Ultra mortem: Metempsychosis aut resurrecctionis possibilitas secundum Platonem et Sanctum Thomam

Adveniat Regnum tuum

ULTRA MORTEM

METEMPSYCHOSIS AUT RESURRECTIONIS POSSIBILITAS SECUNDUM PLATONEM ET SANCTUM THOMAM

Daniel Anselmo Preciado Valtierra LC

Dissertatio ad baccalaureatum (Facultas Philosophiae

Athenaei Pontificii Regina Apostolorum) Director Alain Contat Romae 15 martii 2015

INTRODUCTIO

Homo sibi est aenigma Inter quaestiones circa hominis vitam duae sunt maximi ponderis Una est quaestio de origine altera de morte Mors quidem hominis certa omnis homo et singulus moritur Non est homini ratio nec via ad hunc vitae finem vitandum Homo profecto ad mortem proficiscitur

Quid autem est mors Quomodo rectius intellegitur vim eius Quid accidit post eam Licet mors sit vitae finis an possibilis sit recipere corpus aut renasci Responsiones ad has quaestiones expectant non solum ad quod post mortem est (si est) Opinio enim quae quis habeat de morte (et de se quatenus hominem) valet ad rationem determinandam vivendi

Mortis vim et virtutem erga hominis vitam secundum notitiam de homine quam quis habet variatur Decet igitur inquirere in Platonis ac Sancti Thomae opiniones de homine atque in ea quae dicunt de fine laquocondicionis mortalisraquo exindeque iudicium informatum extrahere circa ea quae ratione possumus deliberare de quadam humanae unitatis reconstitutione possibili utrum anima possit ad quiddam corpus (aut ad idem corpus) uniri postquam mortis causa separata fuerit a materia

Primus capitulus est quasi Platonis et Angelici summa doctrinarum de homine de anima deque corpore Deinde in secundo capitulo agitur de uniuscuiusque philosophorum sententiis erga significatum et vim mortis Denique in tertio enodantur doctrinas uniuscuiusque circa finem laquocondicionis mortalisraquo et compositi humani reconstitutionem quae est animae reditio in corpus

Ope technicae artis inventorum facile optimas editiones textuum repperimus et Accademiae fundatoris et Aquinatis Nam pro textibus Platonicis descriptionem editionis Henrici Stephani (Πλατόνος ἄπαντα τὰ σωζόμενα Platonis opera quae extant omnia Henricus Stephanus Lutetiae Parisiorum 1578) opticis instrumentis in schedam electronicam immutatam adhibitam est Ex qua usurpatam est non solum Graecitatem sed etiam

2 Daniel Anselmo Preciado Valtierra LC

interpretationem Latinam Locos et litteras tamen paululum emendavimus praesertim causa adaptandi ad consuetudines typographicas quae in scribendo utramque linguam nostrorum dierum usitatissimae sunt (sic accomodati sunt usus litterarum maiuscularum et ortographiam quorumdam verborum litteram i usurpatam est semper pro j) Loci Sancti Thomae veniunt et ex editione laquoLeoninaraquo et ex reportationibus apud paginam Consilii laquoCorpus Thomisticumraquo (httpwwwcorpusthomisticumorg) quod cum Universitate Studiorum Navarrensi est conexum

Platonis et Aquinatis opera scribuntur sine nomine auctoris Sola inscriptio vel titulus sufficit ad determinandam operam Praeterea libris commentariis et aliis scriptis in bibliothecis Urbis inventis quoque usi sumus conantes varietates et sententias ex aliquis linguis sumere Ut sola lingua usurpata esset maluimus quoque verba allata antiquorum et recentiorum philosophia eruditorum ad linguam latinam vertere Lector inveniet enuntiata lingua originaria necnon fontem in paginae extremo

1 PROOEMIUM ANTHROPOLOGICUM HOMO UNITAS CORPORIS ET ANIMAE

Ut recte quod Plato atque Aquinas de homine de morte deque hominis redintegratione intellegatur oportet uniuscuiusque de homine doctrinas sententiasque explanare ac commentari Profecto non idem est eorum ratio hominis nec eodem modo considerant animae relationem ad corpus

11 Quid sit homo ex Platonis sententia

Initium capiamus summatim Platonis memorantes doctrinas laquoΤί ποτrsquo οὖν ὁ ἄνϑϱωποςraquo1 rogemus Platonem Philosophia Platone posterior hominem dicit esse unitatem substantiam per se unam Ratio vero hominis quam Plato habuerat non facile de scriptis suis extrahitur quamobrem viri docti aliquando diversas exponunt interpretationes Videtur Platonem putavisse hominem esse mixtionem quae producitur cum anima corpori unitur Plato existimat primo esse unionem dein abstractio et diiugatio2 Secundum hoc quidam dicunt Platonem putavisse hominem esse rem unam sed ex duabus aliis compositam anima scilicet et corpore Ita homo non esset unum per se sed per accidens Sic homo esset duarum essentiarum aggregationem corporis et animae Contra vero est quod invenitur apud ipsum dialogum Alcibiadem I (non heic refert de huius dialogi vero auctore quaerere id est utrum vere Plato sit auctor an non) ubi invenitur rogatio laquoQuid est igitur homoraquo An est tantummodo anima ut dicitur in Alcibiade I 130 quae corpore utitur Est Platoni cogitatio informata vel conceptus mentis de homine ut homine (quod est unum per se) et non ut aggregatione duorum (quod est unum per accidens) Minime Hominem ut

1 Ἀλϰιβιάδης Arsquo 129e 2 Cf M DIXSAUT Platon et la question de lrsquoacircme Vrin Lutetiae Parisiorum 2013 14 laquoPour Platon

lrsquounion est un fait on nrsquoest pas dans Descartes ce nrsquoest pas la distinction substantielle de lrsquoacircme et du corps qui est premiegravere la seacuteparation au contraire est une tacircche le divorce un effort jamais abouti ndashen tout cas tant que nous vivons Reste agrave savoir pourquoi il nous faudrait nous deacutesunir du corps et commentraquo

ULTRA MORTEM 3

substantiam per se unam (et secundum modum quo plerique intellegunt hodie hunc conceptum laquohominemraquo quod includit corporeitatem) frustra invenies apud Platonem nisi concedas hominem tantum animam esse excludens corpus Postea poteris dicere hominem esse unum per se quia anima certo unum est per se

Plato considerationes de anima et de corpore anteponit homini Nam quis si scripta Platonica pervolverit facilius disputationes inveniet vel de anima vel de corpore quam de homine ut toto Plato enim facilius discurrit de partibus hominis quam de homine Praeter ea quae in Alcibiade I iam observavimus quae est locus maxime perspicuus ad conceptus de homine attinens dicendum quod in opera Platonis multa fert ad cogendum quod Plato putavit hominem esse animam eius Legatur exemplum hoc ex dialogo Gorgia (loquitur Socrates)

Audi igitur (ut aiunt) praeclarum quemdam sermonem quem quidem existimabis (opinor) esse fabulam ego autem verae rei narrationem esse arbitror Nam tamquam vera quae dicturus sum tibi commemorabo Iuppiter et Neptunus et Pluto (quemadmodum refert Homerus) acceptum a patre imperium inter se diviserunt Erat autem haec lex de hominibus Saturni tempore et semper etiam nunc est inter deos uti mortalium ille qui iuste et pie vitam transegisset postquam ex hac vita emigrasset in beatorum insulas profectus illic omni felicitate fruens ab omnibus malis immunis atque liber habitaret qui vero iniuste atque impie in animadversionis iustique supplicii carcerem quem vocant Tartarum venirent3

Magni ponderis est quod heic non de animabus loquitur Non enim dicit animas (ψυχᾶς) ire vel ad Beatorum Insulas vel ad Tartarum sed homines (ἀνϑϱώπους) Lex enim deorum de qua Socrates loquitur est laquode hominibusraquo (πεϱὶ ἀνϑϱώπων) Utrum Plato revera putavit hominem esse animam an laquoanimaraquo dicit pro laquohomineraquo sicut is qui partem usurpat pro toto Quia manifestum est corpora super terra manere et iudicium de quo loquitur Plato animas nudas attinere4 dicendum est Platonem existimavisse hominem esse animam in laquocorpore humanoraquo5 quod est corpus naturae aptum et capax vitae intellectuali post mortem homo iam non est et anima iam a corpore libera tantum improprie vocatur homo quia fuit hominis anima Plato censuit animam esse quod in homo est verissimum Immo anima est quod facit me esse me ipsum animae causa ego sum ego E Platonicis his considerationibus quis moliens possit invenire relationem conciliantem animam et quod vocant identitatem personalem

Plato certe magis aestimavit animam quam corpus laquofacit nos recordari hoc id quod in nobis est ldquonosmetipsirdquo est anima quae pro splendore spectaculi [sensibilium] pericula adit

3 Γόϱγιας 523a1ndashb5 laquoἌϰουε δὴ φασί μάλα ϰαλοῦ λόγου ὃν σὺ μέν ἡγήσῃ μῦϑον ὡς ἐγὼ οἶμαι ἐγὼ δὲ λόγον ὡς ἀληϑῆ γὰϱ ὄντα σοι λέξω ἃ μέλλω λέγειν Ὥσπεϱ γὰϱ Ὅμηϱος λέγει διενείμαντο τὴν ἀϱχὴν ὁ Ζεὺς ϰαὶ ὁ Ποσειδῶν ϰαὶ ὁ Πλούτων ἐπειδὴ παϱὰ τοῦ πατϱὸς παϱέλαβον Ἦν οὖν νόμος ὅδε πεϱὶ ἀνϑϱώπων ἐπὶ Κϱόνου ϰαὶ ἀεὶ ϰαὶ νῦν ἔτι ἔστιν ἐν ϑεοῖς τῶν ἀνϑϱώπων τὸν μὲν διϰαίως τὸν βίον διελϑόντα ϰαὶ ὁσίως ἐπειδὰν τελευτήσῃ εἰς μαϰάϱων νήσους ἀπιόντα οἰϰεῖν ἐν πάσῃ εὐδαιμονίᾳ ἐϰτὸς ϰαϰῶν τὸν δὲ ἀδίϰως ϰαὶ ἀϑέως εἰς τὸ τῆς τίσεώς τε ϰαὶ δίϰης δεσμωτήϱιον ὃ δὴ Τάϱταϱον ϰαλοῦσιν ἰέναιraquo

4 Ibid 523e 5 laquoHumanum corpusraquo dicitur brevitatis causa intellegatur autem laquocorpus quod viventi vitae

intellectualis est propriumraquo


errandi et se ipsam praetermittendi obliviscendique se pulchritudinem habere propriam quae ei venit propter facultatem ipsius solius non percipiendi sed intellegendi quod vere sit pulchritudoraquo6 Attamen Plato magnum pondus dedit corpori Corpus est animae σῆμα et hoc dupliciter intellegitur Primo corpus significat quod in anima est (σῆμα ut signum) Melius dicam ipsa anima per corpus significat se7 corpus quodam modo est id quo anima suam declarat identitatem corpus est laquoanimae manifestatioraquo8 Dein corpus est etiam cella (σῆμα ut sepulcrum) e quo anima se liberare conatur Anima est semper vivens sed dum in corpore habitat versatur ut in vinculis sub carne sepulta9

Haec altera interpretatio (quae in Cratylo primo ponitur loco) denuo invenitur in Phaedone Aliqui maximum fortasse nimium pondus dant huic interpretationi adeo ut videatur Platonem esse virum adversus corpus aggredientem Ipse autem ita corpus non contempsit laquoCorpus autem quatenus corpus neque bonum neque malum estraquo10 Corpus est res quam anima curat quoniam per corpus anima se significat laquocorpus signum ac symptoma est animae si servat partem incomprehensibilem quae est necessitatis et generat accidentia pathologias monstruaraquo11 Quomodocumque corpus habet secundum Platonem proprium spatium in ordine naturali et laquoex hunc sepulchrum exire non est [animae] negare corpori curas omnes sed facere ut contiscescat [] operam dare secundum necessitudinem ut [corpus] sinat animam pacifice degere sed nihil aliudraquo12 Plato non vult corporis destructionem sed tantum ordinem et proportionem

Platonis sententia est ergo quod homo est anima corpore utens13 Anthropologia Platonis est quaedam psychologia Non omnes animae tamen sunt homines sed dumtaxat eas quae ex mytho in Phaedro (246andash248e ubi de anima loquitur ut equi alati duo et auriga) in corpus

6 M DIXSAUT Platon et la question de lrsquoacircme 15 laquoil nous rappelle que ce qui en nous est ldquonous-mecircmesrdquo crsquoest lrsquoacircme et qursquoelle risque de srsquoeacutegarer et de srsquooublier au profit de la splendeur du spectacle [des choses sensibles] drsquooublier qursquoelle possegravede une beauteacute qui lui est propre et qui lui vient de ce qursquoelle seule est capable non pas de percevoir mais de comprendre ce qursquoest reacuteellement la beauteacuteraquo

7 Κϱατύλος 400c laquoδιότι αὖ τούτῳ σημαίνει ἃ ἂν σημαίνῃ ἡ ψυχή ϰαὶ ταύτῃ σῆμα ὀϱϑῶς ϰαλεῖσϑαιraquo

