Retusz – jak i dlaczego? „Wielperspektywiczność elementu twardzowego”

RedakcjaMarek NowakDamian StefańskiMirosław Zając

Uniwersytet JagiellońskiInstytut Archeologii

Prace Archeologiczne z. 66Studia

Kolegium redakcyjne:

Jan Chochorowski (przewodniczący)Wojciech Blajer Bolesław GinterPiotr KaczanowskiJanusz K. KozłowskiJacek PoleskiPaweł Valde-Nowak

Sekretarz redakcji:

Karol Dzięgielewski

Jagiellonian UniversityInstitute of Archaeology

Prace Archeologiczne No. 66Studies

Retusz – jak i dlaczego? „Wielperspektywiczność elementu twardzowego”

Retouch – how and what for? Multi-perspectiveness of stone tools

Edited byMarek NowakDamian StefańskiMirosław Zając

Kraków 2013

© Copyright by individual authors and the Institute of Archaeology of the Jagiellonian University

Recenzent tomU:Paweł Valde-nowak

RedAktoR:magdalena dzięgielewska

koRektA JęzykowA:Joanna Sygut-wierzbicka, Aeddan Shaw

SkłAd I PRoJekt okłAdkI:wydawnictwo Profil-Archeo

wszelkie prawa zastrzeżone. książka ani żaden jej fragment nie mogą byćdrukowane ani reprodukowane bez pisemnej zgody wydawcyAll rights reserved. no part of this book may be printed or reproduced without permission in writing from the publisher

ISSn 2353-0995ISBn 978-83-938698-7-9 (PRoFIL-ARcHeo), ISBn 978-83-934218-4-8 (IA UJ)

wydawnictwo i Pracownia Archeologiczna PRoFIL-ARcHeoul. Jurajska 23, 32-087 Pękowice k/krakowatel. (12) 665-10-11; 600-853-614profil@pracowniaprofil.plwww.pracowniaprofil.pl

Wstęp.........................................................................................................................

Magda CieślaTaubachian in context of layer XIX of the Obłazowa Cave(2008 excavations)..............................................................................................

Magdalena Sudoł, Krzysztof CyrekModyfikacje środkowopaleolitycznych wyrobów kamiennychna wybranych przykładach..................................................................................

Damian Stefański Tylczaki łukowe ze stanowiska Kraków – Zwierzyniec I...................................

Katarzyna Zarzecka-Szubińska Narzędzia krzemienne ze stanowiska Kraków – ul. Spadzista F.........................

Damian Stefański Technika rylcowa z górnopaleolitycznego stanowiska

Kraków – ul. Spadzista B+B1.............................................................................

Iwona Sobkowiak-Tabaka Pozautylitarne funkcje retuszu wytworów o charakterze utylitarnym jako kryterium wydzielania kultur schyłkowopaleolitycznych......................................

Zuzanna Różańska, Katarzyna Kerneder-Gubała Palaeolithic lithic artifacts from the Maghreb in the didactic collection of the Institute of Archaeology University of Warsaw ......................................

Dominik Kacper Płaza Uwagi o produkcji i występowaniu jednozadziorców w mezolicie na ziemiach polskich............................................................................................

Spis treści/contents

7

15

29

47

69

95

127

143

155

Grzegorz Osipowicz Nie tylko krzemieniem zbrojono strzałę? O kamiennych narzędziach retuszowanych ze stanowiska Ludowice 6..........................................................

Maciej Ehlert Przeskrobane? Współczynniki stopnia zużycia odłupkowych narzędzi retuszowanych z perspektywy materiałów mezolitycznych...............................

Agnieszka Dziedzic Skrobacze. Problemy klasyfikacyjne i dyskusja nad definicją narzędzia na przykładzie materiału z Sośni........................................................................

Jerzy Libera, Anna Zakościelna Retusz rynienkowaty w eneolicie i wczesnej epoce brązu na ziemiach polskich...........................................................................................

Urszula Stępień Noże jako wyznacznik umiejętności wytwórców z komu wschodniego w Tell el-Farcha (wschodnia Delta Nilu)............................................................

Olga Vitoš Chronologia narzędzi kamiennych ze stanowiska Maszkowice 1, gm. Łącko....

