VAI NET VE CAC NHA NHIEP ANH TlJ CUOI THE KY 19 DEN ...

19
Tap chi Nghien cufu vd Phdt tridn, s6' 2 (91). 2012 35 VAI NET VE CAC NHA NHIEP ANH TlJ CUOI THE KY 19 DEN DAU THE KY 20 Cl VIET NAM (Ti§'p theo) Nguyin Ddc Hif p* Ldi Tda soan. Myc dfch cOa bien khdo ndy Id tim hidu vd ljeh sd nhldp dnh tgi Vift Nam, bdt ddu ti^ khi k9 thuft nhldp dnh ra ddi va phd bidn vdo glOa thd k^ 19 tgi chdu Au sau do lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhlep dnh tlin phong thufc nhidu qudc tjch khac nhau den ni/dc ta lam vifc hay Igp nghifp, cho ddn cdc thfp nidn ddu thd k9 20 khi cac nhd nhldp dnh ngUdI Vift bdt ddu xudt hifn. 6 s6' bao trUdc (s6' 1(90).2012), tac gid da didm qua vdl net vd ijeh sd ky thuft nhldp dnh cung tieu sd vd tac phdm cilia hai nhldp dnh gia ddu tien d Vift Nam la Emile Gsell (1838-1879) va Tan Ludn. AureHen Pestel (1855-1897) Co thl ndi dng Pestel la nha nhie'p anh tien phong tdi ba nha't vdo cuoi the'ky 19 d Sai Gon. Luc ban diu cdng viec cua Pestel khdng co lien he true tilp de'n nhie'p anh, nhung sau dd dng trd thdnh nhie'p anh gia chuyen nghiep khi d Cam Bit, sau dd la Sdi Gon, noi ong mat nam 1897 tai so 10 dai Id Charner (nay la dUdng Nguyen Hue). Chd't lugng nhdng bde anh dng chup da lam dng trd thanh nhu mpt sd gia dai dien cho Ddng Duong d trien ldm the gidi nam 1894 d Lyon [1]. Ong da trUng bdy mpt bd album dly d'n tugng ve Nam Ky va Cam Bd't. Bp ndy chinh nd cung la mpt tdc pham nghe thudt ve phuong dien dan nhCdig hinh anh lai bang ky thudt son mdi truyen thd'ng Viet Nam. Mpt so tdc pham cua Pestel cd thl xem dugc tai kho chda dd lieu Bp Ngoai giao Phap [13]. Cdc hinh cua Pestel da duge Pierre Barrelon dung minh hpa trong bdi vie't "Saigon" ddng tren td Le Tour du Monde, ndm 1893 vd bdi E. Aymonier trong bdi ve Cam Bd't trong so nam 1900. Nhdng tam hinh cua dng ve ky nghe thuoc phien trong bd anh nam 1894 da duge tap chi noi tieng L' Illustration cong bo vao ndm 1896. Anh cua Pestel cdn dugc dang trong cdc thdng bao lien quan de'n Ddng Duong nhdn dip hdi chg the' gidi ndm 1900, cdng vdi edc hinh dnh cua bac si Victor Le Lan vd eua dng Fernand Blanchet. Bd anh CDV "Les editions La Pagode", d Sdi Gdn cd dung mdt so' anh cua Pestel, nhd't la bp anh "Main de lettre annamite" Ong cd chup cac anh ben trong cdn nhd cua dng Tong doc Phuong d Chg Ldn (nhd nay d dudng Chau Vdn Liem vd hien nay khdng con nda). Ngudi ke' nhiem Pestel, dng Plante cung in lai trdn cdc carte postales (edition La Sarcelle) nhdng dnh dep nhd't cua Pestel. ' Sau khi Pestel mat, van phong nhie'p anh cua dng tai sd' 10 dai Id Charner da dugc Negadelle sd dung, roi den PauUussen, vd cud'i cdng Id dng Plante. Tat ca diu la nhie'p anh gia cd tie'ng d Sai Gdn sau nay. B Bp Mdi trudng vd Thay ddi khf hdu, New South Wales, Sydney, Australia.

Transcript of VAI NET VE CAC NHA NHIEP ANH TlJ CUOI THE KY 19 DEN ...

Tap chi Nghien cufu vd Phdt tridn s6 2 (91) 2012 35

VAI NET VE CAC NHA NHIEP ANH TlJ CUOI THE KY 19 DEN DAU THE KY 20 Cl VIET NAM (Tisectp theo)

Nguyin Ddc Hif p

Ldi Tda soan Myc dfch cOa bien khdo ndy Id tim hidu vd ljeh sd nhldp dnh tgi Vift Nam bdt ddu ti^ khi k9 thuft nhldp dnh ra ddi va phd bidn vdo glOa thd k^ 19 tgi chdu Au sau do lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhlep dnh tlin phong thufc nhidu qudc tjch khac nhau den nidc ta lam vifc hay Igp nghifp cho ddn cdc thfp nidn ddu thd k9 20 khi cac nhd nhldp dnh ngUdI Vift bdt ddu xudt hifn 6 s6 bao trUdc (s6 1(90)2012) tac gid da didm qua vdl net vd ijeh sd ky thuft nhldp dnh cung tieu sd vd tac phdm cilia hai nhldp dnh gia ddu tien d Vift Nam la Emile Gsell (1838-1879) va Tan Ludn

AureHen Pestel (1855-1897)

Co t h l ndi dng Pestel la nha nhiep anh tien phong tdi ba nhat vdo cuoi theky 19 d Sai Gon Luc ban diu cdng viec cua Pestel khdng co lien he true t i lp den nhiep anh nhung sau dd dng trd thdnh nhiep anh gia chuyen nghiep khi d Cam Bit sau dd la Sdi Gon noi ong mat nam 1897 tai so 10 dai Id Charner (nay la dUdng Nguyen Hue)

Chdt lugng nhdng bde anh dng chup da lam dng trd thanh nhu mpt sd gia dai dien cho Ddng Duong d trien ldm the gidi nam 1894 d Lyon [1] Ong da trUng bdy mpt bd album dly dn tugng ve Nam Ky va Cam Bdt Bp ndy chinh nd cung la mpt tdc pham nghe thudt ve phuong dien dan nhCdig hinh anh lai bang ky thudt son mdi truyen thdng Viet Nam Mpt so tdc pham cua Pestel cd t h l xem dugc tai kho chda dd lieu Bp Ngoai giao Phap [13]

Cdc hinh cua Pestel da duge Pierre Barrelon dung minh hpa trong bdi viet Saigon ddng tren td Le Tour du Monde ndm 1893 vd bdi E Aymonier trong bdi ve Cam Bdt trong so nam 1900 Nhdng tam hinh cua dng ve ky nghe thuoc phien trong bd anh nam 1894 da duge tap chi noi tieng L Illustration cong bo vao ndm 1896

Anh cua Pestel cdn dugc dang trong cdc thdng bao lien quan den Ddng Duong nhdn dip hdi chg the gidi ndm 1900 cdng vdi edc hinh dnh cua bac si Victor Le Lan vd eua dng Fernand Blanchet Bd anh CDV Les editions La Pagode d Sdi Gdn cd dung mdt so anh cua Pestel nhdt la bp anh Main de lettre annamite Ong cd chup cac anh ben trong cdn nhd cua dng Tong doc Phuong d Chg Ldn (nhd nay d dudng Chau Vdn Liem vd hien nay khdng con nda) Ngudi ke nhiem Pestel dng Plante cung in lai trdn cdc carte postales (edition La Sarcelle) nhdng dnh dep nhdt cua Pestel

Sau khi Pestel mat van phong nhiep anh cua dng tai sd 10 dai Id Charner da dugc Negadelle sd dung roi den PauUussen vd cudi cdng Id dng Plante Tat ca diu la nhiep anh gia cd tieng d Sai Gdn sau nay

B Bp Mdi trudng vd Thay ddi khf hdu New South Wales Sydney Australia

36 Tap chl Nghidn cOfu vd Phdt tridn s6 2 (91) 2012

Hinh 24 Cac dufa b6 diing

thung de mang hang 5 ch0 carte postale

in Igi tli anh cua Aurelien Pestel

Hinh 25 Nhung ba ban trai cay 6 gan Cho Cu Sai Gon carte postale in lai tij anh cua Aurelien Pestel

George Victor Plante (1847-1921) Plantd sinh ngdy 2 thdng 3 ndm 1847 d Phdp vd mat tai Sdi Gdn ndm

1921 Luc diu khi din Nam Ky ndm 1867 dng ldm d Sd Quan thue yd Kiem hoat Service des Douanes et Regies de IIndochine sd ndy cd xUdng lam thulc phifn d dudng Paul Blanchy Hai Bd TrUng ngdy nay sau Nhd hdt thdnh pho) Sau dd vdo ndm 1893 dng trd thdnh nhd nhidp dnh vd bidn tdp in cdc dnh cartes postales [1]

Sau ndm 1905 dng ddi den so 10 dai Ip Charner cung dia chi vdi edc dng Aurdlien Pestel Ndgadelle vd PauUussen trudc do Trong Nidn gidm Ddng Duong (Annuaire de IIndochine de 1907) (trang 188) cd hinh chdn dung dng vd ghi cdc hoat dpng cua dng Id Portraits en tous genre Agrandissements au gelatino-bromure Vues de Cochinchine et des ruines dAngkor (sur papier gelatino-bromure) Grande collection de cartes postales illustrees (Chup chdn dung du loai Phdng ldn trdn gidy gelatino-bromure Canh Nam Ky vd di tich Angkor (tren giUy gelatino-bromure) Bd sUu tap ldn cdc anh cartes postales)

Tap chi Nghign cuu va Phat trien so 2 (91) 2012 37

Hinh 26 George Plantd

Cdnh bdn trong BUu difn Sdi Gdn Ngdy nay bdn dja 66 trdn

tudng vln cdn nhung tupng nO thdn da

bidn m^t

Hinh 27 George Plante Cdng nhdn trong nhd may xay lua 6 Chp Ldn

Ong lam viec theo each rieng biet tuy theo mdi khaeh hang vd bdn cdc cartes postales td nam 1905 Trong so cac cartes postales nay cd hinh chdn dung cua vua Thanh Thai vd cac hinh chup cua ong Pestel Ngudi thay the Plante sau nay la dng Crespin Trong Nien giam Ddng Duong ndm 1922 co ghi mpt ngudi ten Jules Louis Plante sinh ndm 1891 lam viec d Sd Quan thud vd Kilm hoat Ddng Duong cd the do la con dng

Nguydn Dinh Khanh (tu Khdnh Ky) (1884-1946)

Ong Nguyin Dinh Khanh ten that la Nguydn Vdn Xudn tU Khanh Ky sinh nam 1884 d lang Lai Xd Ha Ddng (nay thudc Hd Npi) Sau tiem anh diu tien cua ngudi Viet Nam ten Cam Hieu Dudng d pho Thanh Hd Ha Npi nam 1869 do dng Dang Huy Trd lam chu thi tiem anh Khanh Ky khai truong nam 1892 d pho Hang Da Ha Npi la tiem anh thd hai NhUng khac vdi tiem anh trudc ong Khanh Ky ngodi chuyen ve chup hinh chdn dung dng cdn mUdn va hudn luyen nghe chup anh cho nhieu ngUdi md da so la td lang Lai Xa va md nhieu tiem nhiep anh d Nam Dinh (1905) Sdi Gon

38 Tap chi Nghidn cufu vd Phdt tri^n s6 2 (91) 2012

(1907) sau ndy d Toulouse (1910 khi dng mdi sang Phdp) vd d Paris Khi trd ve Vift Nam ndm 1924 dng md tifm dnh d Hd Npi Qudng Chdu Hdi Phdng Nam Dinh Sdi Gdn Ldng Lai Xd ngdy nay cd truyin thdng nghi nhiep dnh Id nhd dng Khdnh Kf [20]

6ng hoat dfng nhilp dnh d Sdi Gdn nhilu nhdt trong cdc ndm td 1924 den 1933 Vdn phdng Sdi Gdn ciia dng d s l 54 Boulevard Bonard (Ld Lgi) Co sd cua dng Khdnh Kf d Sdi Gdn ndm 1934 mudn 27 nhdn vidn kl ed nhdng ngudi trong phdng chup dnh phdng rda hinh chinh hinh vd bdn hdng Td ndm 1917 dng Id ngddi chup dnh chdn dung cho t i t cd cdc vidn todn quyln Phdp d Ddng Ddong cung nhd hodng de Vift Nam vua Cam Bit vd Ldo [4]

Hinh do co sd dnh eua dng chup cd mang diu In Khanh Ky photo Hanoi Photo Khanh Ky Saigon [1] Ong cung chup dnh cho Hfi Nghidn cdu Ddng Ddong (Socidtd des dtudes Indochinoises) Mft sd dnh cua dng cung cd ddng trdn bdo Monde colonial illustre (1931) trong so ddc bift nhdn dip hpi chg triln ldm thupe dia (Exposition coloniale 1931) vd so bdo ndm 1932 sau khi Bd trddng Thupe dia Paul Reynaud ddn vidng Ddng Duong

Ong cung chup mpt bde dnh chdn dung Todn quyen Ddng Duong Pierre Pasquier vd nhd cdch mang Nguyen An Ninh Tren bdo Llllustration so 4740 ndm 1933 bdi Le voyage de Iempereur dannam du Tonkin dng cd cac dnh phdng sU ve chuyen viing thdm eua Bdo Dai d Bic Ky

Ong cd tham gia trong Uy ban t l chde Id an tdng Phan Chdu Trinh d Sdi Gdn ndm 1926 Bp dnh tang Id cung quang cdnh Sdi Gdn luc ddm tang Id do Khdnh Ky thdc hifn Ndm 1932 dng sang Nhsectt vd ti^p xuc vdi nhdng

Hinh 28 Khdnh Ky (Sdi Gdn) Chdn dung mpt ngudi Phdp Portrait dhomme vers 1920 Epreuve gdlatino-argentique ddpoque montde sur support cartonnd Nom du photographe imprimd sur le montage Anh bdn d^u gid ndm 2009 Ngu6n http wwwpiasa auction fr UKsale_photographs v13083_piasa 11983651 _khanh_ ky_saigon_portrait_ homme_vietnam_ vers 1920html

Tap chi Nghisectn cutu va Phat trign so 2 (91) 2012 39

Hinh 29 Nhidp dnh gia

Khdnh Ky-(trudc cdng 6 giOa

mdc tdy phyc do den) vd cdc

thp dnh Idng Lai Xa [20]

Hinh 30 Khdnh Ky Dam tang Phan Chdu Trinh Sdi Gdn 1926 [20]

Hinh 31 Qudng cdo cd sd

nhidp dnh cCia dng Khdnh Ky d Sal Gon vdo

thdp nien 1930 Ngu6n

httpbelleindochine free frPublicite htm

40 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012

ngudi trong phong trdo Ddng Du luc trudc khi vl nudc dng cl xdy cho phong trdo vd bi Phdp bit vdi tf i lidn hf vdi Cudng Dl vd cdc t h l luc thdn vd phuc vu Nh$t

Cd sd thuong mai cua Khdnh Kf sau dd bi phd sdn 6ng trd lai Phdp vdo ndm 1934 tilp tuc kinh doanh trong nghi dnh vd mdt d Phdp ndm 1946 Chu tich HI Chi Minh khi qua Phdp dU hfi nghi Fontainebleau vdo ndm 1946 da dl n vil ng mf

ngdy khd khdn tim vifc d

Hinh 32 Danseuses (Cdc vO cdng) Gdc dnh cd ghi hdng ChO ndi Khanh Ky et Cie 54 Bd Bonnard Telephone No

410 Ngufn httpcartolinedelcampenetpageitem id145081839varKHANH-KY-CIE-54-BD-BONNARD-

TELEPHONE-410-DANSEUSESIanguageEhtml

IQidnh Ky ngudi da gidp dd minh trong nhdng Paris khi mdi din Phdp

Gabriel Augusts PauUussen

Ndm sinh vd ndm mat cung nhd cupc ddi vd sU nghifp cua PauUussen khdng dugc biet rd so vdi cdc nhd nhidp dnh khdc Trong bf sUU t^p nhilp dnh vd lich sd dnh cua nhd nhilp dnh vd nhd sdng chd nghf thuylt dnh Gabriel Cromer hfi vidn cua Hpi ding qudn tri Socidtd Fran9aise de la Photographie cdn luu gid bde thu cua PauUussen gdi cho Cromer khen nggi mpt sdng chl cua dng (bp suu tdp ndy hifn nay thufc Bdo tdng nhil^p dnh cua cdng ty Kodak George Eastman House)

6ng nli nghifp nhd nhilp dnh Greorge Victor Plante md vdn phdng d cung dia chi nhu trdn Ong Plantd dd cd nhilu bf dnh carte postale vl Sdi Gdn nli tilng trudc dd Sau khi dng Plantd mdt vdo ndm 1921 dng PauUussen nli nghiep

bull -isiK^aas22iiri2araquo2iSa2^

Hinh 33 Gabriel Auguste PauUussen Saigon-photo s f 10 Boulevard Charner

Hinh 33 Id vdn phdng Saigon-photo d s l 10 Boulevard Charner cua PauUussen chup nam 1921 Ong PauUussen mUdn

Tap chi Nghidn cdu vd Phat trien s6 2 (91) 2012 41

Hinh 34 Gabriel Auguste

PauUussen Thdng tudng Joffre

6 Chp Ldn trudc tram difn tfn ndi

Ddng DUdng qua Marseille tdi thdp Eiffel

68 GHOIOM mdash Igtlaquo UavielMl Jottta vUnt poMgt bull fMmieurof boulon du PoAtf Ai T S f OBl M U laquo nattttoaaat llndoaUB i la Toagt Slffal r gt 1

1 ngddi Hoa vd 5 ngddi Vift ldm vifc cho stdio cua dng [1] Hinh 34 chup Thdng tudng Joffre d Chg Ldn trudc tram dien tin ndi Ddng Duong vdi Marseille vdo ndm 1921

Mar t in HurHmann (1897-1984)

Hinh 35 Martin Hurlimann 1926 Thdp Dong An Nam (tdc thap Canh Tien) 6 giOa dl tfch thdnh Trd Bdn (Do Ban) Photogravure anh til bang khac dong dUdc che tCr dnh am hay dUdng cCia phim chup

Nhiep anh gia noi tieng ngudi Thuy ST Ong di nhieu vung trdn the gidi trong nhdng thap nien 1920 1930 1940 vd chup nhdng bde dnh ve den ddi cung dien cdnh vat tac pham ydn hda tai nhieu thdnh phd di tich d Au Chau hay d Tich Lan IVIiln Dien Siam (Thai Lan) Cam Bdt Trung Ky Bac Ky Ong dung may dnh hieu Sinclair vd phim cua hang Kodak Nhufng bde anh cua dng sau do thudng ddgc chuyin sang bang dong theo phdong phdp photogravure dung d l in ra thdnh cdc bp sdch nhiep anh rd dep vd nghf thudt Ngdy nay nhdng bde anh cua dng chup vdo diu the ky 20 rat CO gid tri nghe thudt vd ddgc da chudng d nhieu nude Au Chdu

Album dnh cua dng vl A Chdu vd Ddng Duong ed tUa de Ceylan et IIndochine Architecture paysages scenes populaires (Paris 1930) Da so la cac anh chup ve cdc thdp tugng

42 Tap chi Nghiampn cdu vd Phdt tri^n s6 2 (91) 2012

^ cdnh d Angkor Chieng IVlai Lamphun Bangkok Phnom Penh Champa (Trung Kf) vd Ble Ky 6 Vift Nam dnh cdc thdp tugng cdnh tri cua vuong qudc Champa Id nhieu nhdt [21]

A lexandre F r a n c i s Decoly

Ong Decoly chup nhilu dnh vl Sdi (odn td ndm 1905 ddn 1924 6ng bidn tfp cdc dnh cartes postales vd tru ngu of s l 10 dai If Charner cung chl vdi nhd nhilp dnh Plantd Decoly vd Plantd Id hai ngudi cung thdi nhung dng Decoly khdng phdi Id nhd nhilp dnh md Id nhd thuong mai Mft vdi dnh cartes postales cd k^ hifu thdp ngdi chua (pagode|^d gdc dnh Id cua cdng ty dng Decoly sau dd ngdi chua trd thdnh thuong hifu Editions La Pagode Saigon

Ong bien tap vd in cdc dnh den trang vd mdu Ong cd in cdc dnh ve nUdc Ldo ddc biet Id cdc anh cua dng Raquez

cung nhu cac anh ve Cam Bdt vd nhieu noi khdc d Ddng Duong Trong nhiJfng ndm dau cd the la cdc anh cartes postales cd ky hifu AFD Id nhitag dnh cua Decoly O nhdng dnh mdi hon ding sau cd ghi B Frey et Cie Saigon et Phnom-Penh (1920-1924)

Anh cua Decoly vln con dugc bdn eho den cdc ndm diu cua thdp nien 1930 nhung dia chi so 10 dai Ip Charner sau ndm 1922 khdng cdn Id phdng

Hinh 37 Alexandre Decoly

Thap nidc Sdi Gon

nay Id hf Con Rua

Hinh 36 Martin HUrllmann 1926 Annam Champa Cha Ban - Tupng voi dd d

di tich thdnh Trd Bdn

Tap chi Nghiampn cuu va Phat triln so 2 (91) 2012 43

anh md la tru sd cua cdng ty Compagnie commerciale et industrielle de IIndochine nen ta co the cho r ing nhdng cartes postales ndy Id nhdng anh cudi cung cua Decoly [1]

Poujade de Ladeveze

Poujade de Ladeveze dugc biet den qua cdc hinh dnh Sdi Gdn td 1908-1922 vdi bd sdu tap Collection Poujade de Ladeveze Poujade de Ladevdze cd ten trong nien gidm cdc dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 k l tue thuong gia C David san xudt cdc dnh cartes postales sdm vd bing mdu 6ng Poujade de Ladevdze chic chin khdng phdi Id nhd nhiep dnh dng thdu thdp nhilu dnh md dng in ra nhung khdng bao gid ghi ten tdc gid thuc sU cua cdc dnh ndy [1]

Hinh 38 Cdu lac bf

sTquan nay Id trg sd cCia

Uy ban Nhdn ddn qudn 1 (Collection

Poujade de Ladeveze)

4$ P COCHINCHINE mdash Sltgon - Ccrcll dlaquos oHlcKrt

Hinh 39 Palais du Gouvernement de la Cochinchine Dinh Thdng ddc Nam Ky (trUdc dd Id Palais de Lieutenant-Gouverneur

Dinh Phd suf) Ngdy nay la Vien My thudt thdnh pho cdng gdc 6 cijfa ra vdo va hai tupng hai ben cufa vao dinh khdng cdn Collection de la pagoda ciia Poujade de Ladeveze)

44 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s6 2 (91) 2012

Hinh 40 NhCng nguoi mpi d cao nguyen Lang Bian Di Linh (Collection de la pagode cua Poujade do Ladeveze) Nluing ngudi trong IVmh cd le la ngUdi Md Ndng thufic ngCl he Mdn-Khd Me Hp hien dien nhiou 6 Lam Dong Dailt LSk

bull ri

Hinh 41 Chua ngudi Hoa is

Chp Ldn Co thl day la chua

Ba Thien Hau va Hoi quan Tue Thanh

cua bang Quang Dong (Collection de

la pagode cua Poujade de Ladeveze)

185 p COCHINCHliNE - bullholon - Eiran dnvonl l l psgode d t l CuMonnf ^fltl

Hinh 42 Hinh chgm liJdng long tranh chau d trong san trade chua Ba Thien Hau Chp Ldn (Collection Poujade de Ladeveze)

Tap chi Nghisectn cufu va Phdt tri^n s6 2 (91) 2012 45

Ludovic Crespin (1873 )

Ludovic Crespin Id nhd nhiep dnh cd co sd tai so 136-138 rue Catinat (dudng p i n g Khdi ngdy nay) vdo ndm 1900 goi Id Photo studio Sau t h l chien thd nhdt dng sd hdu them mpt phdng phim d s l 10 Boulevard Charner Nhd vay cd t h l dng da mua lai co sd cua nhd nhilp dnh Pestel (trudc dd) vd Plantd (sau ndy) Vi vdy c6 th l dng sd hdu edc tdc pham cua nhieu nhd nhiep dnh k l ca cua dng Pestel Dilu ndy gidi thieh nhieu sdn pham dng phdt hdnh sau ndy Ong bien tdp nhieu dnh cartes postales Ong mudn nhieu ngudi trong dd cd Joseph Brignon ngudi bidn tap trong nhdng ndm 1925-1930 mot bo cartes postales [1]

Ong Crespin cung xudt bdn cdc sdch in lai cdc dnh nhubp dnh ve thdnh pho Chg Ldn ndm 1909 Ndm 1921 Crespin chup buli le ha thuy tdu hoi nudc Albert Sarraut do Todn quyen Maurice Long chu toa Ong xudt bdn bo dnh ten Id Souvenir de Cochinchine et du Cambodge do Phdng Thuong mai Sdi Gdn bien tap trong dd c6 cdc anh cua Thong tudng (marechal) Joffre khi dng nay vidng Ddng Duong chinh thdc vdo ndm 1923 Sau day la vdi hinh trong bd anh Souvenir de Cochinchine et du Cambodge

Crespin vd vg cung la chu don dien cao su d Tam May (Bien Hoa) Do dng Crespin la giam die xddng nhiep anh vd co kinh nghiem hoat dong nhieu nam nen nghi vien dai dien Nam Ky d Qudc hoi Phap dng Ernest Outrey ndm 1921 cd de nghi dng Crespin la ngudi cd trdch nhiem trdng bdy vd truyen bd nhiJng hinh anh Nam Ky trong hoi chg cac xd thuoc dia d Marseilles nam 1922

Mac du dugc sU ung ho cua Phong Thuong mai Sdi Gon Hoi dong quan hat Hoi dong thdnh phd Sdi Gdn vd tdt ca chi phi dng Crespin se bo ra cho cac hinh dnh phdng ldn cdc bo anh va se phdn phat mien phi 1 trieu anh cartes postales d hoi chg nay nhung chinh quyen va Bo Thuoc dia d Phdp lai ngan ngai ve iii each eua dng Crespin va phan ddi viec dng ndy lam dai dien

Hinh 43 Ludovic Crespin Sal Gdn dau thap nien 1920 Place de rhotel de ville boulevard Bonnard boulevard Charner Quang trudng Tda Dd chfnh gdc dai Id Bonnard (Ld Lpi) vd Charner (Nguyin Hue) Chinh giura dudng Le Lpi la cdng vien cd tupng cCia Francis Gamier nhin ve phfa Nhd hdt thdnh pho Ben phai hinh la tiem Auto-Hall ban cdc logi xe hdi Ben trdi hinh Id nhd hang Pancrazi md den toi khuyareg NhOng ngudi keo xe phfa phai hinh dang nhin ve phfa ngudi chgpanh

46 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trjgn sCraquo 2 (91) 2012

^^ ^r

Hinh 44 Ludovic Crespin Sdi Gdn ddu thdp nien 1920 Rond point entre le boulevard Charner et le boulevard Bonnard Vdng xoay glOa d^l 10 NguySn Hud (Charner) vd dai 10 Ld Lpi (Bonnard) Glufa vdng xoay Id vdng b$ ndi chidu thuf bdy cd dodn nhac chdi nhac giao hudng hay qudn nh ic chdi kdn gidi trf cho ddn chung NgUdi Vidt gpi ngd tu ndy Id ngd tu B6n Ken D l y xe buyt chd khdeh glCfa hinh vd tren ddu xe cd bien qudng cdo coiffre-art Le Gaulois Bdn phdi hinh Id Auto-hall noi bdn cdc loai xe hdi ki cd xe hang Citroen) vd garage xe Ddi di^n vdi Auto-hall ben kia dudng Id nhd hdng Pancrazi Dampng xa phfa trdi hinh Id Tda Thj sdnh

chinh thdc thay the co quan Sd Nhiep anh vd Phim d Ddng Duong (Service photo-cinematographique de IIndochine) [1]

Tuy khdng dugc dai dien to chde trUng bdy hinh dnh nhUng ndm 1922 Crespin cung cd mat vdi tu each cd nhan d hoi chg t r i ln lam Marseilles va trung bay mot bo album 16 anh tong quan ve luc tinh ddt trong nhd trien ldm Nam Ky Theo dng thi trUdng thdnh pho Sai Gdn thi Crespin Id nha nhiep anh duy nhdt cd mot bo sUu tap day dd tdt cd dnh nhdng tda nha tugng vd nhdng dia diem dau tien xUa nhdt cua thdnh phd

F e r n a n d Nadal

Nadal Id ngUdi A Rap sinh d Algdrie (Hussein-Dey ndm 1898 hay El Affroun ndm 1902) Ong den Ddng Duong vdo ndm 1921 trd ngu d so 150 dddng Catinat Sdi Gdn [1] Cd th l dng Id ngudi Algdrie dau tien din vd lap nghiep d Sdi Gdn

Mpt vdi bde dnh cua dng ddgc ddng trong bdo Le Monde colonial illustre gida cac ndm 1929 yd 1931 Ong cung thdc hi$n nhieu phdng sU dnh chinh thdc cho chinh quyen Phdp d Nam Ky nhu dnh cua Trung dodn 11 Bo binh thuOc dia cdc tda nhd cdng sd tUgng ddi d Sdi Gdn

Trong nhdng dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 cd sd cua dng la noi chup hinh bdn cdc dung cu vd phu tung nhilp dnh Ong Nadal mUdn 1 ngudi Au vd 6 ngudi Viet ldm vif c cho cdng ty dng 6ng ldm vide nhilp anh c6 ldc cho chinh quyln cdn luc khdc thi chup hinh cho chu nhdn cua nhdiig ngoi biet thu cho cdc khdeh san d cdc noi du lich nhU Angkor cho cdc thuong gia d Sdi Gdn cdc loat hinh quang cdo Ngodi ra dng cdn in cdc album dnh cae cartes postales va la chu mot co sd nhilp dnh d Phnom Penh tuong tu nhu d Sai Gon

Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012 47

Hhh 45 Fernand Nadal trong Album

N^^fnampm 1926 Ruede Canton DUdng Canton

(nay Id dudng Tri$u Qua^lPhyc) hinh

ndy cung cd in lai tren carte postale Clle ddy Id ngdy lsect (|u6c khdnh cua

Trung Hoa Ddn qudc (1010) d

dau dudng vd cudi dudng cd cdng chdo muigtrdn cdng cd de f f i ^ chO Cung chusect Ddn qudc van tuelt Ben phfa trai

cdng cd tree cd tam tai cCia Phdp

mdash Ong cd chup anh nhdng co sd ky nghe thuong mai ldn d Sai Gon va vdng phu can va trong ndm 1923-1924 cac anh La Bien-Hoa Industrielle cua cdng ty gd La Societe forestiere ldc dd doc quyen xuat khau gd d Ddng Duong Nam 1930 dng lam phdng sU anh cuoc vidng tham chinh thdc cua Thdng doc Philippines (ldc nay vdn cdn la thuoc dia cua My) dng Dwight Davis d Ha Noi

Nam 1935 cac anh cartes postales cua dng de dia chi la so 120 dudng Catinat Trong nhdng ndm cua thap nien 1950 dng vdn cdn san xudt cartes postales

V6 An Ninh (1907-2009)

Vd An Ninh ten that la Vd An Tuyet sinh ngay 18 thang 6 nam 1907 tai pho Hang Gai Ha Ndi Ngay td hoi con tre Vo An Ninh da say me nhiep dnh dng thUdng dap xe khap Ha Noi de chup anh Dudi thdi Phap thuoc dng ldm phdng vien nhiep dnh cua Sd Kiem lam Nam 1935 bde anh Buoi sdng tren de song Hong doat gidi ngoai hang trong cude thi do Hoi Khuyen khieh My thudt vd Ky nghe Viet Nam SADAEI Societe Annamite dencouregement a IArt et I Industrie) to chde Ndm 1938 bde dnh Ddy thuyen ra khai dugc giai thudng ngoai hang trien lam dnh Paris Phdp

Vd An Ninh di khap moi mien Bac-Trung-Nam cua ddt nude de chup anh vdi cdi may anh cua Ddc hieu Zeiss Ikon (1928) vd ngay mai tdi gan cudi ddi (2000) ong vdn dung doc chiee may nay vdi phim den trang

d Ha N6i dng cd nhieu anh noi t i lng ve ho Gdom nhu Ho Guam buoi sUang mai (1935) ho Guom trong bdn dnh Hd Noi bon mua Ngodi ra dng cd nhdng bde anh ggi nhd ve Ha Noi cua nhdng ngay thanh lich xa xda Trong vudn si den Voi Phuc (1942) Gio nom De sdng Hong 1948) Nhd

48 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s62 (91)2012

Hinh 46 V6 An Ninh

Chiiu hi d h6 Tiy Hd Ndi (1954)

LOc ndy khu vic hd Tdy vSn cdn

hoang vSng Cdc thi^u nO

m$c do ddi di hdng mdt vdo budi chidu hd Mdt n t

thanh ljeh cOa Hd Ndi ddu

th^p nidn 1950

xua (1944) Cue Nghi Tdm (1956) Thi^u na Hd Noi (1960) Bde dd din Voi Phuc (1956) Chua Ldng (1941) Cu do vi^t cdu doi T^t (1940) Tranh Tet ldng Hd (1941) Phd Hdng Budm (1940) Mdi nhd c6 ph6 Hdng Bgc (1956) Ciia 6 Quan Chudng (1940) Go Dong Da (1942) Ldu Khui Vdn vd bia tien si d Vdn Mi^u (1945) Binh minh trin bdi Phuc Xd (1944) Xe tay ngoai thdnh (1935) Thu hoach vu chiem (1935) Dong ve (Td Liem 1935) Ben thuyen Cdu Ddt (1935) Chg bdn noi ddt (Budi 1935) Chg Dong Xudn (1956) Sen Tdy Ho (1941)

Ong cung chup nhieu bde anh ve Sdi Gdn cd gid tri ngh$ thudt vd td lieu xa hdi nhd Cho Ben Thdnh vd ben xe tho md (1949) Cu dd viit cdu ddi Tet (Sdi Gon 1950) Ldng 6ng ngdy Tet (1952) Nhd thd Hdi gido (1950) Khdi huang chua Bd Chg Ldn (1953) Thieu na Sdi Gdn (1951) Qua cdu (Thu Ddc 1953) L^ loi (1941) Sdng ddi (1942) Vudn tdm vong ngogi thdnh (1950) Ngdy xd lgi (1951) Dem phuc sinh (1950) Binh minh tren song 1952)

Mot tu lieu quy gid khdc trong bg sUu tap dnh cua Vo An Ninh Id nhflng cdnh trong nan ddi ndm At Dau 1945 md cu ghi lai nhu m^t chdng nhdn nhdng gi md thdc ddn Nhdt-Phdp da gdy ndn d mien B^c nUdc ta Cdnh ngudi chit ddi d dudng pho Hd Ngi tren dddng td cdc tinh (md ndng nh^t Id Thdi Binh) vdo thu dd xdc ngddi ddy hdt tren xe d^y Ddy Id bg sUu tdp anh duy nhdt vd dly du nhdt d Vi$t Nam vl nan ddi 1945

Pierre Verger (1902-1996)

Pierre Verger ngUdi gdc Bi-Hda Lan sinh ndm 1902 d Paris vd mift ndm 1996 d Salvador (Brazil) noi dng dinh cU vd dugc dng xem nhU Id que huong thd hai cua minh Ong Id nhd nhilp dnh vd ddn toe hoc nl i tilng vd Id mdt trong nhdng ngUdi sdng ldp ra Alliance Photo ndm 1935 d Phdp mdt tl chde cua cdc nhd nhilp dnh tu do trong dd cd cdc nhilp dnh gia huyen thoai sau ndy nhu Henri Cartier-Bresson Pierre Boucher vd Robert Capa

Teip chi Nghien cdu vd Phdt tridn sd 2 (91) 2012 49

Hinh 47 Sai Gdn (1938) Nguon Pierre Verger Foundation [22]

Bi duoi hoc luc 17 tuli vi thilu ky luat dng ldm vide trong eo sd thtfong mai in dn cua gia dinh nhung luc ndo dng cung cam thdy nhdm chdn Sau khi dufgc Pierre Boucher gidi thieu ve nghe thudt nhilp dnh vdo nam 1932 d tuli 30 dng eho rang minh ehi song den tuli 40 nen quylt dinh song mot cuoc doi day hdng khdi tan hddng moi phut gidy trong cuOc song Cung ndm ndy me dng mdt ong va nhd nhiep anh Pierre Bouchor da di bo quanh chu vi dao Corse ddi 1500km dl chup anh vd suy nghi ve cuoc song [24]

Sau do dng rdi Phdp di khap the gidi chup anh vdi chi rdt it do trong va ly va chiee may anh Rolleiflex Cf Nhat (1934) vd ke do la Trung Hoa dng chup nhieu hinh dnh d Kyoto Nara Tokyo Bac Kinh Thugng Hdi San Dau Hong Kong Nam Kinh Ong dap xe dap khap cac nude Phap Tay Ban Nha Y va vUgt sa mac Sahara bang lac da den vung ma ngdy nay la cac nxidc Mali Burkina Faso Niger Benin O ddy dng chup anh va cd lidn he sdu dam vdi sSc dan Yoruba ddy Id khdi dau ciia su dam me cua dng ve vdn hoa Phi Chdu da den

Ong vidng My Mexico vd edc dao d Trung My Trong l ln thd hai bdng qua Lien Xd den Trung Hoa dng da chdng kiln vd chup anh cuoc chiln tranh

Trung-Nhat (1937) Sau dd dng den Hdn Qudc Philippines vd Ddng Duong (1938) Ong chup nhieu hinh ve con ngUdi va cdnh sinh hoat d Sdi Gon Ha

Hn7 4fl SdiGdn(1938) Ngudn Pierre Verger Foundation [22]

50 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt tri^n sd 2 (91) 2012

NOi Ban Md Thu^t HOi An Hul Dd Ndng Kontum Pleiku My Son Nha Trang Quy Nhon Lai Chdu MOc Chdu Hda Binh nhilu hinh dnh d Cam Bdt nhu Angkor Phnom Penh Battambang d Thdi Lan vd d Ldo (Vietiane Luang Prabang Savanakhet)

Hinh 49 Ban Me Thudt (1938) Nguoi Rhade Ngudn Pierre Verger Foundation (22)

Jr^jg ldc d Ddng Duong ndm g ^ H p ^ H ^ ^ ^ |ayraquowfiraquo -t 1938 v ln cdn lo nghi Id minh IV M ^^BhlJl^w g ^ ^ ^ l ^ o n g den 40 tuli vd tinh Jmk^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ K ^ J l i P ^ i ^ r ^ ^ ^^^ ^^^ 1500 ngdy nda de ^ R raquo - mimkmdash aivA MJ^ sdng ong vgi di mua ngay mOt

day thudc ddi dung 15 mdt QuylWdinh Id moi ngdy se c^t di 1mm d l nh^c nhd Id khi dflU thudc het cung Id luc minh khdng cdn tren cdi ddi ndy nda Vd khi day thudc cdng gan hit thi phdi quylt song cho moi

ngdy that trgn kich thich minh phdi lam gi hay nhdt dam me sdng tao va hdu ich nhdt trong mdi gidy phut con lai [23] Ong Id ngUdi tU hoc doc nhieu vd ham mudn hoc hoi chuyen sau vdo nhieu van dl vd trd thdnh chuyen gia ve phim anh dm nhac lich sd nghe thudt dan tgc hgc Sau ndy cdc nha nghien cdu xem dng la mgt Ihomme de Renaissance (ngUdi cua thdi Phuc hung biet vd tim hilu moi van de tri thdc)

Cdc hinh anh cua dng khdng nhdng cd gid tri nghg thudt md cdn mang nhieu thdng tin ve con ngudi phong tue d cdc xd sd dng den 6ng cd nhieu cude tr i ln ldm vd hgp tdc nhilu l ln vdi ViOn Bdo tang Con ngUdi Musee de IHomme) d Paris td nhdng ndm cua thdp nien 1930 din thdp nien 1980

Sau Ddng Duong ndm 1939 dng din Trung My (Mexico Guatemala) va khi chien tranh t h l gidi thd hai xdy ra dng trd lai Dakar (Phi Chdu) qua cdc nddc Nam My (Peru Brazil Argentina Bolivia) roi nhdp ngu vdo qudn doi trong dOi nhiep dnh Tai ddy dng gdp Thdodore Monod Gidm die Vien Nghien cdu Phi Chdu da den cua Phdp Institute Francais de VAfrique Noir IFAN) vd td dd say me nghidn cdu mOt tdn gido ddc bidt cua ngudi da den thudc sic dan Yoruba d Tay Phi vd Brazil (Bahia Salvador Sao Paulo) goi la Condomble khi ho di ddn qua Nam My

Gidi ngu dng trd lai Nam My vd ldm nhiep dnh (1M2-1946) cho Vidn Bdo tdng qudc gia d Lima (Peru) d Peru cung chinMla luc doan milimet cudi cung cua thudc ddy ddi slng^ cua dng het luc dy^mg doc quyen

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

36 Tap chl Nghidn cOfu vd Phdt tridn s6 2 (91) 2012

Hinh 24 Cac dufa b6 diing

thung de mang hang 5 ch0 carte postale

in Igi tli anh cua Aurelien Pestel

Hinh 25 Nhung ba ban trai cay 6 gan Cho Cu Sai Gon carte postale in lai tij anh cua Aurelien Pestel

George Victor Plante (1847-1921) Plantd sinh ngdy 2 thdng 3 ndm 1847 d Phdp vd mat tai Sdi Gdn ndm

1921 Luc diu khi din Nam Ky ndm 1867 dng ldm d Sd Quan thue yd Kiem hoat Service des Douanes et Regies de IIndochine sd ndy cd xUdng lam thulc phifn d dudng Paul Blanchy Hai Bd TrUng ngdy nay sau Nhd hdt thdnh pho) Sau dd vdo ndm 1893 dng trd thdnh nhd nhidp dnh vd bidn tdp in cdc dnh cartes postales [1]

Sau ndm 1905 dng ddi den so 10 dai Ip Charner cung dia chi vdi edc dng Aurdlien Pestel Ndgadelle vd PauUussen trudc do Trong Nidn gidm Ddng Duong (Annuaire de IIndochine de 1907) (trang 188) cd hinh chdn dung dng vd ghi cdc hoat dpng cua dng Id Portraits en tous genre Agrandissements au gelatino-bromure Vues de Cochinchine et des ruines dAngkor (sur papier gelatino-bromure) Grande collection de cartes postales illustrees (Chup chdn dung du loai Phdng ldn trdn gidy gelatino-bromure Canh Nam Ky vd di tich Angkor (tren giUy gelatino-bromure) Bd sUu tap ldn cdc anh cartes postales)

