97

Tomasz Wilżak

WystępoWanie bociana białego CiConia CiConia W regionie kaliskim (rok 2004)∗

I. WproWadzenIe

Bocian biały Ciconia ciconia jest ptakiem dobrze znanym w Polsce, jednak ta powszechna obecność w świadomości ludzi nie koresponduje z rozmiarem populacji lęgowej tego gatunku. Do niedawna gniazdowało w naszym kraju około 52 500 par1 (czyli 1 para bocianów przypadała na około 730 osób) – gniazdowało, ponieważ z jednej strony przedstawiony stan dotyczy roku 2004, a z drugiej, jak wynika z danych Państwowego Monitoringu Środowiska2, liczebność bocianów białych w roku 2010 była mniejsza o około 5% w stosunku do liczebności w roku 2001. Niekorzystna sytuacja światowej, a występującej głównie na terytorium krajów Europy, populacji bociana spowodowała, że został on uznany za jeden z gatunków wymagających specjalnej ochrony i ochronie tej poddany3.

Z działaniami ochronnymi prowadzonymi na rzecz dziko występujących gatunków ściśle związane jest monitorowanie stanu ich populacji. W przypadku bociana białego monitoring ten jest bardzo rozwinięty i zaawansowany, a już za kilka lat odbędzie się siódme międzynarodowe liczenie tego gatunku. W regionie kaliskim kompletny spis wykonano tylko raz, w roku 2004, w ramach VI Między-narodowego Spisu Bociana Białego. Przeprowadzono wówczas inwentaryzację gniazd bociana białego obejmującą cały powiat kaliski ziemski i miasto Kalisz. Przedstawienie wyników tego liczenia z wyszczególnieniem, m.in. liczebności populacji, wielkości lęgów i lokalizacji gniazd, to cel niniejszej pracy4.

W trakcie poprzedniego spisu (lata 1994 i 1995) nie udało się zebrać informacji ze wszystkich miejscowości wchodzących w skład regionu kaliskiego. Uzyskane wówczas dane5 dotyczą zaledwie 5 gmin (przy czym tylko w przypadku jednej – gm. Mycielin, stopień zbadania obszaru uznano za wystarczający), choć wiadomo, że bociany białe gniazdowały wówczas na terenie każdej z gmin składających się na region kaliski6. W latach 1984 i 1985 metodą ankietową zebrano wiadomości o gniazdowaniu bocianów niemal ze wszystkich gmin (brak danych dotyczył tylko Kalisza), ale prace terenowe obejmowały już tylko części pól ograniczonych siatką UTM7, jakie składają się na region kaliski8. Wcześniej danych, które pochodziły z ankiet, dostarczył Jakubiec9, natomiast wyniki inwentaryzacji bociana białego z północno-zachodniego fragmentu powiatu kaliskiego ziemskiego zawiera praca Wajchert10.

98

Jednak najstarsza informacja z regionu kaliskiego dotycząca bociana pochodzi z pierwszej połowy XVIII w. od jezuity Gabriela Rzączyńskiego, który opo-wiadając w swoim Auctuarium Historia Naturalis Curiosa Regni Poloniae…11 o smoczku, kolorowym uskrzydlonym stworzeniu posiadającym cztery nogi, uszczegółowił, że został on znaleziony pod gniazdem bociana zlokalizowanym blisko Kalisza – od miasta w stronę Zawodzia ([...] prope Calissium, pagum Zawodzie versus, inventus est in terra, sub nido Ciconiarum [...]), czyli na terenie dzisiejszego Kalisza, najpewniej w dolinie Prosny. Choć trudno zdecydować się na jakikolwiek komentarz dotyczący owego smoczka, to istnienie gniazda bociana białego na terenie dzisiejszego Kalisza jest tak samo prawdopodobne, jak i obec-ność innego bocianiego gniazda opisanego przez tego autora z ówczesnego woje-wództwa kaliskiego, a znajdującego się na dębie w Lewkowie12. Warto dodać, że w obu przypadkach oprócz wzmianki o istnieniu gniazda G. Rzączyński wspomina o zachowaniu ptaków. W Lewkowie bociany miały chronić swoje gniazdo przed skutkami ognia, natomiast te kaliskie, według licznych opinii, zraniły w głowę owego smoczka (pod ich gniazdem stworzenie to zostało odnalezione).

II. OPIS TERENU I ZaSTOSOWaNE METODy

Miasto Kalisz i powiat kaliski ziemski znajdują się w części południowo-wschodniej województwa wielkopolskiego. Łączna powierzchnia obu jednostek administracyj-nych wynosiła w 2004 r. 1229,79 km2 (w tym pow. grodzki 69,77 km2).

Według fizyczno-geograficznego podziału Kondrackiego13, teren ten wchodzi w skład Wysoczyzny Kaliskiej, będącej częścią Niziny Południowowielkopolskiej. W czasie zlodowaceń osadziły się tu m.in. gliny zwałowe, piaski i żwiry fluwio-glacjalne, peryglacjalne piaski i mułki rzeczne oraz piaski wydmowe. Z inter-glacjałów pochodzą piaski i namuły rzeczne, mułki i gytie jeziorne oraz torfy. Na omawianym obszarze wyróżniono kilka form geomorfologicznych: moreny czołowe, równiny płaskie i faliste moreny dennej, równiny akumulacji rzecznej oraz wydmy i dna dolin14.