Elżbieta Trela-Kieferling Łużyckie noże i wkładki tylcowe ze stan. 2 w Modlniczce, woj. małopolskie ...

Bogusław Pilarski Depozyt ekscentryków kamiennych ze stanowiska kultury Majów w Nakum (Gwatemala). Analiza technologiczna oraz interpretacja symboliczna..............

Beata Bielińska-Majewska Materiały krzemienne z miejscowości Vaudeurs w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu........................................................................

Lista autorów.............................................................................................................

165

187

203

215

241

259

281

301

327

337

dominik kacper Płaza

UwAgI o PRodUkcJI I wyStęPowAnIU JednozAdzIoRców w mezoLIcIe

nA zIemIAcH PoLSkIcH

ABStRAct: Remarks on production and occurrence of shouldered points in the Mesolithic in the territory of Poland. during stationary archaeological research conducted at site 20 in Redecz krukowy, dist. włocławek, numerous relics associated with the Funnel Beaker culture were discovered. Along with the materials dated to the mid-dle and Late neolithic, the specimens dated to the Bronze Age, early Iron Age and Late middle Ages were distinguished as well. moreover, a series of flint artefacts concentrations connected with the middle Stone Age was also explored. Specifical-ly formed microlithic points with distinguished shoulder, defined in the literature as shouldered points, drew the attention of the researchers already at the stage of excavations. Such forms are known from a number of sites in Scandinavia and cen-tral europe. this paper concerns a few aspects associated with shouldered points, such as the manner of their execution, occurrence, chronology and function.

StReSzczenIe: w trakcie stacjonarnych badań archeologicznych na stanowisku Redecz krukowy 20, pow. włocławek, odkryto liczne pozostałości związane z kulturą pucharów lej-kowatych. wśród znalezionych artefaktów wydzielono obok materiałów ze środ-kowego i późnego neolitu także zabytki z epoki brązu, wczesnej epoki żelaza oraz późnego średniowiecza. dodatkowo wyeksplorowano szereg skupień artefaktów krzemiennych wiązanych ze środkową epoką kamienia. Już w trakcie wykopalisk zwróciły na siebie uwagę specyficznie uformowane mikrolityczne ostrza z wyod-rębnionym zadziorem, które określane są w literaturze jako jednozadziorce. Formy te znane są z szeregu stanowisk ze Skandynawii oraz środkowej europy. w artykule zwrócono uwagę na kilka aspektów związanych z jednozadziorcami, w tym m.in. na: sposoby ich wytwarzania, występowanie, chronologię oraz funkcję.

key woRdS: mesolithic, shouldered points, Redecz krukowy 20SłowA kLUczowe: mezolit, jednozadziorce, Redecz krukowy 20

wPRowAdzenIe

Pośród wielu typów ostrzy krzemiennych, zaliczanych do środkowej epoki kamienia na zie-miach polskich, jednymi z najsłabiej poznanych są jednozadziorce, określane w Skandyna-wii jako hullingspetsen, barbed lancets (Galiński 2002: 20), a niekiedy także jako shouldered points (Chochorowska 2007).

156

W Polsce pierwszym, który wydzielił i opisał jednozadziorce (lub mikrowykrojce) w in-wentarzach z kilku stanowisk środkowej epoki kamienia w Wielkopolsce, był Michał Ko-busiewicz (Kobusiewicz 1970). W tym czasie ta kategoria zabytków była określana jako tylczaki z podciętą podstawą 6-DF (Kozłowski 1972: 18) i pojawiała się w literaturze jako element tzw. wspólnoty maglemoskiej kręgu północnego, znanej np. ze stanowiska Sandarna w Szwecji (Kozłowski 1975: 190–191).

Kolejnym badaczem, który połączył jednozadziorce z mezolitem, był Ryszard Grygiel. Opisał on materiały odkryte w trakcie badań powierzchniowych na Kujawach w okoli-cach Inowrocławia, a jeden z przedmiotów krzemiennych trafnie określił, z pomocą An-drzeja Prinke z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, jako jednozadziorzec (Grygiel 1974: 4–5).