8 M DIXSAUT Platon et la question de lrsquoacircme 13 laquoPour reacutefleacutechir agrave ce que selon Platon signifie le terme ldquocorpsrdquo il faut commencer par lagrave par ce fait que le corps signifie et qursquoen signifiant il est transcendeacute comme corps et reacutefegravere agrave ce qui en lui est principe de parole vivante et senseacutee et qui se nomme acircme Car crsquoest bien dans la parole que se noue le plus essentiellement chez Platon le problegraveme des rapports de lrsquoacircme et du corps Le corps parlant est eacutepiphanie de lrsquoacircmeraquo

9 Κϱατύλος 400c laquoϰαὶ γὰϱ σῆμά τινές φασιν αὐτὸ εἶναι τῆς ψυχῆς ὡς τεϑαμμένης ἐν τῷ νῦν παϱόντιraquo

10 Λύσις 217b1ndash2 laquoσῶμα δέ γέ που ϰατὰ τὸ σῶμα εἶναι οὔτε ἀγαϑὸν οὔτε ϰαϰόνraquo 11 M DIXSAUT Platon et la question de lrsquoacircme 16 laquole corps est signe et symptocircme de lrsquoacircme agrave

condition de maintenir la part incompreacutehensible de la neacutecessiteacute geacuteneacuteratrice drsquoaccidents de pathologies de monstresraquo

12 Ibid 16 laquoSortir de ce tombeau ne consiste pas pour [lrsquoacircme] agrave refuser au corps tout soin mais agrave le reacuteduire au silence Pour cela il faut reacutegler ses appeacutetits et les satisfaire lrsquoendurcir et lrsquoeacutexercer pour lui eacuteviter drsquoecirctre malade bref srsquoensoucier autant qursquoil est neacutecessaire pour qursquoil laisse lrsquoacircme en paix mais pas plusraquo

13 Ἀλϰιβιάδης Arsquo 129e laquoτὸ τῷ σώματι χϱώμενονraquo Cf CG lib II c 57 laquoPlato posuit quod homo non sit aliquid compositum ex anima et corpore sed quod ipsa anima utens corpore sit homo sicut Petrus non est aliquid compositum ex homine et indumento sed homo utens indumentoraquo

ULTRA MORTEM 5

humanum cadunt Illic Plato de animabus loquitur absque distinctione Animae dicuntur laquohominorumraquo non prius sed semper post casum qui causat ipsarum incarnationem Deinde animas possumus nominare homines et cum anima quaedam in alio corpore transiret nomen accipiet a corpore14 Ex sententia Platonis igitur rectum videtur dicere laquohominemraquo esse animam utentem humano corpore15

12 Homo anima corpus secundum Aquinatem

Sancti Thomae opiniones de eo quod est homine funditus diversae sunt Platonis Doctor Angelicus potius ex traditione Aristotelica16 componit et conficit suam rationem de homine Nam aliquotiens Sanctus Thomas hominem dicit esse animal rationale17 Quae est definitio simplex a genere et differentia specifica constituta18 Atqui hoc laquorationaleraquo quid in laquoanimalraquo addit Quid est exacte hoc laquorationaleraquo Rursus quomodo fit haec compositio animal plus rationale et quare est substantia per se una ac non iuxtapositio duorum

14 Sic intellegitur quod in Φαῖδϱο 249e dicitur laquoπᾶσα μὲν ἀνϑϱώπου ψυχὴ φύσει τεϑέαται τὰ ὄντα (ἢ οὐϰ ἂν ἦλϑεν εἰς τόδε τὸ ζῷον)raquo Hic enim loquitur de anima hominis quae certe non sic appellaretur nisi (post intuitum rerum quae verae sunt) in corpus hominis descendissent

15 Cf nota 5 16 Non invenies in Aristotelicis voluminis exactam locutionem laquoζῷον λόγον ἔχονraquo ad hominem

definiendum Tamen quod Aristoteles putavisse hominem esse animal rationale ex universitate operum ipsius Philosophi desumitur Ad instar exempli vide locum illud in Ἠϑιϰὰ Νιϰομάχεια ubi Aristoteles quaerit quod maxime proprium est hominis et finem facit dicens laquoἀνϑϱώπου δὲ τίϑεμεν ἔϱγον ζωήν τινα ταύτην δὲ ψυχῆς ἐνέϱγειαν ϰαὶ πϱάξεις μετὰ λόγουraquo (1098a12ndash14) Si locum videres integrum intelleges modum quo Aristoteles putat vitam hominis esse peculiarem quia hominis anima facit et agit secundum quoddam principium rationale Videas etiam illud locum in Πολιτιϰά (1253a10ndash11) ubi dicitur laquoλόγον δὲ μόνον ἄνϑϱωπος ἔχει τῶν ζῴωνraquo Licet hunc verbum λόγος hic melius pro laquosermoneraquo vertatur quam laquorationeraquo aut laquointellecturaquo certe Aristoteles putavit facultatem loquendi quam solus homo inter animalia habet a rationalitate oriri

Praeterea homo definitur ut laquoanimal rationaleraquo quoque in Porphyrii Εἰσαγωγή cum loquitur de differentia (διαφοϱά) laquoτὸ γὰϱ λογιϰὸν ϰαὶ τὸ ϑνητὸν τοῦ ἀνϑϱώπου ϰατηγοϱούμενον ἐν τῷ ποῖόν τί ἐστιν ὁ ἄνϑϱωπος λέγεται ἀλλrsquo οὐϰ ἐν τῷ τί ἐστιν τί μὲν γάϱ ἐστιν ὁ ἄνϑϱωπος ἐϱωτωμένων ἡμῶν οἰϰεῖον εἰπεῖν ζῷον ποῖον δὲ ζῷον πυνϑανομένων λογιϰὸν ϰαὶ ϑνητὸν οἰϰείως ἀποδώσομενraquo (c III laquoΠεϱὶ διαφοϱᾶςraquo) Homo est animal rationale quod intelleges sic est in natura quoddam animal quod est rationale et hoc vocamus homo

Haec est illa traditio per saecula custodita quae nuper laquoAristotelicaraquo vocavimus et recte credimus quoniam illi qui de homine ut laquoanimale rationaliraquo locuti sunt se per viam Aristotelis dicunt currentes Haec traditio quidam est ubi Doctor Angelicus locatur

17 Cf De ente et essentia c 1 laquodicimus hominem esse animal rationale et non ex animali et rationali sicut dicimus eum esse ex anima et corporeraquo CG lib 3 c 39 laquoAd propriam autem alicuius rei cognitionem pervenitur non solum per affirmationes sed etiam per negationes sicut enim proprium hominis est esse animal rationale ita proprium eius est non esse inanimatum neque irrationaleraquo et similiter alibi ut in Expositio libri Posteriorum Analyticorum lib 1 l 19 et I q 29 a 4 ad 2 (hic invenies adiectivum mortale)

18 Vide etiam Sententia libri Metaphysicae lib 8 l 3 n 22 laquosubstantia animata sensibilis tantum est definitio animalis cui si addas et rationale constituis speciem hominisraquo


laquoHomoraquo quia animal est ab anima corporeque est confectus ita ut anima sit substantialis forma corporis et corpus sit materia informata ab anima et ita fit unum ens Haec proprie hominis est ratio scilicet substantia corporalis cuius substantialis forma est anima rationalis

Sed Angelicus quoque dicit laquohomo maxime est mens hominisraquo19 Aquinatis sententia non est laquoquod homo sit solus intellectusraquo20 sed Thomas quoniam magnum dedit pondus animae et praesertim facultati ipsius altissimae (laquointellectus est id quod est principale in homineraquo21) concedit vocis huius (laquohomoraquo) usum illo qui de intellectus vult loqui22

Intellectus est pars suprema in homine sed non est anima tota Hominis anima est species peculiaris Convenit ergo primum de anima generatim loqui Anima principium est vitale corporis cuiusdam laquoPutat Aquinas esse animam ldquoprimum principium vitae in his quae apud nos vivuntrdquo23 Viventia ergo dicuntur animata animam habent omnia viventia cuius anima est causa qua vivuntraquo24 Anima secundum genus est laquoid quo habens vitam vivitraquo25 Hoc corpus qui laquohabet vitamraquo vivit propter animam vel animae causa Sancti Thomae definitio tria distinguit 1) id quod habet vitam 2) vitam viventis 3) id quo vivens vivit Anima est hoc novissimum26 Sed anima non solum principium vitale est sed etiam forma corporis idque laquoquod dat res esse quod est Aristotelicis verbis anima est ldquoactus primus corporis physici organicirdquo27raquo28 Etsi anima sit substantia hoc accidit tantum sicut forma corporis cuisdam qui habet vitam in potentia29 Unde breviter dicitur animam esse formam corporis Immo anima est peculiaris forma quae vitam dat materiae consentaneae Secundum hoc animas tantum habent viventes materiales

19 IndashII q 29 a 4 corpus 20 De unitate intellectus contra Averroistas c 3 21 Ibid c 4 22 Haec opinio in opusculo quod olim ferebant esse Thomae quoque ab Aegidio de Roma

tenetur laquoHoc nomen homo est nomen totius coniuncti quia tamen intellectiva pars in homine est superior nuncupamus hominem etiam illam partem superiorem quae dicitur intellectiva quia quae facit homo secundum intellectum dicitur facere per seipsumraquo (Expositio in Canticum Canticorum c 1)

23 I q 75 a 1 co 24 C CONN laquoAquinas on Human Nature and the Possibility of Bodiless Existenceraquo in New

Blackfriars 931045 (2012) 326 laquoAquinas takes a soul to be ldquothe first principle of life in those things in our world which liverdquo Living things are thus described as animated or ensouled (soul = animus) all living things possess a soul and its soul is that in virtue of which it is aliveraquo

25 SDA lib 2 l 1 n 10 Cf ARISTOTELES Πεϱὶ ψυχῆς Β laquoἡ ψυχὴ δὲ τοῦτο ᾧ ζῶμεν ϰαὶ αἰσϑανόμεϑα ϰαὶ διανοοῦμεϑα πϱώτωςraquo (414a12ndash13) et I q 76 a 1 laquoAnima enim est primum quo nutrimur et sentimus et movemur secundum locum et similiter quo primo intelligimusraquo

26 Cf A MILLAacuteN-PUELLES La inmortalidad del alma humana RIALP Matritum 2008 108 27 SDA lib 2 l 1 n 23 28 C CONN laquoAquinas on Human Naturehellipraquo 326 laquoa thingrsquos soul is not merely that which gives it

life a thingrsquos soul makes it to be what it is In Aristotelian terms a soul is the ldquoactualization of an organized physical bodyrdquoraquo

29 Cf SDA lib 2 l 1 n 11 laquoSic igitur cum sit triplex substantia scilicet compositum materia et forma et anima non est ipsum compositum quod est corpus habens vitam neque est materia quae est corpus subiectum vitae relinquitur per locum a divisione quod anima sit substantia sicut forma vel species talis corporis scilicet corporis physici habentis in potentia vitamraquo

ULTRA MORTEM 7

Anima enim non unitur corpori sed est forma corporis Ergo secundum Aquinatem anima non creatur nec producitur sine corpore Nec post hanc creationem (quae non fit) anima et copus uniuntur ad hominem efficiendum et componendum Non ita dicit Thomas sed homo res una est composita a forma atque a materia Opinio Aquinatis est quod anima substantialiter unitur corpori ita ut homo sit ens per se et non per accidens30 Ut patet hic non aliud fiet nisi theoriam accomodare hylemorphisticam ad hominem Homo non est collectio duorum sed unum in quo possumus distinguere formam et materiam Anima quia corporis est forma corpori unitur laquosicut actus eiusraquo quia laquoidem est materiam uniri formae quod materiam esse in acturaquo31

Quod dicitur de omni anima et non solum de hominis anima Quae est rationalis Anima hominis differt ab anima sensibilis et vegetabilis quia importat facultatem intellectivam Recte possumus dicere animam illud principium vitalem ndashillam formamndash brutorum et gignentium et sic patent diversae species animae Unaquaeque peculiare genus vitae generat Anima vegetabilis importat facultates crescendi se cibandi et moriendi Anima sensibilis praeterea permittit motus secundum locum et perceptionem atque appetitus sensibiles32 Verumtamen anima hominis

dat corpori humano quidquid dat anima sensibilis brutis vegetabilis plantis et ulterius aliquid et propter hoc ipsa est in homine et vegetabilis et sensibilis et rationalis Huic etiam attestatur quod cum operatio unius potentiae fuerit intensa impeditur alterius operatio et e contra fit redundantia ab una potentia in aliam quod non esset nisi omnes potentiae in una essentia animae radicarentur33

30 Videatur exempli gratia De pot q 5 a 10 co laquoPlato dixit quod homo est anima corpore induta ut Gregorius Nyssenus narrat Sed hoc stare non potest quia sic homo non esset ens per se sed per accidens nec esset in genere substantiae sed in genere accidentis sicut hoc quod dico vestitum et calceatumraquo

