BILJNI LEKAR/PLANT DOCTOR, 41, 5/2013530

Herbicides and Plant Growth Regulators, Vol. 4, 57-61.Stevanovi}, J., Stavretovi}, N., Obratov-Petkovi}, D., Mijovi}, A. (2009): Ivazivne biljne vrste

na nekim sportsko-rekreativnim povr{inama Beograda. Acta biologica iugoslavica - serija G: Acta herbologica, 18 (2), 115-125.

Tilman, D. (1997): Community invasibility, recruitment limitation, and grassland biodiver-sity. Ecology, 78, 81-92.

Abstract

CONTROL OF INVASIVE WEED SPECIES Ambrosia artemisiifolia L. BY APPLICATION OF SOME HERBICIDES

Bojan Konstantinovi}, Nata{a Samard`i}, Milan Blagojevi}, Milena Popov, Branko Konstantinovi}

University of Novi Sad, Faculty of Agriculture, Novi Sad E-mail: brankok@polj.uns.ac.rs

Invasive weed species Ambrosia artemisiifolia L. is wide-spread on the territory of AP Vojvodina and Republic of Serbia. Last years it builds large and compact communities, mostly on ruderal sites, as well as on fields. During studies performed in 2008, efficiency evaluations of some registered pesticides to Ambrosia artemisiifolia L. were accomplished. Beside extremely efficient and costly cultural practices for control of ragweed, correct herbicide application provides high herbicide efficiency in chemical ragweed control. Filed studies of herbicide efficiency were carried out in maize, soybean and sunflower crops. In maize crop the applied herbicides were dimethenamid, mezotrione, rimsulfuron in combination with a surfactant and dicamba, in sonflower crops fluorohloridon, flumioksazin, linuron, and oxyfluorfen, and in soybean crops these were flumioxazin, imazethapyr, oxasulfuron + surfactant and lactofen. All the above named herbicides were applied either as soil or foliar, depending upon the crop and the time of application. Efficiency evaluation of the effects of the applied herbicides was perfomed 14 and 28 days after herbicide use, and at the same time phytotoxicity evaluations were also done. Herbicide efficiency is presented by efficiency coefficient in comparison to the number of individuals of each species with the control variant.

Key words: ragweed, herbicides, control, efficiency

KRPELJI U GRADSKIM I PRIGRADSKIM SREDINAMA

Aleksandar Juri{i}, Aleksandra Petrovi}, Dragana Rajkovi}, Aleksandar Potkonjak, Vuk Vra~ar i Branislav Lako

Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet, Novi SadE-mail: aca@polj.uns.ac.rs

IzvodIksodidni krpelji su vektori i rezervoari brojnih patogena zna~ajnih u medicini

i veterini. S obzirom da se u~estalost krpeljima prenosivih oboljenja, kao {to su babezioza, Lajm borelioza i anaplazmoza, u Evropi pove}ava, u periodu od 2010.

BILJNI LEKAR/PLANT DOCTOR, 41, 5/2013 531

do 2013. godine, prikupljani su krpelji sa lokaliteta gradskih i prigradskih naselja razli~itih gradova u Vojvodini. Krpelji su izlovljavani sa zelenih povr{ina i skidani sa tela ljudi i pasa. Ustanovljeno je prisustvo pet vrsta tvrdih krpelja: Ixodes ricinus, Haemaphysalis punctata, Haemaphysalis concinna, Rhipicephalus sanguineus, Dermacentor marginatus i Dermacentor reticulatus. Imaju}i u vidu spektar registrovanih vrsta krpelja, ova studija ukazuje da rizik za odre|eno oboljenje posle uboda krpelja postoji i u gradskim i prigradskim sredinama.

Klju~ne re~i: krpelji, Ixodidae, urbana sredina

UVODGradovi i prigradska naselja, sa velikim procentom zelenih povr{ina (parkovi,

izleti{ta, livade, obodi {uma, priobalja reka, livade, napu{tene obrasle deponije i groblja), predstavljaju potencijalna `ari{ta za odr`avanje i rasejavanje iksodidnih krpelja. Sa tim u vezi, a sa ciljem da se predvidi rizik po ljude i `ivotinje od bolesti koje prenose krpelji, potrebno je poznavati uticaje abioti~kih i bioti~kih faktora na aktivnost krpelja. Mnoge studije ukazuju da na aktivnost krpelja uti~u vla`nost vazduha, temperatura i prisustvo potencijalnih doma}ina. Me|utim, efekat ovih faktora nije jednostavan i razlikuje se u zavisnosti od vrste krpelja, razvojnog stadijuma i tipa stani{ta.

Povoljni klimatsko-meteorolo{ki uslovi, neplanska urbanizacija koja je u ekspanziji poslednjih nekoliko godina u na{oj zemlji i loše navike ljudi u higijensko-sanitarnom smislu, omogu}avaju razvoj i odr`avanje velikog broja {tetnih hematofagnih artropoda, ali i `ivotinja koje prenose ove organizme. U gradskim i prigradskim sredinama evropskih gradova naj~e{}e se pojavljuju predstavnici mekih krpelja (Argasidae) i tvrdih krpelja (Ixodidae). Dominantna vrsta mekih krpelja u evropskim gradovima je Argas reflexus, a od tvrdih krpelja to su Ixodes ricinus, I. hexagonus i Rhipicephalus sanguineus (Dautel & Kahl, 1999).