Ciekawą definicję jednozadziorca znajdziemy w pracy Stefana Krukowskiego z 1976 roku, tyczącej ostrza z Całowania, określonego jako: „Wkrojec prawie drobny, niewiele wy-dłużony, niewysoki; na dużej części nieszczególnego słabego stanżyka z dochowaną częścią knianki, co była mała i nieszeroka. Jego wierzchołkiem bardzo skromny, ale dobry, nie-stromo, delikatnie łusakany, krótki stylec, z niekłującym zacionem, pochylony od lewej do prawej mniejszej niż o pół ćwiartaka. Reszta boku lewego goła. Dłuższy prawy bok jest goły na dwóch trzecich długości od zaciona. Pozostała do samej kni jedna trzecia długości tego boku to wkroj półwłęcowy, łuskany stromo, jak bywają tylce. Na gołym niku boczny odcinek małej pągi.” (Krukowski, Nowakowski 1976: 47).

Pewne informacje o jednozadziorcach znajdujemy także w pracy Stefana Karola Kozłow-skiego z 1980 roku, w której zamieszczona jest mapa z lokalizacją szwedzkich stanowisk z jednozadziorcami (Kozłowski 1980: 56).

Nieco szerzej tę kategorię przedmiotów krzemiennych opisali Zbigniew Bagniewski i Władysław Czyżyk, którzy odkryli kilka jednozadziorców na stanowisku 13 w Mochach, pow. Wolsztyn. W ich opracowaniu znalazł się dokładny opis wszystkich cech, jakie wg nich powinien posiadać jednozadziorzec, w tym m.in.: „(…) jednostronnie retuszowany półstromy tylec, który z jednej trzeciej długości lub połowie uformowany jest w słabo wy-odrębniony zadzior. Przy wierzchołku tylec wraz z najbardziej wysuniętą częścią zadziora tworzy rodzaj półtylca skośnie ścieniający partię sęczkową wióra”. Po raz pierwszy autorzy ci podjęli próbę powiązania jednozadziorców z konkretnymi terenami w Europie, łącząc je „(…) z zachodnioeuropejskimi prowincjami mezolitycznymi (…)” oraz zaprezentowali hi-potetyczny sposób użytkowania tej kategorii zabytków jako grotów strzał lub zakończenia harpunów (Bagniewski, Czyżyk 1988: 32).

W latach 90. opublikowanych zostało kilkanaście kolejnych stanowisk z jednozadziorca-mi z różnych części Pomorza (Bagniewski 1994; 1995; 1996; 2002; Galiński 1992a; 1992b; 1997; 1998). W większości są to pojedyncze zabytki, choć zdarzają się liczniejsze zbiory, jak np. ze stanowiska Chrapów 17, pow. Strzelce Krajeńskie, skąd znamy w sumie dziewięć jednozadziorców (Bagniewski 1999; 2000).

W latach 2006–2011 Piotr Papiernik oraz autor tego opracowania z Muzeum Archeolo-gicznego i Etnograficznego z Łodzi prowadzili badania archeologiczne na stanowisku wie-lokulturowym nr 20 w Redczu Krukowym na Kujawach, pow. Włocławek. W ich trakcie odkryto m.in. dość liczne zabytki, które można łączyć ze środkową epoką kamienia. Z kilku koncentracji zabytków mezolitycznych pozyskano co najmniej 17 jednozadziorców (Papier-nik 2012), które były przyczynkiem do zajęcia się prezentowanym tematem.

157

wytwARzAnIe

Próbując odpowiedzieć na pytania dotyczące wytwarzania jednozadziorców, skupiono się na materiałach z własnych badań, formach ze Ściejowic, stan. 1, pow. Kraków (Chochorowska 2007), oraz przedmiocie krzemiennym z Jordanowa, stan. 7 (Osypiński 2008), który mógł być wykorzystany dzięki uprzejmości mgr. Piotra Osypińskiego z Fundacji Patrymonium w Poznaniu. Niestety pozostałe jednozadziorce dostarczają jedynie podstawowych informa-cji technologicznych, np. odnośnie miejsca przyłożenia siły czy rodzaju rdzenia, z jakiego wykonano wiór przerobiony na ostrze, gdyż publikowane materiały w niektórych przypad-kach nie są najlepiej przedstawione graficznie na rycinach.