Tap chi Nghign cuu va Phat trien so 2 (91) 2012 37

Hinh 26 George Plantd

Cdnh bdn trong BUu difn Sdi Gdn Ngdy nay bdn dja 66 trdn

tudng vln cdn nhung tupng nO thdn da

bidn m^t

Hinh 27 George Plante Cdng nhdn trong nhd may xay lua 6 Chp Ldn

Ong lam viec theo each rieng biet tuy theo mdi khaeh hang vd bdn cdc cartes postales td nam 1905 Trong so cac cartes postales nay cd hinh chdn dung cua vua Thanh Thai vd cac hinh chup cua ong Pestel Ngudi thay the Plante sau nay la dng Crespin Trong Nien giam Ddng Duong ndm 1922 co ghi mpt ngudi ten Jules Louis Plante sinh ndm 1891 lam viec d Sd Quan thud vd Kilm hoat Ddng Duong cd the do la con dng

Nguydn Dinh Khanh (tu Khdnh Ky) (1884-1946)

Ong Nguyin Dinh Khanh ten that la Nguydn Vdn Xudn tU Khanh Ky sinh nam 1884 d lang Lai Xd Ha Ddng (nay thudc Hd Npi) Sau tiem anh diu tien cua ngudi Viet Nam ten Cam Hieu Dudng d pho Thanh Hd Ha Npi nam 1869 do dng Dang Huy Trd lam chu thi tiem anh Khanh Ky khai truong nam 1892 d pho Hang Da Ha Npi la tiem anh thd hai NhUng khac vdi tiem anh trudc ong Khanh Ky ngodi chuyen ve chup hinh chdn dung dng cdn mUdn va hudn luyen nghe chup anh cho nhieu ngUdi md da so la td lang Lai Xa va md nhieu tiem nhiep anh d Nam Dinh (1905) Sdi Gon

38 Tap chi Nghidn cufu vd Phdt tri^n s6 2 (91) 2012

(1907) sau ndy d Toulouse (1910 khi dng mdi sang Phdp) vd d Paris Khi trd ve Vift Nam ndm 1924 dng md tifm dnh d Hd Npi Qudng Chdu Hdi Phdng Nam Dinh Sdi Gdn Ldng Lai Xd ngdy nay cd truyin thdng nghi nhiep dnh Id nhd dng Khdnh Kf [20]

6ng hoat dfng nhilp dnh d Sdi Gdn nhilu nhdt trong cdc ndm td 1924 den 1933 Vdn phdng Sdi Gdn ciia dng d s l 54 Boulevard Bonard (Ld Lgi) Co sd cua dng Khdnh Kf d Sdi Gdn ndm 1934 mudn 27 nhdn vidn kl ed nhdng ngudi trong phdng chup dnh phdng rda hinh chinh hinh vd bdn hdng Td ndm 1917 dng Id ngddi chup dnh chdn dung cho t i t cd cdc vidn todn quyln Phdp d Ddng Ddong cung nhd hodng de Vift Nam vua Cam Bit vd Ldo [4]

Hinh do co sd dnh eua dng chup cd mang diu In Khanh Ky photo Hanoi Photo Khanh Ky Saigon [1] Ong cung chup dnh cho Hfi Nghidn cdu Ddng Ddong (Socidtd des dtudes Indochinoises) Mft sd dnh cua dng cung cd ddng trdn bdo Monde colonial illustre (1931) trong so ddc bift nhdn dip hpi chg triln ldm thupe dia (Exposition coloniale 1931) vd so bdo ndm 1932 sau khi Bd trddng Thupe dia Paul Reynaud ddn vidng Ddng Duong

Ong cung chup mpt bde dnh chdn dung Todn quyen Ddng Duong Pierre Pasquier vd nhd cdch mang Nguyen An Ninh Tren bdo Llllustration so 4740 ndm 1933 bdi Le voyage de Iempereur dannam du Tonkin dng cd cac dnh phdng sU ve chuyen viing thdm eua Bdo Dai d Bic Ky

Ong cd tham gia trong Uy ban t l chde Id an tdng Phan Chdu Trinh d Sdi Gdn ndm 1926 Bp dnh tang Id cung quang cdnh Sdi Gdn luc ddm tang Id do Khdnh Ky thdc hifn Ndm 1932 dng sang Nhsectt vd ti^p xuc vdi nhdng

Hinh 28 Khdnh Ky (Sdi Gdn) Chdn dung mpt ngudi Phdp Portrait dhomme vers 1920 Epreuve gdlatino-argentique ddpoque montde sur support cartonnd Nom du photographe imprimd sur le montage Anh bdn d^u gid ndm 2009 Ngu6n http wwwpiasa auction fr UKsale_photographs v13083_piasa 11983651 _khanh_ ky_saigon_portrait_ homme_vietnam_ vers 1920html

Tap chi Nghisectn cutu va Phat trign so 2 (91) 2012 39

Hinh 29 Nhidp dnh gia

Khdnh Ky-(trudc cdng 6 giOa

mdc tdy phyc do den) vd cdc

thp dnh Idng Lai Xa [20]

Hinh 30 Khdnh Ky Dam tang Phan Chdu Trinh Sdi Gdn 1926 [20]

Hinh 31 Qudng cdo cd sd

nhidp dnh cCia dng Khdnh Ky d Sal Gon vdo

thdp nien 1930 Ngu6n

httpbelleindochine free frPublicite htm

40 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012

ngudi trong phong trdo Ddng Du luc trudc khi vl nudc dng cl xdy cho phong trdo vd bi Phdp bit vdi tf i lidn hf vdi Cudng Dl vd cdc t h l luc thdn vd phuc vu Nh$t

Cd sd thuong mai cua Khdnh Kf sau dd bi phd sdn 6ng trd lai Phdp vdo ndm 1934 tilp tuc kinh doanh trong nghi dnh vd mdt d Phdp ndm 1946 Chu tich HI Chi Minh khi qua Phdp dU hfi nghi Fontainebleau vdo ndm 1946 da dl n vil ng mf

ngdy khd khdn tim vifc d

Hinh 32 Danseuses (Cdc vO cdng) Gdc dnh cd ghi hdng ChO ndi Khanh Ky et Cie 54 Bd Bonnard Telephone No

410 Ngufn httpcartolinedelcampenetpageitem id145081839varKHANH-KY-CIE-54-BD-BONNARD-

TELEPHONE-410-DANSEUSESIanguageEhtml

IQidnh Ky ngudi da gidp dd minh trong nhdng Paris khi mdi din Phdp

Gabriel Augusts PauUussen

Ndm sinh vd ndm mat cung nhd cupc ddi vd sU nghifp cua PauUussen khdng dugc biet rd so vdi cdc nhd nhidp dnh khdc Trong bf sUU t^p nhilp dnh vd lich sd dnh cua nhd nhilp dnh vd nhd sdng chd nghf thuylt dnh Gabriel Cromer hfi vidn cua Hpi ding qudn tri Socidtd Fran9aise de la Photographie cdn luu gid bde thu cua PauUussen gdi cho Cromer khen nggi mpt sdng chl cua dng (bp suu tdp ndy hifn nay thufc Bdo tdng nhil^p dnh cua cdng ty Kodak George Eastman House)

6ng nli nghifp nhd nhilp dnh Greorge Victor Plante md vdn phdng d cung dia chi nhu trdn Ong Plantd dd cd nhilu bf dnh carte postale vl Sdi Gdn nli tilng trudc dd Sau khi dng Plantd mdt vdo ndm 1921 dng PauUussen nli nghiep

bull -isiK^aas22iiri2araquo2iSa2^

Hinh 33 Gabriel Auguste PauUussen Saigon-photo s f 10 Boulevard Charner

Hinh 33 Id vdn phdng Saigon-photo d s l 10 Boulevard Charner cua PauUussen chup nam 1921 Ong PauUussen mUdn

Tap chi Nghidn cdu vd Phat trien s6 2 (91) 2012 41

Hinh 34 Gabriel Auguste

PauUussen Thdng tudng Joffre

6 Chp Ldn trudc tram difn tfn ndi

Ddng DUdng qua Marseille tdi thdp Eiffel

68 GHOIOM mdash Igtlaquo UavielMl Jottta vUnt poMgt bull fMmieurof boulon du PoAtf Ai T S f OBl M U laquo nattttoaaat llndoaUB i la Toagt Slffal r gt 1

1 ngddi Hoa vd 5 ngddi Vift ldm vifc cho stdio cua dng [1] Hinh 34 chup Thdng tudng Joffre d Chg Ldn trudc tram dien tin ndi Ddng Duong vdi Marseille vdo ndm 1921

Mar t in HurHmann (1897-1984)

Hinh 35 Martin Hurlimann 1926 Thdp Dong An Nam (tdc thap Canh Tien) 6 giOa dl tfch thdnh Trd Bdn (Do Ban) Photogravure anh til bang khac dong dUdc che tCr dnh am hay dUdng cCia phim chup

Nhiep anh gia noi tieng ngudi Thuy ST Ong di nhieu vung trdn the gidi trong nhdng thap nien 1920 1930 1940 vd chup nhdng bde dnh ve den ddi cung dien cdnh vat tac pham ydn hda tai nhieu thdnh phd di tich d Au Chau hay d Tich Lan IVIiln Dien Siam (Thai Lan) Cam Bdt Trung Ky Bac Ky Ong dung may dnh hieu Sinclair vd phim cua hang Kodak Nhufng bde anh cua dng sau do thudng ddgc chuyin sang bang dong theo phdong phdp photogravure dung d l in ra thdnh cdc bp sdch nhiep anh rd dep vd nghf thudt Ngdy nay nhdng bde anh cua dng chup vdo diu the ky 20 rat CO gid tri nghe thudt vd ddgc da chudng d nhieu nude Au Chdu

Album dnh cua dng vl A Chdu vd Ddng Duong ed tUa de Ceylan et IIndochine Architecture paysages scenes populaires (Paris 1930) Da so la cac anh chup ve cdc thdp tugng

42 Tap chi Nghiampn cdu vd Phdt tri^n s6 2 (91) 2012

^ cdnh d Angkor Chieng IVlai Lamphun Bangkok Phnom Penh Champa (Trung Kf) vd Ble Ky 6 Vift Nam dnh cdc thdp tugng cdnh tri cua vuong qudc Champa Id nhieu nhdt [21]

A lexandre F r a n c i s Decoly

Ong Decoly chup nhilu dnh vl Sdi (odn td ndm 1905 ddn 1924 6ng bidn tfp cdc dnh cartes postales vd tru ngu of s l 10 dai If Charner cung chl vdi nhd nhilp dnh Plantd Decoly vd Plantd Id hai ngudi cung thdi nhung dng Decoly khdng phdi Id nhd nhilp dnh md Id nhd thuong mai Mft vdi dnh cartes postales cd k^ hifu thdp ngdi chua (pagode|^d gdc dnh Id cua cdng ty dng Decoly sau dd ngdi chua trd thdnh thuong hifu Editions La Pagode Saigon

Ong bien tap vd in cdc dnh den trang vd mdu Ong cd in cdc dnh ve nUdc Ldo ddc biet Id cdc anh cua dng Raquez

cung nhu cac anh ve Cam Bdt vd nhieu noi khdc d Ddng Duong Trong nhiJfng ndm dau cd the la cdc anh cartes postales cd ky hifu AFD Id nhitag dnh cua Decoly O nhdng dnh mdi hon ding sau cd ghi B Frey et Cie Saigon et Phnom-Penh (1920-1924)

Anh cua Decoly vln con dugc bdn eho den cdc ndm diu cua thdp nien 1930 nhung dia chi so 10 dai Ip Charner sau ndm 1922 khdng cdn Id phdng

Hinh 37 Alexandre Decoly

Thap nidc Sdi Gon

nay Id hf Con Rua

Hinh 36 Martin HUrllmann 1926 Annam Champa Cha Ban - Tupng voi dd d

di tich thdnh Trd Bdn

Tap chi Nghiampn cuu va Phat triln so 2 (91) 2012 43

anh md la tru sd cua cdng ty Compagnie commerciale et industrielle de IIndochine nen ta co the cho r ing nhdng cartes postales ndy Id nhdng anh cudi cung cua Decoly [1]

Poujade de Ladeveze

Poujade de Ladeveze dugc biet den qua cdc hinh dnh Sdi Gdn td 1908-1922 vdi bd sdu tap Collection Poujade de Ladeveze Poujade de Ladevdze cd ten trong nien gidm cdc dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 k l tue thuong gia C David san xudt cdc dnh cartes postales sdm vd bing mdu 6ng Poujade de Ladevdze chic chin khdng phdi Id nhd nhiep dnh dng thdu thdp nhilu dnh md dng in ra nhung khdng bao gid ghi ten tdc gid thuc sU cua cdc dnh ndy [1]

Hinh 38 Cdu lac bf

sTquan nay Id trg sd cCia

Uy ban Nhdn ddn qudn 1 (Collection

Poujade de Ladeveze)

4$ P COCHINCHINE mdash Sltgon - Ccrcll dlaquos oHlcKrt

Hinh 39 Palais du Gouvernement de la Cochinchine Dinh Thdng ddc Nam Ky (trUdc dd Id Palais de Lieutenant-Gouverneur

Dinh Phd suf) Ngdy nay la Vien My thudt thdnh pho cdng gdc 6 cijfa ra vdo va hai tupng hai ben cufa vao dinh khdng cdn Collection de la pagoda ciia Poujade de Ladeveze)

44 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s6 2 (91) 2012

Hinh 40 NhCng nguoi mpi d cao nguyen Lang Bian Di Linh (Collection de la pagode cua Poujade do Ladeveze) Nluing ngudi trong IVmh cd le la ngUdi Md Ndng thufic ngCl he Mdn-Khd Me Hp hien dien nhiou 6 Lam Dong Dailt LSk

bull ri

Hinh 41 Chua ngudi Hoa is

Chp Ldn Co thl day la chua

Ba Thien Hau va Hoi quan Tue Thanh

cua bang Quang Dong (Collection de

la pagode cua Poujade de Ladeveze)

185 p COCHINCHliNE - bullholon - Eiran dnvonl l l psgode d t l CuMonnf ^fltl

Hinh 42 Hinh chgm liJdng long tranh chau d trong san trade chua Ba Thien Hau Chp Ldn (Collection Poujade de Ladeveze)

Tap chi Nghisectn cufu va Phdt tri^n s6 2 (91) 2012 45

Ludovic Crespin (1873 )

Ludovic Crespin Id nhd nhiep dnh cd co sd tai so 136-138 rue Catinat (dudng p i n g Khdi ngdy nay) vdo ndm 1900 goi Id Photo studio Sau t h l chien thd nhdt dng sd hdu them mpt phdng phim d s l 10 Boulevard Charner Nhd vay cd t h l dng da mua lai co sd cua nhd nhilp dnh Pestel (trudc dd) vd Plantd (sau ndy) Vi vdy c6 th l dng sd hdu edc tdc pham cua nhieu nhd nhiep dnh k l ca cua dng Pestel Dilu ndy gidi thieh nhieu sdn pham dng phdt hdnh sau ndy Ong bien tdp nhieu dnh cartes postales Ong mudn nhieu ngudi trong dd cd Joseph Brignon ngudi bidn tap trong nhdng ndm 1925-1930 mot bo cartes postales [1]

Ong Crespin cung xudt bdn cdc sdch in lai cdc dnh nhubp dnh ve thdnh pho Chg Ldn ndm 1909 Ndm 1921 Crespin chup buli le ha thuy tdu hoi nudc Albert Sarraut do Todn quyen Maurice Long chu toa Ong xudt bdn bo dnh ten Id Souvenir de Cochinchine et du Cambodge do Phdng Thuong mai Sdi Gdn bien tap trong dd c6 cdc anh cua Thong tudng (marechal) Joffre khi dng nay vidng Ddng Duong chinh thdc vdo ndm 1923 Sau day la vdi hinh trong bd anh Souvenir de Cochinchine et du Cambodge

Crespin vd vg cung la chu don dien cao su d Tam May (Bien Hoa) Do dng Crespin la giam die xddng nhiep anh vd co kinh nghiem hoat dong nhieu nam nen nghi vien dai dien Nam Ky d Qudc hoi Phap dng Ernest Outrey ndm 1921 cd de nghi dng Crespin la ngudi cd trdch nhiem trdng bdy vd truyen bd nhiJng hinh anh Nam Ky trong hoi chg cac xd thuoc dia d Marseilles nam 1922

Mac du dugc sU ung ho cua Phong Thuong mai Sdi Gon Hoi dong quan hat Hoi dong thdnh phd Sdi Gdn vd tdt ca chi phi dng Crespin se bo ra cho cac hinh dnh phdng ldn cdc bo anh va se phdn phat mien phi 1 trieu anh cartes postales d hoi chg nay nhung chinh quyen va Bo Thuoc dia d Phdp lai ngan ngai ve iii each eua dng Crespin va phan ddi viec dng ndy lam dai dien

Hinh 43 Ludovic Crespin Sal Gdn dau thap nien 1920 Place de rhotel de ville boulevard Bonnard boulevard Charner Quang trudng Tda Dd chfnh gdc dai Id Bonnard (Ld Lpi) vd Charner (Nguyin Hue) Chinh giura dudng Le Lpi la cdng vien cd tupng cCia Francis Gamier nhin ve phfa Nhd hdt thdnh pho Ben phai hinh la tiem Auto-Hall ban cdc logi xe hdi Ben trdi hinh Id nhd hang Pancrazi md den toi khuyareg NhOng ngudi keo xe phfa phai hinh dang nhin ve phfa ngudi chgpanh

46 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trjgn sCraquo 2 (91) 2012

^^ ^r

Hinh 44 Ludovic Crespin Sdi Gdn ddu thdp nien 1920 Rond point entre le boulevard Charner et le boulevard Bonnard Vdng xoay glOa d^l 10 NguySn Hud (Charner) vd dai 10 Ld Lpi (Bonnard) Glufa vdng xoay Id vdng b$ ndi chidu thuf bdy cd dodn nhac chdi nhac giao hudng hay qudn nh ic chdi kdn gidi trf cho ddn chung NgUdi Vidt gpi ngd tu ndy Id ngd tu B6n Ken D l y xe buyt chd khdeh glCfa hinh vd tren ddu xe cd bien qudng cdo coiffre-art Le Gaulois Bdn phdi hinh Id Auto-hall noi bdn cdc loai xe hdi ki cd xe hang Citroen) vd garage xe Ddi di^n vdi Auto-hall ben kia dudng Id nhd hdng Pancrazi Dampng xa phfa trdi hinh Id Tda Thj sdnh

chinh thdc thay the co quan Sd Nhiep anh vd Phim d Ddng Duong (Service photo-cinematographique de IIndochine) [1]

Tuy khdng dugc dai dien to chde trUng bdy hinh dnh nhUng ndm 1922 Crespin cung cd mat vdi tu each cd nhan d hoi chg t r i ln lam Marseilles va trung bay mot bo album 16 anh tong quan ve luc tinh ddt trong nhd trien ldm Nam Ky Theo dng thi trUdng thdnh pho Sai Gdn thi Crespin Id nha nhiep anh duy nhdt cd mot bo sUu tap day dd tdt cd dnh nhdng tda nha tugng vd nhdng dia diem dau tien xUa nhdt cua thdnh phd

F e r n a n d Nadal

Nadal Id ngUdi A Rap sinh d Algdrie (Hussein-Dey ndm 1898 hay El Affroun ndm 1902) Ong den Ddng Duong vdo ndm 1921 trd ngu d so 150 dddng Catinat Sdi Gdn [1] Cd th l dng Id ngudi Algdrie dau tien din vd lap nghiep d Sdi Gdn

Mpt vdi bde dnh cua dng ddgc ddng trong bdo Le Monde colonial illustre gida cac ndm 1929 yd 1931 Ong cung thdc hi$n nhieu phdng sU dnh chinh thdc cho chinh quyen Phdp d Nam Ky nhu dnh cua Trung dodn 11 Bo binh thuOc dia cdc tda nhd cdng sd tUgng ddi d Sdi Gdn

Trong nhdng dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 cd sd cua dng la noi chup hinh bdn cdc dung cu vd phu tung nhilp dnh Ong Nadal mUdn 1 ngudi Au vd 6 ngudi Viet ldm vif c cho cdng ty dng 6ng ldm vide nhilp anh c6 ldc cho chinh quyln cdn luc khdc thi chup hinh cho chu nhdn cua nhdiig ngoi biet thu cho cdc khdeh san d cdc noi du lich nhU Angkor cho cdc thuong gia d Sdi Gdn cdc loat hinh quang cdo Ngodi ra dng cdn in cdc album dnh cae cartes postales va la chu mot co sd nhilp dnh d Phnom Penh tuong tu nhu d Sai Gon

Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012 47

Hhh 45 Fernand Nadal trong Album

N^^fnampm 1926 Ruede Canton DUdng Canton

(nay Id dudng Tri$u Qua^lPhyc) hinh

ndy cung cd in lai tren carte postale Clle ddy Id ngdy lsect (|u6c khdnh cua

Trung Hoa Ddn qudc (1010) d

dau dudng vd cudi dudng cd cdng chdo muigtrdn cdng cd de f f i ^ chO Cung chusect Ddn qudc van tuelt Ben phfa trai

cdng cd tree cd tam tai cCia Phdp

mdash Ong cd chup anh nhdng co sd ky nghe thuong mai ldn d Sai Gon va vdng phu can va trong ndm 1923-1924 cac anh La Bien-Hoa Industrielle cua cdng ty gd La Societe forestiere ldc dd doc quyen xuat khau gd d Ddng Duong Nam 1930 dng lam phdng sU anh cuoc vidng tham chinh thdc cua Thdng doc Philippines (ldc nay vdn cdn la thuoc dia cua My) dng Dwight Davis d Ha Noi

Nam 1935 cac anh cartes postales cua dng de dia chi la so 120 dudng Catinat Trong nhdng ndm cua thap nien 1950 dng vdn cdn san xudt cartes postales

V6 An Ninh (1907-2009)

Vd An Ninh ten that la Vd An Tuyet sinh ngay 18 thang 6 nam 1907 tai pho Hang Gai Ha Ndi Ngay td hoi con tre Vo An Ninh da say me nhiep dnh dng thUdng dap xe khap Ha Noi de chup anh Dudi thdi Phap thuoc dng ldm phdng vien nhiep dnh cua Sd Kiem lam Nam 1935 bde anh Buoi sdng tren de song Hong doat gidi ngoai hang trong cude thi do Hoi Khuyen khieh My thudt vd Ky nghe Viet Nam SADAEI Societe Annamite dencouregement a IArt et I Industrie) to chde Ndm 1938 bde dnh Ddy thuyen ra khai dugc giai thudng ngoai hang trien lam dnh Paris Phdp

Vd An Ninh di khap moi mien Bac-Trung-Nam cua ddt nude de chup anh vdi cdi may anh cua Ddc hieu Zeiss Ikon (1928) vd ngay mai tdi gan cudi ddi (2000) ong vdn dung doc chiee may nay vdi phim den trang

d Ha N6i dng cd nhieu anh noi t i lng ve ho Gdom nhu Ho Guam buoi sUang mai (1935) ho Guom trong bdn dnh Hd Noi bon mua Ngodi ra dng cd nhdng bde anh ggi nhd ve Ha Noi cua nhdng ngay thanh lich xa xda Trong vudn si den Voi Phuc (1942) Gio nom De sdng Hong 1948) Nhd

48 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s62 (91)2012

Hinh 46 V6 An Ninh

Chiiu hi d h6 Tiy Hd Ndi (1954)

LOc ndy khu vic hd Tdy vSn cdn

hoang vSng Cdc thi^u nO

m$c do ddi di hdng mdt vdo budi chidu hd Mdt n t

thanh ljeh cOa Hd Ndi ddu

th^p nidn 1950

xua (1944) Cue Nghi Tdm (1956) Thi^u na Hd Noi (1960) Bde dd din Voi Phuc (1956) Chua Ldng (1941) Cu do vi^t cdu doi T^t (1940) Tranh Tet ldng Hd (1941) Phd Hdng Budm (1940) Mdi nhd c6 ph6 Hdng Bgc (1956) Ciia 6 Quan Chudng (1940) Go Dong Da (1942) Ldu Khui Vdn vd bia tien si d Vdn Mi^u (1945) Binh minh trin bdi Phuc Xd (1944) Xe tay ngoai thdnh (1935) Thu hoach vu chiem (1935) Dong ve (Td Liem 1935) Ben thuyen Cdu Ddt (1935) Chg bdn noi ddt (Budi 1935) Chg Dong Xudn (1956) Sen Tdy Ho (1941)

Ong cung chup nhieu bde anh ve Sdi Gdn cd gid tri ngh$ thudt vd td lieu xa hdi nhd Cho Ben Thdnh vd ben xe tho md (1949) Cu dd viit cdu ddi Tet (Sdi Gon 1950) Ldng 6ng ngdy Tet (1952) Nhd thd Hdi gido (1950) Khdi huang chua Bd Chg Ldn (1953) Thieu na Sdi Gdn (1951) Qua cdu (Thu Ddc 1953) L^ loi (1941) Sdng ddi (1942) Vudn tdm vong ngogi thdnh (1950) Ngdy xd lgi (1951) Dem phuc sinh (1950) Binh minh tren song 1952)

Mot tu lieu quy gid khdc trong bg sUu tap dnh cua Vo An Ninh Id nhflng cdnh trong nan ddi ndm At Dau 1945 md cu ghi lai nhu m^t chdng nhdn nhdng gi md thdc ddn Nhdt-Phdp da gdy ndn d mien B^c nUdc ta Cdnh ngudi chit ddi d dudng pho Hd Ngi tren dddng td cdc tinh (md ndng nh^t Id Thdi Binh) vdo thu dd xdc ngddi ddy hdt tren xe d^y Ddy Id bg sUu tdp anh duy nhdt vd dly du nhdt d Vi$t Nam vl nan ddi 1945

Pierre Verger (1902-1996)

Pierre Verger ngUdi gdc Bi-Hda Lan sinh ndm 1902 d Paris vd mift ndm 1996 d Salvador (Brazil) noi dng dinh cU vd dugc dng xem nhU Id que huong thd hai cua minh Ong Id nhd nhilp dnh vd ddn toe hoc nl i tilng vd Id mdt trong nhdng ngUdi sdng ldp ra Alliance Photo ndm 1935 d Phdp mdt tl chde cua cdc nhd nhilp dnh tu do trong dd cd cdc nhilp dnh gia huyen thoai sau ndy nhu Henri Cartier-Bresson Pierre Boucher vd Robert Capa

Teip chi Nghien cdu vd Phdt tridn sd 2 (91) 2012 49

Hinh 47 Sai Gdn (1938) Nguon Pierre Verger Foundation [22]

Bi duoi hoc luc 17 tuli vi thilu ky luat dng ldm vide trong eo sd thtfong mai in dn cua gia dinh nhung luc ndo dng cung cam thdy nhdm chdn Sau khi dufgc Pierre Boucher gidi thieu ve nghe thudt nhilp dnh vdo nam 1932 d tuli 30 dng eho rang minh ehi song den tuli 40 nen quylt dinh song mot cuoc doi day hdng khdi tan hddng moi phut gidy trong cuOc song Cung ndm ndy me dng mdt ong va nhd nhiep anh Pierre Bouchor da di bo quanh chu vi dao Corse ddi 1500km dl chup anh vd suy nghi ve cuoc song [24]

Sau do dng rdi Phdp di khap the gidi chup anh vdi chi rdt it do trong va ly va chiee may anh Rolleiflex Cf Nhat (1934) vd ke do la Trung Hoa dng chup nhieu hinh dnh d Kyoto Nara Tokyo Bac Kinh Thugng Hdi San Dau Hong Kong Nam Kinh Ong dap xe dap khap cac nude Phap Tay Ban Nha Y va vUgt sa mac Sahara bang lac da den vung ma ngdy nay la cac nxidc Mali Burkina Faso Niger Benin O ddy dng chup anh va cd lidn he sdu dam vdi sSc dan Yoruba ddy Id khdi dau ciia su dam me cua dng ve vdn hoa Phi Chdu da den

Ong vidng My Mexico vd edc dao d Trung My Trong l ln thd hai bdng qua Lien Xd den Trung Hoa dng da chdng kiln vd chup anh cuoc chiln tranh

Trung-Nhat (1937) Sau dd dng den Hdn Qudc Philippines vd Ddng Duong (1938) Ong chup nhieu hinh ve con ngUdi va cdnh sinh hoat d Sdi Gon Ha

Hn7 4fl SdiGdn(1938) Ngudn Pierre Verger Foundation [22]

50 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt tri^n sd 2 (91) 2012

NOi Ban Md Thu^t HOi An Hul Dd Ndng Kontum Pleiku My Son Nha Trang Quy Nhon Lai Chdu MOc Chdu Hda Binh nhilu hinh dnh d Cam Bdt nhu Angkor Phnom Penh Battambang d Thdi Lan vd d Ldo (Vietiane Luang Prabang Savanakhet)

Hinh 49 Ban Me Thudt (1938) Nguoi Rhade Ngudn Pierre Verger Foundation (22)

Jr^jg ldc d Ddng Duong ndm g ^ H p ^ H ^ ^ ^ |ayraquowfiraquo -t 1938 v ln cdn lo nghi Id minh IV M ^^BhlJl^w g ^ ^ ^ l ^ o n g den 40 tuli vd tinh Jmk^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ K ^ J l i P ^ i ^ r ^ ^ ^^^ ^^^ 1500 ngdy nda de ^ R raquo - mimkmdash aivA MJ^ sdng ong vgi di mua ngay mOt

day thudc ddi dung 15 mdt QuylWdinh Id moi ngdy se c^t di 1mm d l nh^c nhd Id khi dflU thudc het cung Id luc minh khdng cdn tren cdi ddi ndy nda Vd khi day thudc cdng gan hit thi phdi quylt song cho moi

ngdy that trgn kich thich minh phdi lam gi hay nhdt dam me sdng tao va hdu ich nhdt trong mdi gidy phut con lai [23] Ong Id ngUdi tU hoc doc nhieu vd ham mudn hoc hoi chuyen sau vdo nhieu van dl vd trd thdnh chuyen gia ve phim anh dm nhac lich sd nghe thudt dan tgc hgc Sau ndy cdc nha nghien cdu xem dng la mgt Ihomme de Renaissance (ngUdi cua thdi Phuc hung biet vd tim hilu moi van de tri thdc)

Cdc hinh anh cua dng khdng nhdng cd gid tri nghg thudt md cdn mang nhieu thdng tin ve con ngudi phong tue d cdc xd sd dng den 6ng cd nhieu cude tr i ln ldm vd hgp tdc nhilu l ln vdi ViOn Bdo tang Con ngUdi Musee de IHomme) d Paris td nhdng ndm cua thdp nien 1930 din thdp nien 1980

Sau Ddng Duong ndm 1939 dng din Trung My (Mexico Guatemala) va khi chien tranh t h l gidi thd hai xdy ra dng trd lai Dakar (Phi Chdu) qua cdc nddc Nam My (Peru Brazil Argentina Bolivia) roi nhdp ngu vdo qudn doi trong dOi nhiep dnh Tai ddy dng gdp Thdodore Monod Gidm die Vien Nghien cdu Phi Chdu da den cua Phdp Institute Francais de VAfrique Noir IFAN) vd td dd say me nghidn cdu mOt tdn gido ddc bidt cua ngudi da den thudc sic dan Yoruba d Tay Phi vd Brazil (Bahia Salvador Sao Paulo) goi la Condomble khi ho di ddn qua Nam My

Gidi ngu dng trd lai Nam My vd ldm nhiep dnh (1M2-1946) cho Vidn Bdo tdng qudc gia d Lima (Peru) d Peru cung chinMla luc doan milimet cudi cung cua thudc ddy ddi slng^ cua dng het luc dy^mg doc quyen

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

Tap chi Nghign cuu va Phat trien so 2 (91) 2012 37

Hinh 26 George Plantd

Cdnh bdn trong BUu difn Sdi Gdn Ngdy nay bdn dja 66 trdn

tudng vln cdn nhung tupng nO thdn da

bidn m^t

Hinh 27 George Plante Cdng nhdn trong nhd may xay lua 6 Chp Ldn

Ong lam viec theo each rieng biet tuy theo mdi khaeh hang vd bdn cdc cartes postales td nam 1905 Trong so cac cartes postales nay cd hinh chdn dung cua vua Thanh Thai vd cac hinh chup cua ong Pestel Ngudi thay the Plante sau nay la dng Crespin Trong Nien giam Ddng Duong ndm 1922 co ghi mpt ngudi ten Jules Louis Plante sinh ndm 1891 lam viec d Sd Quan thud vd Kilm hoat Ddng Duong cd the do la con dng

Nguydn Dinh Khanh (tu Khdnh Ky) (1884-1946)

Ong Nguyin Dinh Khanh ten that la Nguydn Vdn Xudn tU Khanh Ky sinh nam 1884 d lang Lai Xd Ha Ddng (nay thudc Hd Npi) Sau tiem anh diu tien cua ngudi Viet Nam ten Cam Hieu Dudng d pho Thanh Hd Ha Npi nam 1869 do dng Dang Huy Trd lam chu thi tiem anh Khanh Ky khai truong nam 1892 d pho Hang Da Ha Npi la tiem anh thd hai NhUng khac vdi tiem anh trudc ong Khanh Ky ngodi chuyen ve chup hinh chdn dung dng cdn mUdn va hudn luyen nghe chup anh cho nhieu ngUdi md da so la td lang Lai Xa va md nhieu tiem nhiep anh d Nam Dinh (1905) Sdi Gon

38 Tap chi Nghidn cufu vd Phdt tri^n s6 2 (91) 2012

(1907) sau ndy d Toulouse (1910 khi dng mdi sang Phdp) vd d Paris Khi trd ve Vift Nam ndm 1924 dng md tifm dnh d Hd Npi Qudng Chdu Hdi Phdng Nam Dinh Sdi Gdn Ldng Lai Xd ngdy nay cd truyin thdng nghi nhiep dnh Id nhd dng Khdnh Kf [20]

6ng hoat dfng nhilp dnh d Sdi Gdn nhilu nhdt trong cdc ndm td 1924 den 1933 Vdn phdng Sdi Gdn ciia dng d s l 54 Boulevard Bonard (Ld Lgi) Co sd cua dng Khdnh Kf d Sdi Gdn ndm 1934 mudn 27 nhdn vidn kl ed nhdng ngudi trong phdng chup dnh phdng rda hinh chinh hinh vd bdn hdng Td ndm 1917 dng Id ngddi chup dnh chdn dung cho t i t cd cdc vidn todn quyln Phdp d Ddng Ddong cung nhd hodng de Vift Nam vua Cam Bit vd Ldo [4]

Hinh do co sd dnh eua dng chup cd mang diu In Khanh Ky photo Hanoi Photo Khanh Ky Saigon [1] Ong cung chup dnh cho Hfi Nghidn cdu Ddng Ddong (Socidtd des dtudes Indochinoises) Mft sd dnh cua dng cung cd ddng trdn bdo Monde colonial illustre (1931) trong so ddc bift nhdn dip hpi chg triln ldm thupe dia (Exposition coloniale 1931) vd so bdo ndm 1932 sau khi Bd trddng Thupe dia Paul Reynaud ddn vidng Ddng Duong

Ong cung chup mpt bde dnh chdn dung Todn quyen Ddng Duong Pierre Pasquier vd nhd cdch mang Nguyen An Ninh Tren bdo Llllustration so 4740 ndm 1933 bdi Le voyage de Iempereur dannam du Tonkin dng cd cac dnh phdng sU ve chuyen viing thdm eua Bdo Dai d Bic Ky

Ong cd tham gia trong Uy ban t l chde Id an tdng Phan Chdu Trinh d Sdi Gdn ndm 1926 Bp dnh tang Id cung quang cdnh Sdi Gdn luc ddm tang Id do Khdnh Ky thdc hifn Ndm 1932 dng sang Nhsectt vd ti^p xuc vdi nhdng

Hinh 28 Khdnh Ky (Sdi Gdn) Chdn dung mpt ngudi Phdp Portrait dhomme vers 1920 Epreuve gdlatino-argentique ddpoque montde sur support cartonnd Nom du photographe imprimd sur le montage Anh bdn d^u gid ndm 2009 Ngu6n http wwwpiasa auction fr UKsale_photographs v13083_piasa 11983651 _khanh_ ky_saigon_portrait_ homme_vietnam_ vers 1920html

Tap chi Nghisectn cutu va Phat trign so 2 (91) 2012 39

Hinh 29 Nhidp dnh gia

Khdnh Ky-(trudc cdng 6 giOa

mdc tdy phyc do den) vd cdc

thp dnh Idng Lai Xa [20]

Hinh 30 Khdnh Ky Dam tang Phan Chdu Trinh Sdi Gdn 1926 [20]

Hinh 31 Qudng cdo cd sd

nhidp dnh cCia dng Khdnh Ky d Sal Gon vdo

thdp nien 1930 Ngu6n

httpbelleindochine free frPublicite htm

40 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012

ngudi trong phong trdo Ddng Du luc trudc khi vl nudc dng cl xdy cho phong trdo vd bi Phdp bit vdi tf i lidn hf vdi Cudng Dl vd cdc t h l luc thdn vd phuc vu Nh$t

Cd sd thuong mai cua Khdnh Kf sau dd bi phd sdn 6ng trd lai Phdp vdo ndm 1934 tilp tuc kinh doanh trong nghi dnh vd mdt d Phdp ndm 1946 Chu tich HI Chi Minh khi qua Phdp dU hfi nghi Fontainebleau vdo ndm 1946 da dl n vil ng mf

ngdy khd khdn tim vifc d

Hinh 32 Danseuses (Cdc vO cdng) Gdc dnh cd ghi hdng ChO ndi Khanh Ky et Cie 54 Bd Bonnard Telephone No

410 Ngufn httpcartolinedelcampenetpageitem id145081839varKHANH-KY-CIE-54-BD-BONNARD-

TELEPHONE-410-DANSEUSESIanguageEhtml

IQidnh Ky ngudi da gidp dd minh trong nhdng Paris khi mdi din Phdp

Gabriel Augusts PauUussen

Ndm sinh vd ndm mat cung nhd cupc ddi vd sU nghifp cua PauUussen khdng dugc biet rd so vdi cdc nhd nhidp dnh khdc Trong bf sUU t^p nhilp dnh vd lich sd dnh cua nhd nhilp dnh vd nhd sdng chd nghf thuylt dnh Gabriel Cromer hfi vidn cua Hpi ding qudn tri Socidtd Fran9aise de la Photographie cdn luu gid bde thu cua PauUussen gdi cho Cromer khen nggi mpt sdng chl cua dng (bp suu tdp ndy hifn nay thufc Bdo tdng nhil^p dnh cua cdng ty Kodak George Eastman House)

6ng nli nghifp nhd nhilp dnh Greorge Victor Plante md vdn phdng d cung dia chi nhu trdn Ong Plantd dd cd nhilu bf dnh carte postale vl Sdi Gdn nli tilng trudc dd Sau khi dng Plantd mdt vdo ndm 1921 dng PauUussen nli nghiep

bull -isiK^aas22iiri2araquo2iSa2^

Hinh 33 Gabriel Auguste PauUussen Saigon-photo s f 10 Boulevard Charner

Hinh 33 Id vdn phdng Saigon-photo d s l 10 Boulevard Charner cua PauUussen chup nam 1921 Ong PauUussen mUdn

Tap chi Nghidn cdu vd Phat trien s6 2 (91) 2012 41

Hinh 34 Gabriel Auguste

PauUussen Thdng tudng Joffre

6 Chp Ldn trudc tram difn tfn ndi

Ddng DUdng qua Marseille tdi thdp Eiffel

68 GHOIOM mdash Igtlaquo UavielMl Jottta vUnt poMgt bull fMmieurof boulon du PoAtf Ai T S f OBl M U laquo nattttoaaat llndoaUB i la Toagt Slffal r gt 1

1 ngddi Hoa vd 5 ngddi Vift ldm vifc cho stdio cua dng [1] Hinh 34 chup Thdng tudng Joffre d Chg Ldn trudc tram dien tin ndi Ddng Duong vdi Marseille vdo ndm 1921

Mar t in HurHmann (1897-1984)

Hinh 35 Martin Hurlimann 1926 Thdp Dong An Nam (tdc thap Canh Tien) 6 giOa dl tfch thdnh Trd Bdn (Do Ban) Photogravure anh til bang khac dong dUdc che tCr dnh am hay dUdng cCia phim chup

Nhiep anh gia noi tieng ngudi Thuy ST Ong di nhieu vung trdn the gidi trong nhdng thap nien 1920 1930 1940 vd chup nhdng bde dnh ve den ddi cung dien cdnh vat tac pham ydn hda tai nhieu thdnh phd di tich d Au Chau hay d Tich Lan IVIiln Dien Siam (Thai Lan) Cam Bdt Trung Ky Bac Ky Ong dung may dnh hieu Sinclair vd phim cua hang Kodak Nhufng bde anh cua dng sau do thudng ddgc chuyin sang bang dong theo phdong phdp photogravure dung d l in ra thdnh cdc bp sdch nhiep anh rd dep vd nghf thudt Ngdy nay nhdng bde anh cua dng chup vdo diu the ky 20 rat CO gid tri nghe thudt vd ddgc da chudng d nhieu nude Au Chdu

Album dnh cua dng vl A Chdu vd Ddng Duong ed tUa de Ceylan et IIndochine Architecture paysages scenes populaires (Paris 1930) Da so la cac anh chup ve cdc thdp tugng

42 Tap chi Nghiampn cdu vd Phdt tri^n s6 2 (91) 2012

^ cdnh d Angkor Chieng IVlai Lamphun Bangkok Phnom Penh Champa (Trung Kf) vd Ble Ky 6 Vift Nam dnh cdc thdp tugng cdnh tri cua vuong qudc Champa Id nhieu nhdt [21]

A lexandre F r a n c i s Decoly

Ong Decoly chup nhilu dnh vl Sdi (odn td ndm 1905 ddn 1924 6ng bidn tfp cdc dnh cartes postales vd tru ngu of s l 10 dai If Charner cung chl vdi nhd nhilp dnh Plantd Decoly vd Plantd Id hai ngudi cung thdi nhung dng Decoly khdng phdi Id nhd nhilp dnh md Id nhd thuong mai Mft vdi dnh cartes postales cd k^ hifu thdp ngdi chua (pagode|^d gdc dnh Id cua cdng ty dng Decoly sau dd ngdi chua trd thdnh thuong hifu Editions La Pagode Saigon

Ong bien tap vd in cdc dnh den trang vd mdu Ong cd in cdc dnh ve nUdc Ldo ddc biet Id cdc anh cua dng Raquez

cung nhu cac anh ve Cam Bdt vd nhieu noi khdc d Ddng Duong Trong nhiJfng ndm dau cd the la cdc anh cartes postales cd ky hifu AFD Id nhitag dnh cua Decoly O nhdng dnh mdi hon ding sau cd ghi B Frey et Cie Saigon et Phnom-Penh (1920-1924)

Anh cua Decoly vln con dugc bdn eho den cdc ndm diu cua thdp nien 1930 nhung dia chi so 10 dai Ip Charner sau ndm 1922 khdng cdn Id phdng

Hinh 37 Alexandre Decoly

Thap nidc Sdi Gon

nay Id hf Con Rua

Hinh 36 Martin HUrllmann 1926 Annam Champa Cha Ban - Tupng voi dd d

di tich thdnh Trd Bdn

Tap chi Nghiampn cuu va Phat triln so 2 (91) 2012 43

anh md la tru sd cua cdng ty Compagnie commerciale et industrielle de IIndochine nen ta co the cho r ing nhdng cartes postales ndy Id nhdng anh cudi cung cua Decoly [1]

