Weerts, H.J.T., J. Opdebeeck, A. Otte & J. van Doesburg, 2015: Vondsten nieuwe tijd, in: M. Kuitems...

een auteur

Rapport 4 van het geo-archeologisch en paleontologisch onderzoek zandwingebied en buitencontour Maasvlakte 2

Succesvolbotvangen

M. KuitemsD. De LoeckerT. van KolfschotenW. BorstJ. van DoesburgH.P. van der EsJ. OpdebeeckA. OtteJ.W.F. ReumerO. van TongerenH.J.T. WeertsF. Wesselingh

Rap

po

rt 4 van h

et geo

-archeo

log

isch en

paleo

nto

log

isch o

nd

erzoek zan

dw

ing

ebied

en b

uiten

con

tou

r Maasvlakte 2

Succesvol botvangen

Rapport 4 van het geo-archeologisch en paleontologisch onder-

zoek zandwingebied en buitencontour Maasvlakte 2

M. KuitemsD. De Loecker

T. van KolfschotenW. Borst

J. van DoesburgH.P. van der Es

J. OpdebeeckA. Otte

J.W.F. ReumerO. van Tongeren

H.J.T. WeertsF. Wesselingh

Colofon

Succesvol botvangen

Rapport 4 van het geo-archeologisch en paleontologisch onderzoek zandwingebied en buitencontour

Maasvlakte 2

Onderzoek 2009-2013

In opdracht van:

Havenbedrijf Rotterdam N.V. Projectorganisatie Maasvlakte 2

Auteurs:

Faculteit der Archeologie, Universiteit Leiden: M. Kuitems, D. De Loecker, T. van Kolfschoten

Havenbedrijf Rotterdam: W. Borst, O. van Tongeren

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: J. van Doesburg, J. Opdebeeck, A. Otte, H.J.T. Weerts

Natuurhistorisch Museum Rotterdam: H.P. van der Es, J.W.F. Reumer

Naturalis Biodiversity Center: F. Wesselingh

Illustraties:

Conform vermelding onderschriften

Opmaak, ontwerp en omslag:

Archol BV, Leiden

©Faculteit der Archeologie, Universiteit Leiden

ISBN/EAN:978-90-8961-000-3

Faculteit der Archeologie, Universiteit Leiden

Postbus 9515

2300 RA Leiden

http://www.archeologie.leidenuniv.nl

Inhoud

1 Inleiding 5

2 Methoden 7

3 Fossiele zoogdieren 13

4 Tafonomie van de fossiele zoogdieren 17

5 Mollusken 31

6 Vondsten nieuwe tijd 35

7 Relatie tracks en vondsten 41

8 Discussie en conclusie 47

9 Literatuur 49

De bijgeleverde CD bevat de bijlagen waarnaar wordt verwezen in het rapport

InleIdIng 5

1 Inleiding

D. De Loecker

Een rijk bodemarchiefSinds de tweede helft van de 19de eeuw worden er regelmatig pliocene, pleistocene

en holocene faunaresten opgevist uit de Noordzee (Mol et al. 2008; Mol 2012).

Dit resulteerde aanvankelijk in een verhoogde interesse voor het verzamelen van

dierlijke fossielen, afkomstig uit verdronken paleo-landschappen. Door een intense

en gestructureerde samenwerking tussen (semi-)professionele paleontologen/

archeologen en de commerciële boomkorvisserij zijn er de laatste zes decennia

duizenden botten geborgen van de Noordzeebodem (Heuff et al. 2010). Daardoor kan

de Noordzee intussen gezien worden als één van de rijkste gebieden in de wereld voor

het vinden van fossiel zoogdiermateriaal.

De fossielen worden normaal gesproken opgevist door kotters die het materiaal als

bijvangst in hun netten tegenkomen (o.a. Mol 1991; van Kolfschoten en Laban 1995; Mol

en de Vos 1995; Glimmerveen et al. 2004; Mol et al. 2006, 2007, 2008; Mol en Post 2010;

Mol 2012). Ook commerciële baggerwerkzaamheden, zoals grind- en zandwinning, voor

de kust van Engeland en Nederland leverden een overvloed aan spectaculaire vondsten

op (o.a. Peeters et al. 2009; Hublin et al. 2009; Wessex Archaeology 2010, 2011a en

b). Naast de enorme hoeveelheid botmateriaal worden sporadisch vroeg/midden-

paleolithische en vroeg-mesolithische artefacten aangetroffen (o.a. Louwe Kooijmans

1971; Verhart 1988, 1995, 2001, 2004; Glimmerveen et al. 2004, 2006; De Loecker 2010;

Pieters et al. 2010; Hijma et al. 2011; Wessex Archaeology 2011a en b; Momber et al.

2011) en zeer uitzonderlijk komen er ook fossiele menselijke resten van de bodem van

de zee. Recentelijk werd een schedelfragment uit de Noordzee afkomstig van een jong

volwassen mannelijke Neanderthaler (Homo neanderthalensis) ( Hublin et al. 2009;

Amkreutz et al. 2010).

Aanleiding tot onderzoekHet opgeviste dierlijk botmateriaal kan naast zijn waarde voor paleontologische

studies informatie verschaffen over menselijke activiteiten; bijvoorbeeld aan de

hand van mogelijke snij- en slachtsporen op botten. Verder kunnen de faunaresten

ons informeren over o.a. dateringen, klimaat en landschap ten tijde van depositie.

Het probleem is dat van vrijwel al deze zorgvuldig gedocumenteerde vondsten een

(gedetailleerde) landschappelijke, ecologische en stratigrafische context ontbreekt.

Zonder verder onderzoek kunnen deze bot- en artefactverzamelingen omschreven

worden als:

“… a result of post-depositional processes both natural as well as industrial. A cautious,

scientific approach would be to suggest that from this perspective, the dredged finds

should be treated as a complex palimpsest ‘surface scatter’ with a restricted value for

early human behavioural inferences.” (Tizzard et al. in press).

Met andere woorden, deze unieke vondsten illustreren de hoge wetenschappelijke

potentie van het Noordzeebekken, maar de losse vondsten kunnen moeilijk in een

archeologische context geplaatst worden (Nieuwenkamp 2012). Onderzoek moet zich

daarom richten op vragen zoals:

6 Botvangen

· Waar komen de vondsten precies vandaan? (stratigrafische context)?

· Wanneer leefden deze dieren en mensen? (relatieve en absolute datering)?

· Wat is het chronologisch kader?

· Wat waren de klimatologische omstandigheden waaronder de dieren en mensen

leefden? (ecologische context)?

· Hoe zag het pleistocene en holocene landschap eruit? (landschappelijke context)?

· Wat was de positie van de rivierlopen in verschillende periodes? (landschappelijke

context)?

· Etc…

Antwoorden op dergelijke vragen zouden dan weer een grote bijdrage kunnen leveren

aan thema’s zoals (cf. Deeben et al. 2006):

· De kolonisatie en vroegste bewoningsgeschiedenis van Europa;

· Het gebruik van het landschap en nederzettingssystemen tijdens bepaalde

perioden;

· Voedseleconomieën, relatie mens en milieu tijdens bepaalde perioden;

· Culturele tradities, sociale relaties en interacties.

Helaas is dit aan de hand van ‘losse’ vondsten niet mogelijk. Archeologen beschikken

echter over een breed scala aan analytische disciplines en technieken om paleoland-

schappen te bestuderen. Deze, voornamelijk uit de aardwetenschappen afkomstige

vakken, bevatten o.a. sedimentologie, lithologie, micromorfologie, paleontologie,

botanie, malacologie. Door inpassing van dergelijke vakgebieden in het archeologisch

onderzoek van de Noordzeebodem, zouden kennisleemten opgevuld kunnen worden.

In het bijzonder een goede lithostratigrafische studie is van cruciaal belang voor

het verschaffen van een context aan, en een datering van, de gevonden objecten.

Concluderend kunnen we stellen dat de focus op het verzamelen van objecten moet

verplaatsen naar een focus op de context van de objecten (Nieuwenkamp 2012: 26).

Een mogelijkheid hiervoor werd geboden door de aanleg van Maasvlakte 2. Sinds 2008 is

er in het kader van het Maasvlakte 2 Project onderzoek gedaan naar de archeologische

en paleontologische relicten die aangetroffen werden tijdens de uitbreiding van de

Rotterdamse haven. Grondig geplande vistochten in het zandwingebied, ca. 11 km

voor de Nederlandse kust, hebben in dit onderzoek een belangrijke rol gehad. Met

behulp van kotters, voorzien van ‘bottom trawls’, werd de zeebodem doelgericht

afgezocht naar botfragmenten en archeologische objecten (lokaliseren en karteren

van vondstrijke gebieden). Verder hadden de verschillende surveys als doel, het

plaatsen van het geborgen materiaal in een stratigrafisch/geologisch, ecologisch en

landschappelijk kader. Naast het verzamelen van vondstmateriaal werd er namelijk ook

gestart met een litho- en chronostratigrafische reconstructie van het zandwingebied,

waaraan de vondsten later gekoppeld zouden worden.

Het complete archeologische, paleontologische en geologische Maasvlakte 2

onderzoek zou uiteindelijk een landschappelijke, ecologische en stratigrafische context

moeten geven aan de paleontologische en archeologische vondsten.

Dit ‘vistochten’ rapport presenteert eerst kort de gevolgde strategie en methodologie

tijdens de verschillende surveys en analyses. Vervolgens wordt er een overzicht

gegeven van de geborgen vondsten.

Methoden 7

2 Methoden

D. De Loecker, O. van Tongeren

Van de OD-7, via de BRA-7, tot de BRA 5In oktober 2009 is de boomkotter OD-7, met aan boord een bemanning van amateur-

paleontologen, vertrokken om de eerste survey in het kader van het Maasvlakte 2

Project uit te voeren. Tijdens deze expeditie werd per track aan weerszijden van het

schip een net uitgezet. Na iedere track zijn de netten opgehaald. Deze tocht heeft

o.a. geresulteerd in de vangst van het grootste wolharige mammoetdijbeen dat tot

op heden gevonden is op Nederlandse bodem (Moeliker 2010). Het 133 cm lange bot

werd aangeboden aan het Natuurhistorisch Museum in Rotterdam (nmr) tijdens het

ondertekenen van een convenant met het Havenbedrijf (medio 2010). In het convenant

werd vastgelegd dat alle vondsten die op de in aanbouw zijnde Maasvlakte 2 worden

gevonden aan het nmr worden aangeboden.

Naar aanleiding van deze geslaagde tocht en met de achterliggende gedachte om de

context van de vondsten te achterhalen, is binnen de projectorganisatie nagegaan of

het mogelijk was om in 2010 vervolg te geven aan dit soort surveys. Bij de uiteindelijke

positieve beslissing heeft een aantal factoren meegespeeld:

· Organisatorische en financiële haalbaarheid: aangezien het Havenbedrijf zes maal

per jaar, gedurende een week (maandag tot vrijdag), in eigen beheer slibmetingen

uitvoert langs de Nederlandse kust, was er de mogelijkheid om interdisciplinair te

werk te gaan. Voor dit slibonderzoek is de BRA-7 gecontracteerd, een Eurokotter

die vergelijkbaar is met de OD-7.

· Wetenschappelijke meerwaarde: naast het traceren en verzamelen van vondsten,

zouden vervolg-surveys gebruikt kunnen worden om een methodologie te

ontwikkelen waarbij zoveel mogelijke contextuele informatie verzameld kon

worden (strategie van vissen aanpassen).

In februari 2011 is tijdens een ‘slibweek’ als proef door de bemanning van de BRA-7

en de aanwezige surveyors (Havenbedrijf) en toezichthouders (projectorganisatie), in

de zandwinput naar botten gevist. Het resultaat was dat dit ook met de boomkotter

BRA-7, voorzien van haar ‘bottom trawls’, uitstekend te doen was. Vervolgens is

besloten om op de resterende vijf zaterdagen volgend op een slibweek vistochten in de

zandwinput uit te voeren. Deze tochten hebben kwantitatief en kwalitatief waardevol

materiaal opgeleverd. Bovendien begon er, door de expertise van de bemanning

(meestal dezelfde kapitein, bemanning en [semi-]professionele wetenschappers), een

inzicht te ontstaan over de samenstelling en de kwantiteit van de vondsten per beviste

locatie en per track.

Dit alles resulteerde in een overleg met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Mede omdat er artefacten aangetroffen konden worden, werd er besloten om in 2011

een stevig wetenschappelijk onderbouwde en multidisciplinaire survey-week op te

zetten (2011, week 23). Vervolgens heeft er op 9 september 2011 nog een vistocht

plaatsgevonden met de BRA 5.

Toenemende nauwkeurigheidTijdens de verschillende vistochten (zie Tabel 2.1) is in toenemende mate aandacht

besteed aan de nauwkeurigheid van het vastleggen van de beviste tracks. Tijdens

de eerste vistocht met de OD-7 werd uitsluitend het beginpunt en eindpunt van de

8 Botvangen

vistrack vastgelegd. Met de BRA-7 werd daarna t/m juni 2011 de gehele vistrack

vastgelegd en tenslotte zijn in september 2011 met de BRA 5 tijdens de track

bovendien de tijdstippen vermeld van start vieren, net aan de grond, stop vieren, start

halen, net los van de grond en stop halen.

Bij eerdere vistochten werd het materiaal alleen per track geanalyseerd. Omdat

was opgevallen dat de inhoud van het stuurboordnet vaak in grote mate verschilde

van het bakboordnet zijn vanaf de visweek in juni 2011 de vondsten per net apart

genoteerd. Vanaf deze visweek werd de opgeviste inhoud van de twee netten

gescheiden verzameld in een stortbak en de stuurboord- en bakboordvondsten kregen

een eigen vondstformulier toegekend. Na het nemen van een overzichtsfoto (per

verzameleenheid) is het materiaal vervolgens vanuit de stortbak omhoog getakeld

door middel van een lopende band alwaar ter plaatse de inhoud van de individuele

netten nauwkeurig werd gesorteerd op vondstcategorie. Diverse (semi-)professionele

wetenschappers concentreerden zich bij het uitzoeken op botmateriaal, vuursteen,

steen, hout, schelpen, veen, klei, ander materiaal en de administratie.

Ook kreeg Deltares de opdracht om tijdens deze visweek diverse onderzoeken uit te

voeren met behulp van een Side Scan sonar, een Subbottom Profiling met boomer en

Figuur 2.1 Bathymetrische opname (augustus 2011) van de noordelijke zandwinput. De diepte ver-loopt van ca. 20m -NAP aan de noordrand tot ca 40m –NAP in het midden van de put.

