Reading Archaic Greek Inscriptions

39
CORPVS INSCRIPTIONVM LATINARVM CONSILIO ET AVCTORITATE ACADEMIAE SCIENTIARVM BEROLINENSIS ET BRANDENBVRGENSIS EDITVM AVCTARIVM SERIES NOVA VOLVMEN QVARTVM DE GRVYTER MMXIV

Transcript of Reading Archaic Greek Inscriptions

CORPVS INSCRIPTIONVM LATINARVM

CONSILIO ET AVCTORITATE

ACADEMIAE SCIENTIARVMBEROLINENSIS ET BRANDENBVRGENSIS

EDITVM

AVCTARIVM

SERIES NOVAVOLVMEN QVARTVM

DE GRVYTERMMXIV

OumlFFENTLICHKEIT ndash MONUMENT ndash TEXT

XIV Congressus InternationalisEpigraphiae Graecae et Latinae

27 ndash 31 Augusti MMXII

Akten

herausgegeben von

Werner Eck und Peter Funkein Verbindung mit

Marcus Dohnicht Klaus HallofMatthaumlus Heil und Manfred G Schmidt

DE GRUYTERMMXIV

Dieser Band wurde im Rahmen der gemeinsamen Forschungsfoumlrderung von Bundund Laumlndern mit Mitteln des Bundesministeriums fuumlr Bildung und Forschung undder Senatsverwaltung fuumlr Wirtschaft Technologie und Forschung des Landes Ber-lin erarbeitet

Gedruckt auf saumlurefreiem Papierdas die US-ANSI-Norm uumlber Haltbarkeit erfuumlllt

ISBN 978-3-11-037496-4

Bibliographische Information Der Deutschen Bibliothek

Die Deutsche Bibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografiedetaillierte bibliografische Daten sind im Internet uumlber httpdnbddbde abrufbar

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data

A CIP catalog record for this book has been applied for at the Library of Congress

copy 2014 Walter de Gruyter GmbH BerlinBostonDruck und Bindung Hubert amp Co GmbH amp Co KG Goumlttingen

infinGedruckt auf saumlurefreiem Papier

Printed in Germany

wwwdegruytercom

Vorwort

Ein Kongress ist ein wissenschaftliches und ein soziales Ereignis Waumlhrend dasLetztere wichtig ist fuumlr das innere Leben einer Disziplin aber mit dem Ab-schlusstag des Kongresses auch bereits wieder sein Ende findet sollte das wis-senschaftliche Ereignis fortleben Die hier vorgelegten Akten sollen dies leisten

Die Herausgeber dieses Bandes mussten entscheiden ob alle Vortraumlge die inBerlin vorgetragen wurden veroumlffentlicht werden sollten Wir haben uns dazuentschlossen dies zu tun freilich in unterschiedlicher Form Die laumlngeren Ab-handlungen der Plenarsitzungen werden hier vollstaumlndig vorgelegt die Beitraumlgeder Nachmittagssektionen dagegen nur als Kurzversionen Der Verzicht daraufauch diese Beitraumlge in voller Laumlnge abzudrucken erschien uns angemessen dochsollte zumindest ein Uumlberblick uumlber die Themen und Probleme gegeben werdendie in den Nachmittagssektionen behandelt wurden Wir danken allen Autorenfuumlr die Zusendung ihrer Manuskripte und fuumlr die schnelle Korrektur der Druck-vorlagen

Es war unser Bestreben die Akten zuumlgig vorzulegen damit die Autoren nichtzu lange nach Abschluss ihrer Manuskripte auf die Veroumlffentlichung wartenmussten und zugleich wollten wir den nicht selten berechtigten Klagen begeg-nen dass die Ergebnisse wissenschaftlicher Veranstaltungen allzu oft erst nachvielen Jahren publiziert wuumlrden Daruumlber hinaus schien uns ein solches Vorgehenangebracht um keinen zu groszligen Abstand zwischen der hier erfolgenden Publi-kation der Abstracts und der vollstaumlndigen Veroumlffentlichung der Beitraumlge derNachmittagssektionen entstehen zu lassen und um ein Erscheinen der Akten ineiner hinlaumlnglich langen Zeit vor dem naumlchsten Epigraphikkongress in Wien imJahr 2017 sicherzustellen

Wir wollen hier auch all denen nochmals danken die den XIV Internationa-len Kongress fuumlr Griechische und Lateinische Epigraphik ermoumlglicht haben Anerster Stelle ist die Berlin-Brandenburgische Akademie und ihr Praumlsident ProfDr Guumlnter Stock zu nennen sodann der amtierende und der fruumlhere Praumlsidentder Humboldt-Universitaumlt Prof Dr Jan-Hendrik Olbertz und Prof Dr Chri-stoph Markschies die dem Kongress ihre volle Unterstuumltzung gewaumlhrt habendes Weiteren gilt unser Dank der Praumlsidentin des Deutschen Archaumlologischen In-stituts Prof Dr Friederike Fless fuumlr die logistische Unterstuumltzung und demPraumlsidenten der Stiftung Preuszligischer Kulturbesitz Prof Dr Hermann Parzingersowie dem Direktor der Antikensammlung der Staatlichen Museen zu BerlinProf Dr Andreas Scholl fuumlr die Bereitstellung des Pergamon-Museums das ei-

VI

nen wundervollen Rahmen fuumlr die Abendveranstaltung bot Die Finanzierungdes Kongresses stets eines der zentralen Probleme eines solchen Ereignisses istneben der BBAW und der AIEGL wesentlich durch die Deutsche Forschungsge-meinschaft getragen worden dafuumlr danken wir allen besonders aber der DFGSchlieszliglich gilt unser Dank allen Autoren und allen Teilnehmerinnen und Teil-nehmern am Kongress und nicht zuletzt Matthaumlus Heil der die Druckvorlagedieses Bandes mit groumlszligter Sorgfalt erstellt hat Der Erfolg des Kongresses laumlszligtuns auch auf eine guumlnstige Aufnahme der Akten durch die wissenschaftlicheCommunity hoffen

Berlin Maumlrz 2014 Fuumlr alle Herausgeber Werner Eck

INHALTSVER ZEICHNIS

Vorwort VInhaltsverzeichnis VII

WERNER ECK Begruumlszligung 1STEFAN REBENICH Berlin und die antike Epigraphik 7

Plenarsitzung raquoStadtbild im WandellaquoATHANASIOS D RIZAKIS Writing public space and publicity in Greek

and Roman cities 77JOHN MCK CAMP II Inscriptions and Public Space in the Agora of

Athens 91CHRISTIAN WITSCHEL Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlf-

fentlichkeit im Westen des Imperium Romanum 105CHARLOTTE ROUECHEacute Using civic space identifying the evidence 135

Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer KulturenlaquoWERNER ECK Begegnung epigraphischer Kulturen 159PHILIP HUYSE The Use of Greek Language and Script in Bilingual and

Trilingual Inscriptions from the Iranian World 161JONATHAN PRICE The Media and Audiences of the Hebrew and Ara-

maic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina 183STEPHAN JOHANNES SEIDLMAYER Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die

Region des Ersten Nilkatarakts 197IGNASI-XAVIER ADIEGO Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor

hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional 231

Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher RaumlumelaquoSTEPHEN MITCHELL Rocks Religion and Rural Epigraphy Introducto-

ry Remarks 271STEPHEN MITCHELL Epigraphic Display and the Emergence of Christian

Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor 275PEacuteTER KOVAacuteCS Rural epigraphy and its public in Pannonia 299

VIII Inhaltsverzeichnis

RALPH HAEUSSLER Differences in the epigraphic habit in the rural land-scapes of Gallia Narbonensis 323

GUY LABARRE ndash MEHMET OumlZSAIT Les inscriptions rupestres de languegrecque en Pisidie 347

Plenarsitzung raquoPublic EntertainmentlaquoSILVIA ORLANDI Public Entertainment 375BRIGITTE LE GUEN Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirc-

trale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique 377TULLIA RITTI Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni

sulle forme e la finalitagrave della comunicazione 401

Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und GesellschaftlaquoCHRISTOF SCHULER Einfuumlhrung 431OCTAVIAN BOUNEGRU Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutedi-

terraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique descommerccedilants et des armateurs 433

HELMUTH SCHNEIDER Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten 436CHRISTER BRUUN Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic

evidence 438DRAGANA MLADENOVIĆ Portus the Via CampanaPortuensis and Ro-

me Toward a better understanding of the nature of connections bet-ween a port and associated hinterland 441

ARMANDO REDENTOR Cale un puerto de la Callaecia meridional 443MURIEL MOSER Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad-

Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischenMilitaumlrlogistik 445

FILIZ DOumlNMEZ-OumlZTUumlRK ndash HUumlSEYIN SAMI OumlZTUumlRK Ein spaumltantikesEdikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien) 448

NATHAN BADOUD Une inscription du port de Rhodes mentionnant lalex Rhodia de iactu 450

Sektion raquoDas Militaumlr in seiner WeltlaquoMICHAEL A SPEIDEL Einleitung 453NIKOLAOS PAPAZARKADAS War on Display The Military Epigraphy of

the Athenian Empire 454

Inhaltsverzeichnis IX

LUCIA DrsquoAMORE Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo(IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos 458

VINCENT GABRIELSEN The Navies of Classical Athens and HellenisticRhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text 461

NICHOLAS VICTOR SEKUNDA Warriors without Weapons at Demetrias 464PIERRE COSME Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urba-

nisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien 468CECILIA RICCI The urban troops between the Antonines and Severus 471CHRISTOPHE SCHMIDT HEIDENREICH Le camp comme lieu drsquoaffichage 473FRANCcedilOIS BEacuteRARD Identiteacute militaire et influences civiles dans les monu-

ments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garni-son de Lyon 476

IOAN PISO ndash OVIDIU ŢENTEA Die palmyrenischen Truppen in DakienMonumente und Oumlffentlichkeit 479

Sektion raquoInschriften in privaten RaumlumenlaquoANDREW WALLACE-HADRILL Introduction 481WILLIAM C WEST III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti

from Azoria Crete 483ELISABETH RATHMAYR Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen

in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum darge-stellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon 484

HANS TAEUBER Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffitiaus dem Hanghaus 2 in Ephesos 487

J A BAIRD Scratching the walls of houses at Dura-Europos 489FRANCISCO BELTRAacuteN LLORIS Honos clientium instituit sic colere patro-

nos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitali-dad y patronato 492

ANTONIO VARONE Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoareaVesuviana 494

REBECCA R BENEFIEL Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces 494PETER KEEGAN Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking

Territories Creating Discourse in Roman Pompeii 497

Sektion raquoInschriften in der digitalen WeltlaquoJOHN BODEL Introduction 501

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Raum ndash Bild ndash Inschrift

Henner von Hesberg

Einleitung

Wenn man wie der Titel unserer Sektion es nahe legt Bilder und Inschriften alsMedien der Kommunikation nimmt stehen wir in einer langen Tradition Schonfuumlr einen der Gruumlnder der modernen Medientheorie Marshall McLuhan warendie griechische Schrift und damit auch Inschriften ein wichtiger Beleg fuumlr seineThese dass das Medium schon die Botschaft in sich enthaumllt (raquothe medium is themessagelaquo) Und fuumlr Friedrich Kittler sind Medien raquoAufschreibesystemelaquo enthal-ten also wieder implizit einen Verweis auf die Verdinglichung der Botschaft sodass sie den Sinnesorganen zugaumlnglich sind Unter dieser Rubrik nun waumlre aller-dings auch das Gesamtthema des diesjaumlhrigen Epigraphikerkongresses zu be-trachten

In unserer Sektion aber geht es lediglich um einen einzelnen Aspekt naumlmlichwie Bild und Schrift an Monumenten und damit im Raum der antiken Gesell-schaften interagieren Ihre Wirkung ist anders als in der Moderne nicht mehr ex-perimentell zu pruumlfen sondern erschlieszligt sich methodisch aus den Eigenartenund Veraumlnderungen dieser Traumlger von Botschaften an den jeweiligen Monumen-ten selbst Hier ergeben sich aus der Fuumllle von Moumlglichkeiten sehr unterschied-liche Konstellationen

Ein bekanntes Beispiel bilden etwa die attischen Urkundenreliefs bei denender Text von Reliefbildern bekroumlnt wird die mit ihren wenigen Figuren so etwaswie eine schnelle Orientierung unter der Masse der auf der Akropolis oder an-derswo in Athen aufgestellten Inschriftenstelen bilden konnten Meist handeltees sich um Vertraumlge zwischen unterschiedlichen Poleis die in den Bildern durchihre Gottheiten oder einzelne Akteure verkoumlrpert wurden Im plakativ angeleg-ten Bild erschlieszligt sich mit einem Blick auch deren Zuordnung etwa wenn dieAkteure sich bekraumlnzen oder die Hand reichen Zu klaumlren waumlre warum es beianderen Urkunden so gut wie gar nicht vorkommt und warum diese Gestal-tungsweise auf Athen und die Zeit der Klassik und des fruumlhen Hellenismus be-schraumlnkt bleibt

Vielfach handelt es sich um eine spannungsreiche Beziehung zwischen Bildund Schrift Wenn Plinius d J etwa die Statuette eine alten Fischers aus kostba-

682 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

rer Bronze in das Jupiterheiligtum seiner Heimatstadt Como weiht und auf dieBasis seinen cursus honorum setzen laumlsst (ep III 6) ergibt sich ein merkwuumlrdigerKontrast Denn als Kunstkenner wird er darin nicht geruumlhmt ganz im Gegenteilversucht er sogar noch in dem Brief in dem er die Weihung beschreibt den Aus-weis seiner Kennerschaft understatementartig zu minimieren In ihrem rezipro-ken Bezug aber werten sich die Aussagen untereinander auf

Anders steht es mit dem sog Nestorbecher von Ischia Dort nobilitiert die In-schrift das Gefaumlszlig in ihrem Bezug auf das homerische Vorbild und verleiht ihmmit dem Verweis auf die Liebeskraft eine geradezu magische Qualitaumlt

Natuumlrlich koumlnnen Inschriften auch eine rein sortierende oder zuordnendeFunktion haben Im Fries mit der Darstellung des Gigantenkampfes vom Gro-szligen Altar in Pergamon benennen Inschriften unterhalb des Gesimses die Gott-heiten und andere oberhalb des Sockels die Giganten Viele der Gestalten wirdder antike Betrachter sogleich an ihren Attributen ausgemacht haben Aber esreihten sich so viele Gestalten aneinander dass es nicht durchgehend moumlglichwar und so der beigefuumlgte Name die entscheidende Orientierung und Klassifizie-rung bot

Aufschlussreich sind aber auch Veraumlnderungen im Verhaumlltnis von Objektund Inschrift In archaischer und klassischer Zeit sind Aufschriften auf Bautendie absolute Ausnahme selbst wenn Einzelpersonen sie bezahlt hatten Seit demfruumlhen Hellenismus schwanden in den Staumldten und Heiligtuumlmern die Bedenkengegen eine solche Verhaltensweise Das galt in besonderem Maszlige fuumlr Staumldte inKoumlnigreichen etwa in dem der Hekatomniden in Karien Aber auch der NameAlexanders d Gr wurde auf einer Ante des Tempels der Athena in Priene fest-gehalten Bezeichnenderweise geschah es aber nicht auszligen am Gebaumllk des Tem-pels sondern gleichsam noch versteckt Aus einer aumlhnlichen Gesinnung herauswurde Antiochos I in vergleichsweise kleinformatigen Inschriften auf dem Ar-chitrav der fast 200 m langen Halle verewigt die er in Milet fuumlr Apollon in Di-dyma gestiftet hatte Erst nach dieser Phase setzten in der Folgezeit die Stifterihre Namen in voller Groumlszlige auf die Gebaumllke so dass sich damit meist mehrereJoche fuumlllten

Zugleich kann die Inschrift zum Bild werden in kurioser Weise etwa in denTechnopaignia dann aber vor allem in vielen aumlsthetischen TransformationenPaul Jacobsthal etwa hat einmal in einem Beitrag zur sbquoKunstgeschichte der grie-chischen Inschriftenlsquo (Festschrift Friedrich Leo 1911 452 ndash 465) auf Namens-angaben auf Grabsteinen westgriechischer Provenienz hingewiesen Die Baumlnderhaben bisweilen die Gestalt von Taenien aus Stoff und die darauf erhaben wie-dergegebenen Buchstaben koumlnnte man sich also als gestickt vorstellen Damitwaumlre eine besondere Zuneigung einer Angehoumlrigen thematisiert

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

OumlFFENTLICHKEIT ndash MONUMENT ndash TEXT

XIV Congressus InternationalisEpigraphiae Graecae et Latinae

27 ndash 31 Augusti MMXII

Akten

herausgegeben von

Werner Eck und Peter Funkein Verbindung mit

Marcus Dohnicht Klaus HallofMatthaumlus Heil und Manfred G Schmidt

DE GRUYTERMMXIV

Dieser Band wurde im Rahmen der gemeinsamen Forschungsfoumlrderung von Bundund Laumlndern mit Mitteln des Bundesministeriums fuumlr Bildung und Forschung undder Senatsverwaltung fuumlr Wirtschaft Technologie und Forschung des Landes Ber-lin erarbeitet

Gedruckt auf saumlurefreiem Papierdas die US-ANSI-Norm uumlber Haltbarkeit erfuumlllt

ISBN 978-3-11-037496-4

Bibliographische Information Der Deutschen Bibliothek

Die Deutsche Bibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografiedetaillierte bibliografische Daten sind im Internet uumlber httpdnbddbde abrufbar

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data

A CIP catalog record for this book has been applied for at the Library of Congress

copy 2014 Walter de Gruyter GmbH BerlinBostonDruck und Bindung Hubert amp Co GmbH amp Co KG Goumlttingen

infinGedruckt auf saumlurefreiem Papier

Printed in Germany

wwwdegruytercom

Vorwort

Ein Kongress ist ein wissenschaftliches und ein soziales Ereignis Waumlhrend dasLetztere wichtig ist fuumlr das innere Leben einer Disziplin aber mit dem Ab-schlusstag des Kongresses auch bereits wieder sein Ende findet sollte das wis-senschaftliche Ereignis fortleben Die hier vorgelegten Akten sollen dies leisten

