Redaktor naczelny: Krzysztof Stopka

Rada redakcyjna: Wartan R. Grigorian (Instytut Matenadaran), Andrzej Janeczek (Polska Akade-mia Nauk), Dariusz Kołodziejczyk (Uniwersytet Warszawski), Claude Mutafian (Université Paris--XIII), Halina Manikowska (Polska Akademia Nauk, Uniwersytet Warszawski), Andrzej Pisowicz (Uniwersytet Jagielloński), Günter Prinzing (Johannes Gutenberg-Universität Mainz), Maciej Sala-mon (Uniwersytet Jagielloński), Andrea B. Schmidt (Université catholique de Louvain).

Sekretarz redakcji: Franciszek Wasyl

Stali recenzenci czasopisma: Ołena Arkusza (Lwowski Narodowy Uniwersytet im. Iwana Franki), Andrzej Betlej (Uniwersytet Jagielloński), Teresa Chynczewska -Hennel (Uniwersytet Warszaw-ski, Uniwersytet w Białymstoku), Edmund Kizik (Uniwersytet Gdański, Polska Akademia Nauk), Marian Mudryj (Lwowski Narodowy Uniwersytet im. Iwana Franki), Zdzisław Noga (Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej), Elżbieta Orman (Polska Akademia Nauk), Wło-dzimierz Osadczy (Katolicki Uniwersytet Lubelski), Edward Różycki (Uniwersytet Śląski), Isabel Röskau -Rydel (Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej), Ewa Siemieniec-Go-łaś (Uniwersytet Jagielloński), Stanisław Stępień (Południowo -Wschodni Instytut Naukowy), Ma-rian Surdacki (Katolicki Uniwersytet Lubelski), Andrzej A. Zięba (Uniwersytet Jagielloński).

Recenzent tomu: Andrzej A. Zięba

Adres redakcji: ul. Gołębia 13, 31-007 Kraków; k.stopka4@wp.pl; www.lehahayer.com

Redakcja językowa: Dorota Wasyl

Korekta: zespół

© Copyright by Uniwersytet Jagielloński© Copyright by Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”

Publikacja wydana ze środków przeznaczonych na badania własne Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego

ISSN 2082-6184

Projekt okładki: Anna Siermontowska-CzajaKraków, tel. 602 570 073

Konsultacja armenistyczna: Andrzej Pisowicz

Opracowanie graficzne tablic genealogicznych: Paweł Gaszyński

Tłumaczenia streszczeń: Piruza Mnacakanian (język ormiański), Paweł Siemianowski (język angielski)

Skład i łamanieStudio Poligraficzne Dorota SłomińskaKraków, tel. 602 677 488

Druk i oprawa: Poligrafia Salezjańska ul. Michała Bałuckiego 8, 30-318 Kraków; tel. 12 266-40-00

Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”z siedzibą w Instytucie Historii UJul. Gołębia 13, 31-007 Krakówwww.iagellonica.com.pl

SPIS TREŚCI

ArtykułyEdward Tryjarski, Dialogi z podręcznika gramatyki, teologii, filozofii i systematyki,

spisane przez Awedyka (XVII w.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Krzysztof Stopka, Śladami kopisty Awedyka. Portret rodzinny Derszymonowiców,

czyli mikro ‑historia przemian kulturowych Ormian polskich w XVII wieku . . . . . . . 81Piruza Mnacakanian, Stefan Wartanowic Lehacy — zapomniany Ormianin polski 123Marek Miławicki OP, „Świat ode mnie zawsze rzeczy nadzwyczajnych wymagał,

a ponadto niesłusznie”. O. Sadok Wincenty Barącz OP (1814–1892) w świetle źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

Konrad Rzemieniecki, Rękopisy związane z historią i kulturą Ormian w zbiorach Działu Rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich . . . . . . . . . . . 199

Joanna Wolańska, „Sztuka morelowa”? O katalogu wystawy „Ars armeniaca: sztuka ormiańska ze zbiorów polskich i ukraińskich” w Muzeum Zamojskim w Zamościu 219

Michał Németh, Uwagi językowe na marginesie ormiańsko ‑kipczackich tekstów sądowych w edycji Edwarda Tryjarskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

***Recenzje

Zbigniew Szydło — Edward Tryjarski, Armeno ‑Kipchak Texts in the Alchemical Treatise by Andrzej Torosowicz (17th Century), Warsaw 2005 . . . . . . . . . . . . . . . . 265

Bożena Lewandowska — Zbigniew Kościów, Kultura muzyczna Ormian polskich, Wołomin 2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268

Bożena Lewandowska — Liturgia polskich Ormian, CD wraz z folderem, Oborniki Śląskie 2007; Liturgia polskich Ormian na Wielkanoc w opracowaniu Stanisława Śmiełowskiego, CD wraz z folderem, Oborniki Śląskie 2008; Liturgia żałobna Ormian polskich w opracowaniu Stanisława Smiełowskiego z materiałów podanych przez Zbigniewa Kościowa, CD wraz z folderem, Opole 2010 . . . . . . . . . . . . . . . . 271

Wojciech Drelicharz — „Pamiętajcie o naszych zmarłych…”. Kuty nad Czeremoszem 2008, red. Leon Graczyk, Marta Axentowicz -Bohosiewicz, Kuty–Warszawa 2008 . . 274

Paulina Nikiel — Łukasz Łotocki, Między swojskością a obcością? Imigranci z Armenii w Polsce, Warszawa, 2002 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279

***Noty o autorach artykułów i recenzentach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

Uwagi językowe na marginesie ormiańsko ‑kipczackich tekstów sądowych… 251

Lehahayer Czasopismo poświęCone dziejom ormian polskiCh

2 (2013)

miChał némeTh (kraków)

UWAGI JĘZYKOWE NA MARGINESIE ORMIAŃSKO -KIPCZACKICH TEKSTÓW W EDYCJI EDWARDA TRYJARSKIEGO (2010)

Język ormiańsko -kipczacki spełnia dość istotną, ale wciąż niedocenianą rolę w turkologii. Najstarsze poświadczenia w tym języku sięgają XVI wieku, a kor-pus dotychczas opracowanych materiałów rękopiśmiennych można uznać za bo-gaty — w porównaniu, oczywiście, z innymi językami kipczackimi. Warto też pa-miętać o tym, że zabytki językowe poświadczone w języku ormiańsko -kipczackim mają tę przewagę nad glosariuszami mamelucko -kipczacko -arabskimi oraz, na przykład, nad znacznie młodszymi materiałami zachodniokaraimskimi czy krymczackimi, że poświadczone zostały przy użyciu pisma ormiańskiego, które znacznie lepiej, niż pisma arabskie i hebrajskie, oddaje właściwości fonetyczne tekstu. Rzecz jasna, istnieją również inne teksty kipczackie poświadczone innym pismem, niż arabskie lub hebrajskie (jak choćby znacznie starszy Codex Coma‑nicus), jednak nie umniejsza to roli tego języka w badaniach nad historią całej grupy języków kipczackich.