31 SDA lib 2 l 1 n 24 laquoFuit enim a multis dubitatum quomodo ex anima et corpore fieret unum Et quidam ponebant aliqua media esse quibus anima corpori uniretur et quodammodo colligaretur Sed haec dubitatio iam locum non habet cum ostensum sit quod anima sit forma corporis Et hoc est quod dicit quod non oportet quaerere si ex anima et corpore fit unum sicut nec dubitatur circa ceram et figuram neque omnino circa aliquam materiam et formam cuius est materia Ostensum est enim in octavo Metaphysicae quod forma per se unitur materiae sicut actus eius et idem est materiam uniri formae quod materiam esse in acturaquo

32 Videatur quod dicit J MOREAU (laquoLrsquohomme et son acircme selon S Thomas drsquoAquinraquo Revue Philosophique de Louvain 74 (1976) 7) contra sententiam illorum qui animam dicunt esse tantum principium sensus et iudicii laquoLes fonctions de lrsquoacircme [] ne consistent pas seulement dans la sensation et le jugement ou encore dans lrsquoappeacutetit la volonteacute et le deacutesir en general crsquoest drsquoelle aussi que deacutepend chez les animaux la locomotion et plus geacuteneacuteralement chez tous les vivants y compris les plantes la croissance la maturiteacute et le deacuteclin Cette consideacuteration issue drsquoun point de vue scientifique et naturaliste eacutetend le domaine de lrsquoacircme au-delagrave des activiteacutes conscientes et des modifications affectives et oblige agrave deacutefinir lrsquoacircme autrement que comme le sujet de la penseacutee agrave dissocier la notion drsquoacircme de celle de sujet connaissant et agrave la regarder comme le principe par lequel un sujet non seulement pensant mais vivant lrsquohomme corps et acircme exerce les fonctions de la perception sensible de la penseacutee raisonnable et de la vieraquo

33 De anima a 11 co


Omnis vivus materialis unam tantum animam habet quia cuicumque materiali est tantum una forma substantialis Anima est laquoprincipium omnium operationum ad vitam pertinentiumraquo34 In homine una ex his operationibus quae est animae rationalis propria est facultas intellectiva Quae non est solum capacitas cognoscendi res sed etiam capacitas cognoscendi rerum quidditates Praeterea haec intellectiva facultas etiam super potentiam volitivam incidit qua de causa in homine vocatur laquovoluntasraquo quae est rationalis

Anima hominis ut in capite tertio videbitur subsistit post mortem et sic quodam modo dici potest animam esse substantiam (ens per se) Anima rursus non tantum ens est per se sed etiam ens immaterialis

Necesse est dicere id quod est principium intellectualis operationis quod dicimus animam hominis esse quoddam principium incorporeum et subsistens Manifestum est enim quod homo per intellectum cognoscere potest naturas omnium corporum Quod autem potest cognoscere aliqua oportet ut nihil eorum habeat in sua natura quia illud quod inesset ei naturaliter impediret cognitionem aliorum sicut videmus quod lingua infirmi quae infecta est cholerico et amaro humore non potest percipere aliquid dulce sed omnia videntur ei amara Si igitur principium intellectuale haberet in se naturam alicuius corporis non posset omnia corpora cognoscere Omne autem corpus habet aliquam naturam determinatam Impossibile est igitur quod principium intellectuale sit corpus35

Anima tamen non est aliquod completum sed tantum pars aliae substantiae quae est hominis36 Anima non proprie dicitur substantia in aliqua specie sed tantum forma substantialis hominis laquoanima humana non idem est ac homo sed potius illius forma substantialis et eadem ratio non est substantia completa secundum speciem licet a corpore seiuncta possit esseraquo37 Cum hominem quis videt non duas substantias intuetur sed solam quae est homo

Sanctus Thomas similiter sentit de corpore hominis non ut aliquo completo sed ut parte hominis materia nempe Attamen materia dupliciter potest considerari Uno modo abstracte non relate ad quoddam ens Altero modo ex eo quod est in ente id est materia quatenus pars entis finiti Cum Aquinas dicit corpus esse hominis materiam haec consideratur in ente quod est homo Nam corpus est hominis materia quatenus est in

34 J MOREAU laquoLrsquohomme et son acircmehellipraquo 7 laquoLe point de vue aristoteacutelico-thomiste suivant lequel lrsquohomme nrsquoest pas seulement une acircme se relie agrave des consideacuterations naturalistes au regard desquelles lrsquoacircme ne se reacuteduit pas au sujet de la penseacutee mais apparaicirct comme le principe de toutes les fonctions vitalesraquo

35 I q 75 a 2 co 36 De anima a 1 co laquoIndividuum autem in genere substantiae non solum habet quod per se

possit subsistere sed quod sit aliquod completum in aliqua specie et genere substantiae unde Philosophus etiam in Praedicamentis manum et pedem et huiusmodi nominat partes substantiarum magis quam substantias primas vel secundas quia licet non sint in alio sicut in subiecto (quod proprie substantiae est) non tamen participant complete naturam alicuius speciei unde non sunt in aliqua specie neque in aliquo genere nisi per reductionemraquo

37 A MILLAacuteN-PUELLES La inmortalidad del alma humana 118 laquoel alma humana no es ideacutentica al hombre sino que consiste en la forma sustancial de eacuteste y por lo mismo no es sustancia especiacuteficamente completa aunque pueda subsistir separada del cuerporaquo

ULTRA MORTEM 9

forma Quapropter causa separationis (mortis) non proprie corpus vocatur hominis materia Non differt enim corpus hominis a corporibus inanimis nisi in eo quod est animatum Omne corpus est laquoquoddam genus substantiarum ex eo quod in eis inveniuntur tres dimensionesraquo38 In eo quod est substantia corpus est materia cui inhaeret aliqua forma39 Opus est distinguere duas significationes huius vocis laquocorporisraquo Primo corpus est substantia in qua tres dimensiones possumus designare laquomagnitudo completaraquo et ergo materialis formae coniuncta Deinde corpus cum hanc vocabulum accipimus ad corpus hominis significandum est pars materialis quaedam naturae scilicet humana40

Homo est corpus cuius forma est anima rationalis corpus animatum anima rationali Non quodcumque corpus potest ab anima rationali informari sed tantum id quod est ita compositus ut possit operationes sustentare et fulcire ipsius animae rationalis Ad declarandum quid sit homo Sanctus Thomas ut dictum est accomodat theoriam hylemorphisticam laquoManifestum est quod homo non est anima tantum sed aliquid compositum ex anima et corporeraquo41 et laquohae duae partes solam substantiam efficiunt ens unicum quod subiectum est sensibilis scientiae atque aliarum operationum hominisraquo42

2 DE MORTIS VI ET SENSU

Oportet mortis declarare rationem Quamquam omnes possumus viventem et mortuum internoscere non semper est facile limitem indicare exactum vitam a morte distinguentem Mors quidem a vita distinguitur sed difficiliter horum definiuntur vires terminorum Secundum Antonium Millaacuten-Puelles id quod mors est non recte intellegitur nisi prius plane cognoscamus quid sibi velit laquovitaraquo Nam cum quis de inmortalitate loquitur videtur ipsum habere conceptiones et mortis et vitae Hae tres laquovitaraquo laquomorsraquo laquoimmortalitasraquo sunt quasi laquoclavesraquo ut agnoscatur quid sit anima et utrum sit immortalis43 His tribus tamen utimur in sermone cotidiano ex hoc patet omnes nos habere rationes definitas et nos quid mors est quid vita quid immortalitas animae novisse

Mors est vox analoga et primo indicat solutionem animae hominis a corpore Deinde loquitur analogice etiam de morte animalium de morte ipsius animae44 immo de morte deorum Fere semper qui de morte quaesiverunt vim de hominis morte locuti sunt vulgus

38 I q 18 a 2 co 39 I q 7 a 3 co laquocorpus quod est magnitudo completa dupliciter sumitur scilicet

mathematice secundum quod consideratur in eo sola quantitas et naturaliter secundum quod consideratur in eo materia et formaraquo

40 Videatur etiam quod de anima dicitur laquoanima separata est pars rationalis naturae scilicet humanae et non tota natura rationalis humanaraquo (De pot q 9 a 2 ad 14)

41 I q 75 a 4 co 42 J MOREAU laquoLrsquohomme et son acircmehellipraquo 6 laquoces deux composants de sa nature forment une seule

substance un ecirctre unique qui est le sujet de la connaissance sensible comme de toutes les autres opeacuterations humainesraquo

43 Cf A MILLAacuteN-PUELLES La inmortalidad del alma humana 31 44 Sicut S Thomas cum dicit laquopeccatum est mors spiritualis animaeraquo (De verit q 28 a 1 arg

5) et similiter alibi Ut infra insuper videbitur laquomors animaeraquo non est nisi annihilatio ipsius


non solet de morte in communi loqui sed adhibet vocem ut pertinentem ad mortem hominis Unde mors primo et simpliciter dicitur de hominis morte

Mors autem non est hominibus tantum Hoc perspicuum est omne vivum materiale tandem aliquando moritur Ratio mortis sic rationi vitae opponitur ut omne vivum cogitari possit mortuum In re enim omne quod vivit si corporale est naturaliter moritur mortem quidam vocant phaenomenon naturale45 Dicimus vivos corporales mori laquonaturaliterraquo quia ne ipsi quidem a patiendo mutationes secundum substantiam immuni sunt mutationes secundum substantiam naturales dicuntur quoniam in ordine naturali accidunt id est absque opere intellectus vel voluntatis Ut infra videbitur mors est separatio animae a corpore Atqui anima est forma substantialis viventis et corpus est materia ipsius Ergo cum anima a corpore separetur accidit mutatio secundum substantiam Si vivus qui moritur est homo post eius principiorum separationem forma substantialis manet a materia soluta46 Corpus etiam manet sed cum sit materia quae in re non potest absque forma esse cum corpus animam perdit aliam sumit formam quae est cadaveris47

Animadvertendum est si esset vivum quod non possit mutationes subire secundum substantiam hoc vivum non moriretur in re licet possit cogitari mortuum Mors enim conversio est secundum substantiam nomine mortis quidem non quaelibet mutatio significatur sed quae accidit cum forma viventis (quae anima est eiusdem) a materia (quae est corpus) separatur Quam ob rem vivi non materiales qui forma separata constant nequeunt mori Non enim materiam habent a qua forma separetur sed sunt simplices et a sola forma constituti Ratio mortis ergo tantum vivis competit corporalibus

21 Mortis definitiones tres in dialogo Phaedone

Ratio mortis habet separatio Mortem esse separationem animae a corpore disertim Plato dicit in Phaedone

SOCRATES Arbitramurne mortem aliquid esse SIMMIAS Omnino SOCRATES Mortemne aliud quidpiam esse quam animi a corpore liberatione et mori hoc

esse quum corpus ab animo liberatur ipsum per se ipsum extiterit animus item a

45 M DIXSAUT Platon et la question de lrsquoacircme 263 laquoOn peut agrave vrai dire douter que la mort soit un problegraveme crsquoest un pheacutenomegravene naturel auquel tout vivant est soumis du simple fait drsquoecirctre un vivantraquo Cf etiam IIndashII q 164 a 1 ad 1 laquoMateria autem hominis est corpus tale quod est ex contrariis compositum ad quod sequitur ex necessitate corruptibilitas Et quantum ad hoc mors est homini naturalisraquo

46 De hominis animae immortalitate vel de impossibilitate reduciendi hominis animam ad nihilum agetur in capite tertio Utcumque saltem dicatur formas substantiales vivorum qui modo intrinseco dependunt a materia non post separationem perstare (et in hoc assimiles sunt formarum substantialium qui competunt cuicumque non habet vitam) Forma substantialis hominis contra perstat post mortem quia intrinsece non dependit a materia Haec infra declarabitur

47 Cf JA LOMBO laquoLrsquoimmortalitagrave personale in San Tommaso drsquoAquinoraquo in A MOLINARO ndash F DE

MACEDO (ed) E dopo la vita Lrsquouomo e il suo destino Edizioni Pro Sanctitate Romae 2006 284 laquoil corpo corrotto non egrave formalizzato in alcun modo dallrsquoanima ma da altre formeraquo

ULTRA MORTEM 11

corporis communitate seiunctus atque liberatus ipse per se ipsum seorsim extiterit An aliud quidpiam an illud mors est

SIMMIAS Non sed illud ipsum48

Et rursus laquoMors igitur id vocatur solutio et separatio a corporeraquo49 Bene notetur non mors tantum est separatio sed λύσις ϰαὶ χωϱισμός Λύσις est mors quia per solutionem et divortium fit animae redemptio et ex corpore liberatio Insuper χωϱισμός est mors scilicet separatio verbum praeterea condicio implicat posterior separatione ubi anima et corpus seiunctim (χωϱίς) sunt50 Mors-λύσις seritur cum opinione de corpore ut sepulchro (σῶμα-σῆμα) dum mors-χωϱισμός cum doctrina de metempsychosepalingenesia (μετεμψύχωσιςπαλιγγενεσία) conectitur

