zamonaviy ta‟lim texnologiyalari asosida barkamol avlodni ...

O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‟RTA MAXSUS

TA‟LIM VAZIRLIGI

ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI

PEDAGOGIKA FAKULTETI

5140800 – PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA TA‟LIM YO‟NALISHI

BITIRUVCHISI HODJALIYEVA GULNOZA NIYOTBEK QIZINING

ZAMONAVIY TA‟LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA

BARKAMOL AVLODNI TARBIYALASH

Mavzusidagi

BITIRUV MALAKAVIY ISHI

Ilmiy rahbar: p.f.n., dotsent A. Teshaboyev

Andijon - 2014

2

MAVZU: ZAMONAVIY TA‟LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA

BARKAMOL AVLODNI TARBIYALASH

KIRISH

I BOB. ZAMONAVIY TA‟LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA

BARKAMOL AVLODNI TARBIYALASHNI ILMIY-NAZARIY VA

METODOLOGIK ASOSLARI

1.1. Zamonaviy o‘qitish jarayonini tashkil etish va unga qo‘yilgan

talablar

1.2. Ta‘limni takomillashtirishda yangi o‘qitish usullarini joriy

etishning mexanizmini takomillashtirish

1.3. Kasb- hunar ko‘llejlarida zamonaviy darslarni tashkil

etishning bugungi xolati

Birinchi bob bo‘yicha xulosalar

II BOB. ZAMONAVIY TA‟LIMNI SAMARALI TASHKIL ETISH VA

BARKAMOL AVLODNI TARBIYALASHGA ERISHISHNING ASOSIY

MEZONLARI

2.1. Barkamol avlod tarbiyasini tashkil etishning pedagogik,

psixologik asoslari

2.2. Barkamol avlodni shakillanishida ta‘lim jarayonini o‘rni va

unda zamonaviy o‘qitish texnologiyalaridan foydalanish yo‘llari

Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar

XULOSALAR VA TAVSIYALAR

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

3

KIRISH

O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov asarlarida hamda

O‘zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim to‘g‘risidagi‖ qonuni va ―Kadrlar

tayyorlash Milliy dasturi‖da belgilangan har tomonlama yetuk, barkamol shaxsni

tarbiyalash hozirgi kun ta‘lim tizimining amalga oshirib kelayotgan asosiy

maqsadlaridan biridir.

Hech shubhasiz, har qanday millat o`z farzandlarining barkamol bo`lishini

orzu qiladi. Aslida barkamollik juda keng tushuncha. Tilimizning izohli lug`atida

barkamollik quyidagicha ta'riflanadi: "jismoniy va aqliy jihatdan kamolot,

voyaga yetish, bekamu ko`st mukammallik holati va hokazo"1- deb ta‘kidlagan

edi muxtaram prezidentimiz.

Barkamol inson tushunchasi komil inson tushunchasi bilan hamohangdir.

Darqaqiqat, biz har qanday odamga uning nechog`lik kamolotga erishganiga qarab

baho beramiz. Jumladan, barkamol shaxs, barkamol ijod deymiz. G‘oyat yetuklikni

esa tabiat barkamolligiga qiyoslaymiz.

Barkamol shaxsni tarbiyalashda zamonaviy ta‘lim texnologiyalardan

foydalanish muhim ahamiyatga ega bo‘lgan vazifalar sarasiga kiradi va ularni har

tomonlama rivojlanishini ta‘minlashga ta‘lim-tarbiya ishlarini to‘g‘ri yo‘lga

qo‘yishga xizmat qiladi.

Xususan har tomonlama rivojlangan barkamol insonni

tarbiyalashning maqsad va vazifalari ma‘naviy boylik, axloqiy poklik, jismoniy

mukammallikni o‘zida mujassamlashtirgan ijtimoiy faollikni tarbiyalashni taqozo

etadi.

Hozirgi zamon fanida, ijtimoiy hayot sohalarida ajoyib kashfiyotlar,

murakkab jarayonlar, universal texnologiyalar bilan bogiiq umumbashariy

jarayonlar yuz bermoqda. "O'zbekiston innovatsion rivojlanish turining hozirgi

zamon modeliga o'tish uchun hamma zarur sharoitlarga ega. Bu model vujudga

1 . "Barkamol avlod yili" Davlat dasturi to`g`risida: O`zbekiston Respublikasi Prezidentining

2010 yil 27 yanvardagi qarori G`G`Xalq so`zi.- 2010.- 28 yanv.

4

keltirilgan ilmiy-texnikaviy salohiyatdan keng va samarali foydalanishga,

fundamental va amaliy fanning yutuqlarini, chuqur ilm talab qiladigan

texnologiyalarni amaliyotga keng joriy etishga, yuqori malakali, iqtidorli ilmiy

kadrlar sonini ko'paytirishga asoslanadi. Bu - mamlakatimiz jahondagi iqtisodiyoti

va sanoati rivojlangan davlatlar qatoriga kirib borishining zarur sharti esa

musthkam poydevori bo‘lib xizmat qiladi‖- deb ta'kidlaydi Prezidentimiz I.A.

Karimov.

Barkamol avlod tarbiyasida innovatsion ta‘lim texnologiyalaridan

foydalanish borasida qator olimlarimiz ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar

jumladan M. Ochilov yangi pedagogik texnologiyalarni tizimga solgan,

Azizxo‘jayeva N. pedagogik texnologiyalarni o‘rganish uchun maxorat darslarini

tashkillashtirish borasida izlanishlar olib borgan. Hozirda mavjud yuqorida

keltirilgan olimlar ilmiy tadqiqot ishlaridan kelib chiqib bizningcha yangi

pedagogic texnologiyalardan foydalanishning yangi usullarini takomillashtirish

orqali tizimni yaratishni lozim deb tadqiqot mavzuimizni ―Zamonaviy ta‘ilm

texnologiyalari asosida barkamol avlodni tarbiyalash‖-deb nomladik.

Tadqiqot maqsadi: Kasb- hunar ko‘llejlarida zamonaviy ta‘lim

texnologiyalari asosida ta‘lim berish jarayonini takomillashtirish hamda barkamol

avlodni tarbiyalash.

Tadqiqot ob‟ekti: Asaka pedagogika kolleji o‘quvchilarida ta‘lim

jarayonida zamonaviy ta‘lim texnologiyalari asosida komil va barkamol qilib

tarbiyalash ishlari.

Tadqiqot predmeti: Pedagogika ko‘lleji o‘quvchilarini barkamol shaxs

sifatida tarbiyalash jarayoni.

Tadqiqot vazifalari:

1. Uzluksiz ta‘lim tizimida barkamol avlod tarbiyasida zamonaviy ta‘lim

texnologiyalarining mazmuni va mohiyati, maqsadi va vazifalarini aniqlash.

2. Ta‘lim jarayonida zamonaviy ta‘lim texnologiyalaridan foydalanishning

ta‘limiy imkoniyatlari, qo‘llanilishi, usullarini aniqlash.

3. Ta‘lim muassasalarida faoliyat yuritayotgan o‘qituvchilar uchun darslarni

5

ta‘lim texnologiyalar asosida o‘tkazishi to‘g‘risida uslubiy tavsiya ishlab chiqish.

Tadqiqot ilmiy farazi:

1. Kasb- hunar ko‘llejlarida ta‘lim metodikalarining samaradorligi aniqlansa

2. Xamkorlik pedagogikasi asosida darslar tashkil qilinsa hamda maxorat

darslari tashkil qilinsa

3. Guruxlar o‘rtasida turli tanlovlar va seminarlar tashkil qilinsa

4. Iqtidorli talabalar aniqlansa va ularni soxalari bo‘yicha ilmiy izlanishlar

olib borishlariga ko‘maklashilsa

5. Natija bergan ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida ochiq darslar

tashkil qilinsa

6.O‘qituvchilar uchun o‘quv uslubiy tavsiya ishlab chiqilsa

Tadqiqot metodlari: ilmiy adabiyotlarni nazariy tahlil etish, suxbat,

kuzatish, o‘zaro bir-birini o‘qitish kabi asosiy metodlar qo‘llanildi.

Tadqiqotning nazariy-metodologik asosi: O‘zbekiston Respublikasining

ta‘lim sohasidagi qarorlari, Prezidentimiz I. A. Karimovning barkamol avlod

tarbiyasiga qaratilgan asarlari ―Pedagogika‖ va ―Pedagogik texnologiyalar va

pedagogic maxorat‖ predmetiga oid darslik va qo‘llanmalar, o‘zbek xalqining

komil inson to‘g‘risidagi fikirlari hamda jaxonning ilg‘or tajribalari hisoblanadi.

Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Kasb hunar ko‘llej o‘quvchilarini komil,

barkamol, intellectual saloxiyatli etib tarbiyalashda, kasbiy tushuncha va

maxoratlarini to‘laqonli egallagan yoshlarni tarbiyalashda, ta‘lim jarayonida

zamonaviy ta‘lim texnologiyalari va usullaridan foydalanish darajasini yanada

samaradorlikka erishish tizimini yaratish.

Muammoning o‟rganilganlik darajasi. Hozirda zamonaviy ta‘lm

texnologiyalari asosida barkamol avlodni tarbiyalash muammosini o‘rganishga

doir ahamiyatli nazariy va amaliy tajribalar to‘plangan (Ochilov M. Ochilov yangi

pedagogik texnologiyalarni tizimga solgan, Azizxo‘jayeva N. pedagogik

texnologiyalarni o‘rganish uchun maxorat darslarini tashkillashtirish borasida

izlanishlar olib borgan, Saydahmedov N. ―Pedagogik amaliyotda yangi pedagogic

texnologiyalarni qo‘llash na‘munalari‖, Tolipov O‘., M. Usmonboyeva ―

6

Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot‖, Farberman B. L. ―Peredoviye

pedagogicheskiye texnologii‖ Avliyoqulov N ―Zamonaviy o‘qitish

texnologiyalari‖, Yo‘ldoshev J., Usmonov S. ― Pedagogik texnologiya asoslari‖va

boshqalar).

Tadqiqotning amaliy axamiyati: Kasb –hunar ko‘llejlarida o‘quvchilarni

komil va barkamol qilib tarbiyalashda ta‘lim jarayonida yangi pedagogic

texnologiyalar, innovatsion ta‘lim texnologiyalari hamda interfaollik darajasini

yuqori bo‘lishida o‘qitishning zamonaviy usullarini fanning hususiyatidan kelib

chiqqan holda qo‘llash orqali samarali natijaga erishish jarayoni. Olingan natijalar

asosida o‘qituvchilarga va izlanuvchilar uchun tavsiyalarni ishlab chiqilganligi.

Bitiruv malakaviy ish tuzilishi: Bitiruv malakaviy ishi kirish, 2 bob, 6ta

bo‘lim, xulosalar va tavsiyalardan iborat bo‘lib jami 69 bet, adabiyotlar ro‘yxatida

28 nomdagi manba keltirilgan.

7

I BOB. ZAMONAVIY TA‟LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA


METODOLOGIK ASOSLARI

1.1. Zamonaviy o‟qitish jarayonini tashkil etish va unga

qo‟yilgan talablar

Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq sog`lom, barkamol avlodni

voyaga yetkazish muhim va ustivor vazifaga aylandi. Rivojlanayotgan

jamiyatimizning o`z oldiga qo`ygan oliyjanob maqsadi kelajagi buyuk davlatni

barpo etish vazifasi shuni taqozo etadi.

Barcha davrlarda ham barkamol avlodni tarbiyalash unga ta‘lim berish

to‘g‘risida qayg‘urganlar va bu izlanishlar hoirga qadar ham davom etmoqda.

Bugungi kunda zamonaviy ta‘lm texnologiyalari asosida barkamol avlodni

tarbiyalash muammosini o‘rganishga doir ahamiyatli nazariy va amaliy tajribalar

to‘plangan (Ochilov M. ―Yangi pedagogic texnologiyalar‖, Saydahmedov N.

―Pedagogik amaliyotda yangi pedagogic texnologiyalarni qo‘llash na‘munalari‖,

Tolipov O‘., M. Usmonboyeva ― Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot‖,

Farberman B. L. ―Peredoviye pedagogicheskiye texnologii‖ Azizxo‘jaeva N.N.

―Pedagogik texnologiyalar va pedagogic maxorat‖, Avliyoqulov N ―Zamonaviy

o‘qitish texnologiyalari‖, Yo‘ldoshev J., Usmonov S. ― Pedagogik texnologiya

asoslari‖va boshqalar).

Jismonan sog`lom, bilimli, ma'naviy barkamol, yetuk insonni

tarbiyalash mavzusi sharq allomalari tomonidan chuqur o`rganilgan. Arastu, Ibn

Sino, Bahovuddin Naqshbandiy, Najmiddin Kubro kabi ulug` allomalarning

asarlari va nazariy ta'limotlarida ham yosh vujudni kamol toptirish, tarbiyalashga

katta ahamiyat qaratilganligi bejiz emas.

Azaldan zukko ajdodlarimiz o`z milliyligini, ma'naviy boyligini

saqlabgina qolmasdan, ezgulik, ilmu ma'rifat, mustaqillik singari ezgu g`oyalar sari

8

intilganlar. Millatimizga xos ana shunday intilish, millatparvarlik, vatanparvarlik,

insonparvarlik kabi fazilatlar, shuningdek, buyuk mutafakkirlar hamda

ma'rifatchilar xatti-harakatlari tufayli xalqimiz har qanday sharoitlarda ham

barkamol, ma'nan yetuk farzandlar tarbiyalash vazifasini yoddan chiqarmagan. Bu

jarayon bevosita jamiyat rivojlanishining poydevorini mustahkamlash maqsadi

bilan ham uzviydir.

Ammo bu maqsad nafaqat kundalik faoliyat mezonida balki, jamiyat va

oila hayotida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni o`zaro uygùnlashtirishda ham

namoyon bo`lgan va bugungi kunda ham o`ziga xos taraqqiyot yo`limizda

namoyon bo`lmoqda.

Barkamol avlod - ko`nglida, qalb-qo`rida ishonch va iftixor tuygùlar

mavjlanib turgan avloddir. U nafaqat haq-huquqini, balki fuqarolik burchini ham

chuqur anglaydi. Xuddi shu anglash, his qilish qaysi ilm dargohida ta'lim olmasin,

qay bir sohada mehnat qilmasin, ulug` yurtning an'analariga munosib bo`lishga

undaydi.

Hech shubhasiz, har qanday millat o`z farzandlarining barkamol bo`lishini

orzu qiladi. Aslida barkamollik juda keng tushuncha. Tilimizning izohli lugàtida

barkamollik quyidagicha ta'riflanadi: "jismoniy va aqliy jihatdan kamolot, voyaga

yetish, bekamu ko`st mukammallik holati va hokazo".

Shunday shaxslarni tarbiyalayotgan pedagogning o‘zi teran bilimga, yuksak

ma‘naviy – axloqiy fazilatlarga, pedagogik maxoratga ega bo‘lishi, fanni

zamonaviy pedagogic texnalogiyalar, interfaol usullardan samarali foydalangan

holda o‘tishini hayotning o‘zi taqazo etmoqda. Bu davr talabidir.

Hozirgi paytda pedagogika fanida zamonaviy dars iborasi tez- tez tilga

olinmoqda. Zamonaviy dars shunday darski, unda o‘qituvchi o‘quvchining

mavjud imkoniyatlaridan ustalik bilan foydalanib, uning aqliy imkoniyatlarini

ishga solib, rivojlanishini t‘aminlaydi. O‘quvchi esa o‘z navbatida bilimlarni

chuqur o‘zlashtiradi va ma‘naviy barkamollik sassri odimlaydi.

Zamonaviy dars deganda qanday darsni tushunamiz, uning belgilari,

mezonlari qanday, u qanday shakillarga ega, u qanday uslubda o‘tiladi, darsda

9

qanday usullardan foydalaniladi, unga qanday didaktik talablar qo‘yiladi? Kabi

savollar tug‘ilishi tabiiy.

Zamonaviy dars mezonlari va belgilari:

-dars o‘quvchi shaxsiga yo‘naltirilgan, o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro

faol munosabatlariga asoslangan bo‘ladi;

-dars jarayoni tabaqalashtirish va shaxsiy qobiliyatlariga yondashuv asosida

amalga oshiriladi;

-dars o‘quvchining yuqori darajadagi qiziqishi, xoxishlari, aqliy faolligi,

muvaffaqiyatga erishuviga qaratiladi;

-dars o‘quv materiali mazmuniga ko‘ra tirliuslublar, vositalar, uslubiyatlarga

suyanadi;

-darsda o‘quvchining aqliy faoliyatini faollashtirishga e‘tibor qaratiladi.

-darsda o‘quvchi shaxsiyatini rivojlantirishga, birinchi navbatda,

o‘quvchining o‘zini – o‘zi boshqara olishiga qaratilgan mexanizm to‘liq ishga

solinib, shu orqali uning bilimga bo‘lgan qiziqishi va xoxishi orttiriladi;

-dars sifati va samaradorligini t‘min etuvchi nazorat turlaridan foydalaniladi;

-darsda vaqtdan unumli va maqsadli foydalaniladi. O‘quv materiali

qiyinchiliklarini osonlik bilan yenga olishga e‘tibor qaratiladi;

-darsda nazariya va amaliyot o‘zaro bog‘lanishda talqin etiladi.

Darsga qo‟yilgan didaktik talablar:

-o‘quv maqsadlarini aniq va ravon belgilash, dars bosqichlarining ketma

ketligi jarayonining rivojlantiruvchi ta‘lim va tarbiyaviy maqsadlarini ta‘min etish;

-ta‘lim mazmunini optimal aniqlash, o‘quv dasturlari, standart meyorlariga

moslash, o‘quvchilar tayyorgarligini dars jarayoniga mosligi;

-bilimlarni o‘zlashtirib olishlarini kafolatlash orqali o‘quvchilarni ko‘nikma,

malakalarni egallab olishga tayyorlash;

-dars mazmuniga mos ravishda ratsional metod, uslub, vositalarni tanlay

olish, orqali o‘quvchilar qiziqishini oshirish yakka va jamoa tartibida ishlashga

muxityaratish;

-dars jarayonida turli didaktik prinsplardan foydalanish;

10

-o‘quvchining muvaffaqiyatli o‘qishi uchun muhit yaratish.

Dars shakillari olib borilayotgan ta‘lim jarayoniga tubdan o‘zgartirishlar

kiritadi. Ular quyidagilardan iborat: aralash darslar; yangi bilimlarni o‘zlashtirish

darslari, yangi ko‘nikmalarni shakillantirish darslari, umumlashtiruvchi

o‘tilganlarni tizimlovchi darslar; bilim ko‘nikmalarni tizimlovchi va nazorat

etuvchi darslar; olingan bilim va ko‘nikmalarni amaldda qo‘llovchi darslar.

Olib borilishiga qarab qarab ham ko‘rinishlarni ifodalovchi dars turlari

mavjud. Bular quyidagilar.

1.Illyustrativ va tushuntiruvchi darslar. Bunday darslarda o‘quvjarayoni

asosan ko‘rgazmali metodlar asosida olib boriladi. Bu darslarda asosan

o‘quvchilarning eshitish va esda saqlab qolish qobiliyatlariga tayaniladi.

O‘quvchilarning eshitgan va esda saqlaganlari asosida bexato javob berishlari dars

samaradorligini belgilaydi. Tushuntiruv darslari boshqa tur darslariga qaraganda

bir qator afzalliklarga ega. Bu turdagi darslar vaqtni tejash, o‘qituvchi va

o‘quvchining kuchini saqlash hamda dars jarayonini samarali boshqarish imkonini

beradi.

Shu bilan birga bu darslarning o‘ziga yarasha kamchiliklari ham mavjud. Bu

darslarda o‘quv materiallari tayyor holda beriladi, o‘quvchining mustaqil ishlashi,

fikrlashi tshkil etilmaydi. O‘zlashtirish jarayonida shaxsga individual

yondashilmaydi.

2.Muammoli darslar o‘z xarakteriga ko‘ra muammoli vaziyatni vujudga

keltirib, uning yechimini yakka yoki guruhlar ishtirokida hal etishga qaratiladi.

Bunday darslar bilimlarni mustaqil ravishda o‘zlashtirishga qaratilib, unda

o‘quvchining fikr yuritishi, qiziqishlariga suyaniladi. O‘quv jarayoni texnologiyasi

variativlik, ketma-ketlik, kompleks yondashuvlar bilan hal etiladi.

Muammoni yechish jarayonida qiyinchiliklar ham kelib chiqadi. O‘quv

materiali, muammoning qo‘yilishi o‘quvchining tayyorgarligiga, yoshiga mos

bo‘lishi va ular yecha oladigan masalalar bo‘lishi kerak. Darsning birinchi

bosqichdaida muammoning mohiyati, yechimining zarurligigina tushunib

yetishlariga erishish muxim.