Choć opublikowano już niejedną edycję dokumentów ormiańsko -kipczackich, nie znaczy to jednak, że nie ma potrzeby przygotowywania kolejnych. Wręcz przeciwnie. Przed filologami jeszcze dużo pracy; w bibliotekach przechowywa-nych jest jeszcze wiele nieznanych szerzej dokumentów1.

Opracowaniem tekstów ormiańsko -kipczackich zainteresowane są głów-nie dwa środowiska. Z jednej strony są one istotne dla językoznawców histo-rycznych, w pierwszym rzędzie dla turkologów i slawistów, z drugiej strony zaś dla historyków.

1 Obszerny katalog zabytków ormiańsko -kipczackich przygotował Aleksandr N. Garkawec, zob.: А. Н. Гаркавец, Кыпчакское письменное наследие, 1, Каталог и тексты памятников армянским письмом, Алматы 2002.

252 Michał Németh

Odpowiedzią na zapotrzebowanie środowiska historyków jest wydana przez Edwarda Tryjarskiego praca Zapisy sądu duchownego Ormian miasta Lwowa za lata 1625–1630 w języku ormiańsko ‑kipczackim2. Autorowi zależało, przede wszystkim, na przedstawieniu treści zabytku, na przygotowaniu jego pełnego tłumaczenia oraz na sporządzeniu słownika, który umożliwia samodzielne czy-tanie fragmentów oryginalnych. Zrezygnował on ze szczegółowego aparatu kry-tycznego, z podzielenia tekstu oryginalnego na zdania, z numeracji wierszy na poszczególnych stronach, ze szczegółowej lokalizacji poświadczonych form wy-razowych oraz z dołączenia do pracy indeksu morfologicznego. Są to narzędzia dla historyka w pewnym stopniu zbędne, co prawda ich brak nieco utrudnia pracę filologom.

Wiemy, że istotna część znanych nauce materiałów ormiańsko -kipczackich stała się powszechnie dostępna dzięki pracy edytorskiej tego właśnie autora3. Jest więc oczywiste, że książki tej nie możemy oceniać w oderwaniu od jego wcześniejszych publikacji, w tym przede wszystkim w oderwaniu od wydanego w latach 1968–1972 (w czterech tomach) glosariusza ormiańsko -kipczackiego. Tym bardziej, że pierwszy tom glosariusza zawiera krótkie przedstawienie sys-temu transliteracji zastosowanego w prezentowanej tu edycji4. W artykule z 1960 roku przedstawiono podstawowe założenia powyższej pracy. Poza tym szczegółowa lektura fragmentów ormiańsko -kipczackich w najnowszej edy-cji Tryjarskiego wymaga nie tylko podstawowej znajomości fonologii (przede wszystkim konsonantyzmu) klasycznego języka ormiańskiego, ale również za-znajomienia się z niektórymi innymi pozycjami literatury przedmiotu, w tym przede wszystkim z pracą Omeliana Pritsaka5 oraz Ödöna Schütza6.

Stosowanie bez szerszego komentarza transliteracji zawierającej znaki nie-używane w innych poddziedzinach turkologii (pʿ, tʿ, kʿ, č, c i ṙ) sprawia, że edycja jest hermetyczna, ale równocześnie umożliwia to przygotowanie analizy paleo- graficznej i ortograficznej w przyszłości — podobnej do tej autorstwa Ervanda W. Sewortjana zawartej w pracy Timofieja I. Grunina7.

2 E. Tryjarski, Zapisy sądu duchownego Ormian miasta Lwowa za lata 1625–1630 w języku ormiańsko ‑kipczackim, Kraków 2010.

3 O dorobku autora zob. H. Jankowski, Professor Edward Tryjarski. „Rocznik Orientalistycz-ny”, 57/2, 2005, s. 5–7. Bibliografię jego prac znajdziemy w tomach „Rocznika Orientalistyczne-go”: 49/2, 1994, s. 11–35; 57/2, 2005, s. 9–17.

4 E. Tryjarski, Dictionnaire arméno ‑kiptchak d’après trois manuscrits des collections viennoi‑ses, Warszawa 1968–1972, 1, s. 39–40.

5 O. Pritsak, Das Kiptschakische, w: Philologiae Turcicae Fundamenta, red. J. Deny et al., Wiesbaden 1959, s. 74–87.

6 E. Schütz, [= Ö. Schütz], On the Transcription of Armeno ‑Kipchak, „Acta Orientalia Acade-miae Scientiarum Hungaricae” 12, 1961, s. 139–161.

7 Документы на половецком языке. Судебные акты Кaменец ‑Подольской aрмянской общины, траскрпция, перевод, предисловие введениe, грамматический комментарий и глос-сарий Т. И. Грунина, под редакцией Э. В. Севортяна, cтатья Я. Р. Дашкевича, Москва, 1967, s. 30–39.

Uwagi językowe na marginesie ormiańsko ‑kipczackich tekstów sądowych… 253

Szczegółowa analiza ortograficzna zapewne mogłaby wyjaśnić niektóre po-staci sprawiające na pierwszy rzut oka wrażenie nieregularnych. Na przykład w wyrazie uχoda ‘ugoda, porozumienie’ z punktu widzenia fonetycznego dzi-wi obecność χ (znak ten w wyrazach rodzimych oznacza welarną, bezdźwięcz-ną spółgłoskę szczelinową), spodziewalibyśmy się raczej jego odpowiednika dźwięcznego w tym miejscu, jak np. w zapożyczonym z miejscowych dialektów słowiańskich o wschodniosłowiańskich cechach fonetycznych wyrazie ɣrivna ‘jednostka masy i pieniądza’. Pojawienie się w tym miejscu znaku ‹խ› oznacza-jącego χ wynika zapewne z luźnych zasad ortograficznych, a omówienie tego typu zjawisk pozwoliłoby uniknąć traktowania ich jako przykład nietypowego ubezdźwięcznienia8.