Większość znanych jednozadziorców wykonana jest z form wiórowych, jak się wydaje bez wyjątku pozyskiwanych z rdzeni jednopiętowych. Półsurowiec do produkcji tej kategorii zabyt-ków był zróżnicowany, od form dość szerokich i grubych po smukłe, długie, dość cienkie wióry, jak np. w odniesieniu do części zabytków ze Ściejowic (Chochorowska 2007: 121). Wydaje się, że zarówno zabytek z Jordanowa (Osypiński 2008), jak i większość form z Redcza Krukowego (ryc. 1) oraz Ściejowic, były produkowane z wiórów pozyskanych za pomocą „miękkiego” uderzania bezpośredniego, na co wskazuje m.in. nieregularność grani międzynegatywowych, jak również zróżnicowana grubość przedmiotów. Sugeruje to wykorzystywanie metod uderzeniowych lub być może naciskowych, które wiązane są ze starszą częścią mezolitu (Dmochowski 2002).

Ważnym elementem widocznym na części jednozadziorców jest zabieg mikrorylcowczy na skośnym półtylcu powyżej zadziora. Co interesujące, ta część zawsze skierowana jest w stronę miejsca przyłożenia siły. Należy więc na tej podstawie przyjąć, że za pomocą za-biegu mikrorylcowczego usuwano część przypiętkową wióra, która musiała mieć zbyt duże rozmiary. Można także zakładać, że większość form bez widocznego zabiegu mikrorylcow-czego ma tę strefę dodatkowo zaretuszowaną.

Przyjmując, że jednozadziorce są skończonymi formami zbrojników lub ostrzy, należy przyjąć, że wytwarzanie przebiegało w kilku etapach i co najmniej w dwóch wariantach. We-dług pierwszego wariantu następowało kształtowanie zbrojnika poprzez wyretuszowanie tylca z wnęką do ⅔ wysokości od wierzchołka. W kolejnym etapie kształtowano wnękę skośnie, od zadziora do osi wióra, która po udanym zabiegu mikrorylcowczym pozostawiała oddzie-

Ryc. 1. Przykłady jednozadziorców ze stan. Redecz krukowy 20, pow. włocławekFig. 1. examples of shouldered points from Redecz krukowy, site 20, distr. włocławek

158

loną strefę przypiętkową (mikrorylcowiec podstawowy) i formę krzemienną z półtylcowym ostrzem oraz zadziorem. Drugi z wariantów zakłada kształtowanie na początku półtylca z wy-korzystaniem zabiegu mikrorylcowczego, a dopiero po uzyskaniu odpowiedniego kąta oraz ostrości półtylca retuszowanie krawędziowo boku zbrojnika, co pozwoliło uzyskać zadzior na styku tylca i półtylca (ryc. 2).

Nieco inaczej ten proces techniczny widzi Tadeusz Galiński, opisując cztery możliwe warian-ty jedozadziorców, wydzielane w oparciu o lokalizację retuszu tylcowego (Galiński 2002: 206).

wyStęPowAnIe

Z analizy publikacji stanowisk mezolitycznych oraz dzięki informacjom o niepublikowa-nych stanowiskach z jednozadziorcami1 można stwierdzić, że z terenu ziem polskich znane są z co najmniej 29 stanowisk, z których pochodzi ponad 50 okazów. Poza dwoma punktami znajdującymi się w rejonie Krakowa, tzn. stanowiska Ściejowice 1 (Chochorowska 2001; 2007) oraz Glanów 3 (Zając 2001), wszystkie pozostałe znajdują się w strefie starych poje-zierzy związanych z ostatnim zlodowaceniem, w większości w Polsce północno-zachodniej (tabela 1, ryc. 2). Można obserwować koncentracje stanowisk z jednozadziorcami przykła-dowo w rejonie Pojezierza Dobiegniewskiego lub na terenach położonych na lewym brzegu Odry, w okolicach Szczecina, choć może to być wyłącznie związane z bardziej zaawansowa-nym stanem badań i publikacji materiałów z danego terenu.

Wydaje się, że lokalizacja większości prezentowanych stanowisk z jednozadziorcami na obszarze pojezierzy północno-zachodniej części Polski potwierdza hipotezę Zbigniewa Bagniewskiego o związkach tej kategorii zabytków z zachodnim lub północno-zachodnim mezolitem (Bagniewski 2001). Wspierają tę tezę także mapy Stefana Karola Kozłowskiego, z zaznaczoną lokalizacją jednozadziorców w południowej Szwecji (Kozłowski 1980: 56) oraz na obszarze wschodnich Niemiec (Gramsch 1973).