Poujade de Ladeveze

Poujade de Ladeveze dugc biet den qua cdc hinh dnh Sdi Gdn td 1908-1922 vdi bd sdu tap Collection Poujade de Ladeveze Poujade de Ladevdze cd ten trong nien gidm cdc dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 k l tue thuong gia C David san xudt cdc dnh cartes postales sdm vd bing mdu 6ng Poujade de Ladevdze chic chin khdng phdi Id nhd nhiep dnh dng thdu thdp nhilu dnh md dng in ra nhung khdng bao gid ghi ten tdc gid thuc sU cua cdc dnh ndy [1]

Hinh 38 Cdu lac bf

sTquan nay Id trg sd cCia

Uy ban Nhdn ddn qudn 1 (Collection

Poujade de Ladeveze)

4$ P COCHINCHINE mdash Sltgon - Ccrcll dlaquos oHlcKrt

Hinh 39 Palais du Gouvernement de la Cochinchine Dinh Thdng ddc Nam Ky (trUdc dd Id Palais de Lieutenant-Gouverneur

Dinh Phd suf) Ngdy nay la Vien My thudt thdnh pho cdng gdc 6 cijfa ra vdo va hai tupng hai ben cufa vao dinh khdng cdn Collection de la pagoda ciia Poujade de Ladeveze)

44 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s6 2 (91) 2012

Hinh 40 NhCng nguoi mpi d cao nguyen Lang Bian Di Linh (Collection de la pagode cua Poujade do Ladeveze) Nluing ngudi trong IVmh cd le la ngUdi Md Ndng thufic ngCl he Mdn-Khd Me Hp hien dien nhiou 6 Lam Dong Dailt LSk

bull ri

Hinh 41 Chua ngudi Hoa is

Chp Ldn Co thl day la chua

Ba Thien Hau va Hoi quan Tue Thanh

cua bang Quang Dong (Collection de

la pagode cua Poujade de Ladeveze)

185 p COCHINCHliNE - bullholon - Eiran dnvonl l l psgode d t l CuMonnf ^fltl

Hinh 42 Hinh chgm liJdng long tranh chau d trong san trade chua Ba Thien Hau Chp Ldn (Collection Poujade de Ladeveze)

Tap chi Nghisectn cufu va Phdt tri^n s6 2 (91) 2012 45

Ludovic Crespin (1873 )

Ludovic Crespin Id nhd nhiep dnh cd co sd tai so 136-138 rue Catinat (dudng p i n g Khdi ngdy nay) vdo ndm 1900 goi Id Photo studio Sau t h l chien thd nhdt dng sd hdu them mpt phdng phim d s l 10 Boulevard Charner Nhd vay cd t h l dng da mua lai co sd cua nhd nhilp dnh Pestel (trudc dd) vd Plantd (sau ndy) Vi vdy c6 th l dng sd hdu edc tdc pham cua nhieu nhd nhiep dnh k l ca cua dng Pestel Dilu ndy gidi thieh nhieu sdn pham dng phdt hdnh sau ndy Ong bien tdp nhieu dnh cartes postales Ong mudn nhieu ngudi trong dd cd Joseph Brignon ngudi bidn tap trong nhdng ndm 1925-1930 mot bo cartes postales [1]

Ong Crespin cung xudt bdn cdc sdch in lai cdc dnh nhubp dnh ve thdnh pho Chg Ldn ndm 1909 Ndm 1921 Crespin chup buli le ha thuy tdu hoi nudc Albert Sarraut do Todn quyen Maurice Long chu toa Ong xudt bdn bo dnh ten Id Souvenir de Cochinchine et du Cambodge do Phdng Thuong mai Sdi Gdn bien tap trong dd c6 cdc anh cua Thong tudng (marechal) Joffre khi dng nay vidng Ddng Duong chinh thdc vdo ndm 1923 Sau day la vdi hinh trong bd anh Souvenir de Cochinchine et du Cambodge

Crespin vd vg cung la chu don dien cao su d Tam May (Bien Hoa) Do dng Crespin la giam die xddng nhiep anh vd co kinh nghiem hoat dong nhieu nam nen nghi vien dai dien Nam Ky d Qudc hoi Phap dng Ernest Outrey ndm 1921 cd de nghi dng Crespin la ngudi cd trdch nhiem trdng bdy vd truyen bd nhiJng hinh anh Nam Ky trong hoi chg cac xd thuoc dia d Marseilles nam 1922

Mac du dugc sU ung ho cua Phong Thuong mai Sdi Gon Hoi dong quan hat Hoi dong thdnh phd Sdi Gdn vd tdt ca chi phi dng Crespin se bo ra cho cac hinh dnh phdng ldn cdc bo anh va se phdn phat mien phi 1 trieu anh cartes postales d hoi chg nay nhung chinh quyen va Bo Thuoc dia d Phdp lai ngan ngai ve iii each eua dng Crespin va phan ddi viec dng ndy lam dai dien

Hinh 43 Ludovic Crespin Sal Gdn dau thap nien 1920 Place de rhotel de ville boulevard Bonnard boulevard Charner Quang trudng Tda Dd chfnh gdc dai Id Bonnard (Ld Lpi) vd Charner (Nguyin Hue) Chinh giura dudng Le Lpi la cdng vien cd tupng cCia Francis Gamier nhin ve phfa Nhd hdt thdnh pho Ben phai hinh la tiem Auto-Hall ban cdc logi xe hdi Ben trdi hinh Id nhd hang Pancrazi md den toi khuyareg NhOng ngudi keo xe phfa phai hinh dang nhin ve phfa ngudi chgpanh

46 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trjgn sCraquo 2 (91) 2012

^^ ^r

Hinh 44 Ludovic Crespin Sdi Gdn ddu thdp nien 1920 Rond point entre le boulevard Charner et le boulevard Bonnard Vdng xoay glOa d^l 10 NguySn Hud (Charner) vd dai 10 Ld Lpi (Bonnard) Glufa vdng xoay Id vdng b$ ndi chidu thuf bdy cd dodn nhac chdi nhac giao hudng hay qudn nh ic chdi kdn gidi trf cho ddn chung NgUdi Vidt gpi ngd tu ndy Id ngd tu B6n Ken D l y xe buyt chd khdeh glCfa hinh vd tren ddu xe cd bien qudng cdo coiffre-art Le Gaulois Bdn phdi hinh Id Auto-hall noi bdn cdc loai xe hdi ki cd xe hang Citroen) vd garage xe Ddi di^n vdi Auto-hall ben kia dudng Id nhd hdng Pancrazi Dampng xa phfa trdi hinh Id Tda Thj sdnh

chinh thdc thay the co quan Sd Nhiep anh vd Phim d Ddng Duong (Service photo-cinematographique de IIndochine) [1]

Tuy khdng dugc dai dien to chde trUng bdy hinh dnh nhUng ndm 1922 Crespin cung cd mat vdi tu each cd nhan d hoi chg t r i ln lam Marseilles va trung bay mot bo album 16 anh tong quan ve luc tinh ddt trong nhd trien ldm Nam Ky Theo dng thi trUdng thdnh pho Sai Gdn thi Crespin Id nha nhiep anh duy nhdt cd mot bo sUu tap day dd tdt cd dnh nhdng tda nha tugng vd nhdng dia diem dau tien xUa nhdt cua thdnh phd

F e r n a n d Nadal

Nadal Id ngUdi A Rap sinh d Algdrie (Hussein-Dey ndm 1898 hay El Affroun ndm 1902) Ong den Ddng Duong vdo ndm 1921 trd ngu d so 150 dddng Catinat Sdi Gdn [1] Cd th l dng Id ngudi Algdrie dau tien din vd lap nghiep d Sdi Gdn

Mpt vdi bde dnh cua dng ddgc ddng trong bdo Le Monde colonial illustre gida cac ndm 1929 yd 1931 Ong cung thdc hi$n nhieu phdng sU dnh chinh thdc cho chinh quyen Phdp d Nam Ky nhu dnh cua Trung dodn 11 Bo binh thuOc dia cdc tda nhd cdng sd tUgng ddi d Sdi Gdn

Trong nhdng dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 cd sd cua dng la noi chup hinh bdn cdc dung cu vd phu tung nhilp dnh Ong Nadal mUdn 1 ngudi Au vd 6 ngudi Viet ldm vif c cho cdng ty dng 6ng ldm vide nhilp anh c6 ldc cho chinh quyln cdn luc khdc thi chup hinh cho chu nhdn cua nhdiig ngoi biet thu cho cdc khdeh san d cdc noi du lich nhU Angkor cho cdc thuong gia d Sdi Gdn cdc loat hinh quang cdo Ngodi ra dng cdn in cdc album dnh cae cartes postales va la chu mot co sd nhilp dnh d Phnom Penh tuong tu nhu d Sai Gon

Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012 47

Hhh 45 Fernand Nadal trong Album

N^^fnampm 1926 Ruede Canton DUdng Canton

(nay Id dudng Tri$u Qua^lPhyc) hinh

ndy cung cd in lai tren carte postale Clle ddy Id ngdy lsect (|u6c khdnh cua

Trung Hoa Ddn qudc (1010) d

dau dudng vd cudi dudng cd cdng chdo muigtrdn cdng cd de f f i ^ chO Cung chusect Ddn qudc van tuelt Ben phfa trai

cdng cd tree cd tam tai cCia Phdp

mdash Ong cd chup anh nhdng co sd ky nghe thuong mai ldn d Sai Gon va vdng phu can va trong ndm 1923-1924 cac anh La Bien-Hoa Industrielle cua cdng ty gd La Societe forestiere ldc dd doc quyen xuat khau gd d Ddng Duong Nam 1930 dng lam phdng sU anh cuoc vidng tham chinh thdc cua Thdng doc Philippines (ldc nay vdn cdn la thuoc dia cua My) dng Dwight Davis d Ha Noi

Nam 1935 cac anh cartes postales cua dng de dia chi la so 120 dudng Catinat Trong nhdng ndm cua thap nien 1950 dng vdn cdn san xudt cartes postales

V6 An Ninh (1907-2009)

Vd An Ninh ten that la Vd An Tuyet sinh ngay 18 thang 6 nam 1907 tai pho Hang Gai Ha Ndi Ngay td hoi con tre Vo An Ninh da say me nhiep dnh dng thUdng dap xe khap Ha Noi de chup anh Dudi thdi Phap thuoc dng ldm phdng vien nhiep dnh cua Sd Kiem lam Nam 1935 bde anh Buoi sdng tren de song Hong doat gidi ngoai hang trong cude thi do Hoi Khuyen khieh My thudt vd Ky nghe Viet Nam SADAEI Societe Annamite dencouregement a IArt et I Industrie) to chde Ndm 1938 bde dnh Ddy thuyen ra khai dugc giai thudng ngoai hang trien lam dnh Paris Phdp

Vd An Ninh di khap moi mien Bac-Trung-Nam cua ddt nude de chup anh vdi cdi may anh cua Ddc hieu Zeiss Ikon (1928) vd ngay mai tdi gan cudi ddi (2000) ong vdn dung doc chiee may nay vdi phim den trang

d Ha N6i dng cd nhieu anh noi t i lng ve ho Gdom nhu Ho Guam buoi sUang mai (1935) ho Guom trong bdn dnh Hd Noi bon mua Ngodi ra dng cd nhdng bde anh ggi nhd ve Ha Noi cua nhdng ngay thanh lich xa xda Trong vudn si den Voi Phuc (1942) Gio nom De sdng Hong 1948) Nhd

48 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s62 (91)2012

Hinh 46 V6 An Ninh

Chiiu hi d h6 Tiy Hd Ndi (1954)

LOc ndy khu vic hd Tdy vSn cdn

hoang vSng Cdc thi^u nO

m$c do ddi di hdng mdt vdo budi chidu hd Mdt n t

thanh ljeh cOa Hd Ndi ddu

th^p nidn 1950

xua (1944) Cue Nghi Tdm (1956) Thi^u na Hd Noi (1960) Bde dd din Voi Phuc (1956) Chua Ldng (1941) Cu do vi^t cdu doi T^t (1940) Tranh Tet ldng Hd (1941) Phd Hdng Budm (1940) Mdi nhd c6 ph6 Hdng Bgc (1956) Ciia 6 Quan Chudng (1940) Go Dong Da (1942) Ldu Khui Vdn vd bia tien si d Vdn Mi^u (1945) Binh minh trin bdi Phuc Xd (1944) Xe tay ngoai thdnh (1935) Thu hoach vu chiem (1935) Dong ve (Td Liem 1935) Ben thuyen Cdu Ddt (1935) Chg bdn noi ddt (Budi 1935) Chg Dong Xudn (1956) Sen Tdy Ho (1941)

Ong cung chup nhieu bde anh ve Sdi Gdn cd gid tri ngh$ thudt vd td lieu xa hdi nhd Cho Ben Thdnh vd ben xe tho md (1949) Cu dd viit cdu ddi Tet (Sdi Gon 1950) Ldng 6ng ngdy Tet (1952) Nhd thd Hdi gido (1950) Khdi huang chua Bd Chg Ldn (1953) Thieu na Sdi Gdn (1951) Qua cdu (Thu Ddc 1953) L^ loi (1941) Sdng ddi (1942) Vudn tdm vong ngogi thdnh (1950) Ngdy xd lgi (1951) Dem phuc sinh (1950) Binh minh tren song 1952)

Mot tu lieu quy gid khdc trong bg sUu tap dnh cua Vo An Ninh Id nhflng cdnh trong nan ddi ndm At Dau 1945 md cu ghi lai nhu m^t chdng nhdn nhdng gi md thdc ddn Nhdt-Phdp da gdy ndn d mien B^c nUdc ta Cdnh ngudi chit ddi d dudng pho Hd Ngi tren dddng td cdc tinh (md ndng nh^t Id Thdi Binh) vdo thu dd xdc ngddi ddy hdt tren xe d^y Ddy Id bg sUu tdp anh duy nhdt vd dly du nhdt d Vi$t Nam vl nan ddi 1945

Pierre Verger (1902-1996)

Pierre Verger ngUdi gdc Bi-Hda Lan sinh ndm 1902 d Paris vd mift ndm 1996 d Salvador (Brazil) noi dng dinh cU vd dugc dng xem nhU Id que huong thd hai cua minh Ong Id nhd nhilp dnh vd ddn toe hoc nl i tilng vd Id mdt trong nhdng ngUdi sdng ldp ra Alliance Photo ndm 1935 d Phdp mdt tl chde cua cdc nhd nhilp dnh tu do trong dd cd cdc nhilp dnh gia huyen thoai sau ndy nhu Henri Cartier-Bresson Pierre Boucher vd Robert Capa

Teip chi Nghien cdu vd Phdt tridn sd 2 (91) 2012 49

Hinh 47 Sai Gdn (1938) Nguon Pierre Verger Foundation [22]

Bi duoi hoc luc 17 tuli vi thilu ky luat dng ldm vide trong eo sd thtfong mai in dn cua gia dinh nhung luc ndo dng cung cam thdy nhdm chdn Sau khi dufgc Pierre Boucher gidi thieu ve nghe thudt nhilp dnh vdo nam 1932 d tuli 30 dng eho rang minh ehi song den tuli 40 nen quylt dinh song mot cuoc doi day hdng khdi tan hddng moi phut gidy trong cuOc song Cung ndm ndy me dng mdt ong va nhd nhiep anh Pierre Bouchor da di bo quanh chu vi dao Corse ddi 1500km dl chup anh vd suy nghi ve cuoc song [24]

Sau do dng rdi Phdp di khap the gidi chup anh vdi chi rdt it do trong va ly va chiee may anh Rolleiflex Cf Nhat (1934) vd ke do la Trung Hoa dng chup nhieu hinh dnh d Kyoto Nara Tokyo Bac Kinh Thugng Hdi San Dau Hong Kong Nam Kinh Ong dap xe dap khap cac nude Phap Tay Ban Nha Y va vUgt sa mac Sahara bang lac da den vung ma ngdy nay la cac nxidc Mali Burkina Faso Niger Benin O ddy dng chup anh va cd lidn he sdu dam vdi sSc dan Yoruba ddy Id khdi dau ciia su dam me cua dng ve vdn hoa Phi Chdu da den

Ong vidng My Mexico vd edc dao d Trung My Trong l ln thd hai bdng qua Lien Xd den Trung Hoa dng da chdng kiln vd chup anh cuoc chiln tranh

Trung-Nhat (1937) Sau dd dng den Hdn Qudc Philippines vd Ddng Duong (1938) Ong chup nhieu hinh ve con ngUdi va cdnh sinh hoat d Sdi Gon Ha

Hn7 4fl SdiGdn(1938) Ngudn Pierre Verger Foundation [22]

50 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt tri^n sd 2 (91) 2012

NOi Ban Md Thu^t HOi An Hul Dd Ndng Kontum Pleiku My Son Nha Trang Quy Nhon Lai Chdu MOc Chdu Hda Binh nhilu hinh dnh d Cam Bdt nhu Angkor Phnom Penh Battambang d Thdi Lan vd d Ldo (Vietiane Luang Prabang Savanakhet)

Hinh 49 Ban Me Thudt (1938) Nguoi Rhade Ngudn Pierre Verger Foundation (22)

Jr^jg ldc d Ddng Duong ndm g ^ H p ^ H ^ ^ ^ |ayraquowfiraquo -t 1938 v ln cdn lo nghi Id minh IV M ^^BhlJl^w g ^ ^ ^ l ^ o n g den 40 tuli vd tinh Jmk^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ K ^ J l i P ^ i ^ r ^ ^ ^^^ ^^^ 1500 ngdy nda de ^ R raquo - mimkmdash aivA MJ^ sdng ong vgi di mua ngay mOt

day thudc ddi dung 15 mdt QuylWdinh Id moi ngdy se c^t di 1mm d l nh^c nhd Id khi dflU thudc het cung Id luc minh khdng cdn tren cdi ddi ndy nda Vd khi day thudc cdng gan hit thi phdi quylt song cho moi

ngdy that trgn kich thich minh phdi lam gi hay nhdt dam me sdng tao va hdu ich nhdt trong mdi gidy phut con lai [23] Ong Id ngUdi tU hoc doc nhieu vd ham mudn hoc hoi chuyen sau vdo nhieu van dl vd trd thdnh chuyen gia ve phim anh dm nhac lich sd nghe thudt dan tgc hgc Sau ndy cdc nha nghien cdu xem dng la mgt Ihomme de Renaissance (ngUdi cua thdi Phuc hung biet vd tim hilu moi van de tri thdc)

Cdc hinh anh cua dng khdng nhdng cd gid tri nghg thudt md cdn mang nhieu thdng tin ve con ngudi phong tue d cdc xd sd dng den 6ng cd nhieu cude tr i ln ldm vd hgp tdc nhilu l ln vdi ViOn Bdo tang Con ngUdi Musee de IHomme) d Paris td nhdng ndm cua thdp nien 1930 din thdp nien 1980

Sau Ddng Duong ndm 1939 dng din Trung My (Mexico Guatemala) va khi chien tranh t h l gidi thd hai xdy ra dng trd lai Dakar (Phi Chdu) qua cdc nddc Nam My (Peru Brazil Argentina Bolivia) roi nhdp ngu vdo qudn doi trong dOi nhiep dnh Tai ddy dng gdp Thdodore Monod Gidm die Vien Nghien cdu Phi Chdu da den cua Phdp Institute Francais de VAfrique Noir IFAN) vd td dd say me nghidn cdu mOt tdn gido ddc bidt cua ngudi da den thudc sic dan Yoruba d Tay Phi vd Brazil (Bahia Salvador Sao Paulo) goi la Condomble khi ho di ddn qua Nam My

Gidi ngu dng trd lai Nam My vd ldm nhiep dnh (1M2-1946) cho Vidn Bdo tdng qudc gia d Lima (Peru) d Peru cung chinMla luc doan milimet cudi cung cua thudc ddy ddi slng^ cua dng het luc dy^mg doc quyen

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

38 Tap chi Nghidn cufu vd Phdt tri^n s6 2 (91) 2012

(1907) sau ndy d Toulouse (1910 khi dng mdi sang Phdp) vd d Paris Khi trd ve Vift Nam ndm 1924 dng md tifm dnh d Hd Npi Qudng Chdu Hdi Phdng Nam Dinh Sdi Gdn Ldng Lai Xd ngdy nay cd truyin thdng nghi nhiep dnh Id nhd dng Khdnh Kf [20]

6ng hoat dfng nhilp dnh d Sdi Gdn nhilu nhdt trong cdc ndm td 1924 den 1933 Vdn phdng Sdi Gdn ciia dng d s l 54 Boulevard Bonard (Ld Lgi) Co sd cua dng Khdnh Kf d Sdi Gdn ndm 1934 mudn 27 nhdn vidn kl ed nhdng ngudi trong phdng chup dnh phdng rda hinh chinh hinh vd bdn hdng Td ndm 1917 dng Id ngddi chup dnh chdn dung cho t i t cd cdc vidn todn quyln Phdp d Ddng Ddong cung nhd hodng de Vift Nam vua Cam Bit vd Ldo [4]

Hinh do co sd dnh eua dng chup cd mang diu In Khanh Ky photo Hanoi Photo Khanh Ky Saigon [1] Ong cung chup dnh cho Hfi Nghidn cdu Ddng Ddong (Socidtd des dtudes Indochinoises) Mft sd dnh cua dng cung cd ddng trdn bdo Monde colonial illustre (1931) trong so ddc bift nhdn dip hpi chg triln ldm thupe dia (Exposition coloniale 1931) vd so bdo ndm 1932 sau khi Bd trddng Thupe dia Paul Reynaud ddn vidng Ddng Duong

Ong cung chup mpt bde dnh chdn dung Todn quyen Ddng Duong Pierre Pasquier vd nhd cdch mang Nguyen An Ninh Tren bdo Llllustration so 4740 ndm 1933 bdi Le voyage de Iempereur dannam du Tonkin dng cd cac dnh phdng sU ve chuyen viing thdm eua Bdo Dai d Bic Ky

Ong cd tham gia trong Uy ban t l chde Id an tdng Phan Chdu Trinh d Sdi Gdn ndm 1926 Bp dnh tang Id cung quang cdnh Sdi Gdn luc ddm tang Id do Khdnh Ky thdc hifn Ndm 1932 dng sang Nhsectt vd ti^p xuc vdi nhdng

Hinh 28 Khdnh Ky (Sdi Gdn) Chdn dung mpt ngudi Phdp Portrait dhomme vers 1920 Epreuve gdlatino-argentique ddpoque montde sur support cartonnd Nom du photographe imprimd sur le montage Anh bdn d^u gid ndm 2009 Ngu6n http wwwpiasa auction fr UKsale_photographs v13083_piasa 11983651 _khanh_ ky_saigon_portrait_ homme_vietnam_ vers 1920html

Tap chi Nghisectn cutu va Phat trign so 2 (91) 2012 39

Hinh 29 Nhidp dnh gia

Khdnh Ky-(trudc cdng 6 giOa

mdc tdy phyc do den) vd cdc

thp dnh Idng Lai Xa [20]

Hinh 30 Khdnh Ky Dam tang Phan Chdu Trinh Sdi Gdn 1926 [20]

Hinh 31 Qudng cdo cd sd

nhidp dnh cCia dng Khdnh Ky d Sal Gon vdo

thdp nien 1930 Ngu6n

httpbelleindochine free frPublicite htm

40 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012

ngudi trong phong trdo Ddng Du luc trudc khi vl nudc dng cl xdy cho phong trdo vd bi Phdp bit vdi tf i lidn hf vdi Cudng Dl vd cdc t h l luc thdn vd phuc vu Nh$t

Cd sd thuong mai cua Khdnh Kf sau dd bi phd sdn 6ng trd lai Phdp vdo ndm 1934 tilp tuc kinh doanh trong nghi dnh vd mdt d Phdp ndm 1946 Chu tich HI Chi Minh khi qua Phdp dU hfi nghi Fontainebleau vdo ndm 1946 da dl n vil ng mf

ngdy khd khdn tim vifc d

Hinh 32 Danseuses (Cdc vO cdng) Gdc dnh cd ghi hdng ChO ndi Khanh Ky et Cie 54 Bd Bonnard Telephone No

410 Ngufn httpcartolinedelcampenetpageitem id145081839varKHANH-KY-CIE-54-BD-BONNARD-

TELEPHONE-410-DANSEUSESIanguageEhtml

IQidnh Ky ngudi da gidp dd minh trong nhdng Paris khi mdi din Phdp

Gabriel Augusts PauUussen

Ndm sinh vd ndm mat cung nhd cupc ddi vd sU nghifp cua PauUussen khdng dugc biet rd so vdi cdc nhd nhidp dnh khdc Trong bf sUU t^p nhilp dnh vd lich sd dnh cua nhd nhilp dnh vd nhd sdng chd nghf thuylt dnh Gabriel Cromer hfi vidn cua Hpi ding qudn tri Socidtd Fran9aise de la Photographie cdn luu gid bde thu cua PauUussen gdi cho Cromer khen nggi mpt sdng chl cua dng (bp suu tdp ndy hifn nay thufc Bdo tdng nhil^p dnh cua cdng ty Kodak George Eastman House)

6ng nli nghifp nhd nhilp dnh Greorge Victor Plante md vdn phdng d cung dia chi nhu trdn Ong Plantd dd cd nhilu bf dnh carte postale vl Sdi Gdn nli tilng trudc dd Sau khi dng Plantd mdt vdo ndm 1921 dng PauUussen nli nghiep

bull -isiK^aas22iiri2araquo2iSa2^

Hinh 33 Gabriel Auguste PauUussen Saigon-photo s f 10 Boulevard Charner

Hinh 33 Id vdn phdng Saigon-photo d s l 10 Boulevard Charner cua PauUussen chup nam 1921 Ong PauUussen mUdn

Tap chi Nghidn cdu vd Phat trien s6 2 (91) 2012 41

Hinh 34 Gabriel Auguste

PauUussen Thdng tudng Joffre

6 Chp Ldn trudc tram difn tfn ndi

Ddng DUdng qua Marseille tdi thdp Eiffel

68 GHOIOM mdash Igtlaquo UavielMl Jottta vUnt poMgt bull fMmieurof boulon du PoAtf Ai T S f OBl M U laquo nattttoaaat llndoaUB i la Toagt Slffal r gt 1

1 ngddi Hoa vd 5 ngddi Vift ldm vifc cho stdio cua dng [1] Hinh 34 chup Thdng tudng Joffre d Chg Ldn trudc tram dien tin ndi Ddng Duong vdi Marseille vdo ndm 1921

Mar t in HurHmann (1897-1984)

Hinh 35 Martin Hurlimann 1926 Thdp Dong An Nam (tdc thap Canh Tien) 6 giOa dl tfch thdnh Trd Bdn (Do Ban) Photogravure anh til bang khac dong dUdc che tCr dnh am hay dUdng cCia phim chup

Nhiep anh gia noi tieng ngudi Thuy ST Ong di nhieu vung trdn the gidi trong nhdng thap nien 1920 1930 1940 vd chup nhdng bde dnh ve den ddi cung dien cdnh vat tac pham ydn hda tai nhieu thdnh phd di tich d Au Chau hay d Tich Lan IVIiln Dien Siam (Thai Lan) Cam Bdt Trung Ky Bac Ky Ong dung may dnh hieu Sinclair vd phim cua hang Kodak Nhufng bde anh cua dng sau do thudng ddgc chuyin sang bang dong theo phdong phdp photogravure dung d l in ra thdnh cdc bp sdch nhiep anh rd dep vd nghf thudt Ngdy nay nhdng bde anh cua dng chup vdo diu the ky 20 rat CO gid tri nghe thudt vd ddgc da chudng d nhieu nude Au Chdu

Album dnh cua dng vl A Chdu vd Ddng Duong ed tUa de Ceylan et IIndochine Architecture paysages scenes populaires (Paris 1930) Da so la cac anh chup ve cdc thdp tugng

42 Tap chi Nghiampn cdu vd Phdt tri^n s6 2 (91) 2012

^ cdnh d Angkor Chieng IVlai Lamphun Bangkok Phnom Penh Champa (Trung Kf) vd Ble Ky 6 Vift Nam dnh cdc thdp tugng cdnh tri cua vuong qudc Champa Id nhieu nhdt [21]

A lexandre F r a n c i s Decoly

Ong Decoly chup nhilu dnh vl Sdi (odn td ndm 1905 ddn 1924 6ng bidn tfp cdc dnh cartes postales vd tru ngu of s l 10 dai If Charner cung chl vdi nhd nhilp dnh Plantd Decoly vd Plantd Id hai ngudi cung thdi nhung dng Decoly khdng phdi Id nhd nhilp dnh md Id nhd thuong mai Mft vdi dnh cartes postales cd k^ hifu thdp ngdi chua (pagode|^d gdc dnh Id cua cdng ty dng Decoly sau dd ngdi chua trd thdnh thuong hifu Editions La Pagode Saigon

Ong bien tap vd in cdc dnh den trang vd mdu Ong cd in cdc dnh ve nUdc Ldo ddc biet Id cdc anh cua dng Raquez

cung nhu cac anh ve Cam Bdt vd nhieu noi khdc d Ddng Duong Trong nhiJfng ndm dau cd the la cdc anh cartes postales cd ky hifu AFD Id nhitag dnh cua Decoly O nhdng dnh mdi hon ding sau cd ghi B Frey et Cie Saigon et Phnom-Penh (1920-1924)

Anh cua Decoly vln con dugc bdn eho den cdc ndm diu cua thdp nien 1930 nhung dia chi so 10 dai Ip Charner sau ndm 1922 khdng cdn Id phdng

Hinh 37 Alexandre Decoly

Thap nidc Sdi Gon

nay Id hf Con Rua

Hinh 36 Martin HUrllmann 1926 Annam Champa Cha Ban - Tupng voi dd d

di tich thdnh Trd Bdn

Tap chi Nghiampn cuu va Phat triln so 2 (91) 2012 43

anh md la tru sd cua cdng ty Compagnie commerciale et industrielle de IIndochine nen ta co the cho r ing nhdng cartes postales ndy Id nhdng anh cudi cung cua Decoly [1]

Poujade de Ladeveze

Poujade de Ladeveze dugc biet den qua cdc hinh dnh Sdi Gdn td 1908-1922 vdi bd sdu tap Collection Poujade de Ladeveze Poujade de Ladevdze cd ten trong nien gidm cdc dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 k l tue thuong gia C David san xudt cdc dnh cartes postales sdm vd bing mdu 6ng Poujade de Ladevdze chic chin khdng phdi Id nhd nhiep dnh dng thdu thdp nhilu dnh md dng in ra nhung khdng bao gid ghi ten tdc gid thuc sU cua cdc dnh ndy [1]

Hinh 38 Cdu lac bf

sTquan nay Id trg sd cCia

Uy ban Nhdn ddn qudn 1 (Collection

Poujade de Ladeveze)

4$ P COCHINCHINE mdash Sltgon - Ccrcll dlaquos oHlcKrt

Hinh 39 Palais du Gouvernement de la Cochinchine Dinh Thdng ddc Nam Ky (trUdc dd Id Palais de Lieutenant-Gouverneur

Dinh Phd suf) Ngdy nay la Vien My thudt thdnh pho cdng gdc 6 cijfa ra vdo va hai tupng hai ben cufa vao dinh khdng cdn Collection de la pagoda ciia Poujade de Ladeveze)

44 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s6 2 (91) 2012

Hinh 40 NhCng nguoi mpi d cao nguyen Lang Bian Di Linh (Collection de la pagode cua Poujade do Ladeveze) Nluing ngudi trong IVmh cd le la ngUdi Md Ndng thufic ngCl he Mdn-Khd Me Hp hien dien nhiou 6 Lam Dong Dailt LSk

bull ri

Hinh 41 Chua ngudi Hoa is

Chp Ldn Co thl day la chua

Ba Thien Hau va Hoi quan Tue Thanh

cua bang Quang Dong (Collection de

la pagode cua Poujade de Ladeveze)

185 p COCHINCHliNE - bullholon - Eiran dnvonl l l psgode d t l CuMonnf ^fltl

Hinh 42 Hinh chgm liJdng long tranh chau d trong san trade chua Ba Thien Hau Chp Ldn (Collection Poujade de Ladeveze)

Tap chi Nghisectn cufu va Phdt tri^n s6 2 (91) 2012 45

Ludovic Crespin (1873 )

Ludovic Crespin Id nhd nhiep dnh cd co sd tai so 136-138 rue Catinat (dudng p i n g Khdi ngdy nay) vdo ndm 1900 goi Id Photo studio Sau t h l chien thd nhdt dng sd hdu them mpt phdng phim d s l 10 Boulevard Charner Nhd vay cd t h l dng da mua lai co sd cua nhd nhilp dnh Pestel (trudc dd) vd Plantd (sau ndy) Vi vdy c6 th l dng sd hdu edc tdc pham cua nhieu nhd nhiep dnh k l ca cua dng Pestel Dilu ndy gidi thieh nhieu sdn pham dng phdt hdnh sau ndy Ong bien tdp nhieu dnh cartes postales Ong mudn nhieu ngudi trong dd cd Joseph Brignon ngudi bidn tap trong nhdng ndm 1925-1930 mot bo cartes postales [1]

Ong Crespin cung xudt bdn cdc sdch in lai cdc dnh nhubp dnh ve thdnh pho Chg Ldn ndm 1909 Ndm 1921 Crespin chup buli le ha thuy tdu hoi nudc Albert Sarraut do Todn quyen Maurice Long chu toa Ong xudt bdn bo dnh ten Id Souvenir de Cochinchine et du Cambodge do Phdng Thuong mai Sdi Gdn bien tap trong dd c6 cdc anh cua Thong tudng (marechal) Joffre khi dng nay vidng Ddng Duong chinh thdc vdo ndm 1923 Sau day la vdi hinh trong bd anh Souvenir de Cochinchine et du Cambodge

Crespin vd vg cung la chu don dien cao su d Tam May (Bien Hoa) Do dng Crespin la giam die xddng nhiep anh vd co kinh nghiem hoat dong nhieu nam nen nghi vien dai dien Nam Ky d Qudc hoi Phap dng Ernest Outrey ndm 1921 cd de nghi dng Crespin la ngudi cd trdch nhiem trdng bdy vd truyen bd nhiJng hinh anh Nam Ky trong hoi chg cac xd thuoc dia d Marseilles nam 1922

Mac du dugc sU ung ho cua Phong Thuong mai Sdi Gon Hoi dong quan hat Hoi dong thdnh phd Sdi Gdn vd tdt ca chi phi dng Crespin se bo ra cho cac hinh dnh phdng ldn cdc bo anh va se phdn phat mien phi 1 trieu anh cartes postales d hoi chg nay nhung chinh quyen va Bo Thuoc dia d Phdp lai ngan ngai ve iii each eua dng Crespin va phan ddi viec dng ndy lam dai dien

Hinh 43 Ludovic Crespin Sal Gdn dau thap nien 1920 Place de rhotel de ville boulevard Bonnard boulevard Charner Quang trudng Tda Dd chfnh gdc dai Id Bonnard (Ld Lpi) vd Charner (Nguyin Hue) Chinh giura dudng Le Lpi la cdng vien cd tupng cCia Francis Gamier nhin ve phfa Nhd hdt thdnh pho Ben phai hinh la tiem Auto-Hall ban cdc logi xe hdi Ben trdi hinh Id nhd hang Pancrazi md den toi khuyareg NhOng ngudi keo xe phfa phai hinh dang nhin ve phfa ngudi chgpanh

46 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trjgn sCraquo 2 (91) 2012

^^ ^r

Hinh 44 Ludovic Crespin Sdi Gdn ddu thdp nien 1920 Rond point entre le boulevard Charner et le boulevard Bonnard Vdng xoay glOa d^l 10 NguySn Hud (Charner) vd dai 10 Ld Lpi (Bonnard) Glufa vdng xoay Id vdng b$ ndi chidu thuf bdy cd dodn nhac chdi nhac giao hudng hay qudn nh ic chdi kdn gidi trf cho ddn chung NgUdi Vidt gpi ngd tu ndy Id ngd tu B6n Ken D l y xe buyt chd khdeh glCfa hinh vd tren ddu xe cd bien qudng cdo coiffre-art Le Gaulois Bdn phdi hinh Id Auto-hall noi bdn cdc loai xe hdi ki cd xe hang Citroen) vd garage xe Ddi di^n vdi Auto-hall ben kia dudng Id nhd hdng Pancrazi Dampng xa phfa trdi hinh Id Tda Thj sdnh

chinh thdc thay the co quan Sd Nhiep anh vd Phim d Ddng Duong (Service photo-cinematographique de IIndochine) [1]

Tuy khdng dugc dai dien to chde trUng bdy hinh dnh nhUng ndm 1922 Crespin cung cd mat vdi tu each cd nhan d hoi chg t r i ln lam Marseilles va trung bay mot bo album 16 anh tong quan ve luc tinh ddt trong nhd trien ldm Nam Ky Theo dng thi trUdng thdnh pho Sai Gdn thi Crespin Id nha nhiep anh duy nhdt cd mot bo sUu tap day dd tdt cd dnh nhdng tda nha tugng vd nhdng dia diem dau tien xUa nhdt cua thdnh phd

F e r n a n d Nadal

Nadal Id ngUdi A Rap sinh d Algdrie (Hussein-Dey ndm 1898 hay El Affroun ndm 1902) Ong den Ddng Duong vdo ndm 1921 trd ngu d so 150 dddng Catinat Sdi Gdn [1] Cd th l dng Id ngudi Algdrie dau tien din vd lap nghiep d Sdi Gdn

Mpt vdi bde dnh cua dng ddgc ddng trong bdo Le Monde colonial illustre gida cac ndm 1929 yd 1931 Ong cung thdc hi$n nhieu phdng sU dnh chinh thdc cho chinh quyen Phdp d Nam Ky nhu dnh cua Trung dodn 11 Bo binh thuOc dia cdc tda nhd cdng sd tUgng ddi d Sdi Gdn

Trong nhdng dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 cd sd cua dng la noi chup hinh bdn cdc dung cu vd phu tung nhilp dnh Ong Nadal mUdn 1 ngudi Au vd 6 ngudi Viet ldm vif c cho cdng ty dng 6ng ldm vide nhilp anh c6 ldc cho chinh quyln cdn luc khdc thi chup hinh cho chu nhdn cua nhdiig ngoi biet thu cho cdc khdeh san d cdc noi du lich nhU Angkor cho cdc thuong gia d Sdi Gdn cdc loat hinh quang cdo Ngodi ra dng cdn in cdc album dnh cae cartes postales va la chu mot co sd nhilp dnh d Phnom Penh tuong tu nhu d Sai Gon

Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012 47

Hhh 45 Fernand Nadal trong Album

N^^fnampm 1926 Ruede Canton DUdng Canton

(nay Id dudng Tri$u Qua^lPhyc) hinh

ndy cung cd in lai tren carte postale Clle ddy Id ngdy lsect (|u6c khdnh cua

Trung Hoa Ddn qudc (1010) d

dau dudng vd cudi dudng cd cdng chdo muigtrdn cdng cd de f f i ^ chO Cung chusect Ddn qudc van tuelt Ben phfa trai

cdng cd tree cd tam tai cCia Phdp

mdash Ong cd chup anh nhdng co sd ky nghe thuong mai ldn d Sai Gon va vdng phu can va trong ndm 1923-1924 cac anh La Bien-Hoa Industrielle cua cdng ty gd La Societe forestiere ldc dd doc quyen xuat khau gd d Ddng Duong Nam 1930 dng lam phdng sU anh cuoc vidng tham chinh thdc cua Thdng doc Philippines (ldc nay vdn cdn la thuoc dia cua My) dng Dwight Davis d Ha Noi

Nam 1935 cac anh cartes postales cua dng de dia chi la so 120 dudng Catinat Trong nhdng ndm cua thap nien 1950 dng vdn cdn san xudt cartes postales

V6 An Ninh (1907-2009)

Vd An Ninh ten that la Vd An Tuyet sinh ngay 18 thang 6 nam 1907 tai pho Hang Gai Ha Ndi Ngay td hoi con tre Vo An Ninh da say me nhiep dnh dng thUdng dap xe khap Ha Noi de chup anh Dudi thdi Phap thuoc dng ldm phdng vien nhiep dnh cua Sd Kiem lam Nam 1935 bde anh Buoi sdng tren de song Hong doat gidi ngoai hang trong cude thi do Hoi Khuyen khieh My thudt vd Ky nghe Viet Nam SADAEI Societe Annamite dencouregement a IArt et I Industrie) to chde Ndm 1938 bde dnh Ddy thuyen ra khai dugc giai thudng ngoai hang trien lam dnh Paris Phdp

Vd An Ninh di khap moi mien Bac-Trung-Nam cua ddt nude de chup anh vdi cdi may anh cua Ddc hieu Zeiss Ikon (1928) vd ngay mai tdi gan cudi ddi (2000) ong vdn dung doc chiee may nay vdi phim den trang

d Ha N6i dng cd nhieu anh noi t i lng ve ho Gdom nhu Ho Guam buoi sUang mai (1935) ho Guom trong bdn dnh Hd Noi bon mua Ngodi ra dng cd nhdng bde anh ggi nhd ve Ha Noi cua nhdng ngay thanh lich xa xda Trong vudn si den Voi Phuc (1942) Gio nom De sdng Hong 1948) Nhd

48 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s62 (91)2012

Hinh 46 V6 An Ninh

Chiiu hi d h6 Tiy Hd Ndi (1954)

LOc ndy khu vic hd Tdy vSn cdn

hoang vSng Cdc thi^u nO

m$c do ddi di hdng mdt vdo budi chidu hd Mdt n t

thanh ljeh cOa Hd Ndi ddu

th^p nidn 1950

xua (1944) Cue Nghi Tdm (1956) Thi^u na Hd Noi (1960) Bde dd din Voi Phuc (1956) Chua Ldng (1941) Cu do vi^t cdu doi T^t (1940) Tranh Tet ldng Hd (1941) Phd Hdng Budm (1940) Mdi nhd c6 ph6 Hdng Bgc (1956) Ciia 6 Quan Chudng (1940) Go Dong Da (1942) Ldu Khui Vdn vd bia tien si d Vdn Mi^u (1945) Binh minh trin bdi Phuc Xd (1944) Xe tay ngoai thdnh (1935) Thu hoach vu chiem (1935) Dong ve (Td Liem 1935) Ben thuyen Cdu Ddt (1935) Chg bdn noi ddt (Budi 1935) Chg Dong Xudn (1956) Sen Tdy Ho (1941)

Ong cung chup nhieu bde anh ve Sdi Gdn cd gid tri ngh$ thudt vd td lieu xa hdi nhd Cho Ben Thdnh vd ben xe tho md (1949) Cu dd viit cdu ddi Tet (Sdi Gon 1950) Ldng 6ng ngdy Tet (1952) Nhd thd Hdi gido (1950) Khdi huang chua Bd Chg Ldn (1953) Thieu na Sdi Gdn (1951) Qua cdu (Thu Ddc 1953) L^ loi (1941) Sdng ddi (1942) Vudn tdm vong ngogi thdnh (1950) Ngdy xd lgi (1951) Dem phuc sinh (1950) Binh minh tren song 1952)