11

Darsning ikkinchi bosqichi muammoni yechish yo‘lidir, uni mohiyatiga

yetish orqali hal etiladi. Darsning so‘nggi bosqichida yechim asosida o‘quvchi

―men buni o‘zlashtirib, yechimini o‘rganib oldim‖ degan xulosaga keladi.

Muammoli dars o‘quvchilarning ijodiy mustaqil xarakati o‘rqali o‘z

yechimini topadi. O‘quv jarayoniga qiziqish ortadi. O‘qituvchining asosiy e‘tibori

muammoni qo‘ya olish, yechimi ustida fikr yuritish, o‘quvchilarning xulosa

chiqara bilishini shakillantirishdan iborat.

3. Dasturlangan dars asosan maxsus dars asosida kompyuter yordamida

amalga oshiriladi. Dasturlangan darslar oldindan tuzilgan loyihalar asosida amalga

oshiriladi. U o‘quv jarayoni boshqaruvini qulylashtiradi. Bunday turdagi darslarda

pirovard natijalar oldindan rejalashtiriladi. Dasturlangan darsning qulayligi

shundaki, unda o‘quvchining o‘qitish materiallarini o‘zlashtirib olayotganligini

doimiy, ketma-ket kuzatib, nazorat etib borishga imkon yaraladi.Natijada uning

qiziqish, intilishlari so‘nmaydi, o‘quvchida bo‘lgan intilish saqlanib qoladi.

4. Kompyuterli darslar – o‘quv jarayoni yangi zamonaviy, yuqori darajadagi

yutuqlarga suyangan holda didktikaning so‘nggi texnologiyalari asosida tashkil

etiladigan darslardir. Bunday darslar o‘quv materiallarini tez, soz o‘zlashtirish

imkonini beradi. Agar kompyuter maxsus dasturlar bilan ta‘min etilsa, o‘quv

jarayoni samarali kechadi. O‘quv jarayonini olib borish, nazorat etish, natijalarini

korreksiya qilish, boshqarish, kerakli ma‘lumotlarni to‘plab borish oson kechadi.

5. Nostandart darslar. Hozirgi kunda pedagogik faoliyatda nostandart darslar

va ulardan foydalanish haqida tez-tez fikr yuritilmoqda. Nostandart darslarning

bosh maqsadi o‘quvchilarning bilish jarayoniga, o‘quv mehnariga qiziqish,

hohish-istaklarini ko‘zlash orqali o‘quvni tshkil etishdir. Bunday darslarni

maqsadi, vazifasi, o‘tish meto‘dikalariga ko‘ra nomlash mmumkin. Masalan:

1. ―G‘arq bo‘lish‖

2. Musovboqa darslar

3. Teatrlashtirilgan darslar

4. O‘zaro bir birini o‘qitish darslari

5. Sud darslari

12

6.Ko‘rik tanlov darslari v. h. k

Darqaqiqat, biz har qanday odamga uning nechog`lik kamolotga

erishganiga qarab baho beramiz. Jumladan, barkamol shaxs, barkamol ijod deymiz.

G‘oyat yetuklikni esa tabiat barkamolligiga qiyoslaymiz. Balog`at va kamolotning

turli-tuman qirralari bor. Albatta, bu qirralarning jilolari bir-biridan aslo kam emas.

Davlatimizning bosh siyosati ham kelajak avlodning istiqlolini

ta'minlashga, zarur shart-sharoit yaratishga, ularni yetuk insonlar qilib

tarbiyalashga qaratilgan. Yuzlab kollej, va litseylar, ko`plab sport inshootlari,

komp'yuter va internet kabi zamonaviy texnika vositalari yoshlarimiz ixtiyoridadir.

Kechagi dehhon bolasi bugun til o`rganib, Londonday joylarda o`qib yuribdi.

Bularning bari tahsinga sazovordir.

Xammamizga yaxshi ma‘lumki, prizidentimiz Islom Abdug‘aniyevich

Karimov a‘lim tushunchasiga milliy demokratik nuqtai nazaridan yondashib, unga

quyidagich ta‘rif bergan edi: ―Ta‘lim O‘zbekiston xalqi ma‘naviyatiga

yaratuvchanlik faolligini baxsh etadi. O‘sib kelayotgan yosh avlodlarni barcha eng

yaxshi imkoniyatlari unda namoyon bo‘ladi, kasb-kori, maxorati izluksiz

takomillashtiriladi, katta avlodlarning dono maslahat va tajribalari yuksak darajada

anglab olinadi va yosh, barkamol avlodga o‘tadi‖. Ushbu ta‘kidlangan maqsadni

amalga oshirish uchun ta‘limning yangi-yangi mo‘dellari yaratilmoqdaki, uning

nazriy asoslari yetakchi mutaxassis olimlar tomonidan ilmiy amaliy tarzda isbotlab

berilmoqda. Ushbu ilmiy-amaliy isbotlash, o‘quv jarayonlarini yuksak darajada

texnologiyalashtirish bilan chambarchas bog‘langandir. Fikrimizning dalili sifatida

muhtaram Prezidentimizning 2012-yil 28-mayda qabul qilgan ―Malakali

pedagogik kadrlar tayyorlash hamda o‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi

muassasalarini shunday kadrlar bilan ta‘minlash tizimini yanada

talomillashtirishga oid chora tadbirlar to‘g‘risida‖gi qarorini keltirishimizmumkin.

Ushbu qarorda ta‘kidlanishicha, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus

ta‘lim vazirligi va O‘rta maxsus kasb hunar ta‘limi markazi zudlik bilan ta‘lim

jarayonida ilg‘or pedagogik uslub va texnologiyalarni, hamkorlikda o‘qitish

shuningdek, ―amaliy o‘yin‖lar, interfaol ta‘lim uslublari, axborot kammunikatsiya

13

texnologiyalari, elektron ta‘lim resurslari va multimedia taqdimotlaridan

foydalanish borasida chet el tajribasini chuqur va har tarflama o‘rganib chiqishligi

ko‘rsatilgan.

Yurtimizda barkamol avlod tarbiyasiga alohida e‘tibor berilayotganligi bejiz

emas va bu borada juda ko‘p amaliy ishlar olib borilmoqda bunga yana bir misol

qilib Mamlakatimizda sog`lom va barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarning o`z

ijodiy va intellektual salohiyatini ro`yobga chiqarishi, mamlakatimiz yigit-qizlarini

XXI asr talablariga to`liq javob beradigan har tomonlama rivojlangan shaxslar etib

voyaga yetkazish uchun zarur shart-sharoitlar va imkoniyatlarni yaratish bo`yicha

keng ko`lamli aniq yo`naltirilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadida,

shuningdek, O`zbekiston Respublikasida 2010 yilning "Barkamol avlod yili" deb

e'lon qilingani munosabati bilan ―Barkamol avlod‖ davlat dasturi qabul qilindi

hamda hayotga tadbiq etildi. Unda quyidagilar asosiy vazifalar etib belgilangan:

Bolalar va yoshlarning huquq va manfaatlarini himoya qilishga, ularni

barkamol rivojlantirishning huquqiy asoslarini mustahkamlashga qaratilgan

me'yoriy-huquqiy bazani takomillashtirish, amaldagi qonunchilik hamda me'yoriy

hujjatlarga zamon talablariga mos o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish;

"Sog`lom ona – sog`lom bola" dasturini izchil amalga oshirish asosida

sog`lom avlodni voyaga yetkazish borasidagi chora-tadbirlarni yanada

kuchaytirish, onalar va bolalarning reproduktiv salomatligini muhofaza qilish

tizimini takomillashtirish, profilaktikaga asoslangan sog`liqni saqlash tizimini

ustivor rivojlantirish, tibbiy xizmat moddiy-texnika bazasini mustahkamlash,

sog`lom bolalar tug`ilishi va ularni tarbiyalash bilan bog`liq masalalar yuzasidan

aholi o`rtasida tushuntirish hamda maslahat ishlarini ko`paytirish;

tayyorlanayotgan mutaxassislarga real iqtisodiyot tarmoqlari va sohalaridagi

mavjud talabga alohida e'tibor qaratgan holda, o`sib kelayotgan yosh avlodga

ta'lim va tarbiya berish sohasidagi moddiy-texnika bazani yanada mustahkamlash,

undan oqilona va samarali foydalanishni ta'minlash, davlat ta'lim standartlari,

o`quv dasturlari va o`quv-uslubiy adabiyotlarni takomillashtirish; ta'lim jarayoniga

yangi axborot-kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar,

14

multimedia vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatimiz maktablarida, kasb-

hunar kollejlari, litseylari va oliy o`quv yurtlarida o`qitish sifatini tubdan

yaxshilash, ta'lim muassasalarining o`quv-laboratoriya bazasini zamonaviy turdagi

o`quv va laboratoriya uskunalari, komp'yuter texnikasi bilan mustahkamlash,

shuningdek, o`qituvchilar va murabbiylar mehnatini hamda ma'naviy

rag`batlantirish bo`yicha samarali tizimini yanada rivojlantirish; zamonaviy

axborot va kommunikatsiya texnologiyalari, raqamli va keng formatli

telekommunikatsiya aloqa vositalari hamda Internet tizimini yanada rivojlantirish,

ularni har bir oila hayotiga joriy etish va keng o`zlashtirish; yosh avlodni jismonan

barkamol etib tarbiyalash, bolalar sportini rivojlantirish sohasida, yoshlarni,

ayniqsa, qishloq qizlarini sport bilan muntazam shugùllanishga keng jalb etish,

yangi sport majmualarini, stadionlar va inshootlarni qurish, ularni zamonaviy sport

anjomlari va jihozlari bilan ta'minlash, yuqori malakali ustoz va murabbiylar bilan

mustahkamlash bo`yicha amalga oshirilayotgan ishlarni izchil kuchaytirish;

iqtisodiyotni tarkibiy o`zgartirishning muhim yo`nalishi, aholi va o`rta sinf

mulkdorlari daromadlarini shakllantirish asosi bo`lgan kichik biznes hamda

xususiy tadbirkorlikni rag`batlantirish, bu sohadagi mavjud muammolarni hal

etish, yoshlar, avvalambor, kasb-hunar kollejlari va oliy ta'lim muassasalari

bitiruvchilarini, ayniqsa, qishloq joylarda tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb etish

uchun sharoit yaratish; ilm-fanni yanada rivojlantirish, iqtidorli va qobiliyatli

yoshlarni ilmiy faoliyatga keng jalb etish, ularning o`z ijodiy va intellektual

salohiyatini ro`yobga chiqarishi uchun sharoit yaratishga doir kompleks chora-

tadbirlarni ishlab chiqish; yosh oilalarga gàmxo`rlik qilish ishlarini kuchaytirish,

ularni huquqiy va ijtimoiy muhofaza qilishni ta'minlash, jismonan va har

tomonlama rivojlangan barkamol avlodni milliy va umuminsoniy qadriyatlar

hamda Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash borasida jamiyatning muhim bo`gìni

bo`lgan sog`lom va mustahkam oilani shakllantirish uchun zarur shart-sharoitlarni

yaratish; yoshlar o`rtasida sog`lom turmush tarzini qaror toptirish, ularni

ichkilikbozlik va giyohvandlik illatlaridan, boshqa turli halokatli tahdidlar hamda

biz uchun yot bo`lgan diniy va ekstremistik ta'sirlardan, tuban "ommaviy

15

madaniyat" xurujlaridan himoya qilishga doir kompleks chora-tadbirlarni amalga

oshirish.2

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasi (1997 yil 29 avgust)

da qabul qilingan xamda bugungi kunda g‘oyalari amaliyotga keng ko‘lamda

muvaffakiyatli tadbiq etilayotgan O‘zbekiston Respublikasining «Ta‘lim

tug‘risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» mazmunida barkamol

shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga etkazish jarayonining moxiyati

tulaqonli ochib berilgandir.

Prezidentimiz erkin fuqaro, ozod shaxs, barkamol inson haqida gapirib,

quyidagi to‗rt jihatga e‘tiborni qaratdi, ya‘ni har bir fuqaro:

-o‗z haq-huquqini taniydigan bo‗lsin, buning uchun kurashsin;

-o‗z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan bo‗lsin, imkoniyatlarini ishga

solib, samarasini ko‗rsin;

-atrofida sodir bo‗layotgan voqea-hodisalarga mustaqil munosabat bildira

olsin;

-shaxsiy manfaatini mamlakat va xalq manfaati bilan uyg‗un holda ko‗rib,

faoliyat yuritsin.

Bular barkamol inson fazilatlari haqidagi aniq va to‗liq ta‘rifdir.

Komil inson haqida tasavvuf adabiyotida ko‗p asarlar bitilgan.Ana shunday

asarlardan biri Aziziddin Nasafiyning ―Insoni komil‖ nomli risolasi bo‗lib, unda

komil insonga shunday ta‘rif berilgan: ―Bilgilki, komil inson deb shariat va tariqat

va haqiqatda yetuk bo‗lgan odamga aytadilar va agar bu iborani tushunmasang,

boshqa ibora bilan aytayin: bilgilki, komil inson shunday insondirkim, unda

quyidagi to‗rt narsa kamolga yetgan bo‗lsin: yaxshi so‗z, yaxshi fe‘l, yaxshi ahloq

va maorif‖. Bu sifatlar bilan ziynatlangan odam yolg‗on, riyo va badkirdorlikdan

chekinadi, hamma vaqt ezgu niyat bilan yashab, ezgu ishlarga tayyor turadi.

Yaxshi ahloqiy sifatlarni egallab borgan odam komil inson martabasiga

ko‗tarila oladi. Komil inson – insonlarning eng mukammali, eng oqili, donosi.

2 "Barkamol avlod yili" davlat dasturi.-T.: O`zbekiston, 2010.-80 b.

16

Komil insonlar odamlar jamiyati ichidan yetishib chiqadigan mo‗tabar zotdir.

Insonlar komillikka ahloqiy-ma‘naviy poklanish jarayonida erishadilar.

Komil, barkamol insonni tarbiyalash, voyaga yetkazish haqida musulmon

sharqi ahloqi tarixida inson hayoti uchun dasturulamal, qo‗llanma vazifasini

o‗tagan ko‗p pandnomalar, xalq kitoblari yaratilgan. Bu o‗rinda Prezidentning

quyidagi so‗zini eslash o‗rinli: ―...bizning ulug‗ ajdodlarimiz o‗z davrida komil

inson haqida 1butun bir ahloqiy mezonlar majmuini, zamonaviy tilda aytganda,

sharqona ahloq kodeksini ishlab chiqqanliklarini eslashimiz kerak, deb bilaman.

Ota-bobolarimizning ongu tafakkurida asrlar, ming yillar davomida shakllanib,

sayqal topgan or-nomus, uyat va andishga, sharmu hayo, ibo va iffat kabi yuksak

ahloqiy tuyg‗u va tushunchalar bu kodeksning asosiy ma‘no-mazmunini tashkil

etadi‖.

Komil inson fazilatlarini o‗zida ifoda etgan asarlar sirasiga quyidagilarni

kiritishimiz mumkin: Kaykovusning ―Qobusnoma‖, Sa‘diyning ―Guliston‖,

―Bo‗ston‖, Amir Temurning ―Temur tuzuklari‖, Abdurahmon Jomiyning

―Bahoriston‖, Alisher Navoiyning ―Mahbubul-qulub‖, Husayn Voiz Koshifiyning

―Ahloqi muhsiniy‖ va boshqalar. Bu asarlarning ko‗pchiligida odil shoh va adolat,

halollik va soflik, poklik, to‗g‗rilik, insonparvarlik, ma‘rifatli bo‗lish kabi

insonning sharqona fazilatlari berilgan.

Alisher Navoiyning ―Nasoyimul muhabbat‖ asarida komil insonga xos

xususiyatlar, uning sharqona fazilatlari sanab o‗tilgan. Bular qatoriga ulug‗

mutafakkir quyidagilarni kiritadi: tavba, halol luqma bilan qanoatlanish, o‗z

kasbidan topib kun o‗tkazish, shariatga rioya etish, barchadan o‗zini kam deb

bilish, hatto farzandlari, xizmatkorlariga qo‗pollik qilmaslik, chuchuk tilli bo‗lish –

yaxshi, muloyim tilli bo‗lish, rahmdil, sahiy, mard, halim, xushhulq, sabrli,

sadoqatli, vafoli bo‗lish, rozi-rizolik bilan kun o‗tkazish, riyozat chekishdan

qo‗rqmaslik va boshqalar.

Masalan, Forobiy falsafasida inson butun borliq taraqqiyotining mahsuli

sifatida izohlanadi. Mutafakkir insoning barcha olijanob fazilatlari ilm tufayli

ekanligini, inson hayotining mazmuni-baxtli bo‗lish va baxtli qilishga intilish,

17

bunga esa faqat ilm va ma‘rifat orqali erishish mumkinligini ko‗rsatdi. Beruniy va

Ibn Sino insonning boshqa mavjudotlardan ustunligi aql va tafakkur tufayli

ekanligini isbotlashga harakat qildilar. Abu Homid G‗azzoliy insonning boshqa

mavjudotlardan ustunligi aqlda emas, balki inson qalbida ekanligini

ko‗rsatdi.Ulug‗ mutasavvuf Abduholiq G‗ijduvoniy insonni ―kichik olam‖ deb

hisoblagan.

Hayot go‗zaldir, - deydilar shoir va mutafakkirlar, lekin hayot inson bilan

go‗zaldir. Inson go‗zalligini belgilovchi asosiy mezon uning ma‘naviyligi, ya‘ni

ahloq va odobi hisoblanadi. O‗zbek xalqining ―Inson odobi bilan go‗zal‖ degan

maqolining mohiyatida chuqur falsafiy ma‘no yotadi.

Komillik haqida buyuk muallim Konfutsiy bundan 2500 yil muqaddam

―Xamsa‖ kabi ―Beshlik‖ deb nom olgan kitoblari jumladan ―Lunyuy‖ning birinchi

bobida ―O‘qi‖ deb hammani ma‘rifatga chorlagan. Yana bir qadriyat: bundan

1400yil avval, 613 yil Ramazon oyining juma kunida buyuk Payg‘ambarimiz

sallalohi alayhi vassallam qulog‘iga Parvardigorimizni ―O‘qi‖ degan davati quyib

qo‘yildi. O‘shandan beri Qur‘oni Karim taniqli islomshunos olim Rahmatulloh

qori Obidov talqiniga ko‘ra bizga shunday uqdiradi: ―O‘qi! Hamma narsani o‘qi!

Ollohning kitobini o‘qi! Ollohning oyatlarini o‘qi! Tabiat kitobini o‘qi! Basharning

butun tarixini o‘qi! Ilmning har sahifasini o‘qi! Har bir haqiqatni o‘qi! Hidoyatga

erishmoq uchun o‘qi! Zalolatdan qutulmoq uchun o‘qi! Iymoningni

mukammallashtirish uchun o‘qi! Va buning uchun Olloh nomi bilan o‘qi!

O‘rganmoq uchun o‘qi! Qudrat qalami bu olamga yozgan har bir satirni o‘qi!

Insonga bilmaganini o‘rgatgan Tangri nomi bilan o‘qi‖ 3. Mana barkamollikning

oltin kaliti. Bu tushunchaning yana bir ulug‘lik xususiyatini bugungi avlod uchun

barkamollik dasturi bo‘lgan ―avliyolarning avliyosi, mutafakkirlarning

mutafakkiri, shoirlarning sultoni‖4 buyuk bobomiz Alisher Navoiyning 20 jildlik

ma‘naviyat durdonalari, yurtimiz raxbari I. Karimovning to‘rt yuz bosma taboqdan

ham salmoqli 20 tomlik asarlari, buyuk bobomiz Alisher Navoiyning 20 jildlik

3 Obidov R. Payg‘ambarlar tarixi islomiyat tarixidir. 2-kitib, T.: Movorounnaxr, 2005, 143-144-b

4 I. Karimov, Yuksak ma‘naviyat-yengilmas kuch. T.: Ma‘naviyat, 2008, 47-b

18

ma‘naviyat durdonalari, yurtimiz rahbari I.Karimovning to‘rt yuz bosma taboqdan

ham salmoqli 20 tomlik asarlari, Prezidentimizning 2010 yil 27 yanvardagi

"Barkamol avlod yili davlat dasturi" to‘g‘risidagi qarori, bularning hammasi

bugungi kun mavzusining qanchalik dolzarb ekanligini bildirib turibdi.

Barkamol inson. Komillik. Har tomonlama shakllangan va kamol topgan

shaxs. Milliy mafkuramizdagi asosiy g‘oyalarni ifodalovchi bu tushunchalar

qanchalik ko‘hna bo‘lmasin, shunchalik zamonaviy hamdir. Ko‘hnaligi shundaki,

bundan 3000 yil avval Muso alayhis-salomga nozil qilingan muqaddas Tavrotdagi

oltin qoidalar deb nomlangan hikmatlarda, Dovud payg‘ambar madhlarida, Shoh

Sulaymon, Konfutsiy hikmatlarida bu g‘oyalar yorqin ifodasini topgan. Xuddi shu

davrlarda Movarounnahrda Zardusht komillikni targ‘ib qildi.