Die Herausgeber dieses Bandes mussten entscheiden ob alle Vortraumlge die inBerlin vorgetragen wurden veroumlffentlicht werden sollten Wir haben uns dazuentschlossen dies zu tun freilich in unterschiedlicher Form Die laumlngeren Ab-handlungen der Plenarsitzungen werden hier vollstaumlndig vorgelegt die Beitraumlgeder Nachmittagssektionen dagegen nur als Kurzversionen Der Verzicht daraufauch diese Beitraumlge in voller Laumlnge abzudrucken erschien uns angemessen dochsollte zumindest ein Uumlberblick uumlber die Themen und Probleme gegeben werdendie in den Nachmittagssektionen behandelt wurden Wir danken allen Autorenfuumlr die Zusendung ihrer Manuskripte und fuumlr die schnelle Korrektur der Druck-vorlagen

Es war unser Bestreben die Akten zuumlgig vorzulegen damit die Autoren nichtzu lange nach Abschluss ihrer Manuskripte auf die Veroumlffentlichung wartenmussten und zugleich wollten wir den nicht selten berechtigten Klagen begeg-nen dass die Ergebnisse wissenschaftlicher Veranstaltungen allzu oft erst nachvielen Jahren publiziert wuumlrden Daruumlber hinaus schien uns ein solches Vorgehenangebracht um keinen zu groszligen Abstand zwischen der hier erfolgenden Publi-kation der Abstracts und der vollstaumlndigen Veroumlffentlichung der Beitraumlge derNachmittagssektionen entstehen zu lassen und um ein Erscheinen der Akten ineiner hinlaumlnglich langen Zeit vor dem naumlchsten Epigraphikkongress in Wien imJahr 2017 sicherzustellen

Wir wollen hier auch all denen nochmals danken die den XIV Internationa-len Kongress fuumlr Griechische und Lateinische Epigraphik ermoumlglicht haben Anerster Stelle ist die Berlin-Brandenburgische Akademie und ihr Praumlsident ProfDr Guumlnter Stock zu nennen sodann der amtierende und der fruumlhere Praumlsidentder Humboldt-Universitaumlt Prof Dr Jan-Hendrik Olbertz und Prof Dr Chri-stoph Markschies die dem Kongress ihre volle Unterstuumltzung gewaumlhrt habendes Weiteren gilt unser Dank der Praumlsidentin des Deutschen Archaumlologischen In-stituts Prof Dr Friederike Fless fuumlr die logistische Unterstuumltzung und demPraumlsidenten der Stiftung Preuszligischer Kulturbesitz Prof Dr Hermann Parzingersowie dem Direktor der Antikensammlung der Staatlichen Museen zu BerlinProf Dr Andreas Scholl fuumlr die Bereitstellung des Pergamon-Museums das ei-

VI

nen wundervollen Rahmen fuumlr die Abendveranstaltung bot Die Finanzierungdes Kongresses stets eines der zentralen Probleme eines solchen Ereignisses istneben der BBAW und der AIEGL wesentlich durch die Deutsche Forschungsge-meinschaft getragen worden dafuumlr danken wir allen besonders aber der DFGSchlieszliglich gilt unser Dank allen Autoren und allen Teilnehmerinnen und Teil-nehmern am Kongress und nicht zuletzt Matthaumlus Heil der die Druckvorlagedieses Bandes mit groumlszligter Sorgfalt erstellt hat Der Erfolg des Kongresses laumlszligtuns auch auf eine guumlnstige Aufnahme der Akten durch die wissenschaftlicheCommunity hoffen

Berlin Maumlrz 2014 Fuumlr alle Herausgeber Werner Eck

INHALTSVER ZEICHNIS

Vorwort VInhaltsverzeichnis VII

WERNER ECK Begruumlszligung 1STEFAN REBENICH Berlin und die antike Epigraphik 7

Plenarsitzung raquoStadtbild im WandellaquoATHANASIOS D RIZAKIS Writing public space and publicity in Greek

and Roman cities 77JOHN MCK CAMP II Inscriptions and Public Space in the Agora of

Athens 91CHRISTIAN WITSCHEL Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlf-

fentlichkeit im Westen des Imperium Romanum 105CHARLOTTE ROUECHEacute Using civic space identifying the evidence 135

Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer KulturenlaquoWERNER ECK Begegnung epigraphischer Kulturen 159PHILIP HUYSE The Use of Greek Language and Script in Bilingual and

Trilingual Inscriptions from the Iranian World 161JONATHAN PRICE The Media and Audiences of the Hebrew and Ara-

maic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina 183STEPHAN JOHANNES SEIDLMAYER Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die

Region des Ersten Nilkatarakts 197IGNASI-XAVIER ADIEGO Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor

hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional 231

Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher RaumlumelaquoSTEPHEN MITCHELL Rocks Religion and Rural Epigraphy Introducto-

ry Remarks 271STEPHEN MITCHELL Epigraphic Display and the Emergence of Christian

Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor 275PEacuteTER KOVAacuteCS Rural epigraphy and its public in Pannonia 299

VIII Inhaltsverzeichnis

RALPH HAEUSSLER Differences in the epigraphic habit in the rural land-scapes of Gallia Narbonensis 323

GUY LABARRE ndash MEHMET OumlZSAIT Les inscriptions rupestres de languegrecque en Pisidie 347

Plenarsitzung raquoPublic EntertainmentlaquoSILVIA ORLANDI Public Entertainment 375BRIGITTE LE GUEN Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirc-

trale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique 377TULLIA RITTI Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni

sulle forme e la finalitagrave della comunicazione 401

Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und GesellschaftlaquoCHRISTOF SCHULER Einfuumlhrung 431OCTAVIAN BOUNEGRU Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutedi-

terraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique descommerccedilants et des armateurs 433

HELMUTH SCHNEIDER Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten 436CHRISTER BRUUN Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic

evidence 438DRAGANA MLADENOVIĆ Portus the Via CampanaPortuensis and Ro-

me Toward a better understanding of the nature of connections bet-ween a port and associated hinterland 441

ARMANDO REDENTOR Cale un puerto de la Callaecia meridional 443MURIEL MOSER Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad-

Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischenMilitaumlrlogistik 445

FILIZ DOumlNMEZ-OumlZTUumlRK ndash HUumlSEYIN SAMI OumlZTUumlRK Ein spaumltantikesEdikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien) 448

NATHAN BADOUD Une inscription du port de Rhodes mentionnant lalex Rhodia de iactu 450

Sektion raquoDas Militaumlr in seiner WeltlaquoMICHAEL A SPEIDEL Einleitung 453NIKOLAOS PAPAZARKADAS War on Display The Military Epigraphy of

the Athenian Empire 454

Inhaltsverzeichnis IX

LUCIA DrsquoAMORE Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo(IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos 458

VINCENT GABRIELSEN The Navies of Classical Athens and HellenisticRhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text 461

NICHOLAS VICTOR SEKUNDA Warriors without Weapons at Demetrias 464PIERRE COSME Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urba-

nisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien 468CECILIA RICCI The urban troops between the Antonines and Severus 471CHRISTOPHE SCHMIDT HEIDENREICH Le camp comme lieu drsquoaffichage 473FRANCcedilOIS BEacuteRARD Identiteacute militaire et influences civiles dans les monu-

ments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garni-son de Lyon 476

IOAN PISO ndash OVIDIU ŢENTEA Die palmyrenischen Truppen in DakienMonumente und Oumlffentlichkeit 479

Sektion raquoInschriften in privaten RaumlumenlaquoANDREW WALLACE-HADRILL Introduction 481WILLIAM C WEST III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti

from Azoria Crete 483ELISABETH RATHMAYR Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen

in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum darge-stellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon 484

HANS TAEUBER Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffitiaus dem Hanghaus 2 in Ephesos 487

J A BAIRD Scratching the walls of houses at Dura-Europos 489FRANCISCO BELTRAacuteN LLORIS Honos clientium instituit sic colere patro-

nos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitali-dad y patronato 492

ANTONIO VARONE Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoareaVesuviana 494

REBECCA R BENEFIEL Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces 494PETER KEEGAN Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking

Territories Creating Discourse in Roman Pompeii 497

Sektion raquoInschriften in der digitalen WeltlaquoJOHN BODEL Introduction 501

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Raum ndash Bild ndash Inschrift

Henner von Hesberg

Einleitung

Wenn man wie der Titel unserer Sektion es nahe legt Bilder und Inschriften alsMedien der Kommunikation nimmt stehen wir in einer langen Tradition Schonfuumlr einen der Gruumlnder der modernen Medientheorie Marshall McLuhan warendie griechische Schrift und damit auch Inschriften ein wichtiger Beleg fuumlr seineThese dass das Medium schon die Botschaft in sich enthaumllt (raquothe medium is themessagelaquo) Und fuumlr Friedrich Kittler sind Medien raquoAufschreibesystemelaquo enthal-ten also wieder implizit einen Verweis auf die Verdinglichung der Botschaft sodass sie den Sinnesorganen zugaumlnglich sind Unter dieser Rubrik nun waumlre aller-dings auch das Gesamtthema des diesjaumlhrigen Epigraphikerkongresses zu be-trachten

In unserer Sektion aber geht es lediglich um einen einzelnen Aspekt naumlmlichwie Bild und Schrift an Monumenten und damit im Raum der antiken Gesell-schaften interagieren Ihre Wirkung ist anders als in der Moderne nicht mehr ex-perimentell zu pruumlfen sondern erschlieszligt sich methodisch aus den Eigenartenund Veraumlnderungen dieser Traumlger von Botschaften an den jeweiligen Monumen-ten selbst Hier ergeben sich aus der Fuumllle von Moumlglichkeiten sehr unterschied-liche Konstellationen

Ein bekanntes Beispiel bilden etwa die attischen Urkundenreliefs bei denender Text von Reliefbildern bekroumlnt wird die mit ihren wenigen Figuren so etwaswie eine schnelle Orientierung unter der Masse der auf der Akropolis oder an-derswo in Athen aufgestellten Inschriftenstelen bilden konnten Meist handeltees sich um Vertraumlge zwischen unterschiedlichen Poleis die in den Bildern durchihre Gottheiten oder einzelne Akteure verkoumlrpert wurden Im plakativ angeleg-ten Bild erschlieszligt sich mit einem Blick auch deren Zuordnung etwa wenn dieAkteure sich bekraumlnzen oder die Hand reichen Zu klaumlren waumlre warum es beianderen Urkunden so gut wie gar nicht vorkommt und warum diese Gestal-tungsweise auf Athen und die Zeit der Klassik und des fruumlhen Hellenismus be-schraumlnkt bleibt

Vielfach handelt es sich um eine spannungsreiche Beziehung zwischen Bildund Schrift Wenn Plinius d J etwa die Statuette eine alten Fischers aus kostba-

682 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

rer Bronze in das Jupiterheiligtum seiner Heimatstadt Como weiht und auf dieBasis seinen cursus honorum setzen laumlsst (ep III 6) ergibt sich ein merkwuumlrdigerKontrast Denn als Kunstkenner wird er darin nicht geruumlhmt ganz im Gegenteilversucht er sogar noch in dem Brief in dem er die Weihung beschreibt den Aus-weis seiner Kennerschaft understatementartig zu minimieren In ihrem rezipro-ken Bezug aber werten sich die Aussagen untereinander auf

Anders steht es mit dem sog Nestorbecher von Ischia Dort nobilitiert die In-schrift das Gefaumlszlig in ihrem Bezug auf das homerische Vorbild und verleiht ihmmit dem Verweis auf die Liebeskraft eine geradezu magische Qualitaumlt

Natuumlrlich koumlnnen Inschriften auch eine rein sortierende oder zuordnendeFunktion haben Im Fries mit der Darstellung des Gigantenkampfes vom Gro-szligen Altar in Pergamon benennen Inschriften unterhalb des Gesimses die Gott-heiten und andere oberhalb des Sockels die Giganten Viele der Gestalten wirdder antike Betrachter sogleich an ihren Attributen ausgemacht haben Aber esreihten sich so viele Gestalten aneinander dass es nicht durchgehend moumlglichwar und so der beigefuumlgte Name die entscheidende Orientierung und Klassifizie-rung bot

Aufschlussreich sind aber auch Veraumlnderungen im Verhaumlltnis von Objektund Inschrift In archaischer und klassischer Zeit sind Aufschriften auf Bautendie absolute Ausnahme selbst wenn Einzelpersonen sie bezahlt hatten Seit demfruumlhen Hellenismus schwanden in den Staumldten und Heiligtuumlmern die Bedenkengegen eine solche Verhaltensweise Das galt in besonderem Maszlige fuumlr Staumldte inKoumlnigreichen etwa in dem der Hekatomniden in Karien Aber auch der NameAlexanders d Gr wurde auf einer Ante des Tempels der Athena in Priene fest-gehalten Bezeichnenderweise geschah es aber nicht auszligen am Gebaumllk des Tem-pels sondern gleichsam noch versteckt Aus einer aumlhnlichen Gesinnung herauswurde Antiochos I in vergleichsweise kleinformatigen Inschriften auf dem Ar-chitrav der fast 200 m langen Halle verewigt die er in Milet fuumlr Apollon in Di-dyma gestiftet hatte Erst nach dieser Phase setzten in der Folgezeit die Stifterihre Namen in voller Groumlszlige auf die Gebaumllke so dass sich damit meist mehrereJoche fuumlllten

Zugleich kann die Inschrift zum Bild werden in kurioser Weise etwa in denTechnopaignia dann aber vor allem in vielen aumlsthetischen TransformationenPaul Jacobsthal etwa hat einmal in einem Beitrag zur sbquoKunstgeschichte der grie-chischen Inschriftenlsquo (Festschrift Friedrich Leo 1911 452 ndash 465) auf Namens-angaben auf Grabsteinen westgriechischer Provenienz hingewiesen Die Baumlnderhaben bisweilen die Gestalt von Taenien aus Stoff und die darauf erhaben wie-dergegebenen Buchstaben koumlnnte man sich also als gestickt vorstellen Damitwaumlre eine besondere Zuneigung einer Angehoumlrigen thematisiert

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Dieser Band wurde im Rahmen der gemeinsamen Forschungsfoumlrderung von Bundund Laumlndern mit Mitteln des Bundesministeriums fuumlr Bildung und Forschung undder Senatsverwaltung fuumlr Wirtschaft Technologie und Forschung des Landes Ber-lin erarbeitet

Gedruckt auf saumlurefreiem Papierdas die US-ANSI-Norm uumlber Haltbarkeit erfuumlllt

ISBN 978-3-11-037496-4

Bibliographische Information Der Deutschen Bibliothek

Die Deutsche Bibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografiedetaillierte bibliografische Daten sind im Internet uumlber httpdnbddbde abrufbar

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data

A CIP catalog record for this book has been applied for at the Library of Congress

copy 2014 Walter de Gruyter GmbH BerlinBostonDruck und Bindung Hubert amp Co GmbH amp Co KG Goumlttingen

infinGedruckt auf saumlurefreiem Papier

Printed in Germany

wwwdegruytercom

Vorwort

Ein Kongress ist ein wissenschaftliches und ein soziales Ereignis Waumlhrend dasLetztere wichtig ist fuumlr das innere Leben einer Disziplin aber mit dem Ab-schlusstag des Kongresses auch bereits wieder sein Ende findet sollte das wis-senschaftliche Ereignis fortleben Die hier vorgelegten Akten sollen dies leisten

Die Herausgeber dieses Bandes mussten entscheiden ob alle Vortraumlge die inBerlin vorgetragen wurden veroumlffentlicht werden sollten Wir haben uns dazuentschlossen dies zu tun freilich in unterschiedlicher Form Die laumlngeren Ab-handlungen der Plenarsitzungen werden hier vollstaumlndig vorgelegt die Beitraumlgeder Nachmittagssektionen dagegen nur als Kurzversionen Der Verzicht daraufauch diese Beitraumlge in voller Laumlnge abzudrucken erschien uns angemessen dochsollte zumindest ein Uumlberblick uumlber die Themen und Probleme gegeben werdendie in den Nachmittagssektionen behandelt wurden Wir danken allen Autorenfuumlr die Zusendung ihrer Manuskripte und fuumlr die schnelle Korrektur der Druck-vorlagen

Es war unser Bestreben die Akten zuumlgig vorzulegen damit die Autoren nichtzu lange nach Abschluss ihrer Manuskripte auf die Veroumlffentlichung wartenmussten und zugleich wollten wir den nicht selten berechtigten Klagen begeg-nen dass die Ergebnisse wissenschaftlicher Veranstaltungen allzu oft erst nachvielen Jahren publiziert wuumlrden Daruumlber hinaus schien uns ein solches Vorgehenangebracht um keinen zu groszligen Abstand zwischen der hier erfolgenden Publi-kation der Abstracts und der vollstaumlndigen Veroumlffentlichung der Beitraumlge derNachmittagssektionen entstehen zu lassen und um ein Erscheinen der Akten ineiner hinlaumlnglich langen Zeit vor dem naumlchsten Epigraphikkongress in Wien imJahr 2017 sicherzustellen

Wir wollen hier auch all denen nochmals danken die den XIV Internationa-len Kongress fuumlr Griechische und Lateinische Epigraphik ermoumlglicht haben Anerster Stelle ist die Berlin-Brandenburgische Akademie und ihr Praumlsident ProfDr Guumlnter Stock zu nennen sodann der amtierende und der fruumlhere Praumlsidentder Humboldt-Universitaumlt Prof Dr Jan-Hendrik Olbertz und Prof Dr Chri-stoph Markschies die dem Kongress ihre volle Unterstuumltzung gewaumlhrt habendes Weiteren gilt unser Dank der Praumlsidentin des Deutschen Archaumlologischen In-stituts Prof Dr Friederike Fless fuumlr die logistische Unterstuumltzung und demPraumlsidenten der Stiftung Preuszligischer Kulturbesitz Prof Dr Hermann Parzingersowie dem Direktor der Antikensammlung der Staatlichen Museen zu BerlinProf Dr Andreas Scholl fuumlr die Bereitstellung des Pergamon-Museums das ei-