In ipso Phaedone dialogo duos alios inveniuntur conatus definiendi quid sit mors51 Ut nuper vidimus Socrates incitat Simmiam ut dicat mortem esse separationem partium hominis Postea Socrates paucis dicens id quod de Cebetis argumentis intellexit mortem definit ut interitum animae52 Nam Cebes dicebat animam post mortem diuturniorem esse corpore sed tandem aliquando ipsam animam perituram esse ergo mortis (id est separationis) gratia anima dissolvitur et interit Mors recte igitur ipsae animae destructio esset si verum esset quod post separationem anima ad ipsius interitus dirigatur modo irremediabile53 Sed mors non proprie ut laquointeritus animaeraquo definitur licet mors significetur animae inchoationem cuiusdam rerum seriei quae ad ipsius animae destructionem ferat Non cum Cebete assentitur Socrates quia putat animam esse incorrumptibilem secundum divina incorruptibilem omnino imperituram et indissolubilem

48 Φαῖδων 64c ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ἡγούμεϑά τι τὸν ϑάνατον εἶναι ΣΙΜΜΙΑΣ Πάνυ γε ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ἆϱα μὴ ἄλλο τι ἢ τὴν τῆς ψυχῆς ἀπὸ τοῦ σώματος ἀπαλλαγέν ϰαὶ εἶναι τοῦτο τὸ

τεϑνάναι χωϱὶς μὲν ἀπὸ τῆς ψυχὴς ἀπαλλαγὴν αὐτὸ ϰαϑrsquo αὑτὸ τὸ σῶμα γεγονέναι χωϱὶς δὲ τὴν ψυχὴν ἀπὸ τοῦ σώματος ἀπαλλαγεῖσαν αὐτὴν ϰαϑrsquo αὑτὴν εἶναι ἆϱα μὴ ἄλλο τι ᾖ ϑάνατος ἥ τοῦτο

ΣΙΜΜΙΑΣ Οὔϰ ἀλλὰ τοῦτο Vide etiam Γόϱγιας 524b laquoὁ ϑάνατος τυγχάνει ὤν ὡς ἐμοὶ δοϰεῖ οὐδὲν ἄλλο ἢ δυοῖν πϱαγμάτοιν

διάλυσις τῆς ψυχῆς ϰαὶ τοῦ σώματος ἀπ᾽ ἀλλήλοινraquo 49 Φαῖδων 67d4ndash5 ΣΩΚΡΑΤΗΣ Οὐϰοῦν τοῦτό γε ϑάνατος ὀνομάζεται λύσις ϰαὶ χωϱισμὸς ψυχῆς ἀπὸ σώματος ΣΙΜΜΙΑΣ Παντάπασί γε 50 Cf M DIXSAUT Platon et la question de lrsquoacircme 265 51 Cf Ibid 264 52 Φαῖδων 91d6ndash7 ψυχῆς ὄλεϑϱος animae destructio 53 Immo dicendum esset quod incarnatio est animae initium suae destructionis Cf M DIXSAUT

Platon et la question de lrsquoacircme 273 laquoDans son second reacutesumeacute de lrsquoobjection de Ceacutebegraves Socrate eacutevoque lrsquoespegravece de lsquomaladiersquo qursquoest pour lrsquoacircme son incarnation dans un corps drsquohomme crsquoest pour elle lsquole commencementrsquo ou lsquole principersquo (arkhegrave) de sa destruction (95c1ndash2) Lrsquoacircme finit par ecirctre deacutetruite lors de ce qursquoon appelle mort (la deacuteliaison drsquoavec le corps) mais cette seacuteparation nrsquoest pas la cause drsquoune destruction qui commence en fait pour elle degraves le deacutebut de la vie qursquoelle megravene associeacutee agrave un corps La cause veacuteritable est donc lrsquoeacutepuisement de lrsquoacircme qui ne cesse de tisser et retisser un corps qui nrsquoarrecircte pas de se corrompre et de peacuterir [hellip] Ce nrsquoest pas lsquoce qursquoon appelle la mortrsquo qui deacutetruit lrsquoacircme crsquoest la vie dont la mort nrsquoest que lrsquoaboutissementraquo


Denique Socrates tertiam enuntiat mortis definitionem

SOCRATES Estne aliquid vitae contrarium necne CEBES Est SOCRATES Quid CEBES Mors54

laquoMortis Idea contraria est Vitae Ideae haec definitio omnino affirmans estraquo55 Quae definitio verumtamen non negat mortem esse disiunctionem partium hominis scilicet separatio animae a corpore De Platonis sententia duae sunt mortis notae disiunctio animae a corpore et oppositio vitae

22 De Aquinatis opinione de eo quod est mors

Mors secundum Sanctum Thomam est quoque animae solutio a corpore Quod quilibet vir potest intellegere pervolutans et legens opera Doctoris Angelici Hic tantum praeferimus locum Compendii theologiae ubi maxime patet Sancti Thomae mortis ratio quam habuerat laquoFuit igitur mors Christi nostrae morti conformis quantum ad id quod est de ratione mortis quod est animam a corpore separariraquo56 Sanctus Thomas putavit mortem esse animae a corpore disiunctionem

Mors dicit Angelicus non solum est separatio partium viventi sed etiam destructio ipsius viventis Duae sunt notanda mors enim est separatio animae a corpore et quod remanet non est animal licet fuisset57 Ex hoc mors est quoque finis hominis Nam homo quatenus hic homo finem et extremum invenit moriens laquoPertinet autem ad veritatem mortis hominis vel animalis quod per mortem desinat esse homo vel animal mors enim hominis vel animalis provenit ex separatione animae quae complet rationem animalis vel hominisraquo58 Homo est usque ad mortem sui et non est post separationem animae corporisque et licet anima cuiusvis hominis post mortem permaneat ipsa anima non est homo qui mortuus est (saltem recordetur illius quod Thomae attribuitur laquoanima mea non est egoraquo59) Haec opinio Sancti Thomae sequitur ex anthropologia homo est unitas corporis est animae et cum haec

54 Φαῖδων 105d6ndash9 ΣΩΚΡΑΤΗΣ Πότεϱον δ᾽ ἔστι τι ζωῇ ἐναντίον ἢ οὐδέν ΚΕΒΗΣ Ἔστιν ΣΩΚΡΑΤΗΣ Τί ΚΕΒΗΣ Θάνατος 55 M DIXSAUT Platon et la question de lrsquoacircme 264 laquoLrsquoIdeacutee de Mort est le contraire de lrsquoIdeacutee de Vie

(105d6ndash9) cette deacutefinition-lagrave est tout agrave fait affirmativeraquo 56 Compendium theologiae lib 1 c 230 57 Cf In librum Aristotelis De generatione et corruptione expositio lib 1 l 15 laquoEt ideo licet post

mortem per quam separatur anima a corpore non solum non remaneat animal sed etiam nulla pars animalis nisi aequivoce ut dicitur II De Anima tamen videtur quod magis post mortem animalis remaneat caro aut os quam manus aut brachium in quibus magis apparent operationes animaeraquo

58 III q 50 a 4 co 59 Super I Epistolam B Pauli ad Corinthios lectura (reportatio vulgata) c 15 l 2

ULTRA MORTEM 13

unitas corruat homo evanescit Metaphysicum fundamentum praeterea invenitur in eo quod laquounumquodque sicut custodit suum esse ita custodit suam unitatemraquo60

Atqui sunt quoque aliae vires voci laquomortiraquo apud Sanctum Thomam Et primo est quod mors sumitur ut quod est vitae oppositum

nomen vitae ex hoc sumptum videtur quod aliquid a seipso potest moveri et ideo ex hoc dicta sunt primo aliqua vivere quia visa sunt a seipsis moveri sicut plantae per motum augmenti et animalia per motum insuper localem ea vero quae visa sunt non moveri nisi ab aliis mota dicta sunt mortua vel vita carentia sicut lapides et ligna Unde etiam per quandam transumptionem ea quorum principium motus in ipsis est dicuntur viventia quamvis non seipsa moveant sicut aquae scaturientes impetu sui motus a terra dicuntur vivae aquae autem immobiles congregatae in lacunis dicuntur aquae mortuae61

Secundo vox laquomorsraquo nominibus adiectivis aliquis in thomistica opera variatur Itaque habemus hos pares62

laquomors aeternaraquo ndash laquomors temporalisraquo63 prima perennis est damnatio et finem non habet secunda vero est quod simpliciter vocatur mors id est separatio animae a corpore

laquomors carnalisraquo sive laquomors corporalisraquo ndash laquomors spiritualisraquo64 hic duae separationes significantur prima est separatio animae a corpore (mors carnalis sive corporalis) et secunda est separatio hominis (vel saltem animae ipsius) a Deo (mors spiritualis) quae est quasi laquomors animaeraquo65

60 I q 11 a 1 co 61 Super Sent lib 3 d 25 q 1 a 1 co Cf ibid lib 4 d 14 q 2 a 3 qc 2 co laquovitae nomen

proprie ad illa omnia trahitur quae ex se habent operationem aliquam sine aliquo principio extra sicut quae intelligunt et sentiunt vel moventur vel appetunt vel nutriuntur Et inde est quod nomen vitae transumitur ad omnia illa quae habent debitam operationem vel effectum et illa quae privantur hac dicuntur mortua sicut dicimus aquam vivam quae est in impetu surgendiraquo Brevius De verit q 28 a 1 arg 5 laquoMorti autem vita opponiturraquo

62 Pro his qui hic dicuntur vide vocem laquomortemraquo in L SCHUumlTZ Thomas-Lexikon editio digitalis cura et studio Henricis Alarcoacuten Universitas Studiorum Navarrensis Pompaeloni 2006 apud httpwwwcorpusthomisticumorgtlmhtmlmors [20-01-2015] Praetermittimus quae ibidem de laquomorte interpretativaraquo (cf Super Sent lib 3 d 39 q 1 a 3 qc 1 arg 1) dicuntur

63 IIndashII q 10 a 12 arg 2 64 Haec oppositio invenitur exempli gratia in IndashII q 73 q 8 ad 3 laquoAd tertium dicendum quod

illa ratio non sequitur propter duo Primo quidem quia homicida intendit directe nocumentum proximi fornicator autem qui provocat mulierem non intendit nocumentum sed delectationem Secundo quia homicida est per se et sufficiens causa corporalis mortis spiritualis autem mortis nullus potest esse alteri causa per se et sufficiens quia nullus spiritualiter moritur nisi propria voluntate peccandoraquo

65 Memorandum quod in quodam manuscripto Angelici invenitur quae est de primis redactionibus tertii libri Summae contra Gentiles laquoCum igitur mors vitae opponatur mors quaedam hominis est cum ab ordine qui est ad Deum separaturraquo (Cf Sancti Thomae Aquinatis Opera omnia iussu edita Leonis XIII PM XIV Summa contra Gentiles lib III Typographia Polyglotta Vaticana Roma 1882 48a 53ndash55)


laquomors naturalisraquo ndash laquomors violentaraquo66 Mors (separatio animae a corpore) dicitur naturalis cum consideratur ut consequentia peccati originalis et evenit ob consequentias provectae aetatis vel propter morbum mors violenta tamen est separatio animae et corporis a libertate humana causata (ut in homicidiis praesertim praeter legem) laquoilli qui ab aliis occiduntur per violentiam moriunturraquo67

Dicta compendiemus Ut supra apparet Aquinas analogice nomine laquomorteraquo utitur et sic etiam de aquis mortuis loquitur Proprie tamen mors est illa seiunctio partium viventis formae et materiae animae et corporis et sic tantum consequitur viventes corporales Nam hi qui sunt sola forma constituti materiam non habent a qua separentur Si autem consideretur mors ut interitus ut destructio videbitur ultimam destructionem creaturae esse separationem ab ordine qui est ad Deum unde Sanctus Thomas etiam hoc vocat mors (et sic loquitur de morte spiritali) Utcumque primo et proprie mors est separatio animae a corpore quae solutio causat finem viventis Attamen cum Aquinas dicat partem quamdam hominis quae est anima eius persistat post mortem laquomori non est homini esse desinere quatenus individuo sed esse aliterraquo68

Hucusque videtur Platonem fere idem atque Aquinatem de eo quod est mortis sensisse Ambo enim existimarunt mortem esse praesertim seiunctionem animae a corpore Atqui mors non est idem atque id quod possumus vocare laquocondicio mortalisraquo Quae est illa condicio animae (hominis) separatae Nam si anima post mortem non dissolvitur sed persistit ut aiunt philosophi nostri necessario est condicio vel status animae proprius ubi a corpore separata vivat et degat Hoc sane dicunt Plato atque Angelicus anima hominis post mortem iam a corpore seiucta perseverat et non desinit esse etsi materia deficiat sibi conveniens Hic animae status non est mors sed morti consequens et posterior Qui non laquomorsraquo ergo sed aliter est vocandus et ut paucis utamur verbis nominare possumus laquocondicionem mortalemraquo quae de anima praedicatur post mortem a corpore separata

Satis de mortis definitione apud Platonem et Sanctum Thomam nunc est vero investigandum quaenam sint vis et significatio quas unusquisque eorum adscriberunt morti

23 Mors homini malum aut bonum

Platoni videtur mors esse aliquid boni quo anima commodum trahit et emolumentum quia cum post mortem et propter ipsam est a corpore liberata tunc quit melius cogitare intuerique veritatem sine sensibilium impedimento ita ut faciliter se elevet feratque ad ea que ultra sensibilia sunt Nihili facit Plato destructionem unitatis hominis vel potius parum sua refert Plus Platonis interest quod propter mortem id est propter disiunctionem anima liberatur Nam unitas corporis animaeque interpretatur ut concatenatio anima est in corpore vincta Mortis causa anima potest denique veritates agnoscere quas in statu