Bizning qadimgi yurtimizda shakllangan zardushtiylikning muqaddas kitobi

- «Avesto»da barkamol inson ta‘rifi chiroyli iboralar bilan tavsiflanadi. Masalan,

unda aql-zakovatli, idrokli va bilimdon kishi yaxshiliklari (fikri, so‘zi, amali) bilan

shunday maqtovlarga loyiqki, u hamma yerda barchaning tilida unday odamni

ko‘klarga ko‘tarib ulug‘lashadi, deyiladi. Zukko odam sermeva uzum daraxti bilan

qiyoslanadi: bu daraxt-ning novdalarida hayot balqiydi, soyasida shirindan shakar

mevalari yarqirab, barq urib turadi. Bu daraxt mevasi bilan ham, soya-salqini bilan

ham foydali. Shuning uchun ham u hamma yerda ardoqli. Savodsiz, nodon,

aldoqchi kimsa esa uzum daraxtiga o‘xshamaydi. U bamisoli shunday daraxtki,

uning tanasida hayotdan asar ham yo‘q va shoxlari qurigan, ular na kurtak yoza

oladi, na meva tugadi. Undan hech qanday naf yo‘q, u faqat olovga yaraydi

deyiladi.

«Avesto»ni yuksak ma‘naviyat chashmasi deb baholaging keladi. Chunki

unda bugungi kunda aqlli, bilimli, baxtli bo‘lish yo‘l- yo‘riqlari belgilab qo‘yilgan.

Masalan, undagi ayrim hikmatlarni barcha yoshlarga - nafaqat yoshlarga, hammaga

hayot sabog‘i sifatida keltiramiz, toki biz ularga amal qilsak, hayotimiz shirin,

turmushimiz barqaror, o‘zimiz go‘zal, insofli, diyonatli, risoladagiday insonlarga

aylanishimiz aniq. Mana ular:

* Kechqurun kun bo‘yi bajargan amallaringning hisob-kitobini qil: bugun

19

men qanday savob ish qildim, kimga qanday foyda keltirdim, qanday savobga

erishdim va qanday gunohga yo‘l qo‘ydim; qanday taqvoli, adolatli, to‘g‘ri yo‘l

bilan yurdimu qanday xato, noto‘g‘ri, qing‘ir yo‘ldan yurdim, chunki bu yorug‘

dunyoning karvonsaroyida o‘tkazgan bir kunlik umrimiz narigi dunyodagi

boqiylikka teng bo‘lib qolishi mumkin.

* Farzandaringizga ta‘lim-tarbiya berishda jonbozlik ko‘rsating, chunki

ta‘lim - bu bilimning urug‘i, uning mevasi esa - aql, aql bo‘lsa - u dunyoyu bu

dunyoning tartib-qoidasi. Bu haqda shunday naql bor: bilimlilik - gullab-

yashnashning bezagi, balo-qazo kelganda - sening tayanching, bebaxt¬likda

quvonching, qashshoqlashsang - qo‘lingdagi hunardir.

* Odamlar, sahar turishga odatlaning! Qoidadagidek, toza suv bilan

yuvining, qoidaga ko‘ra pokiza kiyimlaringizni kiying (kiyinayotib duo

kalimalarini aytib turishni unutmang). Jonim omon bo‘lsin desangiz, tavfiqli,

diyonatli fikrlar, so‘zlar va amallar bilan oqilona ezgu ishlar qiling va to‘g‘rilikka

yuz tuting.

* Dunyoda eng baxtli inson kim? Baxt-li odamning qo‘li doim mehnatda,

qalbi savobgarchilik va e‘tiborga to‘la; kuch-kudratga ega bo‘lish uchun u insof-

diyonatga intiladi, ezgu amallarni orzu qiladi, shahvoniy nafsni tiyadi va uni

xayolidan chiqaradi, o‘zidan kasalliklar va hirsiy istak-xohishlarni quvadi, o‘zidan

yaxshi nom qoldirish, obro‘-e‘tibor va bilimdonlik haqida qayg‘uradi.

Buyuk donishmandlarning o‘gitlari hamda bugungi faylasuflarimizning tad-

qiqotlari barchamizga hayotiy dastur bo‘lmog‘i zarur. Masalan, birgina Konfutsiy

ta‘limotini olaylik. Uningcha, insoniylik, adolat, taomil, sog‘lom fikrlash va

samimiylik komillikning yagona belgisi sifatida qaraladi. Shogirdlaridan birining

"Insoniylik nima?" degan savoliga javoban, u "mana sen taomilga itoat qilmay,

otangga ikki yilgina motamda bo‘lding va, odatga qarshi borib, hayotning barcha

lazzatlaridan foydalana boshlading. Shuni sen odamiylik deysanmi? Axir otang

seni dunyoga keltirdi, po‘palab tarbiyaladi, yemay yedirdi, kiymay kiydirdi,

qoqilib, burni qonamasin deb, uch yil seni qo‘lingdan ushlab yetaklab yurdi. Senga

esa uch yil motam ko‘plik qilyapti. Shu insoniylikmi? deydi.

20

Bu bizlarga ham katta hayotiy saboq bo‘lmog‘i lozim.

Milliy qadriyatlar - bu jon tomirlarimizda oqayotgan imon va e‘tiqodimiz,

vatanparvarlik va xalqsevarligimiz, pok vijdon, to‘g‘riso‘z va ezgu tilaklar egasi

bo‘lishimiz...

O‘sib kelayotgan yosh avlod qalbiga sing¬dirilayotgan har bir ezgu g‘oya

ertaga, albatta, o‘z mevasini berishi tayin. Shu ma‘noda, muhtaram

Yurtboshimizning har bir yilimizni bir ezgu nom bilan atab, ulkan rejalar asosida

farovonlik yo‘lini yanada munavvar qilayotganida hikmat borligini alohida

ta‘kidlash joiz. Yillar shunchaki o‘n ikki oydan iborat taqvim hisobi emas, puxta

o‘ylangan, ma‘lum dastur asosida vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi,

komil inson tarbiyasiga bag‘ishlanayotganligi bilan ardoqlidir.

Muxtasar qilib aytganda, milliy qadriyatlarimiz ertasi yanada nurafshon

bo‘lgan, kelajagi yorqin, buyuk bo‘lgan mamlakatimizning barkamol avlodlarini

tarbiyalashda bitmas xazinadir.

Konfusiy insonni o‗z mohiyatini ma‘naviy-ahloqiy fazilatlari va kamoloti

orqali namoyon etadigan jonzot sifatida talqin etadi. U insonning insonligi o‗zidagi

har qanday tabiiy ehtiyoj, his va tuyg‗uni ma‘naviylikka bo‗ysundira olishidir.

Faqat insondagi ma‘naviy mas‘ullik ularga nima qilish keragu, nima qilish

kerakmasligini o‗rgatadi. Shu jihatdan qaraganda insondagi ma‘naviylik inson va

insonlar faoliyatiga maqsad, yo‗nalish va mazmun beradigan omildir.

1.2. Ta‟limni takomillashtirishda yangi o‟qitish usullarini joriy

etishning mexanizmini takomillashtirish

Shu kungacha barkamol avlodni tarbiyalashda ularga ta‘lim berishda

foydalanish uchun juda ko‘plab innavatsion texnologiyalar yaratilmoqda lekin

bularning hammasi ham birdek natija bermay qolayapdi.

Ko‗zlangan maqsadga erishish uchun uzluksiz ta‗lim tizimi tubdan isloh

qilinmoqda. Ta‗lim jarayoniga tabaqalashtirilgan yondashuv, o‗quvchilarni turli

kasb-xunar kollejlari, akademik litseylarda taxsil olishlarini ta‗minlash zamonaviy

21

pedagogika fani oldiga yuksak vazifalarni qo‗ymoqda. Masalan, ushbu o‗quv

muassasalari uchun davlat ta‗lim standartiga muvofiq keluvchi o‗quv dasturlarini

va darsliklar, o‗quv qo‗llanmalarini yaratish bugungi kun talablariga javob

bermog‗i lozim. Har biri turli variantlarda bo‗lsagina, maqsadga to‗g‗ri xizmat

qila oladi.

O‗quv –tarbiya jarayonlarini tashkil etishda ham an‗anaviy usullardan farqli

o‗laroq, yangicha pedagogik yondashuvlarni o‗zlashtirish va ta‗lim jarayonida

qo‗llash zamon talabidir. Milliy dasturda bu masalaga alohida e‗tibor berilgan.

Albatta, ilg‗or pedagogik texnologiyalar bizning fanimizga endigina kirib

kelmoqda. Aslida esa ta‗limga texnologik yondashuv masalasi rivojlangan

demokratik xorijiy davlatlard bundan 30-yillar muqaddam paydo bo‗lgan va ular

bu sohada katta yutuqlarni qo‗lga kiritgan.

Bugungi kunda biz pedagogika sohasidagi ilg‗or texnologiyalarni kengroq

va chuqurroq o‗zlashtirishimiz, ularni o‗z mintaqamizga mos holda qayta ishlab

chiqishimiz kerak bo‗ladi. Pedagogik texnologiya tushunchasiga hozirgi kunda

turlicha ta‗riflar berilmoqda. Muhimi shuki, pedagogik texnologiya ko‗zlagan

maqsadga kafolatlangan natija sifatida erishishni ifodalovchi jarayondir.

Pedagogik texnologiya- bu ukituvchi (tarbiyachi) ning uqitish (tarbiya)

vositalari yordamida ukuvchi (talaba) larga muayyan sharoitda ta‘sir kursatish va

bu faoliyat maxsuli sifatida ulardan oldin belgilangan shaxs sifatlarini intensiv

shakllantirish jarayonidir. Ta‘lim oluvchilar va ta‘lim beruvchilarning o‘quv-

tarbiya jarayonida avvaldan belgilangan sifatlarning shakllanishiga olib keladigan

izchil amaliy faoliyatlarini pedagogik texnologiya deb hisoblash mumkin.

Pedagogik texnologiya (yoki ta‘lim texnologiyasi) bor-yo‘g‘i va eng asosan ta‘lim

oluvchi yoki tarbiyalanuvchining ta‘lim-tarbiya jarayonida qanday faoliyatni va

qay darajada amalga oshirishidan iborat.

O‘quvchining o‘rganilayotgan materialni sifatli o‘zlashtirishini ta‘minlovchi

izchil amaliy faoliyati ta‘lim texnologiyasi bo‘lishi mumkinyu

Ta‟limni texnologiyalashtirish – bu o‗qitish jarayoniga texnologik

yondashish asosida ta‘lim maqsadlariga erishishning eng maqbul yo‗llari va

22

samarali vositalarni tadqiq qiluvchi va qonuniyatlari va tamoyillarini ochib

beruvchi pedagogik fanining yo‗nalishdir.

O„qitish texnologiyasi - bu mavjud sharoit va o‗rnatilgan vaqtda

belgilangan ta‘limiy maqsadni amalga oshirishni va ko‗zlanayotgan natijalarga

kafolatli erishishning ta‘minlovchi, o‗qitish, muloqot, axborot va boshqaruvning

eng maqbul yo‗l va vositalarining tartibli yig‗indisi.

Metodika — biror ishni maksadga muvofik. O‘tkazish metodlari, yullari

majmui. Ualoxida metodikalarga ajraladi. Pedagogika fani ma‘lum ukuv fanlarini

ukitish konuniyatlarini tadbik, kiladi. Masalan, pedagogika nazariyasini o‘qitish

meto‘dikasi, biologiya ukitish metodikasi va shu kabilar.

Interfaol- tushunchasi ingliz tilida ―interact‖ (rus tilida‖interaktiv‖)

ifodalanib , lug‘aviy nuqtai nazaridan ―inter‖ – o‟zaro ikki tarflama, ―act- harakat

qilmoq, ish ko‘rmoq kabi ma‘noni anglatadi‖

Interfaol ta‟lim- ta‘lim jarayoni ishtirokchilarining bilim, ko‘nikma, malaka

hamda muayyan axloqiy sifatlarini o‘zlashtirish yo‘lida, birgalikda o‘zaro

hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etishga asoslanuvchi ta‘lim.

Interfaollik- ta‘lim jarayoni ishtirokchilarining bilim, ko‘nikma, malaka

hamda muayyan axloqiy sifatlarini o‘zlashtirish yo‘lida, birgalikda, o‘zaro

hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etish layoqatiga egaliklaridir.

Bizning izlanishlarimizning bosh maqsadi ham huddi shunga

qaratilmoqdaki qaysi meto‘dikalardan foydalanilganda ko‘proq samara berilishi

to‘g‘risida ilmiy izlanishlar olib bormoqdamiz va biz pedagogika darslarini

o‘qitishda quyidagi meto‘dikalar asosida ta‘lim berish jarayonini tashkil etishni

tavsiya bermoqdamiz:

O‟zaro bir birini o‟qitish usuli

Ko‘pchilikka ma‘lumki, o‘rganishning eng yaxshi usuli o‘zgalarni biror-

bir narsaga o‘rgatishga harakat qilishdir. Bunda inson o‘zining hamma bilimi va

imkoniyatlarini ishga solib, bu vazifaga ijodiy ravishda yondashadi. O‘zaro bir-

birini o‘qitish usuli ham huddi shu tamoyilga asoslangan bo‘lib bunda

o‘quvchilarga vaqtinchalik o‘qituvchilik ro‘lini bajarish taklif etiladi va ular

23

guruhdagi boshqa talabalarni o‘rganilayotgan mavzu bilan bog‘liq matnlar,

qoidalar, dalillar yoki ma‘lumotlar bilan ishlashga o‘rgatish imkoniyatiga ega

bo‘ladilar. Guruhdagi har bir talabaga biror-bir matnning bir xil nusxasi tarqatiladi.

O‘quvchilar galma- galdan o‘qituvchilik ro‘lini o‘ynaydilar. Bunda o‘qituvchilik

ro‘lini o‘ynaydigan talabadan quyidagilarni bajarish so‘raladi. Ya‘ni, guruhdagi

hamma talabalar matnning biror bir bo‘lagini o‘qib bo‘lganidan so‘ng

―o‘qituvchi‖:

- matn bo‘lagidagi ma‘lumotlarning mohiyatini qisqacha aytib va

tushuntirib beradi;

- matn bo‘yicha savollar o‘ylab topib, ularga boshqa talabalarning

javob berishini so‘raydi;

- boshqalar uchun tushunarsiz bo‘lgan joylarini qayta tushuntirishga va

ularning ma‘nosini chaqishga harakat qiladi;

- matnning keyingi bo‘lagida nimalar kelishi mumkinligi haqidagi o‘z

taxminiy fikrlarini aytib va tushuntirib o‘tadi;

- matnning keyingi bo‘lagini o‘qish va uni atroflicha taxlil qilish uchun

topshiriq beradi.

Bunday turdagi darsning boshlanishida avvalo, o‘qituvchining o‘zi

talaba/o‘quvchiga bu usulni aniq va ravshan namoyish qilib berishi lozim bo‘ladi.

Shuning uchun ham u talabalarga o‘zining matnining birinchi qismi bo‘yicha

munozara boshlo‘vchi bo‘lishini bildiradiva ulardan bu jarayonnni diqqt bilan

kuzatish kerakligini so‘raydi. Talabalarning o‘zlari ham bu usulda dars olib

borishlarini bilganlaridan so‘ng o‘qituvchining namoyish qilayotgan darsini diqqat

bilan kuzatadilar va kerakli xulosa chiqaradilar. O‘qituvchi yuqorida keltirilgan

besh bosqichdan iborat harkatlar ketma-ketligini tinglovchilarga batafsil

tushuntirib bo‘lganidan so‘ng, har bir bosqichda shaxsn o‘zi nima qilishi

lozimligini aniq va ravshan namoyish qilib berishi juda muhimdir. Bundan

tashqari, o‘qituvchi matnni qanday usulda maqsadga muvofiq bo‘lgan qisimlarga

bo‘lish muammosini ham oldindan hal qilib olishi lozim. Bunda asosiy ko‘rsatkich

sifatida tanlangan matn qismini 8-10daqiqa davomida muxokama qila olinishi ish

24

muvaffaqiyatining garovidir. Demak, matnni qismlarga bo‘lganda, uning harbir

alohida bo‘lagida qanday turdagi va hajmdagi ma‘lumotlar mavjudligini hisobga

olish kerak bo‘ladi.

Savollarni ham mantiqiy, ma‘lum m‘eyorlarga rioya qilgan holda berish

maqsadga muvofiqdir. Bunda ham talabalarga savol berish malakasini namoyish

qilish lozim bo‘ladi. Savollar matn parchasida mavjud bo‘lgan fikrlarni

oydinlashtirish va yanada chuqurroq tushuntirish, unda aytilmagan(lekin yashirin

xolda mavjud) tomonlarini aniqlash va ularni talabalarning fikrlari bilan

solishtirish maqsadida berilgani ma‘qul. O‘qituvchi ma‘lum turdagi va ma‘nodagi

savollar vositasida talabalarning predmetni/sohani o‘rganish jarayonini iloji

boricha maqsadli ravishda boshqarishi lozim. Matnning keyingi qismida nima

kelishi mumkinligi haqida o‘z fikrlarini aytishda o‘qituvchi o‘z shaxsiy fikrlarini

bildirishi yoki bu haqda talabalarning muloxazalarini ham so‘rashi mumkin. Agar

talabalar birinchi namoyish vaqtida usulning mohiyatiga to‘la tushunmasalar yoki

shartli ―o‘qituvchi‖ sifatida ishlashga qiynalsalar, o‘qituvchi ularga hamma

bosqichlarni yana bir karra tushuntirib, ikkinchi marta namoyish qilish jarayonini

amalgam oshirishi maqsadga muvofiqdir.

“Keys stadi” metodi

―Keys-stadi‖ (ingliz tilida ―case‖ – metod , ―ctudy‖ – muammoli vaziyat;

vaziyatli tahlil yoki muammoli vaziyatlarni tahlil qilish) texnologiyasi o‘quvchi

(talaba)larda aniq, real yoki sun‘iy yaratilgan muammoli vaziyatni tahlil qilish

orqali eng maqbul variantlarni toppish ko‘nimalarini shakillantirishga xizmat

qiladi. U o‘quvchi (talaba)larni be‘vosita har qanday mazmunga ega vaziyatni

o‘rganish va taxlil qilishga o‘rgatadi.

Texnologiyaning negizida muayyan muammoli vaziyatni hal qilish

jarayonining umumiy mohiyatini aks ettiruvchi elementlar yotadi. Bular

quyidagilardir: ta‘lim shakillari, ta‘lim etodlari, ta‘lim vositalari, ta‘lim jarayonini

boshqarish usul va vositalari, muammoni hal qilish yuzasidan olib borilayotgan

ilmiy izlanishning usul va vositalari, axborotlarni to‘plash, ularni o‘rganish usul va

25

vositalari, ilmiy taxlilning usul va vositalari, o‘qituvchi va o‘quvchi (talaba)

o‘rtasidagi ta‘limiy aloqaning usul va vositalari, o‘quv natijalari.

“Klaster” metodi

Respondentlar guruhlarga bo‗linadilar, Ularga belgilangan vaqt ichida

mavzu yuzasidan o‗zlashtirgan asosiy tushunchalarni qog‗ozga tushirish talab

etiladi. Topshiriqni bajarish jarayonida ularning chuqur mulohaza yuritishlari,

yozuvlarning grammatik, orfografik jihatdan to‗g‗ri bo‗lishi shart emasligi,

shuningdek, qanday tushunchani yodda saqlab qolgan bo‗lsalar, ularni yozishlariga

ahamiyat qaratiladi. Belgilangan vaqt oralig‗ida respondentlar mumkin qadar

ko‗proq tushunchalarni bayon eta olishlari zarur. Tushunchalar qog‗ozga

tushirilganidan so‗ng respondentlar ularni mantiqiy ravishda bir-biri bilan bog‗lab

chiqadilar. Mashg‗ulot jarayonida respondent-o‗quvchilarning har bir topshiriqni

bajarishdagi faol ishtiroki, o‗z fikrini erkin bayon eta olish layoqati, fikrlarining

aniq va mantiqiy asosga ega bo‗lishi, o‗zi mansub bo‗lgan guruhdagi tengdoshlari

bilan muloqot qila olish qobiliyati, topshiriqlarni bajarishga nisbatan ijodiy

yondashuvi va boshqa ko‗rsatkichlari inobatga olib borildi, mashg‗ulot yakunida

esa faol ishtirokchilar ma‘naviy jihatdan rag‗batlantirib borildilar.

