επιμέλεια

Πολυξένη Αδάμ-ΒελένηΕυρυδίκη ΚεφαλίδουΔέσποινα Τσιαφάκη

Θεσσαλονίκη 2013Thessaloniki 2013

ΚΕΡΑΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΉΡΙΑ στο Βορειοανατολικό Αιγαίο (8ος-αρχές 5ου αι. π.Χ)

Ημερίδα ΑΜΘ 2010

POTTERY WORKSHOPSin Northeastern Aegean (8th-early 5th c. BC)

Scientific Meeting AMTh 2010

Ερευνητικό Κέντρο Καινοτομίας στις Τεχνολογίεςτης Πληροφορίας, των Επικοινωνιών, της Γνώσης

Ερευνητικό Κέντρο Καινοτομίας στις Τεχνολογίεςτης Πληροφορίας, των Επικοινωνιών, της Γνώσης

Κεραμικά εργαστήρια στο Βορειοανατολικό Αιγαίο (8ος-αρχές 5ου αι. π.Χ)Ημερίδα ΑΜΘ 2010

Επιστημονική επιμέλεια (αλφαβητικά): Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Ευρυδίκη Κεφαλίδου, Δέσποινα Τσιαφάκη

Pottery Workshopsin Northeastern Aegean (8th-early 5th c. BC)Scientific Meeting AMTh 2010

Edited by (in alphabetical order)Polixeni Adam-Veleni, Eurydice Kefalidou & Despoina Tsiafaki

Τυπογραφική επιμέλεια - Διορθώσεις:Ευρυδίκη Κεφαλίδου, Δέσποινα Τσιαφάκη

Γραφιστική επιμέλεια: loopoSTUDiO

Έκδοση του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης αρ. 21

© Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού - Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονικης «Αθηνά»: Ερευνητικό Κέντρο Καινοτομίας στις τεχνολογίες της Πληροφορίας, των Επικοινωνιών & της ΓνώσηςΘεσσαλονίκη 2013

ISBN: 978-960-9621-13-7

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν.2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότηκατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετά-δοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχα-νική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

Εκτύπωση:

1

Συντομογραφίες-Βραχυγραφίες

Ευρυδίκη Κεφαλίδου | Παρουσίαση της Ημερίδας

Δέσποινα Τσιαφάκη | Τα κεραμικά εργαστήρια και η κεραμική παραγωγή στο Βορειοανατολικό Αιγαίο (8ος–αρχές 5ου αι. π.Χ.)

Μιχάλης Τιβέριος | Ταξινόμηση ντόπιας κεραμικής στον μακεδονικό χώρο κατά την εποχή του Σιδήρου-ορισμένες δεύτερες σκέψειςMichalis Tiverios | Classification of Local Pottery in Macedonia during the Iron Age-Some Second Thoughts

Α΄ Μέρος: Τα Εργαστήρια

Jacques Perreault, Francine Blondé, Kατερίνα Περιστέρη | Το αγγειοπλαστείο στο Φαρί της ΘάσουJacques Perreault, Francine Blondé, Katerina Peristeri | The Pottery Workshop at Phari, Thasos

John K. Papadopoulos | Some Further Thoughts on the Early Iron Age Potter’s Kiln at Torone John K. Papadopoulos | Ορισμένες περαιτέρω σκέψεις για τον κεραμικό κλίβανο της Πρώιμης Εποχής Σιδήρου στην Τορώνη

Ηλέκτρα Αναγνωστοπούλου-Χατζηπολυχρόνη | Υστεροαρχαϊκοί κλίβανοι στην αρχαία Μένδη Electra Anagnostopoulou-Chatzipolychroni | Late Archaic Pottery Kilns in Ancient Mendi

Ντίνα Κουσουλάκου | Κεραμικός κλίβανος στην ΠοτίδαιαDina Kousoulakou | Pottery Kiln in Potidaia

Δέσποινα Τσιαφάκη, Ελένη Μανακίδου | Ένα εργαστήριο αρχαϊκής κεραμικής στο Καραμπουρνάκι Despoina Tsiafaki, Eleni Manakidou | An Archaic Pottery Workshop at Karabournaki

Ματθαίος Μπέσιος | Κεραμικά εργαστήρια Μεθώνης Matthaios Besios | Pottery Workshops of Methoni

Ευαγγελία Στεφανή | Κεραμικοί κλίβανοι στη Λευκόπετρα ΒερμίουEvangelia Stefani | Pottery Workshops at Lekopetra of Mount Vermion

Β΄ Μέρος: Η Κεραμική

Petya Ilieva | G 2-3 Ware: The Sub(proto)geometric Tradition of the Northeastern Aegean Petya Ilieva | G 2-3 Ware: η υπο(πρωτο)γεωμετρική παράδοση του Βορειοανατολικού Αιγαίου