Mot tu lieu quy gid khdc trong bg sUu tap dnh cua Vo An Ninh Id nhflng cdnh trong nan ddi ndm At Dau 1945 md cu ghi lai nhu m^t chdng nhdn nhdng gi md thdc ddn Nhdt-Phdp da gdy ndn d mien B^c nUdc ta Cdnh ngudi chit ddi d dudng pho Hd Ngi tren dddng td cdc tinh (md ndng nh^t Id Thdi Binh) vdo thu dd xdc ngddi ddy hdt tren xe d^y Ddy Id bg sUu tdp anh duy nhdt vd dly du nhdt d Vi$t Nam vl nan ddi 1945

Pierre Verger (1902-1996)

Pierre Verger ngUdi gdc Bi-Hda Lan sinh ndm 1902 d Paris vd mift ndm 1996 d Salvador (Brazil) noi dng dinh cU vd dugc dng xem nhU Id que huong thd hai cua minh Ong Id nhd nhilp dnh vd ddn toe hoc nl i tilng vd Id mdt trong nhdng ngUdi sdng ldp ra Alliance Photo ndm 1935 d Phdp mdt tl chde cua cdc nhd nhilp dnh tu do trong dd cd cdc nhilp dnh gia huyen thoai sau ndy nhu Henri Cartier-Bresson Pierre Boucher vd Robert Capa

Teip chi Nghien cdu vd Phdt tridn sd 2 (91) 2012 49

Hinh 47 Sai Gdn (1938) Nguon Pierre Verger Foundation [22]

Bi duoi hoc luc 17 tuli vi thilu ky luat dng ldm vide trong eo sd thtfong mai in dn cua gia dinh nhung luc ndo dng cung cam thdy nhdm chdn Sau khi dufgc Pierre Boucher gidi thieu ve nghe thudt nhilp dnh vdo nam 1932 d tuli 30 dng eho rang minh ehi song den tuli 40 nen quylt dinh song mot cuoc doi day hdng khdi tan hddng moi phut gidy trong cuOc song Cung ndm ndy me dng mdt ong va nhd nhiep anh Pierre Bouchor da di bo quanh chu vi dao Corse ddi 1500km dl chup anh vd suy nghi ve cuoc song [24]

Sau do dng rdi Phdp di khap the gidi chup anh vdi chi rdt it do trong va ly va chiee may anh Rolleiflex Cf Nhat (1934) vd ke do la Trung Hoa dng chup nhieu hinh dnh d Kyoto Nara Tokyo Bac Kinh Thugng Hdi San Dau Hong Kong Nam Kinh Ong dap xe dap khap cac nude Phap Tay Ban Nha Y va vUgt sa mac Sahara bang lac da den vung ma ngdy nay la cac nxidc Mali Burkina Faso Niger Benin O ddy dng chup anh va cd lidn he sdu dam vdi sSc dan Yoruba ddy Id khdi dau ciia su dam me cua dng ve vdn hoa Phi Chdu da den

Ong vidng My Mexico vd edc dao d Trung My Trong l ln thd hai bdng qua Lien Xd den Trung Hoa dng da chdng kiln vd chup anh cuoc chiln tranh

Trung-Nhat (1937) Sau dd dng den Hdn Qudc Philippines vd Ddng Duong (1938) Ong chup nhieu hinh ve con ngUdi va cdnh sinh hoat d Sdi Gon Ha

Hn7 4fl SdiGdn(1938) Ngudn Pierre Verger Foundation [22]

50 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt tri^n sd 2 (91) 2012

NOi Ban Md Thu^t HOi An Hul Dd Ndng Kontum Pleiku My Son Nha Trang Quy Nhon Lai Chdu MOc Chdu Hda Binh nhilu hinh dnh d Cam Bdt nhu Angkor Phnom Penh Battambang d Thdi Lan vd d Ldo (Vietiane Luang Prabang Savanakhet)

Hinh 49 Ban Me Thudt (1938) Nguoi Rhade Ngudn Pierre Verger Foundation (22)

Jr^jg ldc d Ddng Duong ndm g ^ H p ^ H ^ ^ ^ |ayraquowfiraquo -t 1938 v ln cdn lo nghi Id minh IV M ^^BhlJl^w g ^ ^ ^ l ^ o n g den 40 tuli vd tinh Jmk^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ K ^ J l i P ^ i ^ r ^ ^ ^^^ ^^^ 1500 ngdy nda de ^ R raquo - mimkmdash aivA MJ^ sdng ong vgi di mua ngay mOt

day thudc ddi dung 15 mdt QuylWdinh Id moi ngdy se c^t di 1mm d l nh^c nhd Id khi dflU thudc het cung Id luc minh khdng cdn tren cdi ddi ndy nda Vd khi day thudc cdng gan hit thi phdi quylt song cho moi

ngdy that trgn kich thich minh phdi lam gi hay nhdt dam me sdng tao va hdu ich nhdt trong mdi gidy phut con lai [23] Ong Id ngUdi tU hoc doc nhieu vd ham mudn hoc hoi chuyen sau vdo nhieu van dl vd trd thdnh chuyen gia ve phim anh dm nhac lich sd nghe thudt dan tgc hgc Sau ndy cdc nha nghien cdu xem dng la mgt Ihomme de Renaissance (ngUdi cua thdi Phuc hung biet vd tim hilu moi van de tri thdc)

Cdc hinh anh cua dng khdng nhdng cd gid tri nghg thudt md cdn mang nhieu thdng tin ve con ngudi phong tue d cdc xd sd dng den 6ng cd nhieu cude tr i ln ldm vd hgp tdc nhilu l ln vdi ViOn Bdo tang Con ngUdi Musee de IHomme) d Paris td nhdng ndm cua thdp nien 1930 din thdp nien 1980

Sau Ddng Duong ndm 1939 dng din Trung My (Mexico Guatemala) va khi chien tranh t h l gidi thd hai xdy ra dng trd lai Dakar (Phi Chdu) qua cdc nddc Nam My (Peru Brazil Argentina Bolivia) roi nhdp ngu vdo qudn doi trong dOi nhiep dnh Tai ddy dng gdp Thdodore Monod Gidm die Vien Nghien cdu Phi Chdu da den cua Phdp Institute Francais de VAfrique Noir IFAN) vd td dd say me nghidn cdu mOt tdn gido ddc bidt cua ngudi da den thudc sic dan Yoruba d Tay Phi vd Brazil (Bahia Salvador Sao Paulo) goi la Condomble khi ho di ddn qua Nam My

Gidi ngu dng trd lai Nam My vd ldm nhiep dnh (1M2-1946) cho Vidn Bdo tdng qudc gia d Lima (Peru) d Peru cung chinMla luc doan milimet cudi cung cua thudc ddy ddi slng^ cua dng het luc dy^mg doc quyen

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

Tap chi Nghisectn cutu va Phat trign so 2 (91) 2012 39

Hinh 29 Nhidp dnh gia

Khdnh Ky-(trudc cdng 6 giOa

mdc tdy phyc do den) vd cdc

thp dnh Idng Lai Xa [20]

Hinh 30 Khdnh Ky Dam tang Phan Chdu Trinh Sdi Gdn 1926 [20]

Hinh 31 Qudng cdo cd sd

nhidp dnh cCia dng Khdnh Ky d Sal Gon vdo

thdp nien 1930 Ngu6n

httpbelleindochine free frPublicite htm

40 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012

ngudi trong phong trdo Ddng Du luc trudc khi vl nudc dng cl xdy cho phong trdo vd bi Phdp bit vdi tf i lidn hf vdi Cudng Dl vd cdc t h l luc thdn vd phuc vu Nh$t

Cd sd thuong mai cua Khdnh Kf sau dd bi phd sdn 6ng trd lai Phdp vdo ndm 1934 tilp tuc kinh doanh trong nghi dnh vd mdt d Phdp ndm 1946 Chu tich HI Chi Minh khi qua Phdp dU hfi nghi Fontainebleau vdo ndm 1946 da dl n vil ng mf

ngdy khd khdn tim vifc d

Hinh 32 Danseuses (Cdc vO cdng) Gdc dnh cd ghi hdng ChO ndi Khanh Ky et Cie 54 Bd Bonnard Telephone No

410 Ngufn httpcartolinedelcampenetpageitem id145081839varKHANH-KY-CIE-54-BD-BONNARD-

TELEPHONE-410-DANSEUSESIanguageEhtml

IQidnh Ky ngudi da gidp dd minh trong nhdng Paris khi mdi din Phdp

Gabriel Augusts PauUussen

Ndm sinh vd ndm mat cung nhd cupc ddi vd sU nghifp cua PauUussen khdng dugc biet rd so vdi cdc nhd nhidp dnh khdc Trong bf sUU t^p nhilp dnh vd lich sd dnh cua nhd nhilp dnh vd nhd sdng chd nghf thuylt dnh Gabriel Cromer hfi vidn cua Hpi ding qudn tri Socidtd Fran9aise de la Photographie cdn luu gid bde thu cua PauUussen gdi cho Cromer khen nggi mpt sdng chl cua dng (bp suu tdp ndy hifn nay thufc Bdo tdng nhil^p dnh cua cdng ty Kodak George Eastman House)

6ng nli nghifp nhd nhilp dnh Greorge Victor Plante md vdn phdng d cung dia chi nhu trdn Ong Plantd dd cd nhilu bf dnh carte postale vl Sdi Gdn nli tilng trudc dd Sau khi dng Plantd mdt vdo ndm 1921 dng PauUussen nli nghiep

bull -isiK^aas22iiri2araquo2iSa2^

Hinh 33 Gabriel Auguste PauUussen Saigon-photo s f 10 Boulevard Charner

Hinh 33 Id vdn phdng Saigon-photo d s l 10 Boulevard Charner cua PauUussen chup nam 1921 Ong PauUussen mUdn

Tap chi Nghidn cdu vd Phat trien s6 2 (91) 2012 41

Hinh 34 Gabriel Auguste

PauUussen Thdng tudng Joffre

6 Chp Ldn trudc tram difn tfn ndi

Ddng DUdng qua Marseille tdi thdp Eiffel

68 GHOIOM mdash Igtlaquo UavielMl Jottta vUnt poMgt bull fMmieurof boulon du PoAtf Ai T S f OBl M U laquo nattttoaaat llndoaUB i la Toagt Slffal r gt 1

1 ngddi Hoa vd 5 ngddi Vift ldm vifc cho stdio cua dng [1] Hinh 34 chup Thdng tudng Joffre d Chg Ldn trudc tram dien tin ndi Ddng Duong vdi Marseille vdo ndm 1921

Mar t in HurHmann (1897-1984)

Hinh 35 Martin Hurlimann 1926 Thdp Dong An Nam (tdc thap Canh Tien) 6 giOa dl tfch thdnh Trd Bdn (Do Ban) Photogravure anh til bang khac dong dUdc che tCr dnh am hay dUdng cCia phim chup

Nhiep anh gia noi tieng ngudi Thuy ST Ong di nhieu vung trdn the gidi trong nhdng thap nien 1920 1930 1940 vd chup nhdng bde dnh ve den ddi cung dien cdnh vat tac pham ydn hda tai nhieu thdnh phd di tich d Au Chau hay d Tich Lan IVIiln Dien Siam (Thai Lan) Cam Bdt Trung Ky Bac Ky Ong dung may dnh hieu Sinclair vd phim cua hang Kodak Nhufng bde anh cua dng sau do thudng ddgc chuyin sang bang dong theo phdong phdp photogravure dung d l in ra thdnh cdc bp sdch nhiep anh rd dep vd nghf thudt Ngdy nay nhdng bde anh cua dng chup vdo diu the ky 20 rat CO gid tri nghe thudt vd ddgc da chudng d nhieu nude Au Chdu

Album dnh cua dng vl A Chdu vd Ddng Duong ed tUa de Ceylan et IIndochine Architecture paysages scenes populaires (Paris 1930) Da so la cac anh chup ve cdc thdp tugng

42 Tap chi Nghiampn cdu vd Phdt tri^n s6 2 (91) 2012

^ cdnh d Angkor Chieng IVlai Lamphun Bangkok Phnom Penh Champa (Trung Kf) vd Ble Ky 6 Vift Nam dnh cdc thdp tugng cdnh tri cua vuong qudc Champa Id nhieu nhdt [21]

A lexandre F r a n c i s Decoly

Ong Decoly chup nhilu dnh vl Sdi (odn td ndm 1905 ddn 1924 6ng bidn tfp cdc dnh cartes postales vd tru ngu of s l 10 dai If Charner cung chl vdi nhd nhilp dnh Plantd Decoly vd Plantd Id hai ngudi cung thdi nhung dng Decoly khdng phdi Id nhd nhilp dnh md Id nhd thuong mai Mft vdi dnh cartes postales cd k^ hifu thdp ngdi chua (pagode|^d gdc dnh Id cua cdng ty dng Decoly sau dd ngdi chua trd thdnh thuong hifu Editions La Pagode Saigon

Ong bien tap vd in cdc dnh den trang vd mdu Ong cd in cdc dnh ve nUdc Ldo ddc biet Id cdc anh cua dng Raquez

cung nhu cac anh ve Cam Bdt vd nhieu noi khdc d Ddng Duong Trong nhiJfng ndm dau cd the la cdc anh cartes postales cd ky hifu AFD Id nhitag dnh cua Decoly O nhdng dnh mdi hon ding sau cd ghi B Frey et Cie Saigon et Phnom-Penh (1920-1924)

Anh cua Decoly vln con dugc bdn eho den cdc ndm diu cua thdp nien 1930 nhung dia chi so 10 dai Ip Charner sau ndm 1922 khdng cdn Id phdng

Hinh 37 Alexandre Decoly

Thap nidc Sdi Gon

nay Id hf Con Rua

Hinh 36 Martin HUrllmann 1926 Annam Champa Cha Ban - Tupng voi dd d

di tich thdnh Trd Bdn

Tap chi Nghiampn cuu va Phat triln so 2 (91) 2012 43

anh md la tru sd cua cdng ty Compagnie commerciale et industrielle de IIndochine nen ta co the cho r ing nhdng cartes postales ndy Id nhdng anh cudi cung cua Decoly [1]

Poujade de Ladeveze

Poujade de Ladeveze dugc biet den qua cdc hinh dnh Sdi Gdn td 1908-1922 vdi bd sdu tap Collection Poujade de Ladeveze Poujade de Ladevdze cd ten trong nien gidm cdc dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 k l tue thuong gia C David san xudt cdc dnh cartes postales sdm vd bing mdu 6ng Poujade de Ladevdze chic chin khdng phdi Id nhd nhiep dnh dng thdu thdp nhilu dnh md dng in ra nhung khdng bao gid ghi ten tdc gid thuc sU cua cdc dnh ndy [1]

Hinh 38 Cdu lac bf

sTquan nay Id trg sd cCia

Uy ban Nhdn ddn qudn 1 (Collection

Poujade de Ladeveze)

4$ P COCHINCHINE mdash Sltgon - Ccrcll dlaquos oHlcKrt

Hinh 39 Palais du Gouvernement de la Cochinchine Dinh Thdng ddc Nam Ky (trUdc dd Id Palais de Lieutenant-Gouverneur

Dinh Phd suf) Ngdy nay la Vien My thudt thdnh pho cdng gdc 6 cijfa ra vdo va hai tupng hai ben cufa vao dinh khdng cdn Collection de la pagoda ciia Poujade de Ladeveze)

44 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s6 2 (91) 2012

Hinh 40 NhCng nguoi mpi d cao nguyen Lang Bian Di Linh (Collection de la pagode cua Poujade do Ladeveze) Nluing ngudi trong IVmh cd le la ngUdi Md Ndng thufic ngCl he Mdn-Khd Me Hp hien dien nhiou 6 Lam Dong Dailt LSk

bull ri

Hinh 41 Chua ngudi Hoa is

Chp Ldn Co thl day la chua

Ba Thien Hau va Hoi quan Tue Thanh

cua bang Quang Dong (Collection de

la pagode cua Poujade de Ladeveze)

185 p COCHINCHliNE - bullholon - Eiran dnvonl l l psgode d t l CuMonnf ^fltl

Hinh 42 Hinh chgm liJdng long tranh chau d trong san trade chua Ba Thien Hau Chp Ldn (Collection Poujade de Ladeveze)

Tap chi Nghisectn cufu va Phdt tri^n s6 2 (91) 2012 45

Ludovic Crespin (1873 )

Ludovic Crespin Id nhd nhiep dnh cd co sd tai so 136-138 rue Catinat (dudng p i n g Khdi ngdy nay) vdo ndm 1900 goi Id Photo studio Sau t h l chien thd nhdt dng sd hdu them mpt phdng phim d s l 10 Boulevard Charner Nhd vay cd t h l dng da mua lai co sd cua nhd nhilp dnh Pestel (trudc dd) vd Plantd (sau ndy) Vi vdy c6 th l dng sd hdu edc tdc pham cua nhieu nhd nhiep dnh k l ca cua dng Pestel Dilu ndy gidi thieh nhieu sdn pham dng phdt hdnh sau ndy Ong bien tdp nhieu dnh cartes postales Ong mudn nhieu ngudi trong dd cd Joseph Brignon ngudi bidn tap trong nhdng ndm 1925-1930 mot bo cartes postales [1]

Ong Crespin cung xudt bdn cdc sdch in lai cdc dnh nhubp dnh ve thdnh pho Chg Ldn ndm 1909 Ndm 1921 Crespin chup buli le ha thuy tdu hoi nudc Albert Sarraut do Todn quyen Maurice Long chu toa Ong xudt bdn bo dnh ten Id Souvenir de Cochinchine et du Cambodge do Phdng Thuong mai Sdi Gdn bien tap trong dd c6 cdc anh cua Thong tudng (marechal) Joffre khi dng nay vidng Ddng Duong chinh thdc vdo ndm 1923 Sau day la vdi hinh trong bd anh Souvenir de Cochinchine et du Cambodge

Crespin vd vg cung la chu don dien cao su d Tam May (Bien Hoa) Do dng Crespin la giam die xddng nhiep anh vd co kinh nghiem hoat dong nhieu nam nen nghi vien dai dien Nam Ky d Qudc hoi Phap dng Ernest Outrey ndm 1921 cd de nghi dng Crespin la ngudi cd trdch nhiem trdng bdy vd truyen bd nhiJng hinh anh Nam Ky trong hoi chg cac xd thuoc dia d Marseilles nam 1922

Mac du dugc sU ung ho cua Phong Thuong mai Sdi Gon Hoi dong quan hat Hoi dong thdnh phd Sdi Gdn vd tdt ca chi phi dng Crespin se bo ra cho cac hinh dnh phdng ldn cdc bo anh va se phdn phat mien phi 1 trieu anh cartes postales d hoi chg nay nhung chinh quyen va Bo Thuoc dia d Phdp lai ngan ngai ve iii each eua dng Crespin va phan ddi viec dng ndy lam dai dien

Hinh 43 Ludovic Crespin Sal Gdn dau thap nien 1920 Place de rhotel de ville boulevard Bonnard boulevard Charner Quang trudng Tda Dd chfnh gdc dai Id Bonnard (Ld Lpi) vd Charner (Nguyin Hue) Chinh giura dudng Le Lpi la cdng vien cd tupng cCia Francis Gamier nhin ve phfa Nhd hdt thdnh pho Ben phai hinh la tiem Auto-Hall ban cdc logi xe hdi Ben trdi hinh Id nhd hang Pancrazi md den toi khuyareg NhOng ngudi keo xe phfa phai hinh dang nhin ve phfa ngudi chgpanh

46 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trjgn sCraquo 2 (91) 2012

^^ ^r

Hinh 44 Ludovic Crespin Sdi Gdn ddu thdp nien 1920 Rond point entre le boulevard Charner et le boulevard Bonnard Vdng xoay glOa d^l 10 NguySn Hud (Charner) vd dai 10 Ld Lpi (Bonnard) Glufa vdng xoay Id vdng b$ ndi chidu thuf bdy cd dodn nhac chdi nhac giao hudng hay qudn nh ic chdi kdn gidi trf cho ddn chung NgUdi Vidt gpi ngd tu ndy Id ngd tu B6n Ken D l y xe buyt chd khdeh glCfa hinh vd tren ddu xe cd bien qudng cdo coiffre-art Le Gaulois Bdn phdi hinh Id Auto-hall noi bdn cdc loai xe hdi ki cd xe hang Citroen) vd garage xe Ddi di^n vdi Auto-hall ben kia dudng Id nhd hdng Pancrazi Dampng xa phfa trdi hinh Id Tda Thj sdnh

chinh thdc thay the co quan Sd Nhiep anh vd Phim d Ddng Duong (Service photo-cinematographique de IIndochine) [1]

Tuy khdng dugc dai dien to chde trUng bdy hinh dnh nhUng ndm 1922 Crespin cung cd mat vdi tu each cd nhan d hoi chg t r i ln lam Marseilles va trung bay mot bo album 16 anh tong quan ve luc tinh ddt trong nhd trien ldm Nam Ky Theo dng thi trUdng thdnh pho Sai Gdn thi Crespin Id nha nhiep anh duy nhdt cd mot bo sUu tap day dd tdt cd dnh nhdng tda nha tugng vd nhdng dia diem dau tien xUa nhdt cua thdnh phd

F e r n a n d Nadal

Nadal Id ngUdi A Rap sinh d Algdrie (Hussein-Dey ndm 1898 hay El Affroun ndm 1902) Ong den Ddng Duong vdo ndm 1921 trd ngu d so 150 dddng Catinat Sdi Gdn [1] Cd th l dng Id ngudi Algdrie dau tien din vd lap nghiep d Sdi Gdn

Mpt vdi bde dnh cua dng ddgc ddng trong bdo Le Monde colonial illustre gida cac ndm 1929 yd 1931 Ong cung thdc hi$n nhieu phdng sU dnh chinh thdc cho chinh quyen Phdp d Nam Ky nhu dnh cua Trung dodn 11 Bo binh thuOc dia cdc tda nhd cdng sd tUgng ddi d Sdi Gdn

Trong nhdng dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 cd sd cua dng la noi chup hinh bdn cdc dung cu vd phu tung nhilp dnh Ong Nadal mUdn 1 ngudi Au vd 6 ngudi Viet ldm vif c cho cdng ty dng 6ng ldm vide nhilp anh c6 ldc cho chinh quyln cdn luc khdc thi chup hinh cho chu nhdn cua nhdiig ngoi biet thu cho cdc khdeh san d cdc noi du lich nhU Angkor cho cdc thuong gia d Sdi Gdn cdc loat hinh quang cdo Ngodi ra dng cdn in cdc album dnh cae cartes postales va la chu mot co sd nhilp dnh d Phnom Penh tuong tu nhu d Sai Gon

Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012 47

Hhh 45 Fernand Nadal trong Album

N^^fnampm 1926 Ruede Canton DUdng Canton

(nay Id dudng Tri$u Qua^lPhyc) hinh

ndy cung cd in lai tren carte postale Clle ddy Id ngdy lsect (|u6c khdnh cua

Trung Hoa Ddn qudc (1010) d

dau dudng vd cudi dudng cd cdng chdo muigtrdn cdng cd de f f i ^ chO Cung chusect Ddn qudc van tuelt Ben phfa trai

cdng cd tree cd tam tai cCia Phdp

mdash Ong cd chup anh nhdng co sd ky nghe thuong mai ldn d Sai Gon va vdng phu can va trong ndm 1923-1924 cac anh La Bien-Hoa Industrielle cua cdng ty gd La Societe forestiere ldc dd doc quyen xuat khau gd d Ddng Duong Nam 1930 dng lam phdng sU anh cuoc vidng tham chinh thdc cua Thdng doc Philippines (ldc nay vdn cdn la thuoc dia cua My) dng Dwight Davis d Ha Noi

Nam 1935 cac anh cartes postales cua dng de dia chi la so 120 dudng Catinat Trong nhdng ndm cua thap nien 1950 dng vdn cdn san xudt cartes postales

V6 An Ninh (1907-2009)

Vd An Ninh ten that la Vd An Tuyet sinh ngay 18 thang 6 nam 1907 tai pho Hang Gai Ha Ndi Ngay td hoi con tre Vo An Ninh da say me nhiep dnh dng thUdng dap xe khap Ha Noi de chup anh Dudi thdi Phap thuoc dng ldm phdng vien nhiep dnh cua Sd Kiem lam Nam 1935 bde anh Buoi sdng tren de song Hong doat gidi ngoai hang trong cude thi do Hoi Khuyen khieh My thudt vd Ky nghe Viet Nam SADAEI Societe Annamite dencouregement a IArt et I Industrie) to chde Ndm 1938 bde dnh Ddy thuyen ra khai dugc giai thudng ngoai hang trien lam dnh Paris Phdp

Vd An Ninh di khap moi mien Bac-Trung-Nam cua ddt nude de chup anh vdi cdi may anh cua Ddc hieu Zeiss Ikon (1928) vd ngay mai tdi gan cudi ddi (2000) ong vdn dung doc chiee may nay vdi phim den trang

d Ha N6i dng cd nhieu anh noi t i lng ve ho Gdom nhu Ho Guam buoi sUang mai (1935) ho Guom trong bdn dnh Hd Noi bon mua Ngodi ra dng cd nhdng bde anh ggi nhd ve Ha Noi cua nhdng ngay thanh lich xa xda Trong vudn si den Voi Phuc (1942) Gio nom De sdng Hong 1948) Nhd

48 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s62 (91)2012

Hinh 46 V6 An Ninh

Chiiu hi d h6 Tiy Hd Ndi (1954)

LOc ndy khu vic hd Tdy vSn cdn

hoang vSng Cdc thi^u nO

m$c do ddi di hdng mdt vdo budi chidu hd Mdt n t

thanh ljeh cOa Hd Ndi ddu

th^p nidn 1950

xua (1944) Cue Nghi Tdm (1956) Thi^u na Hd Noi (1960) Bde dd din Voi Phuc (1956) Chua Ldng (1941) Cu do vi^t cdu doi T^t (1940) Tranh Tet ldng Hd (1941) Phd Hdng Budm (1940) Mdi nhd c6 ph6 Hdng Bgc (1956) Ciia 6 Quan Chudng (1940) Go Dong Da (1942) Ldu Khui Vdn vd bia tien si d Vdn Mi^u (1945) Binh minh trin bdi Phuc Xd (1944) Xe tay ngoai thdnh (1935) Thu hoach vu chiem (1935) Dong ve (Td Liem 1935) Ben thuyen Cdu Ddt (1935) Chg bdn noi ddt (Budi 1935) Chg Dong Xudn (1956) Sen Tdy Ho (1941)

Ong cung chup nhieu bde anh ve Sdi Gdn cd gid tri ngh$ thudt vd td lieu xa hdi nhd Cho Ben Thdnh vd ben xe tho md (1949) Cu dd viit cdu ddi Tet (Sdi Gon 1950) Ldng 6ng ngdy Tet (1952) Nhd thd Hdi gido (1950) Khdi huang chua Bd Chg Ldn (1953) Thieu na Sdi Gdn (1951) Qua cdu (Thu Ddc 1953) L^ loi (1941) Sdng ddi (1942) Vudn tdm vong ngogi thdnh (1950) Ngdy xd lgi (1951) Dem phuc sinh (1950) Binh minh tren song 1952)

Mot tu lieu quy gid khdc trong bg sUu tap dnh cua Vo An Ninh Id nhflng cdnh trong nan ddi ndm At Dau 1945 md cu ghi lai nhu m^t chdng nhdn nhdng gi md thdc ddn Nhdt-Phdp da gdy ndn d mien B^c nUdc ta Cdnh ngudi chit ddi d dudng pho Hd Ngi tren dddng td cdc tinh (md ndng nh^t Id Thdi Binh) vdo thu dd xdc ngddi ddy hdt tren xe d^y Ddy Id bg sUu tdp anh duy nhdt vd dly du nhdt d Vi$t Nam vl nan ddi 1945

Pierre Verger (1902-1996)

Pierre Verger ngUdi gdc Bi-Hda Lan sinh ndm 1902 d Paris vd mift ndm 1996 d Salvador (Brazil) noi dng dinh cU vd dugc dng xem nhU Id que huong thd hai cua minh Ong Id nhd nhilp dnh vd ddn toe hoc nl i tilng vd Id mdt trong nhdng ngUdi sdng ldp ra Alliance Photo ndm 1935 d Phdp mdt tl chde cua cdc nhd nhilp dnh tu do trong dd cd cdc nhilp dnh gia huyen thoai sau ndy nhu Henri Cartier-Bresson Pierre Boucher vd Robert Capa

Teip chi Nghien cdu vd Phdt tridn sd 2 (91) 2012 49

Hinh 47 Sai Gdn (1938) Nguon Pierre Verger Foundation [22]

Bi duoi hoc luc 17 tuli vi thilu ky luat dng ldm vide trong eo sd thtfong mai in dn cua gia dinh nhung luc ndo dng cung cam thdy nhdm chdn Sau khi dufgc Pierre Boucher gidi thieu ve nghe thudt nhilp dnh vdo nam 1932 d tuli 30 dng eho rang minh ehi song den tuli 40 nen quylt dinh song mot cuoc doi day hdng khdi tan hddng moi phut gidy trong cuOc song Cung ndm ndy me dng mdt ong va nhd nhiep anh Pierre Bouchor da di bo quanh chu vi dao Corse ddi 1500km dl chup anh vd suy nghi ve cuoc song [24]

Sau do dng rdi Phdp di khap the gidi chup anh vdi chi rdt it do trong va ly va chiee may anh Rolleiflex Cf Nhat (1934) vd ke do la Trung Hoa dng chup nhieu hinh dnh d Kyoto Nara Tokyo Bac Kinh Thugng Hdi San Dau Hong Kong Nam Kinh Ong dap xe dap khap cac nude Phap Tay Ban Nha Y va vUgt sa mac Sahara bang lac da den vung ma ngdy nay la cac nxidc Mali Burkina Faso Niger Benin O ddy dng chup anh va cd lidn he sdu dam vdi sSc dan Yoruba ddy Id khdi dau ciia su dam me cua dng ve vdn hoa Phi Chdu da den

Ong vidng My Mexico vd edc dao d Trung My Trong l ln thd hai bdng qua Lien Xd den Trung Hoa dng da chdng kiln vd chup anh cuoc chiln tranh

Trung-Nhat (1937) Sau dd dng den Hdn Qudc Philippines vd Ddng Duong (1938) Ong chup nhieu hinh ve con ngUdi va cdnh sinh hoat d Sdi Gon Ha

Hn7 4fl SdiGdn(1938) Ngudn Pierre Verger Foundation [22]

50 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt tri^n sd 2 (91) 2012

NOi Ban Md Thu^t HOi An Hul Dd Ndng Kontum Pleiku My Son Nha Trang Quy Nhon Lai Chdu MOc Chdu Hda Binh nhilu hinh dnh d Cam Bdt nhu Angkor Phnom Penh Battambang d Thdi Lan vd d Ldo (Vietiane Luang Prabang Savanakhet)

Hinh 49 Ban Me Thudt (1938) Nguoi Rhade Ngudn Pierre Verger Foundation (22)

Jr^jg ldc d Ddng Duong ndm g ^ H p ^ H ^ ^ ^ |ayraquowfiraquo -t 1938 v ln cdn lo nghi Id minh IV M ^^BhlJl^w g ^ ^ ^ l ^ o n g den 40 tuli vd tinh Jmk^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ K ^ J l i P ^ i ^ r ^ ^ ^^^ ^^^ 1500 ngdy nda de ^ R raquo - mimkmdash aivA MJ^ sdng ong vgi di mua ngay mOt

day thudc ddi dung 15 mdt QuylWdinh Id moi ngdy se c^t di 1mm d l nh^c nhd Id khi dflU thudc het cung Id luc minh khdng cdn tren cdi ddi ndy nda Vd khi day thudc cdng gan hit thi phdi quylt song cho moi

ngdy that trgn kich thich minh phdi lam gi hay nhdt dam me sdng tao va hdu ich nhdt trong mdi gidy phut con lai [23] Ong Id ngUdi tU hoc doc nhieu vd ham mudn hoc hoi chuyen sau vdo nhieu van dl vd trd thdnh chuyen gia ve phim anh dm nhac lich sd nghe thudt dan tgc hgc Sau ndy cdc nha nghien cdu xem dng la mgt Ihomme de Renaissance (ngUdi cua thdi Phuc hung biet vd tim hilu moi van de tri thdc)

Cdc hinh anh cua dng khdng nhdng cd gid tri nghg thudt md cdn mang nhieu thdng tin ve con ngudi phong tue d cdc xd sd dng den 6ng cd nhieu cude tr i ln ldm vd hgp tdc nhilu l ln vdi ViOn Bdo tang Con ngUdi Musee de IHomme) d Paris td nhdng ndm cua thdp nien 1930 din thdp nien 1980

Sau Ddng Duong ndm 1939 dng din Trung My (Mexico Guatemala) va khi chien tranh t h l gidi thd hai xdy ra dng trd lai Dakar (Phi Chdu) qua cdc nddc Nam My (Peru Brazil Argentina Bolivia) roi nhdp ngu vdo qudn doi trong dOi nhiep dnh Tai ddy dng gdp Thdodore Monod Gidm die Vien Nghien cdu Phi Chdu da den cua Phdp Institute Francais de VAfrique Noir IFAN) vd td dd say me nghidn cdu mOt tdn gido ddc bidt cua ngudi da den thudc sic dan Yoruba d Tay Phi vd Brazil (Bahia Salvador Sao Paulo) goi la Condomble khi ho di ddn qua Nam My

Gidi ngu dng trd lai Nam My vd ldm nhiep dnh (1M2-1946) cho Vidn Bdo tdng qudc gia d Lima (Peru) d Peru cung chinMla luc doan milimet cudi cung cua thudc ddy ddi slng^ cua dng het luc dy^mg doc quyen

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

40 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012

ngudi trong phong trdo Ddng Du luc trudc khi vl nudc dng cl xdy cho phong trdo vd bi Phdp bit vdi tf i lidn hf vdi Cudng Dl vd cdc t h l luc thdn vd phuc vu Nh$t

Cd sd thuong mai cua Khdnh Kf sau dd bi phd sdn 6ng trd lai Phdp vdo ndm 1934 tilp tuc kinh doanh trong nghi dnh vd mdt d Phdp ndm 1946 Chu tich HI Chi Minh khi qua Phdp dU hfi nghi Fontainebleau vdo ndm 1946 da dl n vil ng mf

ngdy khd khdn tim vifc d

Hinh 32 Danseuses (Cdc vO cdng) Gdc dnh cd ghi hdng ChO ndi Khanh Ky et Cie 54 Bd Bonnard Telephone No

410 Ngufn httpcartolinedelcampenetpageitem id145081839varKHANH-KY-CIE-54-BD-BONNARD-

TELEPHONE-410-DANSEUSESIanguageEhtml

IQidnh Ky ngudi da gidp dd minh trong nhdng Paris khi mdi din Phdp

Gabriel Augusts PauUussen

Ndm sinh vd ndm mat cung nhd cupc ddi vd sU nghifp cua PauUussen khdng dugc biet rd so vdi cdc nhd nhidp dnh khdc Trong bf sUU t^p nhilp dnh vd lich sd dnh cua nhd nhilp dnh vd nhd sdng chd nghf thuylt dnh Gabriel Cromer hfi vidn cua Hpi ding qudn tri Socidtd Fran9aise de la Photographie cdn luu gid bde thu cua PauUussen gdi cho Cromer khen nggi mpt sdng chl cua dng (bp suu tdp ndy hifn nay thufc Bdo tdng nhil^p dnh cua cdng ty Kodak George Eastman House)

6ng nli nghifp nhd nhilp dnh Greorge Victor Plante md vdn phdng d cung dia chi nhu trdn Ong Plantd dd cd nhilu bf dnh carte postale vl Sdi Gdn nli tilng trudc dd Sau khi dng Plantd mdt vdo ndm 1921 dng PauUussen nli nghiep

bull -isiK^aas22iiri2araquo2iSa2^

Hinh 33 Gabriel Auguste PauUussen Saigon-photo s f 10 Boulevard Charner

Hinh 33 Id vdn phdng Saigon-photo d s l 10 Boulevard Charner cua PauUussen chup nam 1921 Ong PauUussen mUdn

Tap chi Nghidn cdu vd Phat trien s6 2 (91) 2012 41

Hinh 34 Gabriel Auguste

PauUussen Thdng tudng Joffre

6 Chp Ldn trudc tram difn tfn ndi

Ddng DUdng qua Marseille tdi thdp Eiffel

68 GHOIOM mdash Igtlaquo UavielMl Jottta vUnt poMgt bull fMmieurof boulon du PoAtf Ai T S f OBl M U laquo nattttoaaat llndoaUB i la Toagt Slffal r gt 1

1 ngddi Hoa vd 5 ngddi Vift ldm vifc cho stdio cua dng [1] Hinh 34 chup Thdng tudng Joffre d Chg Ldn trudc tram dien tin ndi Ddng Duong vdi Marseille vdo ndm 1921

Mar t in HurHmann (1897-1984)

Hinh 35 Martin Hurlimann 1926 Thdp Dong An Nam (tdc thap Canh Tien) 6 giOa dl tfch thdnh Trd Bdn (Do Ban) Photogravure anh til bang khac dong dUdc che tCr dnh am hay dUdng cCia phim chup

Nhiep anh gia noi tieng ngudi Thuy ST Ong di nhieu vung trdn the gidi trong nhdng thap nien 1920 1930 1940 vd chup nhdng bde dnh ve den ddi cung dien cdnh vat tac pham ydn hda tai nhieu thdnh phd di tich d Au Chau hay d Tich Lan IVIiln Dien Siam (Thai Lan) Cam Bdt Trung Ky Bac Ky Ong dung may dnh hieu Sinclair vd phim cua hang Kodak Nhufng bde anh cua dng sau do thudng ddgc chuyin sang bang dong theo phdong phdp photogravure dung d l in ra thdnh cdc bp sdch nhiep anh rd dep vd nghf thudt Ngdy nay nhdng bde anh cua dng chup vdo diu the ky 20 rat CO gid tri nghe thudt vd ddgc da chudng d nhieu nude Au Chdu

Album dnh cua dng vl A Chdu vd Ddng Duong ed tUa de Ceylan et IIndochine Architecture paysages scenes populaires (Paris 1930) Da so la cac anh chup ve cdc thdp tugng

42 Tap chi Nghiampn cdu vd Phdt tri^n s6 2 (91) 2012

^ cdnh d Angkor Chieng IVlai Lamphun Bangkok Phnom Penh Champa (Trung Kf) vd Ble Ky 6 Vift Nam dnh cdc thdp tugng cdnh tri cua vuong qudc Champa Id nhieu nhdt [21]

A lexandre F r a n c i s Decoly

Ong Decoly chup nhilu dnh vl Sdi (odn td ndm 1905 ddn 1924 6ng bidn tfp cdc dnh cartes postales vd tru ngu of s l 10 dai If Charner cung chl vdi nhd nhilp dnh Plantd Decoly vd Plantd Id hai ngudi cung thdi nhung dng Decoly khdng phdi Id nhd nhilp dnh md Id nhd thuong mai Mft vdi dnh cartes postales cd k^ hifu thdp ngdi chua (pagode|^d gdc dnh Id cua cdng ty dng Decoly sau dd ngdi chua trd thdnh thuong hifu Editions La Pagode Saigon

Ong bien tap vd in cdc dnh den trang vd mdu Ong cd in cdc dnh ve nUdc Ldo ddc biet Id cdc anh cua dng Raquez

cung nhu cac anh ve Cam Bdt vd nhieu noi khdc d Ddng Duong Trong nhiJfng ndm dau cd the la cdc anh cartes postales cd ky hifu AFD Id nhitag dnh cua Decoly O nhdng dnh mdi hon ding sau cd ghi B Frey et Cie Saigon et Phnom-Penh (1920-1924)

Anh cua Decoly vln con dugc bdn eho den cdc ndm diu cua thdp nien 1930 nhung dia chi so 10 dai Ip Charner sau ndm 1922 khdng cdn Id phdng

Hinh 37 Alexandre Decoly

Thap nidc Sdi Gon

nay Id hf Con Rua

Hinh 36 Martin HUrllmann 1926 Annam Champa Cha Ban - Tupng voi dd d

di tich thdnh Trd Bdn

Tap chi Nghiampn cuu va Phat triln so 2 (91) 2012 43

anh md la tru sd cua cdng ty Compagnie commerciale et industrielle de IIndochine nen ta co the cho r ing nhdng cartes postales ndy Id nhdng anh cudi cung cua Decoly [1]

Poujade de Ladeveze

Poujade de Ladeveze dugc biet den qua cdc hinh dnh Sdi Gdn td 1908-1922 vdi bd sdu tap Collection Poujade de Ladeveze Poujade de Ladevdze cd ten trong nien gidm cdc dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 k l tue thuong gia C David san xudt cdc dnh cartes postales sdm vd bing mdu 6ng Poujade de Ladevdze chic chin khdng phdi Id nhd nhiep dnh dng thdu thdp nhilu dnh md dng in ra nhung khdng bao gid ghi ten tdc gid thuc sU cua cdc dnh ndy [1]

Hinh 38 Cdu lac bf

sTquan nay Id trg sd cCia

Uy ban Nhdn ddn qudn 1 (Collection

Poujade de Ladeveze)

4$ P COCHINCHINE mdash Sltgon - Ccrcll dlaquos oHlcKrt

Hinh 39 Palais du Gouvernement de la Cochinchine Dinh Thdng ddc Nam Ky (trUdc dd Id Palais de Lieutenant-Gouverneur

Dinh Phd suf) Ngdy nay la Vien My thudt thdnh pho cdng gdc 6 cijfa ra vdo va hai tupng hai ben cufa vao dinh khdng cdn Collection de la pagoda ciia Poujade de Ladeveze)

44 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s6 2 (91) 2012

Hinh 40 NhCng nguoi mpi d cao nguyen Lang Bian Di Linh (Collection de la pagode cua Poujade do Ladeveze) Nluing ngudi trong IVmh cd le la ngUdi Md Ndng thufic ngCl he Mdn-Khd Me Hp hien dien nhiou 6 Lam Dong Dailt LSk

bull ri

Hinh 41 Chua ngudi Hoa is

Chp Ldn Co thl day la chua

Ba Thien Hau va Hoi quan Tue Thanh

cua bang Quang Dong (Collection de

la pagode cua Poujade de Ladeveze)

185 p COCHINCHliNE - bullholon - Eiran dnvonl l l psgode d t l CuMonnf ^fltl

Hinh 42 Hinh chgm liJdng long tranh chau d trong san trade chua Ba Thien Hau Chp Ldn (Collection Poujade de Ladeveze)

Tap chi Nghisectn cufu va Phdt tri^n s6 2 (91) 2012 45

Ludovic Crespin (1873 )

Ludovic Crespin Id nhd nhiep dnh cd co sd tai so 136-138 rue Catinat (dudng p i n g Khdi ngdy nay) vdo ndm 1900 goi Id Photo studio Sau t h l chien thd nhdt dng sd hdu them mpt phdng phim d s l 10 Boulevard Charner Nhd vay cd t h l dng da mua lai co sd cua nhd nhilp dnh Pestel (trudc dd) vd Plantd (sau ndy) Vi vdy c6 th l dng sd hdu edc tdc pham cua nhieu nhd nhiep dnh k l ca cua dng Pestel Dilu ndy gidi thieh nhieu sdn pham dng phdt hdnh sau ndy Ong bien tdp nhieu dnh cartes postales Ong mudn nhieu ngudi trong dd cd Joseph Brignon ngudi bidn tap trong nhdng ndm 1925-1930 mot bo cartes postales [1]