Datum van uitvoering Schip en maaswijdte Locatie van uitvoering

1-10-2009 Kotter OD-7, # 10cm Zandwingebied en stukje van Eurogeul

2-10-2009 Kotter OD-7, # 10cm Zandwingebied en stukje van Eurogeul

17-2-2010 Kotter BRA-7, # 10cm Zandwingebied






6-6-2011 Kotter BRA-7, # 8 & 2cm Zandwingebied





9-9-2011 Kotter BRA 5, # 8 & 2cm Zandwingebied

Tabel 2.1 Overzicht van de paleontologische vistochten.

Methoden 9

een X-star (Shallow Seismic), met onder andere als doel te onderzoeken of de exacte

positie van de opgeviste objecten op de zeebodem kon worden vastgesteld in relatie

tot een eventueel zichtbare stratigrafie.

BathymetrieGaandeweg werd ook steeds minder willekeurig een track gekozen, maar werd op

basis van bathymetrische gegevens en ervaring opgedaan tijdens eerdere vistochten

gekozen voor kortere vistracks binnen een beperkte diepterange.

Tijdens de zandwinning zijn er voortdurend veranderingen in de diepte van de winput.

Voorafgaand aan elke vistocht is daarom de meest recente bathymetrische opname

van de winpunt opgevraagd bij de aannemer (PUMA). Een voorbeeld van zo’n

bathymetrische opname staat in Figuur 2.1.

Tijdens de eerste vistochten is ervan uitgegaan dat de meeste paleontologische

vondsten gedaan zouden worden op een diepte van rond de 30 meter (D. Mol pers.

comm.) en daarom was er een voorkeur om op die diepte te vissen. Later, toen

duidelijk werd dat ook op andere diepten vondsten werden gedaan, is besloten om een

deel van de zandwinput systematischer te gaan afzoeken.

De geografische positie van het schip (dus zonder loding, d.w.z. zonder bepaling van

de diepte ter plekke) wordt vijf maal per seconde vastgelegd d.m.v. het nautische

programma Quinsy. Later zijn met behulp van de bathymetrische opnamen de diepten

toegevoegd aan de vastgelegde coördinaten. Per vistrack is dus een tabel (voorbeeld

in Tabel 2.2) beschikbaar van de tijd, de X-coördinaat, de Y-coördinaat (beide in RD) en

de diepte volgens de laatste loding.

Omdat er steeds enige tijd verlopen is tussen de loding en de vistocht kunnen de

gegevens enigszins vertekend zijn, maar er is steeds gestreefd naar vissen in gebieden

waar sinds de laatste loding weinig of geen zand gewonnen is. Een andere vertekening

in de gegevens wordt veroorzaakt, doordat het net ongeveer 100 meter achter het

schip aansleept. Omdat de registratie van de track in het algemeen gestart is op het

moment dat de lier gevierd wordt en beëindigd op het moment dat het net met de lier

gehaald wordt is deze vertekening naar schatting gering. De gegevens zijn per track in

een overzicht geplaatst (Figuur 2.2).

In september 2011 is tevens genoteerd op welk tijdstip het vieren en halen van het

net startte en stopte en wanneer het net de bodem raakte of los kwam van de bodem

(dit is te zien aan de spanning op de vislijn). De tracks van 9 september zijn daarmee

gecorrigeerd voor de afstand van het net achter het schip. Deze correctie is niet voor

alle vistracks geslaagd. Figuur 2.3 laat de vistracks van 9 september 2011 zien, voor en

na correctie. In Bijlage Hoofdstuk 2 staat een overzicht van alle vistracks.

Exported layer: SURVEYDATAKP Easting Northing Depth0 54145.33 448630.633 -23.9050.3369 54145 448630.709 -23.890.674 54144.67 448630.785 -23.8731.011 54144.35 448630.862 -23.8561.347 54144.02 448630.938 -23.8371.684 54143.69 448631.014 -23.8192.021 54143.36 448631.09 -23.813….. ….. ….. …..341.39 53808.9 448606.182 -26.064341.73 53808.57 448606.139 -26.079342.06 53808.23 448606.096 -26.091342.4 53807.9 448606.053 -26.104342.73 53807.57 448606.01 -26.115343.07 53807.23 448605.968 -26.126343.41 53806.9 448605.925 -26.137343.74 53806.57 448605.882 -26.146

Tabel 2.2Voorbeeld van gegevens van een paleontologische vistrack(KP=afgelegde weg)

10 Botvangen

Max: diepte -26.15 m NAP Gevaren lengte 343.7 mMin diepte -23.79 m NAPGem. diepte -24.85 m NAP Track

1Easting Northing Depth Datum:

Start punt 54,145 448,631 -23.9 m NAP vrijdag 10 juni 2011Eind punt 53,807 448,606 -26.1 m NAP PlaatsAfstand begin - eind punt (= RECHTE LIJN) 339.7 m Zandwingebied MV2

Schip : BRA-7 Schipper : Dirk Kraak Opdrachtgever Havenbedrijf R'dam (HbR)

447500

448500

449500

51500 52500 53500 54500 55500

Nor

thin

g

Easting

Coordinaten (Eastin - Northing) van Track 001 gevaren op 10 juni 2011

-35

-33

-31

-29

-27

-25

-23

-21 0 100 200 300 400

Die

pte

in [m

NA

P]

Gevaren lengte langs de track [m]

Profiel Track - 001 gevaren op 10 Juni 2011

-45

-40

-35

-30

-25

-20

Figuur 2.2 Overzicht van de gegevens van een paleontologische vistrack. Boven de ligging ten opzichte van de zandwincontour, midden de diepteligging en onder een overzicht in getallen met rechts een box-and-whisker plot van de verdeling over de diepten.

Methoden 11

Figuur 2.3 De ligging van de vistracks van 9 september 2011 ten opzichte van de noordoosthoek van de zandwinput. Boven ongecorrigeerd, beneden gecorrigeerd voor de tijd dat het net aan de grond was. De contour van de zandwinput is aangegeven met een rode streep-stiplijn.

12 Botvangen

FossIele zoogdIeren 13

3 Fossiele zoogdieren

H.P. van der Es en J.W.F. Reumer

InleidingTijdens veertien vistochten die zijn uitgevoerd in het kader van Maasvlakte 2 zijn

botresten van grote zoogdieren gevonden. De methode van verzamelen is door middel

van kornetten, die aan weerszijden van een viskotter over de zeebodem worden

getrokken. Bij één tocht is gebruik gemaakt van mosselkorren, tijdens de overige

tochten van platviskorren.

Materiaal en methodenAl het botmateriaal (zie overzicht hieronder) is verzameld en meegenomen naar het

Natuurhistorisch Museum Rotterdam (nmr), om aldaar te worden geselecteerd. De

gehanteerde selectiecriteria voor botmateriaal zijn onder andere fragmentatiegraad,

identificeerbaarheid en staat van preservatie. In bepaalde gevallen is ook zeldzaamheid

of bijzonderheid een criterium.

De botten of botfragmenten die volgens de criteria in aanmerking kwamen voor

conservering en opname in de museumcollectie zijn grotendeels ontzilt, gereinigd

en geconserveerd met in aceton oplosbare polymeren, door de heer A. Hoekman van

North Sea Fossils/Eurocape te Urk. Een deel heeft deze behandeling niet ondergaan,

om toekomstig onderzoek (14C, DNA) mogelijk te maken. De fossielen zijn vervolgens

geregistreerd en opgenomen in de collectie, de gegevens zijn ingevoerd in de digitale

databestanden van het museum. Botten en botfragmenten die niet in de collectie

worden opgenomen zijn niet op dergelijke wijze behandeld, maar worden wel

genoemd in de bijlage (Bijlage Hoofdstuk 3). Ze zullen hetzij worden overgedragen aan

Leiden voor verder tafonomisch onderzoek, dan wel worden afgestoten.

ResultatenIn Tabel 3.1 zijn de soorten zoogdieren weergegeven die tijdens het onderzoek zijn

aangetroffen. Determinaties zijn gedaan door K. Post, soms in samenwerking met D.

Mol, indien noodzakelijk aan de hand van de vergelijkingscollectie van het nmr. De

aantallen betreffen de in de collectie opgenomen fossielen.

De aangetroffen soorten behoren vrijwel integraal tot de landzoogdieren van het

zogenaamde Mammuthus-Coelodonta Faunal Complex (Kahlke 1999), dat is het

samenstel van grote zoogdieren dat kenmerkend is voor het ecosysteem van de

mammoetsteppe (Guthrie 1990). De twee meest in het oog springende uitzonderingen

hierop zijn de otter (Lutra lutra), die tot de holocene fauna behoort, en de zadelrob

(Phoca cf. groenlandica), dat een koudeminnend zeezoogdier is dat leefde in het

estuarium van de Rijn/Maas.

Aan het materiaal is één 14C-datering verricht, en wel aan de otter (Lutra lutra), omdat

dit object in eerste instantie buiten het faunaspectrum van de mammoetsteppe valt.

Dit object (Figuur 3.1) heeft een ouderdom van 8825 +/- 45 jaar BP (laboratorium

nummer GrA-52432; zie Mol en van der Plicht 2012).

Een aantal bijzondere vondsten leidde tot publicaties in de populaire of wetenschap-

pelijke literatuur. Wij noemen hier het grootste dijbeen van mammoet (Mammuthus

primigenius) ooit in Nederland gevonden, met een lengte van 133 centimeter (Figuur

3.2, uit: Moeliker 2010), de fossiele coproliet van een hyena (Crocuta crocuta spelaea)

die de eerste vondst van een dergelijk sporefossiel uit de Noordzee betrof (Figuur 3.3,

Reumer et al. 2010; Mol et al. 2010), en de mooi geconserveerde schedel van een otter

14 Botvangen

(Lutra lutra), die de oudste tot nu toe bekende Nederlandse otter betreft (Figuur 3.1,

Mol en van der Plicht 2012). Verder zijn twee halswervels van mammoet (Mammuthus

primigenius) aangetroffen die een interessante pathologie vertonen, namelijk articula-

tiefacetten voor halsribben (Figuur 3.4, Reumer en Galis 2010).

Figuur 3.1 Schedel van otter (Lutra lutra) (inv. nr. NMR 9991-7708), het oudste exemplaar van Nederland.

Figuur 3.2 Het dijbeen van mammoet (Mammuthus primigenius) met een recordlengte van 133 cm (inv. nr. NMR 9991-6648) wordt door dhr Ronald Paul (rechts) overgedragen aan Jelle Reumer van het Natuurhistorisch Museum.

FossIele zoogdIeren 15

Proboscidea (olifantachtigen) Mammuthus primigenius (Blumenbach, 1799) (mammoet) 26Perissodactyla, Rhinocerotidae neushoorns Coelodonta antiquitatis (Blumenbach, 1799) (wolharige neushoorn) 8Perissodactyla, Equidae (paarden) Equus caballus Linnaeus, 1758 (paard) 19Artiodactyla, Cervidae (herten) Cervus elaphus Linnaeus, 1758 (edelhert) 3 Cervus cf. elaphus Linnaeus, 1758 (vermoedelijk edelhert) 3 Megaloceros giganteus (Blumenbach, 1799) (“Iers” reuzenhert) 10 Rangifer tarandus (Linnaeus, 1958) (rendier) 17 Cervidae sp. (hert, ongedetermineerd) 1Artiodactyla, Bovidae (holhoornigen) Bison priscus Bojanus, 1827 (wisent) 12 Bos sp. (rund) 1Carnivora, Mustelidae (marterachtigen) Lutra lutra (Linnaeus, 1758) (otter) 1Carnivora, Ursidae (beren) Ursus cf. arctos Linnaeus, 1758 (vermoedelijk bruine beer) 1Carnivora, Canidae (hondachtigen) Canidae sp. (hond of wolf ) 1Carnivora, Hyaenidae (hyena’s) Crocuta crocuta spelaea (Goldfuss, 1823) (grottenhyaena) 1Carnivora, Phocidae (robben) Phoca cf. groenlandica Erxleben, 1777 (vermoedelijk zadelrob) 2

Totaal 307

Tabel 3.1 De zoogdieren die tijdens het onderzoek zijn aangetroffen. De aantallen betreffen de fossielen die in de collectie van het NMR zijn opgenomen.

Figuur 3.3 De coproliet van hyena (Crocuta crocuta spelaea) (inv. nr. NMR 9991-7071), het eerste exemplaar uit de Noordzee.

Figuur 3.4 Zesde halswervel van mammoet (Mammuthus primigenius), met articulatiefacetten voor (pathologische) halsribben (inv. nr. NMR 9991-6627).

16 Botvangen

taFonoMIe 17

4 Tafonomie van de fossiele zoogdieren

M. Kuitems, D. De Loecker, T. van Kolfschoten

IntroductieIn dit hoofdstuk is het skeletmateriaal beschreven dat is verzameld tijdens acht

vistochten die hebben plaatsgevonden in 2010 op 17 februari, 24 april, 26 juni, 18

augustus, 16 oktober en 9 december en in 2011 op 6-10 juni en 9 september. Al het

skeletmateriaal van deze vistochten dat in de collectie van het nmr is opgenomen

en een gedeelte van het materiaal dat zich niet in de collectie bevindt is door Margot

Kuitems, Dimitri De Loecker en Thijs van Kolfschoten (Faculteit der Archeologie,

Universiteit Leiden) macroscopisch op tafonomie bestudeerd.

Tafonomie is de studie naar processen die hun weerslag hebben gehad op het

skeletmateriaal nadat het dier gestorven is. Deze processen hebben onder andere

invloed op verspreiding van het botmateriaal, fragmentatiegraad en conservering. Aan

de hand van tafonomische bestudering van het materiaal kan men een reconstructie

proberen te maken van de processen waaraan een bot is blootgesteld en inzicht krijgen

in de directe omgeving waarin het materiaal heeft gelegen.

In dit hoofdstuk wordt ingegaan op tafonomische aspecten van het opgeviste

skeletmateriaal (inclusief bot, gewei, ivoor, tanden en kiezen) zoals fragmentatiegraad,

verwering en modificatie van het materiaal door dierlijke en menselijke activiteit, om

antwoord te vinden op de volgende onderzoeksvragen:

- Wat is de samenstelling van het opgeviste skeletmateriaal?

- Wat is de conserveringsgraad van de verschillende materiaalcategorieën?

- Welke informatie geeft het materiaal over sortering van het materiaal en waar het

materiaal oorspronkelijk vandaan komt?

- Welke aanwijzingen voor menselijke activiteit levert het materiaal?

MateriaalDe vistochten hebben 478 fragmenten en complete elementen van skeletmateriaal

opgeleverd. Daarvan heeft Klaas Post (Urk) er 360 stuks op soort kunnen brengen.