Martin Perron | Άργιλος: η χρηστική κεραμική με ταινιωτή/κυματοειδή διακόσμηση στον 6ο και 5ο αιώνα π.Χ.-μία προσέγγισηMartin Perron | “Waveline” Household Pottery from Argilos (6th-5th century BC): An Overview

Περιεχόμενα

3

5

9

15

22

2937

3948

5166

6972

7386

8992

93115

123130

133

140

2

Ελένη Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου | Τοπική κεραμική από το νεκροταφείο της πρωτοϊστορικής Ακάνθου Eleni Trakosopoulou-Salakidou | Local Pottery from the Cemetery of Proto-historic Akanthos

Σταύρος Α. Πασπαλάς | Τορώνη: η τοπική γραπτή κεραμική από τον 8ο μέχρι και τις αρχές του 5ου αι. π.Χ. Stavros A. Paspalas | Torone: The Local Painted Pottery (8th-early 5th c. BC)

Θεόδωρος Παπακώστας | Τοπική κεραμική από το αρχαϊκό νεκροταφείο της Αγίας Παρασκευής Θεσσαλονίκης Theodoros Papakostas | Local Pottery from the Archaic Cemetery of Agia Paraskevi near Thessaloniki

Ευρυδίκη Κεφαλίδου, Γιάννης Ναζλής | Μη καταστροφική χημική ανάλυση (XRF) τοπικής και εισηγμένης κεραμικής από τη Νέα Καλλικράτεια Χαλκιδικής Eurydice Kefalidou, Υannis Nazlis | Non Destructive Chemical Analysis (XRF) of Local and Imported Pottery from Nea Kallikrateia in Chalkidike

Βικτώρια Αλλαμανή | Νεκροταφείο Θέρμης Nομού Θεσσαλονίκης: επιλεγμένα κτερίσματα τοπικής κεραμικής Victoria Allamani | Cemetery of Thermi, Thessaloniki: A Selection of Local Pottery Grave Offerings

Άννα Παντή | Τεφρή κεραμική από το νεκροταφείο της Θέρμης νομού ΘεσσαλονίκηςAnna Panti | Grey Pottery from the Cemetery of Thermi at Thessaloniki Prefecture

Κωνσταντούλα Χαβέλα | Τοπική γραπτή κεραμική του 6ου αι. π.Χ. από την Τούμπα Θεσσαλονίκης Konstantoula Havela | Local Painted Pottery of the 6th c. BC from Toumba at Thessaloniki

Κατερίνα Τζαναβάρη, Τοπική κεραμική από την τράπεζα Λεμπέτ στην Πολίχνη Θεσσαλονίκης Katerina Tzanavari | Local Pottery from the Lembet Table at Polichni of Thessaloniki

Αστερίος Λιούτας | Πρώιμη κεραμική από το δυτικό νεκροταφείο (Σταυρούπολη) του οικισμού της τράπεζας Λεμπέτ (Πολίχνη) στη ΘεσσαλονίκηAsterios Lioutas | Early Pottery from the West Cemetery (Stavroupolis) of the Settlement Located on the Lebet Table (Polichni) at Thessaloniki

Βασιλική Σαριπανίδη | Η εγχώρια κεραμική από το αρχαϊκό-κλασικό νεκροταφείο της Σίνδου Vasiliki Saripanidi | The Local Pottery from the Archaic-Classical Cemetery of Sindos

Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου | Τοπική κεραμική από τη Νέα Φιλαδέλφεια Θεσσαλονίκης Vasiliki Misailidou-Despotidou | Local Pottery from Nea Philadelphia near Thessaloniki

Παράρτημα Α΄ | Ορολογία: Σχηματολόγιο Δέσποινα Τσιαφάκη, Βασιλική Σαριπανίδη, Βαγγέλης Αρβανίτης

Παράρτημα Β΄ | Ορολογία: Αντιπροσωπευτικές κεραμικές κατηγορίες του Βορειοελλαδικού χώρου (Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου-πρώιμος 5ος αι. π.Χ.)Βασιλική Σαριπανίδη

Συγγραφείς του τόμου

143

154

157

164

167

171

173

181

183

190

193198

201205

207211

213

215

217222

225232

237

245

255

Η εγχώρια κεραμική από το αρχαϊκό-κλασικό νεκροταφείο της Σίνδου | 217

Η εγχώρια κεραμική από το αρχαϊκό-κλασικό νεκροταφείο της ΣίνδουΒασιλική Σαριπανίδη

* Η εργασία αυτή βασίζεται στη μελέτη της κεραμικής του νεκροταφείου, που παρουσιάζεται στη διδακτορική μου διατριβή (βλ. Σαριπανίδη 2012) και θα συμπεριληφθεί στην τελική δημοσίευση της ανασκαφής, υπό την επιμέλεια της Επίτιμης Εφόρου Αρχαιοτήτων Α. Δεσποίνη. Για την παραχώρηση της μελέτης του υλικού και κυρίως για τις χρήσιμες παρατηρήσεις του πάνω στο παρόν κείμενο θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγ. Μ. Τιβέριο. Οι φωτογραφίες που συνοδεύουν το κείμενο οφείλονται στον Μ. Στεφανίδη.