Venn diagrammasi

Ta`lim mazmunini tahliliy yondashuv asosida obyektlarning o`ziga xos va

o`xshash xususiyatlarini tahlil qilish orqali o`quv materialini o`zlashtirishga va

ko`nikmalarni takomillashtirishga yo`naltirilgan metoddir.

Mazkur metodni qo`llash bosqichlari: Bunda 1) “A” obyektning o`ziga xos

jihatlari; 2) ―B” obyektning o`ziga xos jihatlari; 3) ―C” obyektning o`ziga xos

jihatlari; 4) “A” va “B” obyektlarning o`xshash jihatlari; 5) “A” va “S”

obyektlarning o`xshash jihatlari; 6) “S” va “B” obyektlarning o`xshash jihatlari; 7)

“A”, “B” va “S” obyektlarning o`xshash jihatlari yoritiladi. Ta`lim jarayoniga

ushbu metodni qo`llash orqali tahsil oluvchilarda ta`lim mazmuniga tahliliy

yondashuvni, o`rganilayotgan obyektlarning o`ziga xos va o`xshash xususiyatlarini

26

bir-biriga qiyoslash, taqqoslash

orqali tahlil qilish, mustaqil fikrlash kabi ko`nikmalarni takomillashtirishga

erishiladi.

Sinkveyn (axborotni yig‟ish) usuli

Metodni qo‗llash jarayonida talabalardagi tarqoq axborotli jarayonlar asta-

sekin bosqichma-bosqich yo‗naltirilgan axborotli jarayonga aylantirib boriladi.

Ya‘ni, o‗rganilmagan bilimlar mavzuni o‗rganish davomida o‗rganiladi, muayyan

ob‘ektiv voqelik to‗g‗risida yakdil fikrga kelinadi. Buning uchun talabalarda besh

imkoniyat mavjud bo‗ladi. Ya‘ni sinkveyn besh qatordan iborat o‗ziga xos "oq

she‘r" (qofiyasiz) bo‗lib, o‗rganilayotgan mavzuga oid tushunchalar (hodisa,

jarayon, voqea) qat‘iyan ketma-ketlikda yozib chiqiladi. Sinkveyn orqali talabalar

o‗z fikrlarini to‗plash, ularni ixcham ifodalash, turli mulohazalarni sintezlash va

mavzu bo‗yicha to‗g‗ri xulosalarni takomillashtirishga o‗rganishadi.

J.Still, K.Meredis, Ch.Templning «O`qish va yozish tanqidiy

fikrlashni rivojlantirish uchun» dasturida o`quvchi va talabalar faolligini

oshiruvchi, ularning tanqidiy fikrlashini o`stiruvchi qator usullar kursatib utilgan.

Shulardan ayrimlariga qisqacha to`xtalib o`tamiz.

Sinkveyn- fransuz tilida «5 qator» ma`nosini bildiradi. Sinkveyn-

ma`lumotlarni sintezlash (bir butunga keltirish)ga yordam beradigan

qofiyalanmagan she`r bo`lib, unda o`rganilayotgan tushuncha(hodisa, voqea,

mavzu) to`g`risidagi axborot yig`ilgan holda, o`quvchi so`zi bilan turli variantlarda

va turldi nuqtai nazar orqali ifodalanadi. Sinkveyn tuzish- murakkab g`oya, sezgi

va hissiyotlarni bir nechagina so`zlar bilan ifodalash uchun muhim bo`lgan

malakadir. Sinkveyn tuzish jarayoni mavzuni yaxshiroq anglashga yordam beradi.

Sinkveyn tuzish qoidalari:

1-qator: Mavzu bir so`z bilan ifodalanadi ( odatda ot tanlanadi).

2-qator: Mavzu ikkita sifat bilan ifodalanadi (2 ta sifat yoziladi).

3-qator: Mavzu doirasidagi hatti-harakatni uchta so`z bilan ifodalanadi.(3 ta

fe`l yoki ravishdosh yoziladi).

27

4-qator: Mavzuga nisbatan munosabatni anglatuvchi va to`rtta so`zdan iborat

bo`lgan fikr yoziladi.(4 ta so`zdan iborat jumla yoziladi).

5-qator: Mavzu mohiyatini takrorlaydigan, ma`nosi unga yaqin bo`lgan bitta

so`z yoziladi (mavzuga sinonim so`z yoziladi).

Sinkveynlar quyidagi hollarda juda foydali bo`ladi:

Murakkab axborotni sintezlash uchun vosita sifatida;

O`quvchilar tushunchalarining yig`indisini baholash vositasi sifatida;

Ijodni taqdim etilishining vositasi sifatida.

Sinkveynga quyidagi misollarni keltirish mumkin:

“Loyiha” metodi

Bu ta`lim oluvchilarning individual yoki guruhlarda belgilangan vaqt

davomida, belgilangan mavzu bo`yicha axborot yig`ish, tadqiqot o`tkazish va

amalga oshirish ishlarini olib borishidir. Bu metodda ta`lim oluvchilar

rejalashtirish, qaror qabul qilish, amalga oshirish, tekshirish va xulosa chiqarish va

natijalarni baholash jarayonlarida ishtirok etadilar. Loyiha ishlab chiqish yakka

tartibda yoki guruhiy bo`lishi mumkin, lekin har bir loyiha o`quv guruhining

birgalikdagi faoliyatining muvofiqlashtirilgan natijasidir. Bu jarayonda ta`lim

oluvchining vazifasi belgilangan vaqt ichida yangi mahsulotni ishlab chiqish yoki

boshqa bir topshiriqning yechimini topishdan iborat. Ta`lim oluvchilar nuqtai-

nazaridan topshiriq murakkab bo`lishi va u ta`lim oluvchilardan mavjud bilimlarini

boshqa vaziyatlarda qo`llay olishni talab qiladigan topshiriq bo`lishi kerak. Loyiha

o`rganishga xizmat qilishi, nazariy bilimlarni amaliyotga tadbiq etishi, ta`lim

oluvchilar tomonidan mustaqil rejalashtirish, tashkillashtirish va amalga oshirish

imkoniyatini yarata oladigan bo`lishi kerak.

“6X6X6” metodi

Respondent o‗quvchilar 6 nafarga 6 ta guruhga biriktiriladilar. Mavzuning

mohiyatini ochib beruvchi matn 6 qismga ajratiladi. Har bir guruhga umumiy

28

matnning muayyan qismi yoritilgan varaq tarqatiladi va guruh a‘zolaridan ushbu

matn mazmunini o‗rganish so‗raladi. Ma‘lum vaqt ichida guruhlar o‗zlariga

berilgan matnlar ustida ishlaydilar. Ushbu jarayon yakunlangandan so‗ng guruhlar

qayta tashkil eiladi. Qayta shakllantirilgan guruhlarda avvalgi guruhlarning bir

nafardan a‘zosi bo‗lishiga ahamiyat qaratilishi lozim. Yangi guruhga biriktirilgan

har bir o‗quvchi avvalgi bosqichda matn mazmuni yuzasidan o‗zlashtirgan

ma‘lumotlarni guruhning qolgan a‘zolariga so‗zlab beradilar. Shu tariqa qisqa

muddatda o‗quvchilar mavzuning umumiy mohiyati borasidagi bilimlarga ega

bo‗ladilar.

“Qora quti” metodi

Respondent o‗quvchilar juftliklarga biriktiriladilar va quyidagi

topshiriqni bajaradilar: o‗qituvchi tomonidan berilgan kartochkalarga muayyan

kasllliklar (masalan, yurak-tomir kasalliklari, teri kasalliklari, bo‗yrak va siydik

yo‗li kasalliklari, asab tizimi kasalliklari, nafas olish tizimi kasalliklari va

boshqalar) va ularni keltirib chiqaruvchi yoki avj olishiga salbiy ta‘sir ko‗rsatuvchi

noqulay mehnat sharoitlarini qayd etishlari zarur. Belgilangan muddat o‗tgach,

o‗qituvchi topshiriqning bajarilish holatini o‗rganadi. Misol uchun asab tizimi

kasalliklari va ularni keltirib chiqaruvchi noqulay mehnat sharoitlari sifatida

o‗quvchilar quyidagilarni ko‗rsata olishlari lozim: Misol uchun asab tizimi

kasalliklari va ularni keltirib chiqaruvchi noqulay mehnat sharoitlari sifatida

o‗quvchilar quyidagilarni ko‗rsata olishlari lozim: zaharli moddalar bilan ishlash,

shovqin, vibratsiya, noqulay mikroiqlim, barqaror diqqatni talab etuvchi faoliyat,

havoning ortiqcha gaz yoki chang bilan ifloslanganligi, balandda harakatlanuvchi

mexanizmlarda ishlash. To‗g‗ri javoblar yozuv taxtasiga qayd etiladi va o‗qituvchi

javob variantlarining mohiyatini yoritib berishni o‗quvchilardan so‗raydi. To‗g‗ri

javob qaytargan o‗quvchi o‗qituvchi rolini bajaradi hamda juftliklarga quyidagi

mazmundagi topshiriqni beradi: kasbga aloqador zararlarning kelib chiqishiga

sabab bo‗luvchi harakatlarni kartochkalarda yoritib berish. Belgilangan muddat

o‗tgach, ―o‗qituvchi‖ rolini bajarayotgan o‗quvchi o‗qituvchi rahbarligida juftliklar

29

tomonidan topshiriqning bajarilish holatini o‗rganadilar va to‗g‗ri javob varianti

yozuv taxtasida o‗z ifodasini topadi. To‗g‗ri deb topilgan javob variantida quyidagi

harakatlar ko‗rsatilishi zarur: yangi xom-ashyo turlarini mohiyatini sanitariya-

gigienik jihatdan yaxshi bilmaslik, mehnat va texnika xavfsizligiga to‗laqonli amal

qilmaslik, mehnat jarayonida toksik va allergik xossalarga ega bo‗lgan

moddalarning qo‗llash, takomillashmagan texnik vositalar xizmatidan foydalanish,

texnologik rejimning buzilishi, shuningdek, sanitariya-texnologiya me‘yorlariga

rioya etmaslik.

Savol-javoblar asosida suhbatni tashkil etish

Mavzu bo‗yicha respondentlar tomonidan o‗zlashtirilgan bilimlarni

mustahkamlash maqsadida ularga quyidagi savollar bilan murojaat etiladi:

1. Inson salomatligining kasbiy faoliyatni tashkil etishdagi ahamiyatini

qanday tushunasiz?

2. Qanday sharoitlar noqulay mehnat sharoitlari deb yuritiladi?

3. Qanday kasallik turlari kasbiy faoliyatni samarali tashkil etishga imkon

bermaydi?

4. Kasbga yaroqlilikni cheklovchi kasalliklarning oldini olishda qanday

chora-tadbirlar qo‗llaniladi?

«Sayohat» o„yini

O‗yindan biroz oldin jyuri tayinlanib bir necha guruhlar shakllanadi har bir

guruxda 5-6 tadan kishi, guruxlar sardor tayinlaydi. O‗yin ishtirokchilar shaharlar

qurush talab etiladi, ma‘lum izchillikda masalan shahar 1, erudit 1 kutilmagan

savolar ochilmagan sir-sinoat 1 va … Har bir shaharda sardorlar maxsus

konvertlarda topshiriqlar oladilar va ularda 1 ta asosiy va 2 ta qo‗shimcha savollar

mavjud. Guruh faqat shu vazifani bajarib tekshirgandan so‗ng guruh keyingi

bosqichga o‗tishga haqqi bor. Har bir guruhning maqsadi iloji boricha hamma

shaharda bo‗lish. Javoblar ma‘lum sistemada qabul qilinadi: bunda javoblar soni,

ijod, muammo yechimida yaxshilar, guruh bir doimili hisobga olinadi.

30

«Guldir va xal et» o„yin

O‗quvchilar muammoni to‗ldirib tugatish yuklatiladi. O‗qituvchi yoki

bolalardan yangiliklardan xulosa chiqarish. Bunda o‗yin ishtirokchilariga o‗z-

o‗ziga o‗yin pozitsiyasini belgilash taklif etiladi. O‗yin sharoitini ishlab chiqish

bunday o‗yin harakatlarini rivojini davomiylashtirish bilan teatrlashtirilgan

spektaklni eslatadi. O‗yinnni umumdorlik tablosi orqali baholanadi.

«Erudit» o„yini

Mavzu ustidagi ishlarni tugashidan bir necha mashg‗ulot oldin o‗quvchilarga

o‗tilayotgan mavzu bo‗yicha bo‗lgan savolni kartochka yozib jyurilarga berish

taklif etiladi. Jyuri 2-3 odamdan iborat.

Jyuri bilan birgalikda biz eng qiziq savollarni ajratib olamiz. O‗yin

boshlshanishidan avval kartochkalar stol ustiga quyiladi. Har bir guruh a‘zosi kelib

o‗zining guruhi uchun 4 tadan savol tanlaydi. Vaqt beriladi. Muammoli yechim har

bir guruhda kolletiv oshiradi. Olingan javoblar jyuri sudiga olib chiqiladi.

Yechimni topishda qiynalgan har bir guruh kartochkasini almashtirish imkoniga

ega bo‗ladi, lekin ballar umumiy soni pasaytiriladi. O‗yin so‗ngida jyuri

bolalarning javoblarini analiz bilan birgalikda ular mustaqil tayyorlab kelgan

savollarga ham baho beradi.

Mavzuni himoyalash o„yini

Mavzu kursini o‗zlashtirgandan so‗zning uni himoyalash uyushtiriladi.

O‗quvchilar oldandan muammoli mavzu proektini tayyorlashadi. Bir paytni o‗zida

ularni ximoyalash imkonini o‗ylanadi. O‗yin mashg‗ulotlarda o‗tkaziladi va o‗z

ximoyasi va o‗zaro savol – javoblardan tashkil topadi. Savollarni oponentlar

beradi, javob berishda guruxning barcha a‘zolari ishtirok etadi. Fikrlarni erkin

amallari savollarni keng va chuqur yoritishga imkon beradi. Agarda javob boshqa

guruh a‘zolariga to‗g‗ri kelmasa, ularni muxokama qilish mumkin. Guruh

yaxlitlikda ketadi. Baxolashni rais boshchiligida olim ishtirokida amalga oshiradi

31

va butun baxs jarayonini tushuntirib o‗tadi.

«Obrazga kir» o„yini.

Odatda bu o‗yin tarix yoki geografiyadan tarixiy davrni ko‗rsatib berish

zarur bo‗lganda tarixiy ulamolarning personaji, harakteriskasini ko‗rsatishda,

ularni ijtimoiy atrofini, madaniyat qirralarini o‗qitishda kerak bo‗ladi. O‗yinda ikki

guruh qatnashadi. O‗qituvchi muammoni aytadi. Ishtirokchilar detallarini

aniqlashtirib fikr aytishga kirishadilar.

O‗yinni bu bosqichini maqsadi iloji boricha boricha ko‗proq davr

harakteristkasini tuzi va asosiy g‗oyalarni ko‗rsatib o‗tish. Bolalar o‗zini qaysi bir

personajga o‗xshatishadi va vaqt obraziga singib, o‗zini u yoki bu tarixiy jarayonga

kiritishadi.

Bunda bir guruh shaxs analogiyalarini tanlash mumkin, ikkinchisi esa

yechimlar berish. O‗yin so‗ngida yechim yo‗li analiz qilinadi. G‗oyalar

umumlashtiriladi, ijodiy topilmalar belgilanadi.

«Hamkorlik» o„yini

Guruh 3-4 muammoli «labarotoriyalarga» bo‗linadi. Og‗zaki o‗quv

muammolarini qo‗shilishi bilan birga o‗quv axborotlarini bir qismi xabar, analiz

uchun va muammolarni yechish uchun hamma qo‗shimcha ma‘lumotlarni

o‗quvchilar o‗qituvchilarga savol berish orqali bilib oladilar. Javoblar har bir

«labarotoriya» a‘zolari bilan muxokama etiladi. Olingan axborotni

muxokamasidan so‗ning o‗quvchilar qo‗yilgan muammolarga yechim qabul

qilinadi. So‗zning har bir «labarotoriya» vakili muammoli topshiriqni yechishda

o‗zining variantini taklif etadi. . . So‗zning har bir guruh o‗z yechimini isbotlaydi.

Shu tariqa har bir guruhdan hamma xoxlovchilar ishtirok etadi. So‗ngida gruppalar

yechimi qo‗shimcha forumda baholanadi va muxokama etiladi.

«Echim beramiz, uni bahola» o‟yini

O‗yinda parallel gruppalar bolalari ishtirok etadi. Mashg‗ulotda 1 gruppada

32

domla muammoli vaziyat tug‗diradi, o‗quvchilar yechim variantlarini taklif

etadilar. Ularning taklifi magnitofonga yoziladi. Kerakli sonda variantlar yig‗ib,

o‗qituvchi yozuvni to‗xtatadi. Keyin yechimini topish uchun magnitofon

yordamida erkin baxs yuritiladi. 2 chi parallel guruhda mashg‗ulot anolotik sxema

bo‗yicha boradi. Bolalarni kerakli material bilan tanishtirishdan so‗ng o‗qituvchi 1

guruppaga bergan topshirig‗ini ularga berishga o‗rinadi va tushuntiradi. 1 chi

guruh o‗quvchilari bu muammoni hal qilishga o‗rinishadi bu ularga qanchalik

uddasidan chiqanliklarini so‗zlar baholashingiz kerak bugun sizlar ekspert rolida

bo‗lasiz. Men fikrlaringizni etishishdan mamnun bo‗laman.

Magnitofon zapisini eshitgandan so‗zning uning analizi boshlanadi. Uning

jarayonida o‗quvchilar uchun qidirish ishtirokchilariga aylanadilar.

Xulosalar keltirib chiqariladi, so‗ngida o‗yin jarayonida muammolikni

o‗rnatilishga imkon berilgan. Chunonchi bu o‗rnatilish instrumentlari ifodalangan

– qarshi turgan g‗oyalar izlanishda.

Yana bir didaktik maqsad eng faol ishtirokchilarga mo‗ljal, o‗quv ishini

o‗yin usuliga insrumiylashtirish. O‗quv o‗yini qurilmasiga asoslanganligi shundaki

o‗quv materialida avvaldan munozara predmeti ajralib turadi, qarama – qarshi

g‗oyalar, yondashishlar. Taraflar. Didaktik o‗yinlari turli qo‗shilmalari, izlanishlari

natijasida qo‗yidagi o‗quv jarayonining qo‗lanmasi belgilanadi.

Muammoli vaziyatni keltirib chiqarish: Modellashtiruvchi vaziyatini

kiritilishi.

O‗yin jarayoni: uyindagi kurinishda muammoli vaziyatni «yashab o‗tishi»

o‗yin harakatini ochilishi.

O‗yin yakunini keltirish: ishtirokchilar harakatini o‗zi baholash refleks holda

yurish va uni harakatlari natijalari va ishtirokchilarini xovotirlari, pedagogik

vaziyatni analizi, uni xaqiqat bilan munosabati.

“Aqliy hujum” metodi

Biror muammo bo`yicha ta`lim oluvchilar tomonidan bildirilgan erkin fikr

va mulohazalarni to`plab, ular orqali ma`lum bir yechimga kelinadigan metoddir.

33

―Aqliy hujum‖ metodining yozma va og`zaki shakllari mavjud. Og`zaki shaklida

ta`lim beruvchi tomonidan berilgan savolga ta`lim oluvchilarning har biri o`z

fikrini og`zaki bildiradi. Ta`lim oluvchilar o`z javoblarini aniq va qisqa tarzda

bayon etadilar. Yozma shaklida esa berilgan savolga ta`lim oluvchilar o`z

javoblarini qog`oz kartochkalarga qisqa va barchaga ko`rinarli tarzda yozadilar.

Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki «pinbord» doskasiga (ignalar

yordamida) mahkamlanadi. ―Aqliy hujum‖ metodining yozma shaklida javoblarni

ma`lum belgilar bo`yicha guruhlab chiqish imkoniyati mavjuddir. Ushbu metod

to`g`ri va ijobiy qo`llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga

o`rgatadi. ―Aqliy hujum‖ metodidan foydalanilganda ta`lim oluvchilarning

barchasini jalb etish imkoniyati bo`ladi, shu jumladan ta`lim oluvchilarda muloqot

qilish va munozara olib borish madaniyati shakllanadi. Ta`lim oluvchilar o`z

fikrini faqat og`zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va

tizimli fikr yuritish ko`nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi

ta`lim oluvchilarda turli g`oyalar shakllanishiga olib keladi. Bu metod ta`lim

oluvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun xizmat qiladi.