Het merendeel van het materiaal is gedetermineerd als wolharige mammoet.

Andere soorten waarvan het materiaal afkomstig is, zijn wolharige neushoorn, paard,

hertachtige, rund, otter, hond/wolf, zadelrob en vermoedelijk bruine beer. Van twaalf

fragmenten is het type skeletelement vastgesteld, maar niet de diersoort waartoe het

behoord heeft. Van deze elementen is slechts te zeggen dat ze afkomstig zijn van een

groot zoogdier (ter grootte van neushoorn, paard, hert of rund). 106 stukken waren zo

fragmentarisch, dat ze niet meer tot diersoort of skeletelement te herleiden zijn. Een

overzicht van de hoeveelheden materiaal per diersoort is weergegeven in Tabel 4.1.

De tafonomische analyse van het materiaal heeft plaatsgevonden lang (een aantal

maanden tot twee jaar) nadat het was opgevist. Het materiaal is in de tussentijd

ontzilt en gedroogd en op basis van door Klaas Post bepaalde selectiecriteria 204

stuks in de collectie van het museum opgenomen (Tabel 4.1). Hiervan zijn 180

elementen behandeld met conserveermiddel (een oplossing van velpon en aceton) en

genummerd. Materiaal dat niet in de museumcollectie is opgenomen is wel ontzilt,

maar niet van een nummer voorzien en in de meeste gevallen niet geconserveerd.

Voor het tafonomische onderzoek zou het echter beter geweest zijn als de analyse

direct na de vistochten was uitgevoerd. In dat geval was al het materiaal nog bij elkaar

geweest en was refitten mogelijk. Een ander groot voordeel zou zijn geweest dat het

18 Botvangen

botoppervlak nog onbehandeld was, waardoor sporen van welke aard dan ook beter

zichtbaar zouden zijn geweest dan nu het geval was.

Het feit dat veel van het materiaal gedetermineerd heeft kunnen worden, heeft naast

de deskundigheid van Klaas Post te maken met factoren als de maaswijdte van het

net waarmee is gevist (die verhinderde dat grote hoeveelheden ondetermineerbare

botsplinters zijn opgevist) en de mate van conservering van het materiaal (die er

bijvoorbeeld voor zorgde dat grote delen van skeletelementen bewaard zijn gebleven).

Type skeletelement In Tabel 4.2 is per diersoort het totaal aantal (n=478) opgeviste skeletelementen

weergegeven, gesorteerd per lichaamsdeel. Van wolharige mammoet, paard, rendier,

hert en steppewisent is materiaal van de verschillende onderdelen van het lichaam

aangetroffen, namelijk van kop, romp, voorpoot, achterpoot en voet.

Zoals reeds uit Tabel 4.1 blijkt, zijn de meeste skeletelementen afkomstig van

wolharige mammoet. Deels heeft dit te maken met de verzameltechniek; in de

netten blijven grotere botten makkelijker achter dan kleinere elementen (van kleinere

diersoorten). Van de mammoet is ruim een derde van het materiaal (n=105) afkomstig

van de romp (Tabel 4.2). Dit is te verklaren doordat de romp uit het grootste aantal

skeletelementen (7 halswervels, 18 borstwervels, 1 borstbeen, 20 paar ribben, 5

lendenwervels, 22 staartwervels en 1 heiligbeen) bestaat. Daarnaast zijn bepaalde

elementen als ribben, doornuitsteeksels van de borstwervels en dwarsuitsteek-

sels van de lendenwervels gevoelig voor fragmentatie, wat kan bijdragen aan de

hoge frequentie van het aantal aangetroffen rompelementen. Ook van de overige

diersoorten is ongeveer een derde (31%) van het opgeviste materiaal toe te schrijven

aan de romp.

Van de gevonden skeletelementen van mammoet is 20% afkomstig van de voet. Ten

opzichte van de kleinere diersoorten zijn er veel voetwortelbeenderen gevonden.

Terwijl deze bij kleinere dieren moeilijk terug te vinden zijn, zijn deze bij mammoeten

natuurlijk relatief groot en daardoor goed herkenbaar. Van de andere diersoorten is

een vergelijkbaar percentage (17%) van de elementen afkomstig van de voet. Het

merendeel daarvan bestaat uit koten en sprongbeenderen. Waar fragmentatie (zoals

hierboven beschreven voor rompelementen) enerzijds kan leiden tot een toename

in aantal skeletelementen, kan een hoge mate van fragmentatie versnippering

veroorzaken, waardoor elementen niet meer gedetermineerd kunnen worden.

Bovendien zijn kleinere en poreuzere skeletelementen vatbaarder voor verwering

(Andrews 1997), dat ook nadelig kan zijn voor determinatie. Botten die minder

gevoelig zijn voor fragmentatie (zoals de hier besproken koten, wortelbeenderen

en sprongbeenderen) blijven vaak meer intact en zijn daardoor makkelijker te

determineren.

soort in collectie niet opgenomen totaalwolharige mammoet 144 128 272wolharige neushoorn 6 2 8paard 14 4 18edelhert 3 1 4reuzenhert 10 3 13rendier 13 7 20hert 1 6 7steppewisent 7 5 12rund 1 0 1groot zoogdier 0 1 1middelgroot zoogdier 0 11 11otter 1 0 1cf. bruine beer 1 0 1hond of wolf 1 0 1zadelrob 2 0 2indet. 0 106 106

Tabel 4.1 Aantal skeletelementen per diersoort dat is opgevist tijdens verschillende vistochten en al dan niet is opgenomen in de collectie van het Natuurhistorisch Museum Rotterdam.

taFonoMIe 19

Tabel 4.2 Aantal opgeviste skeletelementen per dier-soort.

soort lichaamsdeel n element n

wolharige mammoet kop 34 schedel 14

gehoorbeen 1

onderkaak 4

kies 4

stoottand 11

romp 105 halswervel 12

borstwervel 32

borstbeen 1

rib 36

lendewervel 10

wervel indet. 7

staartwervel 5

heiligbeen 2

voorpoot 47 schouderblad 13

opperarmbeen 17

spaakbeen 11

ellepijp 6

achterpoot 31 bekken 5

dijbeen 14

knieschijf 1

scheenbeen 11

poot 2 pijpbeen indet. 2

voet 53 sprongbeen 2

hielbeen 4

voetwortelbeen 15

middenvoetsbeen 26

koot 6

wolharige neushoorn kop 1 kies 1

romp 1 halswervel 1

voorpoot 2 opperarmbeen 1

spaakbeen 1


dijbeen 2

voet 1 voetwortelbeen 1

paard kop 2 onderkaak 1

kies 1

romp 3 halswervel 1

rib 1

heiligbeen 1

voorpoot 2 opperarmbeen 1

ellepijp 1

achterpoot 3 dijbeen 2

scheenbeen 1

voet 8 middenvoetsbeen 2

sprongbeen 2

koot 4

edelhert kop 1 gewei 1

voet 3 middenvoetsbeen 1

sprongbeen 1

hielbeen 1

reuzenhert kop 2 schedel 1

onderkaak 1

romp 8 halswervel 1

borstwervel 5

rib 1

lendewervel 1


ellepijp 1

voet 1 sprongbeen 1

rendier kop 9 gewei 8

schedel 1

romp 5 halswervel 1

20 Botvangen

De voorpoten (resp. 17% voor mammoet en 18% voor overige diersoorten) en

achterpoten (resp. 11% voor mammoet en 16% voor overige diersoorten) beslaan

respectievelijk 18% en 13% van het totale assemblage. 14% van de skeletelementen is

afkomstig van de kop. Voor mammoet worden de elementen die tot de kop behoren

gedomineerd door schedel- stoottandfragmenten. Schedels zijn gevoelig voor

fragmentatie, vooral die van grotere zoogdieren (Groot 2010). Stoottanden bestaan uit

ivoor, wat een harder materiaal is dan bot. Door de vorm zijn stoottanden desondanks

gevoelig voor fragmentatie.

Bij de overige diersoorten wordt de kop met name vertegenwoordigd door

geweifragmenten. Gewei is opgebouwd uit zeer dicht spongieus materiaal, wat het

gewei licht en stevig maakt (Groot 2010). Hertachtigen verliezen ieder jaar hun gewei,

waardoor gewei relatief vaak kan worden aangetroffen. Van de meeste opgeviste

gewei-elementen is echter niet te zeggen of het deel uitmaakte van een afgeworpen

gewei. In Tabel 4.2 is te zien dat veel geweimateriaal afkomstig is van rendieren.

Dit zou kunnen worden verklaard doordat bij rendieren zowel het mannetje als het

vrouwtje geweidragend is. Bij andere hertachtigen geldt dit alleen voor het mannetje.

Naast de zes kiezen en stoottanden die vermeld zijn in Tabel 4.2, maakt nog een

aantal gebitselementen onderdeel uit van een schedel of onderkaak. In een van

soort lichaamsdeel n element n

schouderblad 1

lendewervel 3

voorpoot 4 spaakbeen 3

ellepijp 1

achterpoot 1 scheenbeen 1

voet 1 koot 1

hert kop 2 gewei 1

schedel 1

romp 1 wervel indet. 1



dijbeen 1

voet 1 koot 1

steppewisent kop 1 hoornpit 1

romp 3 halswervel 1

borstwervel 2


opperarmbeen 2

spaakbeen 1

achterpoot 1 dijbeen 1

voet 2 hielbeen 1

koot 1

rund romp 1 rib 1

groot zoogdier romp 1 heiligbeen 1

middelgroot zoogdier romp 6 halswervel 1

rib 2

wervel indet. 2

heiligbeen 1


opperarmbeen 2


otter kop 1 schedel 1

cf. bruine beer achterpoot 1 dijbeen 1

hond of wolf romp 1 halswervel 1

zadelrob romp 1 halswervel 1

romp 1 borstwervel 1

indet. divers indet 106

Tabel 4.2 vervolgAantal opgeviste skeletelementen per dier-soort.

taFonoMIe 21

de mammoetschedels zijn nog twee kiezen aanwezig (M3), de onderkaak van het

reuzenhert bevat nog twee kiezen (m2 en m3) en in de schedel van de otter zijn

snijtanden en verder alle (pre)molaren vertegenwoordigd. Al met al kan worden

vastgesteld dat er weinig gebitselementen zijn opgevist, zeker in vergelijking met het

aantal andere skeletelementen. De reden hiervoor is niet duidelijk. Door de chemische

samenstelling van tanden en kiezen (tandbeen, glazuur en cement) en ivoor (tandbeen)

(Huisman et al. 2006) blijven gebitselementen juist relatief goed geconserveerd

(Andrews 1997).

FragmentatieOmdat ten tijde van de tafonomische analyse slechts een deel van het materiaal

dat niet is opgenomen in de collectie beschikbaar was, is om inzicht te krijgen in de

fragmentatiegraad van het materiaal een steekproef genomen van materiaal uit

verschillende vistochten, namelijk die van 18 augustus 2010 en van 6-10 juni 2011.

Om inzicht te krijgen in de fragmentatiegraad van het materiaal, was het namelijk

belangrijk om naast het materiaal dat in de museumcollectie is opgenomen, ook

materiaal te bekijken dat buiten de collectie is gehouden. Gezien het doel van een

museum, bestaat de collectie voornamelijk uit redelijk compleet materiaal. Een

materiaalstudie gebaseerd op het materiaal dat in de collectie aanwezig is, zou een

vertekend beeld opleveren van de compleetheid van het materiaal met een oververte-

genwoordiging van complete tot redelijk complete elementen.

Van de skeletelementen die op 18 augustus zijn verzameld, zijn alle vondsten bekeken

die in de collectie zijn opgenomen (50) en 79 vondsten buiten de collectie. Van deze

129 elementen, is 43% kleiner dan een kwart van de oorspronkelijke grootte van het

element. 32% van het materiaal is groter dan driekwart van de oorspronkelijke grootte,

waarvan 15% complete elementen betreft. Van het materiaal dat in juni is verzameld,

zijn 55 vondsten opgenomen in de museumcollectie. Van deze vondsten en honderd

18-Aug-10

n %

6-10 juni 2011

n %Niet opgenomen (n=79): Niet opgenomen (n=100):

0-25% 52 66 0-25% 69 69

25-50% 7 9 25-50% 10 10

50-75% 7 9 50-75% 7 7

75-100% 6 8 75-100% 4 4

compleet 1 1 compleet 1 1

onbekend 6 8 onbekend 9 9

>75% 7 9 >75% 5 5

In collectie (n=50): n % In collectie (n=55): n %

0-25% 3 6 0-25% 4 7

25-50% 0 0 25-50% 3 5

50-75% 6 12 50-75% 5 9

75-100% 18 36 75-100% 29 53



>75% 36 72 >75% 42 76

Totaal (n=129) n % Totaal (n=155): n %

0-25% 55 43 0-25% 73 47

25-50% 7 5 25-50% 13 8

50-75% 13 10 50-75% 12 8

75-100% 24 19 75-100% 33 22



>75% 43 33 >75% 47 30

Tabel 4.3 Compleetheid van een steekproef van het opgeviste skeletmateriaal.

22 Botvangen

elementen die niet in de collectie zijn opgenomen is 47% kleiner dan een kwart van de

oorspronkelijke grootte en 30% is groter dan driekwart van de oorspronkelijke grootte.

De precieze aantallen en percentages zijn weergegeven in Tabel 4.3.

De fragmentatie van de in Tabel 4.3 behandelde skeletelementen is deels veroorzaakt

door vraat: 9% vertoont sporen van carnivorenvraat en één rendiergeweifragment

(inv. nr. NMR 9991-7661) heeft wellicht hertenvraat aan een van de geweitakken.

Vraatsporen worden hieronder behandeld bij ‘Diersporen’. Van de in Tabel 4.3

behandelde vondsten zijn 164 elementen op breuksoort bekeken. Het grootste deel

van de breuken (73%) is oud. De overige skeletelementen zijn compleet (en bevatten

zodoende geen breuken), bevatten breuken waarvan het onduidelijk is of deze recent

dan wel oud zijn (met name het geval bij fragmenten van spongieus materiaal en

schedelfragmenten), of vertonen breuken of andere beschadigingen die van recente

aard zijn. De breuken in deze laatste categorie zijn in een aantal gevallen waarschijnlijk

veroorzaakt door het vissen zelf (bijv. beschadiging door het sleepnet).

VerweringNaast de fragmentatiegraad geeft verwering van het bot een indicatie van de

conservering. De mate van verwering geeft onder andere inzicht in hoeverre sporen op

het bot nog zichtbaar zijn en hoe lang een bot aan het oppervlak heeft gelegen. In dit

deel wordt de verwering beschreven aan de hand van alle in de collectie van het nmr

bekeken skeletelementen en een selectie van materiaal dat niet is opgenomen in de

collectie (n=179, dezelfde als in Tabel 4.3 beschreven).

