MUZEUM Złmrowr w MALBoRKU

CONFLTCTUSMAGNUSAPUDGRUNWALD 74IOMIĘDZY HISToRIĄ A TRADYCIĄ

MATE RIAŁY z M I Ę DzYNARoDowEJ KoN F ERE NcJ l NAU KowEJ

'GRUNwALD - TANNENBrąc - Żłt ctRts'ZoRGANIZoWANE' 20-24 WRZEŚNIA 2010 R.

W MALBORKU I KRAKOWIE

REDAKCJAKRZYszroF Ozoc, JANUSZ TRUPTNDA

MALBORK 2013

Spts TnrŚclWstęp

l. Krakowskie obchody rocznic grunwaldzkich w2010 r. _ Piotr Franaszek (Kraków) / 72. Obchodyrocznicybitwypod GrunwaldemwMalborku -Janusz Trupinda (Gdarisk/

MalborD / tt

l. U progu Wielkiei r//oiny

l.l Społeczeństwo i władza terytorialna w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach napoczątku XV wieku _ Roman C zaja (Torut\) / |7

1.2 ZakonNiemiecki(krzyżacki)wżyciupolitycznymRzeszynaprzełomieXIViXVwieku_AdamSzweda(Torw) /Ż9

l.3 Sztuka w państwie zakonnym w Prusach w latach 1 309-l4l0. Panorama zjawisk w przede_dniu tzw wielkie; wojny - MonikaJakubek (To r: un) I gg

L.4 Zamkikrzyżackie na terenie pruskiego państwa Zakonu. Uwagi na temat stanu badaĄperspektywba dawczych orazzachowania obiektów _ Tomasz Torbus (cdarisk) / os

1.5 The symbols ofpower - about the meaning oftextiles and garments in Polish king s andGrand Mastert representation in l4th and lSth century - Maria Molenda (frakOw) / Zt

2.Woina i ieipoklosie2.1 Probleme und Perspektiven der Grunwaldforschung - Sven Ekdahl (Goteborg) / St2.2 Tannenberg/Grunwald Today - William Urban (Monmouth IL) / 9l2.3 Co Jan Długosz wiedział o miejscu stoczenia bitwy grunwaldzkiej i jaki ma to wpływ na

jej rekonstrukcję albo o kontrowersjachwokół'jedne1frazyzXI. księgiAnnales i kilkuzapoznanychzdaniach z Chorografii wksiędze I _ MarekA.Janicki (Warszawa) / gg

2.4 Vom Kreuzzug zum Soldzug: Die Schlacht bei Tannenberg und das Ende derPreu8enfahrten des europdischen Adels - Werner Paravicini (Kiel) / I 19

2.5 Ludzie litewsko-krzyżackiego pogranicza w służbie WładysławaJagielly i Witolda w okresiewielkiej wojny - Lidia Korczak (frakOw) / tZZ

2'6 Polscy starostowie w Prusach po Grunwaldzie _ Sobiesław Szybkowski (cdarisk) / tes2.7 Kupcywświeciewielkie; pohtyki.KrakówwobeckonfliktówzzakonemkrzyżackimwXIV

iXVwieku _ Marcin Starzyński (rcrakow) / tłg2. 8 Społeczeństwo pruskie wobec Zakonu po l41 0 r. Pokolen ie,ktor e przeżyło Grunwald _

Stefan Kwiatkowski (Szczecin) / lS9Ż.9 Inscenizacja triumfu. Grunwald wobec tradycji propagandowej zwycięstwwojennych

wśredniowieczu _ MarekWalczak (Kraków) / t73

2.10 Das Echo der Schlacht bei Tannenberg in deutschen Stódten und aufdeutschen

Reichstagen - Klaus Militzer (Kóln) / l872.ll DasEchoderSchlachtbeiGrunwaldimFrankreichdesXVundXVl.Jahrhunderts-

Sylvain Gouguenheim (fyon) / tfS2'l2 EchabitwypodGrunwaldemwCzechachinaWęgrzechwXVwieku-RitaTrimonienć

(Śiauliai) / zoz2.13 Religijnepokłosiebitwygrunwaldzkiej_WaldemarRozynkowski (Toruri) / zte2'14 Grunwald,JerozolimaiświętoRozesłaniaApostołów_MariaStarnawska(Częstochowa)

/ zzt

3. Pogrunwaldzkie tradycje

3.1 Święto wiktorii grunwaldzkiej w kaznodzieistwie Polskim późnego średniowiecza _

KrzysztofBracha (Kielce/Wa rszawa) / Ż3L

3.2 Pieśń ,,Bogurodzica" i jej miejsce w świadomości Polaków - Izabela Skierska (Poznań) /249

3.3 Wawe| Grunwald i inne triumfr _ Krzysztof J.Czyżewski (Krakow) / zót3.4 opowiadanieobitwiegrunwaldzkiejwKroniceBychowca.Żródlaikonteksty-Kęstutis

Gudmantas (vtlnius) I zz S

3.5 Jan zWiślicy _ piewca bitwy Grunwaldzkiej oraz dynastiiJagiellonów_ i jego koncepc;a

patriotyzmu wpoemacie Bellum Prutenum (Kraków, 1516) - Zanna Niekraszewicz-

Karotkaja (lrłnsk) / z95

3 '6 Zwycięzcybitwy pod Grunwaldem _ królJagiełło i wielki książę Witold _ w literaturze

starobiałoruskiej - Uładzimir Karotki (trłinsk) / got

3.7 Bitwa grunwaldzka w przekazach gdańskich i pruskich kronikarzy i historiografow nowo-

żytnych(w 2' połowie XVI _ do pocz. XlXwieku) _ Edmund Kizik (Gdarisk) / so7

4. Grunwald wliteraturze, sztuce, filmie i polityce XIX-XXwieku4.l Trzy literackie wyobrażenia bitwy pod Grunwaldem (Kraszewski-Sienkiewicz-

Przyborowski) - TadeuszBujnicki (Warszawa) / 321

4 .Ż Prao jcom na chwałę, braciom ną otuchę _ dzieje pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie _

AndrzejSynowiec (Krakow) / Sz9

4.3 Pomnik Grunwaldzki i 550. rocznica bitwy pod Grunwaldem - Andrzej Szczerski (KrakOw)

/ 339

4.4 Motywy k rzyżackiew propagandzie Polski Ludowej _ Kazimierz o to7(Rzeszów) l 357

4.5 Bitwa pod Grunwąldem (t96o) ,łleksandra Forda na kinowym ekranie - Grażyna Stachówna

(Krakow) / sós

Krrł otol ]. Czy żew ski (xrakaw)

Wawet, Grunwald i inne triumfy

DziałaniomwojennymtowarzyszylyzwykIeczynnościpode1mowanenapoludyplomatycznymoraz różnorodne przedsięwzięcia propagandowe realizowane zarówno wewnątrz kraju, jak i w jego

otoczeniu. Szeroko zakrojoną akcję, której celembyłoudowodnienie słusznościwłasnychracjiiwy-

kazanie złych intencji przeciwnika, przeprowadził króI WładysławJagiełło w związku z konfliktem

zbrojnym zZakonem Krzyżackim w latach 1409-1411. Nawet tak jednoznaczne i spektakularne

zwycięstwo, jak to, które monarcha odniósł pod Grunwaldem 15 VII 1410, wymagało właściwej

interpretacji i oPrawy ceremonialnej' Pełne zdyskontowanie własnego sukcesu możliwe było dziękiprzeniesieniu go nawyższypoziom, do sferyreligijnej i symboIicznej.Sui generis sakralizacja militar_nego triumfu dokonywała się na różne sposoby. W tym konkretnym PrzyPadku przede wszystkimpoprzez powiązanie pamiątki pokonania Krzyżakówzprzlpadającym 15 VII świętem RozesłaniaApostołów. Liczne, choćwciążdalekie odwyczerpania, opracowanią pozwalająpominąć szczegółydotyczące tego obchodu obserwowanego aż do początkóww. XXl.Wtym miejscu trzebapodkre-ślić, że do kalendarza liturgicznego katedry krakowskiej na stałe wpisano uroczystą Procesję, która

udawała się do kościoła św. Jadwigi na Stradomiu2. Świętowano w Polsce również wspomnieniebitwy pod Chocimiem. W oficjum przeznaczonym na l0 X zamie szczono obok lekcji ze Starego

Testamentu także informacje o wojnie Polaków z Turkami3.

W wawelskiej świątyni katedralnej odnajdujemy znacznie wc ześniejszy przykład utrwalenia pa-

mięci o wojennych przewagach poprzezfwdacjQliturgiczną o charakterze dziękczynnym. Chodzio ołtarz śś. Gerwazego i Protazego, erygowany przezksiążąt Konrada Mazowieckiego i Leszka

Białego z powodu zwycięstwa odniesionego pod Zawichostem w r. 1205, w dniu 18 VI (wspo-

mnienie obu świętych), nad księciem Romanem.Jan Długosz opisał go w Liber benefciorum jako

Primarium et inter omnią Cracouiensis ecclesiae precipuum (. . .) et vetustatefundationis, et nobilitatae causąe,

et dotationis ubertątea . onteż,wrazzbratem, podjęli się odnowienią a właściwie przywrócenia tego

'JanJ.Janicki,lilurgiczneobchod1świętaRozesłaniaĘostolówupamiętnieniemzwycięstwanadKrz4żakamifw,)Naznakświetnegozw1cięstwa.Wsześćsetnąrocznicębitwy pod Grunwaldem.Katalogw4śary 15lipca - j0 września2010,ZamekKróIewskinaWawelu,

red. Dariusz Nowacki, t. ], Kraków2010, s.4l-52; Marek Janicki,Grunwaldw traącjiPokkkjodXV doXVIIwieku|w,] Ibidem,

s. l I4-l l9 (tam wcześniejsza lit.)'2 Mandatum'QliadietaliJestuffiiflłatDivlsionkąpostolorum,inquodeusomxipotensreginostrodesuisaduersariistriumphummiseri-

corditer concessit, regnumque a d.estruccione ac preda inimicorum illibatum serwit, precipimus et mandaffius, qudtinus omnes benefciati

cum clero cras proessionem ad ecclesiam sancte H.Jaciant ad agendum gracias deo excelso de concessa propriis [armk] victoria, quilocus

eadem die priuilegiatus ind.ulgenciis specialibus esse dignoscitur, prout uos credimus non latere, Formulae ad ius canonicum spectailtes,

ex actis PetriWyszEpiscopi Cracoviensis (1j92-1412) maxima parte depromptae,wyd. Bolesław Ulanowski, Archiwum KomisyiHistorycznei, t. v KrakÓw l88' s.338, nr 98;J.J.Janicki, t iturgiczne obchody święta(przyp.1),s.44,47-50; M.Janicki, Grunuald

w tradycji pokkiej (przyp.l), s. I 15.3 StanislawSokolowskt'oftciapropriapatronorumRegniPoloniae,Antverptae|643's.Ę-51(AccessithuiceditionioficiumGrati-

arum actionis pro victoria exTurcis anno M.DC'XXl dieX. octobri, a S' Ritum Coilgregatiofiefecognitum et approbatum); Mirosław

Lenart,Milespiusetiustus.Żołnierzchrześcijańskikatolickiejwiar\wkulturzeipiśmiennictwiedawnejRzeczypospolitei(XV(-XVIilw),

Warszawa 2009 [Studia Staropolskie. Series nova, t. XXI (LxxVII)], s. 179-185.a

Jan Dlugosz lile r benejciorum dioecesis Cracouiensis,t.1, a*:;:" 18ó3, s. 204.

Pogrunwaldzkie tradyi

ministerium5, które uległo;użpraktycznie zatraceniuó' Prawo patronatu nad restytuowanym ołta-

rzem ulokowanym w kaplicymansjonarskiej potwierdził Długoszom biskup Tomasz Strzempińskil'ŻY 1460? .Uratowanie fundacji upamiętniającej historyczne wydarzenie doskonale wpisywało Ęw działania podejmowane przez wielkiego historyka na polu ,,kultury pamięci", których doskonałąegzemplifikac;ą stanowi także Banderia Prutenorum _ szczególowy spis chorągwi krzyżackichza-wieszonych przy grobie św. Stanisława8.

W związklzutrwalonąpraktyką odprawiania mszywotywnychza powodzenie nawojnie Pozo-staje przywilej odpustowy Klemensa VII (tSZS-IS:+), ledyny utrzymany w katedrze krakowskiejpo reformach SoboruTrydenckiego. Papieżnadałodpustzup ełnypro missavotivatunccelebrariso-lita in memoriam de Turcis, Tartąris et aliis gentibus et Schismąticis obtentąrum concessae fpodkr.KJC], ita quod qui missae huiusmodi ubins locorum praesente Rege celebratae interjuerint et pro pace pbRegni statu preces altissimo efuderint conJessi et contriti et alias confdendi propositum hąbuerintg .

Wielką wojnę z Zakonem zakonczylo podpisanie 1 II 1411 traktatu pokojowego w ToruniuDziałanie na polu dyplomacji i pohtyki wymagało jednakże publicznego dopełnienia Poprzezodpowiednie gesty i ceremonie. Jak obszernie relacjonuje Jan Długosz, WładysławJagiełło jakorex iustus w sposób spektakularny objawił poddanym własny sukces i klęskę wrogów, eksponującjednocześnie cnotę pokoryi całkowitej ufnościwboską opiekę.