VI

nen wundervollen Rahmen fuumlr die Abendveranstaltung bot Die Finanzierungdes Kongresses stets eines der zentralen Probleme eines solchen Ereignisses istneben der BBAW und der AIEGL wesentlich durch die Deutsche Forschungsge-meinschaft getragen worden dafuumlr danken wir allen besonders aber der DFGSchlieszliglich gilt unser Dank allen Autoren und allen Teilnehmerinnen und Teil-nehmern am Kongress und nicht zuletzt Matthaumlus Heil der die Druckvorlagedieses Bandes mit groumlszligter Sorgfalt erstellt hat Der Erfolg des Kongresses laumlszligtuns auch auf eine guumlnstige Aufnahme der Akten durch die wissenschaftlicheCommunity hoffen

Berlin Maumlrz 2014 Fuumlr alle Herausgeber Werner Eck

INHALTSVER ZEICHNIS

Vorwort VInhaltsverzeichnis VII

WERNER ECK Begruumlszligung 1STEFAN REBENICH Berlin und die antike Epigraphik 7

Plenarsitzung raquoStadtbild im WandellaquoATHANASIOS D RIZAKIS Writing public space and publicity in Greek

and Roman cities 77JOHN MCK CAMP II Inscriptions and Public Space in the Agora of

Athens 91CHRISTIAN WITSCHEL Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlf-

fentlichkeit im Westen des Imperium Romanum 105CHARLOTTE ROUECHEacute Using civic space identifying the evidence 135

Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer KulturenlaquoWERNER ECK Begegnung epigraphischer Kulturen 159PHILIP HUYSE The Use of Greek Language and Script in Bilingual and

Trilingual Inscriptions from the Iranian World 161JONATHAN PRICE The Media and Audiences of the Hebrew and Ara-

maic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina 183STEPHAN JOHANNES SEIDLMAYER Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die

Region des Ersten Nilkatarakts 197IGNASI-XAVIER ADIEGO Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor

hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional 231

Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher RaumlumelaquoSTEPHEN MITCHELL Rocks Religion and Rural Epigraphy Introducto-

ry Remarks 271STEPHEN MITCHELL Epigraphic Display and the Emergence of Christian

Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor 275PEacuteTER KOVAacuteCS Rural epigraphy and its public in Pannonia 299

VIII Inhaltsverzeichnis

RALPH HAEUSSLER Differences in the epigraphic habit in the rural land-scapes of Gallia Narbonensis 323

GUY LABARRE ndash MEHMET OumlZSAIT Les inscriptions rupestres de languegrecque en Pisidie 347

Plenarsitzung raquoPublic EntertainmentlaquoSILVIA ORLANDI Public Entertainment 375BRIGITTE LE GUEN Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirc-

trale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique 377TULLIA RITTI Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni

sulle forme e la finalitagrave della comunicazione 401

Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und GesellschaftlaquoCHRISTOF SCHULER Einfuumlhrung 431OCTAVIAN BOUNEGRU Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutedi-

terraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique descommerccedilants et des armateurs 433

HELMUTH SCHNEIDER Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten 436CHRISTER BRUUN Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic

evidence 438DRAGANA MLADENOVIĆ Portus the Via CampanaPortuensis and Ro-

me Toward a better understanding of the nature of connections bet-ween a port and associated hinterland 441

ARMANDO REDENTOR Cale un puerto de la Callaecia meridional 443MURIEL MOSER Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad-

Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischenMilitaumlrlogistik 445

FILIZ DOumlNMEZ-OumlZTUumlRK ndash HUumlSEYIN SAMI OumlZTUumlRK Ein spaumltantikesEdikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien) 448

NATHAN BADOUD Une inscription du port de Rhodes mentionnant lalex Rhodia de iactu 450

Sektion raquoDas Militaumlr in seiner WeltlaquoMICHAEL A SPEIDEL Einleitung 453NIKOLAOS PAPAZARKADAS War on Display The Military Epigraphy of

the Athenian Empire 454

Inhaltsverzeichnis IX

LUCIA DrsquoAMORE Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo(IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos 458

VINCENT GABRIELSEN The Navies of Classical Athens and HellenisticRhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text 461

NICHOLAS VICTOR SEKUNDA Warriors without Weapons at Demetrias 464PIERRE COSME Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urba-

nisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien 468CECILIA RICCI The urban troops between the Antonines and Severus 471CHRISTOPHE SCHMIDT HEIDENREICH Le camp comme lieu drsquoaffichage 473FRANCcedilOIS BEacuteRARD Identiteacute militaire et influences civiles dans les monu-

ments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garni-son de Lyon 476

IOAN PISO ndash OVIDIU ŢENTEA Die palmyrenischen Truppen in DakienMonumente und Oumlffentlichkeit 479

Sektion raquoInschriften in privaten RaumlumenlaquoANDREW WALLACE-HADRILL Introduction 481WILLIAM C WEST III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti

from Azoria Crete 483ELISABETH RATHMAYR Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen

in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum darge-stellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon 484

HANS TAEUBER Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffitiaus dem Hanghaus 2 in Ephesos 487

J A BAIRD Scratching the walls of houses at Dura-Europos 489FRANCISCO BELTRAacuteN LLORIS Honos clientium instituit sic colere patro-

nos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitali-dad y patronato 492

ANTONIO VARONE Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoareaVesuviana 494

REBECCA R BENEFIEL Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces 494PETER KEEGAN Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking

Territories Creating Discourse in Roman Pompeii 497

Sektion raquoInschriften in der digitalen WeltlaquoJOHN BODEL Introduction 501

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Raum ndash Bild ndash Inschrift

Henner von Hesberg

Einleitung

Wenn man wie der Titel unserer Sektion es nahe legt Bilder und Inschriften alsMedien der Kommunikation nimmt stehen wir in einer langen Tradition Schonfuumlr einen der Gruumlnder der modernen Medientheorie Marshall McLuhan warendie griechische Schrift und damit auch Inschriften ein wichtiger Beleg fuumlr seineThese dass das Medium schon die Botschaft in sich enthaumllt (raquothe medium is themessagelaquo) Und fuumlr Friedrich Kittler sind Medien raquoAufschreibesystemelaquo enthal-ten also wieder implizit einen Verweis auf die Verdinglichung der Botschaft sodass sie den Sinnesorganen zugaumlnglich sind Unter dieser Rubrik nun waumlre aller-dings auch das Gesamtthema des diesjaumlhrigen Epigraphikerkongresses zu be-trachten

In unserer Sektion aber geht es lediglich um einen einzelnen Aspekt naumlmlichwie Bild und Schrift an Monumenten und damit im Raum der antiken Gesell-schaften interagieren Ihre Wirkung ist anders als in der Moderne nicht mehr ex-perimentell zu pruumlfen sondern erschlieszligt sich methodisch aus den Eigenartenund Veraumlnderungen dieser Traumlger von Botschaften an den jeweiligen Monumen-ten selbst Hier ergeben sich aus der Fuumllle von Moumlglichkeiten sehr unterschied-liche Konstellationen

Ein bekanntes Beispiel bilden etwa die attischen Urkundenreliefs bei denender Text von Reliefbildern bekroumlnt wird die mit ihren wenigen Figuren so etwaswie eine schnelle Orientierung unter der Masse der auf der Akropolis oder an-derswo in Athen aufgestellten Inschriftenstelen bilden konnten Meist handeltees sich um Vertraumlge zwischen unterschiedlichen Poleis die in den Bildern durchihre Gottheiten oder einzelne Akteure verkoumlrpert wurden Im plakativ angeleg-ten Bild erschlieszligt sich mit einem Blick auch deren Zuordnung etwa wenn dieAkteure sich bekraumlnzen oder die Hand reichen Zu klaumlren waumlre warum es beianderen Urkunden so gut wie gar nicht vorkommt und warum diese Gestal-tungsweise auf Athen und die Zeit der Klassik und des fruumlhen Hellenismus be-schraumlnkt bleibt

Vielfach handelt es sich um eine spannungsreiche Beziehung zwischen Bildund Schrift Wenn Plinius d J etwa die Statuette eine alten Fischers aus kostba-

682 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

rer Bronze in das Jupiterheiligtum seiner Heimatstadt Como weiht und auf dieBasis seinen cursus honorum setzen laumlsst (ep III 6) ergibt sich ein merkwuumlrdigerKontrast Denn als Kunstkenner wird er darin nicht geruumlhmt ganz im Gegenteilversucht er sogar noch in dem Brief in dem er die Weihung beschreibt den Aus-weis seiner Kennerschaft understatementartig zu minimieren In ihrem rezipro-ken Bezug aber werten sich die Aussagen untereinander auf

Anders steht es mit dem sog Nestorbecher von Ischia Dort nobilitiert die In-schrift das Gefaumlszlig in ihrem Bezug auf das homerische Vorbild und verleiht ihmmit dem Verweis auf die Liebeskraft eine geradezu magische Qualitaumlt

Natuumlrlich koumlnnen Inschriften auch eine rein sortierende oder zuordnendeFunktion haben Im Fries mit der Darstellung des Gigantenkampfes vom Gro-szligen Altar in Pergamon benennen Inschriften unterhalb des Gesimses die Gott-heiten und andere oberhalb des Sockels die Giganten Viele der Gestalten wirdder antike Betrachter sogleich an ihren Attributen ausgemacht haben Aber esreihten sich so viele Gestalten aneinander dass es nicht durchgehend moumlglichwar und so der beigefuumlgte Name die entscheidende Orientierung und Klassifizie-rung bot

Aufschlussreich sind aber auch Veraumlnderungen im Verhaumlltnis von Objektund Inschrift In archaischer und klassischer Zeit sind Aufschriften auf Bautendie absolute Ausnahme selbst wenn Einzelpersonen sie bezahlt hatten Seit demfruumlhen Hellenismus schwanden in den Staumldten und Heiligtuumlmern die Bedenkengegen eine solche Verhaltensweise Das galt in besonderem Maszlige fuumlr Staumldte inKoumlnigreichen etwa in dem der Hekatomniden in Karien Aber auch der NameAlexanders d Gr wurde auf einer Ante des Tempels der Athena in Priene fest-gehalten Bezeichnenderweise geschah es aber nicht auszligen am Gebaumllk des Tem-pels sondern gleichsam noch versteckt Aus einer aumlhnlichen Gesinnung herauswurde Antiochos I in vergleichsweise kleinformatigen Inschriften auf dem Ar-chitrav der fast 200 m langen Halle verewigt die er in Milet fuumlr Apollon in Di-dyma gestiftet hatte Erst nach dieser Phase setzten in der Folgezeit die Stifterihre Namen in voller Groumlszlige auf die Gebaumllke so dass sich damit meist mehrereJoche fuumlllten

Zugleich kann die Inschrift zum Bild werden in kurioser Weise etwa in denTechnopaignia dann aber vor allem in vielen aumlsthetischen TransformationenPaul Jacobsthal etwa hat einmal in einem Beitrag zur sbquoKunstgeschichte der grie-chischen Inschriftenlsquo (Festschrift Friedrich Leo 1911 452 ndash 465) auf Namens-angaben auf Grabsteinen westgriechischer Provenienz hingewiesen Die Baumlnderhaben bisweilen die Gestalt von Taenien aus Stoff und die darauf erhaben wie-dergegebenen Buchstaben koumlnnte man sich also als gestickt vorstellen Damitwaumlre eine besondere Zuneigung einer Angehoumlrigen thematisiert

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Vorwort

Ein Kongress ist ein wissenschaftliches und ein soziales Ereignis Waumlhrend dasLetztere wichtig ist fuumlr das innere Leben einer Disziplin aber mit dem Ab-schlusstag des Kongresses auch bereits wieder sein Ende findet sollte das wis-senschaftliche Ereignis fortleben Die hier vorgelegten Akten sollen dies leisten

Die Herausgeber dieses Bandes mussten entscheiden ob alle Vortraumlge die inBerlin vorgetragen wurden veroumlffentlicht werden sollten Wir haben uns dazuentschlossen dies zu tun freilich in unterschiedlicher Form Die laumlngeren Ab-handlungen der Plenarsitzungen werden hier vollstaumlndig vorgelegt die Beitraumlgeder Nachmittagssektionen dagegen nur als Kurzversionen Der Verzicht daraufauch diese Beitraumlge in voller Laumlnge abzudrucken erschien uns angemessen dochsollte zumindest ein Uumlberblick uumlber die Themen und Probleme gegeben werdendie in den Nachmittagssektionen behandelt wurden Wir danken allen Autorenfuumlr die Zusendung ihrer Manuskripte und fuumlr die schnelle Korrektur der Druck-vorlagen

Es war unser Bestreben die Akten zuumlgig vorzulegen damit die Autoren nichtzu lange nach Abschluss ihrer Manuskripte auf die Veroumlffentlichung wartenmussten und zugleich wollten wir den nicht selten berechtigten Klagen begeg-nen dass die Ergebnisse wissenschaftlicher Veranstaltungen allzu oft erst nachvielen Jahren publiziert wuumlrden Daruumlber hinaus schien uns ein solches Vorgehenangebracht um keinen zu groszligen Abstand zwischen der hier erfolgenden Publi-kation der Abstracts und der vollstaumlndigen Veroumlffentlichung der Beitraumlge derNachmittagssektionen entstehen zu lassen und um ein Erscheinen der Akten ineiner hinlaumlnglich langen Zeit vor dem naumlchsten Epigraphikkongress in Wien imJahr 2017 sicherzustellen

Wir wollen hier auch all denen nochmals danken die den XIV Internationa-len Kongress fuumlr Griechische und Lateinische Epigraphik ermoumlglicht haben Anerster Stelle ist die Berlin-Brandenburgische Akademie und ihr Praumlsident ProfDr Guumlnter Stock zu nennen sodann der amtierende und der fruumlhere Praumlsidentder Humboldt-Universitaumlt Prof Dr Jan-Hendrik Olbertz und Prof Dr Chri-stoph Markschies die dem Kongress ihre volle Unterstuumltzung gewaumlhrt habendes Weiteren gilt unser Dank der Praumlsidentin des Deutschen Archaumlologischen In-stituts Prof Dr Friederike Fless fuumlr die logistische Unterstuumltzung und demPraumlsidenten der Stiftung Preuszligischer Kulturbesitz Prof Dr Hermann Parzingersowie dem Direktor der Antikensammlung der Staatlichen Museen zu BerlinProf Dr Andreas Scholl fuumlr die Bereitstellung des Pergamon-Museums das ei-

VI

nen wundervollen Rahmen fuumlr die Abendveranstaltung bot Die Finanzierungdes Kongresses stets eines der zentralen Probleme eines solchen Ereignisses istneben der BBAW und der AIEGL wesentlich durch die Deutsche Forschungsge-meinschaft getragen worden dafuumlr danken wir allen besonders aber der DFGSchlieszliglich gilt unser Dank allen Autoren und allen Teilnehmerinnen und Teil-nehmern am Kongress und nicht zuletzt Matthaumlus Heil der die Druckvorlagedieses Bandes mit groumlszligter Sorgfalt erstellt hat Der Erfolg des Kongresses laumlszligtuns auch auf eine guumlnstige Aufnahme der Akten durch die wissenschaftlicheCommunity hoffen

Berlin Maumlrz 2014 Fuumlr alle Herausgeber Werner Eck

INHALTSVER ZEICHNIS

Vorwort VInhaltsverzeichnis VII

WERNER ECK Begruumlszligung 1STEFAN REBENICH Berlin und die antike Epigraphik 7

Plenarsitzung raquoStadtbild im WandellaquoATHANASIOS D RIZAKIS Writing public space and publicity in Greek

and Roman cities 77JOHN MCK CAMP II Inscriptions and Public Space in the Agora of

Athens 91CHRISTIAN WITSCHEL Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlf-

fentlichkeit im Westen des Imperium Romanum 105CHARLOTTE ROUECHEacute Using civic space identifying the evidence 135

Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer KulturenlaquoWERNER ECK Begegnung epigraphischer Kulturen 159PHILIP HUYSE The Use of Greek Language and Script in Bilingual and

Trilingual Inscriptions from the Iranian World 161JONATHAN PRICE The Media and Audiences of the Hebrew and Ara-

maic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina 183STEPHAN JOHANNES SEIDLMAYER Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die

Region des Ersten Nilkatarakts 197IGNASI-XAVIER ADIEGO Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor

hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional 231

Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher RaumlumelaquoSTEPHEN MITCHELL Rocks Religion and Rural Epigraphy Introducto-

ry Remarks 271STEPHEN MITCHELL Epigraphic Display and the Emergence of Christian

Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor 275PEacuteTER KOVAacuteCS Rural epigraphy and its public in Pannonia 299

VIII Inhaltsverzeichnis

RALPH HAEUSSLER Differences in the epigraphic habit in the rural land-scapes of Gallia Narbonensis 323

GUY LABARRE ndash MEHMET OumlZSAIT Les inscriptions rupestres de languegrecque en Pisidie 347

Plenarsitzung raquoPublic EntertainmentlaquoSILVIA ORLANDI Public Entertainment 375BRIGITTE LE GUEN Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirc-

trale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique 377TULLIA RITTI Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni

sulle forme e la finalitagrave della comunicazione 401

Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und GesellschaftlaquoCHRISTOF SCHULER Einfuumlhrung 431OCTAVIAN BOUNEGRU Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutedi-

terraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique descommerccedilants et des armateurs 433

HELMUTH SCHNEIDER Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten 436CHRISTER BRUUN Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic

evidence 438DRAGANA MLADENOVIĆ Portus the Via CampanaPortuensis and Ro-

me Toward a better understanding of the nature of connections bet-ween a port and associated hinterland 441

ARMANDO REDENTOR Cale un puerto de la Callaecia meridional 443MURIEL MOSER Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad-

Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischenMilitaumlrlogistik 445

FILIZ DOumlNMEZ-OumlZTUumlRK ndash HUumlSEYIN SAMI OumlZTUumlRK Ein spaumltantikesEdikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien) 448