Over het algemeen zijn de skeletelementen van de vistochten vrij goed bewaard

gebleven. 16% vertoont nagenoeg geen tekenen van verwering (wat overigens niet

impliceert dat botten in deze categorie per se niet gefragmenteerd zijn). Wind en

zonlicht kunnen barsten en schilferen van het bot veroorzaken. Botten die aan het

oppervlak liggen verweren daardoor meestal sneller dan botten in die zich in de

bodem bevinden (Groot 2010). Slechts 42% vertoont barsten of scheuren, waarvan

de helft barsten in de ontstaansfase betreft. In enkele gevallen komen barsten samen

voor met een afgebladderd of poreus oppervlak, maar dergelijke oppervlakken zijn

ook aangetroffen zonder barsten. Het grootste deel van de skeletelementen is dus

waarschijnlijk niet lang blootgesteld geweest aan invloeden van win en zon.

Botten die gedurende langere tijd in een bepaalde positie aan het oppervlak hebben

gelegen, vertonen aan de kant waarmee deze aan het oppervlak hebben gelegen

(sterkere) vormen van verwering, terwijl de zijde die in het sediment was ingebed geen

of minder kenmerken van verwering kan hebben. Dit is bijvoorbeeld het geval voor

het dijbeen van een jonge mammoet. In Figuur 4.1 is te zien dat hiervan de caudale

zijde sterker verweerd is (en met zeepokken begroeid is geweest) dan de craniale zijde.

Slechts een klein aantal botten is sterk verweerd, zoals te zien in Figuur 4.2.

Het merendeel van het materiaal heeft een bruine kleur (85%), variërend van

beigebruin (56%), bruin (18%), donkerbruin (5%) tot grijsbruin (6%). 12% van het

materiaal heeft een zwarte kleur. Deze elementen waren meestal sterker gefossiliseerd

dan de bruine. De overige 3% had een afwijkende kleur, bijvoorbeeld de recente

vondsten. In zekere mate kan kleur dus iets zeggen over de ouderdom, maar de kleur

van skeletelementen is voornamelijk het resultaat van inwerking van bodemmineralen

en is afhankelijk van bodemomstandigheden (bijvoorbeeld wel of niet ijzerhoudend) en

waterstand (O’Connor 2004; Groot 2010). 23% van het materiaal vertoont sporen van

ijzer, bijvoorbeeld in de vorm van roestvlekjes die vaak zijn afgezet in barstjes of holtes

in het bot. Dit laatste zou een gevolg van het schoonmaakproces kunnen zijn, waarbij

ijzeraanslag op het botoppervlak wellicht is verwijderd.

Figuur 4.1 Dijbeen fragment van een jonge mammoet (inv. nr. NMR9991-7674), waarvan de caudale zijde sterker verweerd is (en met zeepokken begroeid is geweest) dan de craniale zijde. (Foto’s: M. Knul en M. Kuitems (detail))

1 cm

taFonoMIe 23

Afzettingen van ijzeroxide hebben een conserverende werking op bot. Dit geldt

ook voor bepaalde andere concreties, die er namelijk voor zorgen dat invloeden

van buitenaf minder direct in contact staan met het botoppervlak (Huisman et al.

2006; Groot 2010). In feite is deze beschermende werking vergelijkbaar met die

van mosdiertjes en zeepokken, die verderop wordt besproken. Een redelijk vaak

aangetroffen vorm van concretie op het materiaal (11%) is een samenstelling van zand

en schelpgruis en doet een beetje aan asfalt denken (Figuur 4.3).

In aquatische omgevingen speelt mechanische verwering door watertransport en

schuren van zand vaak een belangrijke rol. Deze verwering leidt doorgaans tot

afronding en polijsting, met name van de uiteinden van het materiaal, maar ook tot

1 cm

1 cm

Figuur 4.2 Verweerde wervel van het heilig been van een mammoet (inv. nr. NMR9991-7704).(Foto: M. Kuitems)

1 cm

Figuur 4.3 Pijpbeendiafyse van groot zoogdier (inv. nr. 10-059 Leiden038) met zandconcreties en mosdiertjes. (Foto: M. Kuitems)

24 Botvangen

aantasting van het botoppervlak (Andrews 1997; Huisman et al. 2006; Groot 2010). Het

skeletmateriaal dat is opgevist uit het zandgebied van de Maasvlakte 2 vertoont echter

nauwelijks afronding of polijsting door zandschuring of watertransport. Gepolijste

randen komen echter voor, maar dan door carnivorenvraat (wordt hieronder verder

toegelicht). Uitzonderingen zijn waargenomen, zoals inv. nr. NMR 9991-7669, een

basisgeweifragment van vermoedelijk edelhert (cf. Cervus elaphus; Figuur 4.4). Dit

fragment vertoont zeer sterke afronding en wekt daardoor de indruk te zijn gerold of

anderzijds getransporteerd over een langere afstand.

Diersporen

Carnivoren Het botassemblage van de vistochten levert goede bewijzen voor carnivorenac-

tiviteit (Figuur 4.5 en 4.6). Enkele vondsten zijn twijfelgevallen (o.a. inv. nr. NMR

9991-7040, -7086 en -7669), maar een flink aantal skeletelementen vertoont duidelijke

vraatsporen van grote carnivoren, zoals hyena (o.a. inv. nr. NMR 9991-7658, -7666,

-7679, -7637 (Figuur 4.6), -7049 (Figuur 4.5) en -7455). Hyena’s en andere carnivoren

geven de voorkeur aan het knagen van de poreuzere gedeelten van het bot. De

vraatsporen zijn daarom vaak te vinden op de uiteinden van botten zoals de epifysen,

waar het sponsachtige materiaal is aan- of weggevreten. Hardere, compactere

gedeelten, zoals de diafysen van pijpbeenderen, vertonen minder vaak sporen van

carnivorenvraat (Sutcliffe 1969; O’Connor 2004; Sutcliffe 1970). Hieronder worden

sporen beschreven die kenmerkend zijn voor carnivorenvraat en die zijn aangetroffen

in het botassemblage van de vistochten:

- Pitts: ronde, ondiepe sporen op het bot (vaak op de diaphysen) veroorzaakt door

de hoektanden van carnivoren.

- Punctures: littekens in de vorm van ronde kraters in het bot (vaak op de epiphysen)

die hoektanden van carnivoren achterlaten tijdens het bijten in het bot.

- Halve punctures: soms ontstaat een breuk op de plaats van een puncture, waardoor

de puncture splijt en in profiel waarneembaar zijn.

- Scores: groeven (meestal transversaal) veroorzaakt door de tanden van de

carnivoor (Voormolen 1997).

- Scooping: doordat grote carnivoren knagen en kluiven aan het zachtere,

sponsachtige materiaal, wordt dat gedeelte van het bot uitgehold. Vaak vindt

scooping plaats aan het uiteinde van een bot. De randen van de holte zijn vaak

afgerond en soms gepolijst (Sutcliffe 1969).

0,7 cm

0,7 cm

Figuur 4.4 Sterk afgerond fragment van een afgeworpen gewei (inv. nr. NMR9991-7669), vermoedelijk van edelhert. (Foto: M. Kuitems)

Figuur 4.5 Tweede teenkootje van steppewisent (inv. nr. NMR 9991-7049) met punctures aan distale deel. (Foto: M. Knul)

taFonoMIe 25

Sporen van carnivorenvraat zijn aangetroffen zowel in het materiaal dat is opgenomen

in de museumcollectie als in het overige materiaal op verschillende skeletelementen

(zoals pijpbeenderen, borstwervels, bekken en gewei) van verscheidene diersoorten

(wolharige mammoet, wolharige neushoorn, paard, edelhert, reuzenhert en

steppenwisent).

Knaagdieren en hoefdierenSporen van carnivorenvraat zijn te verwachten in een gebied als het zandwingebied

Maasvlakte 2 waar ook andere tekens van aanwezigheid van carnivoren zijn gevonden,

zoals botresten van leeuw (Panthera leo, zie Rapport 3), grottenhyena (Crocuta crocuta

spelaea) en een coproliet van een hyena (inv. nr. NMR 9991-7071). Naast carnivoren

kunnen ook andere diersoorten hun sporen nalaten op botten, zoals verschillende

knaag- en hoefdieren (O’Connor 2004; Sutcliffe 1973).

Knaagdiervraat kenmerkt zich door relatief korte, parallelle sporen van de incisieven

Figuur 4.6 Scheenbeen van jonge mammoet (inv. nr. NMR 9991-6937) met verschil-lende typen van carnivorenvraat: pitts, (halve) punctures, scores en scooping (Foto: M. Knul)

5 cm

2 cm

26 Botvangen

van het knaagdier. Hoewel botresten van knaagdieren als bever (Castor fiber, zie

Rapport 3) en woelmuis (Mimomys savini, zie Rapport 3; Microtus agrestis en Arvicola

sp., zie Rapport 1) bekend zijn uit het zandwingebied, zijn er van deze dieren geen

vraatsporen aangetroffen op botten die gevonden zijn tijdens de vistochten.

Ook skeletmateriaal van hertachtigen is veelvuldig gevonden tijdens de vistochten.

Van herten is bekend dat ze van tijd tot tijd op botten kauwen en sabbelen om hun

calcium- en fosforgehalte in hun lichaam op peil te houden, met als gevolg dat aan

het uiteinde van een bot een vorkachtige structuur ontstaat. Tijdens de vistochten zijn

geen botten aangetroffen met overtuigende sporen van hertenvraat erop. Slechts één

rendiergeweifragment (inv. nr. NMR 9991-7661) dat zeer waarschijnlijk is afgeworpen,

vertoont mogelijk hertenvraat aan de onderste geweitak. Het gewei is daarnaast op

een aantal plekken afgebroken.

DiergangenSporen op bot en gewei van een heel andere orde vormen graafgangen van

verschillende worm- en molluskensoorten (Figuur 4.7). Organismen als boormossel,

boorworm, boorkoraal en paalworm kunnen sporen in skeletmateriaal achterlaten,

bijvoorbeeld door het graven van gangen (den Ouden en Goud 2012). Onder het

opgeviste skeletmateriaal bevinden zich meerdere fragmenten waarin gangen zijn

gevormd door organismen. In enkele gevallen is de gang niet het enige spoor dat is

achtergelaten door het organisme; In Figuur 4.8 is de schelp van een boormossel nog

in het bot aanwezig. De tunnels tasten de microstructuur van skeletelementen aan,

waardoor deze kwetsbaarder worden (Groot 2010; Huisman et al. 2006).

Diersporen op het botoppervlakVeel van de botten die zijn opgevist in het zandwingebied zijn in meer of mindere mate

bedekt met sporen van dieren die in tegenstelling tot de vraatsporen en graafgangen

onschadelijk zijn voor het bot en zelfs een positieve uitwerking kunnen hebben op de

conservering van het bot. Het gaat hier om restanten van zeepokken (Cirripedia, of

rankpotigen), mosdiertjes (Bryozoa), eikapsels van slakken (Gastropoda) als fuikhorens

(Nassariidae) en hydropoliepen (Hydrozoa) (Figuur 4.9).

Zeepokken, mosdiertjes en hydropoliepen vormen zich niet ondergronds en eikapsules

worden door slakken niet ondergronds afgezet, maar alleen boven de zeebodem.

Door de aanwezigheid ervan op opgevist materiaal, kan worden vastgesteld dat

het materiaal gedurende een bepaalde periode (gedeeltelijk) aan het oppervlak

heeft gelegen (Figuur 4.10). Door de groeisnelheid van zeepokken, mosdiertjes en

hydropoliepen is het echter lastig dan wel onmogelijk om te bepalen hoe lang en

Figuur 4.7 Geweifragment (inv. nr. NMR 9991-7701) met diergangen. (Foto: M. Knul)

Figuur 4.8 Metapode van mammoet (inv. nr. NMR 9991-7677) met boormossel. (Foto: M. Knul)

taFonoMIe 27

wanneer het materiaal blootgesteld is geweest aan het zeeoppervlak: zo is een kolonie

mosdiertjes al binnen een week gevormd. Een bot dat aan het oppervlak is komen te

liggen door een net tijdens een vistocht kan, bedekt met mosdiertjes en zeepokken, bij

een latere vistocht worden opgevist. Als het tijdens de eerdere vistocht naar boven was

gekomen, had het nog vrij kunnen zijn van deze organismen.

Hoewel dergelijke diersporen het bot niet zozeer aantasten, bemoeilijken ze wel het

ontdekken en karakteriseren van andere sporen op en kenmerken van het bot (Groot

2010; Huisman et al. 2006).

Figuur 4.9 Doornuitsteeksel van borstwervel van een groot zoogdier (inv. nr. 10-059Leiden033) met (sporen van) mosdiertjes, zeepokken en eikapsels. (Foto: M. Kuitems)

Figuur 4.10 (boven) Deze halswervel van mammoet (inv. nr. NMR 9991-7662) is aan de craniale zijde (A) begroeid met mosdiertjes en vertoont ook sporen van zeepokken. De caudale zijde (B) heeft minder begroeiing van mosdiertjes, wat erop duidt dat de caudale zijde minder aan het opper-vlak heeft gelegen dan de craniale zijde. (onder) Deze borstwervel van mammoet (inv. nr. NMR 9991-7671) is aan de craniale zijde (A) onbegroeid met mosdiertjes. De caudale zijde (B) is wel begroeid met mosdiertjes. De wervel heeft dus met de craniale kant in het sediment gelegen. (Foto: M. Kuitems)

1 cm

28 Botvangen

Sporen van menselijke activiteitenEen aantal objecten dat door de mens is vervaardigd sinds de 16de eeuw na Chr. is

beschreven in het hoofdstuk Vondsten Nieuwe Tijd elders in dit rapport. Daarentegen

hebben de vistochten slechts enkele skeletelementen opgeleverd die duidelijke sporen

van menselijk handelen vertonen.

Sporen die door de mens zijn veroorzaakt op skeletmateriaal kunnen verschillende

ontstaanswijzen hebben. Het skeletmateriaal kan bijvoorbeeld gebruikt zijn voor

de voedselvoorziening van de mens en daardoor sporen bevatten van processen

als slachten, fileren, verhitten en het exploiteren van merg. Het materiaal kan ook

zijn omgevormd tot een sieraad of werktuig (Davis 1987). Het moge duidelijk zijn

dat verschillende activiteiten leiden tot verschillende sporen op het materiaal, die

in meer of mindere mate zichtbaar zijn voor het blote oog. Carnivoren en processen

als trampling kunnen resulteren in krassen die lijken op snijsporen. De conserveer-

middellaag die op het materiaal is aangebracht maakt het ontdekken van bepaalde

sporen moeilijk en soms zelfs onmogelijk en draagt eraan bij dat onderscheid tussen

snijsporen en ‘pseudo-snijsporen’ soms lastig is. Twee vondsten die duidelijke sporen

van menselijke activiteit vertonen, zullen hieronder worden besproken.