Król wyruszył Ż5 XI pedester _ jak pielgrzym, a nie triumfator _ z Niepolomic do Krakowa.PrzechodzącprzezKazimierz'o nawiedził kościół na Skałce, gdzie oddał cześć relikwiom świętychoczywiście świątynię tę wybrano ze względu na tradycję lokującą w niej zabó;stwo św. Stanisławadokonane w r. 1079 przezkróla Bolesława Śmiałego, a także pierwotne miejsce pochówku męczen-nika. Należy się zastanowić , czy owo nawiedzenie nie stanowiło pierwowzoru dla późniejszych

Pielgrzymek Polskich monarchów poprzedzających koronacje, poświadczonychw ordo coronanili5

J'Dllgos'z,Lib'erbenefciorum(przyp'4),s.205-20ó;KrystynaPieradzkaZwiązkiDługoszazKrakowem,Kraków1975lBiblio-teka Krakowska I l5l, s. 30.

6l'Dlugosz,Liberbenejciorum(przyp'4),s'ŻO4'ŻO5:Altareverodesolatumest,etdatuminexterminumprnptelcarentiametprtvtlegii

fundationis deperditionem, sola iIIa domuncula murata in platealegątorum, tecto etiam a multis ąnnis urqre ad ^uroru.

ruilqm vącua(...) relicta est (...).

1 K.Pieradzka,ZwiązkiDługosza(przrp.5),s.ll4-115,przyp.78;lnwentarzkatedr1wawekkiejzroku156j,opr.AdamBochnaĘ

Krakow|9l'9 '|ŻrodladodziejówWawelu,t.X,red.AntoniFranaszek],s.207,podaje,żeprawoobsadzaniaprebendynależalo

na zmianę do biskupa krakowski"8o i papieża; nieco inaczej przedstawia dzieje i uposażenie BolesławS. KumorDzie1edieuz1ikrakowskiej do roku l795, t. I, Kraków 1998, s. 315-3ló. Po ołtarzu pozostal ;edynie fragment malowidla przedst Miejącegośś. Gerwazego i Protazego na ścianie wsch. dawnej zakrystii przy kaplicy Mariackiej oraz kielich sprawiony w r. l73l ńa pr-e-bendarzy przez ks.Jana Hochorkiewicza (KatalogZab4tków sztuki w Polsce't.IY, Kraków, cz' t,ńrrl,r"i.1errySzablowski,Watszawa 1965, s'93,l l5). W pierwotnym, bardzo skromnym wyposażeniu wyróżniał się kielich z herbemWieniawa odno_szącym się do braciJanów Dlugoszów, lnwentarz (jakwyżej),s. Ż07.

8 Zob.KrzysztofStopka'Nawieczystąpamiątkęirymbol.BanderiaPrutenorum:dzieło,autorz1,losy,|w:)BanderiaPrutenorum,Pro-szówki-Krakow 2009, s.13_4ó (tam wcześnieisza lit.); Magdalena Adamską Kopre i ed4c1ekideksu"BanderiaPrutenorum, |w:)Na znak (przyp.l), s. l55-184; Magdalena Piwocka, Rekonstrukcje chorągwi grunwaldzliiclr [w] Ibidem, s . 185-Ż06; Na znakświetilego zwycięstwa. W sześćsetną rocznicębitw| pod Grunwaldem. Katalogwystaw\ 15lipca - 30 września 2010, ZamebKróIewskinaWawelu,red'D.Nowacki, t. II, KrakówŻOlO, s'Ż4-Ż6,kat. 5 [K. Stopka], s. 78-133, kat. 2ó-8l [M. Piwocka]. Spisy chorągwizd'obyrych przezwojska Rzeczpospolitej należą do rzadkości, do wyjątków z a|iczyć można szcr"goło*y *yk", *k.yii"o-zdobytych pod Hamersztynem w I. 16Ż7, Brevis relatio victoriae Illustrissimi Domini Palatini Campiiuctoris Rigni Poloniae, quaDucis Sudermaniąe copiae ad deitionem adactae sunt,Yarsaviae l627, s. nlb.

9 Katedra posiadała dawniej odpusty na święta św. Stanislawa, Matki Boskiei, APostołów i dedykacii kościoła, nadane przezpapieży Innocentego i! Aleksandra VI, Klemensa VI, Leona X, kardynałów Gwidona i Zbigniewa, arcybiskuPów i bisku-pów, Archiwum Krakowskiej KapitułyMetropolitalnej naWawelu (dalej: AKK), Wiz. nr 20 (wizytacja katedry krakowskie;zr' 160Ż),s.Ż4-Ż5.

l0 Warto zwrócić uwagę, że uroczyste intrady zazuryczajltkraczalydo KrakowaodpóInocy,przezbramę Floriańską.

Wąwel, Grunwąld i innetriumfy

wiązanym z obj9ciem władzy przezWładysława III Warneńczyka''.Jagielło podążył następnie ku

Wawelowi, poprzedzony chorągwiami zdobytymi na Krzyżakach, aby w katedrze złożyĆ je jako

dziękczynienie Bogu, prawdziwemu sprawcy zwycięstwa. Długosz podaje, że ną znak świetnego

zw4cięstwazawisłyone po prawej ilewej stronie ołtarzaśw. Stanisława.Władcawybrałmiejsce depo_

zycji trofeów nieprzypadkowo. Adresatem tego szczególnego hołdu był bowiem ieden z głównych

patronów Królestwa'Już zwycięstwo pod Płowcami w r' 1331, ze wzgledu na datę (zz lx) pokry-

wając4 sig ze wspomnieniem translacji relikwii krakowskiego męczennika, uznawano za skutek

iego interwencji' W przypadku Grunwaldu ingerencja świętego miała być potwierdzoną jak podał

po raz pierwszy Długosz, a za nim inni historiografowie, szczególnym zjawiskiem _ ponad walczą-

cymi na niebie ukazał się biskup, którego identyfikowano ze stanisławemlz. Ten obraz pojawił się

również, wkunsztownej poetyckiej redakcji, w poemacieBellum Prutenum dedykowanymw r. 15ló

ZygmuntowilprzezJanaz Wiślicy _ święty patron nie tylko zapowiada zwycięstwo Polaków, ale

i wskazuje katedrę na Wawelu jako miejsce ek spozycji zdobycznych chorągwi:

Wydarte z rąkkrzyzackich przemocą sztandary

U stropów mej świątyni pozawieszasz z chwałą,

A obraz mój tarcząmi bólów-bohąterów

l bisiorąmi króIów potężnych ozdobisz |3.

Nieco dalej poeta powraca do trofeów:

Zebrano p o nim z p ola wsp aniałą zdoby czą

Zbroje, oręże, tąrcze wodzów i sztandary;

Które pozawieszanew twym świętym przybytku

Biskupie Stankławie, zdobią twój grobowiec.

Krwią zbryzgane te godła pamiętnej wyprawy

Zwycięzca twej poświęcił czci i wiecznej chwale.

Ledwo ściany i stropy obszernej świątyni

Starczą tylu pamiątkom _ a oko zdumiewa

lch bląsk i układ w cudne powiązanych ksztatty.Ia

W okresie potrydenckirr1 gdy rozwinięto starania o umocnienie kultu dawnych świętych naro-

dowych i zatwierdzenie nowycĘ do cykli ilustrujących życie i cuda św Stanisława włączono scenę

zwycięskiej bitwy Polakó#s. odnajdu;emy jąwe wspaniałych miedziorytachwydanychw Rzymie

w r' 1ó00 i w Kolonii pięć lat później' Ani podpis, ani sumarycznie ukazane starcie wojsĘ nie

'' MichalJagosz P rocesje ku czci św' Staxisławą z Wawelu na Skałkę w okresie przedrozbiorowym, hnalecta Cracoviens\a, 1l, |979'

s. ó08_ól3 (zapewne utrwalony przy okazji koronacji Wladyslawa Warneńczykazwyczaj sięgający panowania Władysława

Łokietka); także: Tadeusz Dobrzeniecki,Św' Stanklaw _ bislcup męczeuikipatron Pokki,lbidem's.5ó5 (począwszy odAleksan_

draJagiellończyka); Wacław Schenk , l, itilrgiczny kult św. Stanislawa biskupa w Polsce, ibidem, s. ó00 (począwszy od Władyslawa

Warneńczyka).l'Ż Epizod wielokrotnie wzmiankowany i omawiany, np. T. Dobrzeniecki, Śy' Sfanisław (przyp.1l), s. 5óó; M. Lenart, Miles pius

(przyp.3), s.208-209.13

Jan z wiślicy (Joannes Vslicensis), Woina Prusba (BeIIum Prutenum), przeklad Karol Mecherzyński, wstęP i wyd. Władyslaw

Klosowski, Kraków 1910, s. 16.

'a lbidem, s. 20.l5 Przekonanie o stalej opiece św Stanislawa nad Polską i pelnionei przez niego szczególnej funkcli obrońcy oiczyzny wyrażali

liczni kaznodzieje ww XVII iXVIII,Ja nZwiązekŚw' Stanisław Szczepanowskiw pokkimkaznodziejstwie dolcońcaXVlllwieku,

Analecta Cracovie nsia, 1|, I97 9,s. 6Ż9 - 630.

Ż63

P o rr unw ąl dzkie tr ą dv ck

uprawniają do jednoznacznej i wyłącznej identyfikacji tego wyobrażeniazbitwą pod Grunwaldern

Jest to więc zobrazowanie stałego zaangażowania patrona Królestwa w wy;ednanie zwycięstwapodczas wojen prowadzonych przez Polskę. Rycina z r' 1ó05 mogła się współczesnym kojarzyćszczególnie z Pogromem Karola IX Sudermańskiego pod Kircholmem, dokonanego w jesienneświęto krakowskiego męczennika(Ż7IX1ó05). Natomiast realia ukazane w jednym zmedalionówna srebrnejtrumniemieszczącejjego relikwie,wykonanejw|.1669-167l,wskazująwprostnatriumf

' z r. 1410|6. Nie można wykluczyć, że ta sama scena znalazła się już na wcześniejszym relikwiaranufundowanym przezZygmuntalll,aprzekazanym katedrze przezWładysława IVwr. 1633.

Wizja świętego wstawiaj4cego się za walczącymi (a nawet biorącego udział wwalce) występuierównieżwtradycjiinnychkrajóweuropejskich,czegoprzykladempostać św.WacławawsąsiednichCzechachrT.

Wymownym świadectwem trwałego wpisania św Stanisława w tradycje grunwaldzką i przy-kładem wykorzystania tej legendy do naświetlenia bieżących wypa dków, jest Itinerarium abo wy-jazd na woynę moskiewst4 ks. Adama Makowskiego. Autor korzysta z tożsamości imion pierwsze-go Jagiellona na tronie polskim i Władysława I\i aby w kontekście wyprawy pod Smoleńsk w r.L633 przypomnieć szczególn4 pobożność WładysławaJagiełly orazjego ufność w opatrznośći wstawiennictwo św. Stanisława. Snując opowieść o bitwie stoczonej w r. l4l0, akcentuje pokor-ne przyjęcie butnego poselstwa krzyżacklego z mieczami oraz modlitwę króla przed starciem.

Jego zadaniem, Władysław IV postępuje w ślady swego przodka oddajac się pod opiekę Mariioraz śś. Władysława, Stanislawa i Kazimierza, co potwierdził wspaniałymi fundacjami naJasnejGórze, ŚwiętymKrzyża, w Wilnie i Krakowie. Na relikwie krakowskiego Męczennlka zacnąArkę srebrną rękałni swemi, na ołtarzu przy grobie iego z wielką uczciwością, wziąwsz1 Bracią, lchM. Królewice ną pomoc, iawnie postawił, kleynot takt, iakiego Pokka niewidziałą I8

, a wy jeżdżając zestolicy na lvyprawę przeciw Moskwie, prosił na Wawelu o jego błogosl awienstwo: Tego 5ię bło-gosławieństwa Pąn nąsz mocno trzyma, tego na Skałkę idąc,7 w Kościele Zamkowym krzy|.em leżąc,z pokorą y skruszonyffi sercem żebrął 19

.

Jan Długosz relacjonując uroczystości z r. l4l1 7'aziacza,że WładysławJagiełło odbywał piel-grzymkę ad lininą śś. Stanisława, Floriana i Wacława2o' Centrum kultu tych trzech świętyclrbfkrakowski kościól katedralny (ze względu na patrocinium i relikwie), a ich kult ;.ko głj*.'ńpatronów Królestwa propagował szczególnie kard. Zbigniew oleśnicki. Z pewnością nleprzy-Padkowo w kolegiacie św. Floriana na Kleparzu złożono jednąze zdobyczy zwojny w l' 1409-il,|6KrzysztofJ'Czyżewski,Marsoweechakrakowsktejkatedrze|w,)Naznak(przvp.t),t.I,s.73;MarekWalczaĘBirwa

grunwaMzklą sztuka od wiekuXV do końca XVlll|w,]Na znalł (przyp.1), t. I, s. 299. Wspołcześnie, w obrazie Krzysztofa Bogiszewskiegozawieszonym zapewne w r. lóó9 w ratuszu Głównego Miasta Gdańską znalazl się: Diuas Stanislaus tempore pugnae in nibcsplendidaapparensPolonkcertampictoriąmdehołibuspollicefu4T.Dobrzeniecki,Św.Stanklaw(przvp.rr),r.soz''

'' Pavla obrazova, JanYIk, Maior gloria. Svatj kniżeVóclav Praha_Litomyśl 1994, s. lŻ8-:r3Ż, t+i _ i+z. Nu t"-ut świętych orę-downikówwbitwi e M.Lenart, Miles pius (przyp. 3),s' Ż06-Ż13.