Ong Crespin cung xudt bdn cdc sdch in lai cdc dnh nhubp dnh ve thdnh pho Chg Ldn ndm 1909 Ndm 1921 Crespin chup buli le ha thuy tdu hoi nudc Albert Sarraut do Todn quyen Maurice Long chu toa Ong xudt bdn bo dnh ten Id Souvenir de Cochinchine et du Cambodge do Phdng Thuong mai Sdi Gdn bien tap trong dd c6 cdc anh cua Thong tudng (marechal) Joffre khi dng nay vidng Ddng Duong chinh thdc vdo ndm 1923 Sau day la vdi hinh trong bd anh Souvenir de Cochinchine et du Cambodge

Crespin vd vg cung la chu don dien cao su d Tam May (Bien Hoa) Do dng Crespin la giam die xddng nhiep anh vd co kinh nghiem hoat dong nhieu nam nen nghi vien dai dien Nam Ky d Qudc hoi Phap dng Ernest Outrey ndm 1921 cd de nghi dng Crespin la ngudi cd trdch nhiem trdng bdy vd truyen bd nhiJng hinh anh Nam Ky trong hoi chg cac xd thuoc dia d Marseilles nam 1922

Mac du dugc sU ung ho cua Phong Thuong mai Sdi Gon Hoi dong quan hat Hoi dong thdnh phd Sdi Gdn vd tdt ca chi phi dng Crespin se bo ra cho cac hinh dnh phdng ldn cdc bo anh va se phdn phat mien phi 1 trieu anh cartes postales d hoi chg nay nhung chinh quyen va Bo Thuoc dia d Phdp lai ngan ngai ve iii each eua dng Crespin va phan ddi viec dng ndy lam dai dien

Hinh 43 Ludovic Crespin Sal Gdn dau thap nien 1920 Place de rhotel de ville boulevard Bonnard boulevard Charner Quang trudng Tda Dd chfnh gdc dai Id Bonnard (Ld Lpi) vd Charner (Nguyin Hue) Chinh giura dudng Le Lpi la cdng vien cd tupng cCia Francis Gamier nhin ve phfa Nhd hdt thdnh pho Ben phai hinh la tiem Auto-Hall ban cdc logi xe hdi Ben trdi hinh Id nhd hang Pancrazi md den toi khuyareg NhOng ngudi keo xe phfa phai hinh dang nhin ve phfa ngudi chgpanh

46 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trjgn sCraquo 2 (91) 2012

^^ ^r

Hinh 44 Ludovic Crespin Sdi Gdn ddu thdp nien 1920 Rond point entre le boulevard Charner et le boulevard Bonnard Vdng xoay glOa d^l 10 NguySn Hud (Charner) vd dai 10 Ld Lpi (Bonnard) Glufa vdng xoay Id vdng b$ ndi chidu thuf bdy cd dodn nhac chdi nhac giao hudng hay qudn nh ic chdi kdn gidi trf cho ddn chung NgUdi Vidt gpi ngd tu ndy Id ngd tu B6n Ken D l y xe buyt chd khdeh glCfa hinh vd tren ddu xe cd bien qudng cdo coiffre-art Le Gaulois Bdn phdi hinh Id Auto-hall noi bdn cdc loai xe hdi ki cd xe hang Citroen) vd garage xe Ddi di^n vdi Auto-hall ben kia dudng Id nhd hdng Pancrazi Dampng xa phfa trdi hinh Id Tda Thj sdnh

chinh thdc thay the co quan Sd Nhiep anh vd Phim d Ddng Duong (Service photo-cinematographique de IIndochine) [1]

Tuy khdng dugc dai dien to chde trUng bdy hinh dnh nhUng ndm 1922 Crespin cung cd mat vdi tu each cd nhan d hoi chg t r i ln lam Marseilles va trung bay mot bo album 16 anh tong quan ve luc tinh ddt trong nhd trien ldm Nam Ky Theo dng thi trUdng thdnh pho Sai Gdn thi Crespin Id nha nhiep anh duy nhdt cd mot bo sUu tap day dd tdt cd dnh nhdng tda nha tugng vd nhdng dia diem dau tien xUa nhdt cua thdnh phd

F e r n a n d Nadal

Nadal Id ngUdi A Rap sinh d Algdrie (Hussein-Dey ndm 1898 hay El Affroun ndm 1902) Ong den Ddng Duong vdo ndm 1921 trd ngu d so 150 dddng Catinat Sdi Gdn [1] Cd th l dng Id ngudi Algdrie dau tien din vd lap nghiep d Sdi Gdn

Mpt vdi bde dnh cua dng ddgc ddng trong bdo Le Monde colonial illustre gida cac ndm 1929 yd 1931 Ong cung thdc hi$n nhieu phdng sU dnh chinh thdc cho chinh quyen Phdp d Nam Ky nhu dnh cua Trung dodn 11 Bo binh thuOc dia cdc tda nhd cdng sd tUgng ddi d Sdi Gdn

Trong nhdng dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 cd sd cua dng la noi chup hinh bdn cdc dung cu vd phu tung nhilp dnh Ong Nadal mUdn 1 ngudi Au vd 6 ngudi Viet ldm vif c cho cdng ty dng 6ng ldm vide nhilp anh c6 ldc cho chinh quyln cdn luc khdc thi chup hinh cho chu nhdn cua nhdiig ngoi biet thu cho cdc khdeh san d cdc noi du lich nhU Angkor cho cdc thuong gia d Sdi Gdn cdc loat hinh quang cdo Ngodi ra dng cdn in cdc album dnh cae cartes postales va la chu mot co sd nhilp dnh d Phnom Penh tuong tu nhu d Sai Gon

Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012 47

Hhh 45 Fernand Nadal trong Album

N^^fnampm 1926 Ruede Canton DUdng Canton

(nay Id dudng Tri$u Qua^lPhyc) hinh

ndy cung cd in lai tren carte postale Clle ddy Id ngdy lsect (|u6c khdnh cua

Trung Hoa Ddn qudc (1010) d

dau dudng vd cudi dudng cd cdng chdo muigtrdn cdng cd de f f i ^ chO Cung chusect Ddn qudc van tuelt Ben phfa trai

cdng cd tree cd tam tai cCia Phdp

mdash Ong cd chup anh nhdng co sd ky nghe thuong mai ldn d Sai Gon va vdng phu can va trong ndm 1923-1924 cac anh La Bien-Hoa Industrielle cua cdng ty gd La Societe forestiere ldc dd doc quyen xuat khau gd d Ddng Duong Nam 1930 dng lam phdng sU anh cuoc vidng tham chinh thdc cua Thdng doc Philippines (ldc nay vdn cdn la thuoc dia cua My) dng Dwight Davis d Ha Noi

Nam 1935 cac anh cartes postales cua dng de dia chi la so 120 dudng Catinat Trong nhdng ndm cua thap nien 1950 dng vdn cdn san xudt cartes postales

V6 An Ninh (1907-2009)

Vd An Ninh ten that la Vd An Tuyet sinh ngay 18 thang 6 nam 1907 tai pho Hang Gai Ha Ndi Ngay td hoi con tre Vo An Ninh da say me nhiep dnh dng thUdng dap xe khap Ha Noi de chup anh Dudi thdi Phap thuoc dng ldm phdng vien nhiep dnh cua Sd Kiem lam Nam 1935 bde anh Buoi sdng tren de song Hong doat gidi ngoai hang trong cude thi do Hoi Khuyen khieh My thudt vd Ky nghe Viet Nam SADAEI Societe Annamite dencouregement a IArt et I Industrie) to chde Ndm 1938 bde dnh Ddy thuyen ra khai dugc giai thudng ngoai hang trien lam dnh Paris Phdp

Vd An Ninh di khap moi mien Bac-Trung-Nam cua ddt nude de chup anh vdi cdi may anh cua Ddc hieu Zeiss Ikon (1928) vd ngay mai tdi gan cudi ddi (2000) ong vdn dung doc chiee may nay vdi phim den trang

d Ha N6i dng cd nhieu anh noi t i lng ve ho Gdom nhu Ho Guam buoi sUang mai (1935) ho Guom trong bdn dnh Hd Noi bon mua Ngodi ra dng cd nhdng bde anh ggi nhd ve Ha Noi cua nhdng ngay thanh lich xa xda Trong vudn si den Voi Phuc (1942) Gio nom De sdng Hong 1948) Nhd

48 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s62 (91)2012

Hinh 46 V6 An Ninh

Chiiu hi d h6 Tiy Hd Ndi (1954)

LOc ndy khu vic hd Tdy vSn cdn

hoang vSng Cdc thi^u nO

m$c do ddi di hdng mdt vdo budi chidu hd Mdt n t

thanh ljeh cOa Hd Ndi ddu

th^p nidn 1950

xua (1944) Cue Nghi Tdm (1956) Thi^u na Hd Noi (1960) Bde dd din Voi Phuc (1956) Chua Ldng (1941) Cu do vi^t cdu doi T^t (1940) Tranh Tet ldng Hd (1941) Phd Hdng Budm (1940) Mdi nhd c6 ph6 Hdng Bgc (1956) Ciia 6 Quan Chudng (1940) Go Dong Da (1942) Ldu Khui Vdn vd bia tien si d Vdn Mi^u (1945) Binh minh trin bdi Phuc Xd (1944) Xe tay ngoai thdnh (1935) Thu hoach vu chiem (1935) Dong ve (Td Liem 1935) Ben thuyen Cdu Ddt (1935) Chg bdn noi ddt (Budi 1935) Chg Dong Xudn (1956) Sen Tdy Ho (1941)

Ong cung chup nhieu bde anh ve Sdi Gdn cd gid tri ngh$ thudt vd td lieu xa hdi nhd Cho Ben Thdnh vd ben xe tho md (1949) Cu dd viit cdu ddi Tet (Sdi Gon 1950) Ldng 6ng ngdy Tet (1952) Nhd thd Hdi gido (1950) Khdi huang chua Bd Chg Ldn (1953) Thieu na Sdi Gdn (1951) Qua cdu (Thu Ddc 1953) L^ loi (1941) Sdng ddi (1942) Vudn tdm vong ngogi thdnh (1950) Ngdy xd lgi (1951) Dem phuc sinh (1950) Binh minh tren song 1952)

Mot tu lieu quy gid khdc trong bg sUu tap dnh cua Vo An Ninh Id nhflng cdnh trong nan ddi ndm At Dau 1945 md cu ghi lai nhu m^t chdng nhdn nhdng gi md thdc ddn Nhdt-Phdp da gdy ndn d mien B^c nUdc ta Cdnh ngudi chit ddi d dudng pho Hd Ngi tren dddng td cdc tinh (md ndng nh^t Id Thdi Binh) vdo thu dd xdc ngddi ddy hdt tren xe d^y Ddy Id bg sUu tdp anh duy nhdt vd dly du nhdt d Vi$t Nam vl nan ddi 1945

Pierre Verger (1902-1996)

Pierre Verger ngUdi gdc Bi-Hda Lan sinh ndm 1902 d Paris vd mift ndm 1996 d Salvador (Brazil) noi dng dinh cU vd dugc dng xem nhU Id que huong thd hai cua minh Ong Id nhd nhilp dnh vd ddn toe hoc nl i tilng vd Id mdt trong nhdng ngUdi sdng ldp ra Alliance Photo ndm 1935 d Phdp mdt tl chde cua cdc nhd nhilp dnh tu do trong dd cd cdc nhilp dnh gia huyen thoai sau ndy nhu Henri Cartier-Bresson Pierre Boucher vd Robert Capa

Teip chi Nghien cdu vd Phdt tridn sd 2 (91) 2012 49

Hinh 47 Sai Gdn (1938) Nguon Pierre Verger Foundation [22]

Bi duoi hoc luc 17 tuli vi thilu ky luat dng ldm vide trong eo sd thtfong mai in dn cua gia dinh nhung luc ndo dng cung cam thdy nhdm chdn Sau khi dufgc Pierre Boucher gidi thieu ve nghe thudt nhilp dnh vdo nam 1932 d tuli 30 dng eho rang minh ehi song den tuli 40 nen quylt dinh song mot cuoc doi day hdng khdi tan hddng moi phut gidy trong cuOc song Cung ndm ndy me dng mdt ong va nhd nhiep anh Pierre Bouchor da di bo quanh chu vi dao Corse ddi 1500km dl chup anh vd suy nghi ve cuoc song [24]

Sau do dng rdi Phdp di khap the gidi chup anh vdi chi rdt it do trong va ly va chiee may anh Rolleiflex Cf Nhat (1934) vd ke do la Trung Hoa dng chup nhieu hinh dnh d Kyoto Nara Tokyo Bac Kinh Thugng Hdi San Dau Hong Kong Nam Kinh Ong dap xe dap khap cac nude Phap Tay Ban Nha Y va vUgt sa mac Sahara bang lac da den vung ma ngdy nay la cac nxidc Mali Burkina Faso Niger Benin O ddy dng chup anh va cd lidn he sdu dam vdi sSc dan Yoruba ddy Id khdi dau ciia su dam me cua dng ve vdn hoa Phi Chdu da den

Ong vidng My Mexico vd edc dao d Trung My Trong l ln thd hai bdng qua Lien Xd den Trung Hoa dng da chdng kiln vd chup anh cuoc chiln tranh

Trung-Nhat (1937) Sau dd dng den Hdn Qudc Philippines vd Ddng Duong (1938) Ong chup nhieu hinh ve con ngUdi va cdnh sinh hoat d Sdi Gon Ha

Hn7 4fl SdiGdn(1938) Ngudn Pierre Verger Foundation [22]

50 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt tri^n sd 2 (91) 2012

NOi Ban Md Thu^t HOi An Hul Dd Ndng Kontum Pleiku My Son Nha Trang Quy Nhon Lai Chdu MOc Chdu Hda Binh nhilu hinh dnh d Cam Bdt nhu Angkor Phnom Penh Battambang d Thdi Lan vd d Ldo (Vietiane Luang Prabang Savanakhet)

Hinh 49 Ban Me Thudt (1938) Nguoi Rhade Ngudn Pierre Verger Foundation (22)

Jr^jg ldc d Ddng Duong ndm g ^ H p ^ H ^ ^ ^ |ayraquowfiraquo -t 1938 v ln cdn lo nghi Id minh IV M ^^BhlJl^w g ^ ^ ^ l ^ o n g den 40 tuli vd tinh Jmk^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ K ^ J l i P ^ i ^ r ^ ^ ^^^ ^^^ 1500 ngdy nda de ^ R raquo - mimkmdash aivA MJ^ sdng ong vgi di mua ngay mOt

day thudc ddi dung 15 mdt QuylWdinh Id moi ngdy se c^t di 1mm d l nh^c nhd Id khi dflU thudc het cung Id luc minh khdng cdn tren cdi ddi ndy nda Vd khi day thudc cdng gan hit thi phdi quylt song cho moi

ngdy that trgn kich thich minh phdi lam gi hay nhdt dam me sdng tao va hdu ich nhdt trong mdi gidy phut con lai [23] Ong Id ngUdi tU hoc doc nhieu vd ham mudn hoc hoi chuyen sau vdo nhieu van dl vd trd thdnh chuyen gia ve phim anh dm nhac lich sd nghe thudt dan tgc hgc Sau ndy cdc nha nghien cdu xem dng la mgt Ihomme de Renaissance (ngUdi cua thdi Phuc hung biet vd tim hilu moi van de tri thdc)

Cdc hinh anh cua dng khdng nhdng cd gid tri nghg thudt md cdn mang nhieu thdng tin ve con ngudi phong tue d cdc xd sd dng den 6ng cd nhieu cude tr i ln ldm vd hgp tdc nhilu l ln vdi ViOn Bdo tang Con ngUdi Musee de IHomme) d Paris td nhdng ndm cua thdp nien 1930 din thdp nien 1980

Sau Ddng Duong ndm 1939 dng din Trung My (Mexico Guatemala) va khi chien tranh t h l gidi thd hai xdy ra dng trd lai Dakar (Phi Chdu) qua cdc nddc Nam My (Peru Brazil Argentina Bolivia) roi nhdp ngu vdo qudn doi trong dOi nhiep dnh Tai ddy dng gdp Thdodore Monod Gidm die Vien Nghien cdu Phi Chdu da den cua Phdp Institute Francais de VAfrique Noir IFAN) vd td dd say me nghidn cdu mOt tdn gido ddc bidt cua ngudi da den thudc sic dan Yoruba d Tay Phi vd Brazil (Bahia Salvador Sao Paulo) goi la Condomble khi ho di ddn qua Nam My

Gidi ngu dng trd lai Nam My vd ldm nhiep dnh (1M2-1946) cho Vidn Bdo tdng qudc gia d Lima (Peru) d Peru cung chinMla luc doan milimet cudi cung cua thudc ddy ddi slng^ cua dng het luc dy^mg doc quyen

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

Tap chi Nghidn cdu vd Phat trien s6 2 (91) 2012 41

Hinh 34 Gabriel Auguste

PauUussen Thdng tudng Joffre

6 Chp Ldn trudc tram difn tfn ndi

Ddng DUdng qua Marseille tdi thdp Eiffel

68 GHOIOM mdash Igtlaquo UavielMl Jottta vUnt poMgt bull fMmieurof boulon du PoAtf Ai T S f OBl M U laquo nattttoaaat llndoaUB i la Toagt Slffal r gt 1

1 ngddi Hoa vd 5 ngddi Vift ldm vifc cho stdio cua dng [1] Hinh 34 chup Thdng tudng Joffre d Chg Ldn trudc tram dien tin ndi Ddng Duong vdi Marseille vdo ndm 1921

Mar t in HurHmann (1897-1984)

Hinh 35 Martin Hurlimann 1926 Thdp Dong An Nam (tdc thap Canh Tien) 6 giOa dl tfch thdnh Trd Bdn (Do Ban) Photogravure anh til bang khac dong dUdc che tCr dnh am hay dUdng cCia phim chup

Nhiep anh gia noi tieng ngudi Thuy ST Ong di nhieu vung trdn the gidi trong nhdng thap nien 1920 1930 1940 vd chup nhdng bde dnh ve den ddi cung dien cdnh vat tac pham ydn hda tai nhieu thdnh phd di tich d Au Chau hay d Tich Lan IVIiln Dien Siam (Thai Lan) Cam Bdt Trung Ky Bac Ky Ong dung may dnh hieu Sinclair vd phim cua hang Kodak Nhufng bde anh cua dng sau do thudng ddgc chuyin sang bang dong theo phdong phdp photogravure dung d l in ra thdnh cdc bp sdch nhiep anh rd dep vd nghf thudt Ngdy nay nhdng bde anh cua dng chup vdo diu the ky 20 rat CO gid tri nghe thudt vd ddgc da chudng d nhieu nude Au Chdu

Album dnh cua dng vl A Chdu vd Ddng Duong ed tUa de Ceylan et IIndochine Architecture paysages scenes populaires (Paris 1930) Da so la cac anh chup ve cdc thdp tugng

42 Tap chi Nghiampn cdu vd Phdt tri^n s6 2 (91) 2012

^ cdnh d Angkor Chieng IVlai Lamphun Bangkok Phnom Penh Champa (Trung Kf) vd Ble Ky 6 Vift Nam dnh cdc thdp tugng cdnh tri cua vuong qudc Champa Id nhieu nhdt [21]

A lexandre F r a n c i s Decoly

Ong Decoly chup nhilu dnh vl Sdi (odn td ndm 1905 ddn 1924 6ng bidn tfp cdc dnh cartes postales vd tru ngu of s l 10 dai If Charner cung chl vdi nhd nhilp dnh Plantd Decoly vd Plantd Id hai ngudi cung thdi nhung dng Decoly khdng phdi Id nhd nhilp dnh md Id nhd thuong mai Mft vdi dnh cartes postales cd k^ hifu thdp ngdi chua (pagode|^d gdc dnh Id cua cdng ty dng Decoly sau dd ngdi chua trd thdnh thuong hifu Editions La Pagode Saigon

Ong bien tap vd in cdc dnh den trang vd mdu Ong cd in cdc dnh ve nUdc Ldo ddc biet Id cdc anh cua dng Raquez

cung nhu cac anh ve Cam Bdt vd nhieu noi khdc d Ddng Duong Trong nhiJfng ndm dau cd the la cdc anh cartes postales cd ky hifu AFD Id nhitag dnh cua Decoly O nhdng dnh mdi hon ding sau cd ghi B Frey et Cie Saigon et Phnom-Penh (1920-1924)

Anh cua Decoly vln con dugc bdn eho den cdc ndm diu cua thdp nien 1930 nhung dia chi so 10 dai Ip Charner sau ndm 1922 khdng cdn Id phdng

Hinh 37 Alexandre Decoly

Thap nidc Sdi Gon

nay Id hf Con Rua

Hinh 36 Martin HUrllmann 1926 Annam Champa Cha Ban - Tupng voi dd d

di tich thdnh Trd Bdn

Tap chi Nghiampn cuu va Phat triln so 2 (91) 2012 43

anh md la tru sd cua cdng ty Compagnie commerciale et industrielle de IIndochine nen ta co the cho r ing nhdng cartes postales ndy Id nhdng anh cudi cung cua Decoly [1]

Poujade de Ladeveze

Poujade de Ladeveze dugc biet den qua cdc hinh dnh Sdi Gdn td 1908-1922 vdi bd sdu tap Collection Poujade de Ladeveze Poujade de Ladevdze cd ten trong nien gidm cdc dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 k l tue thuong gia C David san xudt cdc dnh cartes postales sdm vd bing mdu 6ng Poujade de Ladevdze chic chin khdng phdi Id nhd nhiep dnh dng thdu thdp nhilu dnh md dng in ra nhung khdng bao gid ghi ten tdc gid thuc sU cua cdc dnh ndy [1]

Hinh 38 Cdu lac bf

sTquan nay Id trg sd cCia

Uy ban Nhdn ddn qudn 1 (Collection

Poujade de Ladeveze)

4$ P COCHINCHINE mdash Sltgon - Ccrcll dlaquos oHlcKrt

Hinh 39 Palais du Gouvernement de la Cochinchine Dinh Thdng ddc Nam Ky (trUdc dd Id Palais de Lieutenant-Gouverneur

Dinh Phd suf) Ngdy nay la Vien My thudt thdnh pho cdng gdc 6 cijfa ra vdo va hai tupng hai ben cufa vao dinh khdng cdn Collection de la pagoda ciia Poujade de Ladeveze)

44 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s6 2 (91) 2012

Hinh 40 NhCng nguoi mpi d cao nguyen Lang Bian Di Linh (Collection de la pagode cua Poujade do Ladeveze) Nluing ngudi trong IVmh cd le la ngUdi Md Ndng thufic ngCl he Mdn-Khd Me Hp hien dien nhiou 6 Lam Dong Dailt LSk

bull ri

Hinh 41 Chua ngudi Hoa is

Chp Ldn Co thl day la chua

Ba Thien Hau va Hoi quan Tue Thanh

cua bang Quang Dong (Collection de

la pagode cua Poujade de Ladeveze)

185 p COCHINCHliNE - bullholon - Eiran dnvonl l l psgode d t l CuMonnf ^fltl

Hinh 42 Hinh chgm liJdng long tranh chau d trong san trade chua Ba Thien Hau Chp Ldn (Collection Poujade de Ladeveze)

Tap chi Nghisectn cufu va Phdt tri^n s6 2 (91) 2012 45

Ludovic Crespin (1873 )

Ludovic Crespin Id nhd nhiep dnh cd co sd tai so 136-138 rue Catinat (dudng p i n g Khdi ngdy nay) vdo ndm 1900 goi Id Photo studio Sau t h l chien thd nhdt dng sd hdu them mpt phdng phim d s l 10 Boulevard Charner Nhd vay cd t h l dng da mua lai co sd cua nhd nhilp dnh Pestel (trudc dd) vd Plantd (sau ndy) Vi vdy c6 th l dng sd hdu edc tdc pham cua nhieu nhd nhiep dnh k l ca cua dng Pestel Dilu ndy gidi thieh nhieu sdn pham dng phdt hdnh sau ndy Ong bien tdp nhieu dnh cartes postales Ong mudn nhieu ngudi trong dd cd Joseph Brignon ngudi bidn tap trong nhdng ndm 1925-1930 mot bo cartes postales [1]

Ong Crespin cung xudt bdn cdc sdch in lai cdc dnh nhubp dnh ve thdnh pho Chg Ldn ndm 1909 Ndm 1921 Crespin chup buli le ha thuy tdu hoi nudc Albert Sarraut do Todn quyen Maurice Long chu toa Ong xudt bdn bo dnh ten Id Souvenir de Cochinchine et du Cambodge do Phdng Thuong mai Sdi Gdn bien tap trong dd c6 cdc anh cua Thong tudng (marechal) Joffre khi dng nay vidng Ddng Duong chinh thdc vdo ndm 1923 Sau day la vdi hinh trong bd anh Souvenir de Cochinchine et du Cambodge

Crespin vd vg cung la chu don dien cao su d Tam May (Bien Hoa) Do dng Crespin la giam die xddng nhiep anh vd co kinh nghiem hoat dong nhieu nam nen nghi vien dai dien Nam Ky d Qudc hoi Phap dng Ernest Outrey ndm 1921 cd de nghi dng Crespin la ngudi cd trdch nhiem trdng bdy vd truyen bd nhiJng hinh anh Nam Ky trong hoi chg cac xd thuoc dia d Marseilles nam 1922

Mac du dugc sU ung ho cua Phong Thuong mai Sdi Gon Hoi dong quan hat Hoi dong thdnh phd Sdi Gdn vd tdt ca chi phi dng Crespin se bo ra cho cac hinh dnh phdng ldn cdc bo anh va se phdn phat mien phi 1 trieu anh cartes postales d hoi chg nay nhung chinh quyen va Bo Thuoc dia d Phdp lai ngan ngai ve iii each eua dng Crespin va phan ddi viec dng ndy lam dai dien

Hinh 43 Ludovic Crespin Sal Gdn dau thap nien 1920 Place de rhotel de ville boulevard Bonnard boulevard Charner Quang trudng Tda Dd chfnh gdc dai Id Bonnard (Ld Lpi) vd Charner (Nguyin Hue) Chinh giura dudng Le Lpi la cdng vien cd tupng cCia Francis Gamier nhin ve phfa Nhd hdt thdnh pho Ben phai hinh la tiem Auto-Hall ban cdc logi xe hdi Ben trdi hinh Id nhd hang Pancrazi md den toi khuyareg NhOng ngudi keo xe phfa phai hinh dang nhin ve phfa ngudi chgpanh

46 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trjgn sCraquo 2 (91) 2012

^^ ^r

Hinh 44 Ludovic Crespin Sdi Gdn ddu thdp nien 1920 Rond point entre le boulevard Charner et le boulevard Bonnard Vdng xoay glOa d^l 10 NguySn Hud (Charner) vd dai 10 Ld Lpi (Bonnard) Glufa vdng xoay Id vdng b$ ndi chidu thuf bdy cd dodn nhac chdi nhac giao hudng hay qudn nh ic chdi kdn gidi trf cho ddn chung NgUdi Vidt gpi ngd tu ndy Id ngd tu B6n Ken D l y xe buyt chd khdeh glCfa hinh vd tren ddu xe cd bien qudng cdo coiffre-art Le Gaulois Bdn phdi hinh Id Auto-hall noi bdn cdc loai xe hdi ki cd xe hang Citroen) vd garage xe Ddi di^n vdi Auto-hall ben kia dudng Id nhd hdng Pancrazi Dampng xa phfa trdi hinh Id Tda Thj sdnh

chinh thdc thay the co quan Sd Nhiep anh vd Phim d Ddng Duong (Service photo-cinematographique de IIndochine) [1]

Tuy khdng dugc dai dien to chde trUng bdy hinh dnh nhUng ndm 1922 Crespin cung cd mat vdi tu each cd nhan d hoi chg t r i ln lam Marseilles va trung bay mot bo album 16 anh tong quan ve luc tinh ddt trong nhd trien ldm Nam Ky Theo dng thi trUdng thdnh pho Sai Gdn thi Crespin Id nha nhiep anh duy nhdt cd mot bo sUu tap day dd tdt cd dnh nhdng tda nha tugng vd nhdng dia diem dau tien xUa nhdt cua thdnh phd

F e r n a n d Nadal

Nadal Id ngUdi A Rap sinh d Algdrie (Hussein-Dey ndm 1898 hay El Affroun ndm 1902) Ong den Ddng Duong vdo ndm 1921 trd ngu d so 150 dddng Catinat Sdi Gdn [1] Cd th l dng Id ngudi Algdrie dau tien din vd lap nghiep d Sdi Gdn

Mpt vdi bde dnh cua dng ddgc ddng trong bdo Le Monde colonial illustre gida cac ndm 1929 yd 1931 Ong cung thdc hi$n nhieu phdng sU dnh chinh thdc cho chinh quyen Phdp d Nam Ky nhu dnh cua Trung dodn 11 Bo binh thuOc dia cdc tda nhd cdng sd tUgng ddi d Sdi Gdn

Trong nhdng dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 cd sd cua dng la noi chup hinh bdn cdc dung cu vd phu tung nhilp dnh Ong Nadal mUdn 1 ngudi Au vd 6 ngudi Viet ldm vif c cho cdng ty dng 6ng ldm vide nhilp anh c6 ldc cho chinh quyln cdn luc khdc thi chup hinh cho chu nhdn cua nhdiig ngoi biet thu cho cdc khdeh san d cdc noi du lich nhU Angkor cho cdc thuong gia d Sdi Gdn cdc loat hinh quang cdo Ngodi ra dng cdn in cdc album dnh cae cartes postales va la chu mot co sd nhilp dnh d Phnom Penh tuong tu nhu d Sai Gon

Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012 47

Hhh 45 Fernand Nadal trong Album

N^^fnampm 1926 Ruede Canton DUdng Canton

(nay Id dudng Tri$u Qua^lPhyc) hinh

ndy cung cd in lai tren carte postale Clle ddy Id ngdy lsect (|u6c khdnh cua

Trung Hoa Ddn qudc (1010) d

dau dudng vd cudi dudng cd cdng chdo muigtrdn cdng cd de f f i ^ chO Cung chusect Ddn qudc van tuelt Ben phfa trai

cdng cd tree cd tam tai cCia Phdp

mdash Ong cd chup anh nhdng co sd ky nghe thuong mai ldn d Sai Gon va vdng phu can va trong ndm 1923-1924 cac anh La Bien-Hoa Industrielle cua cdng ty gd La Societe forestiere ldc dd doc quyen xuat khau gd d Ddng Duong Nam 1930 dng lam phdng sU anh cuoc vidng tham chinh thdc cua Thdng doc Philippines (ldc nay vdn cdn la thuoc dia cua My) dng Dwight Davis d Ha Noi

Nam 1935 cac anh cartes postales cua dng de dia chi la so 120 dudng Catinat Trong nhdng ndm cua thap nien 1950 dng vdn cdn san xudt cartes postales

V6 An Ninh (1907-2009)

Vd An Ninh ten that la Vd An Tuyet sinh ngay 18 thang 6 nam 1907 tai pho Hang Gai Ha Ndi Ngay td hoi con tre Vo An Ninh da say me nhiep dnh dng thUdng dap xe khap Ha Noi de chup anh Dudi thdi Phap thuoc dng ldm phdng vien nhiep dnh cua Sd Kiem lam Nam 1935 bde anh Buoi sdng tren de song Hong doat gidi ngoai hang trong cude thi do Hoi Khuyen khieh My thudt vd Ky nghe Viet Nam SADAEI Societe Annamite dencouregement a IArt et I Industrie) to chde Ndm 1938 bde dnh Ddy thuyen ra khai dugc giai thudng ngoai hang trien lam dnh Paris Phdp

Vd An Ninh di khap moi mien Bac-Trung-Nam cua ddt nude de chup anh vdi cdi may anh cua Ddc hieu Zeiss Ikon (1928) vd ngay mai tdi gan cudi ddi (2000) ong vdn dung doc chiee may nay vdi phim den trang

d Ha N6i dng cd nhieu anh noi t i lng ve ho Gdom nhu Ho Guam buoi sUang mai (1935) ho Guom trong bdn dnh Hd Noi bon mua Ngodi ra dng cd nhdng bde anh ggi nhd ve Ha Noi cua nhdng ngay thanh lich xa xda Trong vudn si den Voi Phuc (1942) Gio nom De sdng Hong 1948) Nhd

48 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s62 (91)2012

Hinh 46 V6 An Ninh

Chiiu hi d h6 Tiy Hd Ndi (1954)

LOc ndy khu vic hd Tdy vSn cdn

hoang vSng Cdc thi^u nO

m$c do ddi di hdng mdt vdo budi chidu hd Mdt n t

thanh ljeh cOa Hd Ndi ddu

th^p nidn 1950

xua (1944) Cue Nghi Tdm (1956) Thi^u na Hd Noi (1960) Bde dd din Voi Phuc (1956) Chua Ldng (1941) Cu do vi^t cdu doi T^t (1940) Tranh Tet ldng Hd (1941) Phd Hdng Budm (1940) Mdi nhd c6 ph6 Hdng Bgc (1956) Ciia 6 Quan Chudng (1940) Go Dong Da (1942) Ldu Khui Vdn vd bia tien si d Vdn Mi^u (1945) Binh minh trin bdi Phuc Xd (1944) Xe tay ngoai thdnh (1935) Thu hoach vu chiem (1935) Dong ve (Td Liem 1935) Ben thuyen Cdu Ddt (1935) Chg bdn noi ddt (Budi 1935) Chg Dong Xudn (1956) Sen Tdy Ho (1941)

Ong cung chup nhieu bde anh ve Sdi Gdn cd gid tri ngh$ thudt vd td lieu xa hdi nhd Cho Ben Thdnh vd ben xe tho md (1949) Cu dd viit cdu ddi Tet (Sdi Gon 1950) Ldng 6ng ngdy Tet (1952) Nhd thd Hdi gido (1950) Khdi huang chua Bd Chg Ldn (1953) Thieu na Sdi Gdn (1951) Qua cdu (Thu Ddc 1953) L^ loi (1941) Sdng ddi (1942) Vudn tdm vong ngogi thdnh (1950) Ngdy xd lgi (1951) Dem phuc sinh (1950) Binh minh tren song 1952)

Mot tu lieu quy gid khdc trong bg sUu tap dnh cua Vo An Ninh Id nhflng cdnh trong nan ddi ndm At Dau 1945 md cu ghi lai nhu m^t chdng nhdn nhdng gi md thdc ddn Nhdt-Phdp da gdy ndn d mien B^c nUdc ta Cdnh ngudi chit ddi d dudng pho Hd Ngi tren dddng td cdc tinh (md ndng nh^t Id Thdi Binh) vdo thu dd xdc ngddi ddy hdt tren xe d^y Ddy Id bg sUu tdp anh duy nhdt vd dly du nhdt d Vi$t Nam vl nan ddi 1945

Pierre Verger (1902-1996)

Pierre Verger ngUdi gdc Bi-Hda Lan sinh ndm 1902 d Paris vd mift ndm 1996 d Salvador (Brazil) noi dng dinh cU vd dugc dng xem nhU Id que huong thd hai cua minh Ong Id nhd nhilp dnh vd ddn toe hoc nl i tilng vd Id mdt trong nhdng ngUdi sdng ldp ra Alliance Photo ndm 1935 d Phdp mdt tl chde cua cdc nhd nhilp dnh tu do trong dd cd cdc nhilp dnh gia huyen thoai sau ndy nhu Henri Cartier-Bresson Pierre Boucher vd Robert Capa

Teip chi Nghien cdu vd Phdt tridn sd 2 (91) 2012 49

Hinh 47 Sai Gdn (1938) Nguon Pierre Verger Foundation [22]

Bi duoi hoc luc 17 tuli vi thilu ky luat dng ldm vide trong eo sd thtfong mai in dn cua gia dinh nhung luc ndo dng cung cam thdy nhdm chdn Sau khi dufgc Pierre Boucher gidi thieu ve nghe thudt nhilp dnh vdo nam 1932 d tuli 30 dng eho rang minh ehi song den tuli 40 nen quylt dinh song mot cuoc doi day hdng khdi tan hddng moi phut gidy trong cuOc song Cung ndm ndy me dng mdt ong va nhd nhiep anh Pierre Bouchor da di bo quanh chu vi dao Corse ddi 1500km dl chup anh vd suy nghi ve cuoc song [24]

Sau do dng rdi Phdp di khap the gidi chup anh vdi chi rdt it do trong va ly va chiee may anh Rolleiflex Cf Nhat (1934) vd ke do la Trung Hoa dng chup nhieu hinh dnh d Kyoto Nara Tokyo Bac Kinh Thugng Hdi San Dau Hong Kong Nam Kinh Ong dap xe dap khap cac nude Phap Tay Ban Nha Y va vUgt sa mac Sahara bang lac da den vung ma ngdy nay la cac nxidc Mali Burkina Faso Niger Benin O ddy dng chup anh va cd lidn he sdu dam vdi sSc dan Yoruba ddy Id khdi dau ciia su dam me cua dng ve vdn hoa Phi Chdu da den

Ong vidng My Mexico vd edc dao d Trung My Trong l ln thd hai bdng qua Lien Xd den Trung Hoa dng da chdng kiln vd chup anh cuoc chiln tranh

Trung-Nhat (1937) Sau dd dng den Hdn Qudc Philippines vd Ddng Duong (1938) Ong chup nhieu hinh ve con ngUdi va cdnh sinh hoat d Sdi Gon Ha

Hn7 4fl SdiGdn(1938) Ngudn Pierre Verger Foundation [22]

50 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt tri^n sd 2 (91) 2012

NOi Ban Md Thu^t HOi An Hul Dd Ndng Kontum Pleiku My Son Nha Trang Quy Nhon Lai Chdu MOc Chdu Hda Binh nhilu hinh dnh d Cam Bdt nhu Angkor Phnom Penh Battambang d Thdi Lan vd d Ldo (Vietiane Luang Prabang Savanakhet)

Hinh 49 Ban Me Thudt (1938) Nguoi Rhade Ngudn Pierre Verger Foundation (22)

Jr^jg ldc d Ddng Duong ndm g ^ H p ^ H ^ ^ ^ |ayraquowfiraquo -t 1938 v ln cdn lo nghi Id minh IV M ^^BhlJl^w g ^ ^ ^ l ^ o n g den 40 tuli vd tinh Jmk^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ K ^ J l i P ^ i ^ r ^ ^ ^^^ ^^^ 1500 ngdy nda de ^ R raquo - mimkmdash aivA MJ^ sdng ong vgi di mua ngay mOt

day thudc ddi dung 15 mdt QuylWdinh Id moi ngdy se c^t di 1mm d l nh^c nhd Id khi dflU thudc het cung Id luc minh khdng cdn tren cdi ddi ndy nda Vd khi day thudc cdng gan hit thi phdi quylt song cho moi

ngdy that trgn kich thich minh phdi lam gi hay nhdt dam me sdng tao va hdu ich nhdt trong mdi gidy phut con lai [23] Ong Id ngUdi tU hoc doc nhieu vd ham mudn hoc hoi chuyen sau vdo nhieu van dl vd trd thdnh chuyen gia ve phim anh dm nhac lich sd nghe thudt dan tgc hgc Sau ndy cdc nha nghien cdu xem dng la mgt Ihomme de Renaissance (ngUdi cua thdi Phuc hung biet vd tim hilu moi van de tri thdc)

Cdc hinh anh cua dng khdng nhdng cd gid tri nghg thudt md cdn mang nhieu thdng tin ve con ngudi phong tue d cdc xd sd dng den 6ng cd nhieu cude tr i ln ldm vd hgp tdc nhilu l ln vdi ViOn Bdo tang Con ngUdi Musee de IHomme) d Paris td nhdng ndm cua thdp nien 1930 din thdp nien 1980

Sau Ddng Duong ndm 1939 dng din Trung My (Mexico Guatemala) va khi chien tranh t h l gidi thd hai xdy ra dng trd lai Dakar (Phi Chdu) qua cdc nddc Nam My (Peru Brazil Argentina Bolivia) roi nhdp ngu vdo qudn doi trong dOi nhiep dnh Tai ddy dng gdp Thdodore Monod Gidm die Vien Nghien cdu Phi Chdu da den cua Phdp Institute Francais de VAfrique Noir IFAN) vd td dd say me nghidn cdu mOt tdn gido ddc bidt cua ngudi da den thudc sic dan Yoruba d Tay Phi vd Brazil (Bahia Salvador Sao Paulo) goi la Condomble khi ho di ddn qua Nam My

Gidi ngu dng trd lai Nam My vd ldm nhiep dnh (1M2-1946) cho Vidn Bdo tdng qudc gia d Lima (Peru) d Peru cung chinMla luc doan milimet cudi cung cua thudc ddy ddi slng^ cua dng het luc dy^mg doc quyen

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

42 Tap chi Nghiampn cdu vd Phdt tri^n s6 2 (91) 2012

^ cdnh d Angkor Chieng IVlai Lamphun Bangkok Phnom Penh Champa (Trung Kf) vd Ble Ky 6 Vift Nam dnh cdc thdp tugng cdnh tri cua vuong qudc Champa Id nhieu nhdt [21]

A lexandre F r a n c i s Decoly

Ong Decoly chup nhilu dnh vl Sdi (odn td ndm 1905 ddn 1924 6ng bidn tfp cdc dnh cartes postales vd tru ngu of s l 10 dai If Charner cung chl vdi nhd nhilp dnh Plantd Decoly vd Plantd Id hai ngudi cung thdi nhung dng Decoly khdng phdi Id nhd nhilp dnh md Id nhd thuong mai Mft vdi dnh cartes postales cd k^ hifu thdp ngdi chua (pagode|^d gdc dnh Id cua cdng ty dng Decoly sau dd ngdi chua trd thdnh thuong hifu Editions La Pagode Saigon

Ong bien tap vd in cdc dnh den trang vd mdu Ong cd in cdc dnh ve nUdc Ldo ddc biet Id cdc anh cua dng Raquez

cung nhu cac anh ve Cam Bdt vd nhieu noi khdc d Ddng Duong Trong nhiJfng ndm dau cd the la cdc anh cartes postales cd ky hifu AFD Id nhitag dnh cua Decoly O nhdng dnh mdi hon ding sau cd ghi B Frey et Cie Saigon et Phnom-Penh (1920-1924)

Anh cua Decoly vln con dugc bdn eho den cdc ndm diu cua thdp nien 1930 nhung dia chi so 10 dai Ip Charner sau ndm 1922 khdng cdn Id phdng

Hinh 37 Alexandre Decoly

Thap nidc Sdi Gon

nay Id hf Con Rua

Hinh 36 Martin HUrllmann 1926 Annam Champa Cha Ban - Tupng voi dd d

di tich thdnh Trd Bdn

Tap chi Nghiampn cuu va Phat triln so 2 (91) 2012 43

anh md la tru sd cua cdng ty Compagnie commerciale et industrielle de IIndochine nen ta co the cho r ing nhdng cartes postales ndy Id nhdng anh cudi cung cua Decoly [1]