66 IndashII q 94 a 5 ad 2 IIndashII q 10 a 12 ad 2 67 III q 47 a 1 arg 3 68 JA LOMBO laquoLrsquoimmortalitagrave personalehellipraquo 278 laquoPer lrsquouomo morire non significa smettere di

esistere come individuo ma esistere in un altro modoraquo

ULTRA MORTEM 15

corporali frustra inveniuntur vel quasi per imaginem noscuntur Qua de causa philosophus (vel sapientiae amator) laquocupit moriraquo69 Philosophus enim sic procurat vivere ut dum exspectat mortem (post quam veritatem sine impedimento intuebitur) corpus non obstet Atqui animam a corpore segregare quod est id quod philosophus procurat compar est separationi animae a corpore quae per mortem contingit Est igitur mors aliquid animae bonum quoniam a corpore separata potest optime ratiocinare70 Mors insuper idem est ac philosophia Quae est conatus altissimas cognoscendi veritates se separandi a corporis claustra Generaliter ergo Platone aestimavit mortem eamque putavit esse bonum animae

Sanctus Thomas vero agnoscit mortem esse rem naturalem cum sit conversio secundum substantiam quam competit omni viventi corporali Utcumque bene gnarus est Doctor Angelicus homini mortem esse aliquod terribile et intellectu imprensibile Nam passiones novit in animo hominis a consideratione mortis propriae vel alienae provocatas Quae plerumque praesertim in eo qui fidem non habet sunt timoris metus et odii

Mors est privatio (vitae)71 poena peccati malum terribile (immo maxime terribile)72 etsi naturalis sit ut supra dictum Ex Angelici Doctoris sententia duo sunt dicenda de mortis sensu Primo mors propria est humanae naturae atqui poena propter peccatum Ante peccatum enim homo non moriretur quia Dei virtute vel ordinatione materia et forma hominis numquam separarentur Nunc vero mors ad naturalem competit ordinem sic ut lex sit quod omnis homo aliquando moriatur animaque eius a corpore separetur et homo desinat esse Secundo ex hoc ostenditur quod mors sit homini aliquod mali quia tollit eum ab esse separat partes integrantes et destruit unitatem quae homo est Licet anima subsistat post mortem homo non iam est

3 REDINTEGRATIO HUMANAE UNITATIS PROSPECTUS SUPER CONDICIONIS MORTALIS FINEM

Condicionem mortalem consentiunt Plato Aquinasque non videtur esse perpetuam Hominis anima potest denuo corpori coniungi Quibus argumentis unusquisque opinionem hanc confirmet infra declarabitur Prius tamen convenit aliquis verbis illustrare doctrinas de eo quod vocatur animae immortalitas Profecto condicio mortalis non haberet finem si non maneret aliquod principium redintegrationem vel iteratam coniunctionem permittens animae ad corpus Si anima forma substantialis viventis evanesceret non prodesset de redintegratione coniecturam facere

31 Quid sit immortalitas animae

Primo igitur occurrit considerare quid sit laquoimmortalitas animaeraquo Si ut dictum est in capitibus primo et secundo anima est principium vitale vacuum est de mortalitate vel

69 Cf Φαῖδων 64a 64endash65a 70 Cf Ibid 64ndash66 71 IndashII q 73 a 2 co 72 Cf IIndashII q 126 a 1 arg 2 et ARISTOTELES Ἠϑιϰὰ Νιϰομάχεια lib III 1115a25 laquoφοβεϱώτατον δ᾽

ὁ ϑάνατοςraquo


immortalitate animae loqui73 Nam laquovitaeraquo notio inclusa est in laquoanimaeraquo conceptu Omnis anima ergo viva est laquoMors animaeraquo quidem est ipsius interitus animae annihilatio Post eius interitum anima non esset mortua (lsquosine vitarsquo) tantummodo non esset Sermo de immortalitate animae est vero de interrogatione hac utrum anima possit destrui ammitere esse Potest anima desinere esse Quomodo Ab ipsa vel propter Dei iussum lsquoannihilantemrsquo Vel contra an sit anima omnino indissolubilis Quae praemissa nunc est videndum quod de his rebus sentiunt Plato et Aquinas

311 Doctrina quae e locis Phaedonis desumitur de animae immortalitate

Ex argumentis quae ad demonstrandam animae immortalitatis in dialogo Phaedone extant tantum duo examinaturi sumus quia maximi sunt momenti

Socrates in praedicto dialogo (78b3ndash80b7) argumentationem conficit e quibusdam observationibus quae respiciunt nota propria et operationes rerum compositarum (τὰ συντεϑέντα) quas comparavit cum rebus simplicibus non compositis (τὰ ἀσύνϑετα) Deinde asseverat duo esse lsquogenera essendirsquo (δύο εἴδη τῶν ὄντων) visibiliter (τὸ ὁϱατόν) et invisibiliter (τὸ ἀιδές) Paulo post dicit invisibilia semper idem esse et nullo tempore mutare Cum anima sit invisibilis (et corpus contra visibilis74) concludit dicens animam esse immortalem aut melius asserit animam subsistere posse a corpore seiunctam

In inferiori loco (105d3ndash5) alia invenitur argumentatio quam ob maximum pondus integram transcribimus ut tota legatur

SOCRATES Responde ergo ecquidnam illud est quod si in corpore est corpus vivum est CEBES Anima SOCRATES Nonne id semper ita habet CEBES Quidni SOCRATES Anima ergo quicquid illud sit quod ipsa complectatur semper ei ipsa vitam affert CEBES Affert SOCRATES Estne aliquid vitae contrarium necne CEBES Est SOCRATES Quid CEBES Mors SOCRATES Anima igitur contrarium illius quod ipsa semper inducit nunquam suscipiet

quemadmodum ex superioribus concessum est CEBES Maxime vero SOCRATES Quid igitur Id quod non recipit paris speciem ration emque quo nomine nunc

appellamus CEBES Impar SOCRATES Quod vero non suscipit iustitiam aut musicam

73 Praeterea memores simus earum quae dicta sunt de definitione mortis animae separatio a corpore mors est

74 Φαῖδων 80a8ndashb6 laquoΣϰόπει δή ὦ Κέβης εἰ ἐϰ πάντων τῶν εἰϱημένων τάδε ἡμῖν συμβαίνει τῷ μὲν ϑείῳ ϰαὶ ἀϑανάτῳ ϰαὶ νοητῷ ϰαὶ μονοειδεῖ ϰαὶ ἀδιαλύτῳ ϰαὶ ἀεὶ ὡσαύτως ϰατὰ ταὐτὰ ἔχοντι ἑαυτῷ ὁμοιότατον εἶναι ψυχή τῷ δὲ ἀνϑϱωπίνῳ ϰαὶ ϑνητῷ ϰαὶ πολυειδεῖ ϰαὶ ἀνοήτῳ ϰαὶ διαλυτῷ ϰαὶ μηδέποτε ϰατὰ ταὐτὰ ἔχοντι ἑαυτῷ ὁμοιότατον αὖ εἶναι σῶμαraquo

ULTRA MORTEM 17

CEBES Illud iniustum hoc immusicum SOCRATES Esto Quod vero mortem non recipit quomodo vocabimus CEBES Immortale SOCRATES Animane morte non recipit CEBES Non SOCRATES Immortale quid est igitur anima CEBES Immortale vero est SOCRATES Age vero idne ita demonstratum dicemus Aut quomodo videtur CEBES Et cumulate quidem Socrates75

Ut patet in dialogo Phaedone dicitur animam esse immortalem praesertim quia ostenditur contradictionem quae in conceptu laquoanima mortuaraquo inest laquoSemper anima secum affert vitam cuius contrarium est mors Atqui anima contrarium illius quod semper affert nequit accipere [hellip] Ex quo sequitur quod lsquomortem non acciperersquo implicat lsquoimmortalis essersquoraquo76 Anima est principium praestans vitam et repugnat cogitatio secundum quam anima possit mortem accipere et quod ipsa largitur scilicet vita non habere Nihilominus sic tantum demostratur impossibilitas mortis animae77 sed non impossibilitas ipsius destructionis

75 Φαῖδων 105d3ndash5 ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ἀποϰϱίνου δή ᾧ ἂν τί ἐγγένηται σώματι ζῶν ἔσται ΚΕΒΗΣ Ὧι ἂν ψυχή ΣΩΚΡΑΤΗΣ Οὐϰοῦν ἀεὶ τοῦτο οὕτως ἔχει ΚΕΒΗΣ Πῶς γὰϱ οὐχί ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ψυχὴ ἄϱα ὅτι ἂν αὐτὴ ϰατάσχῃ ἀεὶ ἥϰει ἐπ᾽ ἐϰεῖνο φέϱουσα ζωήν ΚΕΒΗΣ Ἥϰει μέντοι ΣΩΚΡΑΤΗΣ Πότεϱον δ᾽ ἔστι τι ζωῇ ἐναντίον ἢ οὐδέν ΚΕΒΗΣ Ἔστιν ΣΩΚΡΑΤΗΣ Τί ΚΕΒΗΣ Θάνατος ΣΩΚΡΑΤΗΣ Οὐϰοῦν ψυχὴ τὸ ἐναντίον ᾧ αὐτὴ ἐπιφέϱει ἀεὶ οὐ μή ποτε δέξηται ὡς ἐϰ τῶν πϱόσϑεν

ὡμολόγηται ΚΕΒΗΣ Καὶ μάλα σφόδϱα ΣΩΚΡΑΤΗΣ Τί οὖν τὸ μὴ δεχόμενον τὴν τοῦ ἀϱτίου ἰδέαν τί νυνδὴ ὠνομάζομεν ΚΕΒΗΣ Ἀνάϱτιον ΣΩΚΡΑΤΗΣ Τὸ δὲ δίϰαιον μὴ δεχόμενον ϰαὶ ὃ ἂν μουσιϰὸν μὴ δέχηται ΚΕΒΗΣ Ἄμουσον ἔφη τὸ δὲ ἄδιϰον ΣΩΚΡΑΤΗΣ Εἶεν ὃ δ᾽ ἂν ϑάνατον μὴ δέχηται τί ϰαλοῦμεν ΚΕΒΗΣ Ἀϑάνατον ΣΩΚΡΑΤΗΣ Οὐϰοῦν ψυχὴ οὐ δέχεται ϑάνατον ΚΕΒΗΣ Οὔ ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ἀϑάνατον ἄϱα ψυχή ΚΕΒΗΣ Ἀϑάνατον ΣΩΚΡΑΤΗΣ Εἶεν τοῦτο μὲν δὴ ἀποδεδεῖχϑαι φῶμεν ἢ πῶς δοϰεῖ ΚΕΒΗΣ Καὶ μάλα γε ἱϰανῶς ὦ Σώϰϱατες 76 BS SANTOS A imortalidade da alma no Feacutedon de Platatildeo coerecircncia e legitimidade do argumento

final (102andash107b) EDIPUCRS Portalagri in Brasilia 1999 94 laquoA alma traz sempre consigo a vida cujo contraacuterio eacute a morte Ora eacute impossiacutevel que a alma receba o contrario do que ela tras sempre [hellip] Disto resulta o fato de que natildeo aceitar a morte implica ser imortalraquo

77 Scripsimus laquomortis animaraquo sed hic mors intellegatur ut declarat M DIXSAUT (Platon et la question de lrsquoacircme 275) laquoMais de quelle mort est-il ici question De la mort-seacuteparation Lrsquoargument


laquoAliis verbis quatenus est anima mortem excluditraquo78 Anima concedamus non potest mori sed potest ad nihilum reduci Hucusque laquoSocrates quidem demonstravit animam esse immortalemraquo79 sed tantum dum est

Extructum est ipsum argumentum super equivocum vocabuli ldquoimmortalisrdquo (ἀϑάνατος) quod est contrarium primo ldquomortirdquo (ϑάνατος) et deinde ldquosubiecto qui mori potestrdquo (ϑνητός) Primo ldquoimmortalisrdquo est tantum ldquoqui vitam habetrdquo et deinde ldquoqui mori non potestrdquo Sic Plato non iuste ldquoindissolubilerdquo ab ldquoimmortalerdquo extrahit (cf 106e)80

Non enim est nexus necessarius laquoimmortaleraquo et laquointeritus expersraquo coniungens ut fit in loco 106endash107a

Socrates videtur [hellip] consentire vitiosissimo syllogismo quodcumque immortale est corruptibile [hellip] quodcumque immortale numquam peribit [hellip] ergo omne immortale non potest annhihilari Non est vera deductio sed praedicatorum concatenatio qui aequales putantur [hellip] Dicendum est saltem istud non resolvere aliquas quaestiones81