“Muammoli vaziyat” metodi

Ta`lim oluvchilarda muammoli vaziyatlarning sabab va oqibatlarini tahlil

qilish hamda ularning echimini topish bo`yicha ko`nikmalarini shakllantirishga

qaratilgan metoddir. ―Muammoli vaziyat‖ metodi uchun tanlangan muammoning

murakkabligi ta`lim oluvchilarning bilim darajalariga mos kelishi kerak. Ular

qo`yilgan muammoning yechimini topishga qodir bo`lishlari kerak, aks holda

yechimni topa olmagach, ta`lim oluvchilarning qiziqishlari so`nishiga, o`zlariga

bo`lgan ishonchlarining yo`qolishiga olib keladi. «Muammoli vaziyat» metodi

qo`llanilganda ta`lim oluvchilar mustaqil fikr yuritishni, muammoning sabab va

oqibatlarini tahlil qilishni, uning yechimini topishni o`rganadilar.

"Munozara" usuli

Bu metod yordamida talabalarga ma‘lum mavzu bo‗yicha ax-borot

34

yetkaziladi, munozara uchun tanlangan mavzuni talabalar "shturm" qiladilar,

natijada, unga oid ma‘lumotni atroflicha o‗rganiladi.

"O„z o„rningni top" usuli

Agar auditoriyada muayyan mavzu bo‗yicha tortishuvlar vu-judga kelsa,

mazkur metod yordamida muammo yechimi aniqla-nadi. Undan asosan darsning

kirish qismida foydalanishadi, o‗tilayotgan mavzu turli yondashuvlar mavjudligi

aytiladi. Bu bir tomondan. Ikkinchidan, talabalar fikrini bayon qilishi,

o‗zgartirishga imkon tug‗iladi. Nihoyat, dars so‗nggida o‗qituvchi mavzuni

o‗zlashtirish darajasini baholaydi.

1.Auditoriyaning qarama-qarshi burchaklariga ikkita plakat osiladi. Ularning

biriga "roziman", ooshqasiga "rozi emasman", degan so‗zlar yoziladi. Plakatlarda

ba‘zan mavzuga oid savollar bo‗yicha qarama-qarshi fikrlar ham yozilishi

mumkin. Masalan: "anjir gullaydi va meva tugadi" yoki "anjir gullamasdan meva

tugadi".

2.Darsni tashkil etish qoidalari muhokama qilinadi.

3.Talabalarga o‗rganilayotgan muammo yuzasidan o‗z fikrlariga mos

keladigan plakat yoniga borish taklif etiladi.

4.Talabalardan o‗z qarashlarini asoslash so‗raladi. Bu paytda bir guruhdan

ikkinchi guruhga o‗tish ruxsat etiladi va shu tariqa talabalarining hammasi jalb

etiladi.

5.Muammo bo‗yicha fikrlar bildirilgach, talabalar ichida munozara

davomida o‗z nuqtai nazarini o‗zgartirishlari yoki boshqa guruhga o‗tishlari

mumkin. Bunday hollarda buning sababini asoslashlari kerak.

6.Ishtirokchilardan opponentlari ichida muammo yuzasidan eng ishonchli

fikr aytgan talabalarni aniqlanadi.

"Debatlar" usuli

"Debatlar" asosida darsni tashkil etishdan asosiy maqsad muammo

35

yechimini topishda talaba o‗z yondashuvining to‗g‗riligiga o‗zgalarni

ishontirishdir. O‗z fikrini aniq va lo‗nda bayon etish, buning uchun to‗g‗ri dalil va

xulosa topish ko‗nikmasini shakllantirishda "debatlar" samarali metod hisoblanadi.

PAMO” formulasi (“POPS – formula”) metodi.

Kasbiy amaliyotni endigina boshlagan yuristlarga diskussiyalarda, omma

oldida chiqishlarida ushbu metod o‗z pozitsiyasini argumentlashga yordam beradi.

Undan o‗z fikrini aniq, lo‗nda va qisqa qilib shakllantirish va ifodalashga o‗rganish

uchun foydalaniladi.

Qisqa tarzda so‗zga chiqish ―POPS formula‖ metodiga muvofiq 4 ta

elementdan iborat, ya‘ni:

P – pozitsiya (sizning nuqtai nazaringiz nimadan iborat) mening fikrimcha,

bu.....

O – asoslantirish (sizning asoslaringizni qo‗llab-quvvatlovchi sabab, nimaga

asoslanyapsiz, pozitsiyangiz nimaga asoslanadi) – negaki..... chunki.......

P – misol (siz keltirgan sabablarni asoslovchi faktlar) .... masalan, ........

S – oqibat (xulosa, nima qilish kerak, o‗z pozitsiyangiz .... shu sababli....

P – pozitsiya – ya schitayu, chto. (vashe tochke zreniya)

O – obosnovanie – potomu, chto.. (dovod v podderjanii pozitsii)

P – primer - .... naprimer .... (faktы)

S – sledstvie - ………poetomu ……. (chto nado delat?)

2-4 ta gapdan iborat bunday so‗zga chiqishda o‗z pozitsiyangizni aniq ifoda

etasiz va takrorlaysiz (xulosada), faqatgina bir argumentni keltirasiz, biroq u aniq

shakllantiriladi va ifoda etiladi. Bunda quruq so‗zlashdan yoki opponent bilan

ziddiyatga kirishi xavfidan saqlanasiz. ―POPS‖ formuladan foydalanish bilan

chiqish 2-3 minut vaqt oladi, undan munozara uchun vaqt cheklangan vaziyada

foydalanish qulaydir.

Interv`yu

Bir-birlarini yaxshi tanimaydigan juftliklar tuzilib, ularga tanishib olishlari

36

uchun 5-7 minut vaqt beriladi. So`ng juftlikning har bir a`zosi butun guruhga o`z

sherigi to`g`risdagi ma`lumotlarni biror qiziqarli faktni qo`shgan holda taqdim

etadi.

Bunda guruhdagi har bir kishi bitta odam bilan tanishishi kafolatlanadi. Bu

usul ishtiokchilarga dadillik hissini beradi, biroq uni 25 kishidan ko`p guruhda

qo`llash mumkin emas.

Jadvallar

Har bir ishtirokchiga flomaster va katta qogòz varogì beriladi. Qogòz to`rt

qismga bo`linib, har biriga quyidagi axborotni yozish topshiriladi:

yuqoridagi chap burchakda: o`zini bir so`z bilan tasvirlasin

yuqoridagi o`ng burchakda: nima bilan faxrlanishini yozsin

pastdagi chap burchakda: o`zi haqida qandaydir bir sirni oshkor kilsin

(bu jiddiy sir bo`lishi majburiy emas, biroq shunday axborot bo`lsinki, u haqda

ishtirokchilardan hech kim bilmasin)

pastdagi o`ng burchakda: o`z xobbisini chizib bersin.

(Jadvalning katakchalarini guruh xususiyatiga qarab o`zgartirish mumkin)

Hamma ishtirokchilar ishni tugatganlaridan keyin ular jadvalni oldlarida

ushlab zalning o`rtasiga chiqishadi. U yoq- bu yoqqa o`tib ishtirokchilar bir-birlari

bilan tanishadilar. Ishtirokchilar o`z ismlarini jadvallarga yozib, ularni devorga ilib

qo`yishadi.

37

Ta‟lim usullarini ma‟lumotlarni eslab qolish natijalariga ta‟sir

etishi

Tinglaganimizda, 5%

O‘qiganimizda, 10%

Ko‘rganimizda, 20%

Ko‘rib va tinglaganimizda, 30%

Birgalikda muxokama

qilganimizda, 40%

o‘qiganimizda, yozganimizda

suxbatlashganimizda,50%

mustaqil

o‘qiganimizda, taxlil

qilganimizda

yozganimizda,muhoka

ma qilganimizda,

namoyish

qilganimizda, 75%

boshqalarni

o‘qitganimizda,

90%

Ma‟ruza xikoya

tushuntirish yo‟riqnoma

berish

Kitob

bilan

ishlash

Namoyish

ko‟rsatish

video usul

Baxs

Suxbat

Aqliy xujum

O‟quv o‟yini

Muammoli topshiriq

Loyixalar usuli

Boshqalarni o‟qitish

38

1.3. Kasb- hunar ko‟llejlarida zamonaviy darslarni tashkil

etishning bugungi xolati

Bugungi kunda kasb hunar ko‘llejlarida darslarda yangi pedagogik

texnologiyalar, interaktiv usullardan foydalanilgan xolda darslar o‘tkazilib

borilmoqda bunga misol qilib biz Asaka pedagogika ko‘lleji o‘qituvchisi Gulnora

Madumarovaning pedagogika darslarini misol qilib oldik. Pedagogik darsi 78 soat

bo‘lib 1-bosqich o‘quvchilariga 2 semestr davomida o‘tkaziladi. Na‘muna sifatida

jismoniy tarbiya yo‘nalishi 1-bosqich 32-33- guruhlarni tanladik. Bu guruhlarning

biri nazorat va ikkinchi guruh tajriba guruh etib tayinlandi. Bunda 32- guruhga

dars beruvchi o‘qituvchining darsini kuzatdik.

Ko‘llej o‘quvchilaridan 1- bosqich 32-33- guruhlarini nazorat va tajriba

guruhi sifatida oldik ushbu guruhlarda Pedagogika fanini o‘qitish bo‘yicha guruh

talabalarini munosabatlarini aniqlash maqsadida quyidagicha anketa

so‘rovnomalarini tarqatdik:

1. Pedagogika faniga qiziqasizmi ?

2. Pedagogika darslari sizningcha qanday o‘tilish kerak?

3. Pedagogika darsida axborot texnologiyalaridan foydalanish yaxshi

samara beradimi?

4. Interfaol dars sizga yoqadimi?

5. Interfaol darslarni an‘anaviy darslardan farqi nimada?

O‘tkizilgan tajribadan so‘ng quyidagicha natija olindi.

39

O‘zlashtirish

darajalari

Nazorat guruhi

(32-guruh)

Tajriba guruhi

(33-guruh)

Tadqiqot

o‘tkazilishidan oldingan

natijalar %

Tadqiqot o‘tkazilishidan

oldingan natijalar %

Yuqori

50

48

O‘rta

30

26

Past

20

28

Guruxlarda o‘tkazilgan tajribalar natijalari yuqoridagi jadvalda keltirilib

o‘tildi. Bunga asoslanib dastlab o‘quvchilarni darslarni o‘zlashtirishlari

o‘rganilganda nazorat guruhi(32-guruh)dagi o‘quvchilarning 50%i yuqori natijada,

30%i o‘rta natijada, 20%i esa past natijada berdi. Tajriba guruhi (33-guruh) deb

tanlab olingan guruhda esa dastlabki o‘rganilganda o‘quvchilarning 48%i yuqori

natijada, 26%i o‘rta, 28%i esa past natijalar berdi. Olingan natijalarga suyangan

holda quyidagicha yutuq, kamchiliklar aniqlanib navbatdagi vazifalar belgilab

olindi. Ular quyidagilardan iborat:

Yutuqlari:

1. Dars jarayoni talab darajasida tashkil qilindi. O‘tilgan darsni

mustaxkamladi.

2. Darsning nazariy uslubiy ko‘rsatkichlari va ta‘minoti talab darajasida

Yangi mavzuni tushuntirib berdi.

3. Darsning ilmiylilik darajasida dolzarb masalalarni taxlili keltirildi.

Berilgan vaqtdan to‘g‘ri foydalanaoldi.

4. Mavzuning mohiyatini o‘quvchilar to‘la ilg‘ab olishga harakat qildilar.

40

5. Darsda talabalarni faolligi o‘rtacha bo‘ldi.

6. Mavzuga oid yangi o‘quv adabiyotlar talabalar e‘tiboriga yetkazishga

harakat qilindi.

7. Dars qisman zamonaviy shakilga qaratildi.

8. Dars jarayonida interfaollik darajasi o‘rtacha bo‘ldi.

9. Darslarda axborot texnologiyalari qo‘llash va foydalanishga harakat

qilindi.

10. Darsda zamonaviy o‘qitish texnologiyalarini joriy etish va qo‘llashga

xarakat qilindi.

11. Darsning tarbiyaviylik darajasi o‘rtacha bo‘ldi.

12. Dars sifat darajasida talabga javob berish imkoniyatlari bo‘ldi.

Kamchiliklari:

1. Darsda nazriy uslubiy ta‘minotlar yetarli emas. Darsda ilmiylik

darajasida mavzuga oid dolzarb masalalar to‘la ochib berilmadi. Dars davomida

talabalar mavzularning mohiyatini to‘la ilg‘ab yetmadilar. Darsning samaradorligi

pas natija berdi.

2. Dasda talabalarning faolligi darajasi yuqori emas.

3. Darsni interfaollik darajasi ham yuqori bo‘lmadi.

4. Darsda axborot texnologiyalari va pedagogik texnologiyalardan to‘la

samarali foydalanilmadi.

5. Dars sifatni oshirish uchun yangi o‘qitish jarayoniga etiborni

kuchaytirish kerak.

Belgilangan vazifalar:

1. Darsni zamonaviy dars talablari darajasiga olib chiqish yo‘lida dars

talablari me‘yorlariga to‘la amal qilish lozim.

2. Darsning nazariy uslubiy ta‘minotini yangi axborotlar bilan ilmiy

tadqiqot ishlari yangiliklari, so‘nggi erishilgan yutuq va tajribalarga tayangan

xolda tashkil etish lozim.

3. Darsning ilmiylik darajasida talabalarga nazariy bilimlarni ilmiy

manbalar asosida amaliyotga bog‘lagan xolda tushuntirib berishni tizimli tashkil

41

etish lozim.

4. Dars jarayonida so‘nggi yangi o‘quv adabiyotlari manbalaridan to‘la

foydalanishni joriy qilish kerak.

5. Darsda axborot texologiyalari, yangi pedagogik texnologiyalar, yangi

o‘qitish strategiyalarining meto‘dikasini chuqur o‘rgangan xolda ta‘lim jarayoniga

joriy qilish samarasini oshirish lozim.

6. Tajriba o‘tkazilayotgan guruhlarda ta‘lim jarayonida o‘qitishning

samarali usillarini joriy etishni tizimli tashkil qilish va samaralilarini

strategiyalarni foydalanish lozim hamda olingan natijalarni tahlil qilish, monitoring

o‘tkazish va samarali natijalarni ommalashtirish kerak.

Ushbu tadqiqot natijasiga ko‘ra kasb-hunar kollejlarida talabalarni

barkamol inson qilib tarbiyalashni yanada takomillashtirish uchun quyidagi

vazifalar belgilab olindi:

Tajriba guruxi ya‘ni 33-guruxga dars o‘tish jarayonlarini tashkil etishda

o‘zaro bir birini o‘qitish usulidan foydalanib darslarni o‘tishni tavsiya etdik.

Nazorat guruxiga har doimgi darslar qanday tashkillashtirilgan bo‘lsa shunday

darslar o‘tilaverdi. Tajriba guruxiga esa biz tavsiya bergan usulda darslar o‘tildi.

Tadqiqotlar o‘tkazishimizdan oldin olingan natijalar, huddi biz nazarda tutgan

natija berdi va o‘quvchilarni o‘zlashtirish natijalari ko‘tarilganlgini aniqladik.

I BOB BO‘YICHA XULOSALAR

Ilmiy taxlil va o‘tkazilgan tajribalar natijasiga tayangan xolda

quyidagicha xulosalar chiqarildi:

1. Barkamol shaxs tarbiyasida respublika prezidentining Farmon va

Qarorlari asosida olib borilgan ishlar o‘z samarasini bermoqda.

2. Ilmiy taxlil natijasiga ko‘ra olimlar tomonidan olib borilgan

tadqiqotlar asosida ta‘lim jarayonini tashkil etish va barkamol shaxs tarbiyasini

ro‘yobga chiqarish jarayoni tizimli tashkil etilish orqali erishiladi.

3. Zamonaviy dars va unga qo‘yilgan talablar asosida ta‘lim jarayonini

tashkil etish muhim sanaladi.

42

4. Ta‘lim jarayonida zamonaviy o‘qitish texnologiyalari axborot

texnologiyalari yangi pedagogik texnologiyalarni qo‘llash orqali ta‘lim

samaradorligini oshirish hamda barkamol shaxs tarbiyasini olib borish

imkoniyatlari ortadi.

5. Barkamol shaxs tarbiyasida yuqori kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lgan

mutaxasislarning ishlashi hamda yangi pedagogik texnologiyalarni qo‘llangan

darslarning tashkil qilinishi ko‘zlangan maqsadga erishish garovi sifatida qaraladi.

43

II BOB. ZAMONAVIY TA‟LIMNI SAMARALI TASHKIL ETISH VA


MEZONLARI

2.1. Barkamol avlod tarbiyasini tashkil etishning pedagogik-

psixologik asoslari

Barkamol avlodni tarbiyalashda pedaogika hamda psixologiya fanlarining

oldiga ulkan vazifalar qo‘yiladi. Bunda pedagogika fanining ustuvor vazifalati

quyidagilar:

- ta‘lim berish;

- tarbiya berish;

- ko‘nikma va malaka hosil qilish;

- bilimlarni tizimlashtirish va h. k.

Barkamol avlod tarbiyasidagi psixologiya fanining oldiga qo‘ygan ustuvor

vazifalar quyidagilar:

- ruhan sog‘lomlashtirish;

- tarbiya berish;

- bilish qobiliyatini o‘stirish.

Yuqoridagi ma‘lumotlardan kelib chiqqan holda shuni ta‘kidlash mumkinki

pedagogic ta‘lim jarayonida o‘sib kelayotgan avlodga bilim malaka ko‘nikmalar

hosil qilinsa, psixologik holatda o‘quvchilarni tarbiyasi, axloq odobi, ruxiy

faolliklari bilim olish qobiliyatlarini o‘stirish ta‘lim berish jarayonini ta‘sir

doirasini aniqlash va buni mukammallashtirishga katta e‘tibor beriladi.

XXI asr bo‘sag‘asida juda ko‘plab davlatlarda bulgani kabi dunyo xaritasida

munosib urin olgan mustaqil O‘zbekistonda xam barcha soxalarda tub isloxotlar

boshlandi. Bu isloxotlarning barchasi inson omilini xar kachongidan xam yukori

saviyaga kutarib, inson va uning mukammalligi, uz ustida ishlashi, uz

44

mukammalligi xususida kaygurish muammosi xar kachongidan xam dolzarb

masalaga aylandi.

Milliy Dasturda e‘tirof etilgan yangicha modeldagi shaxsni kamol toptirish,

yosh avlod ongining ta‘lim olish davridagi rivojlanish tendensiyalaridan tortib, toki

yangicha ukitish texnologiyalarini bola tomonidan uzlashtirishi va undagi akliy,

intellektual kobiliyatlarga nechoglik ta‘sir kursatayotganligini urganish, ma‘naviy

barkamollik tamoyillarini maktabda va yangi tipdagi ta‘lim muassasalarida joriy

etish xam shaxs psixologiyasini teran bilgan xolda ukitishning eng ilgor va

zamonaviy shakllarini amaliyotga tadbik etishni takozo etadi. Yosh davrlari

psixologiyasi fanining mavzu baxsi bolaning tugilishidan boshlab voyaga

yetgunicha xar psixologik rivojlanishi, shaxsining tarkib topishi muammolarini,

ularning psixologik mexanizmlarini urganishdan iborat.

Turli yoshdagi odamlarning dikkati, xis-tuygulari, nerv sistemasining tashki

ifodalari, temperament xususiyatlari, sezgilari, nutk faoliyatini urganiladi. Ammo

uta murakkab ichki psixologik kechinmalar, yuksak xissiyotlar, tafakkur, mantikiy

xotirani tadkik etishga bu metodning imkoni yetmaydi. Sub‘ektiv kuzatish -

psixolog yoki moxir pedagog uz tafakkurini kuzatib, uzidagi emotsional uzgarish

xakida, tafakkurning mexanizmlari vujudga kelishi va kechishi xakida ma‘lumot

oladi. Natijada tafakkurning sifati, mazmuni, moxiyati, kay tarzda, kanday

tezlikda, kay shaklda ruy berishi kuzatiladi. Lekin inson turli vaziyatlarda uzini bir

xil boshkara olmaydi va shuning uchun bu metodning ilmiy axamiyati katta emas.

Suxbat metodi. Muayyan bir vaziyat yoki muammoni xal kilish jarayonida inson

psixikasidagi uzarishlar urganiladi, turli yoshdagi odamlarning tafakkuri, akl-

zakovati, xulk-atvori, kizikishi, bilim saviyasi, e‘tikodi, dunyokarashi, irodasi

xakida ma‘lumotlar olinadi. Sinaluvchida uziga xos ishlash uslubi, oshkoralik

yetishmasligi, iymanish, uyalish atroflicha ma‘lumotlar olishni kiyinlashtiradi.