Vrste iz roda Argas su uglavnom vezane za golubove. U ve}ini evropskih gradova naj~e{}e su vezane za vrstu goluba Columba livia i razli~ite pripitomljene forme Columba livia var. domestica, kao i za mesta njihovih skloni{ta. Kada golubovi nisu u dovoljnoj meri na raspolaganju ili nestanu iz nekog razloga, vrsta A. reflexus migrira u stanove i napada ~oveka. U Evropi do sada nema dokaza da A. reflexus prenosi patogene na ljude. Kod ljudi se uglavnom javljaju alergijske reakcije posle nekoliko ponovljenih uboda, o ~emu postoji dosta izve{taja iz Nema~ke, Italije i Francuske (Albertini et al., 1988; Bauch & Lübbe, 1990; Veraldi, 1996). U velikim gradovima Nema~ke, Lajpcigu i Berlinu, veliki problem u starijim stambenim zgradama predstavlja prisustvo brojnih populacija A. reflexus. Jedinke krpelja skrivaju se duboko u pukotinama zidova, {to, uz specifi~ne morfolo{ke i fiziolo{ke karakteristike ove vrste krpelja, ote`ava i poskupljuje kontrolu i suzbijanje.

Naj~e{}a registrovana vrsta tvrdih krpelja u gradskim i prigradskim podru~jima evropskih gradova je Ixodes ricinus. U Nema~koj I. ricinus je registrovan u Berlinu (Maetzel et al., 2005), u ^e{koj Republici u Pragu (Hubálek i Halouzka, 1996), u Poljskoj u Var{avi i drugim gradovima (Sinski et al., 1994), u Srbiji u Beogradu i Novom Sadu i ve}ini drugih gradova (Milutinovi} et al., 1997; Juri{i}, 2005).

Bolesti koje krpelji prenose na ljude i `ivotinje su opisane {irom sveta, a mnoge od njih su zoonoze (Estrada Pena & Jongejang, 1999). U centralnoj i isto~noj Evropi naj~e{}e se pojavljuju krpeljski encefalitis i Lajmska bolest. Pojedine vrste krpelja

BILJNI LEKAR/PLANT DOCTOR, 41, 5/2013532

izazivaju i direktne negativne efekte, kao {to je paraliza doma}ina i toksikoze (trovanja), usled toksi~nog delovanja pljuva~nih proteina. Stoga je osnovni cilj istra`ivanja sagledan u utvr|ivanju faunisti~kog sastava tvrdih krpelja u gradskim i prigradskim sredinama i inventarizaciji prisutnih vrsta krpelja kao vektora i rezervoara razli~itih patogena opasnih po zdravlje ljudi i `ivotinja.

MATERIJAL I METODE RADAKrpelji su prikupljani sa vegetacije metodom flag-~asa (Maupin, 1991), ali i

skidani sa tela ljudi, doma}ih i divljih `ivotinja akarolo{kom pincetom, na teritoriji gradova Novog Sada, Subotice, Ba~ke Palanke i Vrbasa, tokom perioda 2010-2013. godine. Determinacija je obavljena mikroskopskim pregledom dorzalne i ventralne strane tela krpelja, a za identifikaciju vrsta na bazi osnovnih karaktera kori{}eni su klju~evi Estrada-Peňa i sar. (2004) i Walker i sar. (2007). Nakon determinacije i razvrstavanja po razvojnim stadijumima, krpelji su deponovani u 70% rastvoru etanola. Prilikom svakog uzorkovanja izvr{eno je markiranje terena GPS ure|ajima marke GARMIN NUVI 200W.

REZULTATI I DISKUSIJAU toku trogodi{nje studije, pregledom i determinacijom sakupljenog materijala

konstatovano je prisustvo pet vrsta krpelja: iz roda Ixodes registrovana je vrsta Ixodes ricinus Linne, 1758, u okviru roda Dermacentor evidentirane su dve vrste, Dermacentor marginatus Sulzer, 1776 i Dermacentor reticulatus Fabricius, 1794, iz roda Rhipicephalus zabele`eno je prisustvo vrste Rhipicephalus sanguineus Latreille, 1804, a u okviru roda Haemaphysalis determinisane su dve vrste, Haemaphysalis punctata Canestrini i Fanzago, 1878 i Haemaphysalis concinna Coch, 1844. Spektar izlovljenih vrsta krpelja je tipi~an za urbano-ruralne terene i sve su vektori uzro~nika opasnih zaraznih bolesti ljudi i `ivotinja.