1Για την ανασκαφή του νεκροταφείου, βλ. κυρίως Σίνδος, 11-13 [Α. Δεσποίνη]. Για τον οικισμό της ‘διπλής τράπεζας Αγχιάλου’ και την ταύτισή του: Gimatzidis 2010, 43-58, με σχετική βιβλιογραφία.2 Από τις επιχώσεις του νεκροταφείου προέρχονται 13 επιπλέον πήλινα αγγεία, ορισμένα εκ των οποίων θα πρέπει να χρησίμευσαν επίσης ως κτερίσματα. Στην παρούσα εργασία, ωστόσο, θα γίνει λόγος μόνο για την κεραμική που βρέθηκε στους τάφους. 3 Η συστηματική χρήση της συγκεκριμένης θέσης ως νεκροταφείου φαίνεται, βέβαια, πως παύει ουσιαστικά στα τέλη του 5ου αι. π.Χ., καθώς οι ταφές από το α΄ μισό του 4ου αι. π.Χ. είναι λιγοστές και πρόχειρες.4 Την πρώτη θέση κατέχουν τα αττικά και τη δεύτερη τα κορινθιακά αγγεία, ενώ μετά από τα εγχώρια ακολουθούν τα προϊόντα της Ανατολικής Ελλάδας. Επιπροσθέτως, έχει βρεθεί μια βοιωτική κοτυλίσκη, καθώς και τέσσερα αγγεία που με μικρότερη ή μεγαλύτερη βεβαιότητα αποδίδονται σε εργαστήρια της Εύβοιας: Σαριπανίδη 2012α, I, 178, 202-209, 218-223.5 Σίνδος, 43, αρ. 55 [Μ. Τιβέριος]. Τσούγγαρης 2005-06, 8-9. Παντή 2008, 217, 370, αρ. 677-678, σχ. 33ι, πίν. 90δ-στ. Σαριπανίδη 2012α, Ι, 126-129˙ ΙΙ, 90-91, αρ. 234-236, πίν. 51.6 Σίνδος, 278, αρ. 454 [Μ. Τιβέριος]. Σαριπανίδη 2012α, Ι, 118-9˙ ΙΙ, 89, αρ. 229, πίν. 50.7 Σίνδος, 248-249, αρ. 404 [Μ. Τιβέριος]. Τιβέριος 1988, 297-299, 303-304, εικ. 2 και 6. Παντή 2008, 213, 217, 368, αρ. 663, 369-370, αρ. 674-676, σχ. 33ζ-η, πίν. 87ε, 90α-γ. Σαριπανίδη 2012α, Ι, 119-126˙ ΙΙ, 89-90, αρ. 230-233, πίν. 50.8 Αναλυτικότερα για αυτήν την κατηγορία και για τη χρονική και γεωγραφική της διάδοση: Σαριπανίδη 2012α, I, 188-192. Βλ. και τα άρθρα των Β. Αλλαμανή, Α. Παντή και Θ. Παπακώστα στον παρόντα τόμο.

Η ανασκαφή του νεκροταφείου που εντοπί-στηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 στα νότια του αρχαίου οικισμού της ‘διπλής τράπε-ζας Αγχιάλου’, περίπου 23 χλμ. βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης, έφερε στο φως 123 τάφους που αντιστοιχούν στην αρχαϊκή-κλασική φάση του προαναφερθέντος οικισμού, ο οποίος ταυτίζεται με την αρχαία Σίνδο1. Αν και στην πλειονότητά τους βρέθηκαν συλημένοι, οι τάφοι διατήρησαν σημαντικό μέρος των κτερισμάτων τους, μεταξύ των οποίων 262 πήλινα αγγεία2, που καλύπτουν την περίοδο από το β΄ τέταρτο του 6ου έως και τα μέσα του 4ου αι. π.Χ.3

Πρόκειται, κατά κύριο λόγο, για προϊόντα κεραμικών εργαστηρίων που έδρασαν στην Αττική, την Κόρινθο, την Ανατολική Ελλάδα, τη Βοιωτία και πιθανόν την Εύβοια, χωρίς ωστόσο

να απουσιάζουν και αγγεία που έχουν κατασκευ-αστεί στον βορειοελλαδικό χώρο. Παρά το γεγο-νός ότι τα τελευταία δεν ξεπερνούν σε αριθμό τα 38, η εγχώρια παραγωγή καταλαμβάνει στην πραγματικότητα ποσοτικά την τρίτη θέση μεταξύ των ευρημάτων του νεκροταφείου4, εκπροσωπεί-ται μάλιστα από ένα σχετικά μεγάλο εύρος κερα-μικών ομάδων. Τα αγγεία των επιμέρους αυτών ομάδων παρουσιάζονται εδώ ανάλογα με τη διακόσμησή τους, με βάση την οποία κατατάσ-σονται, εν μέρει συμβατικά, σε τρεις κατηγορίες.