NATHAN BADOUD Une inscription du port de Rhodes mentionnant lalex Rhodia de iactu 450

Sektion raquoDas Militaumlr in seiner WeltlaquoMICHAEL A SPEIDEL Einleitung 453NIKOLAOS PAPAZARKADAS War on Display The Military Epigraphy of

the Athenian Empire 454

Inhaltsverzeichnis IX

LUCIA DrsquoAMORE Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo(IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos 458

VINCENT GABRIELSEN The Navies of Classical Athens and HellenisticRhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text 461

NICHOLAS VICTOR SEKUNDA Warriors without Weapons at Demetrias 464PIERRE COSME Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urba-

nisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien 468CECILIA RICCI The urban troops between the Antonines and Severus 471CHRISTOPHE SCHMIDT HEIDENREICH Le camp comme lieu drsquoaffichage 473FRANCcedilOIS BEacuteRARD Identiteacute militaire et influences civiles dans les monu-

ments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garni-son de Lyon 476

IOAN PISO ndash OVIDIU ŢENTEA Die palmyrenischen Truppen in DakienMonumente und Oumlffentlichkeit 479

Sektion raquoInschriften in privaten RaumlumenlaquoANDREW WALLACE-HADRILL Introduction 481WILLIAM C WEST III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti

from Azoria Crete 483ELISABETH RATHMAYR Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen

in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum darge-stellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon 484

HANS TAEUBER Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffitiaus dem Hanghaus 2 in Ephesos 487

J A BAIRD Scratching the walls of houses at Dura-Europos 489FRANCISCO BELTRAacuteN LLORIS Honos clientium instituit sic colere patro-

nos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitali-dad y patronato 492

ANTONIO VARONE Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoareaVesuviana 494

REBECCA R BENEFIEL Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces 494PETER KEEGAN Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking

Territories Creating Discourse in Roman Pompeii 497

Sektion raquoInschriften in der digitalen WeltlaquoJOHN BODEL Introduction 501

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Raum ndash Bild ndash Inschrift

Henner von Hesberg

Einleitung

Wenn man wie der Titel unserer Sektion es nahe legt Bilder und Inschriften alsMedien der Kommunikation nimmt stehen wir in einer langen Tradition Schonfuumlr einen der Gruumlnder der modernen Medientheorie Marshall McLuhan warendie griechische Schrift und damit auch Inschriften ein wichtiger Beleg fuumlr seineThese dass das Medium schon die Botschaft in sich enthaumllt (raquothe medium is themessagelaquo) Und fuumlr Friedrich Kittler sind Medien raquoAufschreibesystemelaquo enthal-ten also wieder implizit einen Verweis auf die Verdinglichung der Botschaft sodass sie den Sinnesorganen zugaumlnglich sind Unter dieser Rubrik nun waumlre aller-dings auch das Gesamtthema des diesjaumlhrigen Epigraphikerkongresses zu be-trachten

In unserer Sektion aber geht es lediglich um einen einzelnen Aspekt naumlmlichwie Bild und Schrift an Monumenten und damit im Raum der antiken Gesell-schaften interagieren Ihre Wirkung ist anders als in der Moderne nicht mehr ex-perimentell zu pruumlfen sondern erschlieszligt sich methodisch aus den Eigenartenund Veraumlnderungen dieser Traumlger von Botschaften an den jeweiligen Monumen-ten selbst Hier ergeben sich aus der Fuumllle von Moumlglichkeiten sehr unterschied-liche Konstellationen

Ein bekanntes Beispiel bilden etwa die attischen Urkundenreliefs bei denender Text von Reliefbildern bekroumlnt wird die mit ihren wenigen Figuren so etwaswie eine schnelle Orientierung unter der Masse der auf der Akropolis oder an-derswo in Athen aufgestellten Inschriftenstelen bilden konnten Meist handeltees sich um Vertraumlge zwischen unterschiedlichen Poleis die in den Bildern durchihre Gottheiten oder einzelne Akteure verkoumlrpert wurden Im plakativ angeleg-ten Bild erschlieszligt sich mit einem Blick auch deren Zuordnung etwa wenn dieAkteure sich bekraumlnzen oder die Hand reichen Zu klaumlren waumlre warum es beianderen Urkunden so gut wie gar nicht vorkommt und warum diese Gestal-tungsweise auf Athen und die Zeit der Klassik und des fruumlhen Hellenismus be-schraumlnkt bleibt

Vielfach handelt es sich um eine spannungsreiche Beziehung zwischen Bildund Schrift Wenn Plinius d J etwa die Statuette eine alten Fischers aus kostba-

682 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

rer Bronze in das Jupiterheiligtum seiner Heimatstadt Como weiht und auf dieBasis seinen cursus honorum setzen laumlsst (ep III 6) ergibt sich ein merkwuumlrdigerKontrast Denn als Kunstkenner wird er darin nicht geruumlhmt ganz im Gegenteilversucht er sogar noch in dem Brief in dem er die Weihung beschreibt den Aus-weis seiner Kennerschaft understatementartig zu minimieren In ihrem rezipro-ken Bezug aber werten sich die Aussagen untereinander auf

Anders steht es mit dem sog Nestorbecher von Ischia Dort nobilitiert die In-schrift das Gefaumlszlig in ihrem Bezug auf das homerische Vorbild und verleiht ihmmit dem Verweis auf die Liebeskraft eine geradezu magische Qualitaumlt

Natuumlrlich koumlnnen Inschriften auch eine rein sortierende oder zuordnendeFunktion haben Im Fries mit der Darstellung des Gigantenkampfes vom Gro-szligen Altar in Pergamon benennen Inschriften unterhalb des Gesimses die Gott-heiten und andere oberhalb des Sockels die Giganten Viele der Gestalten wirdder antike Betrachter sogleich an ihren Attributen ausgemacht haben Aber esreihten sich so viele Gestalten aneinander dass es nicht durchgehend moumlglichwar und so der beigefuumlgte Name die entscheidende Orientierung und Klassifizie-rung bot

Aufschlussreich sind aber auch Veraumlnderungen im Verhaumlltnis von Objektund Inschrift In archaischer und klassischer Zeit sind Aufschriften auf Bautendie absolute Ausnahme selbst wenn Einzelpersonen sie bezahlt hatten Seit demfruumlhen Hellenismus schwanden in den Staumldten und Heiligtuumlmern die Bedenkengegen eine solche Verhaltensweise Das galt in besonderem Maszlige fuumlr Staumldte inKoumlnigreichen etwa in dem der Hekatomniden in Karien Aber auch der NameAlexanders d Gr wurde auf einer Ante des Tempels der Athena in Priene fest-gehalten Bezeichnenderweise geschah es aber nicht auszligen am Gebaumllk des Tem-pels sondern gleichsam noch versteckt Aus einer aumlhnlichen Gesinnung herauswurde Antiochos I in vergleichsweise kleinformatigen Inschriften auf dem Ar-chitrav der fast 200 m langen Halle verewigt die er in Milet fuumlr Apollon in Di-dyma gestiftet hatte Erst nach dieser Phase setzten in der Folgezeit die Stifterihre Namen in voller Groumlszlige auf die Gebaumllke so dass sich damit meist mehrereJoche fuumlllten

Zugleich kann die Inschrift zum Bild werden in kurioser Weise etwa in denTechnopaignia dann aber vor allem in vielen aumlsthetischen TransformationenPaul Jacobsthal etwa hat einmal in einem Beitrag zur sbquoKunstgeschichte der grie-chischen Inschriftenlsquo (Festschrift Friedrich Leo 1911 452 ndash 465) auf Namens-angaben auf Grabsteinen westgriechischer Provenienz hingewiesen Die Baumlnderhaben bisweilen die Gestalt von Taenien aus Stoff und die darauf erhaben wie-dergegebenen Buchstaben koumlnnte man sich also als gestickt vorstellen Damitwaumlre eine besondere Zuneigung einer Angehoumlrigen thematisiert

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

VI

nen wundervollen Rahmen fuumlr die Abendveranstaltung bot Die Finanzierungdes Kongresses stets eines der zentralen Probleme eines solchen Ereignisses istneben der BBAW und der AIEGL wesentlich durch die Deutsche Forschungsge-meinschaft getragen worden dafuumlr danken wir allen besonders aber der DFGSchlieszliglich gilt unser Dank allen Autoren und allen Teilnehmerinnen und Teil-nehmern am Kongress und nicht zuletzt Matthaumlus Heil der die Druckvorlagedieses Bandes mit groumlszligter Sorgfalt erstellt hat Der Erfolg des Kongresses laumlszligtuns auch auf eine guumlnstige Aufnahme der Akten durch die wissenschaftlicheCommunity hoffen

Berlin Maumlrz 2014 Fuumlr alle Herausgeber Werner Eck

INHALTSVER ZEICHNIS

Vorwort VInhaltsverzeichnis VII

WERNER ECK Begruumlszligung 1STEFAN REBENICH Berlin und die antike Epigraphik 7

Plenarsitzung raquoStadtbild im WandellaquoATHANASIOS D RIZAKIS Writing public space and publicity in Greek

and Roman cities 77JOHN MCK CAMP II Inscriptions and Public Space in the Agora of

Athens 91CHRISTIAN WITSCHEL Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlf-

fentlichkeit im Westen des Imperium Romanum 105CHARLOTTE ROUECHEacute Using civic space identifying the evidence 135

Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer KulturenlaquoWERNER ECK Begegnung epigraphischer Kulturen 159PHILIP HUYSE The Use of Greek Language and Script in Bilingual and

Trilingual Inscriptions from the Iranian World 161JONATHAN PRICE The Media and Audiences of the Hebrew and Ara-

maic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina 183STEPHAN JOHANNES SEIDLMAYER Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die

Region des Ersten Nilkatarakts 197IGNASI-XAVIER ADIEGO Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor

hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional 231

Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher RaumlumelaquoSTEPHEN MITCHELL Rocks Religion and Rural Epigraphy Introducto-

ry Remarks 271STEPHEN MITCHELL Epigraphic Display and the Emergence of Christian

Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor 275PEacuteTER KOVAacuteCS Rural epigraphy and its public in Pannonia 299

VIII Inhaltsverzeichnis

RALPH HAEUSSLER Differences in the epigraphic habit in the rural land-scapes of Gallia Narbonensis 323

GUY LABARRE ndash MEHMET OumlZSAIT Les inscriptions rupestres de languegrecque en Pisidie 347

Plenarsitzung raquoPublic EntertainmentlaquoSILVIA ORLANDI Public Entertainment 375BRIGITTE LE GUEN Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirc-

trale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique 377TULLIA RITTI Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni

sulle forme e la finalitagrave della comunicazione 401

Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und GesellschaftlaquoCHRISTOF SCHULER Einfuumlhrung 431OCTAVIAN BOUNEGRU Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutedi-

terraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique descommerccedilants et des armateurs 433

HELMUTH SCHNEIDER Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten 436CHRISTER BRUUN Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic

evidence 438DRAGANA MLADENOVIĆ Portus the Via CampanaPortuensis and Ro-

me Toward a better understanding of the nature of connections bet-ween a port and associated hinterland 441

ARMANDO REDENTOR Cale un puerto de la Callaecia meridional 443MURIEL MOSER Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad-

Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischenMilitaumlrlogistik 445

FILIZ DOumlNMEZ-OumlZTUumlRK ndash HUumlSEYIN SAMI OumlZTUumlRK Ein spaumltantikesEdikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien) 448

NATHAN BADOUD Une inscription du port de Rhodes mentionnant lalex Rhodia de iactu 450

Sektion raquoDas Militaumlr in seiner WeltlaquoMICHAEL A SPEIDEL Einleitung 453NIKOLAOS PAPAZARKADAS War on Display The Military Epigraphy of

the Athenian Empire 454

Inhaltsverzeichnis IX

LUCIA DrsquoAMORE Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo(IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos 458

VINCENT GABRIELSEN The Navies of Classical Athens and HellenisticRhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text 461

NICHOLAS VICTOR SEKUNDA Warriors without Weapons at Demetrias 464PIERRE COSME Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urba-

nisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien 468CECILIA RICCI The urban troops between the Antonines and Severus 471CHRISTOPHE SCHMIDT HEIDENREICH Le camp comme lieu drsquoaffichage 473FRANCcedilOIS BEacuteRARD Identiteacute militaire et influences civiles dans les monu-

ments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garni-son de Lyon 476

IOAN PISO ndash OVIDIU ŢENTEA Die palmyrenischen Truppen in DakienMonumente und Oumlffentlichkeit 479

Sektion raquoInschriften in privaten RaumlumenlaquoANDREW WALLACE-HADRILL Introduction 481WILLIAM C WEST III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti

from Azoria Crete 483ELISABETH RATHMAYR Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen

in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum darge-stellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon 484

HANS TAEUBER Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffitiaus dem Hanghaus 2 in Ephesos 487

J A BAIRD Scratching the walls of houses at Dura-Europos 489FRANCISCO BELTRAacuteN LLORIS Honos clientium instituit sic colere patro-

nos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitali-dad y patronato 492

ANTONIO VARONE Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoareaVesuviana 494

REBECCA R BENEFIEL Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces 494PETER KEEGAN Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking

Territories Creating Discourse in Roman Pompeii 497

Sektion raquoInschriften in der digitalen WeltlaquoJOHN BODEL Introduction 501

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Raum ndash Bild ndash Inschrift

Henner von Hesberg

Einleitung

Wenn man wie der Titel unserer Sektion es nahe legt Bilder und Inschriften alsMedien der Kommunikation nimmt stehen wir in einer langen Tradition Schonfuumlr einen der Gruumlnder der modernen Medientheorie Marshall McLuhan warendie griechische Schrift und damit auch Inschriften ein wichtiger Beleg fuumlr seineThese dass das Medium schon die Botschaft in sich enthaumllt (raquothe medium is themessagelaquo) Und fuumlr Friedrich Kittler sind Medien raquoAufschreibesystemelaquo enthal-ten also wieder implizit einen Verweis auf die Verdinglichung der Botschaft sodass sie den Sinnesorganen zugaumlnglich sind Unter dieser Rubrik nun waumlre aller-dings auch das Gesamtthema des diesjaumlhrigen Epigraphikerkongresses zu be-trachten

In unserer Sektion aber geht es lediglich um einen einzelnen Aspekt naumlmlichwie Bild und Schrift an Monumenten und damit im Raum der antiken Gesell-schaften interagieren Ihre Wirkung ist anders als in der Moderne nicht mehr ex-perimentell zu pruumlfen sondern erschlieszligt sich methodisch aus den Eigenartenund Veraumlnderungen dieser Traumlger von Botschaften an den jeweiligen Monumen-ten selbst Hier ergeben sich aus der Fuumllle von Moumlglichkeiten sehr unterschied-liche Konstellationen

Ein bekanntes Beispiel bilden etwa die attischen Urkundenreliefs bei denender Text von Reliefbildern bekroumlnt wird die mit ihren wenigen Figuren so etwaswie eine schnelle Orientierung unter der Masse der auf der Akropolis oder an-derswo in Athen aufgestellten Inschriftenstelen bilden konnten Meist handeltees sich um Vertraumlge zwischen unterschiedlichen Poleis die in den Bildern durchihre Gottheiten oder einzelne Akteure verkoumlrpert wurden Im plakativ angeleg-ten Bild erschlieszligt sich mit einem Blick auch deren Zuordnung etwa wenn dieAkteure sich bekraumlnzen oder die Hand reichen Zu klaumlren waumlre warum es beianderen Urkunden so gut wie gar nicht vorkommt und warum diese Gestal-tungsweise auf Athen und die Zeit der Klassik und des fruumlhen Hellenismus be-schraumlnkt bleibt

Vielfach handelt es sich um eine spannungsreiche Beziehung zwischen Bildund Schrift Wenn Plinius d J etwa die Statuette eine alten Fischers aus kostba-

682 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

rer Bronze in das Jupiterheiligtum seiner Heimatstadt Como weiht und auf dieBasis seinen cursus honorum setzen laumlsst (ep III 6) ergibt sich ein merkwuumlrdigerKontrast Denn als Kunstkenner wird er darin nicht geruumlhmt ganz im Gegenteilversucht er sogar noch in dem Brief in dem er die Weihung beschreibt den Aus-weis seiner Kennerschaft understatementartig zu minimieren In ihrem rezipro-ken Bezug aber werten sich die Aussagen untereinander auf

Anders steht es mit dem sog Nestorbecher von Ischia Dort nobilitiert die In-schrift das Gefaumlszlig in ihrem Bezug auf das homerische Vorbild und verleiht ihmmit dem Verweis auf die Liebeskraft eine geradezu magische Qualitaumlt

Natuumlrlich koumlnnen Inschriften auch eine rein sortierende oder zuordnendeFunktion haben Im Fries mit der Darstellung des Gigantenkampfes vom Gro-szligen Altar in Pergamon benennen Inschriften unterhalb des Gesimses die Gott-heiten und andere oberhalb des Sockels die Giganten Viele der Gestalten wirdder antike Betrachter sogleich an ihren Attributen ausgemacht haben Aber esreihten sich so viele Gestalten aneinander dass es nicht durchgehend moumlglichwar und so der beigefuumlgte Name die entscheidende Orientierung und Klassifizie-rung bot

Aufschlussreich sind aber auch Veraumlnderungen im Verhaumlltnis von Objektund Inschrift In archaischer und klassischer Zeit sind Aufschriften auf Bautendie absolute Ausnahme selbst wenn Einzelpersonen sie bezahlt hatten Seit demfruumlhen Hellenismus schwanden in den Staumldten und Heiligtuumlmern die Bedenkengegen eine solche Verhaltensweise Das galt in besonderem Maszlige fuumlr Staumldte inKoumlnigreichen etwa in dem der Hekatomniden in Karien Aber auch der NameAlexanders d Gr wurde auf einer Ante des Tempels der Athena in Priene fest-gehalten Bezeichnenderweise geschah es aber nicht auszligen am Gebaumllk des Tem-pels sondern gleichsam noch versteckt Aus einer aumlhnlichen Gesinnung herauswurde Antiochos I in vergleichsweise kleinformatigen Inschriften auf dem Ar-chitrav der fast 200 m langen Halle verewigt die er in Milet fuumlr Apollon in Di-dyma gestiftet hatte Erst nach dieser Phase setzten in der Folgezeit die Stifterihre Namen in voller Groumlszlige auf die Gebaumllke so dass sich damit meist mehrereJoche fuumlllten