Analiza ortografii w przyszłości umożliwiłaby również przygotowanie szcze-gółowego opracowania cech fonetycznych zabytku oraz ułatwiłaby sporządzenie opisu morfologii i składni. Wystarczy powiedzieć, że pełnych wykładów grama-tycznych języka ormiańsko -kipczackiego napisano dotychczas bardzo mało — według mojej wiedzy zaledwie dwa. Chodzi o fragment artykułu Pritsaka9 po-święconego językowi mamelucko -kipczackiemu i ormiańsko -kipczackie mu oraz komentarz Grunina10 do dokumentów przez niego edytowanych. Opis grama-tyczny na stronach 93–118 pracy Schütza jest bardzo skrótowy.

Na miejscu będzie przedstawić tu kilka uwag dotyczących opisu fonetyki ję-zyka zabytku w rozdziale zatytułowanym Fonologia11. Komentarz wydaje się o tyle wskazany, że część omawianych przez autora zjawisk zdaje się odzwier-ciedlać nie zmiany fonologiczne zachodzące w języku ormiańsko -kipczackim, ale raczej oboczności i zmiany fonetyczne, które zachodziły w otaczających go językach słowiańskich, przede wszystkim w miejscowych odmianach gwar wschodniosłowiańskich i polskich. Cechy te nie są więc przykładem ormiańsko- -kipczackich cech fonologicznych, ale są to cechy fonetyczne otaczających go języków słowiańskich, które są w naturalny sposób odzwierciedlane w danych ormiańsko -kipczackich. Poniżej omawiamy tylko te wpływy słowiańskie, które zostały pominięte przez autora w jego obszernym artykule poświęconym temu zagadnieniu12 .

8 Zapis nazwiska Hodžigiovic (Χačadur Stėckʿo oɣlu Hodžigiovic, zob. E. Tryjarski, Zapisy sądu duchownego…, s. 342) jako χodžigiovic w samym tekście (s. 58); w słowniku błędnie podana lokalizacja: powinno być folio 22 zamiast folio 21) wydaje się być zwykłą alternacją graficzną, a nie przykładem alternacji głosek χ ~ h.

9 O. Pritsak, Das Kiptschakische, s. 81–85.10 Документы на половецком языке...., s. 345–380. 11 E. Tryjarski, Zapisy sądu duchownego…, s. 1–19. 12 E. Tryjarski, On the Importance of Slavic Elements in Armeno ‑Kipchak Texts, “Folia Orienta-

lia” 36, 2000, (Studia in honorem Stanislai Stachowski dicata), s. 343–351.

254 Michał Németh

Wspomniana przez autora w pierwszej kolejności alternacja ‑ė‑ ~ ‑ï‑ odnoto-wana w wyrazie χar k ėʿz ~ χark ïʿz ‘każdy’13 przypomina oboczność ky ~ kë14 za-chodzącą w zachodnich gwarach ukraińskich, w tym przede wszystkim w gwarze naddniestrzańskiej, która terytorialnie obejmuje również Lwów (zob. np. Ziłyń-ski15). Wiele wskazuje na to, że alternacja zachodząca w powyższych przykła-dach jest wynikiem naniesienia wschodniosłowiańskich nawyków artykulacyj-nych na wymowę ormiańsko -kipczackiego. Jako paralelę możemy przytoczyć obecność owej ukraińskiej gwarowej cechy w dialekcie łucko -halickim języka karaimskiego16.

Nawet jeśli cytowane w tym miejscu prace dialektologiczne Ziłyńskiego od-zwierciedlają stan językowy końca XIX i początku XX wieku17, to o oboczno-ści ky ~ kë występującej w interesującym nas okresie na omawianym terenie świadczą chociażby XVII-wieczne zapożyczenia węgierskie, takie jak np. węg. kémlel ‘obserwować, szpiegować’ > ukr. kymlevati itd.18 Węgierski jako materiał porównawczy jest tu o tyle godny uwagi, że już w okresie średniowęgierskim samogłoska, którą dziś zapisujemy literą ‹é›, była wymawiana wąsko.

Inną zmianą wartą omówienia jest podwyższenie o > u. Autor zauważa, że wy-stępuje ona tylko „w pożyczkach słowiańskich” w wyrazach do tėgo > du tėgo

13 E. Tryjarski, Zapisy sądu duchownego…, s. 18. Ponieważ postaci tych nie ma w części słow-nikowej pracy, ich znaczenie należy zrekonstruować na podstawie χarhïz (s. 271). Co za tym idzie, trudno te postaci odnaleźć w korpusie tekstów i w facsimile.

14 Mająca w nauce długą tradycję i ze wszech miar uzasadniona transliteracja stosowana przez autora zawiera pewne znaki, które mogą mieć w turkologicznej transkrypcji inne znaczenie. Ta-kim znakiem jest ‹ė› użyte dla transliterowania litery ‹է› we fragmentach ormiańsko -kipczackich (w systemie Tryjarskiego pozwala to rozróżnić dwie ormiańskie litery — ‹ե› [ie] i ‹է› [ė]). Znak ten bywa w turkologii, ale również w slawistyce, używany w transkrypcji dla oddania wąskiej samogłoski typu e. Innym takim znakiem jest ‹y›, którego tak w turkologii, jak również w slawi-styce używa się dla oznaczenia wysokiej, nielabialnej samogłoski szeregu tylnego w transkrypcji, podczas gdy w pracach o języku ormiańsko -kipczackim (zapewne z uwagi na francusko- i angiel-skojęzyczność wielu pierwszych prac w tej dziedzinie) ‹y› jest w transliteracji użyte dla oddania j, zapisywanego w piśmie ormiańskim znakiem ‹յ›. Aby więc możliwie jak najlepiej odróżnić system transkrypcji od wspomnianej transliteracji, oraz aby nie stosować tych samych znaków w różnych funkcjach, dla potrzeb niniejszego artykułu używam znaku ‹e› dla oznaczenia orm.-kipcz. e, znaku ‹ë› dla oznaczenia wąskiego e, natomiast w wyrazach ormiańsko -kipczakich: ‹y› dla zapisu półsa-mogłoski, ‹ï› dla zapisu samogłoski zbliżonej do polskiego y.