Την πρώτη κατηγορία απαρτίζουν τρία εξά-λειπτρα5, ένας λέβης6 και τέσσερις κανθαροειδείς κοτύλες7 του β΄ μισού του 6ου αι. π.Χ., η διακό-σμηση των οποίων περιορίζεται στη στίλβωση των εξωτερικών επιφανειών τους (Εικ. 1)8. Ένα επι-πλέον βασικό κοινό χαρακτηριστικό που συνδέει

218 | Β. Σαριπανίδη

τα παραπάνω αγγεία είναι η τεφρή απόχρωση που σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό έχουν αποκτήσει κατά την όπτησή τους9. Τόσο η τεφρή κεραμική όσο και η τεχνική της στίλβωσης έχουν μακρά παράδοση στη Μακεδονία10, θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι κανένα εκ των τριών σχημάτων που απαντούν στο νεκροταφείο δεν μπορεί να θεωρηθεί ως άμεσος ‘απόγονος’ πρω-ιμότερων εγχώριων τύπων αγγείων. Η πλήρης απουσία του εξαλείπτρου από το ρεπερτόριο των τοπικών εργαστηρίων πριν από τα τέλη του α΄ μισού του 6ου αι. π.Χ. υποδεικνύει ότι το σχήμα αυτό υιοθετήθηκε εδώ υπό την επίδραση επεί-σακτων, προφανώς κορινθιακών, αγγείων, τα οποία φαίνεται πως χρησίμευσαν ως πρότυπο κυρίως ως προς τα λειτουργικά τους χαρακτη-ριστικά και δευτερευόντως ως προς τις μορ-φολογικές ή διακοσμητικές λεπτομέρειές τους (Εικ. 1α)11. Λεβητόσχημα αγγεία παράγονται βέβαια στην περιοχή πολύ πριν από τους αρχαϊ-κούς χρόνους12, οι λέβητες ωστόσο της συγκεκρι-μένης εποχής, όπως αυτός της Σίνδου (Εικ. 1β), απηχούν εντονότερα ανάλογα αγγεία από την Ανατολική Ελλάδα13. Στενότερη, από την άλλη πλευρά, θα πρέπει να είναι η σχέση ανάμεσα στην

9 Εξαίρεση αποτελεί η κανθαροειδής κοτύλη αρ. ευρ. ΜΘ 7869, ο πηλός της οποίας έχει παραμείνει καστανός: Σαριπα-νίδη 2012α, ΙΙ, 90, αρ. 233. Το αγγείο αυτό θεωρήθηκε μάλιστα ότι καλύπτεται με καστανό υάλωμα (Παντή 2008, 213, 368, αρ. 663), στην πραγματικότητα, όμως, έχει δεχθεί την ίδια ακριβώς επεξεργασία με τις τρεις τεφρές κανθαροειδείς κοτύλες και η απόχρωσή της οφείλεται σε διαφορετικές συνθήκες όπτησης. 10 Για την τεφρή κεραμική στον βορειοελλαδικό χώρο, βλ. ενδεικτικά: Χαβέλα 2004, 332-338. Για τη χρήση της στίλβω-σης, βλ. κυρίως: Heurtley 1939, 84, 107. Papadopoulos 2005, 465-466.11 Βλ. και Σαριπανίδη 2012α, Ι, 128, 138-139, 195. Σχετικά με τη χρήση του σχήματος στην περιοχή βλ. Σαριπανίδη 2012β. Βλ. και το άρθρο της Α. Παντή στον παρόντα τόμο. 12 Βλ. λ.χ. Heurtley 1939, 144, αρ. 43, 148, αρ. 85, 192, αρ. 315, 218, αρ. 423, 232, εικ. 105a-i.13 Για το σχήμα στην Ιωνία, βλ. ενδεικτικά: Eilmann 1933, 106-110. Για το σχήμα στην Αιολία, βλ. ενδεικτικά Bayne 2000, κυρίως 145. 14 Σαριπανίδη 2012α, Ι, 119-125. Αντιθέτως ο Τσούγγαρης (2005-06, 18-20) υποστηρίζει ότι ο τύπος θα πρέπει να προ-έρχεται από τον γεωμετρικό κάνθαρο με χαμηλές λαβές της Νότιας Ελλάδας. Βλ. και Παντή 2008, 213, 250, η οποία αναγνωρίζει τη σχέση της κανθαροειδούς κοτύλης με την τοπική παράδοση, θεωρεί όμως ότι αυτός ο τύπος υπήρξε κοινός σε διάφορα κέντρα παραγωγής κατά τον 7ο και 6ο αι. π.Χ.15 Σχετικά με αυτήν την κατηγορία: Σαριπανίδη 2012α, I, 192-195. Βλ. και το άρθρο της Κ. Χαβέλα στο παρόντα τόμο.16 Σίνδος, 48-49, αρ. 67 [Μ. Τιβέριος]. Paspalas 1995, 31, 112, 114, 119, 294, και πίν. 9, αρ. 21. Παντή 2008, 212, 368, αρ. 659, πίν. 87η. Σαριπανίδη 2012α, I, 139-140˙ II, 95, αρ. 248-249, πίν. 55.17 Σίνδος, 278-279, αρ. 455 [Μ. Τιβέριος]. Τιβέριος 1988, 299, 306, εικ. 12-13. Paspalas 1995, 163. Παντή 2008, 214-215, 369, αρ. 666-669, σχ. 33δ-στ, πίν. 87θ-ι, 88α-στ. Σαριπανίδη 2012α, I, 134-139˙ II, 93-95, αρ. 244-247, πίν. 53-54.