Główną rzeką regionu kaliskiego, płynącą zachodnim jego skrajem, jest Pro-sna, a większe jej dopływy to Pokrzywnica (z Cienią) i Swędrnia (z Żabianką). Rzeki Bawół (Czarna Struga) i Powa, znajdujące się w północnej części regionu kaliskiego, są dopływami Warty. Większe akweny wodne to obiekty zbudowane przez człowieka: zbiorniki retencyjne i stawy rybne. Na terenie gminy Opatówek znajduje się utworzony na Pokrzywnicy zbiorniki zaporowy Szałe (Pokrzywni-ca), natomiast koło Koźminka wybudowano zbiornik Murowaniec (oddany do użytku w roku 2004). Kompleksy stawów rybnych znajdują się w południowej (rz. Pokrzywnica i jej dorzecze w m. Brzeziny, Dzięcioły, Fajum i Wróbel) i środkowo-wschodniej (rz. Cienia w m. Lipka, Staw i Krowica) części powiatu kaliskiego ziemskiego.

Średnie zaludnienie w regionie kaliskim w roku 2004 wynosiło 153,6 osób/km2, przy czym najwyższe było w Kaliszu, natomiast w gminach wiejskich wahało się

Tomasz Wilżak

99

od 46,2 do 95,6 osób/km2 (tab. 1). Dominują tu grunty orne (60% powierzchni regionu), ponad trzykrotnie mniej jest lasów (235 km2), a łąki i pastwiska stanowią zaledwie dziesiątą część powierzchni regionu kaliskiego (tab. 1, rys. 1).

Występowanie bociana białego Ciconia ciconia w regionie kaliskim

Źródło: Województwo wielkopolskie. Podregiony – powiaty – gminy. Urząd Statystyczny w Pozna- niu, 2005

Tabela 1. Powierzchnia, zaludnienie i struktura użytkowania gruntów w Kaliszu i w gminach powiatu kaliskiego ziemskiego w roku 2004

Wyszczegól- nienie

Pow

ierz

chni

a [k

m2 ]

Zalu

dnie

nie

[osó

b/km

2 ]

Gru

nty

orne

[km

2 ] ([

%])

Lasy

i gru

nty leśne

[km

2 ] ([%

])

Łąki

i pas

twis

ka [k

m2 ]

([%

])

Pozostałe

grun

ty[k

m2 ]

([%

])

Gm. Blizanów 157,82 58,6 96,18 (60,9)

39,33 (24,9) 9,72 (6,2) 12,59

(8,0)

Gm. Brzeziny 127,05 46,2 48,90 (38,5)

54,36 (42,8)

14,74 (11,6)

9,05 (7,1)

Gm. Ceków-Kolonia 88,19 51,5 42,97

(48,7)24,04 (27,3)

12,32 (14,0)

8,86 (10,0)

Gm. Godziesze Wielkie 105,07 78,3 66,42

(63,2)15,59 (14,8)

14,58 (13,9)

8,48 (8,1)

M. Kalisz 69,77 1559,3 39,34 (56,4) 2,71 (3,9) 3,17 (4,5) 24,55

(35,2)

Gm. Koźminek 88,43 84,6 60,83 (68,8) 8,56 (9,7) 8,37 (9,5) 10,67

(12,1)

Gm. Lisków 75,83 71,4 51,83 (68,4) 6,41 (8,5) 12,21

(16,1)5,38 (7,1)

Gm. Mycielin 110,81 44,9 46,98 (42,4)

41,66 (37,6)

15,19 (13,7)

6,98 (6,3)

Gm. Opatówek 104,32 95,6 73,35 (70,3) 7,62 (7,3) 8,89 (8,5) 14,46

(13,9)

Gm. Stawiszyn 78,27 92,8 44,06 (56,3)

21,48 (27,4) 5,33 (6,8) 7,40

(9,5)

Gm. Szczytniki 110,66 73,5 86,23 (77,9) 4,55 (4,1) 9,49 (8,6) 10,39

(9,4)

Gm. Żelazków 113,57 78,7 86,38 (76,1) 8,92 (7,9) 6,96 (6,1) 11,31

(10,0)

Razem 1229,79 153,6 743,47 (60,5)

235,23 (19,1)

120,97 (9,8)

130,12 (10,6)

Jednostki terytorialne

100

Prace terenowe przeprowadził autor w lipcu 2004 r., dokonując objazdu rowe-rem wszystkich miejscowości regionu kaliskiego. W każdej z wsi lub mieście pytano kilku mieszkańców o istnienie gniazda bocianów w danej i/lub sąsiednich miejscowościach, po czym pozytywne informacje weryfikowano. Wizytowano rów-nież miejsca, w których gniazda bocianów znajdowały się w poprzednich sezonach lęgowych (dane z poprzedniego spisu, inne dane własne). Ponadto prowadzono poszukiwania gniazd niezależnie od uzyskanych wcześniej informacji.

1. Region kaliski – wyróżniono większe zbiorniki wodne (cieniowanie najinten-sywniejsze), lasy oraz łąki i pastwiska (cieniowanie najmniej intensywne)

Tomasz Wilżak

101

III. WyNIKI

Sytuacja populacj i lęgowejW roku 2004 w regionie kaliskim znajdowały się 122 gniazda zajęte przez

pary bocianów białych (tab. 2). Przeciętne zagęszczenie wynosiło wówczas 9,9 par/100 km2. Największa liczba par zasiedlała gminę Brzeziny i tam gatunek ten osiągnął najwyższe w skali regionu kaliskiego zagęszczenie – 18,9 par/100 km2. Bocian biały najmniej liczny był w gminie Żelazków, gdzie gniazdowały tylko 4 pary (zagęszczenie 3,5 pary/100 km2).