Zna~aj registrovanih vrsta krpelja kao vektora i rezervoara uzro~nika oboljenja ljudi i `ivotinja

Ixodes ricinus Linne 1758Glavni vektor za nekoliko vrsta borelija u Evropi je vrsta I. ricinus

(Tablo II, sl. 1). U na{im istra`ivanjima najve}i broj jedinki ove vrste krpelja determinisan je i u uzorcima iz prirode i u skinutim sa tela doma}ina. I. ricinus je vrsta {umskog krpelja koji za opstanak i tra`enje doma}ina zahteva visoku relativnu vla`nost, a visoke temperature mogu biti {tetne po njegov opstanak.

Me|utim, novija istra`ivanja ukazuju da je vrsta aktivna i na temperaturama do 36 °C, dok je relativna vla`nost zadovoljavaju}a (Barandika et al., 2006).

Dokazani je vektor Loping ill i Tick borne encefalitis virusa, bakterija Borrelia burgdorferi, Anaplasma (Ehrlichia) phagocytophilum i Staphylococcus aureus i protozoa Babesia divergens, B. microti i B. venatorum.

Za prenos patogena va`no je poznavanje aktivnosti adultnih i nimfalnih stadijuma. Utvr|eno je da kompleksu B. burgdorferi u svetu pripada 16 razli~itih genospecijesa, a da je samo u Evropi I. ricinus odgovoran za transfer 7 genospecijesa (Richter et al., 2006). Epidemiolo{ki zna~aj vrsta iz roda Ixodes kao vektora i rezervoara je poznat, mada se poslednjih godina konstatuju i novi podaci. Takav je slu~aj sa izolacijom i identifikacijom bakterije Bartonella henselae kod vrsta I. ricinus i I. persulcatus (Sanogo et al., 2003; Morozova et al., 2004).

BILJNI LEKAR/PLANT DOCTOR, 41, 5/2013 533

Dermacentor marginatus Sulzer, 1776Vrste iz roda Dermacentor su opisane u mnogim zemljama Evrope kao vektori

nekoliko vrsta patogena: Francisella tularensis, Coxiella burnetii, Rickettsia spp. i Babesia canis.

U Evropi, vrsta D. marginatus (T. II, sl. 2 i 3) je, pored vrste I. ricinus, naj~e{}e prisutna u listopadnim {umama, pa{njacima, na vegetaciji uz obale reka i na psima. Ina~e, vrsta se ~esto hrani i na ljudima kao slu~ajnim doma}inima. Karaer i sar. (2011) iznose podatke o zastupljenosti vrste D. marginatus na ljudskoj populaciji u Ankari.

U na{oj zemlji najvi{e podataka o relativnoj zastupljenosti vrsta za region Beograda iznose Milutinovi} et al. (2002). Analiziraju}i pojavu krpelja u odnosu na temperaturu, relativnu vla`nost i koli~inu padavina, isti autor navodi da je po zastupljenosti vrsta D. marginatus na tre}em mestu iza vrsta R. sanguineus i I. ricinus.

Na {iroj teritoriji Novog Sada, uz reku Dunav, pri temperaturi 6,7°C i vla`nosti vazduha 63,5%, registrovano je prisustvo ove vrste (Juri{i}, 2005). Kao ektoparazit se mo`e na}i u stadijumu larve i nimfe na raznim vrstama glodara, a u stadijumu adulta na velikim i srednjim sisarima. Prisustvo ovog krpelja u na{im istra`ivanjima nije evidentirano na ljudima. U uzorcima koji su prikupljeni u okolini dva grada u Bugarskoj registrovano je prisustvo vrsta Haemaphysalis concina i D. marginatus (Angelov et al., 1996). Isti autor iznosi podatak da i vrsta D. marginatus mo`e biti vektor uzro~nika Lajmske bolesti.

Dermacentor reticulatus Fabricius, 1794Treba ista}i da u nau~noj literaturi postoji ograni~en broj referenci koje dovode

do nesporazuma, naro~ito za vrstu Dermacentor reticulatus, ~ije ime je prihva}eno u savremenoj akarolo{koj nomenklaturi. Me|utim, mali broj autora smatra da je naziv Dermacentor pictus va`e}i i kao sinonim se pojavljuje u nekim radovima. Druga vrsta iz roda Dermacentor determinisana u uzorcima iz prirode i u uzorcima krpelja skinutih sa pasa je Dermacentor reticulatus (T II, sl. 4 i 5). D. reticulatus je potvr|eni vektor za Babesia canis, Francisella tularensis, Rickettsia slovaca i Coxiella burnetti.

Larveni i nimfalni stadijumi hrane se samo na odre|enim vrstama sitnih glodara, a adultni stadijumi na krupnim sisarima i povremeno na ~oveku kao slu~ajnom doma}inu. U na{im istra`ivanjima aktivnost adultnih stadijuma zabele`ena je od kraja avgusta do kraja maja. Najve}a aktivnost za larve i nimfe registrovana je u avgustu. Postepeno pove}anje temperature, usled o~iglednih klimatskih promena poslednjih godina, omogu}ava ovoj prilagodljivoj vrsti krpelja da se {iri u svakom delu Evrope, pa i u na{oj zemlji, {to potvr|uju i nalazi na nekoliko novih lokaliteta.