18 Adam Makowski,ltinerarium abo wyjazd na woynę moskiersL4, Kraków bd., s' nlb. Trumna wykonana wAugsburgu na pole_cenie Zygmunta IlI, faktycznie została umieszczona na ołtarzu w katedrze w obecności Władysława IV i jego braci, Michałkożek, Katedra wawelslca wXVIl wiel<', Klaków 1980 fBiblioteka Krakowska l2l], s' 79; KrzysztofJ. Czyżewsk i,ĄgnuntllLkatedrakrakowska imedyc4na|w,]Amicksima' StudiaMagdalenaePiwockaoblata, Kraków 20l0, s.2ó0-261'

'9 A.Makowski,Ićinerarium(przyp'l8), s' nlb. Szczegółowyopis nawiedzeniaprzezWladysławalVołtarza św. Stanisławazacho_wał się w aktach kapituły katedralnei; król podarował przy tej okazji srebrną figurę patrona Polski, KJ. Czyżewski, Marsowcecha (przyp. 16),s.7 3 -7 4.

Ż0 JoannisDlugossiiAnnales seucronicae incliti Regni Poloniae,Llberx-xl (l406-14l2), ed. Danuta Turkowska et alii,, Wars zawa|997,s. I86t sailctorum Stanislai, Wnceslai et Floriani limina visitaturus.

Wawel, Grunwąld i innetriumfy

relikwiarz fundacji komtura kowalewskiego Heinricha von Bodego (ok' l3ó5)'Ż1' Kult św. Wacława

w Polsce nie został dotąd wys tarczająco rozpoznany i opracowany.Jako ist otny Przyczyflek do tego

zagadnienia, traktować możnabatdzo interesującą wzmiankę o roli tego czeskiego męczennika

w zwycięstwie nad Turkami pod Chocimiem w r. 1ó2l. W jednym z kazań Fabian Birkowski pisze,

Znaczne tego znaki były na ten czas, gĄ był szturm ostateczny wielki, walny, ną dzień ś' Wacławą Patroną

Pokkłgo' |. . .) Widziano nocy tey, ktora dzień Wącława ś. uprzedzała, męża iednego szędziwego nad obo-

zemPolskimklęczącego, szyszakmiałnagłowie, aręce ztożone do modlitwy: widziany byłten święty klęczeń

y żołnierz od piąci godn4ch wiary mężów, między ktorymi był ieden Zakonu kąrmelitańskiego. Kto był takt,

który się modlił zą lud Pański, domyślać się możemy nietrudno: bo ąbo ś. Wacłąw b7ł, ktoremu dzień on

był od Kościota S. Katholickiego poświęcotly, ktoremu pierwszy Kościot miąsta Stołecznego Krakowskiego

oddany abo był strażnikWo4ska Pańskiego Archanioł iąki, ktoremu wartę trzymać rozkazano nad namiŻŻ .

Zwracauwaggwykorzystanie przez słynnego dominikanina tego samego toposu, którypojawił się

jużwDługoszowej relacji o bitwie grunwaldzkiej23.

Najbardziej spektakularnym sposobem manifestacji zwycięstwa było triumfalne wkroczenie do

stolicypaństwa (lub innego ważnego miasta) polączonezprezentacją trofeów. Najwyższe miejsce

wśród zdobyczv wojennych zajmowały chorągwie - ich liczba i ranga określała wielkość wiktorii.

Dlategotakdużąwagęprzywiązywano dowyborumiejscaichdepozyc;ii stałejekspozycji.Zdzisław

Zygulsh 1un. ptzedlaty określił katedrę krakowską mianem miejsca trofealnego2a. Definicja tego

określenia nie została później doprecyzowana' Traktując ten termin szeroko, trofealnym można

nazwać każde miejsce, w którym przechowywano przedmioty zdobyte na wojnie. W skali państwa

wyróżniano je dnakzazwyczajbudowle z pewnych względów predystynowane do prezentacji (lub

magazynowan ta) zdobycznych znakówwojskowycĘ broni itp' Geografia takich mieisc trofealnych

o znaczeniu ogólnopaństwowym w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim nie została

dotąd wystarczająco rozpoznana. Badając to zagadnienie trzeba brać pod uwagę nie tylko jednosr

kowe przypadki składania trofeów, ale też wykształcenie i utrwalenie w społeczeństwie świado-

mości takiej wyjatkowej funkcji danej budowh. Wiadomo, że trofealne weksylia przekaz1.wano do

katedrw Gnieźnie2s, Krakowie iWilnie26, kolegiaty św.JanawWarszawiez7, kościołówPaulinównaŻ| Na znak (przyp.1), t. II, s' l5ó_l5s, kat. 88 [M. Walczak]. ,,Zolnierskiego" aspektu domyśla się w sprowadzeniu do Krakowa

relikwii Floriana M .Lenart, Miles pius (przyp.3),s.198-199.22 Fabian Birkowski,Panu Boguw Tro4cy S. iedynemu podziękowanie za uspokoienieKorony yWX'L. z CesarzemTureckim Roku Pań-

skiego 1621 w oktawieRóżąńcaŚuięfegą Kraków 162l, s.9; M. Lenart,Milespius(przyp.3),s'Ż|0.23 odwołania do cl dów machabepkichwystęPuiąjużw mowieAndrzeja Łaskarzyca przedJanem XXIII i wkazaniach na święto

Rozeslania Apostołów M.Janicki, Gr urwald w tradycji pokkui (przyp.l), s.91-95, l00-l04.2a ZdzisławŻygu|skijun., Chorągwie tureckiew Polsce na tle ogólnejproblematyki przedffiiotu'stndia do dziejówWawelu,4, Kraków

1968,s.363-364.25 54 chorągwie zd obyteprzez]anaZamojskiego na Michale Walecznym pod Bukowem 20 X ló00, Zygmunt III przesłał'przez

swego pokojowca Dzikowskiego,Jan Korytkowski,Prymasowieifietropolicipokc1 odroku 1000 aż do roku 1821,Poznań 1889,

s.518-519; pamięć o tym podtrzymywałyopracowania historiograficzne, jaknp. Marcin Siemieński'MonuffiefltaEcclesiaeMe.-

tropolitanae Gnesnersis, Posnaniae 1823, s. 14 (tam też informacja o dzwonie zdobytym wMoskwie i przysłanym do Gniezna

przez Władysława Zygmunta w r. ló2l). W r. 18l2, w czasie pobytu w Gnieźnie poszukiwalbezskutecznie tych chorągwiJu-

lian Ursyn Niemcewicz,Dzieje panowaniaZygmuntalll,t.I, Kraków 18ó0, s' 2Ż5,przyp.1.26 Vydas Dolinska s, Vilniaus katedra _ karinu pergalią minćjimo ir lamżinimo vieta (Wileńlka katedra ' miejsce obchodów i upartlięl

niefliazwycięstw wojennych) fw,) Kaip tai atsitiko Didżiamjame maś!e'..Żaltgirio atodangos,Yilnius 2010, s. 87-l00. Puykładowo,

w r.l43ŻZygmunt Kiejstutowicz zlożyl w katedrze 8 chorągwi wziętych w bitwie pod Oszmianami, Aleksander Gwagnin,

ZkronikiSarmacyiEuropskiej,wyd'.KazimierzJ. Turowski, Kraków l860, s.95.

'Ż7Jan III Sobieski przeslał do kolegiatywarszawskiei chorągiewzdobytą poWiedniem,6 VIII ló84 umieszczono jł pod krucy-

6ksemwśrodkukościola, Maria I. Kwiatkołłska,Katedra św']ana,Warszawa l978, s.87-88.

Skałce28 iJasnej Górzez9, kaplicy św.Jacka u krakowskich Dominikanóvlo i należącego do tegożza-konukościołaśw StanisławawLublinie - miejscakulturelikwii Krzyża Świętego3l, atakżekościołaśw.AnnywKrakowie zgrobem św.JanaKantego32.Zapewne jestto listaniepełną alekluczdoboruwydaje się czytelny _ honorowano najważniejsze ośrodki kultu: Męki Pańskiej, Marii oraz świętychnarodowych. Przyczynykierowania darówdo tego lub innego miejscabyłyzróżnicowanei należyjer ozważac indywidualnie w konkretnych przypadkach.

Dualistyczna struktura państwą z dwoma stolicami, mogła być istotnym powodem urządzaniatriumfow i składania trofeóww Krakowie lub Wilnie. W literaturze pojawia się hipoteza o podzialechorągwi grunwaldzkich między stołeczne katedrt'3. oczywistym wydaje się odesłanie trofeówzbitwy pod Oszmianami stoczonej 8 XII 1432 przezZygmwta Kiejstutowicza ze Świdrygiełłądo Wilna3a. W przypadku dwóch wielkich zwycięstw pod panowaniem Zygmunta I (pod orsząi obertynem) król wybrał Wilno w r. 1514 i Kraków w r. 1531 _ w tych miastach zorganizowanogłówne uroczystości3s. obok względów praktycznych (miejsce przebywania władcy w danymmomencie)3ó możemy się również domyślać głębszej motywacji _ zamiaru zamanifestowaniazwierzchności nad Koroną i Litwą oraz równego traktowania obu krajów. Po przeniesieniu re_

zydencji królewskiej do Warszawy pojawiło się konkurujące z dotychczasowymi metropoliamicentrum' budujące swój prestiż m'it. poprzez organizowanie ceremonii triumfalnych. Tak byłochociaĄ Po wojnie z Moskwą w r' 1611, gdy w zamku warszawskim Zygmunt III przyął hołd

'Ż8 KsiążęJanusz Ostrogskiw l593 zawiesiłna Skałce chor4gwie kozackie' le r o Kosińskieffi,u pobrai wbitwie pod Piątkiem 2 II t.r,Joachlm Bielski,Dakzy ciągkronikipokkiej zawierającej dziejeod 1587 do 1598r, wyd. FranciszekM. Sobieizczański,Warszawal85l, s. l90; MichałRożek,AraPatriae. Dzieje grobu św. Stanisławąw katedrze naWawelu,Ana|ectaCracoviensiaXI, l9 79,s.459.przyp.147.

'ż9 W l5l4r. naJasnejGórzezlożono chorągwie zdĄte pod Orszą,kolejne ofiarowałJan Kazim ierz19X1649 (osiem chorągwikozackich spod Zborowa),7 II lóó1 (chorągiewJerzego Chmielnickiego) i 13 VI]I lóól (siedem chorągwi rosyjsklch), nłJrtaMichałowska, Palladium pokkie. Militarne aspekt1ikonograji marjnejXVll-XVlIl n, Studia Claromontana, 6, l985, s. 2Z Ur-szula Borkowska, Krrilowie pokcy naJasnej GÓrze od czasÓw Jana Kazimierza do bońcaRzeczypospolitej obojgaNarodów,|bidem,s' óó, ó9; Eustachy kakoczy,]asnogÓrska Hetmanka w polskieitradycji rycereko-żolnierskiej,Watszawa1998, s.Ż4;Jan Golonka,]asna Górawkulturzepokkie1 |w,)IJ tronuKrólowej Polski.]asna Góraw dziejachkultury i duchlwlki plkkiej.Kataligwyłatły podkierunkiem ]ana Golonki oSPpE' Przem4ława Mrozowskregoj, |erzego Zmudzińskiego, Zamek Królewski w hrąreząilie'15 gruinn2006-11marca2007,WarszawaŻ006,s. 15;PrzemyslawMrozowski,JasnaGóra:klasztordynast1czny państwow._niodo*y[w:] ibidem, s. 28. Do dziś w skarbcu jasnogórskim zachowal się buńczuk turecki da.o-any* r. tzzz pizez.Jakuia sobleskie_go (być może ze zdobyczy wiedeńskiej), U tronu Królowej (przyp. Ż9), s. 17Ż'|73,kat. 58 (oprac.;. Golonka ,Jerzy Żmldziń-skr) Trofea zawieszano wkaplicy Math Boskiej, wXVIIl w. zabrano )e do zbrojowni,bo ćiiły ,idokkoptiq,,

^t^^zbutwialy,U. Borkowska, op. cit., s.83.30 ok. l589 Prokop Pieniążekzłożył chorągiewzdobytąw l58l pod Pskowem, M.kożek,Ara Patriae (przyp.Ż8),s.459,przyp.lĘ'3' W 165l hetman Marcin Kalinowski złożyl buławę i siedem chor4gwi zdobytych na Kor"ka.Ę prry*ioł i" ao Loitin" *9"

woda czernihowski KrzysztofTyszkiewicz,JanA.Wadowski,Kościoł!Iubelsk'ą Kraków l907 s.34ó; LudwikZalew ski,Cz;sLkaKrz1ża Chryłusowego w kościele św. Stankława oo.Dominilcanów'Ltblin 1946,s'ŻŻ.