312 Sancti Thomae sententia de animae immortalitate

Angelici Doctoris doctrina de animae immortalitate vel laquoindelebilitateraquo ab inquisitione erga consectaria eorum quae propria animae rationalis sunt oritur Ad hanc opinionem fulciendam incipit a pervestigatione de viventium actionibus propriis quae quidem ab anima (quatenus forma substantialis) oriuntur Animam habet quo vivit quodcumque vivum materiale Cuius mors est conversio secundum substantiam animaeformae separatio

perdrait alors tout sens [hellip] Socrate doit donc donner agrave la mort un autre sens Ce ne peut pas devantage ecirctre la destruction dont en bonne logique nul ne saurait affirmer qursquoelle est le contraire direct de la vie [hellip] Mort ici ne peut deacutesigner que la proprieacuteteacute contraire agrave celle apporteacutee par lrsquoacircme pour lrsquoacircme ecirctre morte voudrait alors dire qursquoelle cesse drsquoapporter ce qursquoelle apporte en tout ce en quoi elle entre [hellip] En apportant la vie lrsquoacircme fait participer la chose qursquoelle anime agrave lrsquoIdeacutee de Vie [hellip] la mort nrsquoest deacutefinie que comme la cessation de cette participationraquo

78 BS SANTOS A imortalidade da almahellip 94 laquoEm outras palavras na medida em que a alma existe ela exclui a morteraquo

79 M DIXSAUT Platon et la question de lrsquoacircme 275 laquoSocrate a bien deacutemontreacute que lrsquoacircme eacutetait immortelle mais ne lrsquoest que tant qursquoelle existe [hellip] Il reste donc bien agrave prouver qursquoelle est non seulement immortelle mais indestructibleraquo

80 BS SANTOS A imortalidade da almahellip 95 laquoA mesma prova estaria ainda baseada no equiacutevoco do vocaacutebulo ldquoimortalrdquo (ἀϑάνατος) que eacute contraacuterio primeiramente a ldquomorterdquo (ϑάνατος) e em seguida a ldquosujeito agrave morterdquo (ϑνητός) No primeiro caso ldquoimortalrdquo significa simplesmente ldquoque estaacute com vidardquo e no segundo caso ldquoque natildeo pode morrerrdquo Eacute assim que Platatildeo tendo consciecircncia de que no estado atual da argumentaccedilatildeo ldquoimortalrdquo natildeo implica a noccedilatildeo de permenecircncia post mortem passa indevidamente de ldquoimortalrdquo a ldquoindestrutiacutevelrdquo (cf 106e)raquo

81 M DIXSAUT Platon et la question de lrsquoacircme 277 laquoSocrate semble [hellip] donner son accord agrave ce qui serait un tregraves mauvais syllogisme tout ce qui est immortel est incorruptible [hellip] tout ce qui est immortel ne peacuterit jamais [hellip] donc tout ce qui est immortel est indestructible Il nrsquoy a pas vraiment deacuteduction mais enchaicircnement de preacutedicats consideacutereacutes comme eacutequivalents [hellip] Le moins qursquoon puisse dire est que cela laisse subsister quelques problegravemesraquo

ULTRA MORTEM 19

a corporemateria82 Sed nulla forma persistit a materia seiuncta nisi non dependat ab ipsa materia Sanctus Thomas autem asseverat formam substantialem hominis quae est anima rationalis perstare posse post separationem

Tametsi viventia omnia possidunt animas Aquinas affirmat tantum hominorum animas posse seiunctim esse ab hominibus quorum sunt animae Hoc quoniam actus nostrae peculiaris potentiae (quae est intellectus) non a materiae presentia dependet Sane patet potentiam cuiusdam plantae ad nutrimentum et generationem non posse esse absque corporis partibus quibusdam quod similiter est verum erga brutorum potentiam sensitivam et motivam secundum locum Aquinas existimat ut Aristoteles esse quoque manifestum intellectum evenire absente materia [hellip] Cum anima sit idem ac haec potentia [intelligendi] Aquinas asseverat animam posse esse seiunctim ab homine cuius est anima Anima rationalis ergo est ens per se83

Sola igitur hominis anima perstat in esse post solutionem compositi quae est mors Potest enim formas vel quidditates recipere cum sit omnino immaterialis Ergo anima hominis non dependet a materia unde potest in esse perseverare post separationem a corpore Nam substantias intellectuales non corrumpuntur Argumentum procedit a thesibus de intellectus modo operandi et de eiusdem modo cognoscendi sed accedit usque ad considerationes de esse Non est ergo dicendum Aquinatem tantum loqui de anima more abstracto non relato ad ens (quod vere habet esse)84

Mors (separatio ut supra patet) accidit in re quapropter necesse est dicere nunc ipsum esse in re animas hominorum separatas Attamen si anima est forma corporis cuisdam quaerendum an haec condicio (separationis scilicet) extra naturam vel innaturalis sit Licet corpus sit pro animae commodo et non anima pro corpore hominis condicio naturalis est unionis animae corporisque85 Mors separat quod naturaliter unum est Infra explanabitur modus Sancti Thomae ad hoc declarandum Nihilominus anima separata licet non sit tota natura humana sed sola pars aliam essentiam non sumit quapropter proprie est adhuc anima humana

82 Cf supra 22 83 C CONN laquoAquinas on Human Naturehellipraquo 327 laquoAlthough all living things are endowed with

souls Aquinas contends that only human souls are capable of existing apart from the human beings of which they are the souls This is because the actualization of our defining capacity (understanding) is not contingent upon the presence of matter It is abundantly clear that a plantrsquos capacity for nutrition and reproduction cannot exist apart from certain of its bodily parts and this is no less true of an animalrsquos capacity for sensation and locomotion For Aquinas as for Aristotle it is equally clear that it is possible for understanding to occur in the absence of matter [hellip] Since onersquos soul is identical with this capacity Aquinas contends that it is possible for onersquos soul to exist apart from the human being of which it is the soul A rational soul is thus an ens per se a substantial being in its own rightraquo

84 Cf JY JOLIF laquoAffirmation rationnelle de lrsquoimmortaliteacute de lrsquoacircme chez saint Thomasraquo in Lumiegravere et Vie 24 (1955) 66 laquoLe sujet qui sera reconnu immortel ne sera pas un pur sujet connaissant qui expeacuterimenterait son eacuteterniteacute dans une spontaneacuteiteacute infiniment creacuteatrice il sera un sujet drsquoexistenceraquo

85 Cf M BROWN laquoAquinas on the Resurrection of the Bodyraquo in The Thomist 562 (1992) 176 laquoit is emphatically Thomasrsquos position that the human soul is imperfect without the body It is the unity of soul and body which is natural and for the good of the soul (cf I q 29 a 1)raquo


32 Metempsychosis vel palingenesia Platonicus modus loquendi de reditu ad corpus

Mors Platoni videtur bonum animae quia per illam ista liberatur Absque corpore enim potest melius intueri res quae verae sunt et se tollere ad altissimas meditationes Casus in corpus calamitas est animae Secundum mythum in Phaedro (246endash249e) de quo iam supra fecimus mentionem animae quae non possunt intueri res quae verae sunt (τὰ ὄντα ὄντως res quae vere sunt in locum supercaelestem) gravescunt et in corporibus cadunt Sic fit prima incarnatio semper in humanum corpus Deinde loquitur Plato de incarnationibus altera post alteram Anima ergo incarnatur ob casum et series incarnationum ad ultimam fert liberationem cum denuo erit anima iuxta deos Nihilominus nova incarnatio non evenit immediate post mortem laquoCorpore morto anima iudicatur deinde per millennium ut dicitur in De Republica aut praemia gaudebit aut poenam sumet pro meritis aut pro vitiis vitae in corpore Post millenium in corpus redibitraquo86

Re vera Plato loquitur non plane et dilucide de metempsychose quae est animarum ex corpore in corpus transmigratio Ex metempsychosis (μετεμψύχωσις) doctrina animae non sunt formae solius corporis sed transmigrant vel meunt corpus aliud atque aliud animantes Pythagoras inter Graecos unum est ex antiquioribus qui hanc metempsychosis doctrinam docuerunt sed doctrina ipsa antiquior est quam Pythagoras Plato sane conoscebat Pythagoricas opiniones de metempsychose quas tamen non accepit absque modificationibus quibusdam Metempsychosis strictim est animae transitio a copore ad corpus statim cum primum corpus moritur In doctrina Platonis autem nova incarnatio fit post aliquod tempus87 Post prima mors quidem anima accipit praemium aut poenam tantum post millennium in corpus redeunt88

Documentum de metempsychose commiscet Plato traditioni palingenesiae Quam hic sumitur tantum in eo quod significat lsquonova generatiorsquo (παλιγγενεσία ex πάλιν et γένεσις) vel lsquonovus ortus hominisrsquo (vel extensive etiam res animatae vel rursus estiam entis cuiuslibet) Nam in initio dialogi Phaedonis primum argumentum ad immortalitatem animae demonstrandam sumitur ex consideratione palingenesiae quam est de vivorum origo ex mortuis laquoHaec traditio mentionem facit vitae ultra mortem animarumque novi ortus sed

86 G REALE Storia della filosofia antica II Platone e Aristotele Vita e Pensiero Mediolani 19938 242 laquoAlla morte del corpo lrsquoanima viene giudicata e per un millennio come giagrave sappiamo dalla Repubblica godragrave premi o sconteragrave pene corrispondenti ai meriti o demeriti della vita terrena E dopo il millesimo anno ritorneragrave a reincarnarsiraquo

87 Non semper recte intellecta est doctrina Platonis de metempsychose saepe enim diversimode interpretant et antiquiores et recentiores viri eruditi Cf MAURUS SERVIUS HONORATUS In Vergilii Aeneidos Commentarius lib III 68 apud Commentarii in Virgilium Serviani Vandenhoeck et Ruprecht Gottingae 1826 188 apud httpsarchiveorgstreamcommentariiinvi00servgoog [20-12-2014] laquoPlato perpetuam dicit animam et ad diversa corpora transitum facere statim pro meritis vitae prioris Pythagoras vero non μετεμψύχωσιν sed παλιγγενεσίαν esse dicit hoc est redire sed post tempusraquo Ex Platonis scriptis vero patet reditionem in corpus fieri post tempus

88 Cf Φαῖδϱος 248e laquoεἰς μὲν γὰϱ τὸ αὐτὸ ὅϑεν ἥϰει ἡ ψυχὴ ἑϰάστη οὐϰ ἀφιϰνεῖται ἐτῶν μυϱίων (οὐ γὰϱ πτεϱοῦται πϱὸ τοσούτου χϱόνου)raquo

ULTRA MORTEM 21

notabiliter ipsa traditio non de reincarnatione loquitur sed tantum de nascentia ex ldquomortuisrdquo quod est palingenesisraquo89

Quomodocumque patet Platonem non re vera loqui de redintegratione individui Homo non est ex sua sententia nisi compositum ad tempus unde separatio (mors) non est destructio hominis (quem putat esse animam corpore utentem) sed tantum temporis punctum post quod desistit anima ab usu corporis sic ut homo fiat anima (nuda) Quia res sic se habet nova incarnatio non est alii animae generatio Possit quis si sermonem de his rebus habeat de metempsychose loqui quia vere Plato putat animas ex corpore in corpus transmigrare et de palingenesia quia nova incarantio generat novum compositum licet eadem sit anima Quocumque modo anima numquam bis adhibet idem corpus

33 De convenientia resurrectionis vel iteratae coniunctionis corpori secundum Sanctum Thomam

De resurrectione loquitur Angelicus in capitulo septuagesimum nonum libri quarti eius Summae contra Gentiles In quo libro dissertat de rebus quas intellectus naturalis non potest perfecte percipere et tenere inter quas resurrectio quidem est Resurrectio laquoreparatio a morte in vitamraquo90 est quidam motus animae post mortem ad corpus cui erat forma ut denuo ipsum informet ad perpetuitatem91 Ut sit vera resurrectio necesse est corpus esse idem laquoresurrectio est eius quod cecidit et dissolutum est iterata surrectioraquo92 Heic tamen obiectio ponitur manifestum est post mortem corpus gradatim dissolvi ac partes eiusdem fieri partes aliorum entium Si resurrectio est animae unio ad idem corpus quomodo fit Quia certe non sunt hodie antiquorum hominorum corpora quorum reconstitutio est potius nominanda nova creatio et inde nova corpora essent93

Etenim absque fide intellectus humanus non intellegit resurrectionem At si homo est ens unum cuius materia est corpus cuiusque forma substantialis est anima quam perseverat in esse post separationem an ipsa anima in aeternum separata manebit Hominis anima a corpore seiuncta non est tota natura rationalis94 unde dicendum est hominorum animas separatas esse imperfectas non completas Nam natura rationalis humana est et corpus et anima unum ens constituentes

89 Verba sunt M DIXSAUT in introductione ad ipsius interpretationem dialogi Phaedonis (PLATO Pheacutedon ex nova Monicae Dixsaut interpretatione introductione notisque eiusdem illustratum GF-Flammarion Lutetiae Parisiorum 1991 52) laquoCette tradition mentionne une survie et une renaissance des acircmes mais on peut noter qursquoelle ne parle paacutes de reacuteincarnation seulement de naissance agrave partir des ldquomortsrdquo de palingeacuteneacutesieraquo

90 III q 53 a 3 co 91 Cf Super Sent lib 4 d 43 q 1 a 1 qc 3 arg 5 92 Super Sent lib 3 d 21 q 2 a 1 arg 1 93 Quod paucis diximus invenies longior in P BLASCHKO laquoResurrection and Hylomorphism