Podaci iz poslednjih pet godina ukazuju na zoogeografsku ekspanziju ove vrste krpelja. Njeno prisustvo prijavljeno je u nekoliko novih regiona Ma|arske, uklju~uju}i ju`ne, severne i isto~ne delove. Krpelji su, tokom poslednje dekade, prona|eni u velikom broju na divljim svinjama, jelenima, ze~evima, lisicama, kao i na psima i ma~kama lutalicama (Foldvari & Farkas, 2005).

Geografska ekspanzija vrste D. reticulatus ustanovljena je i u Nema~koj (Heile et al., 2006). Tako|e, Dautel i sar. (2006) nalaze ovu vrstu krpelja na psima u Berlinu. D. reticulatus je na|en u severnoj [paniji i u celoj Francuskoj (Estrada-Pena et al., 2004). D. reticulatus je potvr|eni vektor za Babesia canis i od klju~nog je zna~aja poznavanje geografske i sezonske raspodele ove vrste krpelja.

BILJNI LEKAR/PLANT DOCTOR, 41, 5/2013534

Rhipicephalus sanguineus Latreille, 1804 O poreklu R. sanguineus (T. II, sl. 6) se malo zna. Ve}ina autora smatra da je to

tipi~na afri~ka vrsta, dok jedan broj autora smatra da je mediteranska vrsta. Ipak, najvi{e je pristalica hipoteze da je to afri~ka vrsta krpelja koja se psima pro{irila {irom sveta (Dantas-Tores, 2008). Nehranjene larve mogu pre`iveti oko 8 meseci, dok nehranjene nimfe i odrasli pre`ive od 6 do 19 meseci. Kada nisu na doma}inu, svi razvojni stadijumi mogu se skrivati u pukotinama zidova i podova, ispod crepa, a u veoma zara`enim objektima mogu se videti kako puze po name{taju i podnim prostirkama.

Inicijalna pojava krpelja vrste R. sanguineus je u periodu ranog prole}a (mart), dok se populacioni maksimum registruje u maju (Juri{i} i sar., 2009). Na {irenje i prisustvo ove vrste krpelja na zelenim povr{inama uti~e veliki broj prisutnih pasa lutalica koji su van svake kontrole i permanentno su infestirani krpeljima. U redovnim pregledima lokaliteta za period od tri godine, vrsta je registrovana samo u parkovima, u stadijumima adulta i nimfe, i na telu pasa. S obzirom da je prona|ena samo u parkovima, postoji velika verovatno}a da je doneta na psima koji se ina~e istr~avaju uglavnom u delovima parkova koji su za to predvi|eni.

Prou~avaju}i specijski diverzitet krpelja, na teritoriji Beograda utvr|eno je da je vrsta R. sanguineus na prvom mestu po zastupljenosti sa 35,05% u odnosu na druge vrste krpelja (Milutinovi} i sar., 2002). Suprotno ovim nalazima, u akarofauni Bosne i Hercegovine vrsta je evidentirana u malom procentu, od 1,2% do 3,7% (Omeragi}, 2010). Ova vrsta krpelja je, zajedno sa vrstom I. ricinus, naj{ire distribuirana vrsta u svetu. U Evropi, vrsta je prisutna na psima u ruralnim i urbanim podru~jima, kao vrlo adaptirana da `ivi ~ak i u stanovima ljudi. Aktivna je tokom cele godine u tropskim i subtropskim oblastima, ali i u nekim delovima umerenih oblasti.

U zavisnosti od klimatskih faktora i od prisutnosti doma}ina, mo`e da razvije i do ~etiri generacije godi{nje. Dokazani je vektor nekoliko infektivnih agenasa, poput Coxiella burnetii, Ehrlichia canis, Rickettsia conorii, i Rickettsia rickettsii, koji su od izuzetne zoonotske va`nosti. Sa biolo{kog aspekta, R. sanguineus se mo`e okarakterisati kao endofili~na vrsta, prilago|ena da `ivi u zatvorenom prostoru, zatim, kao monoksena vrsta, ~iji se svi razvojni stadijumi hrane i mogu se na}i na jednom doma}inu i kao triksena vrsta krpelja, kod koje svaki stadijum zahteva novog doma}ina, {to sve ukazuje na njegove razli~ite adaptivne strategije za opstanak.

Ono {to je vrlo zanimljivo kod ove vrste krpelja je takozvani drop-off ritam koji je koordiniran sa doma}inom. Larve R. sanguineus uglavnom se otka~e u toku dana, dok su nimfe i `enke odvojene od doma}ina prete`no no}u.

Ovakvo pona{anje krpelja nije u potpunosti razja{njeno, ali se mora uzeti u obzir prilikom planiranja mera kontrole (Paz et al., 2008). Parola i sar. (2008) zaklju~uju da je parazitizam kod ljudi od strane R. sanguineus dosta ~est u Evropi za razliku od Ju`ne Amerike. Kada su u pitanju psi, prevalencija je obi~no ve}a kod pasa lutalica od onih koji su u vlasni{tvu i koji se redovno pregledaju.