32 odsiecz wiedeńska 1683. W\stawa jubileuszowa w Zamku KrÓlewskim naWawelu w trzechsetlecie bitwy. Tlo hktor1czne i materiałyźrÓdłowe,t'l,red.AntoniFranaszeĘKazimierzKuczman,Kraków1990,s.281-Ż8Ż,kat.49O-49l

[JerzyT.Petrus].33 M.Janicki, Grlz wald w tradycji pobkiej (przyp.l),s. lŻ33'A' Gwagnin, Z tronikiSarmacyi(przyp. Żó), s' 95 (8 chorągw); KJ. Czyż ewski,Marsoweecha (przyp.16),s.56'3s ActąTomicianą,t III, Posnaniae l853, s.6-}Jan PtaĘ Chorqgiewwkomunikacjispołecznej w Pokcepiastlwskiej ijagiellońskie1,Lo-

blin 2002, s. 378. o literaturze rozslawiającej to zwycięstwo oraz obrazie bitwypod orszą, Mieczy sławMorki, Sztuka dworuZygmunta l Starego. Treści polityczne i propagandowe,WarszawaŻOO1, s'346-350.

3ó Potwierdza to wyraźnie relacja o zwycięstwach Wladysława IVw r. ló33, uwieńczonych triumfami wWilnie iWarszawie: Perquesta vitoria cosi seynalata si sono per tufto ilRegno gratie a sua Diuina Maestó ŻJatteJeste (ł allegrezze publiche, e specialmente dVilnadoue si trouaua il Re de passagio verso Ia Moscouia per fnire di debellare totalmente quelli inimici, {t d Varsouia oue si trouarono li Sere,nksimi Signor Cardinal ŻVescouo diVratislauia Principi ŻFratelli di Sua Maestd,Nuoua relatione dellevittoriose imprese del lnuitissimoe Potentissimo Ladislao Qlarto'Ronae ló33, s. 7

i

Wawel, GrunwąId i innetriumfy

carów szuiskich37. Szczególnie sPektakularny triumf odbył się dla uczczenia zwycięstw odniesio-

nychprzezWLadysława IV w r' 1ó33, kiedy to najważniejsze ceremonie odprawiono w kolegiacie

św.Jana i rezydencjikrólewskiej38. Nabardziejwnikliwe rozpatrzenie zasługuje przypadekGniezna,

niegdysiejszego miejsca koron acji oraz stolicy polskiej metropoIii kościelnej. ZdĄe się, że ptzy po-

dejmowaniu o skierowaniu do tamtejszej katedry znaków wziętych na wrogach, pierwszorzędne

znaczenie miały względy religiine, nie zaś znakomita historyczna przeszłośc - potwierdzenie tej

opinii wymaga dalszych badań.Z całą pewnością aspekt kultowy okazał się decydujący, gdy po

zwycięstwieJana Zamoyskiego nad MichalemWalecznym 20 X 1600, w święto translacji relikwii

św. Wojciechą król Zygmunt III przesłał do grobu tego męczennika zdobyczne chorągwie39.

osobnym, właściwie nierozPoznanym zagadnieniem, są kryteria stosowane przy podziale we_

ksyliów i wyznaczaniu tycĘ które mają być oddane króIowi oraz kościołom. Można się tylko domy-

ślać, że podstawowym wskazaniem była rangazdobycznego znaku. Kwestię trofeów rozstrzygano

często osobnymi zapisami w traktatach kapitulacyjnycĘ rozejmowych i pokojowych, jak to było

choćbypo uśmierzeniu buntu Semena Nalewajki, gdy Stanisław Zółkiewski zażądał oddania dwóch

chorągwi z herbem cesarskim i jedną z herbem siedmiogrodzkim, buławy, trąb i kotłów srebrnych

z daru RudolfaII lń arcyksięciaMaksymiliana, a także 3l działao. Prawdopodobnie zgodniezprzy'

iętymzwyczajem zwycięskiwó dz,korzystającz pośrednictwa hetmanaJana Zamoyskiego, przesłał

chorągwie i dzialakrólowia'. NiektÓre sztandarypozostawały jednakwrękachdowódców, którzy je

zachowywali w swoich siedzibacha'Ż.

osobnym, zajmującym tematem są podniosłe i niezwykle teatralne "spektakle" składania

znakówpokonanych oddziałówu stóp triumfatora, urządzanez.arazPo zakończeniu działańwo-

jennych'ZnakomitezwycięstwaWładysławaIVnadSzeinemorazbasząAbazymwr. |633/34roz-

sławiano obrazamiukazującymitakiewłaśnie ceremoniea3. owe historyczne triumfywyobrażono

również na zachowanym w podziemiach krakowskiej katedry miedzianym sarkofagu królewskim,

za|ęły one również eksponowane miejsce w znanych z projektów Giovanniego Battisty Gisleniego

dekoracjach Pogrzebowych ustawionych wwawelskiej świątyni w r. 1648aa.

J7 Wydarzenie to dokumentowal obraz Tomasza Dolabelli w zamku królewskim wWarszawie (Wladysław Tomkiewicz, Dola'

bella,Warszawa1959, s. 18-19), a także malowidło przeniesione z Zaslawia do Podhorzec, obecniewLwowskiej Galerii Sztuki

wWilnie (Jan K. ostrowski,Jerzy T' P etrus,Podhorce. Dziejewnętrz pałacow\ch i galerii obrazów,Kraków 2001, s' L6-l7,6Ż,kat.

A.94,I|. Ż9Ż). Pamiątką tych wydarzeń byla równieŹ wzniesiona w r. ló20 kaplica Moskiewska, w której pochowano braci

Szu)skich (Jolanta Ptkowska,ArchitekturaWarszawy XVllwieku,Warszawa 1991, s.197).38 Vera relatione delli gloriosi successi' et impreseJatto dal Sereilissimo, e Pltentissimo Wadislao IV,komae 1634, s.n|b.Zwycięstwa fe-

towano oczywiście także winnychmiastach Koronyi Litwyorganizuj4c nierazbardzo kosztowne i okazaletriumfywbogatej

oPrawie artystycznej, jak np. w r. lót l w Poznaniu, Jan Krajewski, Tryvmph poznański na radosną victoryą Kle.M. po wzięciu

Smoleńska który się odprawowal 3. dniaLipca 1611,Poznań |6l),.39 Zob.przyp.Ż5.aoJ. U. Niemcewicz,Dzieje pąflowaniaZ4gnunta lll (przyp.25), s. 188'ar lbidem, s. 188-189.a'Ż Na przykład proporzec Karola X Gustawa zdobyty pod Rudnikiem zapewne 27 ]II 1656, dzista1w Zbiorach Zamku Kró-

lewskiego naWawelu, oraz pochodzący również z zespołu zdobyczy Stefana Czarnieckiego proporzec tego króla wMuzeum

Wojska Polskiego wWarszawie, Magdalena Piwocka, Prop orzec Karola XGustawa w zbiorachZamkuKrólewsLiego naWawelu,

StudiaWaweliana, II l n,Ż00Ż-Ż003's' 167 -|69' |74' IL I-3, I|.a3 Pierwszy punkt ukladu z pokonanym Szeinem brzmial: Primo, Che tutti Ii Capitani Moscouiti, come gli esterni deuano portare

a piedi di Sua Maesta tutteleloro Bandiere, armi, etamburi, e prostrati a terrą ponere il capo softo essi mentre Suą Mąestą stara in Trono

Reale,Vera relatione..., s. nlb. (tamże szczegółowy opis uroczystości)' o altystycznej dokumentacji tego triumfu m'in.Juliusz

Chrościcki, szfilta i poliqka'Funkcje propagandowe sztukiw epoceWazów 1587-1668,Warszawa \983' s.74'76.aa StanisławMossakowski,IJrocz|stokiwawelskiew styczniuroku 1649 aprojekt\ Giovanniego Baftkt! Gislefliego,sludiaWaweliana,

9/1 0, Ż000-Ż00 l, s. 58-59, rl. l Ż.

P o gl unw ąldzkje tr a dy cie

Nie można wyk\uczyĆ,że część odebranych nieprzyjacielowi weksyliówbyła eksponowana (nastałe lub okresowo) w apartamencie użytkowa nymprzezkróla i salach pełniących ofrcjalne funkcjepaństwowe (iĄ poselska i senatorska)as, a więc w zamku krakowskim i warszawskim. Wiadomoo uroczystej audiencji udzielonej w palacu wawelskim przez Zygmtnta I hetmanowi JanowiTarnowskiemu po wiktorii obertyńskiej, Iecz wówczas przyniesione chorągwie złożono w kate_

drzeaó. Istotnym czynnikiem wzmacniającym wymowę ProPagandową takich ceremonii m óglbyćwystroj pomieszczeń pałacowych.

Niestety, na temat wządzenia rezydencji ostatnich Jagiellonów i Wazów na Wawelu niewielewiadomoa7.Jednakże jużwpałacu wznoszonym za królaAleksandra znalazłysię atrybutywojennejchwaLy all'antica. W obrębie reprezentacyjnej najwyższej kondygnacji przewidziano wykusz opa_trzony zestawem herbów państwowo-dynastycznych: Królestwa Polskiego, Wielkiego KsięstwaLitewskiego oraz Habsburgów. Towarzyszą im wpisane w trzony pilastrów antykizowane panoplia.Zlożoto jegłównie ztypowych dlatakichkompozycjimilitariów: zbroi torsowych, tarcz (okrągłychi pelt), szabli, buzdyganów, strzał. Akcentem szczególnym są dwie wspaniałe barbuty ordobion.skrzydłami. Ten typ włoskich hełmów o średniowiecznej metryce (poł' w. XIV), w okresie nowo_żytnym był traktowany w Wenecji jako symbol wojennej chwały miejscowych starych rodów4..Na polecenie Zygmunta I wzniesiono w latach 1534_35 bramę prowadzącą na reprezentacyjnydziedziniec renesansowego Pałacu. Bezwątpienia traktować ja trzeba jako świadome odwołanie dorzymskich łuków triumfalnych. Z pierwotnego wystrgu elewacji tej budowli zachowały się jedynierzeźbione herby Polski' Litwy i Sforzów. Zapewne od początku zasadniczą rolę odgrywała ;ednakdekoracja malowaną znana ze zdawkowego opisu w lustracji zamku, z r. 1744. Kamienne heĄwmurowano nad portalem z iędzy armaturą malowaną.Istotnym szczegółem były ukaza ne na ostat-niej w\sokości Jacyaty rózne malowanią osób i znaków wojenn1cha9. Warto podkreślić, że wyobrażoneobokpostacipatronówPolski: śś. Floriana iWacławapersonifikacje cnótpojawiałysiępowszechniew okazjonalnych bramach triumfalnych wznoszonych na uro czystewjazdt'o.

Panowania Zygmunta III, kiedy to około r. 1600 wzniesiono okazałą bramę dolną (zwaną dziśBramą Wazów)sl, dotyczy informac ja, że w r.1608 po uśmierzeniu rokoszu: przygotowano miejsce,a5 Sesje parlamentu dawały doskonałą okazję do urządzania ceremonii Prezentacji trofeów wojennych _ tak bylo choćby na

sejmie warszawskimwr' 166l: Zw\cięztwamoskiewskiegotrophaea: chorągwi carskichirózn4chwojenn4ch nakilka seiprezentowano,Stanisław Wierzbowski, Konnotata wypadków

7domu i kruiu zasz$ch id 1634 do 1689;.,wyi.Ja;N' Bobrowici, Lipsk l858,s' l l5; J' Chrościcki, Sztuka i polityka (przyp. 43), s. 88-89;Janusz S. Dąbrow ski,Ęazdy na xjmy w okrete panowania Jana Kail-mierza Wazy fw,) Theatrum ceremoniale na dworze książąt i krótów pokkrch. Materiaty kinJerenc1i' naukowe1 zorganizowanej pruZamekKrólewskinaWawelu ilnłytutHistoriiIJniwers4tetuJagiellońskiego w dniach 23'_ 2|-narci 1998, red. MaiiuszMarkiewicz,Ryszard Skowron, K raków 199i,s.z77-Ż84'

+6 KJ. Czyżewski' Marsowe echa (przyp' 16),s. 69.a7 Kotzystajączzachowanych archiwaliówpróbowal dokonać takiei lekonstlukcjid|aczasówZygmunta I StanislawMossakowski,

'-RenesansowY pałacnaWawelua polskanyślpoliĘcznaljlozojczna epoki[w,)Sztuka jako świadectio czasu,Warszawa1980, s' 95_l49.

a8 Skromny, lecz elegancki egzemplaro z poł. wXVoraz drugi paradny z w. XVIII (zantykizującą dekoracją) wkolekcii odescalchi,Belle eterribili'La rcIlezione odescąlchi. Armibianche e dafuoco. Catalogo Dellamosła, ej. Maiia G. Barberini, Roma 2002, s. l8,72.

a9 Wawel, t'Żl Materiały archiwalne do budowy zamku,wyd.Adam Chmiel, Kraków 1913 (Teka Grona Konsematorów GalicyiZachodniejl t. 5), s. 7l0. Być może opisano wówczas całkiem nową kompozycję wykonaną przy okazji odnowienia fasaóywr. ló92 lub l73ó, nie zaś pierwotną dekorację zrealizowaną za fundacji Zygmunta I. ostatnio obszernie całyprogram ikono-graficznybramyomówilM' Morka, Szluka dworu (przyp.35), s.80-8ó, całkowicie ignorującwątekmllitarny, podobnie zresztąjakwcześnieisi badacze: s. Mossakowski,Renesansowy (przyp' 47), s' l02; TeresaJakimowicz'Temathistoryizn1 w sztuce epokiostatnich I agiellonów,Warszawa-Poznań l985, s. 6l.