15 J. Ziłyński, Opis fonetyczny języka ukraińskiego, „Prace Komisji Językowej Polskiej Akade-mii Umiejętności” 19, Kraków 1932, s. 14–20; I. Zilyns’kyj, A Phonetic Description of the Ukra‑inian Language, Cambridge, Mass. 1979, s. 48–49, 202.

16 M. Németh, A Different Look on the Lutsk Karaim Sound System (from the Second Half of the 19th Century on), “Studia Linguistica Universitatis Iagiellonicae Cracoviensis” 128, 2011, s. 72–74.

17 Zob. wstęp do: J. Ziłyński, Opis fonetyczny..., s. vii–x.18 L. Dezső, A XVI–XVIII. századi kárpátukrán nyelvemlékek magyar jöve vényszavai, Budapest

1989, s. 28. Spośród orm. -kipcz. χar k ėʿz ~ χark ïʿz to postać z ‑ė‑ jest etymologicznie pierwotna.

Uwagi językowe na marginesie ormiańsko ‑kipczackich tekstów sądowych… 255

oraz on > un ‘on’19. Autor słusznie zauważa więc, że przyczyny zmiany należy szukać na gruncie słowiańskim. Mając to za punkt wyjścia, warto się zastanowić, czy w obu przypadkach chodzi o ten sam proces:

W przypadku on > un zmianę o > u możemy objaśnić podwyższeniem, które zachodziło w sylabie zamkniętej na obszarze małoruskim. Mowa tu o procesie tzw. ikawizmu ukraińskiego: w pierwszych etapach tej zmiany wzdłużone w wy-niku wzdłużenia zastępczego psł. o dyftongizowało się, a następnie monofton-gizowało, dając różne refleksy — w tym również u. Ów proces poświadczony jest sporadycznie na obszarach południowo -zachodnich już od wieku XIII, roz-winął się w wiekach XIV–XV, a postaci z u znajdziemy jeszcze w XVII wieku20. Proces ten z całą pewnością objął również omawiany zaimek osobowy, o czym świadczy dzisiejsze ukr. він ‘on’ oraz np. wahanie on ~ uon ~ oun ‘on’ w wieku XIV–XV poświadczone w wydawnictwie Словник староукраїнської мови21. Innym wytłumaczeniem, na gruncie języka polskiego, może być zwężenie ar-tykulacji o > u, które zachodzić mogło przed spółgłoskami nosowymi w dobie średniopolskiej, zwłaszcza w wieku XVI i XVII. Zmiana ta nie była jednak regu-larna; w tym samym okresie spotkamy się również z otwarciem u > o w tej samej pozycji22.

W pol. do tėgo > du tėgo powyższa zmiana nie mogła zajść, bo mamy tu do czynienia z sylabą otwartą oraz pozycją nie przed spółgłoską nosową. Być może należałoby tę zmianę w tym przypadku tłumaczyć tzw. ukaniem, a więc podwyż-szeniem artykulacji nieakcentowanej samogłoski o (w tym przypadku w prokli-tyce) znanym większej części zachodnich gwar ukraińskich23. Proces ten miał silny wpływ na kształtowanie się polszczyzny Lwowa, o czym piszą np. Stieber24 czy Kurzowa25, a początek tego wpływu sięga co najmniej XVI wieku, czego przykłady znajdziemy już choćby w Rozmyślaniach przemyskich26.

19 E. Tryjarski, Zapisy sądu duchownego Ormian miasta Lwowa…, s. 18–19. Z danych słowni-ka dołączonego do pracy wynika, że wspomniane un jest poświadczone wyłącznie raz (s. 318) we fragmencie un bu protėstanciamïy. Nawet jeśli w facsimile wyraźnie widać zapis ‹ուն պու› un bu (s. 382), to związek między poświadczonym w tym fragmencie wyrazem un a zaimkiem osobo-wym on wydaje się być niejasny. Znajdziemy jednak postać un na stronie 56 w polskojęzycznym fragmencie un tam nabral rėči ‘on tam nabrał rzeczy’ (s. 99, 194), gdzie ma ona ponad wszelką wątpliwość znaczenie zaimka osobowego. Dalszych poświadczeń nie szukałem.

20 Ф. П. Медведєв, Історична граматика української мови. Короткий нарис, Харків 1955, s. 104.

21 Словник староукраїнської мови XIV–XV ст., ред. Л. Л. Гумецька, Л. М. Керницький и др., Київ 1978, 2, s. 85–86.

22 Zob. Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 2002, s. 294.23 J. Ziłyński, Opis fonetyczny języka ukraińskiego…, s. 39. 24 Z. Stieber, Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich, Warszawa 197, s. 60.25 Z. Kurzowa, Polszczyzna Lwowa i Kresów południowo ‑wschodnich do 1939 roku, Warsza-

wa–Kraków 1985, s. 73.26 Zob. R. Laskowski, W. Rzepka, W. Twardzik, Wpływ języka staroukraińskiego na średnio‑

wieczną polszczyznę kresową: Rozmyślanie przemyskie, w: Ukraina. Między językiem a kulturą, red. B. Zinkiewicz -Tomanek, A. Fałowski, „Studia Ruthenica Cracoviensia” 1, Kraków 2003, s. 53, 54.

256 Michał Németh

Innym przykładem zmiany fonetycznej zachodzącej na gruncie słowiańskim jest wspominane przez autora przejście ‑k‑ ‹kʿ› w ‑g‑ („w pożyczkach pol.”) w wyrazie všagžė ‘wszakże, jednakże’ (s. 19). Należy ją niewątpliwie traktować jako czysto fonetyczny (nieortograficzny) zapis faktycznej wymowy polskiej.

W żadnym z powyższych wypadków nie mamy do czynienia z kipczackimi zjawiskami fonologicznymi, ale ze zmianami fonetycznymi zachodzącymi w ję-zykach słowiańskich oraz, pod ich wpływem, w języku Ormian kipczackich.