Ponad połowa zajętych gniazd (65) znajdowała się w pięciu gminach, w których powierzchnia łąk i pastwisk wynosiła ponad 1000 ha (Brzeziny, Ceków-Kolonia, Godziesze Wielkie, Lisków i Mycielin). Należy tu jednak podkreślić, że w gminach o identycznej liczbie par (po 11) powierzchnia łąk i pastwisk znacznie się różniła (Mycielin vs. Koźminek, Opatówek i Szczytniki; por. tab. 1). Z analizy rozmiesz-czenia gniazd bociana wynika wyraźnie, iż najliczniej gatunek ten zasiedla doliny rzeczne, m.in. Prosny, Pokrzywnicy i Swędrni, lub ich sąsiedztwo (rys. 2). Z kolei największy obszar, gdzie bocian w roku 2004 nie gniazdował, znajdował się na północ od Kalisza i obejmował żyzne grunty, głównie orne, położone pomiędzy miejscowościami Kokanin-Blizanów-Jarantów-Złotniki Małe-Skarszewek (rys. 2), a jego powierzchnia wynosiła około 90 km2.

Gniazda zajęte stanowiły 81,9% spośród ogółu istniejących w powiecie. W Kali-szu i gminie Mycielin wszystkie znane gniazda były zajęte, natomiast odsetek gniazd uznanych za niezasiedlone największy był w gm. Blizanów (37,5%).

W miastach regionu kaliskiego, w Kaliszu i Stawiszynie, gniazda bociana znajdo-wały się tylko na terenach rolniczych (lub w ich sąsiedztwie) pierwszego z wymie-nionych. Miejscowościami z największą liczbą gniazd (tab. 3) były: Wrząca (5), Ostrów Kaliski (4), Długa Wieś, Józefina, Małgów i Wola Droszewska (po 3).

Wyniki lęgówW badanym sezonie lęgowym na terenie regionu kaliskiego potomstwo

wyprowadziło 98 par bocianów (tab. 2). Tylko w jednym przypadku w gnieździe znajdowało się 5 młodych (Kobierno, gm. Opatówek), w 17 gniazdach po 4 mło-de, w 49 – po 3, w 28 – po 2 i w 3 po 1 młodym (szczegóły tab. 3). Przeciętnie, na jedną parę z potomstwem przypadało 2,8 młodego, natomiast średnia liczba młodych przypadająca na parę, bez względu na efekt jej lęgu (HPa), wynosiła 2,3 młodego.

Jedynie w trzech gminach wszystkie pary zajmujące gniazda wyprowadziły potomstwo. W pozostałych ich odsetek z wychowanym co najmniej jednym mło-dym wynosił 66,7 – 90%.

Średnia liczba odchowanych młodych przypadająca na km2 znajdujących się w powiecie łąk i pastwisk wynosiła 2,3 (w gminach od 1,5 – 3,5 os./km2 łąk i pastwisk).

Występowanie bociana białego Ciconia ciconia w regionie kaliskim

102 Tomasz WilżakTa

bela

2. W

ynik

i VI M

iędz

ynar

odow

ego

Spis

u B

ocia

na B

iałe

go w

Kal

iszu

ora

z w

gm

inac

h po

wia

tu k

alis

kieg

o zi

emsk

iego

prz

epro

wad

zone

go

w ro

ku 2

004

Źród

ło: D

ane

zebr

ane

prze

z au

tora

w ra

mac

h V

I Mię

dzyn

arod

oweg

o Sp

isu

Boc

iana

Bia

łego

.

Jedn

ostk

i ter

ytor

ialn

e

Wys

zcze

góln

ieni

e

Gm

. B

liza-

nó

w

Gm

. B

rzez

i-ny

Gm

. C

eków

-K

olon

ia

Gm

. G

odzi

esze

W

ielk

ie

M.

Kal

isz

Gm

. K

oźm

i-ne

k

Gm

. L

iskó

w

Gm

. M

ycie

-lin

Gm

. O

pató

-w

ek

Gm

. St

awi-

szyn

Gm

. Sz

czyt

-ni

ki

Gm

. Ż

elaz

- kó

wR

azem

Pow

ierz

chni

a [k

m2 ]

157,

8212

7,05

88,1

910

5,07

69,7

788

,4375

,8311

0,81

104,

3278

,27

110,

6611

3,57

1229

,79

Łąc

zna

liczb

a gn

iazd

[H]15

:16

299

205

1210

1113

613

514

9

Gni

azd

zaję

tych

prz

ez p

arę

ptak

ów

[HPa

] = H

Pm +

HPo

1024

716

511

711

115

114

122

Gni

azd

zaję

tych

prz

ez p

arę

z m

łody

mi [

HPm

]9

167

114

96

118

49

498

Gni

azd

zaję

tych

prz

ez p

arę

bez

odch

owan

ych

mło

dych

[HPo

]1

80

51

21

03

12

024

Proc

ent g

niaz

d za

jęty

ch p

rzez

par

ę be

z m

łody

ch [%

HPo

]10

,033

,30,

031

,320

,018

,214

,30,

027

,320

,018

,20,

019

,7

Gni

azd

zaję

tych

prz

ez 1

dor

osłe

go

boci

ana

[HE

]1

12

10

00

00

10

06

Gni

azd

zaję

tych

nie

regu

larn

ie p

rzez

2

doro

słe

boci

any

[HB

2]2

20

00

01

02

01

08

Gni

azd

zaję

tych

nie

regu

larn

ie p

rzez

1

doro

słeg

o bo

cian

a [H

B1]

00

00

00

00

00

01

1

Gni

azd

niez

ajęt

ych

[H0]