Faoliyat maxsulini taxlil kilish metodi – inson xotirasi, tafakkuri, kobiliyati va

xayolining xususiyatlarini aniklaydi. (bolalar chizgan rasmlar, yasagan

uyinchoklar, modalar, yozgan she‘rlar, kundalik kashfiyot, kurilma, asbob, texnik

model, referat, kurs ishi, ma‘ruza, konspekt, kurazma kurollar) shaxsning psixik

45

xususiyatlari tugrisida ma‘lumotlar tuplash mumkin. Test - inglizcha «sinash»,

«tekshirish». Shaxsning akliy usishini, kobiliyati, irodaviy sifatlari, kanday kasbni

egallash mumkinligi, kasbga yarokliligi, yaroksizligi, iste‘dodlarini va akli

zaiflarni aniklashda kullaniladi.

Bolaning psixik tarakkiyotida ta‘lim-tarbiya xal kiluvchi rol uynaydi.

Xozirgi kunda ta‘lim-tarbiya bilan tarakkiyotning uzaro munosabati masalasida bir

kancha ta‘limotlar mavjud:

1. Ta‘lim-tarbiya va tarakkiyot jarayonlari bir-biridan mustakil.

2. Ta‘lim-tarbiya ayni patda tarakkiyotdir.

3. Ta‘lim-tarbiya va tarakkiyot boshka-boshka jarayonlar bulsada bir-

biriga ta‘sir etadi.

Bu nazariyaning kaysi biriga kushilasiz?

Ularning kamchiligi bola psixikasi tarbiya va faoliyat jarayonida tarkib

topishini paykamasligidir.

Ta‘lim-tarbiya va tarakkiyotning uziro munosabati L.S.Vigotskiy tomonidan

kuyidagicha xal etiladi:

Ta‘lim-tarbiya jarayoni tarakkiyot jarayoniga mos kelmaydi. Ta‘lim-tarbiya

tarakkiyotdan ilgarilab ketadi va bolalar psixikasining tarakkiyotini ergashtirib

boradi.

Bola psixikasining tarakkiy etishida faoliyatning roli katta. Chunki bolaning

psixikasi uyin, ukish, mexnat jarayonida tarakkiy etadi. Shaxs aynan turli faolliklar

jarayonida shakllanadi. Psixologiyada shaxs, uning ongi va uz-uzini anglashi

muammolari uning faolligi, u yoki bu faoliyat turlarida ishtiroki va uni uddalashga

alokador sifatlari orkali bayon etiladi.

Faollikning 2 turi farklanadi - tashki faollik, ichki faollik. Tashki faollik -

bevosita kurish, kayd kilish mumkin bulgan xarakatlarimiz. Ichki faollik -

fiziologik va psixik jarayonlarni – faoliyat kechishiga ta‘sir etuvchi omillarni uz

ichiga oladi. Ikki turdagi faollik xam shaxsiy tajriba va rivojlanishning asosini

tashkil etadi.

Psixologiyada shaxs tarakkiyotini davrlarga bulib urganishga juda katta

46

e‘tibor karatilgan.

Bolaning psixik tarakkiyoti ayrim davrlarda kandaydir sakrash yuli bilan

jadal amalga oshadi - tarakkiyotning krizis davri. Bu davr bir xil sharoitda

yashaydigan barcha bolalarda bir davrda vujudga keladi, bu bolalikni ma‘lum yosh

davrlariga ajratish imkonini beradi:

. Tarbiya shaxsni shakillantirish maksadiga karatilgan va unda xayotiy

e‘tikod va xis-tuygular, ma‘naviy xulk-atvor xosil kilish jarayonidir. «Ta‘lim-

tarbiyani yangi zamon talablari darajasiga kutarish usib kelayotgan yosh

avlodlarimizning porlok kelajagini garmonik ustirish imkoniyatini yaratish»

(I.Karimov Uzb.R Prezidenti, Oliy Majlisning IX ses.Kadrlar tayyorlash milliy

dasturi) xozirgi kunning asosiy masalasidir.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturi shuni nazarda tutadiki, boshka muxim

masalalar katorida Milliy kayta tiklanish mafkurasi va jamiyat boyliklari asosida

ukuvchilarni ma‘naviy va axlokiy xislatlarini ustirish, ukuvchilarning xulk

madaniyatini shaklantirish, barkamol naslni tarbiyalab yetishtirish orkali xakikiy

inson kilib tarbiyalash lozim.

Xozirgi zamon tarbiyasining maksad va vazifalari avvalo, yoshlarni

chinakam ma‘rifatli kishi kilib, inson kadrini, milliy kadriyatlarini uzligini anglash,

erkin va ozod jamiyatda yashash, mustakil davlatimining jaxon xamjamiyatida

uziga munosib, obruli urin egalaydigan fidoyi insonni tarbiyalashdir.

II. Tarbiya - maxsus faoliyat sifatida muayyan dasturning, anglab olingan

maksadining mavjudligi bilan, ta‘sir kursatishining maxsus ishlab chikilgan va

asoslab berilgan vositalari shakllari xamda usullarini kullanishi bilan tasodifiy va

stixiyali ta‘sirlardan ajralib turadi. Sog‘lom tarbiyaviy vaziyatsiz mukkammal

shaxs vujudga kelmaydi.

O‘quvchilarning xayoti va faoliyatini to‘g‘ri tashkil qilish, ijobiy axloqiy,

ijtimoiy xulk-atvor tajribasi shaxsning tarkib topishida muxim axamiyatga ega.

Ma‘lumki, birgina faoliyatning o‘zida shaxsning xar-xil va xatto bir-biriga qarama-

qarshi sifatlarini tarkib toptirish mumkin. Buning asosida maktab o‘quvchisi amal

qiladigan motivlar yotadi. Bu xulk-atvor shaxsan o‘quvchining o‘zi uchun qanday

47

ma‘noga ega bo‘lishiga qarab, unda xar-xil sifatlarni tarkib topishiga sabab bo‘ladi.

M: O‘quvchi o‘rtog‘ini prinsipial asosda tanqid qilsa – unda qat‘iylik,

xalollik; agar o‘z aybini o‘rtog‘iga qo‘yish bo‘lsa – xudbinlik individualizm,

egoizm paydo bo‘ladi.

Faoliyat – odamni shaxs sifatida shakilantirish asosi xisoblanadi. Bola o‘yin,

o‘qish va mexnat faoliyatiga qanday munosabatda bo‘lsa, unda shu faoliyat asosida

ijobiy va salbiy sifatlar shakllanishi mumkin. O‘qish va o‘yinga ijobiy munosabat,

ilmga intilishga qizikish, mexnatsevarlik kabilar bilan, salbiy munosabat esa

ishyokmaslik, dangasalik o‘zini idora qila olmaslik kabilar shakllanishiga sabab

bo‘ladi.

Shuning uchun xam faoliyatining yetakchi tiplarini uyushtirish bola shaxsini

shakllanishiga maqsadga muvofiq ta‘sir etish vositasidir. . .

Axlokiy extiyojlarning tub moxiyati bu: 1) insonning axloqiyligi boshqalar

bilan muloqotda bo‘lishini ijtimoiy shart-sharoit mavjud bulishini; 2) indivdual

ongning axloqiy tomonlarni shakillanishini ijtimoiy shart-sharoitdagi tarbiyaga

bog‘liqligi bilan belgilanadi. Va nixoyat, xayotning konkret xollarini xisobga olgan

xolda axloqiy extiyojni xis-tuyguga, fikrlashiga bog‘liqligi muximdir.

Axloqiy fazilatlarni namayon bo‘lishi ijtimoiy burch tushunchasi bola

ongiga qanday singdirilishiga bog‘lik . Burch- bu jamiyat va jamoaning inson

oldiga qo‘ygan turli-tuman talablarini ifodalovchi tushunchadir. Ijtimoiy burch –

keng ma‘nodagi tushuncha bulib, bu odamiylik, vatanparvarlik burchi, kasb burchi,

ota-ona oldidagi burchdir.

Ta‘lim psixologiyasi - pedagogik psixologiyaning eng muxim qismlaridan

biridir.

Ta‘lim - juda keng ma‘noga ega bo‘lib, u bilim, ko‘nikma va

malakalarni o‘zlashtirish, o‘rganish, o‘rgatish jarayonidir. Bu ta‘rif xozirgi zamon

ta‘limi uchun yetarli emas. Chunki xozir mustakillik davrida ta‘lim o‘zining

mazmuni bilan o‘quvchilarga bilim, ko‘nikma va malakalar berish bilan birga,

o‘quvchilarni xozirgi zamon ruxida milliy kadrlar, jaxon madaniyati va

maorifining ilgor g‘oyalaridan oqilona foydalanib tarbiya beruvchi, bola shaxsini

48

rivojlantiruvchi, uni mustakil fikrlashga o‘rgatuvchi, ilmiy tushuncha va

izlanishlarga layoqatli qiluvchi ta‘lim xamdir.

Ta‘lim ikki tomonlama jarayon;

1-dan, o‘quvchi tomonidan bajariladigan, boshqariladigan,

2-dan, o‘quvchi tomonidan bajariladigan jarayondir.

Demak, ta‘lim jarayoni o‘rganish va o‘rgatish, o‘rganib olish va uni

xayotga tadbik etish xususiyati bilan izoxlanadi.

O‘rganish (o‘qitish) - bu o‘qituvchining o‘quvchilarga bilim, kunikma va

malakalar berish, ularda yangi xaqikatni ochishga qodir bo‘lgan ijodiy, mantiqiy

tafakkurni tarbiyalashdir.

O‘rganish- bu o‘quvchilarning o‘qituvchi tamonidan berilgan

bilimlarni, qabul kilishlari jarayoni, o‘zlarida bilish qobiliyatlarini, fikrlash

operatsiyalari va xarakatlarni tarkib toptirish jarayonidir. Bu passiv mushoxada

jarayoni emas, balki o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga beriladigan bilim va

malakalarni faol ravishda qayta ishlash jarayonidir.

O‘rganishning asosiy moxiyati shundaki, bunda – o‘qish jarayonida

ukuvchilar mustakil ravishda bilim ola bilish va bu bilimlardan foydalana olish

ko‘nikmasini o‘z ichiga oluvchi aqliy va jismoniy mexnat elementlarini o‘ziga

singdiradi.

Ta‘limning muvaffakiyati o‘quv materiallarning mazmunigagina,

ta‘lim usullarigagina emas, balki u ko‘p jixatdan o‘quvchining qanday

o‘qiyotganligini bilishga, ya‘ni o‘quvchining yosh xususiyatlariga, aqliy

taraqqiyoti va faolligiga muvofik malakalarni o‘zlashtirish jarayonining psixologik

asoslarini bilishga xam bog‘liqdir.

O‘qish jarayoni – o‘quvchining o‘ziga xos xususiyatlariga xam, uning

psixik rivojlanishining (aklliy, emotsional, irodaviy jixatdan) individual

tavsifnomasiga, unda o‘qishga nisbatan qaror topgan munosabatlariga, uning

qiziqish-xavaslariga bog‘liqdir. Boshqacha qilib aytganda, ta‘lim jarayoni

o‘quvchiga nimani va qanday qilib o‘zlashtirishning oddiy bir xil natijasi emas,

ya‘ni sirtdan ta‘sir qiladigan shart-sharoitlarning oqibati emas, balki o‘quvchining

49

individual-psixolok xususiyatlariga bog‘lik ravishda amalga oshiriladi.

Ta‘limni ijodiy o‘zlashtirish, o‗rganish, bilim egallash 3 omilga:

1. Nimani o‘qitishga;

2. Kim o‘qitadi va qanday o‘qitishga;

3 Kimni o‘qitishga bog‘lik.

1- xolda: o‘qitish xarakteri o‘zlashtirilayotgan materiallarga, uning

mazmuniga va qanday tizimda yetkazib berilayotganligiga boglik.

2- xolda: a) o‘qituvchining uslubiy maxoratiga;

b) ish tajribasiga;

g) uning bilimiga bog‘lik;

3- xolda: a) kimni, qanday o‘quvchini o‘qitishga; b)

psixik rivojlanishining individual tavsifnomasiga; v) qizikish va xavaslariga

bog‘liqdir.

O‘rganish - bilimlarni o‘zlashtirish informatsiya olish, esda saqlash va uni

anglab qolishnigina emas, balki bilimlarni keyinchalik, o‘quv ishida shuningdek,

mexnat jarayonida, umuman turmushga tadbik qilish kobiliyatiga ega bo‘lishdir.

Bilimlarni o‘rganib olish, uni o‘zlashtirish quyidagi psixologik

kompenentlar asosida bo‘ladi.

1. O‘quvchilarning o‘qishga ijodiy munosabatda bo‘lishi :

2. Material bilan bevosita tanishish jarayoni :

3. Olingan materialni faol ravishda qayta ishlash jarayoni bo‘lgan fikrlash

(tafakkur )

4. Qabul qilingan va ishlab chiqilgan axborotni esda olib qolish va esda

saklash jarayoni.

Agar o‘quvchida o‘zlashtirishning ana shu komponentlarini(tarkibiy

qismlarini) xisobga olib ta‘lim berilsa, xar bir komponentda ta‘limni o‘zlashtirish

jarayoniga e‘tibor berilsa, o‘quvchi uni muvafaqqiyatli o‘zlashtiradi.

O‘rganish – yo‘l-yo‘lakay, tasodifiy va rejali bo‘lishi mumkin. Yo‘l-

yo‘lakay o‘rganish - turli material va informatsiyalarni turli sharoitda o‘rganishdir.

Bunda o‘quvchi materialni izlanishlar, ko‘p kitoblarni mutolaa qilish orkali

50

o‘rganadi. Bunday urganish inson xayotining turli faoliyatlari davomida ro‘y

beradi.

Rejali urganish esa materiallarni muntazam ravishda reja asosida ,

maksadga karatilgan faoliyat orkali urganish demakdir. Shuning uchun xam

urganish – faoliyat xisoblanadi. Urganish bu stixiyali jarayon emas, balki u

maksadga karatilgan, rejalashtirilgan jarayondir. Urganish - materialni uzlashtirish

– bu ongli jarayondir. Shuning uchun u faol jarayon xamdir. Chunki ukuvchi

ukituvchi tomonidan idrok kilingan materialni uzining tajribasiga , xayotga

boglash bilan vokelikka ongli munosabatda buladi.

Urganish jarayoni ukituvchi shaxsiga, uning pedagogik faoliyatga kanday

tayyorgarligiga, uz bilimlarini ukuvchilar ongiga yetkazib berishiga unda

ukuvchilarning xususiyatlarining xisobga olishga, ta‘limni xayotga va bolalar

tarbiyasiga boglab olib borishga boglikdir. Demak, urganishning xar ikkala

tomonlama jarayon ekanligi, u ukuvchi va ukituvchi faoliyatini boshkarilishini

talab kiladi.

2. Ukuvchilarning bilish faoliyatini boshkarish, ta‘lim jarayonini boshkarish

- pedagogik psixologiyaning xal kilinishi lozim bulgan masalalardan biridir.

Kupchilik psixologlar ta‘lim jarayonini, ya‘ni ukuvchilarning bilish

faoliyatini boshkarish kiyin deb ta‘kidlaydilar. Lekin uni butunlay boshkarib

bulmaydigan jarayon deyish notugridir. Chunki bu anik maksad kuzlab ta‘lim

berish goyasiga ziddir. Birok, ukituvchi ta‘limni tashkil etadi, unga raxbarlik

kiladi, uni amalga oshiradi deyish xam uni boshkariladi degan ma‘noni bermaydi.

Chunki biz boshkariladigan ta‘lim deb shunday ta‘limni aytamizki, bunda xar bir

bolaning xarakatlari nazorat kilinishi, ukituvchi ta‘limning xar bir boskichida

ukuvchilarni bilimlarni uzlashtirishi yoki muayyan kunikma va malakalarni xosil

kilish xakida uzluksiz axborot olib va yangi materiallarni xamda utilgan

materiallarni uzlashtirilganligi xarakteriga karab takdim kilinishi lozim. Ukituvchi

ta‘lim jarayonida ukuvchilaring bilimlarni uzlashtirish jarayonini va akliy

rivojlanishning borishini xamma vakt xam nazorat kila olmaydi. Bu xozirgi ta‘lim

jarayoning jiddiy kamchiligidir.

51

Jaxon psixologlarining fikricha, bilimlarning boshkarishning mumkin

bulgan yuli - uzlashtirish jarayonini berilgan topshirikning uzlashtirish jarayoni

sifatida maxsus tashkil etishdir. Bu soxada yaxshirok ishlangan tizim

P.Ya.Galperinning akliy xarakatlarini etap(boskichma-boskich) buyicha tarkib

toptirish nazariyasiga asoslangan ta‘lim tizimidir. Bu nazariyaga muvofik,

odamning ontogenetik rivojlanishidagi xarakatlar interiorizatsiyasi degan

jarayonlar, ya‘ni tashki xarakatlarning asta-sekin ichki akliy xarakatlarga aylanishi

jarayonlari ruy beradi. Dastavval ukuvchilar tashki moddiy xarakat bilan ish kuradi

«fakat shundan keyingina xarakatning integratsiyasi: ya‘ni uning ichki xarakatga,

endi butunlay bolaning aklida voke buladigan xarakatga aylanishi ruy beradi», deb

yozadi A. N. Leontev (Problemы razvitiya psixiki, ikkinchi nashri, M. «Mыsl»

1965.383 bet) Ta‘lim jarayonini boshkarishda P.Ya.Galperinning uzlashtirish

jarayonini maxsus tashkil kilish, ta‘limni etaplar asosida tashkil kilish nazariyasi

muximdir.

Bu etaplar kuyidagicha :

I –boskich - Bolaga uzlashtirish uchun yul-yuriklar kursatilmaydi.

II-boskich - Uzlashtirish uchun yul-yuriklar kursatiladi va ukuvchi uni

bajarishga kirishadi.

III-boskich - Moddiy xarakat boskichi bulib, bunda xarakat yo predmetlarda

yoki ularning tasvirlarida (sxema, chizmalar, maketlar va xokazo) olib boriladi,

ular narsalar bilan takkoslaniladi.

IV- boskich - Keyin shu xarakatlarning uzini narsalarga tayanmay baland

ovoz(nutk) vositasida bajariladi.

V- boskich - baland ovoz vositasida xarakat kilishni ichki rejaga kuchirish –

bu xuddi usha tashki nutkning uzi, lekin «uz ichida xarakat kilishi»dir.

VI- boskich – ichki nutkdagi «uzi uchun» xarakat kismidir.

Akliy xarakatlarni boskichma-boskich tarkib toptirish shu jarayon kaysi

shart va usullar yordamida tarkib topgan bulsa, ana shu shart va usullar tizimi

tomonidan determinlashtirilgan ekan, bu ularni egallash, boshkarishi mumkin

ekanligini anglatadi. P.Ya. Galperin raxbarligida utkazilgan tadkikotlar fikrlash

52

xarakatlarini kursatib utilgan prinsip buyicha tarkib toptirish ta‘lim jarayonini

samarali boshkarish imkonini beradi.

2. Kishining faoliyat jarayoni odamning uzini urab olgan ob‘ektiv dunyoga

faol munosabatda bulishining eng muxim shakllaridan biridir. Shu faoliyat tufayli

odam bilan tashki dunyo urtasida real boglanish amalga oshadi.

Pedagogik psixologiya ukuv xolatlaring asosiy shakllarini uyin, taklid

kilish, mexnat, takrorlash va yod olish, sinab kurish va xatolarni aniklash,

mashklanish va ukuv vazifalarini xal kilish, mustakil fikrlash, shuningdek xissiy

aloka kilish, narsalarni kul bilan xarakatga keltirish rolli uyinlar, ukuv professional

faoliyat kabilar bilan belgilaydi. Bularning xammasi ta‘limni muvaffakiyatli

uzlashtirishga, urganish faoliyatini yengillashtirishga, yangi bilimlar xakida chukur

tasavvurlar koldirishga, ularni xotirada uzok vakt saklab turish va kerak vaktda

esga tushirishga yordam berish asosiy omillardan xisoblanadi.

Uyin bolalarning ijodiy faoliyati bulib, atrof xayotdagi vokelikni aynan

uzidagidek emas, balki uni uzicha aks ettirish, ba‘zi narsalarni uzlashtirish, uziga

uylab chikarish jarayonidir. Bolalar uyinlarda xayol kiladi, ijod kilish elementlari

kurinadi, fikr yuritadi, ularni uz nutkida bayon etish orkali rivojlanadi.

Mexnat faoliyati ukuvchi shaxsiga xar tomonlama ta‘sir kiladi. Xar

tomonlama rivojlanish shaxsni tarbiyalashning asosiy sharti, shaxsning ongli

faolligidir. Mexnatda ukuvchi shaxsining xarakteri va irodasi tarbiyalanadi,

kuzatuvchanligi, dikkati rivojlanadi. Mexnat faoliyati ukuvchilarda narsalarning

uzini va ularning shakllarini, xarakatlarini masofani va boshkalarni esda koldirish

bilan boglikdir. Odamning ongli va maksadga karatilgan mexnat faoliyati xar vakt

ma‘lum motivlarning bulishini takozo kiladi. Mexnat faoliyatida motivlar odam

extiyojlari sababli paydo buladi. Ukuvchilarning ukuv faoliyatiga kizikishlari u

yoki bu fanning uzlashtirishga intilishi, bilimlarini kengaytirish xam ma‘lum

motivlar asosida buladi.