Ciekawym zjawiskiem z zakresu morfologii jest użycie akuzatiwu w kon-strukcji temporalnej bugungi k uʿnnu ‘w dniu dzisiejszym’ zamiast oczekiwanego lokatiwu bądź nominatiwu (s. 35). Konstrukcja ta pojawia się w tekstach bardzo wiele razy, zwykle jako fraza wprowadzająca cały zapis sądowy. Podobne zja-wisko zachodziło również w dialekcie łucko -halickim języka karaimskiego, z tą różnicą, że akuzatiwus miał tam znacznie szersze użycie i często występował w konstrukcjach pre- i postpozycyjnych, np. karŁ. do k ińńi ‘do dnia’27, karŁ. podluk har birińin borcun ‘według długów każdej osoby z osobna’, karŁ. bu ajny dejin ‘do tego miesiąca’28. W dotychczasowych pracach29 starałem się dowieść, że powodem takiego stanu rzeczy jest polski wpływ dialektalny, bowiem w pol-szczyźnie Kresów południowo -wschodnich częste było użycie akuzatiwu zamiast genetiwu, w tym często po przyimkach30. W dalszej fazie procesu wpływ ten roz-szerzył się w karaimskim również na konstrukcje bez przyimków czy poimków, np. w bu ajny ‘w tym miesiącu’, bu haftany ‘w tym tygodniu’, oł waχtny ‘wtedy’, bu ajnek inni ‘w ten piątek’31. Brałem również pod uwagę fakt, że w części tego typu konstrukcji mogło dojść do kalkowania słowiańskich zwrotów z jednocze-snym zastępowaniem genetiwu akuzatiwem32.

Dane ormiańsko -kipczackie stawiają w lekko zmienionym świetle sprawę konstrukcji karaimskich. Wpływ słowiański pozostaje nadal jedynym prawdo-podobnym wytłumaczeniem — wspólne dziedzictwo turkijskie należy wyklu-czyć, bowiem, o ile mi wiadomo, nie spotkamy tego zjawiska poza ormiańsko- -kipczackim i karaimskim. Dane ormiańsko -kipczackie jednak wskazywałyby, że zjawisko to może być w karaimskim nieco starsze niż dostępne nam teksty

27 O. Pritsak, Das Karaimische, w: Philologiae Turcicae Fundamenta, red. J. Deny et al., Wi-esbaden 1959, s. 333.

28 M. Németh, Unknown Lutsk Karaim Letters in Hebrew Script (19th–20th Centuries). A Criti‑cal Edition, “Studia Turcologica Cracoviensia” 12, Kraków 2011, s. 147, 153.

29 M. Németh, O wpływach polskich na język Karaimów łuckich, „LingVaria” 5/2(10), 2010, s. 207–208; idem, Unknown Lutsk Karaim Letters..., s. 63–65.

30 Z. Kurzowa, Polszczyzna Lwowa…, s. 123.31 M. Németh, Unknown Lutsk Karaim Letters…, s. 153, 191, 178, 211. Por. również buǵuńńu

~ buǵuń ‘dzisiaj’ w dialekcie trockim języka karaimskiego, Н. А. Баскаков, А. Зайончковский, С. Ш. Шапшал и др., Караимско ‑русско ‑польский словарь, Москва 1974, s.154, s.v. бюгюнь.

32 Wynika to z tego, że genetivus w językach turkijskich ma ograniczony zakres użycia. Należy oprócz tego wspomnieć, że w języku polskim w wypadku rzeczowników męskoosobowych formal-nie akuzatiwus równa się genetiwowi, co sprawia, że łatwiej było Karaimom (znającym przecież język polski) te dwa przypadki ze sobą kojarzyć.

Uwagi językowe na marginesie ormiańsko ‑kipczackich tekstów sądowych… 257

(w większości z XIX i XX wieku) i że proces rozprzestrzeniania się akuzatiwu w miejsce genetiwu w konstrukcjach przyimkowych mógł zachodzić równolegle z prostym kalkowaniem słowiańskich zwrotów i zastępowaniem słowiańskiego genetiwu akuzatiwem w zwrotach bez przyimków. W ormiańsko -kipczackich tekstach bowiem trudno wykazać znaczące użycie przyimków słowiańskich. Innymi słowy: z całą pewnością to właśnie wpływ wspomnianej wyżej cechy polszczyzny kresowej jest czynnikiem warunkującym pojawienie się akuzatiwu w konstrukcjach przyimkowych bądź poimkowych w karaimskim, ale zwroty, w których jest akuzatiwus i nie ma przyimków, bądź poimków, mogły się wy-kształcić niezależnie od tego zjawiska, choć też jako kalki słowiańskie.

Zaznaczyć trzeba, że użycie akuzatiwu w tej roli jest znacznie bardziej ogra-niczone w ormiańsko -kipczackim niż w karaimskim (może zjawisko to zaczyna-ło się w tym okresie dopiero kształtować?). Po pobieżnym zapoznaniu się z do-stępnymi materiałami ormiańsko -kipczackimi natrafiłem wyłącznie na wyraz k uʿn ~ kun ‘dzień’ w tej roli, np. w zwrotach avalgi kunnu ‘pierwszego dnia’ , har 3 k uʿnnu ‘co trzy dni’33 , ale jest już (z lokatiwem) har vaχtta ‘za każdym razem’ i (z nominatiwem) har il ‘co roku’34.

W wydanych zabytkach znajdziemy również inne formy nieregularne, przy-puszczalnie potoczne, potwierdzające konieczność opracowania w przyszłości szczegółowego komentarza językowego. Taką jest np. postać zaimka zwrotnego k iʿėnsi ~ kiėnsi ‘sam; sam we własnej osobie’ (s. 264), która jest wyraźnym ścią-gnięciem formy k iʿėndisi (najprawdopodobniej w wyniku wysokiej frekwencji użycia). Świadczy o tym choćby dodawana do niej forma akuzatiwu posesywne-go ‑n, co potwierdza, że segment ‑si jest sufiksem posesywnym, zob. np. kiėnsin priniat ėttilar ‘przyjęli go’ (s. 80).

Również bardzo ciekawa z punktu widzenia turkologicznego jest zmiana ro-dzimego nagłosowego k‑ do g‑ w wyrazie orm.-kipcz. giendi ‘on sam’ (s. 19). Być może jest to przypadek wpływu osmańskiego.