De negende track van de vistocht die plaatsvond op 26 juni 2010 heeft een ribfragment

van een rundachtige uit het Holoceen opgeleverd (inv. nr. NMR 9991-7474). Deze

vondst is niet met conserveermiddel geïmpregneerd. De rib is vrijwel compleet, maar

mist een deel van het proximale uiteinde. De rib vertoont zowel aan de binnen- als

de buitenzijde snijsporen die zijn veroorzaakt door een metalen object. De sporen

zijn V-vormig, wat karakteristiek is voor snijsporen (O’Connor 2004). De V-vormige

inkepingen zijn bedekt door een laagje roest, wat contact met een mes of een ander

metalen voorwerp hoogstwaarschijnlijk maakt.

Op 7 juni is 2011 is tijdens track 1 een deel van een edelhertgewei in het rechter net

terechtgekomen (11-064Leiden059). Het betreft een deel van het buitenste deel

van de schacht met een maximale lengte van 9,94 cm en een maximale breedte van

4,59 cm. Aan de binnenzijde is gedeeltelijk nog sponsachtige structuur aanwezig.

In het zandwingebied zijn meerdere (edelhert)geweifragmenten gevonden, maar

dit fragment is een typisch voorbeeld van ‘productieafval’. Aan weerszijden van het

fragment zijn twee duidelijke sporen waarneembaar (Figuur 4.11). Deze zijn V-vormig

en typisch voor snijsporen vervaardigd met een vuurstenen werktuig. Dergelijke

sporen maakte men om gewei in te snijden om het vervolgens te kunnen breken.

Waarschijnlijk is er tijdens het snijden of breken iets misgegaan. Op basis van typologie

is de vondst niet in een specifieke periode te plaatsen. Deze vondst is niet opgenomen

in de collectie van het nmr, maar wel geïmpregneerd met conserveringsmiddel.

Discussie en conclusieTijdens de twaalf visdagen zijn honderden skeletelementen opgevist van een

breed scala aan diersoorten. Het merendeel daarvan behoort tot de categorie

‘mammoetsteppe fauna’, maar vondsten van zeezoogdieren (zadelrob), vissen (o.a.

steur en tonijn) en holocene dieren (otter) en objecten (zie hoofdstuk Vondsten Nieuwe

Tijd) zijn ook gedaan.

Het is bekend dat de plaats van de huidige zandwinput niet altijd in zee heeft gelegen,

maar tijdens verschillende koudere perioden, waarbij veel water was opgeslagen in

de ijskappen, in een landschap lag dat werd doorkruist door een aantal grote rivieren.

De resultaten van het huidige tafonomieonderzoek, voornamelijk het feit dat de

skeletelementen niet of nauwelijks zijn afgerond, wijzen erop dat de meeste vondsten

niet ver getransporteerd zijn. De uiterlijke kenmerken van het botmateriaal wijzen erop

dat het afkomstig is van dieren die in of rondom het gebied van het zandwingebied

taFonoMIe 29

hebben geleefd en zijn gestorven. Het materiaal lijkt dus niet afkomstig te zijn van

dieren die landinwaarts hebben geleefd en gestorven zijn en waarvan skeletelementen

met de voormalige rivieren zijn meegevoerd richting de locatie van de huidige

zandwinput. In dat geval zou het materiaal sterker afgerond moeten zijn en zouden de

veelvuldige aangetroffen sporen van vraat door grote carnivoren niet of minder goed

herkend hebben kunnen worden.

Verschillende typen skeletmateriaal is teruggevonden, namelijk bot (zowel compact

bot als poreuzer, spongieus bot), gewei en gebitselementen. Hoorn is niet opgevist.

Opvallend is dat er relatief zeer weinig (stoot)tanden en kiezen zijn gevonden.

Het meeste skeletmateriaal verkeert in een goede staat van conservering. Van het

merendeel was het mogelijk om het skeletelement en de diersoort vast te stellen. Het

materiaal vertoont weinig barsten en afbladdering, wat erop wijst dat het materiaal

niet lang is blootgesteld aan wind en zonlicht. De weinige barsten en de lage mate

van afronding doen vermoeden dat het materiaal vrij snel is ingebed in de bodem, niet

ver van de plek waar het dier waarvan de skeletelementen afkomstig is, is gestorven.

In een later stadium, ten tijde van een hoge zeespiegel, heeft veel van het materiaal

onder water wel aan het bodemoppervlak gelegen. Hier vormen de (sporen van)

kolonies mosdiertjes en zeepokken, evenals eikapsels van zeeslakken aanwijzingen

voor.

Er zijn weinig sporen op het materiaal gevonden, ondanks de lage mate van afronding

en verwering. Dit impliceert echter niet dat er geen sporen op de botten aanwezig

zijn (geweest). Processen als schoonmaken en impregneren van de botten vormen

een belemmering voor het herkennen en identificeren van sporen. Ook kolonies van

mosdiertjes en zeepokken en concreties kunnen ervoor hebben gezorgd dat bepaalde

sporen aan het zicht zijn onttrokken. Desondanks is een aantal zeer duidelijke sporen

Figuur 4.11 Fragment van edelhertgewei (inv. nr. 11-064Leiden059) met snijsporen aan weerszijden. (Fotos: A. Ramcharan (boven) en M. Kuitems (onder))

30 Botvangen

van carnivorenvraat gevonden. De typische kenmerken van carnivorenvraat, zoals pitts,

(halve) punctures en scooping zijn allemaal meermaals vertegenwoordigd. Bovendien

zijn twee vondsten gedaan die bewijs vormen van menselijk handelen. Het betreft hier

een ribfragment en een geweifragment waarop evidente snijsporen waarneembaar

zijn. Daarnaast bevat een aantal skeletelementen minder duidelijke sporen die wellicht

ook toe te schrijven zijn aan sporen van menselijke activiteit en diervraat.

Om in de toekomst beter tafonomisch onderzoek te kunnen verrichten aan materiaal

dat is opgevist uit de Noordzee, is het nodig dat het onderzoek plaatsvindt als al het

materiaal van een vistocht nog bij elkaar is. Ook is het aan te raden om materiaal

van de verschillende vistochten tegelijkertijd te kunnen bestuderen, om refitten

optimaal mogelijk te maken en om stukken beter met elkaar te kunnen vergelijken.

Bovendien is het van belang dat de tafonomiestudie plaatsvindt alvorens het materiaal

wordt geïmpregneerd, zodat eventuele sporen, concreties en dierkolonies goed te

herkennen, karakteriseren en te kwantificeren zijn.

Mollusken 31

5 Mollusken

F. Wesselingh, D. De Loecker, W. Borst, O. van Tongeren

InleidingIn deze studie hebben we gekeken naar de samenstelling van de fossiele

molluskenfauna die is verzameld tijdens verschillende expedities in het zandwingebied

van Maasvlakte 2.

Met de inventarisatie willen we (1) de fauna karakteriseren, (2) verkennen of de fossiele

schelpen kunnen bijdragen in het “karteren” en karakteriseren van de stratigrafie

in het zandwingebied en (3) verkennen of er eventueel materiaal met menselijke

gebruikssporen aanwezig is.

MethodenTijdens de vistochten op 6-10 juni 2011 en 9 september 2011 is molluskenmateriaal

verzameld (Tabel 5.1). Een groot deel van de fossiele schelpen bestaat uit exemplaren

van de oester (Ostrea edulis). Deze konden gezien de snelheid van werken niet allen

worden verzameld. Per track is derhalve een kwantitatieve schatting gemaakt van de

oesters. De overige schelpen zijn allemaal verzameld, zowel de recente als de fossiele

schelpen. In dit rapport worden alleen de schelpen behandeld die we als ‘fossiel’

karakteriseren: dit zijn schelpen die ondoorzichtig/mat zijn, waarvan de primaire kleur

Soort (wetenschappelijke naam) Soort (Nederlandse naam) aantal %

Euspira catena Gewone tepelhoren 3 0

Euspira cf catenoides Tepelhoren 1 0

Buccinum undatum Wulk 43 5

Nassarius reticulatus sl Gevlochten fuikhoren 1 0

Mytilus edulis Mossel 3 0

Ostrea edulis Oester 23 3

Mimachlamys varia Bonte mantel 6 1

Anomia ephippium Paardenzadel 4 0

Astarte borealis Grote Astarte 1 0

Cerastoderma glaucum Brakwaterkokkel 7 1

Cerastoderma edule Gewone kokkel 53 6

Cerastoderma edule f major Kokkel 6 1

Acanthocardia tuberculata Geknobbelde hartschelp 504 55

Acanthocardia echinata Gedoornde hartschelp 1 0

Laevicardium oblongum crassum Noorse hartschelp 2 0

Laevicardium oblongum castanea Noorse hartschelp 34 4

Spisula subtruncata Halfgeknotte strandschelp 3 0

Spisula solida Stevige strandschelp 15 2

Spisula elliptica Ovale strandschelp 2 0

Mactra stultorum Grote strandschelp 8 1

Mactra glauca Brede strandschelp 29 3

Mactra stultorum plistoneerlandica Grote strandschelp 33 4

Lutraria lutraria sl Otterschelp 10 1

Lutraria magna Gebogen otterschelp 1 0

Macoma balthica Nonnetje 10 1

Artica islandica Noordkromp 1 0

Dosinia lupinus Dichtgestreepte artemisschelp 2 0

Dosinia exoleta Artemisschelp 1 0

Venerupis senescens Grijze tapijtschelp 6 1

Mya truncata Afgeknotte gaper 7 1

Zirfaea crispata Ruwe boormossel 93 10

Pholas dactylus Pholade 1 0

som 914 100

Tabel 5.1 Resultaten van de telmonsters.

32 Botvangen

is verdwenen en waar geen vers organisch materiaal meer in de schelp aanwezig is

waardoor de schelp enigszins bros is.

De schelpen zijn gedetermineerd door Frank Wesselingh. Bij de tellingen is

aangehouden dat elk fragment van een slak met daarin een stuk van de spil (columella)

als “1” is geteld. Elk fragment van een tweekleppige waarvan meer dan de helft van het

slot bewaard is, is als “1/2” geteld (daar twee kleppen een exemplaar vormen). Soorten

waarvan alleen een fragment is gevonden dat niet aan een van bovenstaande criteria

voldoet, zijn opgenomen als respectievelijk “1” of “1/2” exemplaar. De aantallen van

de tweekleppigen zijn vervolgens naar boven afgerond op het hele getal om tot een

minimum aantal individuen te komen.

De volgende afkortingen worden gebruikt:

f – forma

sl – determinatie in de ruime zin

Zo omvat ‘Nassarius reticulatus sl’ de soort Nassarius reticulatus en Nassarius nitidus,

omdat de juveniele stadia in afgesleten materiaal vaak niet te onderscheiden zijn. De

slotfragmenten van Lutraria lutraria en L. angustior zijn ook niet te onderscheiden en

bijeengebracht als ‘Lutraria lutraria sl’.

Tijdens de verwerking van het materiaal is voor een aantal algemene soorten een

kwalitatieve beoordeling gemaakt van de conserveringstoestand.

ResultatenIn totaal zijn 144 monsters bekeken (Tabel 5.1), waarin 32 taxa (soorten en herkenbare

vormen van soorten) werden aangetroffen.

De fossiele schelpenfauna wordt gedomineerd door de geknobbelde hartschelp

(Acanthocardia tuberculata; Figuur 5.1) die 55% van de vondsten uitmaakt. Deze

relatief grote soort is een indicator voor Eemien-afzettingen. Vandaag de dag komt

de soort voor van het Kanaalgebied en de Britse eilanden tot aan Noord-Afrika en in

de Middellandse Zee. De exemplaren tonen grote verschillen in conserveringsgraad,

van sterk afgesleten (indicatief voor omwerking) tot uitzonderlijk goed geconserveerd.

Het voorkomen van zeer goed geconserveerde exemplaren (geen slijtage aan de top,

fijne sculptuurdetails goed bewaard, in verschillende monsters resten van kleurbanden

aanwezig) in bepaalde opeenvolgende tracks (gebieden) doet vermoeden dat ter

plaatse in situ Eemien-afzettingen in het wingebied aanwezig zijn.

Andere algemene soorten zijn de ruwe boormossel (Zirfaea crispata: 10%), de kokkel

(Cerastoderma edule: 6%), wulk (Buccinum undatum: 5%), de “zuidelijke” Noorse

hartschelp (Laevicardium oblongum castaneum: 4%) en de fossiele grote strandschelp

(Mactra stultorum plistoneerlandica: 4%). De laatste twee soorten zijn Eemien-

indicatoren, de eerste drie soorten kunnen zowel een laat-pleistocene als (vroeg-)

holocene ouderdom hebben.

Aangezien vrijwel uitsluitend grote schelpen zijn opgevist, is het karakter van de

fauna anders dan die aangetroffen is op de strandvakken van de buitencontour en in

de boringen (zie respectievelijk Rapport 3 en Rapport 2 van het geo-archeologisch

en paleontologisch onderzoek zandwingebied en buitencontour Maasvlakte 2). De

opgeviste fauna heeft een duidelijke ‘bias’ in de vorm van oververtegenwoordiging van

grote soorten, en daarbinnen blijken Eemien-indicatoren (Acantohocardia tuberculata,

Mactra stultorum plistoneerlandica, Mactra glauca, Anomia ephippium, Mimachlamys

varia, Lutraria magna, Pholas dactylus en Venerupis senescens) ten opzichte van

de andere fauna’s oververtegenwoordigd te zijn. Een ‘koele’ (koud-gematigde)

Mollusken 33

faunacomponent (Cerastoderma edule f major en Astarte borealis) is sterk onderverte-

genwoordigd in het materiaal, vermoedelijk omdat de betreffende soorten over het

algemeen zo klein zijn dat ze door de mazen van de netten vallen. We hebben geen

vertegenwoordigers van zoetwater en terrestrische fauna gevonden en materiaal van

brakwatersoorten (b.v. brakwaterkokkel, Cerastoderma glaucum) is zeldzaam.