Poujade de Ladeveze

Poujade de Ladeveze dugc biet den qua cdc hinh dnh Sdi Gdn td 1908-1922 vdi bd sdu tap Collection Poujade de Ladeveze Poujade de Ladevdze cd ten trong nien gidm cdc dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 k l tue thuong gia C David san xudt cdc dnh cartes postales sdm vd bing mdu 6ng Poujade de Ladevdze chic chin khdng phdi Id nhd nhiep dnh dng thdu thdp nhilu dnh md dng in ra nhung khdng bao gid ghi ten tdc gid thuc sU cua cdc dnh ndy [1]

Hinh 38 Cdu lac bf

sTquan nay Id trg sd cCia

Uy ban Nhdn ddn qudn 1 (Collection

Poujade de Ladeveze)

4$ P COCHINCHINE mdash Sltgon - Ccrcll dlaquos oHlcKrt

Hinh 39 Palais du Gouvernement de la Cochinchine Dinh Thdng ddc Nam Ky (trUdc dd Id Palais de Lieutenant-Gouverneur

Dinh Phd suf) Ngdy nay la Vien My thudt thdnh pho cdng gdc 6 cijfa ra vdo va hai tupng hai ben cufa vao dinh khdng cdn Collection de la pagoda ciia Poujade de Ladeveze)

44 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s6 2 (91) 2012

Hinh 40 NhCng nguoi mpi d cao nguyen Lang Bian Di Linh (Collection de la pagode cua Poujade do Ladeveze) Nluing ngudi trong IVmh cd le la ngUdi Md Ndng thufic ngCl he Mdn-Khd Me Hp hien dien nhiou 6 Lam Dong Dailt LSk

bull ri

Hinh 41 Chua ngudi Hoa is

Chp Ldn Co thl day la chua

Ba Thien Hau va Hoi quan Tue Thanh

cua bang Quang Dong (Collection de

la pagode cua Poujade de Ladeveze)

185 p COCHINCHliNE - bullholon - Eiran dnvonl l l psgode d t l CuMonnf ^fltl

Hinh 42 Hinh chgm liJdng long tranh chau d trong san trade chua Ba Thien Hau Chp Ldn (Collection Poujade de Ladeveze)

Tap chi Nghisectn cufu va Phdt tri^n s6 2 (91) 2012 45

Ludovic Crespin (1873 )

Ludovic Crespin Id nhd nhiep dnh cd co sd tai so 136-138 rue Catinat (dudng p i n g Khdi ngdy nay) vdo ndm 1900 goi Id Photo studio Sau t h l chien thd nhdt dng sd hdu them mpt phdng phim d s l 10 Boulevard Charner Nhd vay cd t h l dng da mua lai co sd cua nhd nhilp dnh Pestel (trudc dd) vd Plantd (sau ndy) Vi vdy c6 th l dng sd hdu edc tdc pham cua nhieu nhd nhiep dnh k l ca cua dng Pestel Dilu ndy gidi thieh nhieu sdn pham dng phdt hdnh sau ndy Ong bien tdp nhieu dnh cartes postales Ong mudn nhieu ngudi trong dd cd Joseph Brignon ngudi bidn tap trong nhdng ndm 1925-1930 mot bo cartes postales [1]

Ong Crespin cung xudt bdn cdc sdch in lai cdc dnh nhubp dnh ve thdnh pho Chg Ldn ndm 1909 Ndm 1921 Crespin chup buli le ha thuy tdu hoi nudc Albert Sarraut do Todn quyen Maurice Long chu toa Ong xudt bdn bo dnh ten Id Souvenir de Cochinchine et du Cambodge do Phdng Thuong mai Sdi Gdn bien tap trong dd c6 cdc anh cua Thong tudng (marechal) Joffre khi dng nay vidng Ddng Duong chinh thdc vdo ndm 1923 Sau day la vdi hinh trong bd anh Souvenir de Cochinchine et du Cambodge

Crespin vd vg cung la chu don dien cao su d Tam May (Bien Hoa) Do dng Crespin la giam die xddng nhiep anh vd co kinh nghiem hoat dong nhieu nam nen nghi vien dai dien Nam Ky d Qudc hoi Phap dng Ernest Outrey ndm 1921 cd de nghi dng Crespin la ngudi cd trdch nhiem trdng bdy vd truyen bd nhiJng hinh anh Nam Ky trong hoi chg cac xd thuoc dia d Marseilles nam 1922

Mac du dugc sU ung ho cua Phong Thuong mai Sdi Gon Hoi dong quan hat Hoi dong thdnh phd Sdi Gdn vd tdt ca chi phi dng Crespin se bo ra cho cac hinh dnh phdng ldn cdc bo anh va se phdn phat mien phi 1 trieu anh cartes postales d hoi chg nay nhung chinh quyen va Bo Thuoc dia d Phdp lai ngan ngai ve iii each eua dng Crespin va phan ddi viec dng ndy lam dai dien

Hinh 43 Ludovic Crespin Sal Gdn dau thap nien 1920 Place de rhotel de ville boulevard Bonnard boulevard Charner Quang trudng Tda Dd chfnh gdc dai Id Bonnard (Ld Lpi) vd Charner (Nguyin Hue) Chinh giura dudng Le Lpi la cdng vien cd tupng cCia Francis Gamier nhin ve phfa Nhd hdt thdnh pho Ben phai hinh la tiem Auto-Hall ban cdc logi xe hdi Ben trdi hinh Id nhd hang Pancrazi md den toi khuyareg NhOng ngudi keo xe phfa phai hinh dang nhin ve phfa ngudi chgpanh

46 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trjgn sCraquo 2 (91) 2012

^^ ^r

Hinh 44 Ludovic Crespin Sdi Gdn ddu thdp nien 1920 Rond point entre le boulevard Charner et le boulevard Bonnard Vdng xoay glOa d^l 10 NguySn Hud (Charner) vd dai 10 Ld Lpi (Bonnard) Glufa vdng xoay Id vdng b$ ndi chidu thuf bdy cd dodn nhac chdi nhac giao hudng hay qudn nh ic chdi kdn gidi trf cho ddn chung NgUdi Vidt gpi ngd tu ndy Id ngd tu B6n Ken D l y xe buyt chd khdeh glCfa hinh vd tren ddu xe cd bien qudng cdo coiffre-art Le Gaulois Bdn phdi hinh Id Auto-hall noi bdn cdc loai xe hdi ki cd xe hang Citroen) vd garage xe Ddi di^n vdi Auto-hall ben kia dudng Id nhd hdng Pancrazi Dampng xa phfa trdi hinh Id Tda Thj sdnh

chinh thdc thay the co quan Sd Nhiep anh vd Phim d Ddng Duong (Service photo-cinematographique de IIndochine) [1]

Tuy khdng dugc dai dien to chde trUng bdy hinh dnh nhUng ndm 1922 Crespin cung cd mat vdi tu each cd nhan d hoi chg t r i ln lam Marseilles va trung bay mot bo album 16 anh tong quan ve luc tinh ddt trong nhd trien ldm Nam Ky Theo dng thi trUdng thdnh pho Sai Gdn thi Crespin Id nha nhiep anh duy nhdt cd mot bo sUu tap day dd tdt cd dnh nhdng tda nha tugng vd nhdng dia diem dau tien xUa nhdt cua thdnh phd

F e r n a n d Nadal

Nadal Id ngUdi A Rap sinh d Algdrie (Hussein-Dey ndm 1898 hay El Affroun ndm 1902) Ong den Ddng Duong vdo ndm 1921 trd ngu d so 150 dddng Catinat Sdi Gdn [1] Cd th l dng Id ngudi Algdrie dau tien din vd lap nghiep d Sdi Gdn

Mpt vdi bde dnh cua dng ddgc ddng trong bdo Le Monde colonial illustre gida cac ndm 1929 yd 1931 Ong cung thdc hi$n nhieu phdng sU dnh chinh thdc cho chinh quyen Phdp d Nam Ky nhu dnh cua Trung dodn 11 Bo binh thuOc dia cdc tda nhd cdng sd tUgng ddi d Sdi Gdn

Trong nhdng dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 cd sd cua dng la noi chup hinh bdn cdc dung cu vd phu tung nhilp dnh Ong Nadal mUdn 1 ngudi Au vd 6 ngudi Viet ldm vif c cho cdng ty dng 6ng ldm vide nhilp anh c6 ldc cho chinh quyln cdn luc khdc thi chup hinh cho chu nhdn cua nhdiig ngoi biet thu cho cdc khdeh san d cdc noi du lich nhU Angkor cho cdc thuong gia d Sdi Gdn cdc loat hinh quang cdo Ngodi ra dng cdn in cdc album dnh cae cartes postales va la chu mot co sd nhilp dnh d Phnom Penh tuong tu nhu d Sai Gon

Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012 47

Hhh 45 Fernand Nadal trong Album

N^^fnampm 1926 Ruede Canton DUdng Canton

(nay Id dudng Tri$u Qua^lPhyc) hinh

ndy cung cd in lai tren carte postale Clle ddy Id ngdy lsect (|u6c khdnh cua

Trung Hoa Ddn qudc (1010) d

dau dudng vd cudi dudng cd cdng chdo muigtrdn cdng cd de f f i ^ chO Cung chusect Ddn qudc van tuelt Ben phfa trai

cdng cd tree cd tam tai cCia Phdp

mdash Ong cd chup anh nhdng co sd ky nghe thuong mai ldn d Sai Gon va vdng phu can va trong ndm 1923-1924 cac anh La Bien-Hoa Industrielle cua cdng ty gd La Societe forestiere ldc dd doc quyen xuat khau gd d Ddng Duong Nam 1930 dng lam phdng sU anh cuoc vidng tham chinh thdc cua Thdng doc Philippines (ldc nay vdn cdn la thuoc dia cua My) dng Dwight Davis d Ha Noi

Nam 1935 cac anh cartes postales cua dng de dia chi la so 120 dudng Catinat Trong nhdng ndm cua thap nien 1950 dng vdn cdn san xudt cartes postales

V6 An Ninh (1907-2009)

Vd An Ninh ten that la Vd An Tuyet sinh ngay 18 thang 6 nam 1907 tai pho Hang Gai Ha Ndi Ngay td hoi con tre Vo An Ninh da say me nhiep dnh dng thUdng dap xe khap Ha Noi de chup anh Dudi thdi Phap thuoc dng ldm phdng vien nhiep dnh cua Sd Kiem lam Nam 1935 bde anh Buoi sdng tren de song Hong doat gidi ngoai hang trong cude thi do Hoi Khuyen khieh My thudt vd Ky nghe Viet Nam SADAEI Societe Annamite dencouregement a IArt et I Industrie) to chde Ndm 1938 bde dnh Ddy thuyen ra khai dugc giai thudng ngoai hang trien lam dnh Paris Phdp

Vd An Ninh di khap moi mien Bac-Trung-Nam cua ddt nude de chup anh vdi cdi may anh cua Ddc hieu Zeiss Ikon (1928) vd ngay mai tdi gan cudi ddi (2000) ong vdn dung doc chiee may nay vdi phim den trang

d Ha N6i dng cd nhieu anh noi t i lng ve ho Gdom nhu Ho Guam buoi sUang mai (1935) ho Guom trong bdn dnh Hd Noi bon mua Ngodi ra dng cd nhdng bde anh ggi nhd ve Ha Noi cua nhdng ngay thanh lich xa xda Trong vudn si den Voi Phuc (1942) Gio nom De sdng Hong 1948) Nhd

48 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s62 (91)2012

Hinh 46 V6 An Ninh

Chiiu hi d h6 Tiy Hd Ndi (1954)

LOc ndy khu vic hd Tdy vSn cdn

hoang vSng Cdc thi^u nO

m$c do ddi di hdng mdt vdo budi chidu hd Mdt n t

thanh ljeh cOa Hd Ndi ddu

th^p nidn 1950

xua (1944) Cue Nghi Tdm (1956) Thi^u na Hd Noi (1960) Bde dd din Voi Phuc (1956) Chua Ldng (1941) Cu do vi^t cdu doi T^t (1940) Tranh Tet ldng Hd (1941) Phd Hdng Budm (1940) Mdi nhd c6 ph6 Hdng Bgc (1956) Ciia 6 Quan Chudng (1940) Go Dong Da (1942) Ldu Khui Vdn vd bia tien si d Vdn Mi^u (1945) Binh minh trin bdi Phuc Xd (1944) Xe tay ngoai thdnh (1935) Thu hoach vu chiem (1935) Dong ve (Td Liem 1935) Ben thuyen Cdu Ddt (1935) Chg bdn noi ddt (Budi 1935) Chg Dong Xudn (1956) Sen Tdy Ho (1941)

Ong cung chup nhieu bde anh ve Sdi Gdn cd gid tri ngh$ thudt vd td lieu xa hdi nhd Cho Ben Thdnh vd ben xe tho md (1949) Cu dd viit cdu ddi Tet (Sdi Gon 1950) Ldng 6ng ngdy Tet (1952) Nhd thd Hdi gido (1950) Khdi huang chua Bd Chg Ldn (1953) Thieu na Sdi Gdn (1951) Qua cdu (Thu Ddc 1953) L^ loi (1941) Sdng ddi (1942) Vudn tdm vong ngogi thdnh (1950) Ngdy xd lgi (1951) Dem phuc sinh (1950) Binh minh tren song 1952)

Mot tu lieu quy gid khdc trong bg sUu tap dnh cua Vo An Ninh Id nhflng cdnh trong nan ddi ndm At Dau 1945 md cu ghi lai nhu m^t chdng nhdn nhdng gi md thdc ddn Nhdt-Phdp da gdy ndn d mien B^c nUdc ta Cdnh ngudi chit ddi d dudng pho Hd Ngi tren dddng td cdc tinh (md ndng nh^t Id Thdi Binh) vdo thu dd xdc ngddi ddy hdt tren xe d^y Ddy Id bg sUu tdp anh duy nhdt vd dly du nhdt d Vi$t Nam vl nan ddi 1945

Pierre Verger (1902-1996)

Pierre Verger ngUdi gdc Bi-Hda Lan sinh ndm 1902 d Paris vd mift ndm 1996 d Salvador (Brazil) noi dng dinh cU vd dugc dng xem nhU Id que huong thd hai cua minh Ong Id nhd nhilp dnh vd ddn toe hoc nl i tilng vd Id mdt trong nhdng ngUdi sdng ldp ra Alliance Photo ndm 1935 d Phdp mdt tl chde cua cdc nhd nhilp dnh tu do trong dd cd cdc nhilp dnh gia huyen thoai sau ndy nhu Henri Cartier-Bresson Pierre Boucher vd Robert Capa

Teip chi Nghien cdu vd Phdt tridn sd 2 (91) 2012 49

Hinh 47 Sai Gdn (1938) Nguon Pierre Verger Foundation [22]

Bi duoi hoc luc 17 tuli vi thilu ky luat dng ldm vide trong eo sd thtfong mai in dn cua gia dinh nhung luc ndo dng cung cam thdy nhdm chdn Sau khi dufgc Pierre Boucher gidi thieu ve nghe thudt nhilp dnh vdo nam 1932 d tuli 30 dng eho rang minh ehi song den tuli 40 nen quylt dinh song mot cuoc doi day hdng khdi tan hddng moi phut gidy trong cuOc song Cung ndm ndy me dng mdt ong va nhd nhiep anh Pierre Bouchor da di bo quanh chu vi dao Corse ddi 1500km dl chup anh vd suy nghi ve cuoc song [24]

Sau do dng rdi Phdp di khap the gidi chup anh vdi chi rdt it do trong va ly va chiee may anh Rolleiflex Cf Nhat (1934) vd ke do la Trung Hoa dng chup nhieu hinh dnh d Kyoto Nara Tokyo Bac Kinh Thugng Hdi San Dau Hong Kong Nam Kinh Ong dap xe dap khap cac nude Phap Tay Ban Nha Y va vUgt sa mac Sahara bang lac da den vung ma ngdy nay la cac nxidc Mali Burkina Faso Niger Benin O ddy dng chup anh va cd lidn he sdu dam vdi sSc dan Yoruba ddy Id khdi dau ciia su dam me cua dng ve vdn hoa Phi Chdu da den

Ong vidng My Mexico vd edc dao d Trung My Trong l ln thd hai bdng qua Lien Xd den Trung Hoa dng da chdng kiln vd chup anh cuoc chiln tranh

Trung-Nhat (1937) Sau dd dng den Hdn Qudc Philippines vd Ddng Duong (1938) Ong chup nhieu hinh ve con ngUdi va cdnh sinh hoat d Sdi Gon Ha

Hn7 4fl SdiGdn(1938) Ngudn Pierre Verger Foundation [22]

50 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt tri^n sd 2 (91) 2012

NOi Ban Md Thu^t HOi An Hul Dd Ndng Kontum Pleiku My Son Nha Trang Quy Nhon Lai Chdu MOc Chdu Hda Binh nhilu hinh dnh d Cam Bdt nhu Angkor Phnom Penh Battambang d Thdi Lan vd d Ldo (Vietiane Luang Prabang Savanakhet)

Hinh 49 Ban Me Thudt (1938) Nguoi Rhade Ngudn Pierre Verger Foundation (22)

Jr^jg ldc d Ddng Duong ndm g ^ H p ^ H ^ ^ ^ |ayraquowfiraquo -t 1938 v ln cdn lo nghi Id minh IV M ^^BhlJl^w g ^ ^ ^ l ^ o n g den 40 tuli vd tinh Jmk^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ K ^ J l i P ^ i ^ r ^ ^ ^^^ ^^^ 1500 ngdy nda de ^ R raquo - mimkmdash aivA MJ^ sdng ong vgi di mua ngay mOt

day thudc ddi dung 15 mdt QuylWdinh Id moi ngdy se c^t di 1mm d l nh^c nhd Id khi dflU thudc het cung Id luc minh khdng cdn tren cdi ddi ndy nda Vd khi day thudc cdng gan hit thi phdi quylt song cho moi

ngdy that trgn kich thich minh phdi lam gi hay nhdt dam me sdng tao va hdu ich nhdt trong mdi gidy phut con lai [23] Ong Id ngUdi tU hoc doc nhieu vd ham mudn hoc hoi chuyen sau vdo nhieu van dl vd trd thdnh chuyen gia ve phim anh dm nhac lich sd nghe thudt dan tgc hgc Sau ndy cdc nha nghien cdu xem dng la mgt Ihomme de Renaissance (ngUdi cua thdi Phuc hung biet vd tim hilu moi van de tri thdc)

Cdc hinh anh cua dng khdng nhdng cd gid tri nghg thudt md cdn mang nhieu thdng tin ve con ngudi phong tue d cdc xd sd dng den 6ng cd nhieu cude tr i ln ldm vd hgp tdc nhilu l ln vdi ViOn Bdo tang Con ngUdi Musee de IHomme) d Paris td nhdng ndm cua thdp nien 1930 din thdp nien 1980

Sau Ddng Duong ndm 1939 dng din Trung My (Mexico Guatemala) va khi chien tranh t h l gidi thd hai xdy ra dng trd lai Dakar (Phi Chdu) qua cdc nddc Nam My (Peru Brazil Argentina Bolivia) roi nhdp ngu vdo qudn doi trong dOi nhiep dnh Tai ddy dng gdp Thdodore Monod Gidm die Vien Nghien cdu Phi Chdu da den cua Phdp Institute Francais de VAfrique Noir IFAN) vd td dd say me nghidn cdu mOt tdn gido ddc bidt cua ngudi da den thudc sic dan Yoruba d Tay Phi vd Brazil (Bahia Salvador Sao Paulo) goi la Condomble khi ho di ddn qua Nam My

Gidi ngu dng trd lai Nam My vd ldm nhiep dnh (1M2-1946) cho Vidn Bdo tdng qudc gia d Lima (Peru) d Peru cung chinMla luc doan milimet cudi cung cua thudc ddy ddi slng^ cua dng het luc dy^mg doc quyen

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

Tap chi Nghiampn cuu va Phat triln so 2 (91) 2012 43

anh md la tru sd cua cdng ty Compagnie commerciale et industrielle de IIndochine nen ta co the cho r ing nhdng cartes postales ndy Id nhdng anh cudi cung cua Decoly [1]

Poujade de Ladeveze

Poujade de Ladeveze dugc biet den qua cdc hinh dnh Sdi Gdn td 1908-1922 vdi bd sdu tap Collection Poujade de Ladeveze Poujade de Ladevdze cd ten trong nien gidm cdc dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 k l tue thuong gia C David san xudt cdc dnh cartes postales sdm vd bing mdu 6ng Poujade de Ladevdze chic chin khdng phdi Id nhd nhiep dnh dng thdu thdp nhilu dnh md dng in ra nhung khdng bao gid ghi ten tdc gid thuc sU cua cdc dnh ndy [1]

Hinh 38 Cdu lac bf

sTquan nay Id trg sd cCia

Uy ban Nhdn ddn qudn 1 (Collection

Poujade de Ladeveze)

4$ P COCHINCHINE mdash Sltgon - Ccrcll dlaquos oHlcKrt

Hinh 39 Palais du Gouvernement de la Cochinchine Dinh Thdng ddc Nam Ky (trUdc dd Id Palais de Lieutenant-Gouverneur

Dinh Phd suf) Ngdy nay la Vien My thudt thdnh pho cdng gdc 6 cijfa ra vdo va hai tupng hai ben cufa vao dinh khdng cdn Collection de la pagoda ciia Poujade de Ladeveze)

44 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s6 2 (91) 2012

Hinh 40 NhCng nguoi mpi d cao nguyen Lang Bian Di Linh (Collection de la pagode cua Poujade do Ladeveze) Nluing ngudi trong IVmh cd le la ngUdi Md Ndng thufic ngCl he Mdn-Khd Me Hp hien dien nhiou 6 Lam Dong Dailt LSk

bull ri

Hinh 41 Chua ngudi Hoa is

Chp Ldn Co thl day la chua

Ba Thien Hau va Hoi quan Tue Thanh

cua bang Quang Dong (Collection de

la pagode cua Poujade de Ladeveze)

185 p COCHINCHliNE - bullholon - Eiran dnvonl l l psgode d t l CuMonnf ^fltl

Hinh 42 Hinh chgm liJdng long tranh chau d trong san trade chua Ba Thien Hau Chp Ldn (Collection Poujade de Ladeveze)

Tap chi Nghisectn cufu va Phdt tri^n s6 2 (91) 2012 45

Ludovic Crespin (1873 )

Ludovic Crespin Id nhd nhiep dnh cd co sd tai so 136-138 rue Catinat (dudng p i n g Khdi ngdy nay) vdo ndm 1900 goi Id Photo studio Sau t h l chien thd nhdt dng sd hdu them mpt phdng phim d s l 10 Boulevard Charner Nhd vay cd t h l dng da mua lai co sd cua nhd nhilp dnh Pestel (trudc dd) vd Plantd (sau ndy) Vi vdy c6 th l dng sd hdu edc tdc pham cua nhieu nhd nhiep dnh k l ca cua dng Pestel Dilu ndy gidi thieh nhieu sdn pham dng phdt hdnh sau ndy Ong bien tdp nhieu dnh cartes postales Ong mudn nhieu ngudi trong dd cd Joseph Brignon ngudi bidn tap trong nhdng ndm 1925-1930 mot bo cartes postales [1]

Ong Crespin cung xudt bdn cdc sdch in lai cdc dnh nhubp dnh ve thdnh pho Chg Ldn ndm 1909 Ndm 1921 Crespin chup buli le ha thuy tdu hoi nudc Albert Sarraut do Todn quyen Maurice Long chu toa Ong xudt bdn bo dnh ten Id Souvenir de Cochinchine et du Cambodge do Phdng Thuong mai Sdi Gdn bien tap trong dd c6 cdc anh cua Thong tudng (marechal) Joffre khi dng nay vidng Ddng Duong chinh thdc vdo ndm 1923 Sau day la vdi hinh trong bd anh Souvenir de Cochinchine et du Cambodge

Crespin vd vg cung la chu don dien cao su d Tam May (Bien Hoa) Do dng Crespin la giam die xddng nhiep anh vd co kinh nghiem hoat dong nhieu nam nen nghi vien dai dien Nam Ky d Qudc hoi Phap dng Ernest Outrey ndm 1921 cd de nghi dng Crespin la ngudi cd trdch nhiem trdng bdy vd truyen bd nhiJng hinh anh Nam Ky trong hoi chg cac xd thuoc dia d Marseilles nam 1922

Mac du dugc sU ung ho cua Phong Thuong mai Sdi Gon Hoi dong quan hat Hoi dong thdnh phd Sdi Gdn vd tdt ca chi phi dng Crespin se bo ra cho cac hinh dnh phdng ldn cdc bo anh va se phdn phat mien phi 1 trieu anh cartes postales d hoi chg nay nhung chinh quyen va Bo Thuoc dia d Phdp lai ngan ngai ve iii each eua dng Crespin va phan ddi viec dng ndy lam dai dien

Hinh 43 Ludovic Crespin Sal Gdn dau thap nien 1920 Place de rhotel de ville boulevard Bonnard boulevard Charner Quang trudng Tda Dd chfnh gdc dai Id Bonnard (Ld Lpi) vd Charner (Nguyin Hue) Chinh giura dudng Le Lpi la cdng vien cd tupng cCia Francis Gamier nhin ve phfa Nhd hdt thdnh pho Ben phai hinh la tiem Auto-Hall ban cdc logi xe hdi Ben trdi hinh Id nhd hang Pancrazi md den toi khuyareg NhOng ngudi keo xe phfa phai hinh dang nhin ve phfa ngudi chgpanh

46 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trjgn sCraquo 2 (91) 2012

^^ ^r

Hinh 44 Ludovic Crespin Sdi Gdn ddu thdp nien 1920 Rond point entre le boulevard Charner et le boulevard Bonnard Vdng xoay glOa d^l 10 NguySn Hud (Charner) vd dai 10 Ld Lpi (Bonnard) Glufa vdng xoay Id vdng b$ ndi chidu thuf bdy cd dodn nhac chdi nhac giao hudng hay qudn nh ic chdi kdn gidi trf cho ddn chung NgUdi Vidt gpi ngd tu ndy Id ngd tu B6n Ken D l y xe buyt chd khdeh glCfa hinh vd tren ddu xe cd bien qudng cdo coiffre-art Le Gaulois Bdn phdi hinh Id Auto-hall noi bdn cdc loai xe hdi ki cd xe hang Citroen) vd garage xe Ddi di^n vdi Auto-hall ben kia dudng Id nhd hdng Pancrazi Dampng xa phfa trdi hinh Id Tda Thj sdnh

chinh thdc thay the co quan Sd Nhiep anh vd Phim d Ddng Duong (Service photo-cinematographique de IIndochine) [1]

Tuy khdng dugc dai dien to chde trUng bdy hinh dnh nhUng ndm 1922 Crespin cung cd mat vdi tu each cd nhan d hoi chg t r i ln lam Marseilles va trung bay mot bo album 16 anh tong quan ve luc tinh ddt trong nhd trien ldm Nam Ky Theo dng thi trUdng thdnh pho Sai Gdn thi Crespin Id nha nhiep anh duy nhdt cd mot bo sUu tap day dd tdt cd dnh nhdng tda nha tugng vd nhdng dia diem dau tien xUa nhdt cua thdnh phd

F e r n a n d Nadal

Nadal Id ngUdi A Rap sinh d Algdrie (Hussein-Dey ndm 1898 hay El Affroun ndm 1902) Ong den Ddng Duong vdo ndm 1921 trd ngu d so 150 dddng Catinat Sdi Gdn [1] Cd th l dng Id ngudi Algdrie dau tien din vd lap nghiep d Sdi Gdn

Mpt vdi bde dnh cua dng ddgc ddng trong bdo Le Monde colonial illustre gida cac ndm 1929 yd 1931 Ong cung thdc hi$n nhieu phdng sU dnh chinh thdc cho chinh quyen Phdp d Nam Ky nhu dnh cua Trung dodn 11 Bo binh thuOc dia cdc tda nhd cdng sd tUgng ddi d Sdi Gdn

Trong nhdng dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 cd sd cua dng la noi chup hinh bdn cdc dung cu vd phu tung nhilp dnh Ong Nadal mUdn 1 ngudi Au vd 6 ngudi Viet ldm vif c cho cdng ty dng 6ng ldm vide nhilp anh c6 ldc cho chinh quyln cdn luc khdc thi chup hinh cho chu nhdn cua nhdiig ngoi biet thu cho cdc khdeh san d cdc noi du lich nhU Angkor cho cdc thuong gia d Sdi Gdn cdc loat hinh quang cdo Ngodi ra dng cdn in cdc album dnh cae cartes postales va la chu mot co sd nhilp dnh d Phnom Penh tuong tu nhu d Sai Gon

Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012 47

Hhh 45 Fernand Nadal trong Album

N^^fnampm 1926 Ruede Canton DUdng Canton

(nay Id dudng Tri$u Qua^lPhyc) hinh

ndy cung cd in lai tren carte postale Clle ddy Id ngdy lsect (|u6c khdnh cua

Trung Hoa Ddn qudc (1010) d

dau dudng vd cudi dudng cd cdng chdo muigtrdn cdng cd de f f i ^ chO Cung chusect Ddn qudc van tuelt Ben phfa trai

cdng cd tree cd tam tai cCia Phdp

mdash Ong cd chup anh nhdng co sd ky nghe thuong mai ldn d Sai Gon va vdng phu can va trong ndm 1923-1924 cac anh La Bien-Hoa Industrielle cua cdng ty gd La Societe forestiere ldc dd doc quyen xuat khau gd d Ddng Duong Nam 1930 dng lam phdng sU anh cuoc vidng tham chinh thdc cua Thdng doc Philippines (ldc nay vdn cdn la thuoc dia cua My) dng Dwight Davis d Ha Noi

Nam 1935 cac anh cartes postales cua dng de dia chi la so 120 dudng Catinat Trong nhdng ndm cua thap nien 1950 dng vdn cdn san xudt cartes postales

V6 An Ninh (1907-2009)

Vd An Ninh ten that la Vd An Tuyet sinh ngay 18 thang 6 nam 1907 tai pho Hang Gai Ha Ndi Ngay td hoi con tre Vo An Ninh da say me nhiep dnh dng thUdng dap xe khap Ha Noi de chup anh Dudi thdi Phap thuoc dng ldm phdng vien nhiep dnh cua Sd Kiem lam Nam 1935 bde anh Buoi sdng tren de song Hong doat gidi ngoai hang trong cude thi do Hoi Khuyen khieh My thudt vd Ky nghe Viet Nam SADAEI Societe Annamite dencouregement a IArt et I Industrie) to chde Ndm 1938 bde dnh Ddy thuyen ra khai dugc giai thudng ngoai hang trien lam dnh Paris Phdp

Vd An Ninh di khap moi mien Bac-Trung-Nam cua ddt nude de chup anh vdi cdi may anh cua Ddc hieu Zeiss Ikon (1928) vd ngay mai tdi gan cudi ddi (2000) ong vdn dung doc chiee may nay vdi phim den trang

d Ha N6i dng cd nhieu anh noi t i lng ve ho Gdom nhu Ho Guam buoi sUang mai (1935) ho Guom trong bdn dnh Hd Noi bon mua Ngodi ra dng cd nhdng bde anh ggi nhd ve Ha Noi cua nhdng ngay thanh lich xa xda Trong vudn si den Voi Phuc (1942) Gio nom De sdng Hong 1948) Nhd

48 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s62 (91)2012

Hinh 46 V6 An Ninh

Chiiu hi d h6 Tiy Hd Ndi (1954)

LOc ndy khu vic hd Tdy vSn cdn

hoang vSng Cdc thi^u nO

m$c do ddi di hdng mdt vdo budi chidu hd Mdt n t

thanh ljeh cOa Hd Ndi ddu

th^p nidn 1950

xua (1944) Cue Nghi Tdm (1956) Thi^u na Hd Noi (1960) Bde dd din Voi Phuc (1956) Chua Ldng (1941) Cu do vi^t cdu doi T^t (1940) Tranh Tet ldng Hd (1941) Phd Hdng Budm (1940) Mdi nhd c6 ph6 Hdng Bgc (1956) Ciia 6 Quan Chudng (1940) Go Dong Da (1942) Ldu Khui Vdn vd bia tien si d Vdn Mi^u (1945) Binh minh trin bdi Phuc Xd (1944) Xe tay ngoai thdnh (1935) Thu hoach vu chiem (1935) Dong ve (Td Liem 1935) Ben thuyen Cdu Ddt (1935) Chg bdn noi ddt (Budi 1935) Chg Dong Xudn (1956) Sen Tdy Ho (1941)

Ong cung chup nhieu bde anh ve Sdi Gdn cd gid tri ngh$ thudt vd td lieu xa hdi nhd Cho Ben Thdnh vd ben xe tho md (1949) Cu dd viit cdu ddi Tet (Sdi Gon 1950) Ldng 6ng ngdy Tet (1952) Nhd thd Hdi gido (1950) Khdi huang chua Bd Chg Ldn (1953) Thieu na Sdi Gdn (1951) Qua cdu (Thu Ddc 1953) L^ loi (1941) Sdng ddi (1942) Vudn tdm vong ngogi thdnh (1950) Ngdy xd lgi (1951) Dem phuc sinh (1950) Binh minh tren song 1952)

Mot tu lieu quy gid khdc trong bg sUu tap dnh cua Vo An Ninh Id nhflng cdnh trong nan ddi ndm At Dau 1945 md cu ghi lai nhu m^t chdng nhdn nhdng gi md thdc ddn Nhdt-Phdp da gdy ndn d mien B^c nUdc ta Cdnh ngudi chit ddi d dudng pho Hd Ngi tren dddng td cdc tinh (md ndng nh^t Id Thdi Binh) vdo thu dd xdc ngddi ddy hdt tren xe d^y Ddy Id bg sUu tdp anh duy nhdt vd dly du nhdt d Vi$t Nam vl nan ddi 1945

Pierre Verger (1902-1996)

Pierre Verger ngUdi gdc Bi-Hda Lan sinh ndm 1902 d Paris vd mift ndm 1996 d Salvador (Brazil) noi dng dinh cU vd dugc dng xem nhU Id que huong thd hai cua minh Ong Id nhd nhilp dnh vd ddn toe hoc nl i tilng vd Id mdt trong nhdng ngUdi sdng ldp ra Alliance Photo ndm 1935 d Phdp mdt tl chde cua cdc nhd nhilp dnh tu do trong dd cd cdc nhilp dnh gia huyen thoai sau ndy nhu Henri Cartier-Bresson Pierre Boucher vd Robert Capa

Teip chi Nghien cdu vd Phdt tridn sd 2 (91) 2012 49

Hinh 47 Sai Gdn (1938) Nguon Pierre Verger Foundation [22]

Bi duoi hoc luc 17 tuli vi thilu ky luat dng ldm vide trong eo sd thtfong mai in dn cua gia dinh nhung luc ndo dng cung cam thdy nhdm chdn Sau khi dufgc Pierre Boucher gidi thieu ve nghe thudt nhilp dnh vdo nam 1932 d tuli 30 dng eho rang minh ehi song den tuli 40 nen quylt dinh song mot cuoc doi day hdng khdi tan hddng moi phut gidy trong cuOc song Cung ndm ndy me dng mdt ong va nhd nhiep anh Pierre Bouchor da di bo quanh chu vi dao Corse ddi 1500km dl chup anh vd suy nghi ve cuoc song [24]

Sau do dng rdi Phdp di khap the gidi chup anh vdi chi rdt it do trong va ly va chiee may anh Rolleiflex Cf Nhat (1934) vd ke do la Trung Hoa dng chup nhieu hinh dnh d Kyoto Nara Tokyo Bac Kinh Thugng Hdi San Dau Hong Kong Nam Kinh Ong dap xe dap khap cac nude Phap Tay Ban Nha Y va vUgt sa mac Sahara bang lac da den vung ma ngdy nay la cac nxidc Mali Burkina Faso Niger Benin O ddy dng chup anh va cd lidn he sdu dam vdi sSc dan Yoruba ddy Id khdi dau ciia su dam me cua dng ve vdn hoa Phi Chdu da den

Ong vidng My Mexico vd edc dao d Trung My Trong l ln thd hai bdng qua Lien Xd den Trung Hoa dng da chdng kiln vd chup anh cuoc chiln tranh

Trung-Nhat (1937) Sau dd dng den Hdn Qudc Philippines vd Ddng Duong (1938) Ong chup nhieu hinh ve con ngUdi va cdnh sinh hoat d Sdi Gon Ha

Hn7 4fl SdiGdn(1938) Ngudn Pierre Verger Foundation [22]

50 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt tri^n sd 2 (91) 2012

NOi Ban Md Thu^t HOi An Hul Dd Ndng Kontum Pleiku My Son Nha Trang Quy Nhon Lai Chdu MOc Chdu Hda Binh nhilu hinh dnh d Cam Bdt nhu Angkor Phnom Penh Battambang d Thdi Lan vd d Ldo (Vietiane Luang Prabang Savanakhet)

Hinh 49 Ban Me Thudt (1938) Nguoi Rhade Ngudn Pierre Verger Foundation (22)

Jr^jg ldc d Ddng Duong ndm g ^ H p ^ H ^ ^ ^ |ayraquowfiraquo -t 1938 v ln cdn lo nghi Id minh IV M ^^BhlJl^w g ^ ^ ^ l ^ o n g den 40 tuli vd tinh Jmk^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ K ^ J l i P ^ i ^ r ^ ^ ^^^ ^^^ 1500 ngdy nda de ^ R raquo - mimkmdash aivA MJ^ sdng ong vgi di mua ngay mOt

day thudc ddi dung 15 mdt QuylWdinh Id moi ngdy se c^t di 1mm d l nh^c nhd Id khi dflU thudc het cung Id luc minh khdng cdn tren cdi ddi ndy nda Vd khi day thudc cdng gan hit thi phdi quylt song cho moi

ngdy that trgn kich thich minh phdi lam gi hay nhdt dam me sdng tao va hdu ich nhdt trong mdi gidy phut con lai [23] Ong Id ngUdi tU hoc doc nhieu vd ham mudn hoc hoi chuyen sau vdo nhieu van dl vd trd thdnh chuyen gia ve phim anh dm nhac lich sd nghe thudt dan tgc hgc Sau ndy cdc nha nghien cdu xem dng la mgt Ihomme de Renaissance (ngUdi cua thdi Phuc hung biet vd tim hilu moi van de tri thdc)

Cdc hinh anh cua dng khdng nhdng cd gid tri nghg thudt md cdn mang nhieu thdng tin ve con ngudi phong tue d cdc xd sd dng den 6ng cd nhieu cude tr i ln ldm vd hgp tdc nhilu l ln vdi ViOn Bdo tang Con ngUdi Musee de IHomme) d Paris td nhdng ndm cua thdp nien 1930 din thdp nien 1980

Sau Ddng Duong ndm 1939 dng din Trung My (Mexico Guatemala) va khi chien tranh t h l gidi thd hai xdy ra dng trd lai Dakar (Phi Chdu) qua cdc nddc Nam My (Peru Brazil Argentina Bolivia) roi nhdp ngu vdo qudn doi trong dOi nhiep dnh Tai ddy dng gdp Thdodore Monod Gidm die Vien Nghien cdu Phi Chdu da den cua Phdp Institute Francais de VAfrique Noir IFAN) vd td dd say me nghidn cdu mOt tdn gido ddc bidt cua ngudi da den thudc sic dan Yoruba d Tay Phi vd Brazil (Bahia Salvador Sao Paulo) goi la Condomble khi ho di ddn qua Nam My

Gidi ngu dng trd lai Nam My vd ldm nhiep dnh (1M2-1946) cho Vidn Bdo tdng qudc gia d Lima (Peru) d Peru cung chinMla luc doan milimet cudi cung cua thudc ddy ddi slng^ cua dng het luc dy^mg doc quyen

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

44 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s6 2 (91) 2012

Hinh 40 NhCng nguoi mpi d cao nguyen Lang Bian Di Linh (Collection de la pagode cua Poujade do Ladeveze) Nluing ngudi trong IVmh cd le la ngUdi Md Ndng thufic ngCl he Mdn-Khd Me Hp hien dien nhiou 6 Lam Dong Dailt LSk

bull ri

Hinh 41 Chua ngudi Hoa is

Chp Ldn Co thl day la chua

Ba Thien Hau va Hoi quan Tue Thanh

cua bang Quang Dong (Collection de

la pagode cua Poujade de Ladeveze)

185 p COCHINCHliNE - bullholon - Eiran dnvonl l l psgode d t l CuMonnf ^fltl

Hinh 42 Hinh chgm liJdng long tranh chau d trong san trade chua Ba Thien Hau Chp Ldn (Collection Poujade de Ladeveze)

Tap chi Nghisectn cufu va Phdt tri^n s6 2 (91) 2012 45

Ludovic Crespin (1873 )

Ludovic Crespin Id nhd nhiep dnh cd co sd tai so 136-138 rue Catinat (dudng p i n g Khdi ngdy nay) vdo ndm 1900 goi Id Photo studio Sau t h l chien thd nhdt dng sd hdu them mpt phdng phim d s l 10 Boulevard Charner Nhd vay cd t h l dng da mua lai co sd cua nhd nhilp dnh Pestel (trudc dd) vd Plantd (sau ndy) Vi vdy c6 th l dng sd hdu edc tdc pham cua nhieu nhd nhiep dnh k l ca cua dng Pestel Dilu ndy gidi thieh nhieu sdn pham dng phdt hdnh sau ndy Ong bien tdp nhieu dnh cartes postales Ong mudn nhieu ngudi trong dd cd Joseph Brignon ngudi bidn tap trong nhdng ndm 1925-1930 mot bo cartes postales [1]

Ong Crespin cung xudt bdn cdc sdch in lai cdc dnh nhubp dnh ve thdnh pho Chg Ldn ndm 1909 Ndm 1921 Crespin chup buli le ha thuy tdu hoi nudc Albert Sarraut do Todn quyen Maurice Long chu toa Ong xudt bdn bo dnh ten Id Souvenir de Cochinchine et du Cambodge do Phdng Thuong mai Sdi Gdn bien tap trong dd c6 cdc anh cua Thong tudng (marechal) Joffre khi dng nay vidng Ddng Duong chinh thdc vdo ndm 1923 Sau day la vdi hinh trong bd anh Souvenir de Cochinchine et du Cambodge

Crespin vd vg cung la chu don dien cao su d Tam May (Bien Hoa) Do dng Crespin la giam die xddng nhiep anh vd co kinh nghiem hoat dong nhieu nam nen nghi vien dai dien Nam Ky d Qudc hoi Phap dng Ernest Outrey ndm 1921 cd de nghi dng Crespin la ngudi cd trdch nhiem trdng bdy vd truyen bd nhiJng hinh anh Nam Ky trong hoi chg cac xd thuoc dia d Marseilles nam 1922

Mac du dugc sU ung ho cua Phong Thuong mai Sdi Gon Hoi dong quan hat Hoi dong thdnh phd Sdi Gdn vd tdt ca chi phi dng Crespin se bo ra cho cac hinh dnh phdng ldn cdc bo anh va se phdn phat mien phi 1 trieu anh cartes postales d hoi chg nay nhung chinh quyen va Bo Thuoc dia d Phdp lai ngan ngai ve iii each eua dng Crespin va phan ddi viec dng ndy lam dai dien