U poslednjih nekoliko godina, u Evropi je sve ve}i broj prijavljenih slu~ajeva parizitizma R. sanguineus na ljudima, {to je od izuzetnog zna~aja, jer je ovo vrsta krpelja koja je potvr|eni vektor i rezervoar R. conori uzro~nika mediteranske groznice.

Kontrola brojnosti ovog krpelja mora biti zasnovana na primeni hemijskih i svih drugih metoda, s obzirom da se samo 5% krpelja nalazi na psu, a ostalih 95% jedinki u okru`enju. Na~ini kontrole treba da budu zasnovani na poznavanju lokalne ekologije krpelja, kako bi se pobolj{ala efikasnost i smanjili tro{kovi. Sa

BILJNI LEKAR/PLANT DOCTOR, 41, 5/2013 535

Tab

lo I

I. S

l. 1

. I.

ric

inu

s `e

nk

a ve

ntr

aln

a st

ran

a,

Sl.

2.

D.

marg

inatu

s `e

nk

a sa

dor

zaln

e st

ran

e,

Sl.

3.

D.

marg

inatu

s m

u`j

ak

sa

dor

zaln

e st

ran

e, S

l. 4

. D

. re

ticu

la-

tus

`en

ka

sa

dor

zaln

e st

ran

e, S

l. 5

. D

. re

ticu

la-

tus

mu

`jak

sa

d

orza

lne

stra

ne,

Sl. 6

. R

. sa

ngu

i-n

eus

mu

`jak

sa

dor

zaln

e st

ran

e, S

l. 7

. H

. pu

nct

a-

ta

mu

`jak

sa

ve

ntr

aln

e st

ran

e, S

l. 8

. H

. co

nci

n-

na

`e

nk

a sa

d

orza

lne

stra

ne,

Sl. 9

. H

. co

nci

n-

na

m

u`j

ak

sa

dor

zaln

e st

ran

e (F

oto:

sl. 1

, 2

, 3

, 6

i 8

-

Ju

ri{i

}, P

etro

vi};

sl. 4

i 5

-

Ju

ri{i

}, P

etro

vi},

Rad

i{i}

; sl

. 7

- J

uri

{i},

Pet

rovi

} i

Ivan

ovi}

)

12

3 6 985

4 7

BILJNI LEKAR/PLANT DOCTOR, 41, 5/2013536

BILJNI LEKAR/PLANT DOCTOR, 41, 5/2013 537

druge strane, postoje i mnoge nedoumice oko veze izme|u R. sanguineus i Leishmania infantum. Uloga ovog krpelja je veoma zna~ajna, jer se smatra da su psi glavni rezervoari za L. infantum odgovornu za infekcije ljudi (Dantas-Tores, 2008).

Haemaphysalis punctata Canestrini i Fanzago, 1878Krpelj Haemaphysalis punctata (T. II. Sl. 7) je {iroko rasprostranjena vrsta

u palearkti~kom regionu. U trogodi{njoj studiji vrsta je registrovana svake godine po~etkom maja. Najvi{e jedinki prikupljeno je na lokalitetima tipa {uma. Vrsta je registrovana u mnogim zemljama Evrope, Afrike i Azije, a u na{oj zemlji u skoro svim delovima (Dobrivojevi} i Petanovi}, 1982; Milutinovi} i sar., 2002).

Analiziraju}i broj prikupljenih jedinki za vrstu H. punctata uo~ava se da je procenat prikupljenih larvi, nimfi i adultnih oblika pribli`no jednak. Ovo sugeri{e da je vrsta veoma adaptibilna sa aspekta pre`ivljavanja i reproduktivne efikasnosti u razli~itim bioti~kim i abioti~kim uslovima. Ptice i sitni sisari su vrlo ~esti doma}ini za nezrele stadijume. Vrsta je triksena. Razvojni ciklus mo`e da traje jednu godinu, ali obi~no traje oko tri godine. Nimfe i adulti se vrlo retko ka~e na ~oveka.

Krpelj H. punctata je vektor i rezervoar Theileria ovis, Theileria buffeli, Bhanja-virusa, Tribe~-virusa, Babesia bigeminum i Rickettsia siberica. Prema na{im rezultatima, odrasli i nimfe se pojavljuju na vegetaciji od kraja aprila do septembra, a larve su evidentirane od po~etka juna do kraja septembra. Naj~e{}i doma}ini su jeleni (Cervus elaphus), srne (Capreolus capreolus), koze, ovce, goveda, konji, psi, lisice, je`evi, ze~evi, tekunice, voluharice, mi{evi, a od ptica fazani i evropska prepelica.