τοπική παράδοση και την κανθαροειδή κοτύλη (Εικ. 1γ), η οποία δεν εμφανίζεται πριν από το β΄ τέταρτο του 6ου αι. π.Χ., φαίνεται όμως να αντλεί στοιχεία κυρίως από τύπους κανθαρόσχημων αγγείων της εγχώριας χειροποίητης κεραμικής και λιγότερο από σύγχρονους ή πρωιμότερους τύπους κανθάρου της Νότιας ή της Ανατολικής Ελλάδας14.

Η δεύτερη, λιγότερο ομοιογενής, κατηγορία εγχώριας κεραμικής περιλαμβάνει 17 αγγεία της χρονικής περιόδου από τα μέσα του 6ου έως τα μέσα του 5ου αι. π.Χ., τα οποία διακοσμούνται με γραπτές οριζόντιες ευθείες ή κυματοειδείς ται-νίες, που ενίοτε συνδυάζονται με ζώνες απλών γραμμικών ή φυτικών μοτίβων (Εικ. 2)15. Οι ζώνες με τα λογχοειδή και σταγονόμορφα μοτίβα που απαντούν σε δύο σιπύες (Εικ. 2α)16, όπως και οι ζώνες με τις ακανόνιστες ‘στιγμές’ και τα φυλλόσχημα μοτίβα που διακοσμούν τέσσερα εξάλειπτρα17, συνδέουν τα έξι αυτά αγγεία με τη λεγόμενη ‘χαλκιδικιώτικη’ κεραμική, η οποία παραγόταν σε διάφορες θέσεις της Ανατολικής Μακεδονίας, της Χαλκιδικής και της περιοχής του Θερμαϊκού Κόλπου και μαρτυρεί, όπως έχει παρατηρηθεί, την άμεση άσκηση επιδράσεων από

Η εγχώρια κεραμική από το αρχαϊκό-κλασικό νεκροταφείο της Σίνδου | 219

18 Βλ. κυρίως: Paspalas 1995. Παντή 2008, 52-55, 231-248. 19 Σίνδος, 256-257, αρ. 416 [Μ. Τιβέριος]. Σαριπανίδη 2012α, I, 133-134˙ II, 92-93, αρ. 241, πίν. 52.20 Παντή 2008, 211-212, 368, αρ. 658, πίν. 87α. Σαριπανίδη 2012α, I, 129-130˙ II, 91, αρ. 237, πίν. 52.21 Παντή 2008, 98, 216, 369, αρ. 671, πίν. 89ε (όπου το αγγείο χαρακτηρίζεται ως «μόνωτο φιαλίδιο»). Σαριπανίδη 2012α, I, 134˙ II, 93, αρ. 242, πίν. 52.22 Βλ. και Παντή 2008, 211-212. 23 Τιβέριος 1988, 299, 305, εικ. 8. Παντή 2008, 210-211, 368, αρ. 662, σχ. 33β, πίν. 87δ. Σαριπανίδη 2012α, I, 131-132˙ II, 91, αρ. 238, πίν. 52. Για πρωιμότερες οπισθότμητες πρόχους με ταινιωτή διακόσμηση, βλ. ενδεικτικά: Σαββοπούλου 2004, 314. 24 Σίνδος, 246, 248, αρ. 403 [Μ. Τιβέριος]. Paspalas 1995, 163-164. Σαριπανίδη 2012α, I, 135˙ II, 93, αρ. 243, πίν. 53.25 Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για τέσσερις ληκύθους με ταινιωτή διακόσμηση, που παραλλάσσουν τον κλασικό κορινθιακό τύπο ωοειδούς ληκύθου και έχουν, κατά πάσα πιθανότητα, κατασκευαστεί στον βορειοελλαδικό χώρο. Για τις ληκύθους αυτές: Σίνδος, 18-20, αρ. 4-5 [Μ. Τιβέριος]. Σαριπανίδη 2012α, I, 153-156˙ II, 101-102, αρ. 269-272, πίν. 59.26 Σίνδος, 289-290, αρ. 475 [Μ. Τιβέριος]. Τιβέριος 1988, 298, 304, εικ. 4. Παντή 2008, 213-214, 368, αρ. 664-665, σχ. 33γ, πίν. 87στ-ζ. Σαριπανίδη 2012α, I, 132-133˙ II, 91-92, αρ. 239-240, πίν. 52.27 Για αυτήν την κατηγορία: Σαριπανίδη 2012α, I, 195-198.28 Σαριπανίδη 2012α, I, 144-145˙ II, 98, αρ. 258-259, πίν. 56.29 Σαριπανίδη 2012α, I, 143-144˙ II, 97-98, αρ. 256-257, πίν. 56.30 Σαριπανίδη 2012α, I, 146˙ II, 98-99, αρ. 260, πίν. 57.31 Παντή 2008, 218, 370, αρ. 679, σχ. 33ν. Σαριπανίδη 2012α, I, 143˙ II, 97, αρ. 254-255, πίν. 56.