Zugleich kann die Inschrift zum Bild werden in kurioser Weise etwa in denTechnopaignia dann aber vor allem in vielen aumlsthetischen TransformationenPaul Jacobsthal etwa hat einmal in einem Beitrag zur sbquoKunstgeschichte der grie-chischen Inschriftenlsquo (Festschrift Friedrich Leo 1911 452 ndash 465) auf Namens-angaben auf Grabsteinen westgriechischer Provenienz hingewiesen Die Baumlnderhaben bisweilen die Gestalt von Taenien aus Stoff und die darauf erhaben wie-dergegebenen Buchstaben koumlnnte man sich also als gestickt vorstellen Damitwaumlre eine besondere Zuneigung einer Angehoumlrigen thematisiert

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

INHALTSVER ZEICHNIS

Vorwort VInhaltsverzeichnis VII

WERNER ECK Begruumlszligung 1STEFAN REBENICH Berlin und die antike Epigraphik 7

Plenarsitzung raquoStadtbild im WandellaquoATHANASIOS D RIZAKIS Writing public space and publicity in Greek

and Roman cities 77JOHN MCK CAMP II Inscriptions and Public Space in the Agora of

Athens 91CHRISTIAN WITSCHEL Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlf-

fentlichkeit im Westen des Imperium Romanum 105CHARLOTTE ROUECHEacute Using civic space identifying the evidence 135

Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer KulturenlaquoWERNER ECK Begegnung epigraphischer Kulturen 159PHILIP HUYSE The Use of Greek Language and Script in Bilingual and

Trilingual Inscriptions from the Iranian World 161JONATHAN PRICE The Media and Audiences of the Hebrew and Ara-

maic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina 183STEPHAN JOHANNES SEIDLMAYER Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die

Region des Ersten Nilkatarakts 197IGNASI-XAVIER ADIEGO Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor

hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional 231

Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher RaumlumelaquoSTEPHEN MITCHELL Rocks Religion and Rural Epigraphy Introducto-

ry Remarks 271STEPHEN MITCHELL Epigraphic Display and the Emergence of Christian

Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor 275PEacuteTER KOVAacuteCS Rural epigraphy and its public in Pannonia 299

VIII Inhaltsverzeichnis

RALPH HAEUSSLER Differences in the epigraphic habit in the rural land-scapes of Gallia Narbonensis 323

GUY LABARRE ndash MEHMET OumlZSAIT Les inscriptions rupestres de languegrecque en Pisidie 347

Plenarsitzung raquoPublic EntertainmentlaquoSILVIA ORLANDI Public Entertainment 375BRIGITTE LE GUEN Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirc-

trale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique 377TULLIA RITTI Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni

sulle forme e la finalitagrave della comunicazione 401

Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und GesellschaftlaquoCHRISTOF SCHULER Einfuumlhrung 431OCTAVIAN BOUNEGRU Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutedi-

terraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique descommerccedilants et des armateurs 433

HELMUTH SCHNEIDER Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten 436CHRISTER BRUUN Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic

evidence 438DRAGANA MLADENOVIĆ Portus the Via CampanaPortuensis and Ro-

me Toward a better understanding of the nature of connections bet-ween a port and associated hinterland 441

ARMANDO REDENTOR Cale un puerto de la Callaecia meridional 443MURIEL MOSER Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad-

Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischenMilitaumlrlogistik 445

FILIZ DOumlNMEZ-OumlZTUumlRK ndash HUumlSEYIN SAMI OumlZTUumlRK Ein spaumltantikesEdikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien) 448

NATHAN BADOUD Une inscription du port de Rhodes mentionnant lalex Rhodia de iactu 450

Sektion raquoDas Militaumlr in seiner WeltlaquoMICHAEL A SPEIDEL Einleitung 453NIKOLAOS PAPAZARKADAS War on Display The Military Epigraphy of

the Athenian Empire 454

Inhaltsverzeichnis IX

LUCIA DrsquoAMORE Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo(IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos 458

VINCENT GABRIELSEN The Navies of Classical Athens and HellenisticRhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text 461

NICHOLAS VICTOR SEKUNDA Warriors without Weapons at Demetrias 464PIERRE COSME Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urba-

nisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien 468CECILIA RICCI The urban troops between the Antonines and Severus 471CHRISTOPHE SCHMIDT HEIDENREICH Le camp comme lieu drsquoaffichage 473FRANCcedilOIS BEacuteRARD Identiteacute militaire et influences civiles dans les monu-

ments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garni-son de Lyon 476

IOAN PISO ndash OVIDIU ŢENTEA Die palmyrenischen Truppen in DakienMonumente und Oumlffentlichkeit 479

Sektion raquoInschriften in privaten RaumlumenlaquoANDREW WALLACE-HADRILL Introduction 481WILLIAM C WEST III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti

from Azoria Crete 483ELISABETH RATHMAYR Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen

in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum darge-stellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon 484

HANS TAEUBER Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffitiaus dem Hanghaus 2 in Ephesos 487

J A BAIRD Scratching the walls of houses at Dura-Europos 489FRANCISCO BELTRAacuteN LLORIS Honos clientium instituit sic colere patro-

nos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitali-dad y patronato 492

ANTONIO VARONE Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoareaVesuviana 494

REBECCA R BENEFIEL Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces 494PETER KEEGAN Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking

Territories Creating Discourse in Roman Pompeii 497

Sektion raquoInschriften in der digitalen WeltlaquoJOHN BODEL Introduction 501

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Raum ndash Bild ndash Inschrift

Henner von Hesberg

Einleitung

Wenn man wie der Titel unserer Sektion es nahe legt Bilder und Inschriften alsMedien der Kommunikation nimmt stehen wir in einer langen Tradition Schonfuumlr einen der Gruumlnder der modernen Medientheorie Marshall McLuhan warendie griechische Schrift und damit auch Inschriften ein wichtiger Beleg fuumlr seineThese dass das Medium schon die Botschaft in sich enthaumllt (raquothe medium is themessagelaquo) Und fuumlr Friedrich Kittler sind Medien raquoAufschreibesystemelaquo enthal-ten also wieder implizit einen Verweis auf die Verdinglichung der Botschaft sodass sie den Sinnesorganen zugaumlnglich sind Unter dieser Rubrik nun waumlre aller-dings auch das Gesamtthema des diesjaumlhrigen Epigraphikerkongresses zu be-trachten

In unserer Sektion aber geht es lediglich um einen einzelnen Aspekt naumlmlichwie Bild und Schrift an Monumenten und damit im Raum der antiken Gesell-schaften interagieren Ihre Wirkung ist anders als in der Moderne nicht mehr ex-perimentell zu pruumlfen sondern erschlieszligt sich methodisch aus den Eigenartenund Veraumlnderungen dieser Traumlger von Botschaften an den jeweiligen Monumen-ten selbst Hier ergeben sich aus der Fuumllle von Moumlglichkeiten sehr unterschied-liche Konstellationen

Ein bekanntes Beispiel bilden etwa die attischen Urkundenreliefs bei denender Text von Reliefbildern bekroumlnt wird die mit ihren wenigen Figuren so etwaswie eine schnelle Orientierung unter der Masse der auf der Akropolis oder an-derswo in Athen aufgestellten Inschriftenstelen bilden konnten Meist handeltees sich um Vertraumlge zwischen unterschiedlichen Poleis die in den Bildern durchihre Gottheiten oder einzelne Akteure verkoumlrpert wurden Im plakativ angeleg-ten Bild erschlieszligt sich mit einem Blick auch deren Zuordnung etwa wenn dieAkteure sich bekraumlnzen oder die Hand reichen Zu klaumlren waumlre warum es beianderen Urkunden so gut wie gar nicht vorkommt und warum diese Gestal-tungsweise auf Athen und die Zeit der Klassik und des fruumlhen Hellenismus be-schraumlnkt bleibt

Vielfach handelt es sich um eine spannungsreiche Beziehung zwischen Bildund Schrift Wenn Plinius d J etwa die Statuette eine alten Fischers aus kostba-

682 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

rer Bronze in das Jupiterheiligtum seiner Heimatstadt Como weiht und auf dieBasis seinen cursus honorum setzen laumlsst (ep III 6) ergibt sich ein merkwuumlrdigerKontrast Denn als Kunstkenner wird er darin nicht geruumlhmt ganz im Gegenteilversucht er sogar noch in dem Brief in dem er die Weihung beschreibt den Aus-weis seiner Kennerschaft understatementartig zu minimieren In ihrem rezipro-ken Bezug aber werten sich die Aussagen untereinander auf

Anders steht es mit dem sog Nestorbecher von Ischia Dort nobilitiert die In-schrift das Gefaumlszlig in ihrem Bezug auf das homerische Vorbild und verleiht ihmmit dem Verweis auf die Liebeskraft eine geradezu magische Qualitaumlt

Natuumlrlich koumlnnen Inschriften auch eine rein sortierende oder zuordnendeFunktion haben Im Fries mit der Darstellung des Gigantenkampfes vom Gro-szligen Altar in Pergamon benennen Inschriften unterhalb des Gesimses die Gott-heiten und andere oberhalb des Sockels die Giganten Viele der Gestalten wirdder antike Betrachter sogleich an ihren Attributen ausgemacht haben Aber esreihten sich so viele Gestalten aneinander dass es nicht durchgehend moumlglichwar und so der beigefuumlgte Name die entscheidende Orientierung und Klassifizie-rung bot

Aufschlussreich sind aber auch Veraumlnderungen im Verhaumlltnis von Objektund Inschrift In archaischer und klassischer Zeit sind Aufschriften auf Bautendie absolute Ausnahme selbst wenn Einzelpersonen sie bezahlt hatten Seit demfruumlhen Hellenismus schwanden in den Staumldten und Heiligtuumlmern die Bedenkengegen eine solche Verhaltensweise Das galt in besonderem Maszlige fuumlr Staumldte inKoumlnigreichen etwa in dem der Hekatomniden in Karien Aber auch der NameAlexanders d Gr wurde auf einer Ante des Tempels der Athena in Priene fest-gehalten Bezeichnenderweise geschah es aber nicht auszligen am Gebaumllk des Tem-pels sondern gleichsam noch versteckt Aus einer aumlhnlichen Gesinnung herauswurde Antiochos I in vergleichsweise kleinformatigen Inschriften auf dem Ar-chitrav der fast 200 m langen Halle verewigt die er in Milet fuumlr Apollon in Di-dyma gestiftet hatte Erst nach dieser Phase setzten in der Folgezeit die Stifterihre Namen in voller Groumlszlige auf die Gebaumllke so dass sich damit meist mehrereJoche fuumlllten

Zugleich kann die Inschrift zum Bild werden in kurioser Weise etwa in denTechnopaignia dann aber vor allem in vielen aumlsthetischen TransformationenPaul Jacobsthal etwa hat einmal in einem Beitrag zur sbquoKunstgeschichte der grie-chischen Inschriftenlsquo (Festschrift Friedrich Leo 1911 452 ndash 465) auf Namens-angaben auf Grabsteinen westgriechischer Provenienz hingewiesen Die Baumlnderhaben bisweilen die Gestalt von Taenien aus Stoff und die darauf erhaben wie-dergegebenen Buchstaben koumlnnte man sich also als gestickt vorstellen Damitwaumlre eine besondere Zuneigung einer Angehoumlrigen thematisiert

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

VIII Inhaltsverzeichnis

RALPH HAEUSSLER Differences in the epigraphic habit in the rural land-scapes of Gallia Narbonensis 323

GUY LABARRE ndash MEHMET OumlZSAIT Les inscriptions rupestres de languegrecque en Pisidie 347

Plenarsitzung raquoPublic EntertainmentlaquoSILVIA ORLANDI Public Entertainment 375BRIGITTE LE GUEN Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirc-

trale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique 377TULLIA RITTI Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni

sulle forme e la finalitagrave della comunicazione 401

Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und GesellschaftlaquoCHRISTOF SCHULER Einfuumlhrung 431OCTAVIAN BOUNEGRU Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutedi-

terraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique descommerccedilants et des armateurs 433

HELMUTH SCHNEIDER Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten 436CHRISTER BRUUN Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic

evidence 438DRAGANA MLADENOVIĆ Portus the Via CampanaPortuensis and Ro-

me Toward a better understanding of the nature of connections bet-ween a port and associated hinterland 441

ARMANDO REDENTOR Cale un puerto de la Callaecia meridional 443MURIEL MOSER Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad-

Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischenMilitaumlrlogistik 445

FILIZ DOumlNMEZ-OumlZTUumlRK ndash HUumlSEYIN SAMI OumlZTUumlRK Ein spaumltantikesEdikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien) 448

NATHAN BADOUD Une inscription du port de Rhodes mentionnant lalex Rhodia de iactu 450

Sektion raquoDas Militaumlr in seiner WeltlaquoMICHAEL A SPEIDEL Einleitung 453NIKOLAOS PAPAZARKADAS War on Display The Military Epigraphy of

the Athenian Empire 454

Inhaltsverzeichnis IX

LUCIA DrsquoAMORE Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo(IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos 458

VINCENT GABRIELSEN The Navies of Classical Athens and HellenisticRhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text 461

NICHOLAS VICTOR SEKUNDA Warriors without Weapons at Demetrias 464PIERRE COSME Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urba-

nisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien 468CECILIA RICCI The urban troops between the Antonines and Severus 471CHRISTOPHE SCHMIDT HEIDENREICH Le camp comme lieu drsquoaffichage 473FRANCcedilOIS BEacuteRARD Identiteacute militaire et influences civiles dans les monu-

ments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garni-son de Lyon 476

IOAN PISO ndash OVIDIU ŢENTEA Die palmyrenischen Truppen in DakienMonumente und Oumlffentlichkeit 479

Sektion raquoInschriften in privaten RaumlumenlaquoANDREW WALLACE-HADRILL Introduction 481WILLIAM C WEST III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti

from Azoria Crete 483ELISABETH RATHMAYR Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen

in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum darge-stellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon 484

HANS TAEUBER Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffitiaus dem Hanghaus 2 in Ephesos 487

J A BAIRD Scratching the walls of houses at Dura-Europos 489FRANCISCO BELTRAacuteN LLORIS Honos clientium instituit sic colere patro-

nos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitali-dad y patronato 492

ANTONIO VARONE Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoareaVesuviana 494

REBECCA R BENEFIEL Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces 494PETER KEEGAN Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking

Territories Creating Discourse in Roman Pompeii 497

Sektion raquoInschriften in der digitalen WeltlaquoJOHN BODEL Introduction 501

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Raum ndash Bild ndash Inschrift

Henner von Hesberg

Einleitung

Wenn man wie der Titel unserer Sektion es nahe legt Bilder und Inschriften alsMedien der Kommunikation nimmt stehen wir in einer langen Tradition Schonfuumlr einen der Gruumlnder der modernen Medientheorie Marshall McLuhan warendie griechische Schrift und damit auch Inschriften ein wichtiger Beleg fuumlr seineThese dass das Medium schon die Botschaft in sich enthaumllt (raquothe medium is themessagelaquo) Und fuumlr Friedrich Kittler sind Medien raquoAufschreibesystemelaquo enthal-ten also wieder implizit einen Verweis auf die Verdinglichung der Botschaft sodass sie den Sinnesorganen zugaumlnglich sind Unter dieser Rubrik nun waumlre aller-dings auch das Gesamtthema des diesjaumlhrigen Epigraphikerkongresses zu be-trachten

In unserer Sektion aber geht es lediglich um einen einzelnen Aspekt naumlmlichwie Bild und Schrift an Monumenten und damit im Raum der antiken Gesell-schaften interagieren Ihre Wirkung ist anders als in der Moderne nicht mehr ex-perimentell zu pruumlfen sondern erschlieszligt sich methodisch aus den Eigenartenund Veraumlnderungen dieser Traumlger von Botschaften an den jeweiligen Monumen-ten selbst Hier ergeben sich aus der Fuumllle von Moumlglichkeiten sehr unterschied-liche Konstellationen

Ein bekanntes Beispiel bilden etwa die attischen Urkundenreliefs bei denender Text von Reliefbildern bekroumlnt wird die mit ihren wenigen Figuren so etwaswie eine schnelle Orientierung unter der Masse der auf der Akropolis oder an-derswo in Athen aufgestellten Inschriftenstelen bilden konnten Meist handeltees sich um Vertraumlge zwischen unterschiedlichen Poleis die in den Bildern durchihre Gottheiten oder einzelne Akteure verkoumlrpert wurden Im plakativ angeleg-ten Bild erschlieszligt sich mit einem Blick auch deren Zuordnung etwa wenn dieAkteure sich bekraumlnzen oder die Hand reichen Zu klaumlren waumlre warum es beianderen Urkunden so gut wie gar nicht vorkommt und warum diese Gestal-tungsweise auf Athen und die Zeit der Klassik und des fruumlhen Hellenismus be-schraumlnkt bleibt

Vielfach handelt es sich um eine spannungsreiche Beziehung zwischen Bildund Schrift Wenn Plinius d J etwa die Statuette eine alten Fischers aus kostba-

682 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

rer Bronze in das Jupiterheiligtum seiner Heimatstadt Como weiht und auf dieBasis seinen cursus honorum setzen laumlsst (ep III 6) ergibt sich ein merkwuumlrdigerKontrast Denn als Kunstkenner wird er darin nicht geruumlhmt ganz im Gegenteilversucht er sogar noch in dem Brief in dem er die Weihung beschreibt den Aus-weis seiner Kennerschaft understatementartig zu minimieren In ihrem rezipro-ken Bezug aber werten sich die Aussagen untereinander auf

Anders steht es mit dem sog Nestorbecher von Ischia Dort nobilitiert die In-schrift das Gefaumlszlig in ihrem Bezug auf das homerische Vorbild und verleiht ihmmit dem Verweis auf die Liebeskraft eine geradezu magische Qualitaumlt