Haemaphysalis concinna Koch, 1844Druga vrsta iz roda Haemaphysalis koja je determinisana je triksena vrsta

krpelja Haemaphysalis concina (T. II, Sl. 8 i 9). Vrsta je prisutna u me{ovitim {umama i povremeno se detektuje. Sve faze su aktivne od po~etka marta do kraja juna i ponovo u periodu septembar-oktobar.

Naj~e{}e masovno prisustvo larvi uo~ava se na sitnim sisarima tokom juna i jula (Hillyard, 1996). Larve i nimfe se uglavnom ka~e na ptice, ali su ~esto prisutne i na krticama, ze~evima i voluharicama. Adultni oblici su prisutni na krupnim sisarima, ali i na ~oveku kao slu~ajnom doma}inu.

Vrsta je vektor patogena kao {to su F. tularensis (tularemija) i Rickettsia siberica (krpeljski tifus), virusa ruskog prole}no-letnjeg encefalitisa (RSSE) i virusa krpeljskog meningoencefalitisa (TBE). Zanimljivi su rezultati Tomanovi} i sar. (2013) koji detektuju prisustvo Coxiella burneti, Anaplasma ovis, Anaplasma phagocytophilum i Babesia canis u nenasisanim krpeljima ove vrste na teritoriji Srbije. Zna~ajni su i prvi nalazi ove vrste krpelja u [paniji 2003-2004. godine, gde se otkrivanje vrste dovodi u vezu sa uzorkovanjem pri vi{im temperaturama (Barandika et al., 2006).

ZAKLJU^AKTokom trogodi{nje studije istra`ivanja prisustva i pojave krpelja na lokalitetima gradskih

i prigradskih sredina, iz prirode i sa tela ̀ ivotinja, evidentirano je prisustvo pet vrsta tvrdih krpelja: Ixodes ricinus Linne, 1758; Haemaphysalis punctata Canestrini i Fanzago, 1878; Haemaphysalis concinna Koch, 1844; Rhipicephalus sanguineus Latreille, 1804; Dermacentor marginatus Sulzer, 1776 i Dermacentor reticulatus Fabricius, 1794.

Sve registrovane vrste tvrdih krpelja su potvr|eni vektori i rezervoari uzro~nika zoonoza, a njihovo prisustvo i razli~ita sezonska aktivnost ukazuju na postojanje potencijalnog rizika za razli~ita oboljenja ljudi i `ivotinja.

BILJNI LEKAR/PLANT DOCTOR, 41, 5/2013538

ZahvalnostOvo istra`ivanje je deo projekata finansiranih od strane: Ministarstva prosvete,

nauke i tehnolo{kog razvoja Republike Srbije, broj TR 31084 (Pra}enje zdravstvenog stanja divlja~i i uvo|enje novih biotehnolo{kih postupaka u detekciji zaraznih i zoonoznih agenasa - analiza rizika za zdravlje ljudi, doma}ih i divljih `ivotinja i kontaminaciju `ivotne sredine) i Pokrajinskog sekretarijata za nauku i tehnolo{ki razvoj AP Vojvodine, broj: 114-451-1892/2011 (Istra`ivanje Lajmske bolesti i drugih vektorski prenosivih zoonoza u Vojvodini).

LITERATURAAlbertini, G.L., Caravelli, G., Scocco, L., Bisighini, G. (1988): Patologia da Argas reflexus:

Descrizione di due casi e recenti aquisizioni. Chron. Derm., 19: 383-387.Angelov, L., Dimova, P., Berbencova, W. (1996): Clinical and laboratory evidence of the

importance of the tick Dermacentor marginatus as a vector of B. burgdorferi in some areas of sporadic Lyme disease in Bulgaria. Eur. J. Epidemiol., 12: 499-502.

Barandika, J.F., Barriatua, E., Barral, M., Juste, R.A., Anda, P. and Garcia-Perez, L. (2006): Risk factors associated with ixodid tick species distributions in the Basque region in Spain. Medical and veterinary Entomology, 20: 177-188.

Bauch, R.J., Lübbe, D. (1990): Lebensbedrohliche Komplikationen durch Argas reflexus (Ixodoidea, Argasidae). Z. ges. Hyg., 36: 308-311.

Dantas-Torres, F. (2008): The brown dog tick, Rhipicephalus sanguineus (Latreille, 1806) (Acari: Ixodidae): From taxonomy to control. Veterinary Parasitology 152, 173-185.

Dautel, H., Dippel, C., Oehme, R., Hartelt, K., Schettler, E. (2006): Evidence for an in-creased geographical distribution of Dermacentor reticulatus in Germany and detec-tion of Rickettsia sp. RpA4. Int. J. Med. Microbiol., 296(40): 149-156.

Dautel, H., Kahl, O. (1999): Ticks (Acari: Ixodoidea) And Their Medical Importance, In: The Urban Environment. Proceedings of the 3rd Internacional Conference on Urban Pests. Eds: Robinson, W. H., Rettich, F., Rambo, G. W., 73-82.