50 ostatnio na tenbramtriumfalnychwKrakowie (z odwołaniem dowcześniejszejlit) KarolinaTa rgosz,oprawaarĘsĘczno-ideowawjazdówweselrychtrzechsióstrHabsburżanek(Krakaw 1592i 1605,Florencja 1608)|w')Theatrum ceremoniale(przyp.45);'2g7-243.

5lDoantycznegoRzymuodwołanosięwtrakcieprzebudowybramywl. |8Ż7-Ż8(proj.B.Trenner)umies"czaj{cnaelewacjipn.napis z parafrazą charakterystycznej dla łukówtriumfalnychfrzzy: Senatus Populusque Cracoviexsis,Piotr Stępień'Zkronikikon-

Wąw el, G r unw aM i inne tr iumfy

w którem przyjecie Zebrzydowskiego odbywać się miało.Wyznaczono do tego tęż samą w ząmku krąkow-

skim salę, w którei niedąwno odprawiło się wesele królewskie. Wybita cała axąmitem zielonym z złotym

haJtem w około, wspaniały tron w głębi, po ścianach naprzeciw sobie dwa potężne obraz'y, jeden koronac1Q

Ągmunta, drugi wzięcie Maxymiliana rakuskiego pod Ęczyną wyrażającesŻ .Prawdopodobnie w stałym

wystĘu malarskim (stropy ramowe, fryzy podstropowe, suPraPorty i nadokiennik) realizowa-

nym ok. r. 1ó00 znalazły się jedynie wspomniane obrazy ilustrujące epizody z początku panowania

Zygmunta III53' Największe sukcesymilitarne dokonane pod jego berłem przypominaływielkofor-

matowe kompozycje Tomasza Dolabelli w rozbudowanym zamku warszawskim (znane częściowo

z reprodukcji graficznych)sa.

Intrygll1ący zapis znalazł się w relacjizwizytynaWaweluJeana de Laboureurw r.1646: Dąnsla

chambre principąle sontles trophćes du Roy Sigismond avec mille patergues, b mille enjoliuemćs au ciseau,

qui sont admirąbles 5s. Trudno rozstrzygnąć, czy francuski gość pisze o rzeczywistych zdobyczach

wojennych pierwszego Wazy na tronie polskim, czy tylko dekoracjach o triumfelnym charakterze

(panopliony ?)s6' Nie wiadomo też, które pomieszczenie miał na myśli Franzuz pisząc o Pryncy-palnym pokoju _ możliwe, że sa\ę zw' Pod Ptakami, skoro zaraz podaje informację o podwieszo'

nych i poruszanych przepływającym powietrzem srebrnych orłacĘ które identyfikuje z herbem

KrÓlestwa Polskiegos''

Z oczywistychwzględów zamekwawelski stanowił ważne ogniwo fet organizowanych na cześć

zwycięskich wodzów. Wzgorze z katedrą i siedzibą monarchy było celem wjazdów triumfalnych,

czego doskonałym przfładem jest wjazdJana Tarnowskiego do Krakowa w r' 1531 zwieńczony

uroczystą mszą naWawelu. okazuje się, że tę,,modelową" ceremonięwpołowiew. XVIIIwłaściwie

zinterpretowal, odczytując nawiązaniado starorzymskich zwyczajów,Józef 'LIeksanderJabłonowski

pisząc: fTarnowskif oddawsEąprz1sługeoycz1znietoiestUrządodważnegoypoEtecznegoHetmana,

wiechałpotym do KrolazTryumphem,y ztryumJemmowię,nieinakszym,t4lko iakiniegd4św Rz1miewiel-

kiemu Pompejuszowi wdzięczna c4niła o4c4zna, Bramy, LJlice, y wszystkie prze4scią wesołe napełniały

okrEki, wychwalaiąc iak Tarnowskiego tak Jego Ęcerstwo, Co dopełniaiąc Krol y Rada na oswiadczenie

mu niesmiertelney wdzięczności postanowili na osobę Jego własną Łanowy pobo1 to iest publiczny podafuk,

ktorego, żadnemu ani przed nim ani po nim Zwycięzcy nie ofiarowali, ani wiazdu, ani podarza takowego, !wtympodobnestaremuREmowiznaydzieprErownanie,kęĄ gdy Mar4uszaorzącego prEszedłSciuntną

Gollow zniesienie zapraszać, rzekł a kto będzie gospodarzył, co gĄ w radzie było przełożono zą rzecz słusz-

ną/ SPrąwiedhiwąuznali podatkiemPublicznlm! wspolnlm,wziąść w starunekobrqb Gospodarskis8.

serwatorskiej Wawelu: prace prE bramie tzw. Wazów |w,) Festina lente' Prace ofarowane Andrzejowi Fischingerowi w siedemdziesiątą

rocznikę uro dzin, Kraków 1998, s. l l 3- l 19, il' l -3.s'ŻJ. U. Niemcewicz ,Dzieje panowaniaĄgml]nta lll,t'll,Kraków 1860, s. l02.5]Jeśli byly to plótna wmontowane w siropy, to pojawiająca się w literaturze (W Tomkiewicz , Dolabella (przyp. 37), s. l8; Je-

ruy Ll\eyko, Zamek Warszawski' Rez4dencja królewska i siedziba wtadz Rz1pospolitej 1569-1763, Wroclaw-Warszawa-Kraków-

Gdańsk-Łódź 1984 s. ó9) informacja o ich przeniesieniu do rezydenc)iwWarszawiewydaje się małowiarygodna'5a Były to: Zdob4cie Smoleńska, Hołd carÓw Szujskich i Bitfla pod Chocimiem, kolejne kompozycje batalistyczne znajdowały się

wPokoju MarmurowymurządzonymzaWładysławaiV, J'Li\eyko,ZanekWarszalłski(przyp.53), s.68-70, l24-l30,il.84,89.55

Jean Le Labourev,Relation du vo4age delaRoyne dePologne,Paris 16Ę,s.3Ż;Julian Ulsyn Niemcwicz,Zbiór pamiętników hi'

storyczn4ch o dawnej Polszcze,t.4,Warszawa 1822, s' 255, tłumaczyten fragment następu}ąco: I4lp ryncypalnym pokojuznaydują

siętroJea krÓlaZygmuntą z trsiącznemi naPisami i rozmaitemi ozdobami dziwnej sztuki.5ó Wtymkontekściewarto zwrócićuwagęnadekoracje ścian (stiukowepanoplia) wSali StołowejrezydencjiStanisława Koniec-

polskiego w Podhorcach,J.K. Ostrowski,J.T. Petrus, Polhorce (przyp.37),s. I 5, il. 28-30.57 Nie można iednakwykluczyć, że w krótkim passusie Le Laboureur skomprymował wrażenia z oglądania kilku sal drugiego

piętra palacu królewskiego'58

JózefA. Jabłonow ski, D w anaś cie w o dzów p olskich, Lw 6w |7 54, s. 60.

P o Rr unw aldzkie tr ady qc

Gromadzeniu przedmiotów pozyskanych w trakcie dzialan zbrojnych (militaria, precjoa)mógł slużyć także skarbiec koronny ulokowany do końca I Rzeczpospolitej na zamku krakow-skim. Źródła potwierdzają przechowywanie w nim dwóch słynnych mieczy przesłanychJagielleprzezKrzyżaków przedbitwą grunwaldzką59.Przypomnieć trzeba również o roli arsenałów jako

magazynach zdobyczy wojennychóo. Najczęściej były to armaty, ale niezawodnie też różnego ro-

dzaju weksyliaól' Na pomieszczenie armat zabranych Mołdawianom pod obertynem zbudowałZygmlntlzbrojownięwKrakowiewr. l533 _ takieprzeznaczenie poświadczałnapis umieszczonyna fasadzieóz. Wysoka ranga arsenałówjako gmachów o wielkim znaczeniu nie tylko praktycznymale i prestiżowym oraz propagandowym, nie została dotąd w polskiej literaturze dostrzeżonaó].

Fundacje w tym zakresie polskich monarchów porównywać trzeba z tak znakomitymi realiza-cjami, jak między innymi zbrojownie Ferdynanda I z r. |5Ż4 w Wiener Neustadtóa, ChristianaIV z l. l598_ló04 w Kopenhadzeós, papteża Urbana VIII Rzymieó6 oraz FryderykaI z r. t7O6

w Berlinieó7. odrębnym problemem badawczym są Prywatne zbrojownie magnackie' takie jakJana

Zamoyskiego w Zamościuó8.

59 WedługJana Dlugosza miały oneprz4pominaći świadczyć o p4sze jednej łrony, a pokorze i triumje drugiej,M.Janicki, Grunwallw hadycji pokkiej (przyp.l'), s' |ŻO-l2.I; Michał Myśliński, Klejnot1 Rzeczypospolitej. Zaflartość skarbca boronnego na Wawbw świetle jego inwentarzy zlat 1474-1792,WarszawaŻOO?' s' l2ó, tabela l 14. W skarbcu koronnym przechowywano równigżbulawę i srebrną trąbę Semena Nalewaiki zdobyte w r. l59ó, M. Myśliński, op. cit.,s.7O,166.Niewykluczone, że szereg innyómilitariów odnotowanych winwentarzach pochodziło także ze zdobyczywojennych.

ó0 ogólnie o arsenalach w Rzeczpospolitej: Stanisław K obielski, Plkka broń. Broń palna,Wroclaw-1ł/arszawa-Kraków_GdilrśLl975' s.46-5Ż,76-7 8, il. 14'l6. Budynki arsenałów w krajach niemieckich omawia Hartwig Neu mann Das Zeughaus. Die Fl-twicklungeines Bautyps von der spiitmiftelalterichen Rilstkammerbis zum Arsenal im deutschsprachigen Bereich vomXV bkXlX.Jahr-hundert, Kob|enz 199 l -l99Ż.

ó' Na tablicy erekcyjnej arsenalu warszawskiej znalazła się wzmianka o trofeach, Belli packque commodo, in utroque temporck-ibublicae usui, serenksimus Vladislaus lV Poloniae et Sueciae Rex potefltissiffius armamentarium hoc a Jundamentis curavit hovoqwmachinarumbellicarum appafatu, tum et spoliis ab hoste PefcePtis, cilralit et auxit anno Salutis 164j,ZdzislawŻygulski jun' Braiw dawnej Polsce natleuzbrojeriaEuropy iBliskiegoWschodu,Warszawa l982, s.26l. Charakterystyczne, że wzmianki o spoliaónie zawiera inskrypcja na portalu arsenału królewskiego wzniesionego również przez Wladysława IVw Krakowie: Serezisamus Vladislaus lV Poloniae ac Sueciae Rex potentissimus armamentarium hoc a Jundamentis erigi curavit novoque machinarum bclL-cąfufr ap?aratu zrnnvit et auxit ąflfro Salutk 1643' Spośród zagranicznych przykładów można przywołać arsenał belliński dLwszelkich instrumentów wojennych n ec non spolior. milit. ac tropheor. genere referfunr, Heinrich Miil\er, Das Berliler Zeughau*Vom ArsenąI zum Museum,Berlin 1994,s. Ż67,przyp. 6.

61 Sigismundus Rex Poloniae pace sapiens, bello tum strenuus ąuam Jelix, Pater Patriae merito apellatus, armamextariumhoc exftuxit dbombail.is tum a seJactis, quamValacho deuicto ereptis A'D' 15j3,Z'Żygu\skliun',Broń (przyp.6l),s' l85.

ó3 Największe zainteresowanie ze względu na wysoką jakość architektury budzil wśród badaczy arsenał warszawski pelniącyzarazem funkcję rezydencji generala artylerii, ZbigniewB ania,ArsenałWarszawski,Warszawa |978,passim; AdamMilobędz_ki'ArchitekturaXvll w. |w,] SztukaWarszawy, red'MariaszKarpowicz, Warszawa l98ó, s. 82, il. 50;J. Putkowska,ArcłifeLfumWarszawy (przyp.37), s.306-309,il.Żo7-Ż09. Krakowski arsenal Władyslawa IV pozostaje w jego cie nn,Józe{Lepiarcz1ŁArsenałWładyława lV w Kralcowie,Arsenał, I, l958.JÓzefMączynski,Pamiątka zKrakowa. opis tego miasta i jego olcolią Krakówl845, cz. IIl, s.8ó-87, daje budowli przed przebudową oraz cytuie insklyPcie' Inni autorzyograniczają się też do krótkich omówien (Z.Żygllski jun.,Broń (przyp.61), s' 261) lub napomknień (m.in. Zbigniew Pianowski, Wawel obronn4. Zar4s przemitJortyjkacjigroduizamkukrakowskiegow.lX-XlX,Kraków l99l lBibliotekawawelska8],s.98).