163

20

30

12

00

01

012

Sum

a od

chow

anyc

h m

łody

ch z

e w

szys

tkic

h gn

iazd

[JZ

G]

2348

1833

1127

1831

2810

2210

279

Śred

nia

liczb

a od

chow

anyc

h m

łody

ch n

a pa

rę (H

Pa) [

JZa]

2,30

2,00

2,57

2,06

2,20

2,45

2,57

2,82

2,55

2,00

2,00

2,50

2,29

Śred

nia

odch

owan

ych

mło

dych

na

parę

z m

łody

mi (

HPm

) [JZ

m]

2,56

3,00

2,57

3,00

2,75

3,00

3,00

2,82

3,50

2,50

2,44

2,50

2,85

Lic

zba

par (

HPa

) na

100

km2

pow

ierz

chni

cał

kow

itej [

StD

]6,

318

,97,

915

,27,

212

,49,

29,

910

,56,

49,

93,

59,

9

Lic

zba

par z

mło

dym

i (H

Pm) n

a 10

0 km

2 pow

ierz

chni

cał

kow

itej [

SBm

]5,

712

,67,

910

,55,

710

,27,

99,

97,

75,

18,

13,

58,

0

Lic

zba

odch

owan

ych

mło

dych

(JZ

G)

na 1

00 k

m2 [S

Bp]

14,6

37,8

20,4

31,4

15,8

30,5

23,7

28,0

26,8

12,8

19,9

8,8

22,7

103Występowanie bociana białego Ciconia ciconia w regionie kaliskim

2. Rozmieszczenie gniazd bociana białego Ciconia ciconia w regionie kaliskim w roku 2004 – wyróżniono gniazda zajęte przez parę z młodymi (HPm, koła czarne), gniazda bez młodych (pozostałe, koła czarno obwiedzione) oraz intensywnie wykorzystywany rolniczo obszar pozbawiany bocianich gniazd (szary płat)

104

Tabela 3. Szczegółowe wyniki VI Międzynarodowego Spisu Bociana Białego w Kaliszu oraz w gminach powiatu kaliskiego ziemskiego przeprowadzonego w roku 2004

Miejscowości z gniazdami bociana białego i sposób ich zajęcia

Gm. Blizanów

Brudzew HPm3, Dębniałki Kaliskie HB2, Dojutrów HPm4, Grodzisko HPm3, Janków HB2, Janków Drugi HPm2, Janków Trzeci HPm3, Jarantów-Kolonia

H0, Jastrzębniki H0, Lipe Trzecie HPm1, Łaszków HE, Piskory HPm2, Pruszków Hpo(x), Szadek HPm2 i HO, Żerniki HPm3

Gm. Brzeziny

aleksandria HB2 i HPm3, Brzeziny H0, Chudoba HPm3, Czempisz HPm3, Dzięcioły HE i HPm4, Fajum HPo(g), Jamnice HPm2, Kolonia Przystajnia HPo(g), Sobiesęki HPm2, Ostrów Kaliski HPm3, HPm3, Hpo(m) i HPm3,

Pieczyska HPo(m) i HPo(o), Piegonisko-Pustkowie HPm4, Piegonisko-Wieś HPm4, Przystajnia HPo(o), Rożenno HPm3 i Hpm4, Wrząca HPm2, H0,

HPo(g), HPm2 i HB2, Zajączki HPm3, Zaleśna HPo(o)

Gm. Ceków-Kolonia

Gostynie HPm2, Kamień HPm2, Kosmów HE, Kuźnica HPm3, Nowa Plewnia HPm3, Nowe Prażuchy HE, Plewnia HPm3, Przespolew Pański HPm3, Stare

Prażuchy HPm2

Gm. Godziesze

Wielkie

Bałdoń HPo(o), Biała H0, Borek HPo(g), Godziesze Wielkie HPm2, Józefów HPm4, Końska Wieś HPm3, Nowa Kakawa Hpo(x), Stara Kakawa HPm3

i HPm3, Saczyn HE, Skrzatki HPm3, Stobno HPo(o) i HPm2, Wola Droszewska HPm4, H0 i HPm3, Wolica H0, Zajączki Bankowe HPo(g), Żydów HPm4 i HPm2

M. Kaliszul. Starożytna HPm3 i HPm3, ul. Wał Piastowski HPm3,

ul. Rajskowska HPo(g), ul. Romańska HPm2

Gm. Koźminek

Bogdanów HPo(o), Dębsko HPm3, Józefina HPm3, HPm4 i HPm2, Karolew Stary HPo(o), Ksawerów HPm3, Młyniska HPm3,

Moskurnia HPm3, Osuchów HPm3, Złotnik HPm3 i H0

Gm. Liskówadelin Hpo(o), Gorzelew HPm4, Kolonia Zakrzyn HPm3, Lisków HPm3,

Małgów HPm2, HPm4 i H0, Pyczek HPm2, Zakrzyn H0, Żychów HB2

Gm. MycielinDanowiec HPm2, Dzierzbin-Kolonia HPm3, Grabek HPm2, Kazala Nowa HPm2, Kazala Stara HPm4, Kolonia Kościelec HPm4, Korzeniew HPm3,

Kuszyn HPm3, Nowiny HPm3, Stropieszyn HPm3, Zamęty HPm2

Gm. Opatówek

Chełmce HPm4, Cienia Folwark HB2, Kobierno HPm5, Kolonia Dębe HPm3 i HPm2, Michałów Trzeci HPm3, Nędzerzew HB2, Opatówek HPm3, Rożdżały

HPo(x), Sierzchów HPo(x), Sierzchów HPo(x), Trojanów HPm4 i HPm4Gm.