FUnkcJA

Kwestie sposobów użytkowania omawianej kategorii zabytków zostały opisane przez Zbignie-wa Bagniewskiego i Władysława Czyżyka na podstawie zabytków ze stanowiska 13 w Mochach, pow. Wolsztyn. Autorzy zaobserwowali pewną regułę, wskazując na złamanie sporej części jed-nozadziorców. Na tej podstawie stwierdzili, że jednozadziorce mogły być użytkowane jako groty strzał lub zakończenia harpunów (Bagniewski, Czyżyk 1988: 32). Wydaje się, że ten trop okaże się właściwy, choć takie przypuszczenia wymagają jeszcze analizy traseologicznej.

cHRonoLogIA I PRzynALeżnoŚć kULtURowA

Na tym etapie badań jednozadziorców jest to obok funkcji obecnie najtrudniejsza kwestia do rozstrzygnięcia. Niestety materiały te występują najczęściej na stanowiskach wielokul-

1 Serdecznie dziękuję panom mgr. Marianowi Marciniakowi z Muzeum Okręgowego z Brodnicy, mgr. Mirosławowi Zającowi z Muzeum Archeologicznego w Krakowie oraz dr. Grzegorzowi Osipowiczo-wi z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu za informacje o obecności jednozadziorców na stanowiskach przez nich badanych.

159

turowych, często w bardzo dużym nagromadzeniu zabytków, jak np. na stan. 14 w Mszanie (Marciniak 2001) czy na stan. 3 w Glanowie (Zając 2001), i nie da się na tej podstawie jed-noznacznie rozstrzygnąć, z którą kulturą na stanowisku można je pewnie powiązać. Także jednozadziorce pochodzące z badań powierzchniowych lub sondażowych nie pozwalają na precyzyjne datowanie.

Część badaczy sugeruje pewne rozwiązania, określając jednozadziorce jako formy związane z preborealną lub wczesnoborealną kulturą Maglemose (Galiński 2002: 202) lub Oldesloe (Bagniewski 2001; Chochorowska 2007: 110). Wciąż niepełne wyniki badań ze stanowiska 20 w Redczu Krukowym także sugerują łączenie jednozadziorców z tradycją ma-glemoską. W jednej z koncentracji materiałów obok jednozadziorców występują dość duże wiórowe półtylczaki maglemoskie oraz mikrodrapacze tarnowiańskie. Podobnych obserwa-cji dostarczyły materiały ze stan. 1 w Ściejowicach (Chochorowska 2001: 43), stan. 1 w Ja-glisku czy stan. 17 w Chrapowie (Bagniewski 1994; 1999: 53).

Ryc. 2. Schemat wytwarzania jednozadziorcówFig. 2. Scheme of shouldered points production

160

PodSUmowAnIe

Próba zebrania i uporządkowania wszystkich informacji o specyficznie uformowanych mi-krolitycznych ostrzach z wyodrębnionym zadziorem, określanych w literaturze jako jednoza-dziorce, doprowadziła do identyfikacji około 30 stanowisk, z których pochodzi ponad 50 tych charakterystycznych form (tabela 1). Jak już powyżej stwierdzono, tego rodzaju przedmioty znane są także z szeregu stanowisk ze Skandynawii oraz terenu Niemiec, część badaczy wskazuje ich obecność również na obszarze tzw. Dogger Bank w obrębie Niżu Europejskie-go, który aktualnie jest zalany przez wody Morza Północnego (Galiński 2002: 206). Może to także sugerować dość wczesną chronologię zespołów z jednozadziorcami z ziem polskich, które powinny być współczesne lub tylko nieco młodsze od stanowisk, które znajdowały się na terenie Dogger Bank. W związku z tym słuszne wydaje się wydzielanie osobnej kategorii zabytków określanych jako jednozadziorce, które mogą być jednym z wyznaczników in-

Ryc. 3. Lokalizacja stanowisk z jednozadziorcami (nazwy stanowisk jak w tabeli 1)Fig. 3. Location of sites with shouldered points (names of the sites as in table 1)

161

wentarzy wczesnomezolitycznych, związanych z tzw. technokompleksem północnym, czyli maglemoskim (Kozłowski 2004: 689–690).