óa Mathias F. Mtller, Das Portal des kakerlichen Zeughaus zuWiener Neustadt und der antike Rópresentątionsstil in Ósterreich|w)Ferdinarul.l. Herrscher zwischen BlutgerichtundTirkenkriegen, Wiener Neustadt Stadtmuseun! 2ó' September 2003 _ ó.Jóma2004, Wiener Neustadt 2003, s. 74-8l, s. 75-80. W inskrypcji na portalu podano, że FerdynandIhoc armamentarium ob. Pttriae tuicionem in hostium terrorem e Jundamentis extruebat, Ferdinand l. Herrscher zwischen Blutgericht urul Ti).rkenkriegen,WiewNeustadtStadtmuseum,2ó.SeptemberŻ003 6.Jdnner200ĄWienerNeustadtŻ003,s.104-l05,PoZ'29lNorbertKoppersteinerl.

ós Tojhusmuseet. Billedkatalog|or den permanerte udsilling,Kobenhavn l98ó, s. ó.óó Francesca Barberini, Micaela Dickmann,l Pontejci e gli Anni Santi nella Roma del XVll secolo.Vita, arte e costume,Roma 2000,

s.110-lll,il.15.ó7 M.F. Miiller, Das Portal (przyp' 64), passim.68J. Chrościcki, Sztuka i polit1ka (przyp.43), s. 87

Wawel, Grunwald i innetriumfy

Krakowski cekhaus można uznać za jedno z najważniejszych dziel Zygmwta I jako władcy

Królestwa Polskiegoó9.Jego rangę nailePiej oddaje epigramAndrzeja Krzyckiego:

Ągmunta wielkość _ zamek, cześć Boga _ kościoły,

Zasię czyny zaświadcząten Marsowy gmach.

Ko ch asz p okó i _ p rzed w oj n ą dr Ą j ! W kr q g rze cz i dzie:

Broń rodzi pokój, pokój musi ukućbroń70 '

Trzebaprzypomnieć, że arsenał związanybyłz zamkiem królewskim nie tylko zracjipołoże-

nia u podnóża wz1orza wawelskiego, ale i z powodu podleglości wielkorządcom krakowskim,

którzyłoży|ina jego utrzymanie7l do czasu oddania nowego budynku z fundacji Władysława IVRzeczpospolitejT2.

Metryka tradycji składania trofeów w katedrze krakowskiej nie przedstawia się jednoznacz-

nie' Jan Długosz wzmiankuje taki przypadek po raz pierwszy w r. l33l, w związku z bitwą pod

Płowcami73. Nieznamyźródla tej informacji. Historiografmógł dokonać projekcji wsteczobyczaju

praktykowanego po zwycięstwie grunwaldzkim. Nasuwa się pytanie, dlaczego dokumentuj4c

w Banderia Prutenorum chorągwie krzyżackle zdobyte przez WładysławaJagiełłę, nie uwzględnił

znaków Zakonu zdobytych przez Władysława Łokietka' czyw okresie stulecia uległy zni szczeniu,

czyteżichpoprostu nigdywkatedrze nie było ?

Takczyinaczej,zewzględunanieporównywalnezinnymirozmiarytriumfuwr. 1410,tozapew-

ne gestJagielły dał początek kilkusetletniej tradycji oddawaniazdobycznych weksyliow do ołtarza

patrona Polski na Wawelu.

Zapisy źródlowe ograniczają sig zwykle do podania faktu złożenia chorągwi bądŹ innych trofe-

ów w kościele, podania ich lic Ę, czasemteżkrótkiego opisu' Rzadko dowiadujemy się o sposobie

i okolicznościach ich przekazania. Możemy się domyślać, że normą było powiązanie tej ceremonii

z obrzędami religijnymi, na przykład z mszą wotywną.

Właściwie, ieśli chodzi o Wawel mamy tylko informacje dotyczącą trofeów spod obertyna:

7 listopada I53L Vexilla hostilia ąd templum ante regem delatą et intra ofertorium missae ad ąltąre ob-

Iata.Pontyfrkalną mszę sprawował wówczas Piotr Tomicki7a. ofertorium wydaje się momentem

oczywistym dla przekazania daru poświadczaj4cego wdzięczność ofiarodawcy względem Boga.

Znaki zwycięstwa, podobnie jak eucharystyczny chleb i wino, wpisywały się wówczas symbolicz-

nie w samą zbawaząofiarę Chrystusa75' Zygmunt III po otrzymaniu wiadomości o klęsce Karola

Sudermańskiego pod Kircholmem w czasie gdy uczestniczył we mszy w katedrze krakowskiej, na

ojarę chodzil do pocatowanią głowy S. Stanisławą patrona naszw 7ó. Wiadomo jednaĘ że czasem

69 Obszerne opracowanie sztuki na dworze Zygmunta I ledwie wzmiankuje tę budowlę, M. Morka, Sztuka dworu (przyp. 35),

s.47Ż,48l (przypisuje mujedynie ważną rolę militarną, pomijając calkowicie aspektprestiżowyiproPagandowy).70 Ryszard Skowro n,Wawel. Kronika dziejów,t.I: od pradziejów do roku 19t8,Kraków 200l, s' l29.7l W lustracji z r. l615 określony jak o Cekaus zamku k'rakowskiego,Wawel..., s. 509; Antoni Fran aszek, Działąlność wielkorządców

krakowskich w XVl wieku,Kraków 1981 lBiblioteka Wawelska 5], s. l07_l08. W jego pobliżu Zygmunt III za\ożylw r.1609

odlewnię dzial, StanisławTomkowicz ,LJIice iplaceKrakowaw ciągudziejów,ichnazw1i zmiany postaci,Kraków 19Ż6 [BibliotekaK rakowska ó3-ó4]

' s. 70-7 l.

72 Wawel,t.Ż (przyp' 49), s. 544 (lustracja zamku z r' ló65).73

J.PtaĘChorqgiew (przyp' 35), s.376.7a KJ. Czyżewski, M arsowe etha (przyp' |6),s' 69'75 Wczasie uroczystych mszy, np. koronacyjnych czypogrzebowych, na ołtarzu składano ofiarę pieniężną'76 KJ.Czyżewsk\, Marsowe echa (przyp' 16),s. 55.

Ż?1

Pogrunwaldzkutradycje

nadawano podobnym ceremoniom wyjątkową oprawę. Tak było w katedrze wileńskiej, gdy 4 lute-

go l58l StefanBatoryoddawałchorągiewmoskiewską.TowarzyszyłtemlDialogusdepaceproregeStephano autorstwa Kaspra Pętkowskiego, z udziałem postaci alegorycznych (Senator, Duchowny,

Żołnierz,Yictoria, Pokój): Na ząkończenieVctoriaprzystąpila do ołtarza i uklęknąwszy w modlitewnym

nastroju złożyła Ę chorągiew Najkpszemu Najpotężniejszemu Bogu11.Zko|ei, 16vI 166I, podczas

procesji w uroczystość Bożego Ciała wWarszawie, moskiewskie chorągwie rzucano pod nogi nio-

sącego Najświętszy Sakrament biskupaAndrzeja Trzebickiego78.

Zlożenie chorągwi było wydarzeniem wyjątkowym, natomiast powszechnie przyjętym zwy-

czajem było organizowanie uroczystego dziękczynienią którego nieodzownym elementem było

odśpiewanie,jle Deum laudamus"' Zarządzano też w stosownym terminie odprawienie wotywy.

W Krakowie na miejsce tych obrzędów wybierano zwykle kościół katedralny' Przykładowo po

Kircholmie wr '|605:Zaktóry triumf dziękowaliśmy PanuBogunaząmkukrakow.Dom.21 postPentec.

t.i, i duchowni i świeccy processionaliter odprawiwszy we wszystkich kościołąch wotywy i Te Deum Laud.

W zamkowym kościele, tożeśmy unanimi uoce czynili, z rozrnąirym dźwiękiem muzyk, dzwonów, dział

i ruśnic79 , orazwzięciu Smoleńsk aw r. L611: Huius uictoriae postquam allatusJuisset nuncius Cracouiąm,

2T huius mensis, statim sequenti die, nempe 280, in arce et postea 27 in ciuitate, triumphatum Juit et per

omnia templa Deo actae gratiae, hymnus: Te Deum laudamus decantatus, campanae pulsatae etc.80 ; d. 28

Junij w wiglią SS' Ęostołów Piotra i Pawła, Iisty pewne przyszły o wzięciu Smoleńska, za co dziękuiąc

Majestatowi Bożemu, z zgromadzeniem duchowienstwa do kościołą katedr., Te deum laudamus etc. odpra-

wiono o godz. l9.Wieczorem tryumJ świecki na zamku czyniono, i zaś rano na świtaniu8l.

Brak danych uniemożliwia najczęściej dokładniejsze scharakteryzowanie formywykonywania

hymnu ambrozjańskiego _ formązwyczajną było odśpiewanie wersji chorałowej82, ewentualnie al-

ternatim z organami, ale zdarzaly się przypadki przygotowania specjalnego opracowania z towarzr-

szenieminstrumentóuf3,choćbypopowrociezwycięskiegoWładysławaIVwr. ló34wkolegiacleśw.Jana wWarszawie: Jil cantato subito Te Deum, con suauissimą Musica 8a.

Przy takich okazjach biegli kaznodzieje wygłaszali okolicznościowe kazania' W tym miejscu na

wyróżnienie zasługuje mowa ks. Piotra Skargi 16 paźdzternika 1605 w obecności króla Zygmunta

III w katedrze krakowskiej, bedąca reakcją na wieść o triumfie kircholmskim.Jezuita powtórzyl iłw kolejną niedzielę, w czasie uroczystej wotywy, a druk utrwalił j4 i rozpowszechnił. o jej randzr

świadczy wydanie jej zarówno w Krakowie8s, iak i w Wilnie od iednego ktary był na tym kazaniu ó-

77 Eugenija Ulćinaitć,Kalb4VarĄbos. Competition oJlanguages. Koncert jęEków.LietuvosDidżiosiosKunigaikśt4stżsvaldoryir ditlĘsueikilimąi.The Ceremonial Greetings oJthe GrandDuchy oJLithuania'sRulers andNobles'Pozdrowieniawladców i magnatówh'ćkiego kięstwa Litewstićgo, Vilnius 20l0, s. 38_45.

78Janusz S. Dąbrowski,ĘazĄ (przyp' 45), s.282.79 Ambroży Grabowski, Groby króhw p olskich w Krakowie,Kraków l835, s. 2ó.80JanWielewicki,Dziennikspraw domuzak'onnego oo'Jezuitów uśw.w Krąkowieodr.1609 dor l619 (wlącznie),Krak6w l889,s.łó'8l A. Grabowski, Groby (przyp.79),s.3Ż.82 W czasie wotyw7 dziękczynnej zmycięstwo pod Kircholmem,,Te Deum" odśpiewali wikariusze,KJ. Czyżewski, Małnt

echa (przyp.16),s.55.83 Tak bylo zapewne w jezuickim kościele św. Barbary w Krakowie w r. ló1l, kiedy mszę odprawił ks. Mikoła1 Taranowsk! gu

jnitohymnuspraedictus aMusicis similiter cantatus,J.Wie|ewicki,Dziennik(przyp. 80), s' 4ó.8a Verarelatione,koma ló34, s. nlb.85 Poklon Panu Bogu Zastępów za zw4cięstwo Ęandskie nad CarolusemXiążęciem Sudermańskim dane w dzień S' Stanislawa 27 óq

Septembra Roku P. 1605 |...) Na który czlnione iest kazanie przy obecności króla l.M' w Niedzielę 16. dnia octobra w Krakow szamku7 powtorzonew drugąid4c4NiedzielęX'Piotra Skargi Societatislesu,Krakółg 1605

86 PoklonPanu BoguZastępów za zwycięstwo lnJlantskie nad Carolusem SudermańskimXiążęciem dane w dzień S. Stanislawa 27 tfuSeptembra Roku P' 160s L.'.] Na który czynione iest kazanie prz1 obecności króla J.Msci w Niedzielę 16. dnia octobra w Krakotł vzamku7 powtorzone w drug4id4c4Niedzielę odkaznodzieiekróIaJ.M.X. Piotra Skargi Societatis lesu,Wilno ló05

Ż7Ż

Wąwel, Grunwald i inne triumfy

W utworze zwraca uwagę rodzaj lamentu nad zabitymi przeciwnikami, wzmocniony świadomo_

ścią, że jako heretycy nie dostąpią zbawienia.

Równie istotne jak sam fakt zawieszenia chorągwi, jest utrwalenie świadomości ich istnienia

oraz kształtowanie w społeczeństwie przekonania o ich szczególnej roli _ dawania świadectwa

o potędze państwa i wielkości narodu. W kręgu elity politycznej oraz intelektualnej nośnikiem

wiedzy o znakach krzyżackich w katedrze krakowskiej była inwentaryzacja zrealizowana PrzezDługosza w r. 1448 (późniejuzupełniana) oraz jej kopie. Wszyscy litterati mogli pozyskać wiedzę

na ich temat dzięki drukowan ej edycjiw Herbach rycerstwa polskiegoBartosza Paprockiego zr.1584.