StawiszynDługa Wieś Trzecia HPm2, HPm2 i HPm3, Kolonia Zbiersk HPo(x),

Pólko HPm3, Zbiersk HE

Gm. Szczytniki

Borek Księży HPo(m), Daniel HPm2, Iwanowice HPm3, Joanka HPm1 i HO, Kościany HPm3, Krowica Pusta HPm2, Pośrednik HB2, Rudunki Szczytnickie

HPm3, Sobiesęki Pierwsze HPo(m), Sobiesęki Drugie HPm3, Staw HPm1, Tymieniec HPm4

Gm. Żelazków

Garzew HPm2, Goliszew HPm3, Janków HPm2, Zborów HPm3, Złotniki Wielkie HB1

Uwaga: Oznaczenia nie objaśnione w tabeli 2, a użyte w tabeli 3: HPm1, HPm2, …, HPm5 - para z 1, 2, ..., 5 odchowanymi młodymi, HPo(g) – para, która straciła lęg z jajami, Hpo(m) – para, która straciła pisklęta, HPo(o) – para bez zniesienia jaj, HPo(x) – para bez młodych, przy czym nie wiadomo czy złożyły jaja.

Źródło: Dane zebrane przez autora w ramach VI Międzynarodowego Spisu Bociana Białego

Tomasz Wilżak

105

Lokal izacja gniazdSpośród 149 gniazd bociana białego stwierdzonych w Kaliszu i powiecie kali-

skim ziemskim w roku 2004, ponad połowa (79) zlokalizowana była na drzewach (tab. 4), wyłącznie liściastych, należących do 10 rodzajów. Po 18 znajdowało się na topolach Populus sp.17 (rys. 3) i dębach Quercus sp., 15 na robiniach akacjowych Robinia pseudoacacia, a nieco mniej na olszach Alnus sp. (11) i wierzbach Salix sp. (7). Pozostałe gniazda nadrzewne umieszczone były na brzozach Betula sp. (3), lipach Tilia sp., gruszach Pirus communis i jesionach Fraxinus sp. (po 2) oraz na wiązie Ulmus sp. (1). W poszczególnych gminach odsetek gniazd zbudowanych na drzewach wahał się od 33,3 (gm. Stawiszyn) do 69,2% (gm. Szczytniki).

Blisko 40% gniazd bociana białego znajdowało się na słupach zaliczonych do dwóch kategorii – słupy energetyczne stanowiły miejsce osadzenia 46 gniazd, nato-miast pozostałe (13) to obiekty wzniesione lub specjalnie przystosowane dla tego gatunku (rys. 3). Odsetek gniazd umieszczonych przez bociany na słupach stanowił, w zależności od gminy od 15,0 (Godziesze Wielkie) do 63,6% (Mycielin).

W gminach Blizanów, Brzeziny, Koźminek, Mycielin i Szczytniki gniazda były zbudowane wyłącznie na drzewach i słupach, a w pozostałych wypadkach odsetek gniazd osadzonych na tych obiektach stanowił od 75,0 (gm. Godziesze Wielkie) do 92,3% (gm. Opatówek).

Występowanie bociana białego Ciconia ciconia w regionie kaliskim

3. Gniazda bociana białego Ciconia ciconia w regionie kaliskim sfotografowane w roku 2004 (u góry od lewej: 1) Józefów w gm. Godziesze Wielkie, 2) Kalisz, ul Starożytna; u dołu od lewej: 3) Skrzatki w gm. Godziesze Wielkie, 4) Tymieniec w gm. Szczytniki)

106

Na budynkach znajdowało się 6 gniazd (w tym jedno na kominie niezamiesz-kałego domu), przy czym połowa z nich zlokalizowana była w gminie Godziesze Wielkie. Tylko jedno znajdowało się na stodole krytej słomą (adelin, gm. Lisków). Cztery gniazda umieszczone były na kominach, a jedno na stogu słomy (Borek, gm. Godziesze Wielkie).

Poza wymienionymi 6 gniazdami osadzonymi na budynkach, pozostałe znajdo-wały się w pewnej odległości od nich: 140 w promieniu do 100 m od zabudowań, a tylko 3 gniazda w przedziale odległości 100 do 500 m od nich.

Wiosenne pojawy pierwszych ptakówW roku 2004 informacje o przylotach, często przybliżone (niedokładne), uzy-

skano dla 38 gniazd. Pierwsze ptaki pojawiły się 15 marca w miejscowości Wrząca (choć najwcześniejszy przylot bocianów odnotowano tego roku w dniu 2 marca, w Józefowie), natomiast ostatnie 28 kwietnia w Dzięciołach. Liczba zajmowanych w kolejnych dekadach marca i kwietnia gniazd, przedstawia się następująco: 2. dekada III – 3 przypadki, 3. dekada III – 9, 1 dekada IV – 14, 2 dekada IV – 8 i 3 dekada IV – 4.

Informacje o pojawieniu się obu osobników z pary lęgowej dotyczą tylko 5 gniazd: Długa Wieś: 1. 20 IV; 2. 22 IV, Godziesze Wielkie: 1. 26 III; 2. 1 IV, Józefina: 1 IV; 2. 9 IV, Kakawa Nowa: 1. 19 III; 2. 26 III i Ksawerów: 1. 3 IV; 2. 12 IV.

Bezpośrednie interakcje wewnątrzgatunkoweInformacje od mieszkańców o walkach bocianów dotyczą zaledwie trzech gniazd:

w Dębniałkach Kaliskich, Grodzisku i Szadku. W ostatniej z wymienionych lokaliza-cji oraz w Dojutrowie, Jankowie Trzecim, Końskiej Wsi i Kosmowie obserwowano przypadki odstraszania (odganiania) par lub pojedynczych bocianów białych.