Kwestie związane z wytwarzaniem jednozadziorców oraz ich funkcją wciąż wymaga-ją dalszych szczegółowych badań. Być może niektóre problemy związane z tą specyficzną formą uda się rozstrzygnąć w trakcie analizy materiałów ze stanowiska 20 w Redczu Kru-kowym.

Nr na mapie nazwa stanowiska Powiat Ilość Literatura

1 Redecz krukowy 20 włocławek <17 Papiernik 2012, ryc. 3:1

2 dąbie Inowrocław 1 grygiel 1974, ryc. 5

3 Ludowice wąbrzeźno ? niepublikowane badania g. osipowicza, brak

4 mszano 14 Brodnica ? niepublikowane badania m. marciniaka, brak

5 glanów 3 miechów ? zając 2001, brak6 Ściejowice 1 kraków 7 chochorowska 2007, ryc. 9:27-32,477 Jordanowo 7 Świebodzin 1 osypiński 2008, tabl. VIII:b8 mosina 3 Poznań 1 kobusiewicz 1970, tabl. xII 349 mosina 3 kotlina 2 Poznań 2 kobusiewicz 1970, tabl. xV 6,7

10 Poznań - Janikowo Poznań 2 kobusiewicz 1970, tabl. xxI 2,511 kopanica wolsztyn 1 kobusiewicz 1970, tabl. xxxVIII 1812 Smolno wielkie zielona góra 1 kobusiewicz 1970, tabl. xxxVI 1813 Pięczkowo Środa 2 kobusiewicz 1970, tabl. xxxII 4,1514 Borowo Środa 1 kobusiewicz 1970, tabl. xxIx 5215 Lasek Poznań 1 kobusiewicz 1970, tabl. VI 1216 Jaglisko 1 choszczno 1 Bagniewski 1994, ryc. 8:1917 Pławienko 31 choszczno 7 Bagniewski 1995, ryc. 8:39-4418 zatom 1 choszczno 1 Bagniewski 1996, ryc. 5:319 chrapów 17/98 Strzelce kr. 6 Bagniewski 1999, ryc. 9:45-5020 chrapów 17/99 Strzelce kr. 3 Bagniewski 2000, ryc. 9:52,54-5521 trzebicz - młyn 2 Strzelce kr. 1 Bagniewski 2002, ryc. 7:2122 mochy 13 wolsztyn 5 Bagniewski, czyżyk 1988, ryc. 13:34-3823 Szczecin - Śmierdnica 3 Szczecin 1 galiński 1992a, tabl. xLV:124 Szczecin - Jezierzyce 1 Szczecin 1 galiński 1992a, tabl. LxIV:525 dobra 53 Szczecin 1 galiński 1992a, tabl. xVI:426 Bezrzecze Las Szczecin 1 galiński 1997, ryc. 10:627 łęgi 21 Szczecin 1 galiński 1998, ryc. 15:528 kocierz 4 gryfice 1 galiński 1992b, ryc. 5:a29 żuławka mała Piła ? dmochowski 2005, ryc. 16:21

Razem <50

Tabela. 1. zestawienie stanowisk z jednozadziorcami z ziem polskichTable. 1. List of sites with shouldered points from the territories of Poland

162

Bibliografia:

Bagniewski Z.1994 Wczesnoholoceńskie osadnictwo Pojezierza Dobiegniewskiego, Śląskie Sprawozdania Arche-

ologiczne 35, 43–60.1995 Obozowisko kultury Oldesloe na terenie Pojezierza Dobiegniewskiego, Śląskie Sprawozdania

Archeologiczne 36, 85–106.1996 Drawieński Park Narodowy w świetle archeologicznych badań poszukiwawczych, Śląskie

Sprawozdania Archeologiczne 37, 47–60.1999 Uwagi o eksploatacji i obróbce surowców kamiennych w mezolicie na Pojezierzu Dobiegniew-

skim, Studia Archeologiczne 31, 35–78.2000 Pracowniane obozowisko mezolityczne w Chrapowie (Pojezierze Dobiegniewskie), Śląskie

Sprawozdania Archeologiczne 42, 43–60.2001 Wczesnoholoceńskie ugrupowania mezolityczne na terenie zachodniej Polski, Fontes Archa-

eologici Posnanienses 39, 75–94.2002 Obozowisko Trzebicz Młyn 2 (Kotlina Gorzowska) w świetle badań w roku 2001, Śląskie Spra-

wozdania Archeologiczne 44, 43–60.