WX\Ą stuleciu autorzy opracowań dziejów ojczystycĘ idąc w ślady Długosza, Podają zazwyczaj

informacje o miejscu z|ożenia grunwaldzkich zdobyczy, czasem potwierdzając ich obecność

wwawelskie; świątyni odwołując się do własnego doświadczenia87. Także przewodniki, ze względu

na popuIarny charakter, odegrały wielką ro1ę w upowszechnianiu wiedzy o tradycji ofiarowywa-

nia św. Stanisławowi dowodów powodzenia w bojach z wrogami Rzeczpospolite1.Już najstarszy,

zr' L6O3,podaje: Tamkrólowie polscy chorągwie, znteprzyjaciół zwycięstwo otrzytnąwszy) na znakwzięcia

dobrodziejstwa Pańskiego za przlczyną świętych jego postawiaj488.Zko\et Piotr Hiacynt Pruszcz we

wznawianych kilka razy (pocrą-szy oó t. 16Ę) KlEnotach stołecznego miąsta Krąkowa pisał: Tu

Krolowie Polscy, y Hetmani waleczni chorągwie z nieprzjacioł, Turczyna, Wołochą, Tatarz1na, y inszych,

zwycięstwo otrz1mawszy za przyczyną tego Śwtętego, zostawuj7 89. Pamięć o szczegóInej roli katedry

przetrwałanawetwtedy' gdyhistoryczne trofe azniknęlyzjejwnętrza'Wokresie niewoli narodowej

ich miejsce zajęły pamiątki historyczne przekazane ze zbiorów prywatnych, jak buńczuk turecki

z daru Stefana Witkowskiego, ponoć zdobyty pod Wiedniem9o. Do niektórych zĄtków,,dora-biano" legendy wiążąceje ze sławnymi zwycięstwami. Przykładowo, Lucjan Rydel na początku

w.XXobjaśniającołtarzśwStanisławawspominawiszącetuniegdyś 52chorągwiespodGrunwaldu

oraz buńczuki spod Klecka, Chocimia i Wiednia9l, a dale; jednym tchem wymienia trofea zdobyte

na Kara Mustafre, autentyczne, jak strzemię przy ołtarzu Ukrzyżowanego9r, oraz rzekome: "stół,

a raczej marmurowy wierzch stołu stojącego w pośrodku skarbca, i wielki d1'wan rozwieszony na

ścianie"93, zachwa|ateżołtarz w kaplicy Zygmuntowskiej, który Zygmunt I "woził z sobą wszędzie,

nawet nawojnę"9a.

Wiszące na Wawelu chorągwie krzyżackte zyskiwały nowe znaczenie w kontekście aktualnej

sytuacji. Mogły być nawet argumentem w bieżącym dyskursie politycznym' jak 2ó listopada 1575,

gdyJan Zamojski wygłosił mowę dotyczącąstosunków polsko-niemieckicĘ odwołując się w niej

także do chorągwi grunwaldzkich, Etsi nihil aliud occureret, ad caedium seminarium sątis esset argumenti

Theutonum uexilla bello Dambrouiensi in Prussia per lagellonem Regem erepta, Cracouiae in signum trium-

philocatags.Weksylia krzyżackie wzmacniały równieżwydźwięk symboliczny ceremonii odprawia-

nych przy grobie patrona Polski. Autor relacji z koronacji Stefana Bat orego Ż maja l57ó podkreśla,

87 Tytulem przykladu,Jan Krasiński, P olonia,Bo|oniae I574,s. 19,podaje,że przy grobie św. Stanisława: antiquissima de hostibus

capta vexilla, Stani slao dicata.88 Przewodnikabokościolówkrakowskichkrótkie opkaniewydany w 160j,przygotowanie do druku iwstępJustyna Kiliańczyk'Zię-

ba, Kraków 2002, s. 88.89 Pioft HiacynlPIwszcz,Stołecznego MiastąKrakowakościoł17 kleynoty, co w nich iestwidzenia godnego 7 zacnego,Kraków |647,s.70'90 osieczwiedeńska (przyp.3Ż),s.Ż8O-281, kat' 488 [J.T. Petrus], il. 3l3, xxl.9l Lucjan Rydel, Prz ewodnik ludowy po katedrzewawe|skiej, Kraków l9l3, s. l-Ż'44-45.e'z lbidem, s. 25,42.e3 lbidem, s.45.ea lbidem, s.22.95 ScriptoresRerum Polonicarum,t.XXIL Suentoslai orzelski Interregni Poloniae Libros 1572-1576,Kraków l9l7 s.433.

273

P o gr unw aldzkie tra dy c je

że akt pasowan ia przezkróIa aliquot iuuenes, quorum uritus bello parta commendąta euJrat, dokonał się

na podwyższeni,a sub Theutonum vexillis J agellonico ereptis collocątum96.

Sposób zawieszania chorągwiwkościołach nie stanowi problemuwyłącznie technicznego. odlokalizacji i typu ekspozycji zalóżała ich recep cjaprzezodwiedzających dane miejsce. Źródła doty-

czące katedrykrakowskiej sąwtej kwestiimaloprecyzyjne' Dowiadujemysię z nicĘ że chorągwie

wisiały,,,po prawej i lewej stronie" ołtarza św. Stanisława97, niektóre podają, że wetknięte byływ ota-

czaiącągokratę98. Przykłady, które udało się odnaleźćwEuropie dowodzą,że najbardziej powszech-

nym sposobem prezentacji weksyliów (abstrahując w tym miejscu od ich charakteru _ własnych

czy trofealnych) było zawieszenie przy ścianie (ewentualnie frlarze)99 nawy lub chóru na poziomoustawionym drzewcu. TakbyłowkatedrachwRatyzbonieloo, Merseburgul0l,Augsburgulo2,kościele

MariackimwMonachiumro3, kaplicyprzyHolmens Kirke w Kopenhadzeroa. Do dzisiaj spotykamy

się z takim rozwiązaniem w kaplicy Henryka VII w opactwie Westminsterskim i katedrze augs_

burskiej'os. Nieco inaczej, bowiem swobodnie w przestrzeni nawy, bławatem w dó| eksponowano

chorągwie ponad grobemWilhelma orańskiego wNieuwe KerkwDelftloó.

Znaczna liczba weksyliów zgromadzonych w wawelskiej świątyni wyklucza możliwość zamo'cowania wszystkich na kracie chroniącej pierwotnie kaplicę Męczennika. Większość musiała byćumocowana na filarach w krzyżu kościoła i/lub na ścianach transeptu i nawy głównej' W rachuĘwchodzi również Iektorium oddzielające korPus nawowy od chóru' Sytuacja zmieniła się znacznie

w związku z prowadzoną etapami modernizacją budowli. W lata ch 1616-16117 nad arkadami mię_

dzynawowymi zawieszono wielkie obrazy Tomasza Dolabelli, a ściany powyżej pokryto malowi_

dlami.Wtym samym czasieprzebudowano oknawtransepcie' Kilkalatpózniej, zfundacjiMarcineSzyszkowskiego wzniesiono monumentalną baldachimową kaplicę św. Stanisława Qel,ełezł)znosząc Przy tym przegrodę chórową107.

Biorącpoduwage szeroki zakres tychprzekszta|cen,związanychzpracamibudowlanymi, naleĘrozważyc nierozwiązaną dotąd kwestię zniszczelia chorągwi grunwaldzkich. Dość powszechnbprzyjmuje się, że zostały one zrabowane przez Szwedów w latach 1655-1ó57. Wydaje się jednak

PrawdoPodobne, że zdjęto;e właśnieprzy okazjiwymienionych działań. Musiałybyć jażwówczase6 Ibidem, s.655.97 M.Rożek,Arą Patriae (przyp.Ż8) ,1979,s.458'459; M'kożek, Katedra (przyp. 18), s. l0l.98 Relacja Martina Grunewega z ok' r' 1ó00 potwierdza, że chorągwie zatknięto wgórnei części kaplicy mającej postaĆże|azĘ

klatki oraz na ścianach w jejpobliżu, Krzysztofl'Czyżewski, Martin Grunewegokrakowskieikatedrze|w,],,Żeby wiedzieć'.StwI-dedykowane Helenie Małkiewiczównie,red. Wojciech Walanus, MarekWalczaĘJolantaWolańska, Kraków 2008, s. 245.

ee Zapewne wwywierconym otworze lub na specjalnym wsporniku.

'00 Chorągwie w l' i 2. przęśle nawy głównej nad arkadami międzynawowymi od pd. - obraz Georga Póttendorfa, zapewrl709, skarbiec katedryw Ratyzbonie, Achim Hubel, Manfred Schulleł Der Dom zuRegensburg, Regensburg 2009, il. l38.

l0r Chorągiew w nawie na filarze od pn. _ miedzioryt z 1748, Zwkchen Kathedrale undWelt' 1000 Jahre Domkapitel MerłbwgKatalog,Hg.Karin, Heise, Holger Kunde' Helge Wittmann, Bearb. UweJohry Petersberg 2004, s'Ż4Ż-Ż43,kat.Yl.l5 (orJoachim seckl).

'o2 Chorągwie zawieszone w chórze wsch. wzdłuż ściany pn. i pd' _ obraz Thomasa Maurera z l. ló1ó przedstawiający obndysynodu w r lól0 (Augsburg, katedra).

r03 Hans Ramisch, Peter B. Steineq Di e Minchner Frauenkirche. Restaurierungund Rilckkehr ihrer Bildwerke zum 500. JahrutagtbWeihe am 14. Ap ril 1994, Mtinchen 1994, il. na s. I 1, I 5.

loa Chorągwie zawieszone nad grobem admirala NielsaJu e\a (zm.1697).

'05 Kopia chorągwi tureckiej zw XVI1 przechowywanej obecnie wskarbcu.

'0ó Antoni Ziemba ,lluzja a realizm. Gra zwidzem w sztuceholenderskie1 1580-1660,WarszawaŻO0s, il. 39b, 97 l00.|07 KrzysztofJ.Czyżewski,Barokizacjaczymodernizacja?PrzemicłnykafudrykrakowsLiejpoSoborzeTrydenckim|w,]Barokiboo-

kizacja. Materiały Sxji oddziału Krakowskiego Stowarzysz.nia Historyków Sztuki, Kląków 3-4 gfudnia 2004,wyd. Katarz'leBrzezina,Jolanta Wolańska, Kraków 2007, s' 55-ó3.

Wawel, Grunwald i innetriumfu

w stanie lnaczn|ePosuniętego zrriszczenia (wykonano je zapewne w większości z jedwabiu), nie

wiemy zresztą czy Zachowaly się do tego czasu w komPiecielo8. Sztandary pozyskane w walce były

często uszkodzone. Skądinąd prezentacja w takim stanie mogła poświadczać ich autentyczność.

Zdaje się to potwierdzaĆprzykład z Gniezna. otóż, w r. ló03 tamtejsza kapituła katedralna, wbrew

arcybiskupowi Stanisławowi Karnkowskiemu, który polecił, aby chorągwi trofealnych dłu ądzieścią

nakosztarcybiskupiwyporządzićiwkościelenamiejscuodpowiednimpowiesić,postanowila,że chorągwi

wspomnianych wyporządzać nie należało, ale je pozostawić w tym stanie, w jakim zdobyte zostały I09 .

Uprawnione wydaje się przypuszczenie, że w 20. latach w XVII dokonano seIekcji chorągwi

trofealnych zgromadzonych w centralnej części katedry, pozostawiaj4c te w najlepszym stanie.

W związkuznadaniem nowego ksztaltu grobu patrona Królestwa konieczne było także ich prze_

mieszczenie. Michał Rożekpodaje wswoich pracach,żetakżewnowej kaplicychorągwie zatknięte

były na szczyciezamykającejją ze wszystkich stron kraty. Uważna lektura opisu, na którym opiera

swoje twierdzenie prowadzi do innych wnio sków, ln summitąte eiusdem crątis seu in parte illius supre-

ma lamina Jerrea inąuratą circumducta hinc et inde eminent pulchro ordine dkpositae lnJulae seu Mitrae

Pontifciae Stemmatą incĘtae domus Sczepanouiae Diui Praesulis hąereditariae et domus Szyszkouianae

Fundatoris huius Capella et uexillą ex quibus nonnulla collapsa "'.W rzeczywistości więc chorągwie

(zapewne kute zże|aza\,,lb wycręte z blachy) stanowiły istotny element dekoracyjnego zwieńczenia

okratowania. Prawdopodobnie miały one przypominać o statusie stanisławowego ołtarza jako

miejsca trofealnego.

W 2. połowie XVII stulecia znaki zwycięskich bitew wisialy w transepcie. Miejsce ekspozycji

chorągwi spod Wiednia, zlożonejna Wawelu Ż4XII 1683 osobiście przezJana lII Sobieskiego do

dzisiaj oznaczawielka tablica z marmuru i stiuku' wmurowana na polecenie kapituły w r. 1685lll.

Uwagę widza skupia orzel pod koroną trzymający szponami rogi półksiężyca, rozpościerający swe

skrzydła pośród chorągwi równ ież naznaczonych półksiężycami.