Zagrożenia gniazdZagrożenia, jak i konieczność podjęcia działań ochronnych, które mogłyby

wówczas zwiększyć prawdopodobieństwo funkcjonowania lub ponownego zaję-cia gniazd przez ptaki, przedstawiono za pomocą wskazanych do zastosowania czynności profilaktycznych lub naprawczych.

Na 28 przypadków stwierdzonych zagrożeń, w trzech możliwe było ich zli-kwidowanie dzięki zamontowaniu słupów wraz z platformą, w 8 dzięki instalacji samej platformy, natomiast w 21 przez usunięcie gałęzi zarastających gniazdo (w stosunku do dwóch gniazd należałoby zastosować obie z czynności – montaż platformy i usunięcie gałęzi). W tym kontekście warto podkreślić, że spośród 149 gniazd znajdujących się powiecie kaliskim 115 z nich było zaopatrzonych w odpowiednią podstawę (różnorodne konstrukcje, które można określić mianem „platformy”, czy odpowiednio przycięte pnie drzew), 30 takiej podstawy nie posiadało, a dla 4 gniazd nie udało się tego ustalić.

Tomasz Wilżak

107Występowanie bociana białego Ciconia ciconia w regionie kaliskim

Źród

ło: D

ane

zebr

ane

prze

z au

tora

w ra

mac

h V

I Mię

dzyn

arod

oweg

o Sp

isu

Boc

iana

Bia

łego

Tabe

la 4

. Um

iejs

cow

ieni

e gn

iazd

boc

iana

bia

łego

Cic

onia

cic

onia

w K

alis

zu o

raz

w g

min

ach

pow

iatu

kal

iski

ego

ziem

skie

go w

roku

200

4

Jedn

ostk

i ter

y-

toria

lne

Obi

ekty

Gm

. B

liza-

nów

Gm

. B

rze-

ziny

Gm

. C

eków

-K

olon

ia

Gm

. G

odzi

esze

W

ielk

ie

M.

Kal

isz

Gm

. K

oźm

i-ne

k

Gm

. Li

sków

Gm

. M

yci-

elin

Gm

. O

pató

-w

ek

Gm

. St

awi-

szyn

Gm

. Sz

czyt

-ni

ki

Gm

. Że

laz-

ków

Raze

m

Sum

a%

Bud

ynki

, w ty

m:

31

11

64,0

– da

ch z

pok

ryci

em tw

ardy

m

(dac

hów

ka, e

tern

it, it

p.)

21

32,0

– da

ch z

pok

ryci

em m

iękk

im

(sło

ma,

trzc

ina)

11

0,7

– ko

min

y i w

ywie

trzni

ki

budy

nków

11

21,3

Drz

ewa,

w ty

m:

819

512

25

64

52

92

7953

,0–

topo

la P

opul

us sp

.2

25

11

12

13

1812

,1–

lipa

Tilia

sp.

11

21,3

– dą

b Q

uerc

us sp

.1

111

12

11

1812

,1–

olsz

a Al

nus s

p.4

11

31

111

7,4–

wie

rzba

Sal

ix sp

.3

11

11

74,7

– gr

usza

Pir

us c

omm

unis

11

21,3

– br

zoza

Bet

ula

sp.

21

32,0

– w

iąz

Ulm

u sp

.1

10,7

– je

sion

Fra

xinu

s sp.

11

21,3

– ro

bini

a ak

acjo

wa

Ro

bini

a ps

eudo

acac

ia4

23

11

12

115

10,1

Słup

y, w

tym

:8

103

32

73

77

34

259

39,6

– en

erge

tycz

ne6

83

17

36

33

42

4630

,9–

spec

jaln

e dl

a bo

cian

ów2

23

11

413

8,7K

omin

y w

ysok

ie i

wol

nost

ojąc

e1

11

14

2,7In

ne –

ster

ta sł

omy

11

0,7

108

IV. PODSUMOWaNIE

W roku 2004 w regionie kaliskim gnieździły się 122 pary bociana białego18, co stanowiło około 3,9% populacji tego gatunku zasiedlającej województwo wielkopolskie, której liczebność oszacowano19 na około 3115 par (powierzch-nia regionu kaliskiego to 4,1 % województwa wielkopolskiego). Zagęszczenie par lęgowych w odniesieniu do powierzchni całkowitej regionu kaliskiego (9,9 pary/100 km2) było nieco niższe od średniego zagęszczenia w skali całego województwa, które oszacowano na 10,4 pary/100 km2 (dla szczegółowo zba-danej części Wielkopolski wartość ta wynosiła 11,4)20. Również w przypadku przeliczenia liczby par na powierzchnię użytków rolnych, czy trwałych użytków zielonych ich zagęszczenie w regionie było niższe niż w całym województwie wielkopolskim.

Ustalono21, że w roku 1974 w powiecie kaliskim (o odmiennym wówczas zasię-gu terytorialnym i powierzchni) znajdowało się 81 gniazd bociana białego, z któ-rych 70 zajętych było przez pary, ale już tylko 55 wyprowadziło młode (wartość ta jest niemal dwukrotnie mniejsza od tej stwierdzonej 30 lat później). Zagęszczenie bocianów wynosiło wówczas 5,1 p./100 km2 (należy przy tym podkreślić, że ze względu na ówczesną metodę zbierania danych - badania ankietowe - nie można jednoznacznie wnosić o liczebnym wzroście populacji).