Dobrivojevi}, K., Petanovi}, R. (1982): Osnovi akarologije. IO Slovo ljubve, Beograd.Estrada-Pena A., Bouattour, A., Camicas, J.L. and Walker, A.R. (2004): Ticks of domestic

animals in the Mediterranean Region. A guide to identification of species. Univ. Zarago-sa. Spain. ISBN: 84-96214-18-4.

Estrada-Pena, A., Jongejan, F. (1999): Ticks feeding on humans: a review of records on human-biting Ixodoidea with special reference to pathogen transmission. Exp. Appl. Acarol., 23: 685-715.

Foldvari, G., Farkas, R. (2005): Ixodid tick species attaching to dogs in Hungary. Vet. Para-sitol., 129: 125-131.

Heile, C., Heydorn, A. O., Shein, E. (2006): Dermacentor reticulatus (Fabricius 1794) dis-tribution, biology and vector for Babesia canis in Germany. Berl. Munch. Tierarztl. Wochenschr., 119: 330-334.

Hillyard, P.D. (1996): Ticks of North-West Europe, (eds. Barnes, R.S.K., Crothers, J. H.), Vol. 52. Shrewsbury, UK: Field Studies Council.

Hubalek, Z., Halouzka, J. (1996): Arthropod-borne viruses of vertebrates in Europe. Acta Scientiarum Naturalium Academiae Scientiarum Bohemicae Brno, 30: 10–22.

Juri{i}, A (2005): Fauna krpelja i njihov zna~aj kao vektora uzro~nika lajmske bolesti u urbanoj sredini. Magistarska teza, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad.

Juri{i}, A., Petrovi}, A., Rajkovi}, D. (2009): Species Diversity and Spatial Dispersion of Ixodid Ticks According to Different Types of Habitas. International Workshop in taxo-nomic Acarology, 3-5 june, Ankara, Turkey, Abstracts: 22.

Karaer, Z., Guven, E., Nalbantoglu, S., Kar, S., Orkun, O., Ekdal, K., Kocak, A., Akcay, A. (2011): Ticks on humans in Ankara, Turkey. Exp Appl Acarol, DOI 10.1007/s10493-010-9417-1

BILJNI LEKAR/PLANT DOCTOR, 41, 5/2013 539

Maetzel, D., Walter, A., Kampen, H.M. (2005): Borrelia burgdorferi infection prevalences in questing Ixodes ricinus ticks (Acari: Ixodidae) in urban and suburban Bonn, Western Germany. Parasitol. Res., 95: 5-12.

Maupin, G.O. (1991): Landscape ecology of Lyme disease in residental area of Westchester Country. Am. J. Epidemiol. 133(11): 1105-1113.

Milutinovi}, M., Aleksi}-Bakra}, N., Pavlovi}, I. (1997): Ticks (Acari: Ixodidae, Argasidae) of the Belgrade area. Acta Entomologica Serbica, 2: 77-85.

Milutinovi}, M., Petrovi}, Z., Radulovi}, @. (2002): Bionomija i specijski diverzitet krpelja Beograda. V Beogradska konferencija sa me|unarodnnim u~e{}em: Kontrola {tetnih organizama u urbanoj sredini, Zbornik radova: 63-69.

Morozova, O.V., Cabello, F.C., Dobrotvorsky, A.K. (2004): Semi-nested PCR detection of Bartonella henselae in Ixodes persulcatus ticks from Western Siberia, Russia. Vector-Borne Zoonotic Dis., 4: 306-309.

Omeragi}, J. (2010): Ixodid ticks in Bosnia and Herzegovina. Exp. Appl. Acarol., DOI: 10.1007/s10493-010-9402-8.

Parola, P., Socolovschi, C., Jeanjean, L., Bitam, I., Fournier, P.E., Sotto, A., Labauge, P., Raoult, D. (2008): Warmer weather linked to tick attack and emergence of severe rick-ettsioses. PLoS Negl Trop Dis, 2: 338.

Paz, G.F., Labruna, M.B., Leite, R.C. (2008): Ritmo de queda de Rhipicephalus sanguineus (Acari: Ixodidae) de caes artificialmente infestados. Rev Bras Parasitol Vet, 17: 139-144.

Richter, D., Postic, D., Sertour, N., Livey, I., Matuschka, F.R., Baranton, G. (2006): Deline-ation of Borrelia burgdorferi sensu lato species by multilocus sequence analysis and confirmation of the delineation of Borrelia spielmanii sp. nov. Int. J. Syst. Evol. Micro-biol., 56, 873–881.

Sanogo, Y.O., Zeaiter, Z., Caruso, G., Merola, F., Shpynov, S., Brouqui, P., Raoult, D. (2003): Bartonella henselae in Ixodes ricinus ticks (Acari: Ixodidae) removed from humans, Belluno province, Italy. Emerg. Infect. Dis., 9: 329-332.

Sinski, E., Karbowiak, G., Siuda, K., Buczek, A., Jongejan, F. (1994): Zakazenie kleszczy Borrelia burgdorferi wybranych rejonach Polski. Przeg. Epid., 48: 461-465. (English abstract).