Natuumlrlich koumlnnen Inschriften auch eine rein sortierende oder zuordnendeFunktion haben Im Fries mit der Darstellung des Gigantenkampfes vom Gro-szligen Altar in Pergamon benennen Inschriften unterhalb des Gesimses die Gott-heiten und andere oberhalb des Sockels die Giganten Viele der Gestalten wirdder antike Betrachter sogleich an ihren Attributen ausgemacht haben Aber esreihten sich so viele Gestalten aneinander dass es nicht durchgehend moumlglichwar und so der beigefuumlgte Name die entscheidende Orientierung und Klassifizie-rung bot

Aufschlussreich sind aber auch Veraumlnderungen im Verhaumlltnis von Objektund Inschrift In archaischer und klassischer Zeit sind Aufschriften auf Bautendie absolute Ausnahme selbst wenn Einzelpersonen sie bezahlt hatten Seit demfruumlhen Hellenismus schwanden in den Staumldten und Heiligtuumlmern die Bedenkengegen eine solche Verhaltensweise Das galt in besonderem Maszlige fuumlr Staumldte inKoumlnigreichen etwa in dem der Hekatomniden in Karien Aber auch der NameAlexanders d Gr wurde auf einer Ante des Tempels der Athena in Priene fest-gehalten Bezeichnenderweise geschah es aber nicht auszligen am Gebaumllk des Tem-pels sondern gleichsam noch versteckt Aus einer aumlhnlichen Gesinnung herauswurde Antiochos I in vergleichsweise kleinformatigen Inschriften auf dem Ar-chitrav der fast 200 m langen Halle verewigt die er in Milet fuumlr Apollon in Di-dyma gestiftet hatte Erst nach dieser Phase setzten in der Folgezeit die Stifterihre Namen in voller Groumlszlige auf die Gebaumllke so dass sich damit meist mehrereJoche fuumlllten

Zugleich kann die Inschrift zum Bild werden in kurioser Weise etwa in denTechnopaignia dann aber vor allem in vielen aumlsthetischen TransformationenPaul Jacobsthal etwa hat einmal in einem Beitrag zur sbquoKunstgeschichte der grie-chischen Inschriftenlsquo (Festschrift Friedrich Leo 1911 452 ndash 465) auf Namens-angaben auf Grabsteinen westgriechischer Provenienz hingewiesen Die Baumlnderhaben bisweilen die Gestalt von Taenien aus Stoff und die darauf erhaben wie-dergegebenen Buchstaben koumlnnte man sich also als gestickt vorstellen Damitwaumlre eine besondere Zuneigung einer Angehoumlrigen thematisiert

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Inhaltsverzeichnis IX

LUCIA DrsquoAMORE Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo(IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos 458

VINCENT GABRIELSEN The Navies of Classical Athens and HellenisticRhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text 461

NICHOLAS VICTOR SEKUNDA Warriors without Weapons at Demetrias 464PIERRE COSME Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urba-

nisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien 468CECILIA RICCI The urban troops between the Antonines and Severus 471CHRISTOPHE SCHMIDT HEIDENREICH Le camp comme lieu drsquoaffichage 473FRANCcedilOIS BEacuteRARD Identiteacute militaire et influences civiles dans les monu-

ments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garni-son de Lyon 476

IOAN PISO ndash OVIDIU ŢENTEA Die palmyrenischen Truppen in DakienMonumente und Oumlffentlichkeit 479

Sektion raquoInschriften in privaten RaumlumenlaquoANDREW WALLACE-HADRILL Introduction 481WILLIAM C WEST III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti

from Azoria Crete 483ELISABETH RATHMAYR Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen

in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum darge-stellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon 484

HANS TAEUBER Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffitiaus dem Hanghaus 2 in Ephesos 487

J A BAIRD Scratching the walls of houses at Dura-Europos 489FRANCISCO BELTRAacuteN LLORIS Honos clientium instituit sic colere patro-

nos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitali-dad y patronato 492

ANTONIO VARONE Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoareaVesuviana 494

REBECCA R BENEFIEL Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces 494PETER KEEGAN Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking

Territories Creating Discourse in Roman Pompeii 497

Sektion raquoInschriften in der digitalen WeltlaquoJOHN BODEL Introduction 501

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Raum ndash Bild ndash Inschrift

Henner von Hesberg

Einleitung

Wenn man wie der Titel unserer Sektion es nahe legt Bilder und Inschriften alsMedien der Kommunikation nimmt stehen wir in einer langen Tradition Schonfuumlr einen der Gruumlnder der modernen Medientheorie Marshall McLuhan warendie griechische Schrift und damit auch Inschriften ein wichtiger Beleg fuumlr seineThese dass das Medium schon die Botschaft in sich enthaumllt (raquothe medium is themessagelaquo) Und fuumlr Friedrich Kittler sind Medien raquoAufschreibesystemelaquo enthal-ten also wieder implizit einen Verweis auf die Verdinglichung der Botschaft sodass sie den Sinnesorganen zugaumlnglich sind Unter dieser Rubrik nun waumlre aller-dings auch das Gesamtthema des diesjaumlhrigen Epigraphikerkongresses zu be-trachten

In unserer Sektion aber geht es lediglich um einen einzelnen Aspekt naumlmlichwie Bild und Schrift an Monumenten und damit im Raum der antiken Gesell-schaften interagieren Ihre Wirkung ist anders als in der Moderne nicht mehr ex-perimentell zu pruumlfen sondern erschlieszligt sich methodisch aus den Eigenartenund Veraumlnderungen dieser Traumlger von Botschaften an den jeweiligen Monumen-ten selbst Hier ergeben sich aus der Fuumllle von Moumlglichkeiten sehr unterschied-liche Konstellationen

Ein bekanntes Beispiel bilden etwa die attischen Urkundenreliefs bei denender Text von Reliefbildern bekroumlnt wird die mit ihren wenigen Figuren so etwaswie eine schnelle Orientierung unter der Masse der auf der Akropolis oder an-derswo in Athen aufgestellten Inschriftenstelen bilden konnten Meist handeltees sich um Vertraumlge zwischen unterschiedlichen Poleis die in den Bildern durchihre Gottheiten oder einzelne Akteure verkoumlrpert wurden Im plakativ angeleg-ten Bild erschlieszligt sich mit einem Blick auch deren Zuordnung etwa wenn dieAkteure sich bekraumlnzen oder die Hand reichen Zu klaumlren waumlre warum es beianderen Urkunden so gut wie gar nicht vorkommt und warum diese Gestal-tungsweise auf Athen und die Zeit der Klassik und des fruumlhen Hellenismus be-schraumlnkt bleibt

Vielfach handelt es sich um eine spannungsreiche Beziehung zwischen Bildund Schrift Wenn Plinius d J etwa die Statuette eine alten Fischers aus kostba-

682 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

rer Bronze in das Jupiterheiligtum seiner Heimatstadt Como weiht und auf dieBasis seinen cursus honorum setzen laumlsst (ep III 6) ergibt sich ein merkwuumlrdigerKontrast Denn als Kunstkenner wird er darin nicht geruumlhmt ganz im Gegenteilversucht er sogar noch in dem Brief in dem er die Weihung beschreibt den Aus-weis seiner Kennerschaft understatementartig zu minimieren In ihrem rezipro-ken Bezug aber werten sich die Aussagen untereinander auf

Anders steht es mit dem sog Nestorbecher von Ischia Dort nobilitiert die In-schrift das Gefaumlszlig in ihrem Bezug auf das homerische Vorbild und verleiht ihmmit dem Verweis auf die Liebeskraft eine geradezu magische Qualitaumlt

Natuumlrlich koumlnnen Inschriften auch eine rein sortierende oder zuordnendeFunktion haben Im Fries mit der Darstellung des Gigantenkampfes vom Gro-szligen Altar in Pergamon benennen Inschriften unterhalb des Gesimses die Gott-heiten und andere oberhalb des Sockels die Giganten Viele der Gestalten wirdder antike Betrachter sogleich an ihren Attributen ausgemacht haben Aber esreihten sich so viele Gestalten aneinander dass es nicht durchgehend moumlglichwar und so der beigefuumlgte Name die entscheidende Orientierung und Klassifizie-rung bot

Aufschlussreich sind aber auch Veraumlnderungen im Verhaumlltnis von Objektund Inschrift In archaischer und klassischer Zeit sind Aufschriften auf Bautendie absolute Ausnahme selbst wenn Einzelpersonen sie bezahlt hatten Seit demfruumlhen Hellenismus schwanden in den Staumldten und Heiligtuumlmern die Bedenkengegen eine solche Verhaltensweise Das galt in besonderem Maszlige fuumlr Staumldte inKoumlnigreichen etwa in dem der Hekatomniden in Karien Aber auch der NameAlexanders d Gr wurde auf einer Ante des Tempels der Athena in Priene fest-gehalten Bezeichnenderweise geschah es aber nicht auszligen am Gebaumllk des Tem-pels sondern gleichsam noch versteckt Aus einer aumlhnlichen Gesinnung herauswurde Antiochos I in vergleichsweise kleinformatigen Inschriften auf dem Ar-chitrav der fast 200 m langen Halle verewigt die er in Milet fuumlr Apollon in Di-dyma gestiftet hatte Erst nach dieser Phase setzten in der Folgezeit die Stifterihre Namen in voller Groumlszlige auf die Gebaumllke so dass sich damit meist mehrereJoche fuumlllten

Zugleich kann die Inschrift zum Bild werden in kurioser Weise etwa in denTechnopaignia dann aber vor allem in vielen aumlsthetischen TransformationenPaul Jacobsthal etwa hat einmal in einem Beitrag zur sbquoKunstgeschichte der grie-chischen Inschriftenlsquo (Festschrift Friedrich Leo 1911 452 ndash 465) auf Namens-angaben auf Grabsteinen westgriechischer Provenienz hingewiesen Die Baumlnderhaben bisweilen die Gestalt von Taenien aus Stoff und die darauf erhaben wie-dergegebenen Buchstaben koumlnnte man sich also als gestickt vorstellen Damitwaumlre eine besondere Zuneigung einer Angehoumlrigen thematisiert

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Raum ndash Bild ndash Inschrift

Henner von Hesberg

Einleitung

Wenn man wie der Titel unserer Sektion es nahe legt Bilder und Inschriften alsMedien der Kommunikation nimmt stehen wir in einer langen Tradition Schonfuumlr einen der Gruumlnder der modernen Medientheorie Marshall McLuhan warendie griechische Schrift und damit auch Inschriften ein wichtiger Beleg fuumlr seineThese dass das Medium schon die Botschaft in sich enthaumllt (raquothe medium is themessagelaquo) Und fuumlr Friedrich Kittler sind Medien raquoAufschreibesystemelaquo enthal-ten also wieder implizit einen Verweis auf die Verdinglichung der Botschaft sodass sie den Sinnesorganen zugaumlnglich sind Unter dieser Rubrik nun waumlre aller-dings auch das Gesamtthema des diesjaumlhrigen Epigraphikerkongresses zu be-trachten

In unserer Sektion aber geht es lediglich um einen einzelnen Aspekt naumlmlichwie Bild und Schrift an Monumenten und damit im Raum der antiken Gesell-schaften interagieren Ihre Wirkung ist anders als in der Moderne nicht mehr ex-perimentell zu pruumlfen sondern erschlieszligt sich methodisch aus den Eigenartenund Veraumlnderungen dieser Traumlger von Botschaften an den jeweiligen Monumen-ten selbst Hier ergeben sich aus der Fuumllle von Moumlglichkeiten sehr unterschied-liche Konstellationen

Ein bekanntes Beispiel bilden etwa die attischen Urkundenreliefs bei denender Text von Reliefbildern bekroumlnt wird die mit ihren wenigen Figuren so etwaswie eine schnelle Orientierung unter der Masse der auf der Akropolis oder an-derswo in Athen aufgestellten Inschriftenstelen bilden konnten Meist handeltees sich um Vertraumlge zwischen unterschiedlichen Poleis die in den Bildern durchihre Gottheiten oder einzelne Akteure verkoumlrpert wurden Im plakativ angeleg-ten Bild erschlieszligt sich mit einem Blick auch deren Zuordnung etwa wenn dieAkteure sich bekraumlnzen oder die Hand reichen Zu klaumlren waumlre warum es beianderen Urkunden so gut wie gar nicht vorkommt und warum diese Gestal-tungsweise auf Athen und die Zeit der Klassik und des fruumlhen Hellenismus be-schraumlnkt bleibt

Vielfach handelt es sich um eine spannungsreiche Beziehung zwischen Bildund Schrift Wenn Plinius d J etwa die Statuette eine alten Fischers aus kostba-

682 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

rer Bronze in das Jupiterheiligtum seiner Heimatstadt Como weiht und auf dieBasis seinen cursus honorum setzen laumlsst (ep III 6) ergibt sich ein merkwuumlrdigerKontrast Denn als Kunstkenner wird er darin nicht geruumlhmt ganz im Gegenteilversucht er sogar noch in dem Brief in dem er die Weihung beschreibt den Aus-weis seiner Kennerschaft understatementartig zu minimieren In ihrem rezipro-ken Bezug aber werten sich die Aussagen untereinander auf

Anders steht es mit dem sog Nestorbecher von Ischia Dort nobilitiert die In-schrift das Gefaumlszlig in ihrem Bezug auf das homerische Vorbild und verleiht ihmmit dem Verweis auf die Liebeskraft eine geradezu magische Qualitaumlt

Natuumlrlich koumlnnen Inschriften auch eine rein sortierende oder zuordnendeFunktion haben Im Fries mit der Darstellung des Gigantenkampfes vom Gro-szligen Altar in Pergamon benennen Inschriften unterhalb des Gesimses die Gott-heiten und andere oberhalb des Sockels die Giganten Viele der Gestalten wirdder antike Betrachter sogleich an ihren Attributen ausgemacht haben Aber esreihten sich so viele Gestalten aneinander dass es nicht durchgehend moumlglichwar und so der beigefuumlgte Name die entscheidende Orientierung und Klassifizie-rung bot

Aufschlussreich sind aber auch Veraumlnderungen im Verhaumlltnis von Objektund Inschrift In archaischer und klassischer Zeit sind Aufschriften auf Bautendie absolute Ausnahme selbst wenn Einzelpersonen sie bezahlt hatten Seit demfruumlhen Hellenismus schwanden in den Staumldten und Heiligtuumlmern die Bedenkengegen eine solche Verhaltensweise Das galt in besonderem Maszlige fuumlr Staumldte inKoumlnigreichen etwa in dem der Hekatomniden in Karien Aber auch der NameAlexanders d Gr wurde auf einer Ante des Tempels der Athena in Priene fest-gehalten Bezeichnenderweise geschah es aber nicht auszligen am Gebaumllk des Tem-pels sondern gleichsam noch versteckt Aus einer aumlhnlichen Gesinnung herauswurde Antiochos I in vergleichsweise kleinformatigen Inschriften auf dem Ar-chitrav der fast 200 m langen Halle verewigt die er in Milet fuumlr Apollon in Di-dyma gestiftet hatte Erst nach dieser Phase setzten in der Folgezeit die Stifterihre Namen in voller Groumlszlige auf die Gebaumllke so dass sich damit meist mehrereJoche fuumlllten

Zugleich kann die Inschrift zum Bild werden in kurioser Weise etwa in denTechnopaignia dann aber vor allem in vielen aumlsthetischen TransformationenPaul Jacobsthal etwa hat einmal in einem Beitrag zur sbquoKunstgeschichte der grie-chischen Inschriftenlsquo (Festschrift Friedrich Leo 1911 452 ndash 465) auf Namens-angaben auf Grabsteinen westgriechischer Provenienz hingewiesen Die Baumlnderhaben bisweilen die Gestalt von Taenien aus Stoff und die darauf erhaben wie-dergegebenen Buchstaben koumlnnte man sich also als gestickt vorstellen Damitwaumlre eine besondere Zuneigung einer Angehoumlrigen thematisiert

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Raum ndash Bild ndash Inschrift

Henner von Hesberg

Einleitung

Wenn man wie der Titel unserer Sektion es nahe legt Bilder und Inschriften alsMedien der Kommunikation nimmt stehen wir in einer langen Tradition Schonfuumlr einen der Gruumlnder der modernen Medientheorie Marshall McLuhan warendie griechische Schrift und damit auch Inschriften ein wichtiger Beleg fuumlr seineThese dass das Medium schon die Botschaft in sich enthaumllt (raquothe medium is themessagelaquo) Und fuumlr Friedrich Kittler sind Medien raquoAufschreibesystemelaquo enthal-ten also wieder implizit einen Verweis auf die Verdinglichung der Botschaft sodass sie den Sinnesorganen zugaumlnglich sind Unter dieser Rubrik nun waumlre aller-dings auch das Gesamtthema des diesjaumlhrigen Epigraphikerkongresses zu be-trachten

In unserer Sektion aber geht es lediglich um einen einzelnen Aspekt naumlmlichwie Bild und Schrift an Monumenten und damit im Raum der antiken Gesell-schaften interagieren Ihre Wirkung ist anders als in der Moderne nicht mehr ex-perimentell zu pruumlfen sondern erschlieszligt sich methodisch aus den Eigenartenund Veraumlnderungen dieser Traumlger von Botschaften an den jeweiligen Monumen-ten selbst Hier ergeben sich aus der Fuumllle von Moumlglichkeiten sehr unterschied-liche Konstellationen

Ein bekanntes Beispiel bilden etwa die attischen Urkundenreliefs bei denender Text von Reliefbildern bekroumlnt wird die mit ihren wenigen Figuren so etwaswie eine schnelle Orientierung unter der Masse der auf der Akropolis oder an-derswo in Athen aufgestellten Inschriftenstelen bilden konnten Meist handeltees sich um Vertraumlge zwischen unterschiedlichen Poleis die in den Bildern durchihre Gottheiten oder einzelne Akteure verkoumlrpert wurden Im plakativ angeleg-ten Bild erschlieszligt sich mit einem Blick auch deren Zuordnung etwa wenn dieAkteure sich bekraumlnzen oder die Hand reichen Zu klaumlren waumlre warum es beianderen Urkunden so gut wie gar nicht vorkommt und warum diese Gestal-tungsweise auf Athen und die Zeit der Klassik und des fruumlhen Hellenismus be-schraumlnkt bleibt