W latach 1984 i 1985 w przebadanych kwadratach UTM obejmujących region kaliski, zagęszczenie wynosiło22 5 – 8 do 9 – 16 par na 100 km2. Opublikowane wyniki kolejnego spisu23, przeprowadzonego w latach 1994 i 1995, zawierają informacje o liczebności bociana białego w gminie Mycielin – stwierdzono tam wówczas 8 par (zagęszczenie 7,2 pary/100 km2), czyli o 3 mniej niż w roku 2004 (choć liczba gniazd różniła się nieznacznie, podczas V spisu stwierdzono ich tam 10).

Inne dane dotyczące fragmentu powiatu kaliskiego ziemskiego pochodzą z pra-cy Wajchert24. W latach 1977 i 1978 na terenie sześciu pól siatki UTM – w całej gminie Stawiszyn i części gmin Blizanów, Ceków-Kolonia, Mycielin i Żelazków – wykryto 17 gniazd, z których jedno (w Korzeniewie) nie było zajęte w żadnym z tych sezonów, natomiast inne (w Jankowie Drugim) zasiedlone było tylko w roku 1978. W roku 2004 na tym samym obszarze gniazdowało 16 par.

Zbierane w różny sposób informacje o liczebności bociana białego uniemoż-liwiają wnioskowanie o charakterze zmian jakie zachodziły w regionie kaliskim w ciągu minionych 20 lat.

Liczba odchowanych młodych na parę z sukcesem lęgowym w regionie kali-skim wynosiła 2,85 i była jedną z najwyższych w odniesieniu do pozostałych powiatów Wielkopolski (przy średniej dla województwa 2,56)25. Liczba młodych przypadających na parę przystępującą do lęgów, nieznacznie różnił się od średniej dla województwa wielkopolskiego (odpowiednio 2,29 i 2,21).

Tomasz Wilżak

109

PRZyPISy∗ autor dziękuje mieszkańcom regionu kaliskiego, którzy zechcieli podzielić się swoją wiedzą

o umiejscowieniu gniazd bociana białego oraz innymi lokalnymi informacjami dotyczącymi tego gatunku. Sformułowanie „region kaliski” stosowane jest w niniejszej pracy dla łącznego określenia powiatu kaliskiego ziemskiego i miasta Kalisza, czyli powiatu grodzkiego.

1. Z. Jakubiec, R. Guziak, Bocian biały w Polsce w roku 2004, w: Bocian biały Ciconia ciconia (l.) w Polsce w roku 2004. Wyniki Vi międzynarodowego spisu Bociana Białego, PTPP „pro Natura”, Wrocław 2006, s. 377 – 394.

2 a dokładniej z Monitoringu Ptaków Flagowych, który jest częścią Monitoringu Ptaków [http://monitoringptakow.gios.gov.pl] prowadzonego w ramach Monitoringu Przyrody, będącego z kolei podsystemem Państwowego Monitoringu Środowiska.

3 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz. Urz. WE L 20 z 26.1.2010 r. str. 7 – 25).

4 VI Międzynarodowy Spis Bociana Białego koordynowany był w Polsce przez Polskie Towarzy-stwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”. Na terenie południowowschodniej Wielkopolski w prace zaangażowana była Południowowielkopolska Grupa Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków (PwG OTOP). Przedstawione tu dane zebrał w terenie autor i pierwotnie zestawił je w roku 2005 w niepublikowanym raporcie wykonanym w ramach projektu „VI Międzynarodowy Spis Bociana Białego w Południowej Wielkopolsce” realizowanego przez PwG OTOP.

5 a. Wuczyński, Bocian biały w województwie kaliskim – rozmieszczenie, liczebność, problemy ochrony, PTPP „pro Natura”, Wrocław 1996.

6 Dane zebrane przez Krzysztofa Gołębiaka, Szymona Różańskiego i autora.7 To siatka kwadratów o bokach 10 km osadzona w układzie współrzędnych geograficznych UTM

(Universal Transverse Mercator).8 Z. Bogucki, Rozmieszczenie i liczebność bociana białego (Ciconia ciconia) w pięciu wojewódz-

twach Wielkopolski w latach 1984 – 1985, „Prace Zakładu Biologii i Ekologii Ptaków UaM”, 1994, nr 3, s 43 – 67; J. Ptaszyk, Wyniki inwentaryzacji gniazd bociana białego (Ciconia ciconia) w Wielkopolsce w latach 1984 – 1985, „Prace Zakładu Biologii i Ekologii Ptaków UaM”, 1994, nr 3, s. 21 – 41.

9 Z. Jakubiec, liczebność i zagęszczenie bociana białego w Polsce w roku 1974, „Studia Naturae Seria a”, 1985, nr 28, s. 233 – 245.

10 B. Wajchert, Bocian biały (Ciconia ciconia l) w okolicach stawiszyna i Rychwała (Południo-wa Wielkopolska) w latach 1977 – 1978. Praca magisterska, Zakład Zoologii Ogólnej Instytut Biologii UaM, Poznań 1979.

11 Pierwsza edycja przywołanego dzieła miała miejsce w roku 1736, lecz streszczone tu informacje pochodzą ze wznowienia wydanego już po śmierci G. Rzączyńskiego, Auctuarium Historiae Naturalis Curiosae Regni Poloniae, Magni Ducatus Lithvaniae, annexarumque provinciarum, Gedani 1745. Można domniemywać, że Rzączyński wiedzę tę powziął w trakcie pobytu/-ów w Kaliszu (w innym swoim opracowaniu – Historia Naturalis Curiosa Regni Poloniae Magni Ducatus Litvaniae, annexarumq; provinciarum, in Tractatus XX, Sandomiriae 1721, opisuje jednego z jezuitów kaliskiego zgromadzenia – S. Korabiewskiego).