Hinh 43 Ludovic Crespin Sal Gdn dau thap nien 1920 Place de rhotel de ville boulevard Bonnard boulevard Charner Quang trudng Tda Dd chfnh gdc dai Id Bonnard (Ld Lpi) vd Charner (Nguyin Hue) Chinh giura dudng Le Lpi la cdng vien cd tupng cCia Francis Gamier nhin ve phfa Nhd hdt thdnh pho Ben phai hinh la tiem Auto-Hall ban cdc logi xe hdi Ben trdi hinh Id nhd hang Pancrazi md den toi khuyareg NhOng ngudi keo xe phfa phai hinh dang nhin ve phfa ngudi chgpanh

46 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trjgn sCraquo 2 (91) 2012

^^ ^r

Hinh 44 Ludovic Crespin Sdi Gdn ddu thdp nien 1920 Rond point entre le boulevard Charner et le boulevard Bonnard Vdng xoay glOa d^l 10 NguySn Hud (Charner) vd dai 10 Ld Lpi (Bonnard) Glufa vdng xoay Id vdng b$ ndi chidu thuf bdy cd dodn nhac chdi nhac giao hudng hay qudn nh ic chdi kdn gidi trf cho ddn chung NgUdi Vidt gpi ngd tu ndy Id ngd tu B6n Ken D l y xe buyt chd khdeh glCfa hinh vd tren ddu xe cd bien qudng cdo coiffre-art Le Gaulois Bdn phdi hinh Id Auto-hall noi bdn cdc loai xe hdi ki cd xe hang Citroen) vd garage xe Ddi di^n vdi Auto-hall ben kia dudng Id nhd hdng Pancrazi Dampng xa phfa trdi hinh Id Tda Thj sdnh

chinh thdc thay the co quan Sd Nhiep anh vd Phim d Ddng Duong (Service photo-cinematographique de IIndochine) [1]

Tuy khdng dugc dai dien to chde trUng bdy hinh dnh nhUng ndm 1922 Crespin cung cd mat vdi tu each cd nhan d hoi chg t r i ln lam Marseilles va trung bay mot bo album 16 anh tong quan ve luc tinh ddt trong nhd trien ldm Nam Ky Theo dng thi trUdng thdnh pho Sai Gdn thi Crespin Id nha nhiep anh duy nhdt cd mot bo sUu tap day dd tdt cd dnh nhdng tda nha tugng vd nhdng dia diem dau tien xUa nhdt cua thdnh phd

F e r n a n d Nadal

Nadal Id ngUdi A Rap sinh d Algdrie (Hussein-Dey ndm 1898 hay El Affroun ndm 1902) Ong den Ddng Duong vdo ndm 1921 trd ngu d so 150 dddng Catinat Sdi Gdn [1] Cd th l dng Id ngudi Algdrie dau tien din vd lap nghiep d Sdi Gdn

Mpt vdi bde dnh cua dng ddgc ddng trong bdo Le Monde colonial illustre gida cac ndm 1929 yd 1931 Ong cung thdc hi$n nhieu phdng sU dnh chinh thdc cho chinh quyen Phdp d Nam Ky nhu dnh cua Trung dodn 11 Bo binh thuOc dia cdc tda nhd cdng sd tUgng ddi d Sdi Gdn

Trong nhdng dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 cd sd cua dng la noi chup hinh bdn cdc dung cu vd phu tung nhilp dnh Ong Nadal mUdn 1 ngudi Au vd 6 ngudi Viet ldm vif c cho cdng ty dng 6ng ldm vide nhilp anh c6 ldc cho chinh quyln cdn luc khdc thi chup hinh cho chu nhdn cua nhdiig ngoi biet thu cho cdc khdeh san d cdc noi du lich nhU Angkor cho cdc thuong gia d Sdi Gdn cdc loat hinh quang cdo Ngodi ra dng cdn in cdc album dnh cae cartes postales va la chu mot co sd nhilp dnh d Phnom Penh tuong tu nhu d Sai Gon

Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012 47

Hhh 45 Fernand Nadal trong Album

N^^fnampm 1926 Ruede Canton DUdng Canton

(nay Id dudng Tri$u Qua^lPhyc) hinh

ndy cung cd in lai tren carte postale Clle ddy Id ngdy lsect (|u6c khdnh cua

Trung Hoa Ddn qudc (1010) d

dau dudng vd cudi dudng cd cdng chdo muigtrdn cdng cd de f f i ^ chO Cung chusect Ddn qudc van tuelt Ben phfa trai

cdng cd tree cd tam tai cCia Phdp

mdash Ong cd chup anh nhdng co sd ky nghe thuong mai ldn d Sai Gon va vdng phu can va trong ndm 1923-1924 cac anh La Bien-Hoa Industrielle cua cdng ty gd La Societe forestiere ldc dd doc quyen xuat khau gd d Ddng Duong Nam 1930 dng lam phdng sU anh cuoc vidng tham chinh thdc cua Thdng doc Philippines (ldc nay vdn cdn la thuoc dia cua My) dng Dwight Davis d Ha Noi

Nam 1935 cac anh cartes postales cua dng de dia chi la so 120 dudng Catinat Trong nhdng ndm cua thap nien 1950 dng vdn cdn san xudt cartes postales

V6 An Ninh (1907-2009)

Vd An Ninh ten that la Vd An Tuyet sinh ngay 18 thang 6 nam 1907 tai pho Hang Gai Ha Ndi Ngay td hoi con tre Vo An Ninh da say me nhiep dnh dng thUdng dap xe khap Ha Noi de chup anh Dudi thdi Phap thuoc dng ldm phdng vien nhiep dnh cua Sd Kiem lam Nam 1935 bde anh Buoi sdng tren de song Hong doat gidi ngoai hang trong cude thi do Hoi Khuyen khieh My thudt vd Ky nghe Viet Nam SADAEI Societe Annamite dencouregement a IArt et I Industrie) to chde Ndm 1938 bde dnh Ddy thuyen ra khai dugc giai thudng ngoai hang trien lam dnh Paris Phdp

Vd An Ninh di khap moi mien Bac-Trung-Nam cua ddt nude de chup anh vdi cdi may anh cua Ddc hieu Zeiss Ikon (1928) vd ngay mai tdi gan cudi ddi (2000) ong vdn dung doc chiee may nay vdi phim den trang

d Ha N6i dng cd nhieu anh noi t i lng ve ho Gdom nhu Ho Guam buoi sUang mai (1935) ho Guom trong bdn dnh Hd Noi bon mua Ngodi ra dng cd nhdng bde anh ggi nhd ve Ha Noi cua nhdng ngay thanh lich xa xda Trong vudn si den Voi Phuc (1942) Gio nom De sdng Hong 1948) Nhd

48 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s62 (91)2012

Hinh 46 V6 An Ninh

Chiiu hi d h6 Tiy Hd Ndi (1954)

LOc ndy khu vic hd Tdy vSn cdn

hoang vSng Cdc thi^u nO

m$c do ddi di hdng mdt vdo budi chidu hd Mdt n t

thanh ljeh cOa Hd Ndi ddu

th^p nidn 1950

xua (1944) Cue Nghi Tdm (1956) Thi^u na Hd Noi (1960) Bde dd din Voi Phuc (1956) Chua Ldng (1941) Cu do vi^t cdu doi T^t (1940) Tranh Tet ldng Hd (1941) Phd Hdng Budm (1940) Mdi nhd c6 ph6 Hdng Bgc (1956) Ciia 6 Quan Chudng (1940) Go Dong Da (1942) Ldu Khui Vdn vd bia tien si d Vdn Mi^u (1945) Binh minh trin bdi Phuc Xd (1944) Xe tay ngoai thdnh (1935) Thu hoach vu chiem (1935) Dong ve (Td Liem 1935) Ben thuyen Cdu Ddt (1935) Chg bdn noi ddt (Budi 1935) Chg Dong Xudn (1956) Sen Tdy Ho (1941)

Ong cung chup nhieu bde anh ve Sdi Gdn cd gid tri ngh$ thudt vd td lieu xa hdi nhd Cho Ben Thdnh vd ben xe tho md (1949) Cu dd viit cdu ddi Tet (Sdi Gon 1950) Ldng 6ng ngdy Tet (1952) Nhd thd Hdi gido (1950) Khdi huang chua Bd Chg Ldn (1953) Thieu na Sdi Gdn (1951) Qua cdu (Thu Ddc 1953) L^ loi (1941) Sdng ddi (1942) Vudn tdm vong ngogi thdnh (1950) Ngdy xd lgi (1951) Dem phuc sinh (1950) Binh minh tren song 1952)

Mot tu lieu quy gid khdc trong bg sUu tap dnh cua Vo An Ninh Id nhflng cdnh trong nan ddi ndm At Dau 1945 md cu ghi lai nhu m^t chdng nhdn nhdng gi md thdc ddn Nhdt-Phdp da gdy ndn d mien B^c nUdc ta Cdnh ngudi chit ddi d dudng pho Hd Ngi tren dddng td cdc tinh (md ndng nh^t Id Thdi Binh) vdo thu dd xdc ngddi ddy hdt tren xe d^y Ddy Id bg sUu tdp anh duy nhdt vd dly du nhdt d Vi$t Nam vl nan ddi 1945

Pierre Verger (1902-1996)

Pierre Verger ngUdi gdc Bi-Hda Lan sinh ndm 1902 d Paris vd mift ndm 1996 d Salvador (Brazil) noi dng dinh cU vd dugc dng xem nhU Id que huong thd hai cua minh Ong Id nhd nhilp dnh vd ddn toe hoc nl i tilng vd Id mdt trong nhdng ngUdi sdng ldp ra Alliance Photo ndm 1935 d Phdp mdt tl chde cua cdc nhd nhilp dnh tu do trong dd cd cdc nhilp dnh gia huyen thoai sau ndy nhu Henri Cartier-Bresson Pierre Boucher vd Robert Capa

Teip chi Nghien cdu vd Phdt tridn sd 2 (91) 2012 49

Hinh 47 Sai Gdn (1938) Nguon Pierre Verger Foundation [22]

Bi duoi hoc luc 17 tuli vi thilu ky luat dng ldm vide trong eo sd thtfong mai in dn cua gia dinh nhung luc ndo dng cung cam thdy nhdm chdn Sau khi dufgc Pierre Boucher gidi thieu ve nghe thudt nhilp dnh vdo nam 1932 d tuli 30 dng eho rang minh ehi song den tuli 40 nen quylt dinh song mot cuoc doi day hdng khdi tan hddng moi phut gidy trong cuOc song Cung ndm ndy me dng mdt ong va nhd nhiep anh Pierre Bouchor da di bo quanh chu vi dao Corse ddi 1500km dl chup anh vd suy nghi ve cuoc song [24]

Sau do dng rdi Phdp di khap the gidi chup anh vdi chi rdt it do trong va ly va chiee may anh Rolleiflex Cf Nhat (1934) vd ke do la Trung Hoa dng chup nhieu hinh dnh d Kyoto Nara Tokyo Bac Kinh Thugng Hdi San Dau Hong Kong Nam Kinh Ong dap xe dap khap cac nude Phap Tay Ban Nha Y va vUgt sa mac Sahara bang lac da den vung ma ngdy nay la cac nxidc Mali Burkina Faso Niger Benin O ddy dng chup anh va cd lidn he sdu dam vdi sSc dan Yoruba ddy Id khdi dau ciia su dam me cua dng ve vdn hoa Phi Chdu da den

Ong vidng My Mexico vd edc dao d Trung My Trong l ln thd hai bdng qua Lien Xd den Trung Hoa dng da chdng kiln vd chup anh cuoc chiln tranh

Trung-Nhat (1937) Sau dd dng den Hdn Qudc Philippines vd Ddng Duong (1938) Ong chup nhieu hinh ve con ngUdi va cdnh sinh hoat d Sdi Gon Ha

Hn7 4fl SdiGdn(1938) Ngudn Pierre Verger Foundation [22]

50 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt tri^n sd 2 (91) 2012

NOi Ban Md Thu^t HOi An Hul Dd Ndng Kontum Pleiku My Son Nha Trang Quy Nhon Lai Chdu MOc Chdu Hda Binh nhilu hinh dnh d Cam Bdt nhu Angkor Phnom Penh Battambang d Thdi Lan vd d Ldo (Vietiane Luang Prabang Savanakhet)

Hinh 49 Ban Me Thudt (1938) Nguoi Rhade Ngudn Pierre Verger Foundation (22)

Jr^jg ldc d Ddng Duong ndm g ^ H p ^ H ^ ^ ^ |ayraquowfiraquo -t 1938 v ln cdn lo nghi Id minh IV M ^^BhlJl^w g ^ ^ ^ l ^ o n g den 40 tuli vd tinh Jmk^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ K ^ J l i P ^ i ^ r ^ ^ ^^^ ^^^ 1500 ngdy nda de ^ R raquo - mimkmdash aivA MJ^ sdng ong vgi di mua ngay mOt

day thudc ddi dung 15 mdt QuylWdinh Id moi ngdy se c^t di 1mm d l nh^c nhd Id khi dflU thudc het cung Id luc minh khdng cdn tren cdi ddi ndy nda Vd khi day thudc cdng gan hit thi phdi quylt song cho moi

ngdy that trgn kich thich minh phdi lam gi hay nhdt dam me sdng tao va hdu ich nhdt trong mdi gidy phut con lai [23] Ong Id ngUdi tU hoc doc nhieu vd ham mudn hoc hoi chuyen sau vdo nhieu van dl vd trd thdnh chuyen gia ve phim anh dm nhac lich sd nghe thudt dan tgc hgc Sau ndy cdc nha nghien cdu xem dng la mgt Ihomme de Renaissance (ngUdi cua thdi Phuc hung biet vd tim hilu moi van de tri thdc)

Cdc hinh anh cua dng khdng nhdng cd gid tri nghg thudt md cdn mang nhieu thdng tin ve con ngudi phong tue d cdc xd sd dng den 6ng cd nhieu cude tr i ln ldm vd hgp tdc nhilu l ln vdi ViOn Bdo tang Con ngUdi Musee de IHomme) d Paris td nhdng ndm cua thdp nien 1930 din thdp nien 1980

Sau Ddng Duong ndm 1939 dng din Trung My (Mexico Guatemala) va khi chien tranh t h l gidi thd hai xdy ra dng trd lai Dakar (Phi Chdu) qua cdc nddc Nam My (Peru Brazil Argentina Bolivia) roi nhdp ngu vdo qudn doi trong dOi nhiep dnh Tai ddy dng gdp Thdodore Monod Gidm die Vien Nghien cdu Phi Chdu da den cua Phdp Institute Francais de VAfrique Noir IFAN) vd td dd say me nghidn cdu mOt tdn gido ddc bidt cua ngudi da den thudc sic dan Yoruba d Tay Phi vd Brazil (Bahia Salvador Sao Paulo) goi la Condomble khi ho di ddn qua Nam My

Gidi ngu dng trd lai Nam My vd ldm nhiep dnh (1M2-1946) cho Vidn Bdo tdng qudc gia d Lima (Peru) d Peru cung chinMla luc doan milimet cudi cung cua thudc ddy ddi slng^ cua dng het luc dy^mg doc quyen

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

Tap chi Nghisectn cufu va Phdt tri^n s6 2 (91) 2012 45

Ludovic Crespin (1873 )

Ludovic Crespin Id nhd nhiep dnh cd co sd tai so 136-138 rue Catinat (dudng p i n g Khdi ngdy nay) vdo ndm 1900 goi Id Photo studio Sau t h l chien thd nhdt dng sd hdu them mpt phdng phim d s l 10 Boulevard Charner Nhd vay cd t h l dng da mua lai co sd cua nhd nhilp dnh Pestel (trudc dd) vd Plantd (sau ndy) Vi vdy c6 th l dng sd hdu edc tdc pham cua nhieu nhd nhiep dnh k l ca cua dng Pestel Dilu ndy gidi thieh nhieu sdn pham dng phdt hdnh sau ndy Ong bien tdp nhieu dnh cartes postales Ong mudn nhieu ngudi trong dd cd Joseph Brignon ngudi bidn tap trong nhdng ndm 1925-1930 mot bo cartes postales [1]

Ong Crespin cung xudt bdn cdc sdch in lai cdc dnh nhubp dnh ve thdnh pho Chg Ldn ndm 1909 Ndm 1921 Crespin chup buli le ha thuy tdu hoi nudc Albert Sarraut do Todn quyen Maurice Long chu toa Ong xudt bdn bo dnh ten Id Souvenir de Cochinchine et du Cambodge do Phdng Thuong mai Sdi Gdn bien tap trong dd c6 cdc anh cua Thong tudng (marechal) Joffre khi dng nay vidng Ddng Duong chinh thdc vdo ndm 1923 Sau day la vdi hinh trong bd anh Souvenir de Cochinchine et du Cambodge

Crespin vd vg cung la chu don dien cao su d Tam May (Bien Hoa) Do dng Crespin la giam die xddng nhiep anh vd co kinh nghiem hoat dong nhieu nam nen nghi vien dai dien Nam Ky d Qudc hoi Phap dng Ernest Outrey ndm 1921 cd de nghi dng Crespin la ngudi cd trdch nhiem trdng bdy vd truyen bd nhiJng hinh anh Nam Ky trong hoi chg cac xd thuoc dia d Marseilles nam 1922

Mac du dugc sU ung ho cua Phong Thuong mai Sdi Gon Hoi dong quan hat Hoi dong thdnh phd Sdi Gdn vd tdt ca chi phi dng Crespin se bo ra cho cac hinh dnh phdng ldn cdc bo anh va se phdn phat mien phi 1 trieu anh cartes postales d hoi chg nay nhung chinh quyen va Bo Thuoc dia d Phdp lai ngan ngai ve iii each eua dng Crespin va phan ddi viec dng ndy lam dai dien

Hinh 43 Ludovic Crespin Sal Gdn dau thap nien 1920 Place de rhotel de ville boulevard Bonnard boulevard Charner Quang trudng Tda Dd chfnh gdc dai Id Bonnard (Ld Lpi) vd Charner (Nguyin Hue) Chinh giura dudng Le Lpi la cdng vien cd tupng cCia Francis Gamier nhin ve phfa Nhd hdt thdnh pho Ben phai hinh la tiem Auto-Hall ban cdc logi xe hdi Ben trdi hinh Id nhd hang Pancrazi md den toi khuyareg NhOng ngudi keo xe phfa phai hinh dang nhin ve phfa ngudi chgpanh

46 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trjgn sCraquo 2 (91) 2012

^^ ^r

Hinh 44 Ludovic Crespin Sdi Gdn ddu thdp nien 1920 Rond point entre le boulevard Charner et le boulevard Bonnard Vdng xoay glOa d^l 10 NguySn Hud (Charner) vd dai 10 Ld Lpi (Bonnard) Glufa vdng xoay Id vdng b$ ndi chidu thuf bdy cd dodn nhac chdi nhac giao hudng hay qudn nh ic chdi kdn gidi trf cho ddn chung NgUdi Vidt gpi ngd tu ndy Id ngd tu B6n Ken D l y xe buyt chd khdeh glCfa hinh vd tren ddu xe cd bien qudng cdo coiffre-art Le Gaulois Bdn phdi hinh Id Auto-hall noi bdn cdc loai xe hdi ki cd xe hang Citroen) vd garage xe Ddi di^n vdi Auto-hall ben kia dudng Id nhd hdng Pancrazi Dampng xa phfa trdi hinh Id Tda Thj sdnh

chinh thdc thay the co quan Sd Nhiep anh vd Phim d Ddng Duong (Service photo-cinematographique de IIndochine) [1]

Tuy khdng dugc dai dien to chde trUng bdy hinh dnh nhUng ndm 1922 Crespin cung cd mat vdi tu each cd nhan d hoi chg t r i ln lam Marseilles va trung bay mot bo album 16 anh tong quan ve luc tinh ddt trong nhd trien ldm Nam Ky Theo dng thi trUdng thdnh pho Sai Gdn thi Crespin Id nha nhiep anh duy nhdt cd mot bo sUu tap day dd tdt cd dnh nhdng tda nha tugng vd nhdng dia diem dau tien xUa nhdt cua thdnh phd

F e r n a n d Nadal

Nadal Id ngUdi A Rap sinh d Algdrie (Hussein-Dey ndm 1898 hay El Affroun ndm 1902) Ong den Ddng Duong vdo ndm 1921 trd ngu d so 150 dddng Catinat Sdi Gdn [1] Cd th l dng Id ngudi Algdrie dau tien din vd lap nghiep d Sdi Gdn

Mpt vdi bde dnh cua dng ddgc ddng trong bdo Le Monde colonial illustre gida cac ndm 1929 yd 1931 Ong cung thdc hi$n nhieu phdng sU dnh chinh thdc cho chinh quyen Phdp d Nam Ky nhu dnh cua Trung dodn 11 Bo binh thuOc dia cdc tda nhd cdng sd tUgng ddi d Sdi Gdn

Trong nhdng dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 cd sd cua dng la noi chup hinh bdn cdc dung cu vd phu tung nhilp dnh Ong Nadal mUdn 1 ngudi Au vd 6 ngudi Viet ldm vif c cho cdng ty dng 6ng ldm vide nhilp anh c6 ldc cho chinh quyln cdn luc khdc thi chup hinh cho chu nhdn cua nhdiig ngoi biet thu cho cdc khdeh san d cdc noi du lich nhU Angkor cho cdc thuong gia d Sdi Gdn cdc loat hinh quang cdo Ngodi ra dng cdn in cdc album dnh cae cartes postales va la chu mot co sd nhilp dnh d Phnom Penh tuong tu nhu d Sai Gon

Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012 47

Hhh 45 Fernand Nadal trong Album

N^^fnampm 1926 Ruede Canton DUdng Canton

(nay Id dudng Tri$u Qua^lPhyc) hinh

ndy cung cd in lai tren carte postale Clle ddy Id ngdy lsect (|u6c khdnh cua

Trung Hoa Ddn qudc (1010) d

dau dudng vd cudi dudng cd cdng chdo muigtrdn cdng cd de f f i ^ chO Cung chusect Ddn qudc van tuelt Ben phfa trai

cdng cd tree cd tam tai cCia Phdp

mdash Ong cd chup anh nhdng co sd ky nghe thuong mai ldn d Sai Gon va vdng phu can va trong ndm 1923-1924 cac anh La Bien-Hoa Industrielle cua cdng ty gd La Societe forestiere ldc dd doc quyen xuat khau gd d Ddng Duong Nam 1930 dng lam phdng sU anh cuoc vidng tham chinh thdc cua Thdng doc Philippines (ldc nay vdn cdn la thuoc dia cua My) dng Dwight Davis d Ha Noi

Nam 1935 cac anh cartes postales cua dng de dia chi la so 120 dudng Catinat Trong nhdng ndm cua thap nien 1950 dng vdn cdn san xudt cartes postales

V6 An Ninh (1907-2009)

Vd An Ninh ten that la Vd An Tuyet sinh ngay 18 thang 6 nam 1907 tai pho Hang Gai Ha Ndi Ngay td hoi con tre Vo An Ninh da say me nhiep dnh dng thUdng dap xe khap Ha Noi de chup anh Dudi thdi Phap thuoc dng ldm phdng vien nhiep dnh cua Sd Kiem lam Nam 1935 bde anh Buoi sdng tren de song Hong doat gidi ngoai hang trong cude thi do Hoi Khuyen khieh My thudt vd Ky nghe Viet Nam SADAEI Societe Annamite dencouregement a IArt et I Industrie) to chde Ndm 1938 bde dnh Ddy thuyen ra khai dugc giai thudng ngoai hang trien lam dnh Paris Phdp

Vd An Ninh di khap moi mien Bac-Trung-Nam cua ddt nude de chup anh vdi cdi may anh cua Ddc hieu Zeiss Ikon (1928) vd ngay mai tdi gan cudi ddi (2000) ong vdn dung doc chiee may nay vdi phim den trang

d Ha N6i dng cd nhieu anh noi t i lng ve ho Gdom nhu Ho Guam buoi sUang mai (1935) ho Guom trong bdn dnh Hd Noi bon mua Ngodi ra dng cd nhdng bde anh ggi nhd ve Ha Noi cua nhdng ngay thanh lich xa xda Trong vudn si den Voi Phuc (1942) Gio nom De sdng Hong 1948) Nhd

48 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s62 (91)2012

Hinh 46 V6 An Ninh

Chiiu hi d h6 Tiy Hd Ndi (1954)

LOc ndy khu vic hd Tdy vSn cdn

hoang vSng Cdc thi^u nO

m$c do ddi di hdng mdt vdo budi chidu hd Mdt n t

thanh ljeh cOa Hd Ndi ddu

th^p nidn 1950

xua (1944) Cue Nghi Tdm (1956) Thi^u na Hd Noi (1960) Bde dd din Voi Phuc (1956) Chua Ldng (1941) Cu do vi^t cdu doi T^t (1940) Tranh Tet ldng Hd (1941) Phd Hdng Budm (1940) Mdi nhd c6 ph6 Hdng Bgc (1956) Ciia 6 Quan Chudng (1940) Go Dong Da (1942) Ldu Khui Vdn vd bia tien si d Vdn Mi^u (1945) Binh minh trin bdi Phuc Xd (1944) Xe tay ngoai thdnh (1935) Thu hoach vu chiem (1935) Dong ve (Td Liem 1935) Ben thuyen Cdu Ddt (1935) Chg bdn noi ddt (Budi 1935) Chg Dong Xudn (1956) Sen Tdy Ho (1941)

Ong cung chup nhieu bde anh ve Sdi Gdn cd gid tri ngh$ thudt vd td lieu xa hdi nhd Cho Ben Thdnh vd ben xe tho md (1949) Cu dd viit cdu ddi Tet (Sdi Gon 1950) Ldng 6ng ngdy Tet (1952) Nhd thd Hdi gido (1950) Khdi huang chua Bd Chg Ldn (1953) Thieu na Sdi Gdn (1951) Qua cdu (Thu Ddc 1953) L^ loi (1941) Sdng ddi (1942) Vudn tdm vong ngogi thdnh (1950) Ngdy xd lgi (1951) Dem phuc sinh (1950) Binh minh tren song 1952)

Mot tu lieu quy gid khdc trong bg sUu tap dnh cua Vo An Ninh Id nhflng cdnh trong nan ddi ndm At Dau 1945 md cu ghi lai nhu m^t chdng nhdn nhdng gi md thdc ddn Nhdt-Phdp da gdy ndn d mien B^c nUdc ta Cdnh ngudi chit ddi d dudng pho Hd Ngi tren dddng td cdc tinh (md ndng nh^t Id Thdi Binh) vdo thu dd xdc ngddi ddy hdt tren xe d^y Ddy Id bg sUu tdp anh duy nhdt vd dly du nhdt d Vi$t Nam vl nan ddi 1945

Pierre Verger (1902-1996)

Pierre Verger ngUdi gdc Bi-Hda Lan sinh ndm 1902 d Paris vd mift ndm 1996 d Salvador (Brazil) noi dng dinh cU vd dugc dng xem nhU Id que huong thd hai cua minh Ong Id nhd nhilp dnh vd ddn toe hoc nl i tilng vd Id mdt trong nhdng ngUdi sdng ldp ra Alliance Photo ndm 1935 d Phdp mdt tl chde cua cdc nhd nhilp dnh tu do trong dd cd cdc nhilp dnh gia huyen thoai sau ndy nhu Henri Cartier-Bresson Pierre Boucher vd Robert Capa

Teip chi Nghien cdu vd Phdt tridn sd 2 (91) 2012 49

Hinh 47 Sai Gdn (1938) Nguon Pierre Verger Foundation [22]

Bi duoi hoc luc 17 tuli vi thilu ky luat dng ldm vide trong eo sd thtfong mai in dn cua gia dinh nhung luc ndo dng cung cam thdy nhdm chdn Sau khi dufgc Pierre Boucher gidi thieu ve nghe thudt nhilp dnh vdo nam 1932 d tuli 30 dng eho rang minh ehi song den tuli 40 nen quylt dinh song mot cuoc doi day hdng khdi tan hddng moi phut gidy trong cuOc song Cung ndm ndy me dng mdt ong va nhd nhiep anh Pierre Bouchor da di bo quanh chu vi dao Corse ddi 1500km dl chup anh vd suy nghi ve cuoc song [24]

Sau do dng rdi Phdp di khap the gidi chup anh vdi chi rdt it do trong va ly va chiee may anh Rolleiflex Cf Nhat (1934) vd ke do la Trung Hoa dng chup nhieu hinh dnh d Kyoto Nara Tokyo Bac Kinh Thugng Hdi San Dau Hong Kong Nam Kinh Ong dap xe dap khap cac nude Phap Tay Ban Nha Y va vUgt sa mac Sahara bang lac da den vung ma ngdy nay la cac nxidc Mali Burkina Faso Niger Benin O ddy dng chup anh va cd lidn he sdu dam vdi sSc dan Yoruba ddy Id khdi dau ciia su dam me cua dng ve vdn hoa Phi Chdu da den

Ong vidng My Mexico vd edc dao d Trung My Trong l ln thd hai bdng qua Lien Xd den Trung Hoa dng da chdng kiln vd chup anh cuoc chiln tranh

Trung-Nhat (1937) Sau dd dng den Hdn Qudc Philippines vd Ddng Duong (1938) Ong chup nhieu hinh ve con ngUdi va cdnh sinh hoat d Sdi Gon Ha

Hn7 4fl SdiGdn(1938) Ngudn Pierre Verger Foundation [22]

50 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt tri^n sd 2 (91) 2012

NOi Ban Md Thu^t HOi An Hul Dd Ndng Kontum Pleiku My Son Nha Trang Quy Nhon Lai Chdu MOc Chdu Hda Binh nhilu hinh dnh d Cam Bdt nhu Angkor Phnom Penh Battambang d Thdi Lan vd d Ldo (Vietiane Luang Prabang Savanakhet)

Hinh 49 Ban Me Thudt (1938) Nguoi Rhade Ngudn Pierre Verger Foundation (22)

Jr^jg ldc d Ddng Duong ndm g ^ H p ^ H ^ ^ ^ |ayraquowfiraquo -t 1938 v ln cdn lo nghi Id minh IV M ^^BhlJl^w g ^ ^ ^ l ^ o n g den 40 tuli vd tinh Jmk^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ K ^ J l i P ^ i ^ r ^ ^ ^^^ ^^^ 1500 ngdy nda de ^ R raquo - mimkmdash aivA MJ^ sdng ong vgi di mua ngay mOt

day thudc ddi dung 15 mdt QuylWdinh Id moi ngdy se c^t di 1mm d l nh^c nhd Id khi dflU thudc het cung Id luc minh khdng cdn tren cdi ddi ndy nda Vd khi day thudc cdng gan hit thi phdi quylt song cho moi

ngdy that trgn kich thich minh phdi lam gi hay nhdt dam me sdng tao va hdu ich nhdt trong mdi gidy phut con lai [23] Ong Id ngUdi tU hoc doc nhieu vd ham mudn hoc hoi chuyen sau vdo nhieu van dl vd trd thdnh chuyen gia ve phim anh dm nhac lich sd nghe thudt dan tgc hgc Sau ndy cdc nha nghien cdu xem dng la mgt Ihomme de Renaissance (ngUdi cua thdi Phuc hung biet vd tim hilu moi van de tri thdc)

Cdc hinh anh cua dng khdng nhdng cd gid tri nghg thudt md cdn mang nhieu thdng tin ve con ngudi phong tue d cdc xd sd dng den 6ng cd nhieu cude tr i ln ldm vd hgp tdc nhilu l ln vdi ViOn Bdo tang Con ngUdi Musee de IHomme) d Paris td nhdng ndm cua thdp nien 1930 din thdp nien 1980

Sau Ddng Duong ndm 1939 dng din Trung My (Mexico Guatemala) va khi chien tranh t h l gidi thd hai xdy ra dng trd lai Dakar (Phi Chdu) qua cdc nddc Nam My (Peru Brazil Argentina Bolivia) roi nhdp ngu vdo qudn doi trong dOi nhiep dnh Tai ddy dng gdp Thdodore Monod Gidm die Vien Nghien cdu Phi Chdu da den cua Phdp Institute Francais de VAfrique Noir IFAN) vd td dd say me nghidn cdu mOt tdn gido ddc bidt cua ngudi da den thudc sic dan Yoruba d Tay Phi vd Brazil (Bahia Salvador Sao Paulo) goi la Condomble khi ho di ddn qua Nam My

Gidi ngu dng trd lai Nam My vd ldm nhiep dnh (1M2-1946) cho Vidn Bdo tdng qudc gia d Lima (Peru) d Peru cung chinMla luc doan milimet cudi cung cua thudc ddy ddi slng^ cua dng het luc dy^mg doc quyen

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

46 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trjgn sCraquo 2 (91) 2012

^^ ^r

Hinh 44 Ludovic Crespin Sdi Gdn ddu thdp nien 1920 Rond point entre le boulevard Charner et le boulevard Bonnard Vdng xoay glOa d^l 10 NguySn Hud (Charner) vd dai 10 Ld Lpi (Bonnard) Glufa vdng xoay Id vdng b$ ndi chidu thuf bdy cd dodn nhac chdi nhac giao hudng hay qudn nh ic chdi kdn gidi trf cho ddn chung NgUdi Vidt gpi ngd tu ndy Id ngd tu B6n Ken D l y xe buyt chd khdeh glCfa hinh vd tren ddu xe cd bien qudng cdo coiffre-art Le Gaulois Bdn phdi hinh Id Auto-hall noi bdn cdc loai xe hdi ki cd xe hang Citroen) vd garage xe Ddi di^n vdi Auto-hall ben kia dudng Id nhd hdng Pancrazi Dampng xa phfa trdi hinh Id Tda Thj sdnh

chinh thdc thay the co quan Sd Nhiep anh vd Phim d Ddng Duong (Service photo-cinematographique de IIndochine) [1]

Tuy khdng dugc dai dien to chde trUng bdy hinh dnh nhUng ndm 1922 Crespin cung cd mat vdi tu each cd nhan d hoi chg t r i ln lam Marseilles va trung bay mot bo album 16 anh tong quan ve luc tinh ddt trong nhd trien ldm Nam Ky Theo dng thi trUdng thdnh pho Sai Gdn thi Crespin Id nha nhiep anh duy nhdt cd mot bo sUu tap day dd tdt cd dnh nhdng tda nha tugng vd nhdng dia diem dau tien xUa nhdt cua thdnh phd

F e r n a n d Nadal

Nadal Id ngUdi A Rap sinh d Algdrie (Hussein-Dey ndm 1898 hay El Affroun ndm 1902) Ong den Ddng Duong vdo ndm 1921 trd ngu d so 150 dddng Catinat Sdi Gdn [1] Cd th l dng Id ngudi Algdrie dau tien din vd lap nghiep d Sdi Gdn

Mpt vdi bde dnh cua dng ddgc ddng trong bdo Le Monde colonial illustre gida cac ndm 1929 yd 1931 Ong cung thdc hi$n nhieu phdng sU dnh chinh thdc cho chinh quyen Phdp d Nam Ky nhu dnh cua Trung dodn 11 Bo binh thuOc dia cdc tda nhd cdng sd tUgng ddi d Sdi Gdn

Trong nhdng dia chi thuong mai d Sdi Gdn ndm 1922 cd sd cua dng la noi chup hinh bdn cdc dung cu vd phu tung nhilp dnh Ong Nadal mUdn 1 ngudi Au vd 6 ngudi Viet ldm vif c cho cdng ty dng 6ng ldm vide nhilp anh c6 ldc cho chinh quyln cdn luc khdc thi chup hinh cho chu nhdn cua nhdiig ngoi biet thu cho cdc khdeh san d cdc noi du lich nhU Angkor cho cdc thuong gia d Sdi Gdn cdc loat hinh quang cdo Ngodi ra dng cdn in cdc album dnh cae cartes postales va la chu mot co sd nhilp dnh d Phnom Penh tuong tu nhu d Sai Gon

Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012 47

Hhh 45 Fernand Nadal trong Album

N^^fnampm 1926 Ruede Canton DUdng Canton

(nay Id dudng Tri$u Qua^lPhyc) hinh

ndy cung cd in lai tren carte postale Clle ddy Id ngdy lsect (|u6c khdnh cua

Trung Hoa Ddn qudc (1010) d

dau dudng vd cudi dudng cd cdng chdo muigtrdn cdng cd de f f i ^ chO Cung chusect Ddn qudc van tuelt Ben phfa trai

cdng cd tree cd tam tai cCia Phdp

mdash Ong cd chup anh nhdng co sd ky nghe thuong mai ldn d Sai Gon va vdng phu can va trong ndm 1923-1924 cac anh La Bien-Hoa Industrielle cua cdng ty gd La Societe forestiere ldc dd doc quyen xuat khau gd d Ddng Duong Nam 1930 dng lam phdng sU anh cuoc vidng tham chinh thdc cua Thdng doc Philippines (ldc nay vdn cdn la thuoc dia cua My) dng Dwight Davis d Ha Noi

Nam 1935 cac anh cartes postales cua dng de dia chi la so 120 dudng Catinat Trong nhdng ndm cua thap nien 1950 dng vdn cdn san xudt cartes postales

V6 An Ninh (1907-2009)

Vd An Ninh ten that la Vd An Tuyet sinh ngay 18 thang 6 nam 1907 tai pho Hang Gai Ha Ndi Ngay td hoi con tre Vo An Ninh da say me nhiep dnh dng thUdng dap xe khap Ha Noi de chup anh Dudi thdi Phap thuoc dng ldm phdng vien nhiep dnh cua Sd Kiem lam Nam 1935 bde anh Buoi sdng tren de song Hong doat gidi ngoai hang trong cude thi do Hoi Khuyen khieh My thudt vd Ky nghe Viet Nam SADAEI Societe Annamite dencouregement a IArt et I Industrie) to chde Ndm 1938 bde dnh Ddy thuyen ra khai dugc giai thudng ngoai hang trien lam dnh Paris Phdp

Vd An Ninh di khap moi mien Bac-Trung-Nam cua ddt nude de chup anh vdi cdi may anh cua Ddc hieu Zeiss Ikon (1928) vd ngay mai tdi gan cudi ddi (2000) ong vdn dung doc chiee may nay vdi phim den trang

d Ha N6i dng cd nhieu anh noi t i lng ve ho Gdom nhu Ho Guam buoi sUang mai (1935) ho Guom trong bdn dnh Hd Noi bon mua Ngodi ra dng cd nhdng bde anh ggi nhd ve Ha Noi cua nhdng ngay thanh lich xa xda Trong vudn si den Voi Phuc (1942) Gio nom De sdng Hong 1948) Nhd

48 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s62 (91)2012

Hinh 46 V6 An Ninh

Chiiu hi d h6 Tiy Hd Ndi (1954)

LOc ndy khu vic hd Tdy vSn cdn

hoang vSng Cdc thi^u nO

m$c do ddi di hdng mdt vdo budi chidu hd Mdt n t

thanh ljeh cOa Hd Ndi ddu

th^p nidn 1950

xua (1944) Cue Nghi Tdm (1956) Thi^u na Hd Noi (1960) Bde dd din Voi Phuc (1956) Chua Ldng (1941) Cu do vi^t cdu doi T^t (1940) Tranh Tet ldng Hd (1941) Phd Hdng Budm (1940) Mdi nhd c6 ph6 Hdng Bgc (1956) Ciia 6 Quan Chudng (1940) Go Dong Da (1942) Ldu Khui Vdn vd bia tien si d Vdn Mi^u (1945) Binh minh trin bdi Phuc Xd (1944) Xe tay ngoai thdnh (1935) Thu hoach vu chiem (1935) Dong ve (Td Liem 1935) Ben thuyen Cdu Ddt (1935) Chg bdn noi ddt (Budi 1935) Chg Dong Xudn (1956) Sen Tdy Ho (1941)

Ong cung chup nhieu bde anh ve Sdi Gdn cd gid tri ngh$ thudt vd td lieu xa hdi nhd Cho Ben Thdnh vd ben xe tho md (1949) Cu dd viit cdu ddi Tet (Sdi Gon 1950) Ldng 6ng ngdy Tet (1952) Nhd thd Hdi gido (1950) Khdi huang chua Bd Chg Ldn (1953) Thieu na Sdi Gdn (1951) Qua cdu (Thu Ddc 1953) L^ loi (1941) Sdng ddi (1942) Vudn tdm vong ngogi thdnh (1950) Ngdy xd lgi (1951) Dem phuc sinh (1950) Binh minh tren song 1952)

Mot tu lieu quy gid khdc trong bg sUu tap dnh cua Vo An Ninh Id nhflng cdnh trong nan ddi ndm At Dau 1945 md cu ghi lai nhu m^t chdng nhdn nhdng gi md thdc ddn Nhdt-Phdp da gdy ndn d mien B^c nUdc ta Cdnh ngudi chit ddi d dudng pho Hd Ngi tren dddng td cdc tinh (md ndng nh^t Id Thdi Binh) vdo thu dd xdc ngddi ddy hdt tren xe d^y Ddy Id bg sUu tdp anh duy nhdt vd dly du nhdt d Vi$t Nam vl nan ddi 1945

Pierre Verger (1902-1996)

Pierre Verger ngUdi gdc Bi-Hda Lan sinh ndm 1902 d Paris vd mift ndm 1996 d Salvador (Brazil) noi dng dinh cU vd dugc dng xem nhU Id que huong thd hai cua minh Ong Id nhd nhilp dnh vd ddn toe hoc nl i tilng vd Id mdt trong nhdng ngUdi sdng ldp ra Alliance Photo ndm 1935 d Phdp mdt tl chde cua cdc nhd nhilp dnh tu do trong dd cd cdc nhilp dnh gia huyen thoai sau ndy nhu Henri Cartier-Bresson Pierre Boucher vd Robert Capa

Teip chi Nghien cdu vd Phdt tridn sd 2 (91) 2012 49

Hinh 47 Sai Gdn (1938) Nguon Pierre Verger Foundation [22]

Bi duoi hoc luc 17 tuli vi thilu ky luat dng ldm vide trong eo sd thtfong mai in dn cua gia dinh nhung luc ndo dng cung cam thdy nhdm chdn Sau khi dufgc Pierre Boucher gidi thieu ve nghe thudt nhilp dnh vdo nam 1932 d tuli 30 dng eho rang minh ehi song den tuli 40 nen quylt dinh song mot cuoc doi day hdng khdi tan hddng moi phut gidy trong cuOc song Cung ndm ndy me dng mdt ong va nhd nhiep anh Pierre Bouchor da di bo quanh chu vi dao Corse ddi 1500km dl chup anh vd suy nghi ve cuoc song [24]

Sau do dng rdi Phdp di khap the gidi chup anh vdi chi rdt it do trong va ly va chiee may anh Rolleiflex Cf Nhat (1934) vd ke do la Trung Hoa dng chup nhieu hinh dnh d Kyoto Nara Tokyo Bac Kinh Thugng Hdi San Dau Hong Kong Nam Kinh Ong dap xe dap khap cac nude Phap Tay Ban Nha Y va vUgt sa mac Sahara bang lac da den vung ma ngdy nay la cac nxidc Mali Burkina Faso Niger Benin O ddy dng chup anh va cd lidn he sdu dam vdi sSc dan Yoruba ddy Id khdi dau ciia su dam me cua dng ve vdn hoa Phi Chdu da den