Vielfach handelt es sich um eine spannungsreiche Beziehung zwischen Bildund Schrift Wenn Plinius d J etwa die Statuette eine alten Fischers aus kostba-

682 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

rer Bronze in das Jupiterheiligtum seiner Heimatstadt Como weiht und auf dieBasis seinen cursus honorum setzen laumlsst (ep III 6) ergibt sich ein merkwuumlrdigerKontrast Denn als Kunstkenner wird er darin nicht geruumlhmt ganz im Gegenteilversucht er sogar noch in dem Brief in dem er die Weihung beschreibt den Aus-weis seiner Kennerschaft understatementartig zu minimieren In ihrem rezipro-ken Bezug aber werten sich die Aussagen untereinander auf

Anders steht es mit dem sog Nestorbecher von Ischia Dort nobilitiert die In-schrift das Gefaumlszlig in ihrem Bezug auf das homerische Vorbild und verleiht ihmmit dem Verweis auf die Liebeskraft eine geradezu magische Qualitaumlt

Natuumlrlich koumlnnen Inschriften auch eine rein sortierende oder zuordnendeFunktion haben Im Fries mit der Darstellung des Gigantenkampfes vom Gro-szligen Altar in Pergamon benennen Inschriften unterhalb des Gesimses die Gott-heiten und andere oberhalb des Sockels die Giganten Viele der Gestalten wirdder antike Betrachter sogleich an ihren Attributen ausgemacht haben Aber esreihten sich so viele Gestalten aneinander dass es nicht durchgehend moumlglichwar und so der beigefuumlgte Name die entscheidende Orientierung und Klassifizie-rung bot

Aufschlussreich sind aber auch Veraumlnderungen im Verhaumlltnis von Objektund Inschrift In archaischer und klassischer Zeit sind Aufschriften auf Bautendie absolute Ausnahme selbst wenn Einzelpersonen sie bezahlt hatten Seit demfruumlhen Hellenismus schwanden in den Staumldten und Heiligtuumlmern die Bedenkengegen eine solche Verhaltensweise Das galt in besonderem Maszlige fuumlr Staumldte inKoumlnigreichen etwa in dem der Hekatomniden in Karien Aber auch der NameAlexanders d Gr wurde auf einer Ante des Tempels der Athena in Priene fest-gehalten Bezeichnenderweise geschah es aber nicht auszligen am Gebaumllk des Tem-pels sondern gleichsam noch versteckt Aus einer aumlhnlichen Gesinnung herauswurde Antiochos I in vergleichsweise kleinformatigen Inschriften auf dem Ar-chitrav der fast 200 m langen Halle verewigt die er in Milet fuumlr Apollon in Di-dyma gestiftet hatte Erst nach dieser Phase setzten in der Folgezeit die Stifterihre Namen in voller Groumlszlige auf die Gebaumllke so dass sich damit meist mehrereJoche fuumlllten

Zugleich kann die Inschrift zum Bild werden in kurioser Weise etwa in denTechnopaignia dann aber vor allem in vielen aumlsthetischen TransformationenPaul Jacobsthal etwa hat einmal in einem Beitrag zur sbquoKunstgeschichte der grie-chischen Inschriftenlsquo (Festschrift Friedrich Leo 1911 452 ndash 465) auf Namens-angaben auf Grabsteinen westgriechischer Provenienz hingewiesen Die Baumlnderhaben bisweilen die Gestalt von Taenien aus Stoff und die darauf erhaben wie-dergegebenen Buchstaben koumlnnte man sich also als gestickt vorstellen Damitwaumlre eine besondere Zuneigung einer Angehoumlrigen thematisiert

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Raum ndash Bild ndash Inschrift

Henner von Hesberg

Einleitung

Wenn man wie der Titel unserer Sektion es nahe legt Bilder und Inschriften alsMedien der Kommunikation nimmt stehen wir in einer langen Tradition Schonfuumlr einen der Gruumlnder der modernen Medientheorie Marshall McLuhan warendie griechische Schrift und damit auch Inschriften ein wichtiger Beleg fuumlr seineThese dass das Medium schon die Botschaft in sich enthaumllt (raquothe medium is themessagelaquo) Und fuumlr Friedrich Kittler sind Medien raquoAufschreibesystemelaquo enthal-ten also wieder implizit einen Verweis auf die Verdinglichung der Botschaft sodass sie den Sinnesorganen zugaumlnglich sind Unter dieser Rubrik nun waumlre aller-dings auch das Gesamtthema des diesjaumlhrigen Epigraphikerkongresses zu be-trachten

In unserer Sektion aber geht es lediglich um einen einzelnen Aspekt naumlmlichwie Bild und Schrift an Monumenten und damit im Raum der antiken Gesell-schaften interagieren Ihre Wirkung ist anders als in der Moderne nicht mehr ex-perimentell zu pruumlfen sondern erschlieszligt sich methodisch aus den Eigenartenund Veraumlnderungen dieser Traumlger von Botschaften an den jeweiligen Monumen-ten selbst Hier ergeben sich aus der Fuumllle von Moumlglichkeiten sehr unterschied-liche Konstellationen

Ein bekanntes Beispiel bilden etwa die attischen Urkundenreliefs bei denender Text von Reliefbildern bekroumlnt wird die mit ihren wenigen Figuren so etwaswie eine schnelle Orientierung unter der Masse der auf der Akropolis oder an-derswo in Athen aufgestellten Inschriftenstelen bilden konnten Meist handeltees sich um Vertraumlge zwischen unterschiedlichen Poleis die in den Bildern durchihre Gottheiten oder einzelne Akteure verkoumlrpert wurden Im plakativ angeleg-ten Bild erschlieszligt sich mit einem Blick auch deren Zuordnung etwa wenn dieAkteure sich bekraumlnzen oder die Hand reichen Zu klaumlren waumlre warum es beianderen Urkunden so gut wie gar nicht vorkommt und warum diese Gestal-tungsweise auf Athen und die Zeit der Klassik und des fruumlhen Hellenismus be-schraumlnkt bleibt

Vielfach handelt es sich um eine spannungsreiche Beziehung zwischen Bildund Schrift Wenn Plinius d J etwa die Statuette eine alten Fischers aus kostba-

682 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

rer Bronze in das Jupiterheiligtum seiner Heimatstadt Como weiht und auf dieBasis seinen cursus honorum setzen laumlsst (ep III 6) ergibt sich ein merkwuumlrdigerKontrast Denn als Kunstkenner wird er darin nicht geruumlhmt ganz im Gegenteilversucht er sogar noch in dem Brief in dem er die Weihung beschreibt den Aus-weis seiner Kennerschaft understatementartig zu minimieren In ihrem rezipro-ken Bezug aber werten sich die Aussagen untereinander auf

Anders steht es mit dem sog Nestorbecher von Ischia Dort nobilitiert die In-schrift das Gefaumlszlig in ihrem Bezug auf das homerische Vorbild und verleiht ihmmit dem Verweis auf die Liebeskraft eine geradezu magische Qualitaumlt

Natuumlrlich koumlnnen Inschriften auch eine rein sortierende oder zuordnendeFunktion haben Im Fries mit der Darstellung des Gigantenkampfes vom Gro-szligen Altar in Pergamon benennen Inschriften unterhalb des Gesimses die Gott-heiten und andere oberhalb des Sockels die Giganten Viele der Gestalten wirdder antike Betrachter sogleich an ihren Attributen ausgemacht haben Aber esreihten sich so viele Gestalten aneinander dass es nicht durchgehend moumlglichwar und so der beigefuumlgte Name die entscheidende Orientierung und Klassifizie-rung bot

Aufschlussreich sind aber auch Veraumlnderungen im Verhaumlltnis von Objektund Inschrift In archaischer und klassischer Zeit sind Aufschriften auf Bautendie absolute Ausnahme selbst wenn Einzelpersonen sie bezahlt hatten Seit demfruumlhen Hellenismus schwanden in den Staumldten und Heiligtuumlmern die Bedenkengegen eine solche Verhaltensweise Das galt in besonderem Maszlige fuumlr Staumldte inKoumlnigreichen etwa in dem der Hekatomniden in Karien Aber auch der NameAlexanders d Gr wurde auf einer Ante des Tempels der Athena in Priene fest-gehalten Bezeichnenderweise geschah es aber nicht auszligen am Gebaumllk des Tem-pels sondern gleichsam noch versteckt Aus einer aumlhnlichen Gesinnung herauswurde Antiochos I in vergleichsweise kleinformatigen Inschriften auf dem Ar-chitrav der fast 200 m langen Halle verewigt die er in Milet fuumlr Apollon in Di-dyma gestiftet hatte Erst nach dieser Phase setzten in der Folgezeit die Stifterihre Namen in voller Groumlszlige auf die Gebaumllke so dass sich damit meist mehrereJoche fuumlllten

Zugleich kann die Inschrift zum Bild werden in kurioser Weise etwa in denTechnopaignia dann aber vor allem in vielen aumlsthetischen TransformationenPaul Jacobsthal etwa hat einmal in einem Beitrag zur sbquoKunstgeschichte der grie-chischen Inschriftenlsquo (Festschrift Friedrich Leo 1911 452 ndash 465) auf Namens-angaben auf Grabsteinen westgriechischer Provenienz hingewiesen Die Baumlnderhaben bisweilen die Gestalt von Taenien aus Stoff und die darauf erhaben wie-dergegebenen Buchstaben koumlnnte man sich also als gestickt vorstellen Damitwaumlre eine besondere Zuneigung einer Angehoumlrigen thematisiert

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Raum ndash Bild ndash Inschrift

Henner von Hesberg

Einleitung

Wenn man wie der Titel unserer Sektion es nahe legt Bilder und Inschriften alsMedien der Kommunikation nimmt stehen wir in einer langen Tradition Schonfuumlr einen der Gruumlnder der modernen Medientheorie Marshall McLuhan warendie griechische Schrift und damit auch Inschriften ein wichtiger Beleg fuumlr seineThese dass das Medium schon die Botschaft in sich enthaumllt (raquothe medium is themessagelaquo) Und fuumlr Friedrich Kittler sind Medien raquoAufschreibesystemelaquo enthal-ten also wieder implizit einen Verweis auf die Verdinglichung der Botschaft sodass sie den Sinnesorganen zugaumlnglich sind Unter dieser Rubrik nun waumlre aller-dings auch das Gesamtthema des diesjaumlhrigen Epigraphikerkongresses zu be-trachten

In unserer Sektion aber geht es lediglich um einen einzelnen Aspekt naumlmlichwie Bild und Schrift an Monumenten und damit im Raum der antiken Gesell-schaften interagieren Ihre Wirkung ist anders als in der Moderne nicht mehr ex-perimentell zu pruumlfen sondern erschlieszligt sich methodisch aus den Eigenartenund Veraumlnderungen dieser Traumlger von Botschaften an den jeweiligen Monumen-ten selbst Hier ergeben sich aus der Fuumllle von Moumlglichkeiten sehr unterschied-liche Konstellationen

Ein bekanntes Beispiel bilden etwa die attischen Urkundenreliefs bei denender Text von Reliefbildern bekroumlnt wird die mit ihren wenigen Figuren so etwaswie eine schnelle Orientierung unter der Masse der auf der Akropolis oder an-derswo in Athen aufgestellten Inschriftenstelen bilden konnten Meist handeltees sich um Vertraumlge zwischen unterschiedlichen Poleis die in den Bildern durchihre Gottheiten oder einzelne Akteure verkoumlrpert wurden Im plakativ angeleg-ten Bild erschlieszligt sich mit einem Blick auch deren Zuordnung etwa wenn dieAkteure sich bekraumlnzen oder die Hand reichen Zu klaumlren waumlre warum es beianderen Urkunden so gut wie gar nicht vorkommt und warum diese Gestal-tungsweise auf Athen und die Zeit der Klassik und des fruumlhen Hellenismus be-schraumlnkt bleibt

Vielfach handelt es sich um eine spannungsreiche Beziehung zwischen Bildund Schrift Wenn Plinius d J etwa die Statuette eine alten Fischers aus kostba-

682 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

rer Bronze in das Jupiterheiligtum seiner Heimatstadt Como weiht und auf dieBasis seinen cursus honorum setzen laumlsst (ep III 6) ergibt sich ein merkwuumlrdigerKontrast Denn als Kunstkenner wird er darin nicht geruumlhmt ganz im Gegenteilversucht er sogar noch in dem Brief in dem er die Weihung beschreibt den Aus-weis seiner Kennerschaft understatementartig zu minimieren In ihrem rezipro-ken Bezug aber werten sich die Aussagen untereinander auf

Anders steht es mit dem sog Nestorbecher von Ischia Dort nobilitiert die In-schrift das Gefaumlszlig in ihrem Bezug auf das homerische Vorbild und verleiht ihmmit dem Verweis auf die Liebeskraft eine geradezu magische Qualitaumlt

Natuumlrlich koumlnnen Inschriften auch eine rein sortierende oder zuordnendeFunktion haben Im Fries mit der Darstellung des Gigantenkampfes vom Gro-szligen Altar in Pergamon benennen Inschriften unterhalb des Gesimses die Gott-heiten und andere oberhalb des Sockels die Giganten Viele der Gestalten wirdder antike Betrachter sogleich an ihren Attributen ausgemacht haben Aber esreihten sich so viele Gestalten aneinander dass es nicht durchgehend moumlglichwar und so der beigefuumlgte Name die entscheidende Orientierung und Klassifizie-rung bot

Aufschlussreich sind aber auch Veraumlnderungen im Verhaumlltnis von Objektund Inschrift In archaischer und klassischer Zeit sind Aufschriften auf Bautendie absolute Ausnahme selbst wenn Einzelpersonen sie bezahlt hatten Seit demfruumlhen Hellenismus schwanden in den Staumldten und Heiligtuumlmern die Bedenkengegen eine solche Verhaltensweise Das galt in besonderem Maszlige fuumlr Staumldte inKoumlnigreichen etwa in dem der Hekatomniden in Karien Aber auch der NameAlexanders d Gr wurde auf einer Ante des Tempels der Athena in Priene fest-gehalten Bezeichnenderweise geschah es aber nicht auszligen am Gebaumllk des Tem-pels sondern gleichsam noch versteckt Aus einer aumlhnlichen Gesinnung herauswurde Antiochos I in vergleichsweise kleinformatigen Inschriften auf dem Ar-chitrav der fast 200 m langen Halle verewigt die er in Milet fuumlr Apollon in Di-dyma gestiftet hatte Erst nach dieser Phase setzten in der Folgezeit die Stifterihre Namen in voller Groumlszlige auf die Gebaumllke so dass sich damit meist mehrereJoche fuumlllten

Zugleich kann die Inschrift zum Bild werden in kurioser Weise etwa in denTechnopaignia dann aber vor allem in vielen aumlsthetischen TransformationenPaul Jacobsthal etwa hat einmal in einem Beitrag zur sbquoKunstgeschichte der grie-chischen Inschriftenlsquo (Festschrift Friedrich Leo 1911 452 ndash 465) auf Namens-angaben auf Grabsteinen westgriechischer Provenienz hingewiesen Die Baumlnderhaben bisweilen die Gestalt von Taenien aus Stoff und die darauf erhaben wie-dergegebenen Buchstaben koumlnnte man sich also als gestickt vorstellen Damitwaumlre eine besondere Zuneigung einer Angehoumlrigen thematisiert

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Raum ndash Bild ndash Inschrift

Henner von Hesberg

Einleitung

Wenn man wie der Titel unserer Sektion es nahe legt Bilder und Inschriften alsMedien der Kommunikation nimmt stehen wir in einer langen Tradition Schonfuumlr einen der Gruumlnder der modernen Medientheorie Marshall McLuhan warendie griechische Schrift und damit auch Inschriften ein wichtiger Beleg fuumlr seineThese dass das Medium schon die Botschaft in sich enthaumllt (raquothe medium is themessagelaquo) Und fuumlr Friedrich Kittler sind Medien raquoAufschreibesystemelaquo enthal-ten also wieder implizit einen Verweis auf die Verdinglichung der Botschaft sodass sie den Sinnesorganen zugaumlnglich sind Unter dieser Rubrik nun waumlre aller-dings auch das Gesamtthema des diesjaumlhrigen Epigraphikerkongresses zu be-trachten

In unserer Sektion aber geht es lediglich um einen einzelnen Aspekt naumlmlichwie Bild und Schrift an Monumenten und damit im Raum der antiken Gesell-schaften interagieren Ihre Wirkung ist anders als in der Moderne nicht mehr ex-perimentell zu pruumlfen sondern erschlieszligt sich methodisch aus den Eigenartenund Veraumlnderungen dieser Traumlger von Botschaften an den jeweiligen Monumen-ten selbst Hier ergeben sich aus der Fuumllle von Moumlglichkeiten sehr unterschied-liche Konstellationen

Ein bekanntes Beispiel bilden etwa die attischen Urkundenreliefs bei denender Text von Reliefbildern bekroumlnt wird die mit ihren wenigen Figuren so etwaswie eine schnelle Orientierung unter der Masse der auf der Akropolis oder an-derswo in Athen aufgestellten Inschriftenstelen bilden konnten Meist handeltees sich um Vertraumlge zwischen unterschiedlichen Poleis die in den Bildern durchihre Gottheiten oder einzelne Akteure verkoumlrpert wurden Im plakativ angeleg-ten Bild erschlieszligt sich mit einem Blick auch deren Zuordnung etwa wenn dieAkteure sich bekraumlnzen oder die Hand reichen Zu klaumlren waumlre warum es beianderen Urkunden so gut wie gar nicht vorkommt und warum diese Gestal-tungsweise auf Athen und die Zeit der Klassik und des fruumlhen Hellenismus be-schraumlnkt bleibt