12 O ile we współczesnej literaturze ornitologicznej gniazdo z Lewkowa (wraz z tym ze Żnina) wzmiankowane jest dość regularnie, to informacja dotycząca Kalisza pozostaje niezauważo-na. Sytuacja taka ma miejsce, ponieważ autorzy powołują się na dzieła G. Rzączyńskiego za pośrednictwem wydanej w czterech częściach monografii pióra Eugeniusza Janoty, Bocian. opowiadania, spostrzeżenia, uwagi, „Przewodnik Naukowy i Literacki”. Dodatek do „Gazety Lwowskiej”, 1876, t. 4, nr 9 – 12, s. 794 – 821, 888 – 907, 1001 – 1019 i 1073 – 1102, który najwyraźniej nie był zainteresowany smokami i smoczkami (Janota przywołuje za Rzączyńskim jeszcze jedno – czwarte – wielkopolskie stanowisko bociana, które znajdowało się w ówczesnych Łoszakowicach).

13 J. Kondracki, Geografia Polski. mezoregiony fizyczno-geograficzne, Warszawa 1994, s. 105 – 106.

Występowanie bociana białego Ciconia ciconia w regionie kaliskim

110

14 J. Rotnicka, K. Rotnicki, Warunki naturalne rozwoju regionu, w: Województwo kaliskie, Poznań 1979, s. 41 – 72.

15 Wprowadzone oznaczenia (np. H, HPa itd.) są standardowymi skrótami używanymi na potrzeby inwentaryzacji gniazd bociana białego i prezentacji jej wyników.

16 W tabeli 2 nie uwzględniono danych zgromadzonych przez PTPP „proNatura”, dotyczących gniazd oznaczanych jako HO (gniazda niezajęte), pochodzących z innych źródeł niż inwenta-ryzacja wykonana przez autora. Najprawdopodobniej w większości przypadków były to plat-formy założone przez człowieka dla bocianów, a nie gniazda tego gatunku. Informacje o takich obiektach (11) pochodzą z następujących miejscowości: gm. Brzeziny – Jamnice i Zajączki; gm. Godziesze Wielkie – Godziesze Wlk., Józefów i Wola Droszewska; gm. Koźminek – Słowiki; gm. Mycielin – Danowiec i Zamęty; gm. Szczytniki – Iwanowice, Lipka i Staw.

17 Skrót sp. pochodzi od słowa species, czyli gatunek; dodany po nazwie rodzajowej powoduje, że mamy do czynienia z jakimkolwiek gatunkiem należącym do wskazanego przed skrótem rodzaju.

18 Wyjaśnienia wymagają rozbieżności między danymi przedstawionymi w niniejszej pracy a tymi skompilowanymi (z danych autora niniejszego opracowania oraz innych źródeł) i dostarczonymi przez PTPP „proNatura” autorowi opracowania dotyczącego województwa wielkopolskiego (J. Ptaszyk, Bocian biały w województwie wielkopolskim, w: Bocian biały Ciconia ciconia (l.) w Polsce w roku 2004. Wyniki Vi międzynarodowego spisu Bociana Białego, PTPP „pro Natu-ra”, Wrocław 2006, s. 330 – 360). Według przywołanego opracowania Ptaszyka w granicach powiatu kaliskiego ziemskiego i miasta Kalisza gniazdowało (HPa) łącznie 129 par. Różnica ta – 7 par więcej niż podano w tabeli 2 niniejszego opracowania – wynika głównie z dwukrotnego uwzględnienia tych samych par (gniazd). W gminie Brzeziny w zestawieniu skompilowanym odmienny wynik jest efektem dwukrotnego dodania gniazda w Zajączkach (HPm3, które wg innego źródła figurowało jako m. Sarniak w sołectwie Zajączki). W gm. Koźminek dwukrotnie zaewidencjonowano trzy gniazda z m. Jozefina i jedno z m. Ksawerów. Także para z m. Pyczek w gm. Lisków została włączona dwa razy. W przypadku ostatniej z gmin doszło prawdopodobnie do jeszcze jednej pomyłki dotyczącej m. Zakrzyn (autor zlokalizował gniazdo w m. Zakrzyn-Kolonia – HPm3 na olszy oraz w m. Zakrzyn – HO na słupie, podczas gdy według innych źródeł gniazdo znajdowało się w m. Zakrzyn – HPm2 na topoli; w związku z brakiem możliwości rozstrzygnięcia tej kwestii zdecydowano się na zamieszczenie tu informacji zebranych w terenie podczas objazdu). Pozostałe rozbieżności dotyczące zagęszczeń i liczby młodych mają swoje źródło głównie w wyżej opisanych powieleniach.

19 J. Ptaszyk, Bocian biały …, s. 339.20 Ibidem, s. 341.21 Z. Jakubiec, liczebność i zagęszczenie…, tab. 175.22 J. Ptaszyk, Wyniki inwentaryzacji…, s. 30.23 a. Wuczyński, Bocian biały…, załącznik I.24 B. Wajchert, Bocian biały…, tab. 8, mapa. 25 J. Ptaszyk, Bocian biały…, s. 345.

SPIS ILUSTRaCJI

1. Region kaliski (oryg.)2. Rozmieszczenie gniazd bociana białego Ciconia ciconia w regionie kaliskim w roku 2004 (oryg.)3. Gniazda bociana białego Ciconia ciconia w regionie kaliskim sfotografowane w roku 2004.

Fot. autora

Tomasz Wilżak