Toward a Theory of Post-Mortem Survival Compatible with Catholic Doctrineraquo in Philomathia Ver 20101 24ndash26

94 De pot q 9 a 2 ad 14 laquoanima separata est pars rationalis naturae scilicet humanae et non tota natura rationalis humanaraquo Cf I q 29 a 1 ad 5 et q 75 a 4 ad 2


In Summa contra Gentiles incipiens capitulum septuagesimum nonum libri quarti Sanctus Thomas docet futuram resurrectionem corporum quae ex sua sententia eveniet per merita Christi qui homines liberavit a peccato et ergo quoque a morte peccati poena Argumentis latis e Sacra Scriptura et Theologia sumptis introducit Aquinas probationes quae sunt consectariae earum quae dicta sunt in libris secundo et tertio laquoAd ostendendum etiam resurrectionem carnis futuram evidens ratio suffragatur suppositis his quae in superioribus sunt ostensaraquo95 Non dicit resurrectionem demonstrari posse a sola ratione Fides est omnino necessaria Attamen sunt aliquae theses quae si acceptae fuerint intellectum suadent ad resurrectionis probabilitatem Qui aliqua accepit necessario sumit consectaria Quae sunt ergo hae quae laquoad ostendendum resurrectionem carnis futuramraquo pertinent et laquoin superioribus sunt ostensaraquo

Agitur de quatuor (vel tribus si primum et secundum unias) argumentis quos invenies in ipsa Summa contra Gentiles Primo memorat Thomas quomodo in libro secundo hominorum animarum immortalitatem (quae est manere in esse) est ostensa Nam in capite septuagesimo nono secundi libri mentionem facit inter alia et de perfectione animae (quae laquoconsistit in abstractione quadam a corporeraquo96) et de impossibilitate corrumpendi animam ex actione contrarii Animae hominorum ergo laquoremanent igitur post corpora a corporibus absolutaeraquo97 et corrupto corpore anima non corrumpitur

Dein ut ostensum est in eodem libro secundo anima hominis incipit cum corpore cui unitur sicut forma materiae laquoigitur [anima] existens per se absque corpore est imperfectaraquo98 Hominis anima ergo est laquosecundum suam essentiamraquo forma corporis cuiusdam Separatio vel quod vocabimus laquocondicio mortalisraquo contra naturam est et quodcumque non est secundum naturam non potest perpetuo esse laquoImmortalitas igitur animarum exigere videtur resurrectionem corporum futuramraquo99 Sed nota quomodo dicat laquoexigere videturraquo quia certitudinem resurrectionis tantum ex fide venit

Tertium argumentum e ratione felicitatis conficit Thomas Nam in libro tertio ostensum est hominem habere naturalem desiderium tendendi ad felicitatem Aquinati videtur homo non posse perfectam felicitatem consequi laquonisi anima iterato corpori coniungaturraquo100 Nam aliter non homo esset felix sed sola anima Insuper quia felicitas ultima consistit in perfectione felicis homo tantum vocabitur felix si homo (id est unitas corporis atque animae) vere fuerit

Quarto quoniam laquoex divina providentia peccantibus poena debetur et bene agentibus praemiumraquo et quia iuste et inuste agunt homines (id est compositi) necessario est laquoponere iteratam animae ad corpus coniunctionem ut homo in corpore et anima praemiari et puniri

95 CG lib 4 c 79 96 CG lib 2 c 79 Argumentum sic pergit laquoPerficitur autem anima scientia et virtute secundum

scientiam autem tanto magis perficitur quanto magis immaterialia considerat [hellip] Non ergo corruptio animae consistit in hoc quod a corpore separeturraquo

97 Ibid lib 4 c 79 98 Ibid lib 2 c 83 99 Ibid lib 4 c 79 100 Ibid lib 4 c 79

ULTRA MORTEM 23

possitraquo101 Si corpus non resurgeret et si unitas hominis non reconstitueretur praemia vel poenae non erunt iustae

Praeterea hominis anima separata laquoretinet naturam unibilitatisraquo102 quia est forma corporis Sed laquotalis [hellip] invenitur habitudo materiae et formae quia forma dat esse materiaeraquo103 unde duo sequuntur Primo hominis esse (actus essendi) idem est atque animae esse quapropter invenitur in anima principium illius esse totius personae104 laquoUnum et idem est esse animae et compositiraquo105 Secundo laquoin eo quod est corporis forma anima semper intrinsecam habitudinem possidet ad se uniendum corporiraquo106 Nam [hominis] anima est semper alicuius hominis et tantum pars individui et quia anima creata est simul ac corpus (vel potius ens quod est homo creatus est ut unum) innaturale est animae esse sine corpus107

Num dicendum Sanctum Thomam existimavisse resurrectionem necessario dari in ordine naturali Minime Doctrina Angelici de resurrectione ergo includit hoc quod nemo resurget nisi ob Dei potentiam per quam Is reconstituet materiam (corpus immo idem corpus) qua forma substantialis (anima rationalis) eget tandem aliquando homo resurget Resurrectio ex Aquinatis sententia non est naturalis nisi secundum quid laquoresurrectionis [hellip] principium natura esse non potest quamvis ad vitam naturae resurrectio terminetur [hellip] unde resurrectio simpliciter loquendo est miraculosa non naturalis nisi secundum quidraquo108 Ergo dicendum quod mors-separatio est aliquid innaturale Omne materiale corrumpitur et ergo mors est naturale cuicumque materiali sed anima rationalis et incorruptibilis postulat unionem perpetuam laquoEx parte animae [hellip] coniugium corporis atque animae durandum erat in perpetuum Ex parte solius corporis in eiusdem natura mors erat inevitabilisraquo109

Theoria hylemorphistica quam adhibet Sanctus Thomas edissertans quae ad hominem eiusque mortem pertinet derogatores habet quoque hodie praeterea controversias et disputationes adsunt cum quis illa theoria utitur ad resurrectionem interpretandam et exponendam110 Resurrectio quidem non omnino capitur nec intellegitur sola ratione

101 CG lib 4 c 79 102 I q 29 a 1 ad 5 103 De ente et essentia c 3 104 JA LOMBO laquoLrsquoimmortalitagrave personalehellipraquo 283 105 M BROWN laquoAquinas on the Resurrection of the Bodyraquo 176 Cf I q 76 a 1 ad 5 laquoillud esse

quod est totius compositi est etiam ipsius animaeraquo 106 JA LOMBO laquoLrsquoimmortalitagrave personalehellipraquo 282ndash283 Cf De anima a 3 ad 19 et ad 20 107 Cf M BROWN laquoAquinas on the Resurrection of the Bodyraquo 179 Cf etiam JA LOMBO

laquoLrsquoimmortalitagrave personalehellipraquo 283 laquoproprio percheacute lrsquoanima umana egrave per sua natura forma corporis egrave naturale a essa lrsquounibilitagrave vale a dire lrsquointrinseca disposizione allrsquounione con il corporaquo

108 Super Sent lib 4 d 43 q 1 a 1 qc 3 co 109 M BROWN laquoAquinas on the Resurrection of the Bodyraquo 183 laquoFrom the point of view of the

soul [] the unity of body and soul was to be forever From the point of view of the body alone in its naturalness death was inevitableraquo

110 Apud G GASSER laquoHylemorphistische Theorien der Auferstehung Eine kritische Bestandaufnahmeraquo in Theologie und Philosophie 884 (2013) 536ndash559 collectionem invenitur opinionum quae contradicunt usurpationem theoriae hylemorphisticae ad resurrectionem declarandam


naturali quamquam ipsa fert nos ad dicendum resurrectionem certe esse possibilem laquoLicet doctrinam de resurrectione corporis sit mira Aquinas putat eam rationaliorem quam quemvis oppositumraquo111

CONCLUSIO

E superioribus deducitur quod Plato et Sanctus Thomas adeo differunt in homine atque anima definiendo ut repugnent Nam e modo quo cogitant de homo unusquisque eorum alia consectaria derivat

Homo ex Platonis sententia anima est quae utitur corpore humano112 cui unitur extrinsece Mori igitur tantum est corpus linquere ex eo exire in libertatem se vindicare Omnis anima est pergit Plato ab annihilatione expers laquoimmortalisraquo quia non potest ad nihilum reduci et non desistit ab esse Anima praeterea incarnatur et a corpore ad corpus meat usque ad vitam beatam apud deos revertatur

Sanctus Thomas contra putat hominem esse ens per se Cuius materia est corpus cuiusque forma substantialis est anima rationalis Quae post mortem perseverat in esse Sic Aquinas asseverat partem quandam humanae naturae esse post mortem Atqui pars quae perstat est principalior nobiliorque et insuper retinet etiam post mortem habitudinem ad corpus Rursus quia anima est corporis forma videtur impossibile ipsam formam esse perenniter absque corpore quod animet Corpus hominis enim est pars essentiae quapropter corporis destructio vere est essentiae destructio113 Sanctus Thomas non affirmat resurrectionem non dicit ipsam esse ab animae rationalis natura necessario postulatam Sine dubio tamen Doctoris Angelici opinio est quod resurrectio profecto est possibilis et non obsistit ea quae metaphysica declarat de vita rationali de homine ut uno per se (a corpore atque ab anima compositum) deque rationalis animae perseverantia in esse post separationem a materia

Et Plato et Sanctus Thomas postulant mortem esse praecipue animae separatio a corpore Ambo opinantur animam superesse post dictam separationem quam opinionem diversimode confirmant argumentis Anima ergo post mortem condicionem init mortalem et exstat absque corpore Ex utroque sententia anima denuo se congregabit ad corpus Plato exsistimat hanc unionem fiet ad aliud corpus erit quaedam reditio (ad carnem sed non ad idem corpus) post tempus

At Sanctus Thomas affirmat rationaliorem esse sententia secundum quam reditio erit ad idem corpus cuius anima est substantialis forma Quod postulat resurrectionem animae habitudo ad corpus fert ut iterum fiat materia quae laquorecipiatraquo formam substantialem (animam)

111 M BROWN laquoAquinas on the Resurrection of the Bodyraquo 179ndash180 laquoAlthough the doctrine of the resurrection of the body may seem surprising Aquinas would say that it is more reasonable than any other alternativeraquo

112 Cf nota 5 113 Cf nota 57

ULTRA MORTEM 25

Solae rationi resurrectio quidem manet obscura multae sunt nostris diebus coniecturae et conata ad declarandum quomodo fiat resurrectio laquoAd ostendendum etiam resurrectionem carnis futuram evidens ratio suffragaturraquo114 dicit Thomas Ita ratio fit fidei suffultura non quia a fide vexata sed quoniam ex ratione ipsa indicia et signa exsiliunt ad credendum resurrectionem esse possibilem

114 CG lib 4 c 79

BIBLIOGRAPHIA

De operibus Platonis

Ut in introductione dicitur opera Platonica adhibita sunt ex exemplare editionis anni 1578 instrumento electronico chartis scrutandis in schedam electronicam (PDF) conversum

PLATO Πλατόνος ἄπαντα τὰ σωζόμενα Platonis opera quae extant omnia Henricus Stephanus Lutetiae Parisiorum 1578

Allata heic invenies verba horum Platonis dialogorum Ἀλϰιβιάδης Arsquo Γόϱγιας Κϱατύλος Λύσις Φαῖδϱος Φαῖδων

De operibus Sancti Thomae

Heic etiam reperiuntur verba et loca horum operum Sancti Thomae Compendium theologiae De ente et essentia De unitate intellectus contra Averroistas In librum Aristotelis De generatione et corruptione expositio Quaestio disputata de anima Quaestiones disputatae de potentia Quaestiones disputatae de veritate Sentencia libri De anima Summa Theologiae Scriptum super Sententiis Summa contra Gentiles Super I Epistolam B Pauli ad Corinthios lectura Quae extracta sunt a

S THOMAS AQUINAS Opera omnia editio digitalis cura et studio Henricis Alarcoacuten Consilium Corpus Thomisticum Pompaeloni 2000 apud httpwwwcorpusthomisticumorgioperahtml [20-1-2014]

Pro aliquis locis Summae contra Gentiles usi sumus etiam editione quam vocant laquoLeoninaraquo

S THOMAS AQUINAS Opera omnia iussu edita Leonis XIII PM XIII Summa contra Gentiles lib IndashII XIV Summa contra Gentiles lib III XV Summa contra Gentiles lib III Romae 1918ndash1930

Alia

AEGIDIUS ROMANUS Expositio in Canticum Canticorum editio digitalis cura et studio Henricis Alarcoacuten apud httpwwwcorpusthomisticumorgxc2html [15-2-2015]

ARISTOTELES Etica nicomachea Rusconi Mediolani 1993 ARISTOTELES Poliacutetica introductione notisque Antonii Goacutemez Robledo Universitas

Studiorum Nationalis Autonoma Mexicana Mexicopoli 1963 ARISTOTELES Lrsquoanima Rusconi Mediolani 19982 BLASCHKO P laquoResurrection and Hylomorphism Toward a Theory of Post-Mortem Survival