Leksyka zabytku została omówiona przez autora znacznie szerzej niż fonety-ka bądź morfologia (s. 20–29). Na szczególną uwagę zasługuje tu opis terminów prawnych pochodzenia ostatecznie łacińskiego, przejętych z polskiej terminolo-gii sądowej (s. 21–28). Na marginesie tego opisu warto wspomnieć o pewnym szczególe.

W przypadku czasowników złożonych, które składają się z członu pochodzenia słowiańskiego i z czasowników posiłkowych orm.-kipcz. ėt‑ ‘czynić, robić’ lub bol‑ ‘stawać się, być’, zabrakło ważnej, naszym zdaniem, wzmianki o wschod-niosłowiańskich cechach fonetycznych polskiej podstawy słowotwórczej. Autor słusznie wspomina, że zostały one przejęte do języka Ormian kipczackich z ję-zyka polskiego, jednak wygłosowe ‑t w takich postaciach jak np. apėlovat ėt‑

33 E. Tryjarski, Armeno ‑Kipchak Texts in the Alchemical Treatise by Andrzej Torosowicz (17th Century), Warszawa 2005, kolejno s. 47, 30.

34 E. Tryjarski, Zapisy sądu duchownego…, kolejno s. 52, 50.

258 Michał Németh

‘apelować, odwoływać się’, dėliberovat ėt‑ ‘namyślać się, rozważać’, które to ‑t wyraźnie wskazuje na wschodniosłowiańską końcówkę bezokolicznika ‑ty ~ ‑ť, przemiennie używaną w XVII wieku na obszarach małoruskich35. Co ważne, wszystkie czasowniki złożone, których pierwszym członem jest słowiański bez-okolicznik w stronie czynnej, mają wygłosowe ‑t. Natomiast czasowniki, których podstawą słowotwórczą jest słowiański bezokolicznik czasownika zwrotnego, zawsze kończą się segmentem ‑cca, który z kolei oddaje wschodniosłowiańską końcówkę bezokolicznika połączoną z zaimkiem zwrotnym, o czym już pisano wcześniej36, a więc ‑ty sja ~ ‑ť sja, zob. np. dėkʿlarovacca bol‑ ‘deklarować się, zgłaszać się’ czy protėstovacca bol‑ ‘protestować, wnieść protest’. Pritsak pisze wręcz37, że przeważająca większość czasowników słowiańskich w ormiańsko- -kipczackim jest pochodzenia średnioukraińskiego. Toteż nawet jeśli te ostatnie twierdzenie zawiera pewną przesadę, a w przypadku terminów prawnych po-średnictwo polskie jest o wiele bardziej prawdopodobne, to nie możemy zapo-minać o wschodniosłowiańskich cechach fonetycznych, choćby poprzez wpływ ukraiński na miejscowe odmiany polskiego38. O mieszaniu się cech zachodnio- i wschodniosłowiańskich świadczą na przykład pary wyrazowe typu rïnštunek ʿ~ rïnštunok ʿ‘wyposażenie, strój, ubiór’ (s. 29; w słowniku tylko rïnštu nek ;ʿ postać rïštunok ʿz ‑o‑ znajdziemy jednak w innej publikacji39) albo czasownik posta‑novit ėtil‑ (1617) ‘być postanowionym’40, który jest polonizmem leksykalnym o wschodniosłowiańskich cechach fonetycznych.

Z całą pewnością poczynione spostrzeżenia nie zmieniają faktu, iż mamy tu do czynienia z kolejnym fachowo sporządzonym odczytem dokumentów ormiańsko -kipczackich. Nawet jeśli układ książki oraz struktura Indeksu wy‑razów ormiańsko ‑kipczackich nie powstały z myślą przede wszystkim o pracy językoznawcy -filologa, to nie ulega wątpliwości, iż sam odczyt rękopisów stoi, jak zwykle w przypadku tego autora, na wysokim poziomie. Praca ta jest nie do

35 Ф. П. Медведєв, Історична граматика української мови …, s. 180.36 Zob. O. Pritsak, Das Kiptschakische, s. 84–85; S. Stachowski, Zabytki języka ormiańsko‑

‑kipczackiego jako źródło do historii słownictwa polskiego i ukraińskiego XVI–XVIII w, w: Ukra‑ina. Między językiem a kulturą, red. B. Zinkiewicz -Tomanek, A. Fałowski, „Studia Ruthenica Cra-coviensia” Kraków 2003, s. 126.

37 O. Pritsak, Das Kiptschakische, s. 84.38 O wpływie małoruskim na język Ormian kipczackich z Kamieńca Podolskiego, gdzie był

on zapewne silniejszy, zob. J. R. Daškevyč, Kipchak Acts of the Armenian Law Court at Kamenetz Podolsk (1559–1567) as a Cultural and Historical Monument, “Ural -Altaische Jahrbücher” 36, 1965, s. 305–310.

39 Я. Дашкевич, Э. Трыярски, Три армяно ‑кыпчакских записи львовскогоogo армянского духовного суда 1625 г., „Rocznik Orientalistyczny” 41/1, 1979, s. 59. W glosariuszu cytowanego artykułu podano postać rïnštunokʿ z ‑nšt‑ (s. 72), jednak facsimile wyraźnie pokazuje, że chodzi tu o zwykły błąd literowy. W oryginale jest ‹րըշդունօքլար› rïštunok lʿar (s. 77; wyraz jest tu w licz-bie mnogiej), a więc powinno być rïštunok ʿrównież i w glosariuszu.

40 S. Stachowski, Polonizacja języka ormiańsko ‑kipczackiego, „LingVaria” 5/2(10), 2010, s. 219, punkt 4b-b.

Uwagi językowe na marginesie ormiańsko ‑kipczackich tekstów sądowych… 259

przecenienia, bowiem nie tylko dokumentuje ona szereg nowych zjawisk, ale również pozwala dokonać nowych i zaskakujących obserwacji, jaką jest choćby sprawa paralelizmu karaimsko -ormiańsko -kipczackiego.