Nota bene, utrwalanie poPrzez inskrypcje pamięci o przekazaniu trofeów, nie było chyba

z.iawiskiem częstym' Autorowi udało się natrafić tylko na dwa podobne do wawelskiego, ale dużo

skromniejsze, zabytki: tablicę poświadcza14c4 przesłanie przezJana III chorągwi tureckiej do

Loretol12 oraz napis ob;aśniający okoliczności zdobycia buńczuka zawieszonego w pobliżu Volto

Santo w katedrze w Lukcel13.

Po raz pierwszy dokładniej określono miejsce ekspozycji w katedrze dwóch sztandarów przy

okazji opisu strzemienia wielkiego wezyra Kara Mustafy w inwentarzu skarbca z r. 169Ż: Stapeda

|. . .f qua Magnus Wezer in oppugnatione Vennae utebatur d Serenissimo loąnne Tertio Rege Poloniae |. . .)

108 Ks.AdamMakowskiwspominaozawieszeniuprzezJagiełłęchorągwigrunwaldzkichwkatedrze,alenieinformujeczynadal

tamwiszą,AdamM akowski,PodziękowanieNaświętszeyPannieMar4eyzasczęśliwew Moskwiepowolzenie, Kraków ló35, s. nlb.

'0e J. Korytkowski, Prymasowie (przyp. 25), s. 518'519.||0 AKK, Wiz. nr 5Ż,s. 399.lliM.RożeĘAraPatriae(przyp.Ż8),s.45ZM.Rożek"Kafudra(prryp.l8),s. l0l;MichałRożek,Trad1cjawiedeńskawKrakowie,

Kraków 1983, s.20.ll2 lnskrypcięwykutąwbialymmarmurzeprzytaczaH\eronimWarachim,PokkiepamiątkiwLorefo,Loletol982,s. l5:Deiparae

Lauretanae cuius inter wteri aedifcii ruinas aedijcii ruinas reperta imagine lictorias offiinąnte opem imploravit, praesentissimam sentit

Joannes lll Poloniae rex Turcis ad Parkanum memorabili cladae caesis, praecipuum vexillum ab iisdem raptum, devoti gratique animi

monumentum ffiisit lnnocextio Xl. P.M.Jaedorątorum inTurcąs christianorum arma, que iunxerat aflno ponttfcatusVlllJelicius pro'

flotente.ll3 Stefanoorsettizawiesiłbuńczuktureckizdobyty5VIIIl7lópodPetrowaradynem,coupamiętnionoinskryPciądziękczyn'

no-dedykacyjną na kamiennei tablicy: Crucifxo Domino Staphatrus Comes orsefti in exercitu Caroli sexti lffiperątork dux inter

supremos ad Petri-Varadinum de Turcis trophaeum ex voto sistit A.D MD CCXVlll.

P o gr unw al dzki e tr a dy cp

uim gratitudinis ad pedes Crucifxi Domini ąpPensa !łna cumVexillo Machometano Altari S' Stanislai

iledicato A.D. 1683 appenso ł regione alteriusVexilli Moschouitici per Sigismunilum lll Regem

Poloniąe eiilem Altari oblato [podkr. KJC.]1 ta.

Koniecznie należy zwrocić uwagę na inne niż zawieszenie chorągwi sposoby wyrażenia

wdzięczności św Stanisławowi. Najbardziej okazałym wotum ofiarowanym mu za zwycięstwo, blsrebrny tryptyk ze scenami z jego legendy, ufundowany w r. l5IŻ przezZygmufia I, a zrabowany

w r.1657 ptzezSzwedów. Był on wypełnieniem ślubu złożonego przez króla przy okazjizłrycięstwa

na hospodarem mołdawskim Bogdanem w r. 1509115. Z kolei po odzyskaniu Smoleńska w r. 16llzawisła przy ołtarzu srebrna tablica wyobrażająca zapewne oblężenie tej twierdzy (lmago Smolensk

ad instar castelli argentea)Il' 'Być może przy tej okazji wprowadzono również do katedry moskiewską

chorągiew, która do dziś zachowała się w Muzeum XX. Czartoryskich'l7. Najciekawszy wydaje Ęjednak sposób utrwalenia pamięci o zwycięstwie pod obertynem. Mianowicie, w pobliżu relikwiiśw Stanisława umieszczono obraz przedstawiający to wydarzenie, oPatrzony rzeczowym podpi-

semll8. Świadczy o nim Stanisław Sarnickiw Xięgach hetmańskichl|g, a bliższych danych dostarcza

Samuel Nakielski, fTarnovius] pugnae hipot4posim eleganter depictam ad posteritatis memoriąm in

templo Cathedrali Cracouiensi ad Diui Stanislai monumentum cum gratiarum actione dicavit, quae deincep

impensa Admodum Reuerendi Domini D. Alberti Serebryski praestantissimi Canonici Cracouiensi renovata

dulcem in pectoribushominum,Equestris praesertim ordinis, reJricat reiJaeliciter gestae memoriamIŻ0 '

Obrazy o tematyce wojennej wprowadzano do kościołów zazwyczaj jako ilustrację boskie!

interwencji przynoszącej zwycięstwo. Z taką intencją w chórze bernaĄriskiej (obecnie domi-nikańskie;) świątyni Niepokalanego Poczęcia Marii w ołomuńcu umieszczono przedstawienie

oblężenia Belgradu w r. 1456.Wawelskie malowidłq zrealizowane raczej na desce niż na ścianiąmożna zestawić ze współczesnym (ok 1530 ?) batalistycznym obtazem w katedrze w Merseburgrr,

którego temat wciąż nie został w sposób Pewny rozPoznany' Dawniej widziano w nim bitwę

HenrykaIzWęgramiwr.933, apóźniejśmierćLudwikallJagiellończykapodMohaczem'anaw€tNawrócenie św. Pawłatzl.WPolscemożnawskazaćdużo późniejsze malowidła (połowaXVIIIw.?)

wkolegiacie św. Marcina w opatowie, poświęcone bitwom na Legnickim Polu, pod Grunwaldem

"a AKK,InvC.3,s.233.

''5 T. Dobrzeniecki, Św. Stanklaw (przrp. 1l), s. 5ó5, uważa tę fundację za wotum za zwycięstwo nad Tatarami po Wiśniowcenw r. l 5l 2; KJ. Czyżewski, Martin Gruneweg (ptzyp. 98),s' Ż46 -Ż47.

''ó AKK, InvC.3, s. Ż0; Krzysztof J' Czyżewski, Kuk św. Stanisława w kafudrze krakowskie| _ świadectua artystfczne (zarys prc'bbnat4bi) [w,] Boleslaw Przybyszewski (i wspólaurorzy) Święty Stanisław biskup męczenrlŁ, red. Inga Platowska_Sapeto*aRzeszów_Łańcut 20 05's. 4Ż7' 4Ż8.

''' Identyńkacja chorągwi problematyczna - IozPoznawana bJva jako trofeum z wyprawy smoleńskiej w r. l6l1 lub spod Klłszynawr. lól0, M. Rożek,Ara Patriae (przyp.Ż8),s.456;M'kożeĘKatedra (przyp. l8), s. l00; ZdzislawŻygu|skijun.,Pula:t

|w,] Muzeum Czartoryskich. Historia i zbiory,Kraków \998, s'Ż8-Ż9,i|.43 Wawel 1000-2000.W1stawaJubileuszowa. Ku]tvtartyst1cznadworukrókwskiego ikatedry,ZamekKrólewski naWawelu maj-lipie cŻ000'Katedrakrakowska - bkkupia,króleu*łlarodowa,MlzeumKatedralne na Wawelu maj-wrzesień 2oo0' Katalog,t.\Kraków 2000, s. l5, il' l5.

||8 CorpuslnscriptionumPoloniae,t.YlII:Województwokrakowsbie,red.Z.Perzanowski,z. |:Kated.rakrakowskanaWawelu,wyd.-

wstęP i komentarz Agnieszka Perzanowska, red. Roman M. Zawadzki, Kraków 2002, s. 44l, poz.66 (rozpoznanybłęrlnijako epitańumJana Tarnowskiego)' Illustrk et Magnijcus Doffiinus Domifrusloannes Comes a Tarnow jlius loannis Amoris,b-premus ExercituumRegniDux, qui sex millibusffiilitium, PetrumPalatinumValachiae jnes Regni cum 26. millibus,trtgentemhostia

e x e / ci tu s p r o str ailit, et p r of i gauit

''9 Archiwum Główne Akt Dawnych wWarszawie: Archiwum Publiczne Potockich, sygn. 325/l: Stanislaw Sarni cki Księgil*mańslcie,s. 4OI; KJ' Czyżewski, Marsowe echa (przyp. |6),s. 69.

l20 Samuel Nakielski, Miechouia sivepromptuarium antiquitatum Monasterii Miechołiensis,Cracoviae ló3Ą s. ó18; KJ. Czyżew*iMarsow e echa (przyp. ló), s. ó9.

"' Przypisywany Georgowi Lembergerowi, o wymiarach I58xlI7,5 cm,Zwischen Kathedrale (przyp. 101), s. 186-182 kat.lII.,IS

IWerner Schade],11. na s. 188.

Wawel, Grunwald i innetriumfu

iWiedniem, możeteżipod Chocimieml22. Na osobne oPracowaniezasługujebezwątpieniawojen_

no-triumfalnywątek obecnywkatedrze jako nekropoli' Tworzą go panopliony, wzmianki o zwycię'

skich wojnach w epigrafach epitafijnych, a także wyobrażenia triumfow na nagrobkach i trumnach

królewskich. Zwraca jednak uwage brak świadectw źródlowych wskazujących na ekspozycje

w pobliżu miejsca pochówku broni należącej do zmarłego - obyczaj obserwowany naZachodzie

Europy, czego znakomitym przykładem jest zbroja Maurycego Saskiego, poległego w bitwie pod

Sievershausen l1 VII 1553, przewieziona wrazz ciaIem do Freibergu, gdzie została wystawiona

w kaplicy grobowej na figurze księcia wraz z ubiorem i szarĘ dowódcy, obok zdobycznych chorą_

gwi123' Dobrze znany jest natomiast zwyczaj wprowadzania do katedry w czasie pogrzebu króla

zbr ojnego jeź dźc a _,kir y śnlk{ Ir a .

Przedstawiony povłyżej zarys nie rości sobie pretensji do wyczerpania problematyki Wawelu

jako miejsca urządzania triumfowwojennych i upamiętniania wielkich zwycięstw. Poza kategorie

,,triumfu''wykraczanaprzykładwydarzeniezŻ4stycznialó98,któreszczegółowo opistjeReIaEa

oArmaciezXięstwaSaskiego nąZąmekKrąkowskiwprowadzoney Die24.lanuąrii ]698l25' Chodzi o ar-

tylerię saską pr zezfiaczonąPrzez Augusta II do obrony granicy Rzeczpospolitej z Turcjł i podczas

przejazduprzez Kraków ulokowaną na Wawelu. Trzydziestu działom towarzyszył genera| kornet

dragonii oraz puszkarze, cieśle, stelmachowie, kołodzieje, wozy amunicyjne, 700 koni. Ęazdowitowatzyszy| dźwięk dwóch kotłów, na których grał dobosz Murzyn.

Zpewnością na szczegÓłową analizę i interpretac;ę (z uwzględnieniem kontekstu europejskiego)

zasługuj4 działania podjęte w okresie II Rzeczpospolitej, której celem było stworzenie naWawelu

miejsca oddawania czci bohaterom wojen dawnych i współczesnych (m.in. sale zamkowe oddane

pod opiekę piechocie, kawalerii i artylerii, mauzoleumJózefa Piłsudskiego w katedrze)l2ó.

lł M. WalczaĘ Bi twa grunwaldzka (przyp.16), s'Ż99-301, il. 13_18; JerzyT. P etrns,lkonograja bróIaWładysława |agiełłJ |w]Na

znak (przy p. 1), t.I,s. Ż 55.

'" cl"uii" ń'nj" , Die lJmgrtaltung des Domchores als Fiirtengrablege durch Giollanni Maria Nosseni und Carlo di Cesare |w') Die

kurJtirłliche Grabkapelle im Doi zu Freiberg,Hg. Karl_Hermann Kandler, Freiberg 200ó, s. 21; lngaBrinkmann, Grabden'

kmiiler, Grablegen uid Begriibniwesen des luierichen Adels. Adeltge Funłalrepf(isentation im Spannungsfeld wn Kontinuittit und

Wandel im 16. undbegtnnender 17. lahrhundert,Ber\in'Minchen 2010, s. IĘ,iL.53-lza DariuszKucia,Repiaesentatorakiryśnik'ldeaw1obrażeniazmarłegowładc\wceremonialepogrzebo*ymkróIówPolskiodXIVdo

XVllwiekunątle ceremoniiEuropy chrześcijańskiej|w:)Theatrum ceremoniale (przyp.45), s. 87-100.,,s RelacyaoArmaciezXięstwaSaskiegonaZamekKrakowskiwprowarlzoneyDie24.lanuarii1698'b.m'|698.|Ż6 Polski korona' MotĄwy wawelskie w sztuce pokkiei 1800-1939. Katalogw\staw\lipiec _ paździerflik 200s'Klaków 2005, s. 27l-

3Ż4;K'J. Czyżewskl,Marsowe echa (przyp. 1ó) s. 87_88.