την παραγωγή των εργαστηρίων της Ανατολικής Ελλάδας18.

Το εξάλειπτρο υπήρξε, βέβαια, κατεξοχήν κορινθιακό σχήμα, ανάλογος όμως συνδυασμός (ανατολικο-ιωνικής έμπνευσης διακόσμηση σε κορινθιακής προέλευσης σχήμα) παρατηρείται και σε μια ντόπια κοτύλη από τη Σίνδο, η οποία στη ζώνη των λαβών της φέρει επιμήκη φυλλό-σχημα μοτίβα19. Δυσκολότερος είναι ο εντοπι-σμός των καταβολών ενός κιονωτού κρατήρα (Εικ. 2β)20 και ενός κάναστρου21 που φέρουν μόνο οριζόντιες ταινίες.

Αν και η απλή ταινιωτή διακόσμηση σε εγχώ-ρια αγγεία της αρχαϊκής και κλασικής εποχής συνδέεται συνήθως με την Ιωνία, δεν αποκλεί-εται η παρουσία της σε αυτά να οφείλεται κατά περίπτωση σε διαφορετικές επιδράσεις22. Οι ται-νίες που διακοσμούν, για παράδειγμα, μια οπι-σθότμητη πρόχου θα μπορούσαν ίσως να γίνουν κατανοητές και στο πλαίσιο της τοπικής παρά-δοσης23, ενώ στην περίπτωση ενός εξαλείπτρου24 φαίνεται ότι έχει αναπαραχθεί, στο σύνολό του, το διακοσμητικό σύστημα αντίστοιχων κορινθιακών αγγείων25. Ανάλογα, οι οριζόντιες κυματοει-δείς και ευθείες ταινίες που διακοσμούν δύο

κανθαροειδείς κοτύλες (Εικ. 2γ)26 δύσκολα εντάσσουν τα συγκεκριμένα αγγεία στην τοπική ιωνίζουσα παραγωγή, αν και, όπως έχει ήδη επισημανθεί, συχνά η διακόσμηση εγχώριων αγγείων παραπέμπει σε διαφορετική παράδοση από ό,τι το σχήμα τους.

Στην τελευταία κατηγορία εγχώριας κεραμι-κής από το νεκροταφείο εντάσσονται 13 αγγεία, οι επιφάνειες των οποίων καλύπτονται πλήρως ή εν μέρει με υάλωμα (Εικ. 3)27. Μια σαφώς ευδιά-κριτη ομάδα εντός της κατηγορίας απαρτίζουν τα αττικίζοντα μελαμβαφή αγγεία, δύο σκύφοι του αττικού τύπου Α28, δύο κύλικες-σκύφοι τύπου Bolsal (Εικ. 3α)29 και ένα άωτο σκυφίδιο30. Τα αγγεία αυτά, που χρονολογούνται από τις αρχές του β΄ τέταρτου του 5ου έως το β΄ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ., μιμούνται αρκετά πιστά τα αττικά πρότυπα, από τα οποία ξεχωρίζουν λόγω της ποιότητας του υαλώματος και ιδίως του πηλού τους. Ανάμεσα στις σχετικά πιστές μιμήσεις συγκαταλέγονται και δύο ημιβαφείς κοτύλες, η πρώτη από το 510-490 π.Χ. και η δεύτερη από το β΄ τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. (Εικ. 3β), οι οποίες συγκρίνονται αρκετά καλά με σύγχρονα κοριν-θιακά αγγεία31.

220 | Β. Σαριπανίδη

Εικ. 1. α) Εξάλειπτρο αρ. ΜΘ 7888, β) Λέβης αρ. ΜΘ 8371, γ) Κανθαροειδής κοτύλη αρ. ΜΘ 8343 (© ΙΣΤ΄ ΕΠΚΑ).

α.

γ.

β.

Εικ. 2. α) Σιπύη με πώμα αρ. ΜΘ 8322, β) Κιονωτός κρατήρας αρ. ΜΘ 7855, γ) Κανθαροειδής κοτύλη αρ. ΜΘ 8374 (© ΙΣΤ΄ ΕΠΚΑ).

α.

γ.

β.