Ukish faoliyati jarayonida ukish, urganish motivi uzgaradi va tarkib

topadi. Ukish faoliyati dastlabki yillarda ukuvchi uyda uni urishmasliklari uchun,

yaxshi baxo olish maksadida ukishi mumkin. Urta maktab yillarida ukuv

53

predmetlariga differensial kizikish paydo buladi va shu asosda fan muammolariga

kizikish yuzaga keladi va natijada usmirlarda bilimga bulgan kizikishlarini

kondirishga karatilgan bilimlarni egallash motivlari paydo buladi.

Ma‘lumki 1997 yil 29 avgustda «Ta‘lim tugrisidagi konun» kabul

kilindi. Uning II bobida ta‘lim tizimi va uning turlari anik kursatib berildi. Unga

muvofik, ta‘lim uz Davlat tili, dasturi va ta‘lim muassasalarni bilan belgilanib, u

yagona va uzluksiz ta‘lim tizimidir. «Ta‘lim tugrisidagi Konun»ga binoan, bolalar

yoshligidan boshlab to ishlab chikarish jarayonida xam ta‘lim olish xukukiga

xaklidirlar. Umrining oxirigacha xam inson vokelikni tinmay urganib boradi.

Ta‘lim turlari maktabgacha ta‘lim, umumiy va urta ta‘lim, urta maxsus ta‘lim, oliy

ta‘lim, oliy ukuv yurtlaridan keyingi ta‘lim, malaka oshirish, maktabdan tashkari

ta‘lim, oiladagi ta‘lim tizimi bilan izoxlanadi. Bu ta‘lim tizimi yoshlarga bilim,

kunikma va malaka berish bilan kifoyalanmay, balki ularning komil inson kilib

yetishtirish kabi buyuk vazifalarni bajaradi.Ukuvchilar bilimi xayot tajribalari bilan

boglangan bulishi lozim. Fan asoslarini xayot bilan, mustakil rivojlanish amaliyoti

bilan mustaxkam boglab urganish, uni ishlab chikish mexnati bilan kushib olib

borish talab etiladi. Shundagina ukuvchilar bilimlarini oshishi va boyishi uchun,

ukuvchi shaxsning tarkib topishi uchun katta imkoniyatlar vujudga keladi.Ukuv

amallari va urgatuvchi amallar ukuvchini nazariy olgan bilimlarini amalga tatbik

kilishda, bevosita ishlab chikarish (zavod, fabrika, kurilish va xokazo)bilan boglik

bulishda katta axamiyat kasb etadi va bolani kelgusi xayotga, faoliyatga, kasbga

tayyorlaydi.

4.Ta‘lim jarayonini muvaffakiyatli tashkil etish unga ta‘sir etuvchi

omillarga xam boglikdir. Bu omillar ichki va tashki omillardir.

Ichki omillarga –dikkat va ustanovkalar kiradi. Ya‘ni ta‘lim jarayonida

ukituvchining ukuvchilar dikkatini tashkil kilishi, ularni turli xolatlarida turlicha

dikkat xususiyatlaridan foydalana olish, dikkatning barkarorlik va ixtiyoriylik

xususiyatini shakllantirishdagi usullardan foydalanib ukuvchi dikkatini

rivojlantirib borishdir. Shuningdek, ukuvchilarning xam uziga jalb kilish,

uzlashtirishga kiynaladigan, dikkati tarkok ukuvchilar bilan uzaro munosabatlar

54

urnatish ta‘lim muvaffakiyatini belgilaydi.

Bola xar kanday ta‘lim jarayonida xam, u bolani kiziktiradimi,

zeriktiradimi undan kat‘iy nazar, dastur mazmunini egallashga tayyor turishlari

kup jixatdan ukituvchi shaxsiga boglikdir.

Shuningdek, ichki omillarga ukuvchining dangasaligi, ishyokmasligi, uz

irodasini tashkil kila olmasligi, layokatining pastligi xam kiradi.

Tashki omillarga ukuv materiallarining mazmuni va shaklini maksadga

yunaltirish darajasi, ukuvchining bir sinfda ikki yil kolishi, bir maktabdan

ikkinchisiga kuchib utishi, ukituvchilarning uzgarib turishi va ularni ukuv

jarayoniga munosabati, ukuvchini kasal bulib kolishi kabilar kiradi. Bular

ukuvchilarni bilimlarni uzlashtirishi va uni ukib olishga ta‘sir kiladi va xatto

uzlashtirish jarayonini pasayishga sabab buladi.

Ta‘lim mazmunini tula va chukur uzlashtirishda takrorlash muxim

axamiyatga ega. Buning uchun takrorlash anik bir maksadga karatilgan bulishi, u

ongli ya‘ni anglangan bulishi, takrorlash materialni esdan chikarmasdan oldin

bulishi, takrorlashda assotsiatsiya konunlariga rioya kilib, materialni bir-biriga

boglab takrorlanishi, kiyin materiallarni eng muxim xususiyatlarini ajratib, uni

yon daftarga yozib yoki tagini chizib takrorlash muximdir. Eng asosiy takrorlangan

materialni ongda kayta jamlab chikishdir. Bunda ukib urganilgan material yotish

oldidan yoki boshka mashgulotlar bilan shugullanish jarayonida uni ichida

takrorlab chikilsa uzlashtirilgan va uzlashtirilmagan material anik bilib koladi va

ukuvchi uzlashtirmagan materialni kitobni ochib ukib olsa u material uning bilim

boyligiga aylanadi.

Takrorlashda yod olishni tashkil kilish xam axamiyatlidir. Yod olish

xronologik rakamlarni, formula va koidalarni bilishda bulishi mumkin. Lekin

materialni yod olishda uning mazmuniga aloxida e‘tibor berish lozim. Agar yod

olinayotgan materialni mazmuniga tushunib, uni bir-biriga boglab ukib olishga

e‘tibor berilmasa, unday xolda kuruk yod olingan material tezlik bilan unutiladi

yoki u ukuvchidan baxo olgunga kadar yetadi va keyin esidan chikadi.

Ukituvchi ukuvchilarni ukuv materiallarni uzlashtirishlarida bunga

55

albatta e‘tibor berishlari lozim.

Shuningdek, ta‘lim jarayonida ukituvchi bergan yangi bilim va

informatsiyalarni ukuvchilar tomonidan uzlashtirilganliklarini bilishda ta‘limdagi

kaytarma aloka muximdir. Kaytarma aloka jarayoni xamma jarayonlardan xam

ayniksa yangi mavzularni mustaxkamlash yoki utilgan mavzuni takrorlash

jarayonida buladi. Ukituvchi sinf ukuvchilarini uzlashtirgan yangi mavzu

mazmunini aniklashda mavzu buyicha kuplab mayda savollar berish va

kartochkalar tarkatish orkali amalga oshirish mumkin. Kaytarma aloka orkali

mavzuni mazmunini kanday uzlashtirib olganini aniklash va u kelgusi mavzuni

muvaffakiyatli uzlashtirish garovi buladi.

Bilimlarni uzlashtirib borish turli kunikma va malakalar xosil

kilishga ta‘sir kursatadi. Xar kanday kunikma bilimlarsiz bulmaydi. Ta‘limiy

kunikmalar ( yozish, ukish va xisoblash urganib olish) kunikmani birinchi turiga

kiradi. Kunikma va malakalarni ikkinchi turiga umumiy mexnatga doir bulib, ular

kasb-xunar ta‘limi jarayonida takomillashadi. Shuningdek, bu kunikma va

malakalar sinfdan tashkari mashgulotlarda fanlar buyicha tugaraklarda, kul

mexnati darslarida: kogozdan, kartondan, gazlamalardan, plastilindan, turli

narsalardan tayyorlash yuli bilan xosil kilinadi. Xar bir ukituvchi kunikma va

malakalar xosil kilishni konuniyatlarini bilmogi lozim .

Kunikma, malakalar kuyidagi konuniyatlarga asoslanadi.

1. Malakalar xosil kilishdagi notekisliklar (ya‘ni: bunda ijobiy yutuklar

bilan birga xato, notugri xarakatlar xam kilinadi.) Xamma ukuvchilarda xam

malakalar bir xil shakllanavermaydi.

2. Malakalar kuchishi va tormozlanishi mumkin. Bunda(belgilari

mustaxkamlangan malakalar yangi malakalarni xosil kilishga ijobiy ta‘sir kiladi)

va yangi malakalarni uzlashtirishi tezlashadi.

3. Malakalar yuksalishi va pasayishi mumkin.

Bunda mashk katta rol uynaydi. Ta‘lim jarayonida bilim va tushunchalar

shakllanib borishi muxim masalalardan biridir.

Xar bir fanlar buyicha beriladigan bilim va tushunchalarni uzlashtirish

56

jarayoni bevosita ukuvchilarni psixik jarayonlarni rivojlanib borishiga ularda

kobiliyat va kizikishlarning shakllanishiga ta‘sir kursatish bilan birga ularni akliy

va axlokiy jixatdan shakllanishiga yordam beradi. Chunki umumiy ma‘lumotlar

maktablarda fan asoslari, ya‘ni uzaro mantikiy boglangan, ukuvchilarni yoshiga

mos va tabiat jamiyat xamda tafakkurning muxim tarakkiyot konunlarini tugri

tushunishga yordam beruvchi fanning asosiy tomonlari urganiladi. Shuning uchun

xam ukuv fanlarining tuzilishi dasturlar maktabning ta‘lim-tarbiya vazifalariga,

ukuvchilarining yosh xususiyatlariga javob beradigan bulishi lozim. Shundagina

yosh avlodni xar tomonlama kamol topgan shaxs kilib tarbiyalashda katta axamiyat

kasb etadi.

Ilmiy tushunchalarni egallash, muayyan faktlarni turmushdagi narsalar

orasidagi boglanishlarni idrok kilish, ularni izoxlay bilish, mustakil ravishda

umulashtira olish va xulosalar chikara bilish demakdir.

Boshlangich sinfdanok tabiat va jamiyat xayotidagi xodisalar

konuniyalarni ochib berish va ularni ukuvchi ongiga singdirish jarayonida

ukuvchilarni chukur ilmiy bilimlar bilan kurollantirib borish, maksadga

muvofikdir. Shuning uchun ukituvchi uz fanini kanchalik sodda usulda bayon

kilmasin, u chukur ilmiy bulishni talab kiladi.Ta‘limning ilmiy bulishi tugrisidagi

talab ukituvchining ukuv materiali mazmunigagina emas, balki uning shu

materialni yoritib berish xarakteriga va ukuvchilarning bu bilimlarni uzlashtirib

olishlariga xam boglikdir.Ukituvchi ukuvchilarni uylashga, fikr yuritishga

urgatishi zarur.

Urganilayotgan vokealar va narsalarni ular xakidagi ogzaki axborotlarni

idrok etish jarayoni, tasavvurlar, obrazlar tushunchalarni tarkib toptirish jarayoni

belgilarni takkoslash, chogishtirish, kismlarga ajratish, umumiy jixatlarni topish,

analiz va sintezni uz ichiga oluvchi aktiv tafakkur shuni talab kiladi.

Bilimlarni uzlashtirish, tushunchalar xosil kilish jarayoni bu bilan

tugallanmaydi. Ukuvchilar bilimlarni tugri uzlashtirganliklarini, ular olgan

bilimlarni yangi vokealarni bilib olishga kanday tadbik eta olishlarini, yangi fakt

va misollarni tushuntirishga, yangi ob‘ektlarining ma‘lum xossalarini topishga,

57

amaliy vazifalarni xal etishga kanchalik tadbik eta olishlarini aniklash yuli bilan

tekshirish talab kilinadi. Natijada ukuvchilar uzlashtirgan bilim va

tushunchalarning xakikiy ekanini tasdiklaydilar va ular ongida tarkib topayotgan

tasavvurlar, tushunchalar vokelikni kanchalik tugri aks ettirishni aniklash imkonini

beradi.

Ukuvchilarning fikr yuritish faoliyati maxsus akliy jarayonlar asosida

amalga oshadi. Ya‘ni materialni muxim va muxim bulmagan xususiyatlarni

aniklash, ular urtasidagi tafovutlari belgilash orkali bola mustakil fikr yuritadi.

Pedagogik psixologiyada ukuvchilarning akliy faoliyatida konkretdan abstrakga -

buyumlar va xodisalarning uzini kurishdan ular xakida tushunchalar tarkib

toptirishga xamda ta‘riflar, konunlarni uzlashtirishga, buyumlar tushunchalarning

umumlashtirilgan umumiy xususiyatlari va sifatlari xakida mavxum fikr yuritishga

utish jarayoni katta urin egallaydi. Ta‘lim jarayonida ijodiy tafakkur shakllanib

boradi. Ijodiy tafakkur maksadni amalga oshirish yulida tugiladigan savollar

asosida («bu nima uchun shunday kilingan», «bunday kilsa bulmaydimi?» va x.k)

paydo buladi va savollarga javob beruvchi ish-xarakatlarni tasavvur kilish va

uylashda rivojlanadi. Ijodiy tafakkur amaliy tafakkur (tevarak-atrofdagi vokelikni

uzlashtirish yuli bilan uzimizga kerakli real narsalarni va xodisalarni olishga yoki

yaratishga karatilgan tafakkur) asosida paydo buladi. Amaliy tafakkur uziga xos

xususiyatga ega. Ya‘ni amaliy muxokamalarda ukuvchini ob‘ektlarga, muayyan

maksadlarga ta‘sir utkazish yuli bilan shu ob‘ektlarga uzgartirish mumkinligiga

qat‘iy qilib aytiladi yoki rad qilinadi. Natijada «buni bunday qilish mumkin yoki

kilib bulmaydi», «bu mana shunday kilinadi» deb uni uz muxokamalarida aks

ettiradi. Maktablarda ko‘pincha fanlarni o‘rganish va uni sanoatda, qishlok

xujaligida tadbiq qilish o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini o‘sishiga yordam

beradi. O‘quvchilarda texnika ixtirochilik, sanoat, qishlok xujaligi masalalariga

bo‘lgan qizikishlar, modellar, konstruksiyalar yasash, elektrotexnika bilan

shugullanish, dala ishlarida qatnashish kabilar ijodiy tafakkurni shakllanishi va

rivojlanib borishida eng asosiy usullardadir.

Xozirgi kunda o‘quvchilarning bilish faoliyatini faol, mustakil, ijodiy

58

tafakkurini avj oldirish maktab ta‘limining eng muxim vazifalaridan biriga aylanib

bormoqda. Demak, ta‘limning asosi –o‘qituvchining o‘quvchilarga yetkazadigan

mo‘l-ko‘l axborotini esda olib qolish emas, balki bu axborotni olish jarayonida

o‘quvchilarning o‘zlari aktiv ishtirok etishi, ularning mustakil fikr yuritishini,

mustaqil bilim olish qobiliyatini, ma‘lumotni oshirish qobiliyatini asta-sekin

shakllantirib borishdan iborat bo‘lmog‘i lozim. (nazorat savollarini yozish kerak)

2.2. Barkamol avlodni shakillanishida ta‟lim jarayonini o‟rni

va unda zamonaviy o‟qitish texnologiyalaridan foydalanish yo‟llari

Mutafakkir A.Avloniy ta‗kidlaganidek, ―Tarbiya biz uchun yo hayot,

yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir‖. Insoniyat

tarixiga nazar tashlar ekanmiz, hamma davrlarda pedagogik faoliyag ham mavjud

bo‘lgan.

Insonni dunyoga kelishi, faqat tug‘ilishidan iborat tabiiy-biologik hodisa

emas, balki tug‘ilgandan keyin o‘z zamonasining taraqqiyoti darajasiga

ko‘tarilishi, mavjud ijtimoiy-tarixiy tajribani egallashi, jamiyatda o‘z o‘rnini

belgilab olishi, tarixiy jarayonning faol ishtirokchisiga aylanishi, ya‗ni tarbiya

olishi kerak. Bu jarayonda katta avlod o‘zining yashash, kurash va mehnat

tajribasini, bilim va malakalarini kichik avlodlarga bera boshlaydi, yani yangi

tug‘ilgan odam bolasining rivojlanishi, shakllanishi va voyaga yetishi jarayoniga

rahbarlik qilingan, boshqarilgan. Bu tarbiya deb atalmish ijtimoiy hodisa orqali

amalga oshirilgan. Jamiyat rivojlangani sari yetuk, barkamol shaxslarni yetishtirish

ehtiyoji ham ortib borgan hamda o‘zgarib, yangilanib, jamiyatga xizmat qilgan.

Insoniyat jamiyatning turli bosqichlarida ta‗lim-tarbiya muassasalarini yaratish,

yosh avlodlarni o‘qitish va tarbiyalash sohasidagi tajribalarni nazariy jihatdan

anglash, umumlashtirish va hayotga tadbiq qilish jarayonida Pedagogika fani

paydo bo‘la boshladi. Pedagogika ta‗lim-tarbiyaning maqsadi va vazifalari, davlat

ta‗lim standartlari, ta‗lim va tarbiyaning usullari, tashkil etish shakllari, umuman

uning qonuniyatlari haqida bilim, ma‗lumot beradigan fanga aylandi.

59

Ta‗limning, o‘qitishning vazifasi fuqarolar. yoshlarning eng asosiy

konstituttsiyaviy huquqlaridan biri bo‘lgan har bir kishining aqliy-amaliy

imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, ijodiy qobiliyatlarini namoyon etish,

intellektual jihatdan rivojini ta‗minlash, o‘zi hohlagan kasbini tanlash, uni

mukammal egallab, shu sohada baxtiyor faoliyat ko‘rsatish uchun moddiy-

ma‗naviy, tarbiyaviy-didaktik shart-sharoit yaratishdan iboratdir. Bu umumiy

vazifadan ta‗limning har bir bo‘g‘ini, turi va bosqichlarining o‘ziga xos vazifalari

kelib chiqadi.

Yuqoridagilar jamiyat hayoti barcha jabhalarining muvafaqiyatini belgilab

beruvchi, shu bilan ularning poydevori hisoblanuvchi ta‘lim-tarbiya sohasiga ham

to‘laligicha tegishlidir.

Respublika Prezidenti ta‘lim-tarbiya sohasiga milliy didaktik nuqtai

nazardan yondoshib, uni quyidagicha ta‘riflaydi: ―Ta‘lim O‘zbekiston xalqi

ma‘naviyatiga yaratuvchanlik faoliyatini baxsh etadi. O‘sib kelayotgan avlodning

barcha yaxshi imkoniyatlari unda namoyon bo‘ladi, kasb-kori, mahorati uzluksiz

takomillashadi, katta avlodlarning dono tajribasi anglab olinadi va yosh avlodga

o‘tadi‖.

Mas‘uliyatli va murakkab bu vazifa, davlatning boshqa tadbirlari qatorida,

Respublika Oliy Majlisining 9-sesiyasida qabul qilingan ―Ta‘lim to‘g‘risida‖gi

Qonun ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ni (1997 yil 29 avgust) ro‘yobga

chiqarish orqali bajariladi. Bu dasturni tarkibiy qismi sifatida ta‘limning yangi

modeli yaratiladi.

Prezident tomonidan ilmiy asoslab berilgan ta‘lim-tarbiya modelini

amaliyotga tadbiq etish o‘quv jarayonini texnologiyalash bilan uzviy bog‘liqdir.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturida, ko‘p marotaba ilg‘or pedagogik

texnologiyalarni o‘rganib, ularni o‘quv muassasalarimizga olib kirish zarurligi

uqtirilgan.

Darhaqiqat, 20 asr kishilik jamiyati taraqqiyoti tarixidan fan va texnika

sohasida yuz berish inqiloblar davri sifatida joy oldi. Ilm-fan va texnika rivojining

60

yuksak sur‘ati moddiy ishlab chiqarish jarayoni nazariy (g‘oyaviy) hamda amaliy

jihatdan boyitib borish bilan birga ijtimoiy munosabatlarni yangicha mazmun kasb

etishini ta‘minlaydi. Xizmat ko‘rsatish sohalarining paydo bo‘lishi, yangicha

turmush tarzi kishilarni moddiy va ma‘naviy ehtiyojlarining ortib borishiga zamin

hozirladi. Ijtimoiy ehtiyojlarninig yangilanib hamda ortib borishi o‘z navbatida

ularni qisqa muddat va sifatli qondirilishini ta‘min etuvchi faoliyatnining yo‘lga

qo‘yilishini taqozo etadi. Ijtimoiy zarurat mahsuli bo‘lgan texnologiya sohasi va

uning takomillashib borishi qisqa vaqt oralig‘ida, kam jismoniy kuch sarflagan

holda yuksak sifatli mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatini beradi. Moddiy ishlab

chiqarish, xom-ashyoni qayta ishlash sohalari (qishloq xo‘jaligi, sanoat, transport,

maishiy xizmat ko‘rsatish va boshqalar) da mahsulot ishlab chiqarish jarayonini

tashkil etish nisbatan texnologik yondashuv an‘anasi yuzaga keladi. Texnologik

yondashuv ishlab chiqarish jarayonining umumiy tavsifini yuritishga xizmat qiladi.