Bibliografia:

[Baskakow N. A., Szapszal S. M., Zajonczkowskij A.] Баскаков Н. А., Зайончков-ский A., Шапшал С. Ш. и др., Караимско ‑русско ‑польский словарь, Москва 1974

Daškevyč J. R., Kipchak Acts of the Armenian Law Court at Kamenetz Podolsk (1559–1567) as a Cultural and Historical Monument, “Ural -Altaische Jahrbücher” 36, 1965, s. 292–310

[Daszkiewicz J. R., Tryjarski E.] Дашкевич Я. Р., Трыярски Э., Три армяно‑ ‑кыпчакских записи львовскогоogo армянского духовного суда 1625 г. „Rocz-nik Orientalistyczny” 41, 1979, nr 1, s. 57–80

Dezső L., A XVI–XVIII. századi kárpátukrán nyelvemlékek magyar jöve vényszavai, Budapest 1989

[Dokumienty] Документы на половецком языке. Судебные акты Кaменец‑ ‑Подольской aрмянской общины, траскрпция, перевод, предисловие введе-ниe, грамматический комментарий и глоссарий Т. И. Грунина, под редак-цией Э. В. Севортяна, cтатья Я. Р. Дашкевича, Москва 1967

[Garkawec A. N.] Гаркавец А. Н., Кыпчакское письменное наследие, 1, Каталог и тексты памятников армянским письмом, Алматы 2002

Jankowski H., Professor Edward Tryjarski, „Rocznik Orientalistyczny” 57, 2005, nr 2, s. 5–7

Klemensiewicz Z., Historia języka polskiego, Warszawa 2002Kurzowa Z., Polszczyzna Lwowa i Kresów południowo ‑wschodnich do 1939 roku,

Warszawa–Kraków 1985Laskowski R., Rzepka W., Twardzik W., Wpływ języka staroukraińskiego na śre‑

dniowieczną polszczyznę kresową: Rozmyślanie przemyskie, w: Ukraina. Między językiem a kulturą (= Studia Ruthenica Cracoviensia, 1), red. B. Zinkiewicz- -Tomanek, A. Fałowski, Kraków 2003, s. 49–58

[Medwediew F. P.], Ф. П. Медведєв, Історична граматика української мови. Короткий нарис, Харків 1955

Németh M., O wpływach polskich na język Karaimów łuckich, „LingVaria” 5, 2010, nr 2(10), s. 199–212

Németh M., A Different Look on the Lutsk Karaim Sound System (from the Second Half of the 19th Century on), “Studia Linguistica Universitatis Iagiellonicae Cracovien-sis” 128, 2011, s. 69–101

Németh M., Unknown Lutsk Karaim Letters in Hebrew Script (19th–20th Centuries). A Critical Edition (= Studia Turcologica Cracoviensia, 12), Kraków 2011

Pritsak O., Das Karaimische, w: Philologiae Turcicae Fundamenta, ed. J. Deny et al., Wiesbaden 1959, s. 318–340

260 Michał Németh

Pritsak, O., Das Kiptschakische w: Philologiae Turcicae Fundamenta, ed. J. Deny et al., Wiesbaden 1959, s. 74–87

Schütz E., On the Transcription of Armeno ‑Kipchak, “Acta Orientalia Aca demiae Scientiarum Hungaricae: 12, 1961, s. 139–161

Schütz, E., An Armeno ‑Kipchak Chronicle on the Polish ‑Turkish Wars in 1620–1621, Budapest 1968

[Słownyk] Словник староукраїнської мови XIV–XV ст., ред. Л. Л. Гумецька, И. М. Керницький и др. Київ 1978

Stachowski S. Zabytki języka ormiańsko ‑kipczackiego jako źródło do historii słow‑nictwa polskiego i ukraińskiego XVI–XVIII w., w: Ukraina. Między językiem a kulturą (= Studia Ruthenica Cracoviensia, 1), red. B. Zinkiewicz -Tomanek, A. Fałowski, Kraków 2003, s. 123–129

Stachowski S., Polonizacja języka ormiańsko ‑kipczackiego, „LingVaria” 5, 2010, nr 2(10), s. 213–227

Stieber Z., Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich, Warszawa 1979Tryjarski E., Aus der Arbeit an einem armenisch ‑kiptschakisch ‑polnisch ‑französischen

Wörterbuch, „Ural -Altaische Jahrbücher” 32, 1960, s. 194–213Tryjarski E., Dictionnaire arméno ‑kiptchak d’après trois manuscrits des collections

viennoises, 1–4 , Warszawa 1968–1972Tryjarski E., On the Importance of Slavic Elements in Armeno ‑Kipchak Texts, “Fo-

lia Orientalia” 36, 2000 (= Studia in honorem Stanislai Stachowski dedicata), s. 343–351

Tryjarski E., Armeno ‑Kipchak Texts in the Alchemical Treatise by Andrzej Torosow‑icz (17th Century), Warszawa 2005

Tryjarski E., Zapisy sądu duchownego Ormian miasta Lwowa za lata 1625–1630 w ję‑zyku ormiańsko ‑kipczackim, Kraków 2010 (= Rozprawy Wydziału Historyczno‑ ‑Filozoficznego Polskiej Akademii Umiejętności, 111)

Zilyns’kyj I., A Phonetic Description of the Ukrainian Language, Cambridge, Mass. 1979

Ziłyński J. Opis fonetyczny języka ukraińskiego, Kraków 1932 (= Prace Komisji Ję‑zykowej Polskiej Akademii Umiejętności, 19)

Միխալ Նեմէթ, Լեզուական մեկնաբանութիւններ Էդուարդ Տրիեարսկու` հայատառ-ղփչաղերէն դատական արձանագրութիւնների առնչութեամբ:Հիմնաբառեր`Հայատառ-ղփչաղերէն, միջին թիւրքական աղբիւրներ, սլաւոնական ազդեցութիւններՍեղմագիրՅօդուածը ներառում է Էդուարդ Տրիեարսկու` ձեռագիր աղբիւրների հիման վրայ հրատարակուած «Լվով քաղաքի հայկական

Uwagi językowe na marginesie ormiańsko ‑kipczackich tekstów sądowych… 261

հոգեւոր դատարանի հայատառ-ղփչաղերէն 1625–1630 թթ. արձանագրութիւնները» (Կրակով 2010) աշխատութեանն առնչուող մեկնաբանութիւններ եւ լրացումներ, որոնք վերաբերում են հիմնականում ղփչաղերէն լեզուի վրա սլաւոնական ազդեցութեանը, ինչպէս նաեւ ազգակից որոշ ձեւաբանական իրողութիւններին:

Michał Németh, Linguistic remarks on the Armenian ‑Kipchak judicial texts edited by Edrward TryjarskiKey words:Armenian -Kipchak language, Middle Turkic sources, Slavonic influencesSummary:This article contains remarks and supplementary notes concerning the de-scription of the Armenian -Kipchak language delivered by Edward Tryjarski in his work Records of the Armenian religious court in the city of Lwów from the years 1625–1630 written in Armenian ‑Kipchak language, his edition of manuscript sources. These remarks mainly concern the influence of Slavonic languages and some of the native morphological phenomena.