Η εγχώρια κεραμική από το αρχαϊκό-κλασικό νεκροταφείο της Σίνδου | 221

Εικ. 3. α) Κύλικα-σκύφος αρ. ΜΘ 8367, β) Κοτυλίσκη αρ. ΜΘ 8381, γ) Όλπη αρ. ΜΘ 8345, δ) Οπισθότμητη πρόχους αρ. ΜΘ 8329 (© ΙΣΤ΄ ΕΠΚΑ).

α.

γ.β. δ.

Λιγότερο σαφή είναι τα πρότυπα που έλα-βαν υπόψη τους οι δημιουργοί μιας ολόβαφης όλπης των μέσων του 6ου αι. π.Χ. (Εικ. 3γ)32 και ενός ημιβαφούς εξαλείπτρου από το τελευταίο τέταρτο του ίδιου αιώνα33, που ίσως αντανα-κλούν αντίστοιχα ανατολικο-ιωνικά και κοριν-θιακά σχήματα, αποτελούν όμως μάλλον τοπικές παραλλαγές παρά μιμήσεις.

Η ελευθερία με την οποία συχνά οι κεραμείς του βορειοελλαδικού χώρου μεταχειρίστηκαν τα επείσακτα πρότυπά τους είναι εξάλλου εμφανής και σε δύο όψιμα ολόβαφα εξάλειπτρα, από το τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ.34 Ιδιόμορ-φες, τέλος, ως προς τη διακόσμησή τους είναι δύο οπισθότμητες πρόχοι του β΄ μισού του 6ου αι. π.Χ. (Εικ. 3δ)35, στις οποίες η μερική χρήση

υαλώματος έχει συνδυαστεί με τη χρήση στίλ-βωσης, η οποία -κατά τη συγκεκριμένη εποχή- απαντά κατεξοχήν στα τεφρά αγγεία της πρώτης κατηγορίας.

Μέσα από μια σύντομη επισκόπηση των σχε-τικών ευρημάτων του νεκροταφείου της Σίνδου διαπιστώνεται, λοιπόν, πως στην εγχώρια κερα-μική παραγωγή των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων αποτυπώνεται η συνύπαρξη και ενίοτε ο συγκερασμός διαφορετικών παραδόσεων. Ταυ-τόχρονα με την επιβίωση στοιχείων της πρωιμό-τερης τοπικής παραγωγής, παρατηρείται η ενσω-μάτωση σχημάτων και μορφών διακόσμησης από το ρεπερτόριο των εργαστηρίων της Κορίνθου, της Ανατολικής Ελλάδας και, από τον 5ο αι. π.Χ., της Αθήνας.

32 Τιβέριος 1988, 299, 305, εικ. 10. Παντή 2008, 210, 368, αρ. 660, σχ. 33α, πίν. 87β. Σαριπανίδη 2012α, I, 142˙ II, 96-97, αρ. 253, πίν. 56. Το αγγείο αυτό έχει συνδεθεί με αττικές όλπες, παρουσιάζει όμως στενότερες ομοιότητες με όλπες από την Ανατολική Ελλάδα, βλ. λ.χ. Furtwängler 1980, κυρίως πίν. 45 και 49, αρ. 10. 33 Παντή 2008, 215-216, 218, 369, αρ. 670, σχ. 33κ, πίν. 89α-β (όπου το αγγείο χρονολογείται στο 550-520 π.Χ.). Σαρι-πανίδη 2012α, I, 147-148˙ II, 99, αρ. 263, πίν. 57.34 Σαριπανίδη 2012α, I, 148-149˙ II, 99-100, αρ. 264-265, πίν. 57.35 Σίνδος, 225-227, αρ. 361 [Μ. Τιβέριος]. Tiverios 1985-86, 79, πίν. 2b. Τιβέριος 1988, 299. Παντή 2008, 210-211, 368, αρ. 661, πίν. 87γ. Σαριπανίδη 2012α, I, 141-142˙ II, 96, αρ. 251-252, πίν. 56.

222 | Β. Σαριπανίδη

Abstract

The Local Pottery from the Archaic-Classical Cemetery of Sindos

Vasiliki Saripanidi

This paper offers an overview of the regionally made pottery that was found at the Archaic-Clas-sical cemetery of ancient Sindos, in the vicinity of Thessaloniki. Classifying the related vases into three categories on the basis of their decoration (burnished grey wares, vases with painted linear and floral patterns, and glazed or semi-glazed wares), it focuses on the origins of both shapes and decoration of each category. Although some vases particularly of the first category still partly reflect earlier regional traditions, it appears that the ceramic workshops of the area, as represented in the cemetery, were strongly affected by the production of East Greece and Corinth and, from the 5th c. BC, by that of Athens.