Gezien het voorkomen van zeer goed geconserveerde Eemien-indicatoren is het

aannemelijk dat niet of nauwelijks omgewerkte mariene Eemien-afzettingen aanwezig

zijn in de gebieden van de volgende vistracks: 6-6-2011 tracks 11-13 (mogelijk ook in

enkele van de tracks 3-10), 7-6-2011 tracks 1-6 (mogelijk ook track 8), 8-6-2011 tracks

1-2 en 9-14, 9-6-2011 tracks 1-8 (mogelijk ook tracks 11 en 12) en 10-6-2011 tracks 6-15.

In de fauna zijn geen uitzonderlijk zeldzame soorten gevonden. Een sterk afgesleten

exemplaar van Arctica islandica (6-6-2011 track 11 links) is vermoedelijk een fluviatiel

omgewerkt exemplaar dat afkomstig is uit de vroeg-pleistocene Maassluis Formatie

of de pliocene Oosterhout Formatie die in de ondiepe ondergrond dagzomen in het

zuidelijke Zeeuwse deltagebied.

Discussie

Karakter van de faunaDoor de afmetingen van de mazen van de netten waarmee is gevist, omvat de

fossiele schelpenfauna die tijdens de vistochten is verzameld voornamelijk relatief

grote soorten, waarin Eemien-indicatoren, en met name de geknobbelde hartschelp

(Acanthocardia tuberculata) domineren. De soorten die zijn aangetroffen tijdens de

vistochten worden weliswaar ook op de strandvakken van de buitencontour gevonden,

maar de samenstelling (abundance) is wezenlijk anders. Vrijwel alle kleinere soorten (<

4 cm) die we kennen van de strandvakken ontbreken in het geviste materiaal.

Karakteriseren en karteren van de ondergrond van het zandwingebiedUit parallelstudies aan opgespoten materiaal en boringen in het zandwingebied is

gebleken dat er minimaal vier verschillende fossielhoudende geologische eenheden

voorkomen, te weten (1) holocene mariene afzettingen, (2) laat-pleistocene fluviatiel

omgewerkte en gemengde mariene, brak en zoetwater en terrestrische fauna’s, (3)

laat-pleistocene koel-gematigde mariene fauna’s en (4) midden-vroeg pleistocene

fluviatiele fauna’s. In die onderzoeken is wel veel omgewerkt Eemien-materiaal

gevonden maar zijn geen aanwijzingen voor in situ Eemien-fauna’s aangetroffen.

In het materiaal van de vistochten zijn in vergelijking met de resultaten van

bovengenoemde parallelstudies verschillende groepen sterk ondervertegenwoordigd

of helemaal afwezig, maar tegelijkertijd lijkt het aannemelijk dat in situ Eemien-

Figuur 5.1 Acanthocardia tuberculata (Linneaus, 1758). Breedte 54 mm, track 4-rechts 7-6-2011. Voorbeeld van een goed geconserveerd exemplaar waar de fijne oppervlakte details van de sculptuur goed bewaard zijn gebleven en de top van de schelp (umbo) niet is af-gesleten. (Foto: F. Wesselingh)

34 Botvangen

afzettingen wel degelijk voorkomen in het zandwingebied.

De fossiele mollusken uit de vistochten geven derhalve geen representatief beeld van

de opbouw van de ondergrond maar geven wel belangrijke aanvullende informatie ten

opzichte van boringen en strandvondsten.

Sporen van menselijke bewoningWe hebben geen schelpen en schelpresten gevonden die wijzen op menselijk gebruik

(bijv. als ornament).

ConclusiesDe fossiele schelpenfauna’s die zijn verzameld tijdens vistochten in het zandwingebied

van Maasvlakte 2 hebben een sterk ‘gebiassed’ karakter ten voordele van grote

soorten. In de fauna zijn mariene Eemien-soorten dominant. De goede conservering

in verschillende monstergebieden geeft aan dat in situ mariene Eemien-afzettingen

ter plekke in de ondergrond aanwezig moeten zijn. Sporen van menselijk gebruik van

schelpen hebben we niet aangetroffen.

vondsten nIeuwe tIjd 35

6 Vondsten nieuwe tijd

H.J.T. Weerts, J. Opdebeeck, A. Otte, J. van Doesburg

InleidingBij de vistochten in het zandwingebied van Maasvlakte 2 werden naast (fossiele)

botten, mollusken en stenen ook allerlei vondsten uit de nieuwe tijd (jonger dan

1492 na Chr.) opgevist. Het merendeel van dit vondstmateriaal is archeologisch niet

interessant. Twee vondsten zijn wel degelijk als archeologisch relevant te beschouwen:

(1) enkele houten spantjes van een klein vaartuig en (2) een baardmankruikje.

Die vondsten zijn ook in ARCHIS gemeld (Bijlage Hoofdstuk 6.1). In dit hoofdstuk

worden ze beschreven. Besloten wordt met enkele afbeeldingen van (zeer) jong

vondstmateriaal.

Spantjes van een klein vaartuigOp 1 oktober 2009 zijn door de kotter OD-7 “Adrianus” (Stellendam, schipper Jaap

Klein) enkele eikenhouten spantjes van een klein vaartuig opgevist (zie Bijlage

Hoofdstuk 6.2, track 10 voor de exacte locatie). De grootte en dikte van het hout

geven aan dat de spantjes waarschijnlijk afkomstig zijn van een klein vaartuig of een

grote sloep. De spanten zijn onderdeel van de structuur/het skelet van het schip.

Uit hun vorm is af te leiden dat het schip overnaads is gebouwd; de planken van

de scheepshuid liggen bij deze bouwwijze dakpansgewijs over elkaar. Huidplanken

van het vaartuig in kwestie zijn aan de spanten bevestigd geweest door middel van

houten pennen. Er zijn in de aangetroffen spanten geen ijzeren pennen gevonden.

De scheepshuid werd waterdicht gemaakt door de spleten tussen de planken op te

vullen met moslatjes (houten latjes of spanen) en met breeuwsel gemaakt uit teer,

mos, paardenhaar etc. Een ander constructiekenmerk van de spanten is dat aan de

onderzijde ervan waterloosgaten (loggaten) aanwezig zijn. Door deze gaten kon het

lenswater naar het laagste punt in het vaartuig stromen, waar het werd gehoosd of

met behulp van een (lens)pomp overboord werd gepompt. De aangetroffen restanten

van de spanten komen dus van de bodem van het schip. Figuren 6.1 en 6.2 geven de

Figuur 6.1 De opgeviste spanten aan boord van de OD 7 op 1 oktober 2009. (Foto: J. Opdebeeck)

36 Botvangen

opgeviste spanten weer. De spanten zijn in bezit van het Havenbedrijf Rotterdam en

bij het ter perse gaan van dit rapport te zien in Futureland, het bezoekerscentrum van

Maasvlakte 2.

De overnaadse bouw en de houten pennen zouden kunnen wijzen op restanten van

een schip van noordelijke breedte, mogelijk zelfs een Vikingschip. Om die reden zijn

uit drie spanten dwarsdoorsnedes gezaagd (Figuur 6.3) opdat met behulp van de

jaarringen de ouderdom kon worden vastgesteld. Hoewel de monsters over voldoende

jaarringen beschikken voor dendrochronologisch onderzoek, leverde dit helaas geen

ouderdom op (Bijlage Hoofdstuk 6.3a,b; RING intern Rapport nummer 2010010;

2010072, Domínguez Delmás 2010). Wel werd geconstateerd dat de zeer dichte ligging

van de jaarringen mogelijk wijst op een (zeer) noordelijke standplaats van de eiken

waaruit de spanten zijn vervaardigd (mondelinge mededeling M. Domínguez Delmás).

Om die reden is één van de kernen naar het 14C-laboratorium van de Rijksuniversiteit

Groningen gestuurd voor een ouderdomsdatering met behulp van 14C.

Voor de ouderdomsbepaling is gebruik gemaakt van een onbekend aantal ringen aan

de buitenkant van het monster; de jongste ringen. Deze 14C-datering leverde (na ijking)

een ouderdom op van 150 +- 25 jaar BP; ofwel jonger dan ca. 1670 AD (zie Bijlage

Hoofdstuk 6.4; brief van Prof.dr.ir. J. van der Plicht dd. 18 november 2011; Figuur 6.4).

Het baardmankruikjeTijdens de vistocht van 9 september 2011 is in track 14 aan de rechterkant van het

schip een vrijwel compleet baardmankruikje aangetroffen (Figuur 6.5). Het oor en de

bovenkant waren afgebroken. De breuken waren niet vers, waaruit is op te maken dat

het afbreken niet ten gevolge van de zandwinning of het bottenvissen is gebeurd. Het

kruikje was gevuld met sediment, dat is gezeefd over een 1 mm zeef. Het zeefresidu

Figuur 6.2 De spanten in de spoelbak van de RCE in Lelystad. (Foto: L. Kuhler)

Figuur 6.3 De voor dendrochronologisch onderzoek verzaagde spant. (Foto: L. Kuhler)


bevatte geen restanten die aan een oorspronkelijke inhoud van de kruik toegewezen

konden worden, maar uitsluitend fragmenten van schelpen.

De kruik is gefabriceerd van grijs-wit steengoed, typerend voor het aardewerkproduc-

tiecentrum van Frechen bij Keulen. De kruik toont een mannenkop met baard, waaraan

het ook de naam baardmankruik te danken heeft (Friedrich 1967). Daaronder bevindt

zich een medaillon, met gestileerd bloemmotief. Op het aardewerk is, met name op de

bovenste helft, zoutglazuur aangebracht. Op basis van de stijlkenmerken van zowel de

mannenkop als het medaillon is de kruik te dateren in het 2e/3e kwart van de 17e eeuw.

Aangezien de kruik in een vistrack op de flanken van een zandwinput is gevonden, is

de oorspronkelijke archeologische context niet te achterhalen. Gezien de situering

midden op zee is het duidelijk dat het stuk aardewerk zich aan boord van een schip

heeft bevonden. Baardmankruiken werden algemeen gebruikt als keukenwaar en

schenkgerei, ook aan boord van schepen. Het is dus mogelijk dat de kruik tot de

inventaris van een schip heeft gehoord. Baardmankruiken werden echter ook op grote

schaal naar overzeese gebieden geëxporteerd. De kruik kan dus ook deel hebben

uitgemaakt van een handelslading. De kruik is in bezit van het Havenbedrijf Rotterdam

en is bij het ter perse gaan van dit rapport te zien in Futureland, het bezoekers-

centrum van Maasvlakte 2. De vondsten, zowel de spantjes als het kruikje, hebben

geen depotnummer gekregen. Het Havenbedrijf Rotterdam beslist als eigenaar over

eventuele toekomstige opslag van de vondsten.

Overig jong vondstmateriaalBij de vistochten op zoek naar botmateriaal is natuurlijk ook erg veel ander materiaal

naar boven gehaald, vooral waar met fijnmazige netten werd gevist (Figuur 6.6).

Veelal betreft het brokken veen en stukken hout, die in algemene zin vaak zijn

gedocumenteerd in de logboeken (zie bijvoorbeeld Bijlage 6.2). Enkele vermeldens-

waardige ‘vondsten’ zijn die van twee stokankers door de OD-7 op 30 september en 1

oktober 2009 (Bijlage 6.2; Figuur 6.7). Deze ankers zijn niet als archeologische vondst

aangemeld. Voor eventueel nader onderzoek zijn enkele monsters genomen van het

veen en van het hout. Onderzoek hieraan heeft (nog) niet plaatsgevonden.

Figuur 6.4 Met Intcal09 (Reimer et al. 2009) gecali-breerde ouderdom van de 14C-datering van één van de spanten. Door de aanwezigheid van een 14C-“platform” kan de ouderdom niet nauwkeuriger worden bepaald.

38 Botvangen

Naast deze grote vondsten is veel kleiner materiaal opgevist. Op Figuur 6.7 zijn o.a.

een fietsstuur en een stuk metaal te zien; een verbogen metalen platform met wieltjes.

Dat laatste is mogelijk afkomstig van de verankering van een later opgeruimde zeemijn

(Figuur 6.8).

Ook is verloren gegaan speelgoed gevonden (Figuur 6.9). Omdat dit (zeer) jonge

materiaal buiten het kader van het onderzoek valt en omdat het buiten context is

opgevist, is dit niet verder gedocumenteerd.

Figuur 6.5 Het op 9 september 2011 aangetroffen baardmankruikje. (Foto: A. Otte)

Figuur 6.6 “Volle bak”, resultaat van één vistrack. (Foto: J. Opdebeeck)


Figuur 6.7 Foto van één van de opgeviste stokankers aan boord van de OD 7. (Foto: J. Opdebeeck)

Figuur 6.8 Zeemijn op de openlucht tentoonstelling van marine wapens, Hel (Polen). De mijn rust op een stalen onderstel met wieltjes. (Foto: Topory / Wikipedia)

Figuur 6.9 Dit smurfachtige poppetje is niet blauw, maar groen! Opgevist door de OD 7 op 9 juni 2011. (Foto: D. De Loecker)

40 Botvangen

tracks en vondsten 41

7 Relatie tracks en vondsten

O. van Tongeren

Ruimtelijk patroon in de vondstenNa de eerste serie vistochten werd het aantal vondsten dat in de collectie van het

Natuurmuseum Rotterdam terecht gekomen was geïnventariseerd. De resultaten

varieerden tussen nul en acht vondsten per track (Tabel 7.1). Het hoogste aantal

vondsten werd gedaan in een relatief korte track. Hierbij moet wel rekening

worden gehouden met het feit dat niet alle vondsten werden opgenomen in de

museumcollectie. Er is hier dus sprake van een vertekend beeld.

Om een indruk te krijgen van de ruimtelijke verspreiding van de vondsten werden de

tracks gekarteerd, waarbij de dikte van de lijnen gerelateerd is aan het aantal vondsten

per eenheid tracklengte (Figuur 7.1).