Ong vidng My Mexico vd edc dao d Trung My Trong l ln thd hai bdng qua Lien Xd den Trung Hoa dng da chdng kiln vd chup anh cuoc chiln tranh

Trung-Nhat (1937) Sau dd dng den Hdn Qudc Philippines vd Ddng Duong (1938) Ong chup nhieu hinh ve con ngUdi va cdnh sinh hoat d Sdi Gon Ha

Hn7 4fl SdiGdn(1938) Ngudn Pierre Verger Foundation [22]

50 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt tri^n sd 2 (91) 2012

NOi Ban Md Thu^t HOi An Hul Dd Ndng Kontum Pleiku My Son Nha Trang Quy Nhon Lai Chdu MOc Chdu Hda Binh nhilu hinh dnh d Cam Bdt nhu Angkor Phnom Penh Battambang d Thdi Lan vd d Ldo (Vietiane Luang Prabang Savanakhet)

Hinh 49 Ban Me Thudt (1938) Nguoi Rhade Ngudn Pierre Verger Foundation (22)

Jr^jg ldc d Ddng Duong ndm g ^ H p ^ H ^ ^ ^ |ayraquowfiraquo -t 1938 v ln cdn lo nghi Id minh IV M ^^BhlJl^w g ^ ^ ^ l ^ o n g den 40 tuli vd tinh Jmk^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ K ^ J l i P ^ i ^ r ^ ^ ^^^ ^^^ 1500 ngdy nda de ^ R raquo - mimkmdash aivA MJ^ sdng ong vgi di mua ngay mOt

day thudc ddi dung 15 mdt QuylWdinh Id moi ngdy se c^t di 1mm d l nh^c nhd Id khi dflU thudc het cung Id luc minh khdng cdn tren cdi ddi ndy nda Vd khi day thudc cdng gan hit thi phdi quylt song cho moi

ngdy that trgn kich thich minh phdi lam gi hay nhdt dam me sdng tao va hdu ich nhdt trong mdi gidy phut con lai [23] Ong Id ngUdi tU hoc doc nhieu vd ham mudn hoc hoi chuyen sau vdo nhieu van dl vd trd thdnh chuyen gia ve phim anh dm nhac lich sd nghe thudt dan tgc hgc Sau ndy cdc nha nghien cdu xem dng la mgt Ihomme de Renaissance (ngUdi cua thdi Phuc hung biet vd tim hilu moi van de tri thdc)

Cdc hinh anh cua dng khdng nhdng cd gid tri nghg thudt md cdn mang nhieu thdng tin ve con ngudi phong tue d cdc xd sd dng den 6ng cd nhieu cude tr i ln ldm vd hgp tdc nhilu l ln vdi ViOn Bdo tang Con ngUdi Musee de IHomme) d Paris td nhdng ndm cua thdp nien 1930 din thdp nien 1980

Sau Ddng Duong ndm 1939 dng din Trung My (Mexico Guatemala) va khi chien tranh t h l gidi thd hai xdy ra dng trd lai Dakar (Phi Chdu) qua cdc nddc Nam My (Peru Brazil Argentina Bolivia) roi nhdp ngu vdo qudn doi trong dOi nhiep dnh Tai ddy dng gdp Thdodore Monod Gidm die Vien Nghien cdu Phi Chdu da den cua Phdp Institute Francais de VAfrique Noir IFAN) vd td dd say me nghidn cdu mOt tdn gido ddc bidt cua ngudi da den thudc sic dan Yoruba d Tay Phi vd Brazil (Bahia Salvador Sao Paulo) goi la Condomble khi ho di ddn qua Nam My

Gidi ngu dng trd lai Nam My vd ldm nhiep dnh (1M2-1946) cho Vidn Bdo tdng qudc gia d Lima (Peru) d Peru cung chinMla luc doan milimet cudi cung cua thudc ddy ddi slng^ cua dng het luc dy^mg doc quyen

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln s6 2 (91) 2012 47

Hhh 45 Fernand Nadal trong Album

N^^fnampm 1926 Ruede Canton DUdng Canton

(nay Id dudng Tri$u Qua^lPhyc) hinh

ndy cung cd in lai tren carte postale Clle ddy Id ngdy lsect (|u6c khdnh cua

Trung Hoa Ddn qudc (1010) d

dau dudng vd cudi dudng cd cdng chdo muigtrdn cdng cd de f f i ^ chO Cung chusect Ddn qudc van tuelt Ben phfa trai

cdng cd tree cd tam tai cCia Phdp

mdash Ong cd chup anh nhdng co sd ky nghe thuong mai ldn d Sai Gon va vdng phu can va trong ndm 1923-1924 cac anh La Bien-Hoa Industrielle cua cdng ty gd La Societe forestiere ldc dd doc quyen xuat khau gd d Ddng Duong Nam 1930 dng lam phdng sU anh cuoc vidng tham chinh thdc cua Thdng doc Philippines (ldc nay vdn cdn la thuoc dia cua My) dng Dwight Davis d Ha Noi

Nam 1935 cac anh cartes postales cua dng de dia chi la so 120 dudng Catinat Trong nhdng ndm cua thap nien 1950 dng vdn cdn san xudt cartes postales

V6 An Ninh (1907-2009)

Vd An Ninh ten that la Vd An Tuyet sinh ngay 18 thang 6 nam 1907 tai pho Hang Gai Ha Ndi Ngay td hoi con tre Vo An Ninh da say me nhiep dnh dng thUdng dap xe khap Ha Noi de chup anh Dudi thdi Phap thuoc dng ldm phdng vien nhiep dnh cua Sd Kiem lam Nam 1935 bde anh Buoi sdng tren de song Hong doat gidi ngoai hang trong cude thi do Hoi Khuyen khieh My thudt vd Ky nghe Viet Nam SADAEI Societe Annamite dencouregement a IArt et I Industrie) to chde Ndm 1938 bde dnh Ddy thuyen ra khai dugc giai thudng ngoai hang trien lam dnh Paris Phdp

Vd An Ninh di khap moi mien Bac-Trung-Nam cua ddt nude de chup anh vdi cdi may anh cua Ddc hieu Zeiss Ikon (1928) vd ngay mai tdi gan cudi ddi (2000) ong vdn dung doc chiee may nay vdi phim den trang

d Ha N6i dng cd nhieu anh noi t i lng ve ho Gdom nhu Ho Guam buoi sUang mai (1935) ho Guom trong bdn dnh Hd Noi bon mua Ngodi ra dng cd nhdng bde anh ggi nhd ve Ha Noi cua nhdng ngay thanh lich xa xda Trong vudn si den Voi Phuc (1942) Gio nom De sdng Hong 1948) Nhd

48 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s62 (91)2012

Hinh 46 V6 An Ninh

Chiiu hi d h6 Tiy Hd Ndi (1954)

LOc ndy khu vic hd Tdy vSn cdn

hoang vSng Cdc thi^u nO

m$c do ddi di hdng mdt vdo budi chidu hd Mdt n t

thanh ljeh cOa Hd Ndi ddu

th^p nidn 1950

xua (1944) Cue Nghi Tdm (1956) Thi^u na Hd Noi (1960) Bde dd din Voi Phuc (1956) Chua Ldng (1941) Cu do vi^t cdu doi T^t (1940) Tranh Tet ldng Hd (1941) Phd Hdng Budm (1940) Mdi nhd c6 ph6 Hdng Bgc (1956) Ciia 6 Quan Chudng (1940) Go Dong Da (1942) Ldu Khui Vdn vd bia tien si d Vdn Mi^u (1945) Binh minh trin bdi Phuc Xd (1944) Xe tay ngoai thdnh (1935) Thu hoach vu chiem (1935) Dong ve (Td Liem 1935) Ben thuyen Cdu Ddt (1935) Chg bdn noi ddt (Budi 1935) Chg Dong Xudn (1956) Sen Tdy Ho (1941)

Ong cung chup nhieu bde anh ve Sdi Gdn cd gid tri ngh$ thudt vd td lieu xa hdi nhd Cho Ben Thdnh vd ben xe tho md (1949) Cu dd viit cdu ddi Tet (Sdi Gon 1950) Ldng 6ng ngdy Tet (1952) Nhd thd Hdi gido (1950) Khdi huang chua Bd Chg Ldn (1953) Thieu na Sdi Gdn (1951) Qua cdu (Thu Ddc 1953) L^ loi (1941) Sdng ddi (1942) Vudn tdm vong ngogi thdnh (1950) Ngdy xd lgi (1951) Dem phuc sinh (1950) Binh minh tren song 1952)

Mot tu lieu quy gid khdc trong bg sUu tap dnh cua Vo An Ninh Id nhflng cdnh trong nan ddi ndm At Dau 1945 md cu ghi lai nhu m^t chdng nhdn nhdng gi md thdc ddn Nhdt-Phdp da gdy ndn d mien B^c nUdc ta Cdnh ngudi chit ddi d dudng pho Hd Ngi tren dddng td cdc tinh (md ndng nh^t Id Thdi Binh) vdo thu dd xdc ngddi ddy hdt tren xe d^y Ddy Id bg sUu tdp anh duy nhdt vd dly du nhdt d Vi$t Nam vl nan ddi 1945

Pierre Verger (1902-1996)

Pierre Verger ngUdi gdc Bi-Hda Lan sinh ndm 1902 d Paris vd mift ndm 1996 d Salvador (Brazil) noi dng dinh cU vd dugc dng xem nhU Id que huong thd hai cua minh Ong Id nhd nhilp dnh vd ddn toe hoc nl i tilng vd Id mdt trong nhdng ngUdi sdng ldp ra Alliance Photo ndm 1935 d Phdp mdt tl chde cua cdc nhd nhilp dnh tu do trong dd cd cdc nhilp dnh gia huyen thoai sau ndy nhu Henri Cartier-Bresson Pierre Boucher vd Robert Capa

Teip chi Nghien cdu vd Phdt tridn sd 2 (91) 2012 49

Hinh 47 Sai Gdn (1938) Nguon Pierre Verger Foundation [22]

Bi duoi hoc luc 17 tuli vi thilu ky luat dng ldm vide trong eo sd thtfong mai in dn cua gia dinh nhung luc ndo dng cung cam thdy nhdm chdn Sau khi dufgc Pierre Boucher gidi thieu ve nghe thudt nhilp dnh vdo nam 1932 d tuli 30 dng eho rang minh ehi song den tuli 40 nen quylt dinh song mot cuoc doi day hdng khdi tan hddng moi phut gidy trong cuOc song Cung ndm ndy me dng mdt ong va nhd nhiep anh Pierre Bouchor da di bo quanh chu vi dao Corse ddi 1500km dl chup anh vd suy nghi ve cuoc song [24]

Sau do dng rdi Phdp di khap the gidi chup anh vdi chi rdt it do trong va ly va chiee may anh Rolleiflex Cf Nhat (1934) vd ke do la Trung Hoa dng chup nhieu hinh dnh d Kyoto Nara Tokyo Bac Kinh Thugng Hdi San Dau Hong Kong Nam Kinh Ong dap xe dap khap cac nude Phap Tay Ban Nha Y va vUgt sa mac Sahara bang lac da den vung ma ngdy nay la cac nxidc Mali Burkina Faso Niger Benin O ddy dng chup anh va cd lidn he sdu dam vdi sSc dan Yoruba ddy Id khdi dau ciia su dam me cua dng ve vdn hoa Phi Chdu da den

Ong vidng My Mexico vd edc dao d Trung My Trong l ln thd hai bdng qua Lien Xd den Trung Hoa dng da chdng kiln vd chup anh cuoc chiln tranh

Trung-Nhat (1937) Sau dd dng den Hdn Qudc Philippines vd Ddng Duong (1938) Ong chup nhieu hinh ve con ngUdi va cdnh sinh hoat d Sdi Gon Ha

Hn7 4fl SdiGdn(1938) Ngudn Pierre Verger Foundation [22]

50 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt tri^n sd 2 (91) 2012

NOi Ban Md Thu^t HOi An Hul Dd Ndng Kontum Pleiku My Son Nha Trang Quy Nhon Lai Chdu MOc Chdu Hda Binh nhilu hinh dnh d Cam Bdt nhu Angkor Phnom Penh Battambang d Thdi Lan vd d Ldo (Vietiane Luang Prabang Savanakhet)

Hinh 49 Ban Me Thudt (1938) Nguoi Rhade Ngudn Pierre Verger Foundation (22)

Jr^jg ldc d Ddng Duong ndm g ^ H p ^ H ^ ^ ^ |ayraquowfiraquo -t 1938 v ln cdn lo nghi Id minh IV M ^^BhlJl^w g ^ ^ ^ l ^ o n g den 40 tuli vd tinh Jmk^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ K ^ J l i P ^ i ^ r ^ ^ ^^^ ^^^ 1500 ngdy nda de ^ R raquo - mimkmdash aivA MJ^ sdng ong vgi di mua ngay mOt

day thudc ddi dung 15 mdt QuylWdinh Id moi ngdy se c^t di 1mm d l nh^c nhd Id khi dflU thudc het cung Id luc minh khdng cdn tren cdi ddi ndy nda Vd khi day thudc cdng gan hit thi phdi quylt song cho moi

ngdy that trgn kich thich minh phdi lam gi hay nhdt dam me sdng tao va hdu ich nhdt trong mdi gidy phut con lai [23] Ong Id ngUdi tU hoc doc nhieu vd ham mudn hoc hoi chuyen sau vdo nhieu van dl vd trd thdnh chuyen gia ve phim anh dm nhac lich sd nghe thudt dan tgc hgc Sau ndy cdc nha nghien cdu xem dng la mgt Ihomme de Renaissance (ngUdi cua thdi Phuc hung biet vd tim hilu moi van de tri thdc)

Cdc hinh anh cua dng khdng nhdng cd gid tri nghg thudt md cdn mang nhieu thdng tin ve con ngudi phong tue d cdc xd sd dng den 6ng cd nhieu cude tr i ln ldm vd hgp tdc nhilu l ln vdi ViOn Bdo tang Con ngUdi Musee de IHomme) d Paris td nhdng ndm cua thdp nien 1930 din thdp nien 1980

Sau Ddng Duong ndm 1939 dng din Trung My (Mexico Guatemala) va khi chien tranh t h l gidi thd hai xdy ra dng trd lai Dakar (Phi Chdu) qua cdc nddc Nam My (Peru Brazil Argentina Bolivia) roi nhdp ngu vdo qudn doi trong dOi nhiep dnh Tai ddy dng gdp Thdodore Monod Gidm die Vien Nghien cdu Phi Chdu da den cua Phdp Institute Francais de VAfrique Noir IFAN) vd td dd say me nghidn cdu mOt tdn gido ddc bidt cua ngudi da den thudc sic dan Yoruba d Tay Phi vd Brazil (Bahia Salvador Sao Paulo) goi la Condomble khi ho di ddn qua Nam My

Gidi ngu dng trd lai Nam My vd ldm nhiep dnh (1M2-1946) cho Vidn Bdo tdng qudc gia d Lima (Peru) d Peru cung chinMla luc doan milimet cudi cung cua thudc ddy ddi slng^ cua dng het luc dy^mg doc quyen

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

48 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt trign s62 (91)2012

Hinh 46 V6 An Ninh

Chiiu hi d h6 Tiy Hd Ndi (1954)

LOc ndy khu vic hd Tdy vSn cdn

hoang vSng Cdc thi^u nO

m$c do ddi di hdng mdt vdo budi chidu hd Mdt n t

thanh ljeh cOa Hd Ndi ddu

th^p nidn 1950

xua (1944) Cue Nghi Tdm (1956) Thi^u na Hd Noi (1960) Bde dd din Voi Phuc (1956) Chua Ldng (1941) Cu do vi^t cdu doi T^t (1940) Tranh Tet ldng Hd (1941) Phd Hdng Budm (1940) Mdi nhd c6 ph6 Hdng Bgc (1956) Ciia 6 Quan Chudng (1940) Go Dong Da (1942) Ldu Khui Vdn vd bia tien si d Vdn Mi^u (1945) Binh minh trin bdi Phuc Xd (1944) Xe tay ngoai thdnh (1935) Thu hoach vu chiem (1935) Dong ve (Td Liem 1935) Ben thuyen Cdu Ddt (1935) Chg bdn noi ddt (Budi 1935) Chg Dong Xudn (1956) Sen Tdy Ho (1941)

Ong cung chup nhieu bde anh ve Sdi Gdn cd gid tri ngh$ thudt vd td lieu xa hdi nhd Cho Ben Thdnh vd ben xe tho md (1949) Cu dd viit cdu ddi Tet (Sdi Gon 1950) Ldng 6ng ngdy Tet (1952) Nhd thd Hdi gido (1950) Khdi huang chua Bd Chg Ldn (1953) Thieu na Sdi Gdn (1951) Qua cdu (Thu Ddc 1953) L^ loi (1941) Sdng ddi (1942) Vudn tdm vong ngogi thdnh (1950) Ngdy xd lgi (1951) Dem phuc sinh (1950) Binh minh tren song 1952)

Mot tu lieu quy gid khdc trong bg sUu tap dnh cua Vo An Ninh Id nhflng cdnh trong nan ddi ndm At Dau 1945 md cu ghi lai nhu m^t chdng nhdn nhdng gi md thdc ddn Nhdt-Phdp da gdy ndn d mien B^c nUdc ta Cdnh ngudi chit ddi d dudng pho Hd Ngi tren dddng td cdc tinh (md ndng nh^t Id Thdi Binh) vdo thu dd xdc ngddi ddy hdt tren xe d^y Ddy Id bg sUu tdp anh duy nhdt vd dly du nhdt d Vi$t Nam vl nan ddi 1945

Pierre Verger (1902-1996)

Pierre Verger ngUdi gdc Bi-Hda Lan sinh ndm 1902 d Paris vd mift ndm 1996 d Salvador (Brazil) noi dng dinh cU vd dugc dng xem nhU Id que huong thd hai cua minh Ong Id nhd nhilp dnh vd ddn toe hoc nl i tilng vd Id mdt trong nhdng ngUdi sdng ldp ra Alliance Photo ndm 1935 d Phdp mdt tl chde cua cdc nhd nhilp dnh tu do trong dd cd cdc nhilp dnh gia huyen thoai sau ndy nhu Henri Cartier-Bresson Pierre Boucher vd Robert Capa

Teip chi Nghien cdu vd Phdt tridn sd 2 (91) 2012 49

Hinh 47 Sai Gdn (1938) Nguon Pierre Verger Foundation [22]

Bi duoi hoc luc 17 tuli vi thilu ky luat dng ldm vide trong eo sd thtfong mai in dn cua gia dinh nhung luc ndo dng cung cam thdy nhdm chdn Sau khi dufgc Pierre Boucher gidi thieu ve nghe thudt nhilp dnh vdo nam 1932 d tuli 30 dng eho rang minh ehi song den tuli 40 nen quylt dinh song mot cuoc doi day hdng khdi tan hddng moi phut gidy trong cuOc song Cung ndm ndy me dng mdt ong va nhd nhiep anh Pierre Bouchor da di bo quanh chu vi dao Corse ddi 1500km dl chup anh vd suy nghi ve cuoc song [24]

Sau do dng rdi Phdp di khap the gidi chup anh vdi chi rdt it do trong va ly va chiee may anh Rolleiflex Cf Nhat (1934) vd ke do la Trung Hoa dng chup nhieu hinh dnh d Kyoto Nara Tokyo Bac Kinh Thugng Hdi San Dau Hong Kong Nam Kinh Ong dap xe dap khap cac nude Phap Tay Ban Nha Y va vUgt sa mac Sahara bang lac da den vung ma ngdy nay la cac nxidc Mali Burkina Faso Niger Benin O ddy dng chup anh va cd lidn he sdu dam vdi sSc dan Yoruba ddy Id khdi dau ciia su dam me cua dng ve vdn hoa Phi Chdu da den

Ong vidng My Mexico vd edc dao d Trung My Trong l ln thd hai bdng qua Lien Xd den Trung Hoa dng da chdng kiln vd chup anh cuoc chiln tranh

Trung-Nhat (1937) Sau dd dng den Hdn Qudc Philippines vd Ddng Duong (1938) Ong chup nhieu hinh ve con ngUdi va cdnh sinh hoat d Sdi Gon Ha

Hn7 4fl SdiGdn(1938) Ngudn Pierre Verger Foundation [22]

50 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt tri^n sd 2 (91) 2012

NOi Ban Md Thu^t HOi An Hul Dd Ndng Kontum Pleiku My Son Nha Trang Quy Nhon Lai Chdu MOc Chdu Hda Binh nhilu hinh dnh d Cam Bdt nhu Angkor Phnom Penh Battambang d Thdi Lan vd d Ldo (Vietiane Luang Prabang Savanakhet)

Hinh 49 Ban Me Thudt (1938) Nguoi Rhade Ngudn Pierre Verger Foundation (22)

Jr^jg ldc d Ddng Duong ndm g ^ H p ^ H ^ ^ ^ |ayraquowfiraquo -t 1938 v ln cdn lo nghi Id minh IV M ^^BhlJl^w g ^ ^ ^ l ^ o n g den 40 tuli vd tinh Jmk^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ K ^ J l i P ^ i ^ r ^ ^ ^^^ ^^^ 1500 ngdy nda de ^ R raquo - mimkmdash aivA MJ^ sdng ong vgi di mua ngay mOt

day thudc ddi dung 15 mdt QuylWdinh Id moi ngdy se c^t di 1mm d l nh^c nhd Id khi dflU thudc het cung Id luc minh khdng cdn tren cdi ddi ndy nda Vd khi day thudc cdng gan hit thi phdi quylt song cho moi

ngdy that trgn kich thich minh phdi lam gi hay nhdt dam me sdng tao va hdu ich nhdt trong mdi gidy phut con lai [23] Ong Id ngUdi tU hoc doc nhieu vd ham mudn hoc hoi chuyen sau vdo nhieu van dl vd trd thdnh chuyen gia ve phim anh dm nhac lich sd nghe thudt dan tgc hgc Sau ndy cdc nha nghien cdu xem dng la mgt Ihomme de Renaissance (ngUdi cua thdi Phuc hung biet vd tim hilu moi van de tri thdc)

Cdc hinh anh cua dng khdng nhdng cd gid tri nghg thudt md cdn mang nhieu thdng tin ve con ngudi phong tue d cdc xd sd dng den 6ng cd nhieu cude tr i ln ldm vd hgp tdc nhilu l ln vdi ViOn Bdo tang Con ngUdi Musee de IHomme) d Paris td nhdng ndm cua thdp nien 1930 din thdp nien 1980

Sau Ddng Duong ndm 1939 dng din Trung My (Mexico Guatemala) va khi chien tranh t h l gidi thd hai xdy ra dng trd lai Dakar (Phi Chdu) qua cdc nddc Nam My (Peru Brazil Argentina Bolivia) roi nhdp ngu vdo qudn doi trong dOi nhiep dnh Tai ddy dng gdp Thdodore Monod Gidm die Vien Nghien cdu Phi Chdu da den cua Phdp Institute Francais de VAfrique Noir IFAN) vd td dd say me nghidn cdu mOt tdn gido ddc bidt cua ngudi da den thudc sic dan Yoruba d Tay Phi vd Brazil (Bahia Salvador Sao Paulo) goi la Condomble khi ho di ddn qua Nam My

Gidi ngu dng trd lai Nam My vd ldm nhiep dnh (1M2-1946) cho Vidn Bdo tdng qudc gia d Lima (Peru) d Peru cung chinMla luc doan milimet cudi cung cua thudc ddy ddi slng^ cua dng het luc dy^mg doc quyen

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

Teip chi Nghien cdu vd Phdt tridn sd 2 (91) 2012 49

Hinh 47 Sai Gdn (1938) Nguon Pierre Verger Foundation [22]

Bi duoi hoc luc 17 tuli vi thilu ky luat dng ldm vide trong eo sd thtfong mai in dn cua gia dinh nhung luc ndo dng cung cam thdy nhdm chdn Sau khi dufgc Pierre Boucher gidi thieu ve nghe thudt nhilp dnh vdo nam 1932 d tuli 30 dng eho rang minh ehi song den tuli 40 nen quylt dinh song mot cuoc doi day hdng khdi tan hddng moi phut gidy trong cuOc song Cung ndm ndy me dng mdt ong va nhd nhiep anh Pierre Bouchor da di bo quanh chu vi dao Corse ddi 1500km dl chup anh vd suy nghi ve cuoc song [24]

Sau do dng rdi Phdp di khap the gidi chup anh vdi chi rdt it do trong va ly va chiee may anh Rolleiflex Cf Nhat (1934) vd ke do la Trung Hoa dng chup nhieu hinh dnh d Kyoto Nara Tokyo Bac Kinh Thugng Hdi San Dau Hong Kong Nam Kinh Ong dap xe dap khap cac nude Phap Tay Ban Nha Y va vUgt sa mac Sahara bang lac da den vung ma ngdy nay la cac nxidc Mali Burkina Faso Niger Benin O ddy dng chup anh va cd lidn he sdu dam vdi sSc dan Yoruba ddy Id khdi dau ciia su dam me cua dng ve vdn hoa Phi Chdu da den

Ong vidng My Mexico vd edc dao d Trung My Trong l ln thd hai bdng qua Lien Xd den Trung Hoa dng da chdng kiln vd chup anh cuoc chiln tranh

Trung-Nhat (1937) Sau dd dng den Hdn Qudc Philippines vd Ddng Duong (1938) Ong chup nhieu hinh ve con ngUdi va cdnh sinh hoat d Sdi Gon Ha

Hn7 4fl SdiGdn(1938) Ngudn Pierre Verger Foundation [22]

50 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt tri^n sd 2 (91) 2012

NOi Ban Md Thu^t HOi An Hul Dd Ndng Kontum Pleiku My Son Nha Trang Quy Nhon Lai Chdu MOc Chdu Hda Binh nhilu hinh dnh d Cam Bdt nhu Angkor Phnom Penh Battambang d Thdi Lan vd d Ldo (Vietiane Luang Prabang Savanakhet)

Hinh 49 Ban Me Thudt (1938) Nguoi Rhade Ngudn Pierre Verger Foundation (22)

Jr^jg ldc d Ddng Duong ndm g ^ H p ^ H ^ ^ ^ |ayraquowfiraquo -t 1938 v ln cdn lo nghi Id minh IV M ^^BhlJl^w g ^ ^ ^ l ^ o n g den 40 tuli vd tinh Jmk^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ K ^ J l i P ^ i ^ r ^ ^ ^^^ ^^^ 1500 ngdy nda de ^ R raquo - mimkmdash aivA MJ^ sdng ong vgi di mua ngay mOt

day thudc ddi dung 15 mdt QuylWdinh Id moi ngdy se c^t di 1mm d l nh^c nhd Id khi dflU thudc het cung Id luc minh khdng cdn tren cdi ddi ndy nda Vd khi day thudc cdng gan hit thi phdi quylt song cho moi

ngdy that trgn kich thich minh phdi lam gi hay nhdt dam me sdng tao va hdu ich nhdt trong mdi gidy phut con lai [23] Ong Id ngUdi tU hoc doc nhieu vd ham mudn hoc hoi chuyen sau vdo nhieu van dl vd trd thdnh chuyen gia ve phim anh dm nhac lich sd nghe thudt dan tgc hgc Sau ndy cdc nha nghien cdu xem dng la mgt Ihomme de Renaissance (ngUdi cua thdi Phuc hung biet vd tim hilu moi van de tri thdc)

Cdc hinh anh cua dng khdng nhdng cd gid tri nghg thudt md cdn mang nhieu thdng tin ve con ngudi phong tue d cdc xd sd dng den 6ng cd nhieu cude tr i ln ldm vd hgp tdc nhilu l ln vdi ViOn Bdo tang Con ngUdi Musee de IHomme) d Paris td nhdng ndm cua thdp nien 1930 din thdp nien 1980

Sau Ddng Duong ndm 1939 dng din Trung My (Mexico Guatemala) va khi chien tranh t h l gidi thd hai xdy ra dng trd lai Dakar (Phi Chdu) qua cdc nddc Nam My (Peru Brazil Argentina Bolivia) roi nhdp ngu vdo qudn doi trong dOi nhiep dnh Tai ddy dng gdp Thdodore Monod Gidm die Vien Nghien cdu Phi Chdu da den cua Phdp Institute Francais de VAfrique Noir IFAN) vd td dd say me nghidn cdu mOt tdn gido ddc bidt cua ngudi da den thudc sic dan Yoruba d Tay Phi vd Brazil (Bahia Salvador Sao Paulo) goi la Condomble khi ho di ddn qua Nam My

Gidi ngu dng trd lai Nam My vd ldm nhiep dnh (1M2-1946) cho Vidn Bdo tdng qudc gia d Lima (Peru) d Peru cung chinMla luc doan milimet cudi cung cua thudc ddy ddi slng^ cua dng het luc dy^mg doc quyen

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

50 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt tri^n sd 2 (91) 2012

NOi Ban Md Thu^t HOi An Hul Dd Ndng Kontum Pleiku My Son Nha Trang Quy Nhon Lai Chdu MOc Chdu Hda Binh nhilu hinh dnh d Cam Bdt nhu Angkor Phnom Penh Battambang d Thdi Lan vd d Ldo (Vietiane Luang Prabang Savanakhet)

Hinh 49 Ban Me Thudt (1938) Nguoi Rhade Ngudn Pierre Verger Foundation (22)

Jr^jg ldc d Ddng Duong ndm g ^ H p ^ H ^ ^ ^ |ayraquowfiraquo -t 1938 v ln cdn lo nghi Id minh IV M ^^BhlJl^w g ^ ^ ^ l ^ o n g den 40 tuli vd tinh Jmk^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ K ^ J l i P ^ i ^ r ^ ^ ^^^ ^^^ 1500 ngdy nda de ^ R raquo - mimkmdash aivA MJ^ sdng ong vgi di mua ngay mOt

day thudc ddi dung 15 mdt QuylWdinh Id moi ngdy se c^t di 1mm d l nh^c nhd Id khi dflU thudc het cung Id luc minh khdng cdn tren cdi ddi ndy nda Vd khi day thudc cdng gan hit thi phdi quylt song cho moi

ngdy that trgn kich thich minh phdi lam gi hay nhdt dam me sdng tao va hdu ich nhdt trong mdi gidy phut con lai [23] Ong Id ngUdi tU hoc doc nhieu vd ham mudn hoc hoi chuyen sau vdo nhieu van dl vd trd thdnh chuyen gia ve phim anh dm nhac lich sd nghe thudt dan tgc hgc Sau ndy cdc nha nghien cdu xem dng la mgt Ihomme de Renaissance (ngUdi cua thdi Phuc hung biet vd tim hilu moi van de tri thdc)

Cdc hinh anh cua dng khdng nhdng cd gid tri nghg thudt md cdn mang nhieu thdng tin ve con ngudi phong tue d cdc xd sd dng den 6ng cd nhieu cude tr i ln ldm vd hgp tdc nhilu l ln vdi ViOn Bdo tang Con ngUdi Musee de IHomme) d Paris td nhdng ndm cua thdp nien 1930 din thdp nien 1980

Sau Ddng Duong ndm 1939 dng din Trung My (Mexico Guatemala) va khi chien tranh t h l gidi thd hai xdy ra dng trd lai Dakar (Phi Chdu) qua cdc nddc Nam My (Peru Brazil Argentina Bolivia) roi nhdp ngu vdo qudn doi trong dOi nhiep dnh Tai ddy dng gdp Thdodore Monod Gidm die Vien Nghien cdu Phi Chdu da den cua Phdp Institute Francais de VAfrique Noir IFAN) vd td dd say me nghidn cdu mOt tdn gido ddc bidt cua ngudi da den thudc sic dan Yoruba d Tay Phi vd Brazil (Bahia Salvador Sao Paulo) goi la Condomble khi ho di ddn qua Nam My

Gidi ngu dng trd lai Nam My vd ldm nhiep dnh (1M2-1946) cho Vidn Bdo tdng qudc gia d Lima (Peru) d Peru cung chinMla luc doan milimet cudi cung cua thudc ddy ddi slng^ cua dng het luc dy^mg doc quyen

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

Tap chi Nghidn cufu vd Phdt triln sd 2 (91) 2012 51

The Importance of Living (Su quan trong cua cude sdng) cua nhd vdn vd triet gia Ldm Ngd Dudng (Lin Yu Tang) Ldm Ngd Dudng da thay dli tu duy cua dng vl cuOc sdng [23]

Ong trd thdnh chuyen vien vl vdn hda Phi Chdu-Brazil vd dinh cU d Salvador 6ng day d cdc dai hoc Brazil vd ndm 1971 Id Gidm ddc nghien cdu Phi Chdu d Trung tdm Nghien cdu qudc gia Phdp (CNRS) [24] Mdc dau khdng dugc bil t t i lng nhieu d Phdp nhdng dng Id ngddi trd thdnh huyen thoai trong gidi nghien cdu vd ngddi ddn d Salvador Bahia vd Tdy Phi nhdt Id td khi dng mdt Vdo dao eua ngddi Yoruba dng cd ten la Fatumbi vd trong dao Ifa dng cd chde vu cao Babalawo (cha cua bi mat) mang trong trdch khdng bao gid t i l t 10 hi mat cua dao cho ngudi ngoai dao [23]

Pierre Fatumbi Verger cung Id mOt nhd nhiep dnh huyIn thoai vdi hon 65000 tdm dnh quy gid chup d kh^p noi tren the gidi vdo the ky 20

Tong lu^in

Bdi ndy chi neu len so luge ve lich sd nhiep anh vd sU cdng hien ve tu lieu cua cac nhd nhiep dnh d Viet Nam vdo cudi thd ky 19 va dau the ky 20 Hg la cac nha nhiep dnh Phdp Hoa Viet vd cdc nUdc khac chi vdi mue dich ban diu la say me nhiep dnh vd sdng vdi nghe chup anh nhung nhdng gi hg de lai la nhdng tu lieu khdng nhiing cd gid tri nghe thudt nhU da so ho Udc mudn ma cdn cd gid tri lich sd van hda vd xd hOi md hien nay chung ta chda khai thdc het

Tac gia bai bien khao ndy cho rang cdn co rat nhieu td lieu anh rai rdc d cdc SUU tap tu nhan nhieu noi tren the gidi cdng nhU cdc kho anh nhU kho dnh cua Phdp d Archives Nationales dOutre-Mer (ANOM Trung tam luu trd hai ngoai qudc gia Phdp) hay d Viet Nam hien nay chUa dugc d l y den dung mdc MOt vien bao tdng nhiep anh ndu dugc thdnh lap d Viet Nam se la noi hOi tu cdc tU lieu anh md cdc nhd sUu tap tU nhdn cd the ddng gdp se rat b l ich cho cac nhd nghien cdu trong vd ngodi nUde ve nhdng vdn de vd de tdi lich sd van hda va xa hOi d Viet Nam vdo the ky 19 vd 20

N D H CHU THICH (4) Cg Phan Chau Trinh cung cd liic ldm nghe rCifa anh 6 cd sd nhiep dnh ciia dng Khdnh Ky

trong thdi gian 6 Phap khi cg vCra ra tu d nggc Sante (1915) Chfnh Phan Chdu Trinh cung ddn Nguyin Ai Qudc den tiem anh Khanh Ky de hoc nghe lltiem sdng luc cdn khd khdn d Paris

(5) Theo dng VUdng Hdng Sen thl nhd hdng Pancrazi ndy Id mdt trong bdn nhd hdng d gan nga tu dudng Nguyin Hud vd Le Lgii vd dng da td nhu sau Gdc Bdn Kdn tuf dien cd bdn nhd hang rUdu tay an khdeh tCr sdu gid chieu ddn hai gid khuya sau dep dan ch cdn l i qudn Pancrazi Id gidi chju dgng nhuft Qudn Cafe de la musique 6 gdc dudng Tg Do vd Le Ldi ngang Nha Hat Tdy nam 1905 sang cho lao qudn Pancrazi ke bien thdnh nhd thudc tdy Solirene rdt lai Id nhd bdn kem Givral [17]

(6) Luc nay trong Chd Ldn ngudi Hoa (trCr ngudi Minh HUdng) dUde coi Id ngoai kieu vd cd cdc chi nhdnh eua Qudc dan dang Trung Qudc hoat ddng cdng khai Thdi ndy dudng Trieu

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

52 Tap chi Nghidn cdu vd Phdt triln sd 2 (91) 200000

Quang Phgc Id mdt trong nhOng trung tdm thUdng m^l 6 Chd Ldn ngudi Hoa d ddy da sd Id gdc Qudng Ddng Gdc dudng Tridu Quang Phgc vd Nguyin TrdI (rue de Cay-mai) ed chua Bd Thidn Hdu mdt trong nhufng ngdi chCia cd nhdt d Chd Ldn vd cOng Id hdi qudn cOa bang Qudng Ddng (Tud Thdnh hdi qudn)

TAI L1$IJ THAM KHAO 1 Marie-Hdidne Degroise Photographes en Outre-Mer (1840-1944) httpphotographesenou

tremer blogspot com 2 Daniel Malcolm The Daguerreian Age in France 1839-1855 In Heilbrunn Timeline of Art

History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpwwwmetmuseumorgAoah hdfdaghdjdaghtm (October 2004)

3 Daniel Malcolm The Rise of Paper Photography in 1850s France In Heilbrunn Timeline of Art History New York The Metropolitan Museum of Art 2000 httpVwvmmetmuseum orgtoahhdfrphhdjrphhtm (September 2008)

4 Mdt sd hinh dnh tCr httpwwwflickreomphotos13476480N07collections vd http belleindochinefreefrSaigon1882htm

5 Nguyin Dinh D^u Tim lai cdu tdu ndi Bde Hd rdi cdng Sdi Gdn Bdo Lao ddng ngdy 462011 httplaodongcom vnTIn- TucTim-lai-cau-tau-noi-Bac-Ho-roi-cang-Sai-Gon45151

6 Xavier Guillaume La terre du Dragon Tome 1 Publibook Paris 2004 7 Pham Phu Thuf Tay hAnh nhit k^ Td Vdn Nguyin Dinh Didm vd Vdn Vinh Ld Khai Vdn dich

Nxb Vdn nghd TP HCM 2001 8 Hinh dnh cdc camera xua vd nay httpwwwcollection-appareilsfrgeneralhtmllisteD_

imagettesphpRadioGroup1=chronoampsubmit=Trier 9 Voyage dexploration en indochine par les lieutenants Francis Gamier et Delaporte Le

Tour du Monde Volume XXII 1870 2nd semestre pages 305-321 httpcollinfrancolsfree frLe_tour_du_mondeFrame7_textesTdM_frame7htm

10 La Conquete du delta du Tong-kln Romanet du Caillaud Le Tour du h^onde Volume XXXIV 1877 2nd semestre httpcollinfrancoisfreefrLe_tour_du_mondeFrame7_textes TdM_frame7htm

11 Malcolm Daniel Daguerre (1787-1851) and the Invention of Photography The h^etropolitan Museum of Art httpwwwmetmuseumorgtoahhddaguhd_daguhtm

12 Nguyin Dufc Hldp V5 An Ninh Nhiep dnh vd cude ddi 2009 httpvmw vannghesongcuulong orgindexphpcomp=tacphamampaction=detailampid=10502 httpwww vannghesongcuulongorg indexphp comp=tacphamampaction=detailampid= 10502

13 Kho luu trO Bd Ngoai giao Phdp httpwwwarchivesnationalesculturegouvfranomfr11_ anc documents0905_PestelPestel html

14 httpwww liveauctioneers comitem4482940

15 Victor Goloubew V-T Holbd Bulletin de IEcoie frangaise dExtr^me-Orient Annde 1927 Volume 27 Numdro 27 p 525

16 Chronique Cochinchine Bulletin de IEcoie frangaise dExtrime-Orlent Annde 1933 Volume 33 Numdro 33 p1110-1111

17 VUdng Hdng Sdn Sd Gdn ndm xda Nxb TP Hd Chf Minh 1991 18 Barbara Creed and Jeanette Hoorn Memory and History Early Film Colonialism and the

French Civilising Mission in Indochina in French History and Civilization Papers from the George Rudd Seminar Volume 4 2011 Edited by Briony Neilson and Robert Aldrieh http wvm h-franee netruderudevollvCreedHoorn Vol4pdf

19 John Keay The Mekong Exploration Commission 1866-68 Anglo-French rivalry in South East Asia Asian Affairs vol XXXVI no Ill November 2005 httpend-of-emplres-south- I I east-asiawikispacescomfileviewTHE+MEKONG+EXPLORATION+COMMISSIONpdf

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values

Tap chi Nghidn cufu va Phdt triln sd 2 (91) 2012 53

20 Ldng nhiep dnh Lai Xd httplangnghenhiepanhlaixacom 21 J Y Claeys Martin Hurlimann Ceylan et IIndochine architecture paysages scenes

populaires Bulletin de itcole francaise dExtreme-Orient 1930 Vol 30 no 30 pp 180-181 22 Pierre Verger Foundation httpwwwpierrevergerorgfpvindexphpoption=com_wrapper

amp Item id= 176

23 Dolg Simmonds Obituary Pierre Verger The Independent Sat 2 March 1996 httpwww independentcouknewspeopleobituary-pierre-verger-1339851html

24 Peter Cohen Pierre Fatumbi Verger as social scientist Cahlers du Brdsll Contemporaln 1999 ndeg 3839 p 127-151

TOM TAT

Bien khdo ndy trinh bdy sd lUdc vd lich sCf nhiep dnh tai Vidt Nam bSt dau tCr khi ky thudt nhiep dnh ra ddi vd phd bidn vdo glufa thd ky 19 6 chdu Au sau dd lan den Ddng DUdng do nhOng nhd nhiep dnh tien phong ngudi Phdp ddn nudc ta ldm vide hay ldp nghidp cho den cdc thdp nien ddu thd ky 20 khi cac nhiep dnh gia ngudi Vidt b^t ddu xudt hidn Tdc phlm cua ho Id nhufng tu lidu vd cCing quy gid cho nhidu de tdi nghidn cuu ljeh sCf vd xa hdi Vidt Nam Hidn nay chung ta chua khai thdc hdt dUdc cdc hinh dnh da cd hidn v ln cdn n^m d cdc kho luu truf dQ lidu hay trong nhOfng bd suu tdp tu nhdn 6 nhidu ndi

Mdt vidn bdo tdng nhidp anh ndu dUdc thdnh ldp d Vidt Nam se Id ndi hdi tg tu Hdu dnh md cdc nhd sUu tdp tu nhdn cd thd ddng gdp dd cDng chung tay bdo tdn nhOng gid trj vdn hda quy bdu ndy

ABSTRACT

SOME FEATURES ON PHOTOGRAPHER^ FROM LATE IS^TO EARLY 20th CENTURY IN VIETNAM

This research outlined the history of photography In Vietnam which started from the introduction of photography technique became popular In the mid 19th century in Europe and then spread to Indochina by French pioneering photographers who came to our country to work or set themselves up in business and then the appearance of Vietnamese photographers in the early decades of the 20th century Their works are quite valuable material for many research projects of Vietnams history and society Currently we have not exploited all photos presented or kept in data archives or in private collections

If a museum of photography is established in Vietnam It will be a place of gathering photograph material contributed by private collectors In order to preserve these precious cultural values