Still, even if faithful imitations of imported models are not uncommon, regional potters seem to have produced a fairly wide range of hybrids, sometimes combining elements of dif-ferent imported traditions on one and the same vase. Certainly, the variation that characterizes the regional pottery from the Sindos graves must attest not only different production centers and different workshops, but also different processes of dissemination and reception of ceramic mod-els, further analysis of which may elucidate the societies that produced and used these vases.s

Ο βαθμός αφομοίωσης των επείσακτων χαρα-κτηριστικών φαίνεται, μάλιστα, ότι δεν υπήρξε σε όλες τις περιπτώσεις ο ίδιος, φαινόμενο που θα πρέπει να αντανακλά όχι μόνο διαφορετικά τοπικά εργαστήρια, αλλά και διαφορετικούς μηχανισμούς διάδοσης και πρόσληψης κεραμι-κών προτύπων. Ο εντοπισμός των μηχανισμών αυτών, σε συνδυασμό και με τον εντοπισμό των επιμέρους εργαστηρίων του βορειοελλαδικού χώρου, μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στον εμπλουτισμό των γνώσεών μας τόσο για τα ίδια τα εργαστήρια, όσο και για τις κοινωνίες που χρησιμοποίησαν την εγχώρια κεραμική στις διά-φορες εκφάνσεις της καθημερινής ζωής τους, συμπεριλαμβανομένων και των ταφικών τους εθίμων.

Η εγχώρια κεραμική από το αρχαϊκό-κλασικό νεκροταφείο της Σίνδου | 223

Βιβλιογραφία

Παντή, Α. 2008. Τοπική κεραμική από τη Χαλ-κιδική και το μυχό του Θερμαϊκού κόλ-που (Άκανθος, Καραμπουρνάκι, Σίνδος), Θεσσαλονίκη.

Σαββοπούλου, Θ. 2004. «Η περιοχή του Αξιού στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου», στο: Σταμπολίδης & Γιαννικουρή 2004, 307-316.

Σαριπανίδη, Β. 2012α. Εισαγμένη και εγχώρια κεραμική στο βορειοελλαδικό χώρο. Η περίπτωση της Σίνδου, τόμ. I-II (αδημοσί-ευτη διδακτορική διατριβή – Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης).

Σαριπανίδη, Β. 2012β. «Το εξάλειπτρο στα ταφικά έθιμα της Κεντρικής Μακεδονίας», στο: Ε. Κεφαλίδου & Δ. Τσιαφάκη (επιμ.), Κεραμέως Παίδες. Αντίδωρο στον Καθηγητή Μιχάλη Τιβέριο από τους μαθητές του, Θεσ-σαλονίκη, 283-288.

Σίνδος. I. Βοκοτοπούλου, A. Δεσποίνη, B. Μισα-ηλίδου & M. Τιβέριος, Σίνδος. Κατάλογος της Έκθεσης – Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσ-σαλονίκης, Αθήνα 1985.

Σταμπολίδης, Ν. Χ. & Γιαννικουρή, Α. (επιμ.) 2004. Το Αιγαίο στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (Πρακτικά του Διεθνούς Συμπο-σίου, Ρόδος, 2002), Αθήνα.

Τιβέριος, Μ. 1988. «Εγχώρια κεραμική του 6ου και 5ου αι. π.Χ. από τη Σίνδο», ΑΕΜΘ 2, 297-306.

Τσούγγαρης, Χ. 2005-06. «Κανθαροειδείς κοτύ-λες και εξάλειπτρα από το αρχαίο νεκρο-ταφείο Θέρμης νομού Θεσσαλονίκης. Συμβολή στη μελέτη της γκρίζας αρχαϊκής κεραμικής του Θερμαϊκού κόλπου», Μακε-δονικά 35, 1-38.

Χαβέλα, Κ. 2004. «Τεφρόχρωμη τροχήλατη κερα-μική της Εποχής του Σιδήρου από την Τού-μπα Θεσσαλονίκης», στο: Σταμπολίδης & Γιαννικουρή 2004, 332-338.

Bayne, Ν. 2000. The Grey Wares of North-West Anatolia in the Middle and Late Bronze Age and the Early Iron Age and their Relation to the Early Greek Settlements, Βόννη.

Eilmann, R. 1933. “Frühe griechische Keramik im Samischen Heraion”, AM 58, 47-145.

Furtwängler, A. E. 1980. “Heraion von Samos. Grabungen im Südtemenos 1977, 1. Schicht- und Baubefund, Keramik”, AM 95, 149-224.

Gimatzidis, S. 2010. Die Stadt Sindos. Eine Sied-lung von der späten Bronze- bis zur klassis-chen Zeit am Thermaischen Golf in Make-donien, Rahden/Westfalen.

Heurtley, W. A. 1939. Prehistoric Macedo-nia: An Archaeological Reconnaissance of Greek Macedonia (West of the Struma) in the Neolithic, Bronze and Early Iron Ages, Cambridge.

Papadopoulos, J. K. 2005. The Early Iron Age Cemetery at Torone, Los Angeles.

Paspalas, S. A. 1995. The Late Archaic and Early Classical Pottery of Chalkidike in its Wider Aegean Context (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή – University of Oxford).

Tiverios, Μ. 1985-86. ‘Archaische Keramik aus Sindos’, Μακεδονικά 25, 70-87.