหรอ
3 ชนใหญ
การวเคราะหปรมาณผกและผลไม
1. เปลยนจากหนวยมาตรฐาน ใหเปน ทพพและสวน
ผก 1 หนวยมาตรฐาน เทากบ ผก 1 ทพพ
ผลไม 1 หนวยมาตรฐาน เทากบ 1 สวน
2. เปรยบเทยบปรมาณผกและผลไมทไดรบกบปรมาณทแนะน าใน 1 วน เพอเปรยบเทยบความเพยงพอ
กลมอาหาร หญงวยท างาน
อาย 25-60 ป และผสงอาย 60 ปขนไป
ชายวยท างาน อาย 25-60 ป
ผก (ทพพ) 6 6
ผลไม (สวน) 4 4
ค าถามทายบท 1. จงอธบายความหมาย วตถประสงคและรแบบการประเมนภาวะโภชนาการ
2. จงบอกวธการประเมนภาวะโภชนาการนยมใชในบคคล กลมบคคล และชมชน
3. ถานกศกษาตองการทราบวาบคคล หรอกลมบคคลใด ไดรบสารอาหารจากอาหารทบรโภคเพยงพอหรอไมถาเลอกใชวธการประเมนอาหารบรโภคใดบาง
4. จงบอกขอดและขอจ ากดของการประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม
5. การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคมของสารโปรตนในรางกายสามารถใชตวชวดใดบาง
6. จงยกตวอยางวธการวดสดสวนตางๆของรางกายทใชในการวดขนาดและสวนประกอบของรางกาย
7. การวดสดสวนตางๆของรางกายวธการใดทตองหาจดกงกลางแขน
8. จงบอกตวชวดทใชในการประเมนความอวนโดยรวมและลกษณะของความอวนในผใหญและเดก
9. จงระบวธการพนฐานเบองตนของการตรวจรางกายในการประเมนภาวะโภชนาการทางคลนก
10. จงบอกสงทควรค านงเมอท าการตรวจประเมนภาวะโภชนาการทางคลนกในเดก
301
302
1. มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช สาขาวชาวทยาศาสตรสขภาพ . 2552. โภชนศาสตรสาธารณสข (Nutrition in health) หนวยท 8-15. นนทบร: มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช.
2. มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช สาขาวชาวทยาศาสตรสขภาพ . 2561. โภชนศาสตรสาธารณสข (Nutrition in health) หนวยท 6-10. นนทบร: มหาวทยาลยสโขทยธรรมธราช.
3. ประไพศร ศรจกรวาล. 2551. องคความรดานโภชนศาสตร. คนหาเมอ 10 ธนวาคม พ.ศ. 2560, จาก http://www.thaidietetics.org/wp-content/uploads/2017/09/BasicNutrition.pdf
4. นธยา รตนาปนนท และ วบลย รตนาปนนท. 2556. หลกโภชนศาสตร. กรงเทพฯ: โอเดยนสโตร. 5. ประณต ผองแผว. 2539. โภชนศาสตรชมชน (Community Nutrition). กรงเทพฯ : ลฟวง ทรานส
มเดย. 6. ประสงค เทยนบญ. 2540. การประเมนภาวะทางโภชนาการ. คนหาเมอ 10 ธนวาคม พ.ศ. 2560, จาก
http://www.med.cmu.ac.th/dept/nutrition/data/common/assessment%20of% 20nutritional%20status.pdf
เอกสารอางอง
Top Related