Trek Lengte Aantal vondsten Trek Lengte Aantal vondsten

20091001T001 1654 2 20100626T005 1580 3

20091001T002 900 7 20100626T006 1168 1

20091001T003 2441 6 20100626T007 1358 0

20091001T004 3985 11 20100626T008 872 0

20091001T005 4033 8 20100626T010 761 0

20091001T006 1628 6 20100626T01A 1218 0

20091001T007 1329 12 20100626T01B 771 0

20091001T008 729 3 20100626T09A 900 0

20091001T009 6430 6 20100626T09B 1201 0

20091001T010 3188 4 20100626T09C 1296 0

20091001T011 2236 4 20100818T001 1638 7

20091001T012 1008 0 20100818T002 1067 2

20091001T013 790 8 20100818T003 1190 1

20091001T014 209 5 20100818T004 932 2

20091001T015 1464 8 20100818T005 517 1

20091001T016 - 13 20100818T006 590 5

20100217T001 471 8 20100818T007 1604 6

20100217T002 880 0 20100818T008 1083 5

20100217T003 1701 0 20100818T009 1879 3

20100217T004 2013 0 20100818T010 726 4

20100217T005 274 0 20100818T011 1614 6

20100217T006 4022 0 20100818T012 2080 0

20100217T007 4088 0 20100818T013 1554 1

20100217T008 5355 0 20100818T014 1333 2

20100424T001 426 6 20100818T015 1585 3

20100424T002 465 1 20100818T016 1680 0

20100424T003 534 2 20101016T001 871 4

20100424T004 537 2 20101016T002 533 8

20100424T005 555 1 20101016T003 645 2

20100424T006 467 5 20101016T004 925 5

20100424T009 502 2 20101209T001 769 0

20100424T07A 450 0 20101209T002 1069 0

20100424T07B 309 0 20101209T003 1055 0

20100424T08A 232 0 20101209T004 842 0

20100424T08B 513 0 20101209T005 986 0

20100424T08C 527 0 20101209T006 1197 0

20100626T002 1383 0 20101209T007 1056 0

20100626T003 2817 1 20101209T008 1082 0

20100626T004 2539 0 20101209T009 2859 0

Tabel 7.1 Tracklengten en aantallen vondsten opgenomen in de collectie van NMR van de vistochten in 2009 en 2010.

42 Botvangen

Figuur 7.1 laat duidelijk zien dat de tracks met de OD-7 verspreid zijn over de

zandwinput en daarbuiten (rechte lijnen, trekken gedaan in 2009) en dat de tracks

met de BRA-7 vooral aan de rand van de put gedaan zijn. Dit heeft te maken met het

feit dat tussen de vistocht met de OD-7 in oktober 2009 en de eerste vistocht met

de BRA-7 de put veel dieper is geworden. Omdat vondsten verwacht werden op een

diepte van ca. 30 m is door de BRA-7 vanaf het begin meestal langs de rand van de

zandwinput gevist. De enkele langere tracks die over de bodem van de zandwinput

gedaan zijn leverden niets op en vooral langs de randen van de put werd veel materiaal

aangetroffen. In april 2010 en juni 2010 werden voor het eerst pogingen ondernomen

om vindplaatsen meer gedetailleerd te lokaliseren door kortere vistracks te maken

Figuur 7.1 Overzicht van de beviste tracks in de jaren 2009 en 2010. De aantallen vondsten per lengte-eenheid zijn aangegeven door de lijndikte (hoe dikker, hoe hoger het aantal vondsten). Stippellijnen zijn tracks waaruit geen enkele vondst in de collectie van het NMR is opgenomen. Kortere vistracks nabij de Maascenterboei en in de zuidelijke zandwin-put zijn in rood aangegeven.


nabij de Maascenterboei (in de buurt van de locatie 53000,449000). Deze tracks zijn in

Figuur 7.1 in rood aangegeven, evenals de korte tracks die in december 2010 gedaan

zijn in de zuidelijke zandwinput. Helaas leverden deze tracks geen vondsten op.

Voorafgaand aan de visweek in juni 2011 werd besloten om een kansrijk deel van het

gebied nader in kaart te brengen. Gekozen werd voor de noordoostrand van de put,

omdat daar zowel in lange tracks over dieptelijnen als in dwarstracks (in de richting

van de helling) vondsten waren gedaan. Tevens werd besloten om alle vondsten te

noteren, dus niet alleen de vondsten die in de collectie werden opgenomen. Tijdens

deze week is ook uitvoerig gemeten met seismische apparatuur en side scan sonar.

Zoals blijkt uit Figuur 7.2 (links boven) is op 6 juni begonnen met een aantal tracks

tegen de helling op om een eerste indruk te krijgen van de kans op vondsten

langs de noordoostrand van de zandwinput. De track die verder van de rand van

de zandwinput is gesitueerd, ligt daar, omdat ter plekke een “taartpunt” zand is

blijven staan (zie Figuur 2.1). Aan de oostzijde (Figuur 7.2 rechts boven, 7 juni 2011),

waar de meeste vondsten waren gedaan, werden vervolgens tracks gedaan langs

dieptelijnen. Gedurende de rest van de week is ook de rest van de noordoostrand

meer gedetailleerd in kaart gebracht. Na uitwerking van de gegevens bleek inderdaad

het zwaartepunt van de vondsten in de oostelijke hoek van de zandwinput te liggen.

Daarom werd besloten om op 9 september nogmaals een vistocht te houden om in

die hoek de gegevens te vervolledigen door middel van een aantal tracks langs de

oostrand (Figuur 7.2 links onder).

In Bijlage Hoofdstuk 7 staat een tabel met alle vondsten van 2011. De vondsten zijn

voor het oostelijk deelgebied samengevat in tabellen met het totaal aantal tracks en

het totaal aantal vondsten, ingedeeld in 1 m brede diepteklassen en in ca. 200 m brede

stroken van de helling, die ongeveer samenvallen met de tracks 7, 8, 9 en 10 van 6 juni.

Dit zijn de vier meest oostelijke tracks tegen de helling van de zandwinput op (Figuur

7.2 links boven). De Figuren 7.3 t/m 7.5 geven een overzicht van het gemiddeld aantal

vondsten per net. De vondsten worden in meer detail beschreven in de hoofdstukken

over fossiele zoogdieren, mollusken en lithische artefacten elders in dit rapport.

Er is een duidelijk maximum in de botvangsten rond de 26 tot 27 m diepte en in de

strook ter hoogte van track nummer 9 (Figuur 7.3). Een overeenkomstig maximum in

de richting van west naar oost, maar dan verspreid over twee stroken (8 en 9) wordt

Figuur 7.2 Paleontologische vistracks juni en september 2011. Van links boven naar rechts onder 6-6, 7-6, 8-6, 9-6, 10-6 en 9-9. De rand van de zandwinput is aangegeven met een rode streepjeslijn.

44 Botvangen

Schelpen

Diepte 7 8 9 10 rij /trek22.5 9 2 5.5 5.523.5 10 2.3 8.7 8.66666724.5 31 14 22 20 21 21.3333325.5 20 81 12 9 24 23.8333326.5 44 60 103 21 66 66.227.5 18 56 66 14 39 38.8333328.5 23 31 28 77 40 39.7529.5 15 17 57 28 29 28.830.5 7 8 7 3 6.3 6.2531.5 20 32 123 1 44 44kolom 20 37 39 20 29 29.20833

0 20 40 60 80

22.523.524.525.526.527.528.529.530.531.5

01020304050

7 8 9 10

Figuur 7.4 Tabel met bijbehorende staafdiagrammen van het gemiddeld aantal schelpen per net per track. Van west (kolom “7”) naar oost (kolom “10”) en van ondiep (22-23m, “22.5”) naar diep (31-32m, “31.5”). De per kolom (strook) gemiddelde aantallen vondsten staan in de rij “kolom”, de per rij (diepteklasse) gemid-delde aantallen vondsten in de kolom “rij”. De staafdiagrammen geven de marginale gemid-delden (gemiddelden per diepteklasse of 200m brede strook) weer.

Stenen

Diepte 7 8 9 10 rij /trek22.5 1 0 0.5 0.523.5 0 0.7 0.3 0.33333324.5 0 0 1 0 0.3 0.33333325.5 4 1 0.5 0.5 1.2 1.16666726.5 3 8 9.5 0 6 627.5 3 1 12 3.5 5.7 5.66666728.5 8 23 30 3 16 1629.5 12 8 8 0 5.6 5.630.5 5 4 2 0 2.8 2.7531.5 10 10 22 0 11 10.5kolom 4.6 6.9 6.8 0.8 4.6 4.604167

0 5 10 15 20

22.523.524.525.526.527.528.529.530.531.5

0

2

4

6

8

7 8 9 10

Figuur 7.5 Tabel met bijbehorende staafdiagrammen van het gemiddeld aantal stenen per net per track. Van west (kolom “7”) naar oost (kolom “10”) en van ondiep (22-23m, “22.5”) naar diep (31-32m, “31.5”). De per kolom (strook) gemiddelde aan-tallen vondsten staan in de rij “kolom”, de per rij (diepteklasse) gemiddelde aantallen vondsten in de kolom “rij”. De staafdiagrammen geven de marginale gemiddelden (gemiddelden per diepteklasse of 200m brede strook) weer.

Botten

Diepte 7 8 9 10 rij /trek22.5 0 0 0 023.5 0 1.3 0.7 0.66666724.5 1 0 2 1 1.2 1.16666725.5 1 0 1 0 0.5 0.526.5 6 7 12 0 7.2 7.227.5 3 6 1 2 2.5 2.528.5 3 3 1 1 2 229.5 1 0 6 2.5 2.4 2.430.5 0 1 4 1 1.5 1.531.5 1 0 8 0 2.3 2.25kolom 1.6 2.1 3.4 0.9 2.1 2.083333

0 2 4 6 8

22.523.524.525.526.527.528.529.530.531.5

0

1

2

3

4

7 8 9 10

Figuur 7.3 Tabel met bijbehorende staafdiagrammen van het gemiddeld aantal botten/botfragmenten per net. Van west (kolom “7”) naar oost (kolom “10”) en van ondiep (22-23m, “22.5”) naar diep (31-32m, “31.5”). De per kolom (strook) gemiddelde aantallen vondsten staan in de rij “kolom”, de per rij (diepteklasse) gemiddelde aantallen vondsten in de kolom “rij”. De staafdi-agrammen geven de marginale gemiddelden (gemiddelden per diepteklasse of 200m brede strook) weer.


gevonden voor de schelpen (Figuur 7.4) en stenen (Figuur 7.5). Het maximum aantal

schelpen wordt, net als het maximum aantal botten gevonden op een diepte van 26-27

m (Figuur 7.4). Het maximum aantal stenen wordt op 2 m hogere diepte gevonden

(Figuur 7.5).

Op de locatie van de maximale aantallen vondsten was in de side scan sonarbeelden

iets te zien dat leek te wijzen op de aanwezigheid van een stroomgeul. De vondsten

op deze plaats waren de aanleiding om hier langs de helling van de zandwinput een

aantal boringen te doen, waarover in het rapport Geofysisch onderzoek Maasvlakte 2

geschreven wordt.

Samenhang tussen de locaties van de vondstenOp basis van het waargenomen ruimtelijke patroon is de samenhang tussen de

vondsten nader geanalyseerd. Er (b)lijkt een verband te zijn tussen het aantal schelpen

per net per track en het aantal vondsten van gewervelden (botten/botfragmenten). Dit

verband is duidelijker dan het verband tussen het aantal stenen en het aantal botten

(Figuur 7.6). Voorafgaand aan de analyse zijn de gegevens wortelgetransformeerd om

de varianties homogeen te maken.

Er is echter wel een duidelijk verband tussen het aantal stenen dat aangetroffen

wordt 2 m onder de plaats waar de botten en schelpen vandaan komen (Figuur 7.7).

Figuur 7.6 Het geschatte lineaire verband tussen het aantal gevonden botten/botfragmenten (horizontale as) en het aantal schelpen en stenen.

Figuur 7.7 Het geschatte lineaire verband tussen het aantal gevonden botten/botfragmenten (horizontale as) en het aantal schelpen en stenen dat ongeveer twee meter lager op de helling wordt aangetroffen.

46 Botvangen

We concluderen dat in dit deelgebied botten en schelpen gezamenlijk aangetroffen

worden boven plekken waar veel stenen gevonden zijn. De verdere interpretatie van

deze samenhang laten wij graag over aan de geologen en paleontologen.

Een soortgelijk verband tussen het voorkomen van botten, stenen en schelpen

werd gevonden in het gebied bij de “taartpunt” zand die aan de noordzijde van de

zandwinput is blijven staan. Omdat daar minder waarnemingen beschikbaar zijn en het

aantal vondsten lager is, is echter een andere methode gebruikt.

De chi-kwadraattoets voor onafhankelijkheid (toepassing niet geheel valide in verband

met lage verwachte aantallen in enkele cellen) wees uit dat aantallen botten en

schelpen verschillen van de verwachte aantallen, maar dat de verdeling van de stenen

over de tracks niet duidelijk afwijkt van hetgeen verwacht wordt op basis van de rij-

(diepte-) en kolomtotalen.

Op basis van de marginale totalen van de vondsten in drie diepteklassen van 2 m en

in drie stroken zijn verwachte waarden uitgerekend voor het aantal botten stenen en

schelpen in elk van de negen cellen (drie diepteklassen maal drie stroken). Vervolgens

zijn deze verwachte waarden afgetrokken van de geobserveerde aantallen en zijn

correlaties berekend tussen deze residuen (Tabel 7.2 en 7.3).

Hier zijn dus niet de aantallen vondsten van schelpen en botten duidelijk gecorreleerd

met de aantallen vondsten van stenen twee meter lager, maar gaat wel een hoger

dan verwacht aantal botten samen met een hoger dan verwacht aantal schelpen en

met een hoger dan verwacht aantal stenen twee meter daaronder. Het residu van het

aantal schelpen is echter negatief gecorreleerd met het residu van het aantal stenen

twee meter daaronder. Mede gezien de lage aantallen waarnemingen is de conclusie

voor dit gebied niet duidelijk.

Botten Stenen Schelpen

Botten 1

Stenen 0.0906 1

Schelpen 0.4403 0.1843 1

Botten Stenen Schelpen

Botten 1

Stenen 0.2681 1

Schelpen 0.5104 -0.6628 1

Tabel 7.2 Correlatie tussen residuen (verschillen tussen geobserveerde en verwachte aantallen) van botten, schelpen en stenen (3*3 tabel, dus slechts 4 vrijheidsgraden!)

Tabel 7.3 Correlatie tussen residuen (verschillen tussen geobserveerde en verwachte aantallen) van botten, schelpen en stenen twee meter lager

dIscussIe en conclusIe 47

8 Discussie en conclusie

M. Kuitems

De vistochten, die hebben plaatsgehad op verschillende plaatsen en diepten in het

zandwingebied, hebben veel materiaal opgeleverd met een uiteenlopende datering.

Naast grote hoeveelheden levende vissen, levende zeesterren en veenbrokken zijn

skeletelementen van zoogdieren en vissen, mollusken, gebruiksvoorwerpen en grind

aangetroffen. De skeletelementen, mollusken en voorwerpen zijn in dit rapport

beschreven. Bijna alle skeletelementen van de gewervelden behoren tot zoogdieren

die kenmerkend zijn voor de mammoetsteppe: een groot ecosysteem dat zich

gedurende het Laat-Pleistoceen uitstrekte in de noordelijke contreien van Noordwest-

Europa via het voormalige Beringia tot aan Alaska. Het merendeel hiervan is afkomstig

van wolharige mammoet. Hoewel slechts een klein deel van het materiaal behoorde

tot carnivoren (vier skeletelementen en een coproliet), vormen de vraatsporen op

botten van de herbivoren bewijs dat (grote) carnivoren veelvuldig voorkwamen in de

regio van het huidige zandwingebied.