Compatible with Catholic Doctrineraquo in Philomathia Ver 20101 21ndash34 BROWN M laquoAquinas on the Resurrection of the Bodyraquo in The Thomist 562 (1992) 165ndash207 CONN C laquoAquinas on Human Nature and the Possibility of Bodiless Existenceraquo in New

Blackfriars 931045 (2012) 324ndash338 DIXSAUT M Platon et la question de lrsquoacircme Vrin Lutetiae Parisiorum 2013

ULTRA MORTEM 27

GASSER G laquoHylemorphistische Theorien der Auferstehung Eine kritische Bestandaufnahmeraquo in Theologie und Philosophie 884 (2013) 536ndash559

JOLIF JY laquoAffirmation rationnelle de lrsquoimmortaliteacute de lrsquoacircme chez saint Thomasraquo in Lumiegravere et Vie 24 (1955) 59ndash78

LOMBO JA laquoLrsquoimmortalitagrave personale in San Tommaso drsquoAquinoraquo in MOLINARO A ndash DE

MACEDO F (ed) E dopo la vita Lrsquouomo e il suo destino Edizioni Pro Sanctitate Romae 2006 275ndash284

MAURUS SERVIUS HONORATUS Commentarii in Virgilium Serviani sive commentarii in Vergilium qui Mauro Servio Honorato tribuuntur Vandenhoeck et Ruprecht Gottingae 1826 apud httpsarchiveorgstreamcommentariiinvi00servgoog [20-12-2014]

MILLAacuteN-PUELLES A La inmortalidad del alma humana RIALP Matriti 2008 MOREAU J laquoLrsquohomme et son acircme selon S Thomas drsquoAquinraquo in Revue Philosophique de

Louvain 74 (1976) 5ndash29 PORPHYRIUS Isagoge ex versione Ioseph Girgenti Rusconi Mediolani 1995 REALE G Storia della filosofia antica II Platone e Aristotele Vita e Pensiero Mediolani

19938 SANTOS B S A imortalidade da alma no Feacutedon de Platatildeo coerecircncia e legitimidade do

argumento final (102andash107b) EDIPUCRS Portalagri in Brasilia 1999 SARANYANA JI laquoSobre la muerte y el alma separadaraquo in Scripta Theologica 12 (2) 1980

593ndash616 apud httpdadununaveduhandle1017113575 [10X2014] SCHUumlTZ L Thomas-Lexikon editio digitalis cura et studio Henricis Alarcoacuten Universitas

Studiorum Navarrensis Pompaeloni 2006 apud httpwwwcorpusthomisticumorgtlmhtml [20-1-2015]

STUMP ES Aquinas Routledge Londinii 2003 STUMP ES laquoResurrection and the Separated Soulraquo in DAVIES B ndash STUMP ES The Oxford

Handbook of Aquinas Oxford University Press Oxoniae 2012 458ndash466

ABBREVIATIONES ET SIGNA

Opera Sancti Thomae

I Summa Theologiae prima pars IndashII Summa Theologiae prima pars secundae partis IIndashII Summa Theologiae secunda pars secundae partis III Summa Theologiae tertia pars CG Summa contra Gentiles De anima Quaestio disputata de anima De pot Quaestiones disputatae de potentia De verit Quaestiones disputatae de veritate SDA Sentencia libri De anima Super Sent Scriptum super Sententiis

Alia signa

a articulus arg argumentum vel obiectio c caputcapitulum co corpus (articuli) d distinctio l lectio lib liber n numerus q quaestio qc quaestiuncula

INDEX

Introductio 1

1 Prooemium anthropologicum homo unitas corporis et animae 2

11 Quid sit homo ex Platonis sententia 2

12 Homo anima corpus secundum Aquinatem 5

2 De mortis vi et sensu 9

21 Mortis definitiones tres in dialogo Phaedone 10

22 De Aquinatis opinione de eo quod est mors 12

23 Mors homini malum aut bonum 14

3 Redintegratio humanae unitatis prospectus super condicionis mortalis finem 15

31 Quid sit immortalitas animae 15

311 Doctrina quae e locis Phaedonis desumitur de animae immortalitate 16

312 Sancti Thomae sententia de animae immortalitate 18

32 Metempsychosis vel palingenesia Platonicus modus loquendi de reditu ad corpus 20

33 De convenientia resurrectionis vel iteratae coniunctionis corpori secundum Sanctum Thomam 21

Conclusio 24

Bibliographia 26

Abbreviationes et signa 28


interpretationem Latinam Locos et litteras tamen paululum emendavimus praesertim causa adaptandi ad consuetudines typographicas quae in scribendo utramque linguam nostrorum dierum usitatissimae sunt (sic accomodati sunt usus litterarum maiuscularum et ortographiam quorumdam verborum litteram i usurpatam est semper pro j) Loci Sancti Thomae veniunt et ex editione laquoLeoninaraquo et ex reportationibus apud paginam Consilii laquoCorpus Thomisticumraquo (httpwwwcorpusthomisticumorg) quod cum Universitate Studiorum Navarrensi est conexum

Platonis et Aquinatis opera scribuntur sine nomine auctoris Sola inscriptio vel titulus sufficit ad determinandam operam Praeterea libris commentariis et aliis scriptis in bibliothecis Urbis inventis quoque usi sumus conantes varietates et sententias ex aliquis linguis sumere Ut sola lingua usurpata esset maluimus quoque verba allata antiquorum et recentiorum philosophia eruditorum ad linguam latinam vertere Lector inveniet enuntiata lingua originaria necnon fontem in paginae extremo

1 PROOEMIUM ANTHROPOLOGICUM HOMO UNITAS CORPORIS ET ANIMAE

Ut recte quod Plato atque Aquinas de homine de morte deque hominis redintegratione intellegatur oportet uniuscuiusque de homine doctrinas sententiasque explanare ac commentari Profecto non idem est eorum ratio hominis nec eodem modo considerant animae relationem ad corpus

11 Quid sit homo ex Platonis sententia

Initium capiamus summatim Platonis memorantes doctrinas laquoΤί ποτrsquo οὖν ὁ ἄνϑϱωποςraquo1 rogemus Platonem Philosophia Platone posterior hominem dicit esse unitatem substantiam per se unam Ratio vero hominis quam Plato habuerat non facile de scriptis suis extrahitur quamobrem viri docti aliquando diversas exponunt interpretationes Videtur Platonem putavisse hominem esse mixtionem quae producitur cum anima corpori unitur Plato existimat primo esse unionem dein abstractio et diiugatio2 Secundum hoc quidam dicunt Platonem putavisse hominem esse rem unam sed ex duabus aliis compositam anima scilicet et corpore Ita homo non esset unum per se sed per accidens Sic homo esset duarum essentiarum aggregationem corporis et animae Contra vero est quod invenitur apud ipsum dialogum Alcibiadem I (non heic refert de huius dialogi vero auctore quaerere id est utrum vere Plato sit auctor an non) ubi invenitur rogatio laquoQuid est igitur homoraquo An est tantummodo anima ut dicitur in Alcibiade I 130 quae corpore utitur Est Platoni cogitatio informata vel conceptus mentis de homine ut homine (quod est unum per se) et non ut aggregatione duorum (quod est unum per accidens) Minime Hominem ut

1 Ἀλϰιβιάδης Arsquo 129e 2 Cf M DIXSAUT Platon et la question de lrsquoacircme Vrin Lutetiae Parisiorum 2013 14 laquoPour Platon

lrsquounion est un fait on nrsquoest pas dans Descartes ce nrsquoest pas la distinction substantielle de lrsquoacircme et du corps qui est premiegravere la seacuteparation au contraire est une tacircche le divorce un effort jamais abouti ndashen tout cas tant que nous vivons Reste agrave savoir pourquoi il nous faudrait nous deacutesunir du corps et commentraquo

ULTRA MORTEM 3





















ULTRA MORTEM 5























ULTRA MORTEM 7







33 De anima a 11 co











ULTRA MORTEM 9

























ULTRA MORTEM 11





















ULTRA MORTEM 13






















ULTRA MORTEM 15





















ULTRA MORTEM 17



















ULTRA MORTEM 19

















ULTRA MORTEM 21



















ULTRA MORTEM 23













CONCLUSIO








ULTRA MORTEM 25


114 CG lib 4 c 79

BIBLIOGRAPHIA










Alia






ULTRA MORTEM 27















Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26


ULTRA MORTEM 3





















ULTRA MORTEM 5























ULTRA MORTEM 7







33 De anima a 11 co











ULTRA MORTEM 9

























ULTRA MORTEM 11





















ULTRA MORTEM 13






















ULTRA MORTEM 15





















ULTRA MORTEM 17



















ULTRA MORTEM 19

















ULTRA MORTEM 21



















ULTRA MORTEM 23













CONCLUSIO








ULTRA MORTEM 25


114 CG lib 4 c 79

BIBLIOGRAPHIA










Alia






ULTRA MORTEM 27















Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26














ULTRA MORTEM 5























ULTRA MORTEM 7







33 De anima a 11 co











ULTRA MORTEM 9

























ULTRA MORTEM 11





















ULTRA MORTEM 13






















ULTRA MORTEM 15





















ULTRA MORTEM 17



















ULTRA MORTEM 19

















ULTRA MORTEM 21



















ULTRA MORTEM 23













CONCLUSIO








ULTRA MORTEM 25


114 CG lib 4 c 79

BIBLIOGRAPHIA










Alia






ULTRA MORTEM 27















Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26














ULTRA MORTEM 7







33 De anima a 11 co











ULTRA MORTEM 9

























ULTRA MORTEM 11





















ULTRA MORTEM 13






















ULTRA MORTEM 15





















ULTRA MORTEM 17



















ULTRA MORTEM 19

















ULTRA MORTEM 21



















ULTRA MORTEM 23













CONCLUSIO








ULTRA MORTEM 25


114 CG lib 4 c 79

BIBLIOGRAPHIA










Alia






ULTRA MORTEM 27















Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26












ULTRA MORTEM 9

























ULTRA MORTEM 11





















ULTRA MORTEM 13






















ULTRA MORTEM 15





















ULTRA MORTEM 17



















ULTRA MORTEM 19

















ULTRA MORTEM 21



















ULTRA MORTEM 23













CONCLUSIO








ULTRA MORTEM 25


114 CG lib 4 c 79

BIBLIOGRAPHIA










Alia






ULTRA MORTEM 27















Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26














ULTRA MORTEM 11





















ULTRA MORTEM 13






















ULTRA MORTEM 15





















ULTRA MORTEM 17



















ULTRA MORTEM 19

















ULTRA MORTEM 21



















ULTRA MORTEM 23













CONCLUSIO








ULTRA MORTEM 25


114 CG lib 4 c 79

BIBLIOGRAPHIA










Alia






ULTRA MORTEM 27















Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26













ULTRA MORTEM 13






















ULTRA MORTEM 15





















ULTRA MORTEM 17



















ULTRA MORTEM 19

















ULTRA MORTEM 21



















ULTRA MORTEM 23













CONCLUSIO








ULTRA MORTEM 25


114 CG lib 4 c 79

BIBLIOGRAPHIA










Alia






ULTRA MORTEM 27















Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26











ULTRA MORTEM 15





















ULTRA MORTEM 17



















ULTRA MORTEM 19

















ULTRA MORTEM 21



















ULTRA MORTEM 23













CONCLUSIO








ULTRA MORTEM 25


114 CG lib 4 c 79

BIBLIOGRAPHIA










Alia






ULTRA MORTEM 27















Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26













ULTRA MORTEM 17



















ULTRA MORTEM 19

















ULTRA MORTEM 21



















ULTRA MORTEM 23













CONCLUSIO








ULTRA MORTEM 25


114 CG lib 4 c 79

BIBLIOGRAPHIA










Alia






ULTRA MORTEM 27















Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26














ULTRA MORTEM 19

















ULTRA MORTEM 21



















ULTRA MORTEM 23













CONCLUSIO








ULTRA MORTEM 25


114 CG lib 4 c 79

BIBLIOGRAPHIA










Alia






ULTRA MORTEM 27















Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26










ULTRA MORTEM 21



















ULTRA MORTEM 23













CONCLUSIO








ULTRA MORTEM 25


114 CG lib 4 c 79

BIBLIOGRAPHIA










Alia






ULTRA MORTEM 27















Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26











ULTRA MORTEM 23













CONCLUSIO








ULTRA MORTEM 25


114 CG lib 4 c 79

BIBLIOGRAPHIA










Alia






ULTRA MORTEM 27















Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26




CONCLUSIO








ULTRA MORTEM 25


114 CG lib 4 c 79

BIBLIOGRAPHIA










Alia






ULTRA MORTEM 27















Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26


ULTRA MORTEM 25


114 CG lib 4 c 79

BIBLIOGRAPHIA










Alia






ULTRA MORTEM 27















Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26


BIBLIOGRAPHIA










Alia






ULTRA MORTEM 27















Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26


ULTRA MORTEM 27















Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26



Opera Sancti Thomae


Alia signa


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26


INDEX

Introductio 1














Conclusio 24

Bibliographia 26


Ultra mortem: Metempsychosis aut resurrecctionis possibilitas secundum Platonem et Sanctum Thomam

Documents

Transcript of Ultra mortem: Metempsychosis aut resurrecctionis possibilitas secundum Platonem et Sanctum Thomam