Bagniewski Z., Czyżyk W.1988 Mezolit w dolinie Kaszczorskiej Strugi, Silesia Antiqua 30, 7–42.

Chochorowska E.2001 Obozowisko mezolityczne w Ściejowicach pod Krakowem w świetle datowania radiowęglowe-

go, Materiały Archeologiczne 32, 39–51.2007 Mesolithic site Ściejowice 1 near Kraków: initial characteristic, [w:] M. Masojć, T. Płonka,

B. Ginter, S.K. Kozłowski (red.), Contributions to the Central European Stone Age: Papers dedicated to the late Professor Zbigniew Bagniewski, Wrocław, 105–125.

Dmochowski P.2002 Metody wiórowe w mezolicie północno-wschodniej Wielkopolski. Studium technologiczno-

-eksperymentalne na przykładzie wybranych kolekcji krzemiennych, Poznań, maszynopis pracy doktorskiej w Instytucie Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

2005 Dotychczasowe wyniki badań wykopaliskowych wielofazowego obozowiska z epoki kamienia w Żuławce, stan. 13, woj. wielkopolskie, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 7, 127–151.

Galiński T.1992a Mezolit Pomorza, Szczecin.1992b Mezolit ziem polskich. Wybrane zagadnienia w świetle najnowszych badań, Materiały Zachod-

niopomorskie 38, 7–52.1997 Materiały do mapy osadnictwa w epoce kamienia na Pomorzu Zachodnim, Materiały Zachod-

niopomorskie 43, 7–98.1998 Obozowiska późnopaleolityczne i mezolityczne w Łęgach, woj. szczecińskie, Materiały Zachod-

niopomorskie 44, 7–41.2002 Społeczeństwa mezolityczne. Osadnictwo, gospodarka, kultura ludów łowieckich w VIII–IV tys.

p.n.e. na terenie Europy, Szczecin.

163

Gramsch B.1973 Das Mesolithicum in Flachland zwischen Elbe und Oder, Veröffentlichungen des Museums für

Ur- und Frühgeschichte Potsdam 7, 7–172.

Grygiel R.1974 Nowe materiały mezolityczne i neolityczne z Wielkopolski i Kujaw, Fontes Archaeologici Po-

snanienses 24, 1–8.

Kobusiewicz M.1970 Mezolit w środkowozachodniej Wielkopolsce, Światowit 31, 100–188.

Kozłowski J.K.2004 Wielka historia świata. Tom 1. Świat przed rewolucją neolityczną, Kraków–Warszawa.

Kozłowski S.K.1972 Pradzieje ziem polskich od IX do V tysiąclecia p.n.e., Warszawa.1975 Cultural Differentiation of Europe from 10th to 5th millennium B.C., Warszawa.1980 Atlas of the Mesolithic in Europe, Warszawa.

Krukowski W.S., Nowakowski A.1976 SKAM 71. Zbiór rozpraw prahistorycznych, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.

Marciniak M.2001 The burial ritual cemetery from the Boreal period in Mszano, Brodnica district, Fontes Archa-

eologici Posnanienses 39, 95–123.

Osypiński P.2008 Opracowanie wyników badań na stanowisku Jordanowo 7, gm. Świebodzin, maszynopis opra-

cowania w Fundacji Patrymonium w Poznaniu.

Papiernik P.2012 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na stanowisku 20 w Redczu Krukowym, pow. wło-

cławski, woj. kujawsko-pomorskie, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficz-nego w Łodzi. Seria Archeologiczna 45, 2010–2012, 195–238.

Zając M.2001 Zabytki mezolityczne w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie i ich znaczenie dla

poznania mezolitu strefy wyżynnej w Polsce, Materiały Archeologiczne 32, 19–37.