Muayyan mahsulotni ishlab chiqarish maqsadida xom-ashyoni tanlash (dastlabki

bosqich) dan mahsulotni iste‘molchiga etkazib berishgacha bo‘lgan (so‘nggi

bosqich) davrini o‘z ichiga olgan jarayon taxnologik jarayon sifatida e‘tirof etiladi.

Ishlab chiqarish jarayoniga nisbatan texnologik yondoshuv muayyan sohalarda

islohatlarni tashkil etish ularni muvaffaqiyatini ta‘minlash, erishilgan yutuqlarni

boyitib borish kabi maqsadlarga erishishning samarali omili sifatida namoyon

bo‘ladi.

Moddiy ishlab chiqarish sohalariga zamonaviy ilg‘or yuksak

texnologiyani tadbiq etilishi bir qator shartlar asosida kechadi, xususan ilm-fan

hamda texnikaning so‘ngi yutuqlariga tayanish, yirik moliyaning mablag‘lar va

yuksak darajadagi kasbdagi kasbiy mahoratga ega malakali mutaxasislarning

mavjudligi bu boradagi yuutuqlarning kafolatlaydi.

Moddiy ishlab chiqarish sohalarida ilg‘or texiologiyalarni qo‘llash

shartlaridan biri-malakali mutaxasislarni tayyorlash, ularning kasbiy mahoratini

doimiy ravishda oshirib borishga erishish ekanligidan ham anglanadiki, ijtimoiy,

iqtisodiy va madaniy hayot bir-biri bilan uzviylik, aloqadorlik hamda yaxlitlik

tamoyili asosida rivojlanib boradi. Jamiyat ijtimoiy hayotida etakchi o‘rin tutgan

61

g‘oya va qarashlar iqtisodiy ishlab chiqarish rivojida o‘z ta‘sirini o‘tkazsa, o‘z

navbatida, iqtisodiy o‘sish aholining madaniy turmush tarzini yaxshilanshiga olib

keladi.

Insonga tsivilizatssiyasining quyi bosqichlarida shaxsni tarbiyalash,

unga ta‘lim berishga yo‘naltirilgan faoliyat sodda, juda oddiy talablar asosida

tashkil etilgan bugungi kunga kelib talim jarayoni tashkil etishga nisbatan o‘ta

qat‘iy hamda murakkab talablar qo‘yilmoqda. Chunonchi murakkab texnika bilan

ishlay oladigan, ishlab chiqarish jarayonining mohiyatini to‘laqonli anglash

imkoniyatiga ega, favqulotda ro‘y beruvchi vazifalarda ham yuzaga kelgan

muammolarni ijobiy hal eta oluvchi malakali mutaxasisni tayyorlashga bo‘lgan

ijtimoiy ehtiyoj talim jarayonini texnologik yondoshuv asosida tashkil etishni

taqozo etmoqda.

Shu bois ijtimoiy taraqqiyot bilan uzviy aloqadorlikda rivojlanib

borayotgan pedagogika faninig vazifalari doirasi kengayib bormoqda. Tabiiy

ravishda zamonaviy fan-texnika yutuqlaridan samarali va unumli foydalana olish

vazifasi mazkur fan oldiga ham qo‘yilgandir.

Ayni vaqtda Respublika ijtimoiy hayotiga shiddatli tezlikda axborotlar oqimi

kirib kelmoqda va keng ko‘lamni qamrab olmoqda. Axborotlarni tezkor sur‘atda

qabul qilib olish, ularni tahlil etish, qayta ishlash, nazariy jihatdan umumlashtirish,

hulosalash hamda o‘quvchiga etkaza berishni yo‘lga qo‘yish ta‘lim tizimi oldida

turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi.

Ta‘lim-tarbiya jarayoniga pedagogik texnologiyani tadbiq etish

yuqorida qayd etilgan dolzarb muammoni ijobiy hal etishga xizmat qiladi.

Asaka pedagogika ko‘llejida o‘tkazgan tajribamiz davomida tajriba

guruhidagi o‘quvchilar bilan ta‘lim jarayonida zamonaviy o‘qitish usullari yangi

loyixalar, yangi texnika vositalar yordamida darslar tashkil qilindi. Pedagoika

darslarida qo‘shimcha tashkil qilingan o‘qitishning yangi shakillari o‘quvchilarni

dars davomida faollashlariga imkoniyat yaratdi. Biz dars jarayonini kuzatish

davomida olib borgan ishlarimizdan na‘muna keltiramiz.

Masalan:

62

33-guruh Pedagogika darsi (tajriba guruhi) o‘qituvchi: Madumarova

Gulnora.

Jami talaba: 30 nafar bundan 12 nafar o‘g‘il, 18 nafar qiz bolalar.

Mavzu: Ta‘lim jarayonining prinsiplari.

I. Darsning tashkiliy darajasi:

Dars o‘z vaqtida boshlandi o‘quvchilarning darsga tayyorgarligi, o‘quv

qurollarining mavjudligi hamda davomat va salomatliklari o‘rganildi. O‘qituvchi

tomonidan guruh jurnallari o‘z vaqtida rasmiylashtirildi. Darsning nazariy uslubiy

ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lgan o‘quv uslubiy majmua mavjud. Darsning mavzusi

barcha me‘yoriy hujjatlarga mos keladi. Darsda qo‘llaniladigan usullar asoslangan.

Shu bilan birga uyga berilgan topshiriq ham yangi yondashuv asosida o‘rganildi

davomi sifatida yangi dars mazmuniga ulandi.

II. Asosiy qisim.

Dars mavzusining bayonida mavzuga oid dolzarb masalalarning taxlili

kiritildi. Dars vaqtida o‘quvchilarni mavzuning mohiyatini to‘liq ilg‘ab olishliklari

uchun mavzu uchun turli zamonaviy o‘qityish usullaridan foydalanildi. Jumladan

―Keys stadiy‖, ―Interfaol ta‘lim‖, ―Buturbro‘d‖ usuli. Dars davomida o‘quvchilarni

faollilik darajasi yuqoriga olib chiqildi. Mavzuning ilmiy nazariy jixatdan

mukammaligini ta‘minlkashda o‘quv adabiyotlari va yangi chop etilgan

adabiyotlar hamda internet ma‘lumotlaridan foydalanish yo‘lga qo‘yildi. Dars

davomida o‘quvchilar shaxsiy komptyuterlari, qo‘l telefonlaridan foydalangan

xolda fanga va mavzuga doir ma‘lumotlarini izlab topish ishlari tashkil qilindi.

Jumladan www.ziyonet.uz , [email protected] orqali ma‘lumotlar

olindi. Darsda o‘quvchilarning ishlash jarayoniga qarab interfaollik darajasi

yuqoriga olib chiqildi. Darsda axborit texnologiyalaridan foydalanish va qo‘llash

hamda yangi pedagogik texnologiyalaridan foydalanish darajasi orttirildi. Dars

davomida o‘quvchilarni tarbiyalanganlik darajasi orttirilib ularda komillikka

yetaklovchi sifatlar takomillashtirildi. O‘zlashtirilgan bilimlar yuzasidan testlar

tuzish, so‘rovnomalar tayyorlash va ularni yechimlarini topish bo‘yicha ―Zinama-

http://www.ziyonet.uz/

http://www.nadlib.uz/


63

zina‖ va ―To‘lqin‖o‘yinlaridan foydalanildi‖.

III. Yakuniy qisim.

Dars yakunida o‘tilgan mavzuning davomi sifatida o‘zlashtirilgan bilimlarni

uzviy bir-biriga bog‘lagan holda o‘quvchi tomonidan bildirilgan javoblar orqali

reyting tizimi asosida baholandi. Shundan so‘ng o‘quvchilarga uy topshiriqlari

berildi.

Shundan so‘ng tadqiqotimiz yakunida yana bir marta qilingan ishlarimizni

natijasini olish maqsadida o‘quvchilarga so‘rovnoma tarqatdik so‘rovnomalar

taxlil qlib chiqilganda quyidagicha natijalar aniqlandi.

O‘zlash

tirish

darajalari

Nazorat guruhi

(32-guruh)

Tajriba guruhi

(33-guruh)

Tadqiqo

t

o‘tkazilishidan

oldingi

natijalar %

Tadqiqo

t

o‘tkazilgandan

so‘ng olingan

natijalar %

Tadqiqo

t

o‘tkazilishidan

oldingi

natijalar %

Tadqiqo

t

o‘tkazilgandan

so‘ng olingan

natijalar %

Yuqori

50

52

48

60

O‘rta

30

34

26

35

Past

20

14

26

5

Guruxlarda o‘tkazilgan tajribalar natijalari yuqoridagi jadvalda keltirilib

o‘tildi. Bunga asoslanib dastlab o‘quvchilarni darslarni o‘zlashtirishlari

o‘rganilganda nazorat guruhi(32-guruh)dagi o‘quvchilarning 50%i yuqori natijada,

30%i o‘rta natijada, 20%i esa past natijada berdi. Tajriba guruhi (33-guruh) deb

tanlab olingan guruhda esa dastlabki o‘rganilganda o‘quvchilarning 48%i yuqori

64

natijada, 26%i o‘rta, 28%i esa past natijalar berdi. Biz bergan tavsiyalar asosida

darslar o‘tilgandan so‘ng ya‘ni nazorat guruxiga doimgidek darslar tashkil qilinib,

tadqiqot guruhida esa biz tanlagan metodlardan foydalanib darslar o‘tkazilgandan

so‘nggi natijalar sezilarli darajada o‘zgardi. Nazorat guruhidagi o‘quvchilarning

o‘zlashtirish darajalari yuqori bahoga o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar 50%dan 52%ga,

o‘rta bahoga o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar 30%dan 34%ga, past o‘zlashtiruvchi

o‘quvchilar 20%dan 14%ga o‘zgarishi kuzatildi. Tajriba guruhida esa yuqori

bahoga o‘zlashtiruvchilar 48%dan 60%ga, o‘rta bahoga o‘zlashtiruvchilar 26%dan

35%ga past o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar esa 26%dan 5% ga o‘zgardi. Olingan

natijalar matematika statistika metodi h² usulida ishlab chiqildi.

II BOB BO‘YICHA XULOSALAR

Barkamol avlod tarbiyasini amalgam oshirishda pedagogic va psixologik

ta‘limotlar muhum ahamiyat kasb etadi. Jumladan O‘zbekiston respublikasida

ta‘limni takomillashtirish va samaradorligini oshirishda jarayonni zamon talablari

darajasida tashkil etishning pedagogic aspektlari va psixologik tamoyillarida

unumli foydalanish natijasi ko‘zlangan maqsadga erishish yo‘llari ravonlashadi.

Ta‘lim jarayonida o‘qitishning zamonaviy usullarini qo‘llash va yangi

axborot texnologiyalaridan foydalanish orqali ta‘lim samaradorligini oshirish

muhim vazifadir. Ushbu vazifalarni amalgam oshirish natijasida yaxshi

samaralarga erishish imkoni tug‘iladi. Ta‘lim jarayonida qo‘llanilgan turli xil

o‘qitish strategiyalari asosida tashkil qilingan dars o‘quvchini barkamol va komil

shaxs sifatida shakillanishi imkonini kengaytirib, unda aqliy kamollik va mustaqil

fikrlash xususiyatlarini tarbiyalash imkonini yaratadi.

65

XULOSA

Ilmiy taxlil va o‘tkazilgan tajribalar natijasiga tayangan xolda

quyidagicha xulosalar chiqarildi:

1. O‘zbekiston respublikasida Talim To‘g‘risidagi Qonun va Kadrlar

tayyorlash milliy dasturi asosida ta‘lim soxasini rivojlantirib borish ishlari yuqori

samara bermoqda.

2.Ilmiy tadqiqot natijalariga asoslangan holda hamda ilg‘or tajribalarni

amaliyotga tadbiq etish orqali, barkamol shaxs tarbiyasini ro‘yobga chiqarish

jarayoni tizimli tashkil etish orqali erishiladi.

3. Ta‘lim jarayonini zamonaviy ta‘lim talablariga asoslangan holda tashkil

etish va uning mezonlariga tayanish orqali ta‘lim jarayonini tashkil etish kutilgan

natijani beradi.

4.Barkamol avlodni tarbiyalashda ta‘lim jarayonida zamonaviy o‘qitish

texnologiyalari, axborot texnologiyalari, yangi pedagogik texnologiyalarni qo‘llash

orqali, ta‘lim samaradorligini oshirish imkoniyatlari ortadi.

Barkamol shaxs tarbiyasida yuqori kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lgan

mutaxasislarning ishlashi hamda yangi pedagogik texnologiyalarni qo‘llangan

darslarning tashkil qilinishi ko‘zlangan maqsadga erishish garovi sifatida qaraladi.

Barkamol avlod tarbiyasini amalgam oshirishda pedagogic va psixologik

ta‘limotlar muhum ahamiyat kasb etadi. Jumladan O‘zbekiston respublikasida

ta‘limni takomillashtirish va samaradorligini oshirishda jarayonni zamon talablari

darajasida tashkil etishning pedagogic aspektlari va psixologik tamoyillarida

unumli foydalanish natijasi ko‘zlangan maqsadga erishish yo‘llari ravonlashadi.

Ta‘lim jarayonida o‘qitishning zamonaviy usullarini qo‘llash va yangi axborot

texnologiyalaridan foydalanish orqali ta‘lim samaradorligini oshirish muhim

vazifadir. Ushbu vazifalarni amalgam oshirish natijasida yaxshi samaralarga

erishish imkoni tug‘iladi. Ta‘lim jarayonida qo‘llanilgan turli xil o‘qitish

strategiyalari asosida tashkil qilingan dars o‘quvchini barkamol va komil shaxs

sifatida shakillanishi imkonini kengaytirib, unda aqliy kamollik va mustaqil

66

fikrlash xususiyatlarini tarbiyalash imkonini yaratadi.

Yuqoridagi chiqarilgan xulosalarga tayngan holda kasb-hunar ko‘llejlarida

o‘quvchilarni komil va barkamol qilib tarbiyalash bo‘yicha ishlarni

samaradorligini yanada oshirish yuzasidan quyidagicha tavsiyalarni beramiz:

1. Barkamol avlod tarbiyasi yuzasidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va

hukumati tomonidan chiqarilgan qarorlar farmoyishlar va boshqa me‘yoriy

hujjatlarni to‘la o‘rganish va qo‘yilgan vazifalarni o‘z vaqtida bajarish

ishlarini tizimli tashkil etish.

2. O‘qituvchilarni kasbiy tayyorgarligi va maxoratini hamda ta‘lim jarayonini

tashkil etish bo‘yicha tajribalarini takomillashtirish yuzasidan ―Ustoz

shogirt‖ ishlarini tizimli tashkil etish kerak.

3. Barkamol avlod tarbiyasida darslarni mazmunini ilmiylik darajasini orttirish

hamda yangi axborotlar bilan to‘ldirib borish yuzasidan yangi adabiyotlar

ro‘yxati va ularning asl nusxalarini ta‘minlash hamda internet ma‘lumotlari,

www.ziyonet.uz vebsaytlar hamda O‘zbekiston Respublikasi Alisher

Navoiy nomidagi markaziy kutubxonaning [email protected]

nomli saytlar orqali ishlashni doimiyligini ta‘minlash lozim.




67

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. I. A. Karimov, ―Barkamol avlod- O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori‖

T. ―Sharq‖ nashriyot- matbaa konsern. Toshkent, 1997-yil.

2. I. A. Karimov, ―Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz‖ 7-tom, T.

―O‘zbekiston‖ 1998-yil.

3. I. A. Karimov ―Barkamol avlod orzusi‖ Toshkent, ―Sharq‖ -1999-yil.

4. "Barkamol avlod yili" Davlat dasturi to`g`risida: O`zbekiston

Respublikasi Prezidentining 2010 yil 27 yanvardagi qarori G`G`Xalq so`zi.- 2010.-

28 yanv.

5. "Barkamol avlod yili" davlat dasturi.-T.: O`zbekiston, 2010.-80 b.

6. Obidov R. Payg‘ambarlar tarixi islomiyat tarixidir. 2-kitib, T.:

Movorounnaxr,

2005, 143-144-b

7. K. Ishmatov ―Ilg‘or pedagogic texnologiyalar‖, Namangan 2000-yil.

8. R. Mavlonova ―Pedagogika‖ , Toshkent 2000-yil.

9. K. Hoshimov, ―Pedagogika tarixi‖ Toshkent 2005-yil.

10. T. Madumarov, M. Kamoldinov ― Innovatsion pedagogik texnologiya

asoslari va uni ta‘lim –tarbiya jarayonida qo‘llash‖ Toshkent ―Talqin‖ 21012-yil.

11. D. Ro‘ziyeva M. Usmonboyeva, Z. Xoliqova ―interfaol meto‘dlar:

mohiyati va qo‘llanilishi‖ Toshkent 2013-yil.

12. J.X. Yo‘ldashev ―Yangi pedagogika yo‘nalishlari, muammolari,

yechimlari‖ . ―Xalq ta‘limi‖ jurnali, T.,№4 1999-yil.

13. I. Karimov, Yuksak ma‘naviyat-yengilmas kuch. T.: Ma‘naviyat, 2008,

47-b

14. Yo‗ldoshev.J.G‗.Yangi pedagogik texnologiya yo‗nalishlari,

muammolari, echimlari //Xalq ta‗limi, 1999,

15. Farberman. B.L. Ilg‗or pedagogik texnologiyalar. T.,2001

68

16. Ochilov M.Yangi pedagogik texnologiyalar. ―Nasaf‖ nashriyoti. 1999.

17. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. T.,

2003.

18.CHoriev A. Yangi pedagogik texnologiyalar. Ma‗ruzalar matni, Qarshi

2000.

19.T.G‗afforova va boshqalar. Ta‗limning ilg‗or texnologiyalari. Qarshi

2003.

20.Xaydarova O.Q. Oliy pedagogik ta‘limga texnologik yondashuv asoslari.

– Toshkent.: Yangi asr avlodi. 2006.

21.Xaydarova O.Q. Bo‘lajak o‘qituvchilarni innovatsion faoliyatga

tayyorlash. Qarshi, Nasaf, 2008.

22.N.Sayidaxmedov. «Yangi pedagogik texnologiyalarni amaliyotda

qo‘llash». Toshkent. 2000 yil.

23. N.Sayidaxmedov «Pedagogik amaliyotda yangi texnologiyani kullash

namunalari». Toshkent 2002 yil.

24. N.Zaripov. «Mustakil fikrlash – tarakkiyot omillari». «Ma‘rifat», 20

aprel, 1999 y.

25. K.Zaripov ―Yangi pedagogik texnologiyani tatbik etish bosqichlari‖.

Xalk ta‘limi jurnali, 1997 yil, 4-son.

26. www.ziyonet.uz

27. WWW.pedagog.uz

28. [email protected]


http://www.pedagog.uz/

http://[email protected]/

69

MUNDARIJA

KIRISH..................................................................................... ................3-6

I BOB. ZAMONAVIY TA‘LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA


METODOLOGIK ASOSLARI .........................................................................17-42

1.1. Zamonaviy o‘qitish jarayonini tashkil etish va unga qo‘yilgan

talablar................................................................... ............................17-20

1.2. Ta‘limni takomillashtirishda yangi o‘qitish usullarini joriy

etishning mexanizmini takomillashtirish...........................................20-37

1.3. Kasb- hunar ko‘llejlarida zamonaviy darslarni tashkil

etishning bugungi xolati……………………………………………38-42

Birinchi bob bo‘yicha xulosalar…………………………………42

II BOB. ZAMONAVIY TA‘LIMNI SAMARALI TASHKIL ETISH VA


MEZONLARI…………………………………………………………………43-64

2.1. Barkamol avlod tarbiyasini tashkil etishning pedagogik,

psixologik asoslari………………………………………………….43-58

2.2. Barkamol avlodni shakillanishida ta‘lim jarayonini o‘rni va

unda zamonaviy o‘qitish texnologiyalaridan foydalanish yo‘llari…58-64

Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar ………………………………..64

UMUMIY XULOSALAR VA TAVSIYALAR……………..65-66

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.................................67-68

zamonaviy ta‟lim texnologiyalari asosida barkamol avlodni ...

Documents

Transcript of zamonaviy ta‟lim texnologiyalari asosida barkamol avlodni ...