284

285

Lehahayer Czasopismo poświęCone dziejom ormian polskiCh

2 (2013)

NOTY O AUTORACH I RECENZENTACH

Wojciech Drelicharz — doktor habilitowany, historyk, adiunkt w Zakładzie Nauk Pomocniczych Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, w latach 1994–2008 kierował zespołem inwentaryzującym inskrypcje i herby zachowane w kościołach rzymskokatolickich oraz w zamkach i pałacach na terenie dawnej Rusi Koronnej, obecnie kieruje wydawaniem Pomników epigrafiki i heraldyki dawnej Rzeczpospolitej na Ukrainie oraz Inskrypcji polskich grobów na cmenta‑rzach Podola.

Bożena Lewandowska — etnomuzykolog, pracownik Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zainteresowania badawcze: muzyka ludowa pol-skich Karpat, folklor miejski — kapele podwórkowe, folk i world music. Autorka artykułów m.in. o roli muzyki w ludowej obrzędowości dorocznej i rodzinnej i kontynuacji międzywojennej tradycji kapel podwórkowych. Juror przeglądów i festiwali muzyki tradycyjnej.

Marek Miławicki — absolwent Kolegium Filozoficzno -Teologicznego OO. Do-minikanów w Krakowie oraz Papieskiej Akademii Teologicznej (obecnie: Uni-wersytet Papieski Jana Pawła II), doktorant tamże; dominikanin. Zajmuje się problematyką własności ziemskiej dominikanów w II Rzeczypospolitej, ich dzia-łalnością na wschodnich rubieżach dawnej Polski (dzisiejsza Ukraina, Białoruś i Litwa), szczególnie w okresie zaborów, a ponadto misjami polskich dominika-nów w Chinach.

Piruza Mnacakanian — absolwentka Wydziału Historii Uniwersytetu Erywań-skiego, w latach 2006–2008 pracownik Muzeum Historii Armenii, od 2009 roku doktorantka Uniwersytetu Jagiellońskiego, przygotowuje dysertację pod tytułem Kultura języka ormiańskiego w dawnej Polsce. Od 2011 roku jest pracownikiem naukowym Matenadaranu — Instytutu Dawnych Rękopisów im. Św. Mesropa Masztoca w Erywaniu. Uczestniczy w pracach redakcji polsko -ormiańskiego czasopisma „Awedis” (Warszawa) i rocznika naukowego „Lehahayer” (Kraków), oraz współpracuje z Fundacją Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich.

Michał Németh — doktor; turkolog, hungarysta, adiunkt w Instytucie Języko-znawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, absolwent filologii tureckiej i węgier-skiej. Jego zainteresowania badawcze skupiają się przede wszystkim wokół języ-

286

koznawstwa historycznego i etymologii, specjalizuje się w badaniach nad historią języka karaimskiego oraz nad kontaktami słowiańsko- i turkijsko -węgierskimi. Autor ponad dwudziestu prac, w tym monografii Unknown Lutsk Karaim Letters in Hebrew Script. (19th–20th Centuries). A Critical Edition (2011) oraz Zwięzłej gramatyki języka zachodniokaraimskiego z ćwiczeniami (2011).

Paulina Nikiel — absolwentka uniwersytetów Sorbonne Nouvelle i Paris Di-derot w Paryżu, od 2008 roku zajmuje się badaniami na temat nieudokumento-wanych migracji, nieformalnego rynku pracy dla imigrantów oraz problematyką uchodźczą i detencji cudzoziemców. W ramach współpracy z organizacją fran-cuską Migreurop oraz z Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć w Krakowie prowadziła badania terenowe w ośrodkach dla uchodźców, w ośrodkach strze-żonych dla cudzoziemców oraz wśród nieudokumentowanych imigrantów. Jest autorką publikacji i raportów publikowanych we Francji i w Polsce.

Konrad Rzemieniecki — doktor, historyk, pracuje w Dziale Rękopisów Za-kładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. Zajmuje się historią rodzi-ny XVIII wieku, ze szczególnym uwzględnieniem pogranicza polsko -ruskiego oraz edytorstwem nowożytnych źródeł skarbowych województw południowo- -wschodnich Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Krzysztof Stopka — historyk, autor prac na temat kultury i religii wieków śred-nich w Europie środkowej i wschodniej, a głównie historii polskich Ormian od XIV do XIX wieku. Profesor w Instytucie Historii Uniwersytetu Jagiellońskie-go, dyrektor kolejno: Archiwum i Muzeum UJ, przewodniczący Rady Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich. Redaktor naczelny rocznika naukowego „Lehahayer” (Kraków).

Zbigniew A. Szydło — doktor historii i filozofii nauki, specjalizuje się w dzie-jach alchemii, autor studium The Life and Work of Michael Sendivogius (1566–1636). Od 1975 roku wykłada chemię w Highgate School (Londyn), założonej w 1565 roku przez Sir Rogera Cholmeleya.

Edward Tryjarski — orientalista, turkolog, autor wielu prac o językach, historii, religii i zwyczajach Wschodu, zwłaszcza ludów tureckich, bada głównie język kipczacki polskich Ormian, edytor źródeł w tym języku oraz słownika. Pracował w Zakładzie Orientalistyki i w Instytucie Kultury Materialnej (obecna nazwa: Instytut Archeologii i Etnologii) Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, był ko-lejno sekretarzem i redaktorem naczelnym „Rocznika Orientalistycznego”, czło-nek polskich i międzynarodowych towarzystw naukowych, profesor zwyczajny, obecnie na emeryturze.

Joanna Wolańska — doktor historii sztuki, związana z Krakowem, autorka między innymi monografii Katedra ormiańska we Lwowie w latach 1902–1938. Przemiany architektoniczne i dekoracja wnętrza (2010).