De uiterlijke kenmerken van het skeletmateriaal, zoals de zeer lage mate van

afronding, wijzen erop dat de meeste vondsten niet ver getransporteerd zijn, waaruit

geconcludeerd kan worden dat de botten behoorden tot dieren die in de omgeving

van de huidige zandwinput hebben zijn gestorven. Ten tijde van een hoge zeespiegel,

wellicht in de periode voorafgaand aan of tijdens de baggerwerkzaamheden, heeft veel

van het materiaal onder water wel aan het bodemoppervlak gelegen.

Opvallend is dat typische Eemien-componenten in de opgeviste zoogdierfauna

ontbreken, terwijl de fossiele schelpenfauna die tijdens de vistochten is verzameld

wordt gedomineerd door Eemien-indicatoren, zoals de geknobbelde hartschelp. De

goede conservering van de deze mollusken duidt erop dat in situ mariene Eemien-

afzettingen ter plekke in de ondergrond aanwezig moeten zijn. Op dit moment is

voor de discrepantie tussen de zoogdierfauna (zonder Eemien-indicatoren) en de

molluskenfauna (met Eemien-indicatoren) nog geen verklaring gevonden. Het feit

dat de Eemien-indicatoren dominant zijn in de opgeviste molluskenfauna kan echter

worden verklaard dat een aantal soorten dat veel voorkwam in het Eemien relatief

groot is; kleinere soorten (<4 cm) zijn vermoedelijk door de mazen van het net

gevallen.

Er zijn geen schelpen of schelpresten opgevist die wijzen op menselijk gebruik.

Wel is een edelhertgeweifragment gevonden met twee diepe snijsporen, die zijn

veroorzaakt met een vuurstenen werktuig. De vondst dient te worden beschouwd

als productieafval. Daarnaast is een fragment van een runderrib opgevist waarop aan

weerszijden duidelijk snijsporen waarneembaar zijn. De roestformatie in de sporen

doen vermoeden dat de snijsporen vervaardigd zijn met een metalen voorwerp.

Andere opgeviste objecten die vervaardigd zijn door de mens zijn jonger dan 1492 na

Chr. Hiertoe behoren een nagenoeg complete baardmankruik en houten spanten van

een vaartuig. Zeer jong materiaal is ook aangetroffen in de netten, maar dit is niet als

archeologisch relevant beschouwd.

Uit de samenstelling van vondsten die tijdens de verschillende visexpedities gedaan

zijn, blijkt dat in de netten materiaal uit zeer uiteenlopende perioden terecht is

gekomen. In de Synthese van het geo-archeologisch en paleontologisch onderzoek

zandwingebied en buitencontour Maasvlakte 2 zal worden getracht om de vondsten

in een geologische context te plaatsen en om een verklaring te vinden voor het wel of

niet opvissen van bepaalde (periodespecifieke) vondstassemblages tijdens specifieke

tracks.

48 Botvangen

lIteratuur 49

9 Literatuur

Amkreutz L.W.S.W., Glimmerveen, J., Hublin J.-J., Roebroeks W., Anthonis L. (2010)

Een Neanderthaler uit de Noordzee. Westerheem 2, 50-9.

Andrews P. (1997) What taphonomy can and cannot tell us. Journal of Iberian Geology

23, 53-72.

Davis S.J.M. (1987) The archaeology of animals. Yale University Press, New Haven and

London.

Deeben J.H.C., Peeters H., Raemakers D., Rensink E., Verhart L.B.M. (2006) De Vroege

Prehistorie, NOaA hoofdstuk 11 (versie 1.0). Nationale Onderzoeksagenda Archeologie.

De Loecker D. (2010) Great Yarmouth dredging licence Area 240, Norfolk, United

Kingdom. Preliminary report on the lithic artefacts, Unpublished manuscript (Faculty of

Archaeology, Leiden University, The Netherlands).

Friederich F.H.W. (1967) Baardmannen. Historie en ontwikkeling van het gebruiksaar-

dewerk versierd met gebaarde gezichten. Westerheem 16, 96-113.

Glimmerveen J., Mol D., Post K., Reumer J.W.F., van der Plicht J., van Geel B., van

Reenen, G.B.A., Pals J.P. (2004) The North Sea project: the first palaeontological,

palynological, and archaeological results. In: Flemming N.C. (ed.), Submarine prehistoric

archaeology of the North Sea (CBA Research Report 141), York, 43-52.

Glimmerveen J., Mol D., van der Plicht H. (2006) The Pleistocene reindeer of the North

Sea - initial palaeontological data and archaeological remarks. Quaternary International

142/143, 242-6.

Groot M. (2010) Handboek Zoöarcheologie. Deel 1: Materiaal en Methoden.

ACVU-HBS, Amsterdam.

Guthrie R.D. (1990) Frozen Fauna of the Mammoth Steppe. The story of Blue Babe.

Chicago, University of Chicago Press.

Heuff I., Rabelink G., Moeiliker K. (2010) 60 jaar kor en bot. Straatgras 22-3.

Hijma M.P., Westerhoff W.E., Roebroeks W., van Kolfschoten T., Cohen K. (2011)

Cultureel erfgoed in de Noordzee: hoe gaan we er mee om? ARCHEObrief 15-3, 31-6.

Hublin, J.-J., Weston D., Gunz Ph., Richards M., Roebroeks W., Glimmerveen J.,

Anthonis L. (2009) Out of the North Sea: the Zeeland Ridges Neandertal. Journal of

Human Evolution 57-6, 777-85.

Huisman D.J., Lauwerier R.C.G.M., Jans M.M.E., Cuijpers A.G.F.M., Laarman F.J. (2006)

Degradatie en bescherming van archeologisch bot. Praktijkboek Instandhouding

Monumenten Deel II – 11 Overige onderwerpen, 14. Sdu Uitgevers, Den Haag.

50 Botvangen

Kahlke R.D. (1999) The history of the origin, evolution and dispersal of the late

Pleistocene Mammuthus-Coelodonta faunal complex in Eurasia (large mammals). Hot

Springs, Mammoth Site of Hot Springs.

van Kolfschoten T., Laban C. (1995) Pleistocene terrestrial Mammal faunas from the

North Sea Area. Mededelingen Rijks geologische Dienst 52, 135-51.

Louwe Kooijmans L.P. (1971) Mesolithic bone and antler implements from the

North Sea and from the Netherlands. Berichten Rijksdienst voor het Oudheidkundig

Bodemonderzoek 20/21, 27-73.

Moeliker K. (2010) Fossielen Maasvlakte 2 naar museum. Straatgras 22 (2): 22.

Mol D. (1991) Het ijstijdlandschap van de zuidelijke Noordzee. Grondboor en hamer 1,

9-14.

Mol D. (2012) Twee etmalen korren in de Eurogeul: trok de kotter OD7 door een

mammoetkerkhof? Afzettingen WTKG 33-1, 7-10.

Mol D., de Vos J. (1995) Korren op de Oosterschelde: een zoogdierpaleontoloog als

visser en wat de fossielen van de Oosterschelde ons vertellen. Grondboor en Hamer

49-3/4, 57-61.

Mol D., Post K. (2010) Gericht korren op de Noordzee voor de zoogdierpaleontologie:

een historisch overzicht van de uitgevoerde expedities. Cranium 27 (2), 14-28.

Mol D., Post, K. Reumer J.W.F., van der Plicht H., de Vos J., van Geel B., van Reenen

G., Pals J.P., Glimmerveen J. (2006) The Eurogeul - First report of the palaeontologi-

cal, palynological and archaeological investigations of this part of the North Sea, The

Netherlands. Quaternary International 142-142, 178-85.

Mol D., van Logchem W., van Hooijdonk, K., Bakker R. (2007) De Sabeltandtijger uit de

Noordzee. Norg, DrukWare.

Mol D., de Vos J., Bakker R., van Geel B., Glimmerveen J., van der Plicht H., Post K.

(2008) Kleine encyclopedie van het leven in het Pleistoceen: mammoeten, neushoorns en

andere dieren van de Noordzeebodem. Veen Magazines, Diemen.

Mol D., Borst W., Reumer J. (2010) De eerste fossiele hyenakeutel uit de Noordzee.

Straatgras 22 (5): 91-3.

Mol D., van der Plicht H., 2012. Fossiele otters uit het Noordzeebekken dateren van ca.

9000 jaar geleden. Straatgras 24 (1), 3-5.

Mol D., Reumer J. (2010) The North Sea - Maasvlakte 2 project. In: Abstracts Vth

International Conference on Mammoths and their relatives. Le Puy en Velay, 30 August

- 5 September 2010. Quaternaire, Hors-série, Numéro 3: 196.

Momber G., Tomalin D., Scaife R., Satchell J., Gillespie J. (2011) Mesolithic occupation

at Bouldnor Cliff and the submerged prehistoric landscapes of the Solent. The Council for

British Archaeology, York.

lIteratuur 51

Nieuwenkamp R. (2012) Vondsten Zonder Context. Een studie naar de mogelijkheden

tot kwalitatief prospectieonderzoek met betrekking tot de Paleolithische archeologie van

de Noordzeebodem. Niet gepubliceerd Bachelor manuscript (Faculteit Archaeology,

Universiteit Leiden, Nederland).

O’Connor T. (2004) The archaeology of animal bones. Sutton Publishing Limited,

Gloucestershire.

den Ouden N., Goud J. (2012) Aantasting zoogdierbotten uit de Noordzee door

mariene boorders, grazers en knagers. Cranium 2, 42-7.

Peeters H., Murphy P., Flemming N. (2009) North Sea Prehistory Research and

Management Framework (NSPRMF) 2009, Amerfoort.

Pieters M., Demerre I., Lenaerts T., Zeebroek I, de Bie M., de Clercq W., Dickinson B,

Monsieur P. (2010) De Noordzee: een waardevol archief onder water Meer dan 100 jaar

onderzoek van strandvondsten en vondsten uit zee in België: een overzicht, Relicta -

Archeologie, Momumenten en landschapsonderzoek in Vlaanderen 6, 177-218.

Reimer P.J., Baillie M.G.L., Bard E., Bayliss A., Beck J.W., Blackwell P.G., Bronk Ramsey

C., Buck C.E., Burr G.S., Edwards R.L., Friedrich M., Grootes P.M., Guilderson T.P.,

Hajdas I., Heaton T.J., Hogg A.G., Hughen K.A., Kaiser K.F., Kromer B., McCormac F.G.,

Manning S.W., Reimer R.W., Richards D.A., Southon J.R., Talamo S., Turney C.S.M.,

van der Plicht J., Weyhenmeyer C.E. (2009) IntCal09 and Marine09 Radiocarbon Age

Calibration Curves, 0-50,000 Years cal BP. Radiocarbon 51 (4), 1111-50.

Reumer J., Mol D., Borst W. (2010). The first Late Pleistocene coprolite of Crocuta

crocuta spelaea from the North Sea. Deinsea 14: 15-8.

Reumer J., Galis F. (2010) An unusual high incidence of cervical ribs in mammoths

(Mammuthus primigenus). In: Abstracts Vth International Conference on Mammoths

and their relatives. Le Puy en Velay, 30 August - 5 September 2010. Quaternaire,

Hors-série, Numéro 3: 45-7.

Sutcliffe A.J. (1969) Adaptations of spotted hyenas to living in the British Isles.

Mammalian Society Bulletin 31, 10-4.

Sutcliffe A.J. (1970) Spotted hyena: crusher, gnawer, digester and collector of bones.

Nature 227, 1110-3.

Sutcliffe A.J. (1973) Similarity of bones and antlers gnawed by deer to human artefacts.

Nature 246, 428-30.

Tizzard L., A. Bicket and D. De Loecker (in press): Seabed Prehistory: Investigating the

palaeogeography and Early Middle Palaeolithic archaeology in the southern North Sea.

Wessex Archaeology Report.

Tizzard L., A.R. Bicket, J. Benjamin and D. De Loecker (in press): A Middle Palaeolithic

Site in the southern North Sea: Investigating the archaeology and palaeogeography of

Area 240. Journal of Quaternary Science.

52 Botvangen

Verhart L.B.M. (1988) Mesolithic barbed points and other implements from Europoort,

the Netherlands. Oudheidkundige Mededelingen uit het Rijksmuseum van Oudheden 68,

145-94.

Verhart L.B.M. (1995) Fishing for the Mesolithic. The North Sea: a submerged

Mesolithic landscape. In: Fischer A. (ed.) Man and sea in the Mesolithic, coastal

settlement above and below present sea level. Oxford, 291-302.

Verhart L.B.M. (2001) De zee neemt, de zee geeft. Spectaculaire vondsten uit de

Noordzee. Westerheem 50, 102-07.

Verhart L.B.M. (2004) The implications of prehistoric finds on and off the Dutch coast.

In: Flemming N.C. (ed.): Submarine Prehistoric Archaeology of the North Sea: Research

Priorities and Collaboration with Industry. CBA Research Report 141. York, Council for

Britisch Archaeology, 57-61.

Voormolen B. (1997) The vertebrate taphonomy of the Middle Pleistocene site

Schöningen 12B, Niedersachsen, Germany. Doctoraal scriptie, Universiteit Leiden.

Weerts H.J.T., Borst W., den Ouden N., Guiran T., Hijma M.P., Mol D., Otte A., Reumer

J., Roebroeks W., Smit B., van Kolfschoten T., Vellinga T., Vos P., Westerhoff W. (2011)

Maasvlakte 2 (Port of Rotterdam), a showcase of interdisciplinary research of drowned

landscapes. In: Abstracts Congres INQUA, Bern 2011.

Wessex Archaeology (2010) Seabed prehistory: Site Evaluation Techniques (Area 240),

Seabed Sampling, Ref: 70752.02.

Wessex Archaeology (2011a) Seabed prehistory: Site Evaluation Techniques (Area 240),

Synthesis, Ref: 70754.04.

Wessex Archaeology (2011b) Seabed prehistory: Site Evaluation Techniques (Area 240),

Synthesis, Appendices, Ref: 70754.04.

Weerts, H.J.T., J. Opdebeeck, A. Otte & J. van Doesburg, 2015: Vondsten nieuwe tijd, in: M. Kuitems...

Documents

Transcript of Weerts, H.J.T., J. Opdebeeck, A. Otte & J. van Doesburg, 2015: Vondsten nieuwe tijd, in: M. Kuitems...