Tomanovi}, S., Dimosthenis, C., Radulovi}, @., Milutinovi}, M., ̂ aki}, S., Mihaljica, D., Tse-lentis, Y. (2013): Analysis of pathogen co-occurrence in host-seeking adult hard ticks from Serbia. Exp Appl Acarol, 59, 3, 367-376.

Veraldi, S. (1996): Acute urticaria caused by pigeon ticks (Argas reflexus). Int. J. Derma-tol., 35: 34-35.

Walker, A.R., Bouattour, A., Camicas, J.L., Estrada-Peña, A., Horak, I.G., Latif, A.A., Pegram, R.G., Preston P.M. (2007): Ticks of Domestic Animals in Africa: a Guide to Identification of Species. Bioscience Reports, Edinburgh.

Abstract

TICKS OF URBAN AND SUBURBAN AREAS

Aleksandar Juri{i}, Aleksandra Petrovi}, Dragana Rajkovi}, Aleksandar Potkonjak, Vuk Vra~ar and Branislav Lako

University of Novi Sad, Faculty of Agriculture, Novi Sad E-mail: aca@polj.uns.ac.rs

Ixodid ticks are vectors and reservoirs of many important pathogens in human and veterinary medicine. Considering the fact that the incidence of tick borne diseases such as babesiosis, Lyme borreliosis and anaplasmosis increases in Europe, ticks were collected from urban and suburban areas of different cities in Vojvodina in the period of 2010-2013. Ticks were collected from vegetation as a

BILJNI LEKAR/PLANT DOCTOR, 41, 5/2013540

free living specimens and from human and dog bodies. Five hard tick species were determined: Ixodes ricinus, Haemaphysalis punctata, Haemaphysalis concinna, Rhipicephalus sanguineus, Dermacentor marginatus i Dermacentor reticulatus. The ranges of registered ticks species obtained in this study suggest the possible risk of a certain disease after a tick bite in urban and suburban areas.

Key words: ticks, Ixodidae, urban areas

OSETLJIVOST RAZLI^ITIH POPULACIJA ZELENE VA[I JABUKE Aphis pomi De Geer NA

INSEKTICIDE U SRBIJI

Nenad Tama{, Novica Mileti} i Ibrahim Elezovi}

Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet, ZemunE-mail: tamas@agrif.bg.ac.rs

IzvodUsled redovnog suzbijanja i vi{egodi{nje primene insekticida iz grupa organofosfata i

karbamata, populacije zelene va{i (Aphis pomi De Geer) u zasadima jabuke sa lokaliteta Radmilovac i Bela Crkva, razvile su odre|en stepen rezistentnosti na dimetoat i pirimikarb.

Na osnovu rezultata biotesta sa jedinkama A. pomi sa lokaliteta Radmilovac (RA), Bela Crkva (BC) i Sur~in (SU) utvr|eno je da su ove populacije najosetljivije na acetamiprid, pri ~emu faktori rezistentnosti (RF) iznose 2,2 za populaciju RA i 1,7 za populaciju BC, kao i na lambda - cihalotrin sa RF 3,4 (populacija RA) i 2,6 (populacija BC). Visok stepen rezistentnosti na dimetoat razvile su obe populacije (RA i BC), sa RF 10,7 i 9,0, a veoma visok na pirimikarb sa RF 235,4 (populacija RA) i 52,9 (populacija BC). Populacija SU je visoko osetljiva na sve ispitivane insekticide.

Klju~ne re~i: Aphis pomi, insekticidi, rezistentnost

UVODZelena va{ jabuke Aphis pomi De Geer naseljava Evropu, Bliski Istok, Severnu

Ameriku, Novi Zeland (Blackman i Eastop, 1985). Ova vrsta je veoma zna~ajna {teto~ina jabuke u Srbiji. Osim na jabuci (Malus domestica Borkh), kod nas je detektovana i na kru{ki (Pyrus communis L.), dunji (Cydonia oblonga Miller) i glogu (Crataegus spp.) (Petrovi}-Obradovi}, 2003).

Biljne va{i predstavljaju grupu insekata koja je do danas razvila rezistentnost na brojna jedinjenja koja su se godinama koristila u za{titi razli~itih useva i zasada {irom sveta. Partenogenetska reprodukcija, veliki broj generacija godi{nje, obrazovanje brojnih kolonija, kako pasivnih beskrilnih, tako i krilatih oblika, kao i njihove migracije na velika rastojanja, predstavljaju ~inioce koji uz intenzivan selekcioni pritisak insekticidima pogoduju brzom razvoju rezistentnosti.

Pojava, kao i mehanizmi rezistentnosti otkriveni su i detaljno opisani kod mnogih drugih vrsta biljnih va{iju, me|u kojima su Myzus persicae Sulzer, Schizaphis graminum Rondani, Aphis gossypii Glover i druge vrste i to na biohemijskom i molekularnom nivou (Elezovi} i sar., 2006). U spektru mehanizama rezistentnosti va{iju do sada su detektovani: pove}ana detoksikacija insekticida usled prekomerne produkcije