Vielfach handelt es sich um eine spannungsreiche Beziehung zwischen Bildund Schrift Wenn Plinius d J etwa die Statuette eine alten Fischers aus kostba-

682 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

rer Bronze in das Jupiterheiligtum seiner Heimatstadt Como weiht und auf dieBasis seinen cursus honorum setzen laumlsst (ep III 6) ergibt sich ein merkwuumlrdigerKontrast Denn als Kunstkenner wird er darin nicht geruumlhmt ganz im Gegenteilversucht er sogar noch in dem Brief in dem er die Weihung beschreibt den Aus-weis seiner Kennerschaft understatementartig zu minimieren In ihrem rezipro-ken Bezug aber werten sich die Aussagen untereinander auf

Anders steht es mit dem sog Nestorbecher von Ischia Dort nobilitiert die In-schrift das Gefaumlszlig in ihrem Bezug auf das homerische Vorbild und verleiht ihmmit dem Verweis auf die Liebeskraft eine geradezu magische Qualitaumlt

Natuumlrlich koumlnnen Inschriften auch eine rein sortierende oder zuordnendeFunktion haben Im Fries mit der Darstellung des Gigantenkampfes vom Gro-szligen Altar in Pergamon benennen Inschriften unterhalb des Gesimses die Gott-heiten und andere oberhalb des Sockels die Giganten Viele der Gestalten wirdder antike Betrachter sogleich an ihren Attributen ausgemacht haben Aber esreihten sich so viele Gestalten aneinander dass es nicht durchgehend moumlglichwar und so der beigefuumlgte Name die entscheidende Orientierung und Klassifizie-rung bot

Aufschlussreich sind aber auch Veraumlnderungen im Verhaumlltnis von Objektund Inschrift In archaischer und klassischer Zeit sind Aufschriften auf Bautendie absolute Ausnahme selbst wenn Einzelpersonen sie bezahlt hatten Seit demfruumlhen Hellenismus schwanden in den Staumldten und Heiligtuumlmern die Bedenkengegen eine solche Verhaltensweise Das galt in besonderem Maszlige fuumlr Staumldte inKoumlnigreichen etwa in dem der Hekatomniden in Karien Aber auch der NameAlexanders d Gr wurde auf einer Ante des Tempels der Athena in Priene fest-gehalten Bezeichnenderweise geschah es aber nicht auszligen am Gebaumllk des Tem-pels sondern gleichsam noch versteckt Aus einer aumlhnlichen Gesinnung herauswurde Antiochos I in vergleichsweise kleinformatigen Inschriften auf dem Ar-chitrav der fast 200 m langen Halle verewigt die er in Milet fuumlr Apollon in Di-dyma gestiftet hatte Erst nach dieser Phase setzten in der Folgezeit die Stifterihre Namen in voller Groumlszlige auf die Gebaumllke so dass sich damit meist mehrereJoche fuumlllten

Zugleich kann die Inschrift zum Bild werden in kurioser Weise etwa in denTechnopaignia dann aber vor allem in vielen aumlsthetischen TransformationenPaul Jacobsthal etwa hat einmal in einem Beitrag zur sbquoKunstgeschichte der grie-chischen Inschriftenlsquo (Festschrift Friedrich Leo 1911 452 ndash 465) auf Namens-angaben auf Grabsteinen westgriechischer Provenienz hingewiesen Die Baumlnderhaben bisweilen die Gestalt von Taenien aus Stoff und die darauf erhaben wie-dergegebenen Buchstaben koumlnnte man sich also als gestickt vorstellen Damitwaumlre eine besondere Zuneigung einer Angehoumlrigen thematisiert

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Raum ndash Bild ndash Inschrift

Henner von Hesberg

Einleitung

Wenn man wie der Titel unserer Sektion es nahe legt Bilder und Inschriften alsMedien der Kommunikation nimmt stehen wir in einer langen Tradition Schonfuumlr einen der Gruumlnder der modernen Medientheorie Marshall McLuhan warendie griechische Schrift und damit auch Inschriften ein wichtiger Beleg fuumlr seineThese dass das Medium schon die Botschaft in sich enthaumllt (raquothe medium is themessagelaquo) Und fuumlr Friedrich Kittler sind Medien raquoAufschreibesystemelaquo enthal-ten also wieder implizit einen Verweis auf die Verdinglichung der Botschaft sodass sie den Sinnesorganen zugaumlnglich sind Unter dieser Rubrik nun waumlre aller-dings auch das Gesamtthema des diesjaumlhrigen Epigraphikerkongresses zu be-trachten

In unserer Sektion aber geht es lediglich um einen einzelnen Aspekt naumlmlichwie Bild und Schrift an Monumenten und damit im Raum der antiken Gesell-schaften interagieren Ihre Wirkung ist anders als in der Moderne nicht mehr ex-perimentell zu pruumlfen sondern erschlieszligt sich methodisch aus den Eigenartenund Veraumlnderungen dieser Traumlger von Botschaften an den jeweiligen Monumen-ten selbst Hier ergeben sich aus der Fuumllle von Moumlglichkeiten sehr unterschied-liche Konstellationen

Ein bekanntes Beispiel bilden etwa die attischen Urkundenreliefs bei denender Text von Reliefbildern bekroumlnt wird die mit ihren wenigen Figuren so etwaswie eine schnelle Orientierung unter der Masse der auf der Akropolis oder an-derswo in Athen aufgestellten Inschriftenstelen bilden konnten Meist handeltees sich um Vertraumlge zwischen unterschiedlichen Poleis die in den Bildern durchihre Gottheiten oder einzelne Akteure verkoumlrpert wurden Im plakativ angeleg-ten Bild erschlieszligt sich mit einem Blick auch deren Zuordnung etwa wenn dieAkteure sich bekraumlnzen oder die Hand reichen Zu klaumlren waumlre warum es beianderen Urkunden so gut wie gar nicht vorkommt und warum diese Gestal-tungsweise auf Athen und die Zeit der Klassik und des fruumlhen Hellenismus be-schraumlnkt bleibt

Vielfach handelt es sich um eine spannungsreiche Beziehung zwischen Bildund Schrift Wenn Plinius d J etwa die Statuette eine alten Fischers aus kostba-

682 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

rer Bronze in das Jupiterheiligtum seiner Heimatstadt Como weiht und auf dieBasis seinen cursus honorum setzen laumlsst (ep III 6) ergibt sich ein merkwuumlrdigerKontrast Denn als Kunstkenner wird er darin nicht geruumlhmt ganz im Gegenteilversucht er sogar noch in dem Brief in dem er die Weihung beschreibt den Aus-weis seiner Kennerschaft understatementartig zu minimieren In ihrem rezipro-ken Bezug aber werten sich die Aussagen untereinander auf

Anders steht es mit dem sog Nestorbecher von Ischia Dort nobilitiert die In-schrift das Gefaumlszlig in ihrem Bezug auf das homerische Vorbild und verleiht ihmmit dem Verweis auf die Liebeskraft eine geradezu magische Qualitaumlt

Natuumlrlich koumlnnen Inschriften auch eine rein sortierende oder zuordnendeFunktion haben Im Fries mit der Darstellung des Gigantenkampfes vom Gro-szligen Altar in Pergamon benennen Inschriften unterhalb des Gesimses die Gott-heiten und andere oberhalb des Sockels die Giganten Viele der Gestalten wirdder antike Betrachter sogleich an ihren Attributen ausgemacht haben Aber esreihten sich so viele Gestalten aneinander dass es nicht durchgehend moumlglichwar und so der beigefuumlgte Name die entscheidende Orientierung und Klassifizie-rung bot

Aufschlussreich sind aber auch Veraumlnderungen im Verhaumlltnis von Objektund Inschrift In archaischer und klassischer Zeit sind Aufschriften auf Bautendie absolute Ausnahme selbst wenn Einzelpersonen sie bezahlt hatten Seit demfruumlhen Hellenismus schwanden in den Staumldten und Heiligtuumlmern die Bedenkengegen eine solche Verhaltensweise Das galt in besonderem Maszlige fuumlr Staumldte inKoumlnigreichen etwa in dem der Hekatomniden in Karien Aber auch der NameAlexanders d Gr wurde auf einer Ante des Tempels der Athena in Priene fest-gehalten Bezeichnenderweise geschah es aber nicht auszligen am Gebaumllk des Tem-pels sondern gleichsam noch versteckt Aus einer aumlhnlichen Gesinnung herauswurde Antiochos I in vergleichsweise kleinformatigen Inschriften auf dem Ar-chitrav der fast 200 m langen Halle verewigt die er in Milet fuumlr Apollon in Di-dyma gestiftet hatte Erst nach dieser Phase setzten in der Folgezeit die Stifterihre Namen in voller Groumlszlige auf die Gebaumllke so dass sich damit meist mehrereJoche fuumlllten

Zugleich kann die Inschrift zum Bild werden in kurioser Weise etwa in denTechnopaignia dann aber vor allem in vielen aumlsthetischen TransformationenPaul Jacobsthal etwa hat einmal in einem Beitrag zur sbquoKunstgeschichte der grie-chischen Inschriftenlsquo (Festschrift Friedrich Leo 1911 452 ndash 465) auf Namens-angaben auf Grabsteinen westgriechischer Provenienz hingewiesen Die Baumlnderhaben bisweilen die Gestalt von Taenien aus Stoff und die darauf erhaben wie-dergegebenen Buchstaben koumlnnte man sich also als gestickt vorstellen Damitwaumlre eine besondere Zuneigung einer Angehoumlrigen thematisiert

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Raum ndash Bild ndash Inschrift

Henner von Hesberg

Einleitung

Wenn man wie der Titel unserer Sektion es nahe legt Bilder und Inschriften alsMedien der Kommunikation nimmt stehen wir in einer langen Tradition Schonfuumlr einen der Gruumlnder der modernen Medientheorie Marshall McLuhan warendie griechische Schrift und damit auch Inschriften ein wichtiger Beleg fuumlr seineThese dass das Medium schon die Botschaft in sich enthaumllt (raquothe medium is themessagelaquo) Und fuumlr Friedrich Kittler sind Medien raquoAufschreibesystemelaquo enthal-ten also wieder implizit einen Verweis auf die Verdinglichung der Botschaft sodass sie den Sinnesorganen zugaumlnglich sind Unter dieser Rubrik nun waumlre aller-dings auch das Gesamtthema des diesjaumlhrigen Epigraphikerkongresses zu be-trachten

In unserer Sektion aber geht es lediglich um einen einzelnen Aspekt naumlmlichwie Bild und Schrift an Monumenten und damit im Raum der antiken Gesell-schaften interagieren Ihre Wirkung ist anders als in der Moderne nicht mehr ex-perimentell zu pruumlfen sondern erschlieszligt sich methodisch aus den Eigenartenund Veraumlnderungen dieser Traumlger von Botschaften an den jeweiligen Monumen-ten selbst Hier ergeben sich aus der Fuumllle von Moumlglichkeiten sehr unterschied-liche Konstellationen

Ein bekanntes Beispiel bilden etwa die attischen Urkundenreliefs bei denender Text von Reliefbildern bekroumlnt wird die mit ihren wenigen Figuren so etwaswie eine schnelle Orientierung unter der Masse der auf der Akropolis oder an-derswo in Athen aufgestellten Inschriftenstelen bilden konnten Meist handeltees sich um Vertraumlge zwischen unterschiedlichen Poleis die in den Bildern durchihre Gottheiten oder einzelne Akteure verkoumlrpert wurden Im plakativ angeleg-ten Bild erschlieszligt sich mit einem Blick auch deren Zuordnung etwa wenn dieAkteure sich bekraumlnzen oder die Hand reichen Zu klaumlren waumlre warum es beianderen Urkunden so gut wie gar nicht vorkommt und warum diese Gestal-tungsweise auf Athen und die Zeit der Klassik und des fruumlhen Hellenismus be-schraumlnkt bleibt

Vielfach handelt es sich um eine spannungsreiche Beziehung zwischen Bildund Schrift Wenn Plinius d J etwa die Statuette eine alten Fischers aus kostba-

682 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

rer Bronze in das Jupiterheiligtum seiner Heimatstadt Como weiht und auf dieBasis seinen cursus honorum setzen laumlsst (ep III 6) ergibt sich ein merkwuumlrdigerKontrast Denn als Kunstkenner wird er darin nicht geruumlhmt ganz im Gegenteilversucht er sogar noch in dem Brief in dem er die Weihung beschreibt den Aus-weis seiner Kennerschaft understatementartig zu minimieren In ihrem rezipro-ken Bezug aber werten sich die Aussagen untereinander auf

Anders steht es mit dem sog Nestorbecher von Ischia Dort nobilitiert die In-schrift das Gefaumlszlig in ihrem Bezug auf das homerische Vorbild und verleiht ihmmit dem Verweis auf die Liebeskraft eine geradezu magische Qualitaumlt

Natuumlrlich koumlnnen Inschriften auch eine rein sortierende oder zuordnendeFunktion haben Im Fries mit der Darstellung des Gigantenkampfes vom Gro-szligen Altar in Pergamon benennen Inschriften unterhalb des Gesimses die Gott-heiten und andere oberhalb des Sockels die Giganten Viele der Gestalten wirdder antike Betrachter sogleich an ihren Attributen ausgemacht haben Aber esreihten sich so viele Gestalten aneinander dass es nicht durchgehend moumlglichwar und so der beigefuumlgte Name die entscheidende Orientierung und Klassifizie-rung bot

Aufschlussreich sind aber auch Veraumlnderungen im Verhaumlltnis von Objektund Inschrift In archaischer und klassischer Zeit sind Aufschriften auf Bautendie absolute Ausnahme selbst wenn Einzelpersonen sie bezahlt hatten Seit demfruumlhen Hellenismus schwanden in den Staumldten und Heiligtuumlmern die Bedenkengegen eine solche Verhaltensweise Das galt in besonderem Maszlige fuumlr Staumldte inKoumlnigreichen etwa in dem der Hekatomniden in Karien Aber auch der NameAlexanders d Gr wurde auf einer Ante des Tempels der Athena in Priene fest-gehalten Bezeichnenderweise geschah es aber nicht auszligen am Gebaumllk des Tem-pels sondern gleichsam noch versteckt Aus einer aumlhnlichen Gesinnung herauswurde Antiochos I in vergleichsweise kleinformatigen Inschriften auf dem Ar-chitrav der fast 200 m langen Halle verewigt die er in Milet fuumlr Apollon in Di-dyma gestiftet hatte Erst nach dieser Phase setzten in der Folgezeit die Stifterihre Namen in voller Groumlszlige auf die Gebaumllke so dass sich damit meist mehrereJoche fuumlllten

Zugleich kann die Inschrift zum Bild werden in kurioser Weise etwa in denTechnopaignia dann aber vor allem in vielen aumlsthetischen TransformationenPaul Jacobsthal etwa hat einmal in einem Beitrag zur sbquoKunstgeschichte der grie-chischen Inschriftenlsquo (Festschrift Friedrich Leo 1911 452 ndash 465) auf Namens-angaben auf Grabsteinen westgriechischer Provenienz hingewiesen Die Baumlnderhaben bisweilen die Gestalt von Taenien aus Stoff und die darauf erhaben wie-dergegebenen Buchstaben koumlnnte man sich also als gestickt vorstellen Damitwaumlre eine besondere Zuneigung einer Angehoumlrigen thematisiert

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

682 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

rer Bronze in das Jupiterheiligtum seiner Heimatstadt Como weiht und auf dieBasis seinen cursus honorum setzen laumlsst (ep III 6) ergibt sich ein merkwuumlrdigerKontrast Denn als Kunstkenner wird er darin nicht geruumlhmt ganz im Gegenteilversucht er sogar noch in dem Brief in dem er die Weihung beschreibt den Aus-weis seiner Kennerschaft understatementartig zu minimieren In ihrem rezipro-ken Bezug aber werten sich die Aussagen untereinander auf

Anders steht es mit dem sog Nestorbecher von Ischia Dort nobilitiert die In-schrift das Gefaumlszlig in ihrem Bezug auf das homerische Vorbild und verleiht ihmmit dem Verweis auf die Liebeskraft eine geradezu magische Qualitaumlt

Natuumlrlich koumlnnen Inschriften auch eine rein sortierende oder zuordnendeFunktion haben Im Fries mit der Darstellung des Gigantenkampfes vom Gro-szligen Altar in Pergamon benennen Inschriften unterhalb des Gesimses die Gott-heiten und andere oberhalb des Sockels die Giganten Viele der Gestalten wirdder antike Betrachter sogleich an ihren Attributen ausgemacht haben Aber esreihten sich so viele Gestalten aneinander dass es nicht durchgehend moumlglichwar und so der beigefuumlgte Name die entscheidende Orientierung und Klassifizie-rung bot

Aufschlussreich sind aber auch Veraumlnderungen im Verhaumlltnis von Objektund Inschrift In archaischer und klassischer Zeit sind Aufschriften auf Bautendie absolute Ausnahme selbst wenn Einzelpersonen sie bezahlt hatten Seit demfruumlhen Hellenismus schwanden in den Staumldten und Heiligtuumlmern die Bedenkengegen eine solche Verhaltensweise Das galt in besonderem Maszlige fuumlr Staumldte inKoumlnigreichen etwa in dem der Hekatomniden in Karien Aber auch der NameAlexanders d Gr wurde auf einer Ante des Tempels der Athena in Priene fest-gehalten Bezeichnenderweise geschah es aber nicht auszligen am Gebaumllk des Tem-pels sondern gleichsam noch versteckt Aus einer aumlhnlichen Gesinnung herauswurde Antiochos I in vergleichsweise kleinformatigen Inschriften auf dem Ar-chitrav der fast 200 m langen Halle verewigt die er in Milet fuumlr Apollon in Di-dyma gestiftet hatte Erst nach dieser Phase setzten in der Folgezeit die Stifterihre Namen in voller Groumlszlige auf die Gebaumllke so dass sich damit meist mehrereJoche fuumlllten

Zugleich kann die Inschrift zum Bild werden in kurioser Weise etwa in denTechnopaignia dann aber vor allem in vielen aumlsthetischen TransformationenPaul Jacobsthal etwa hat einmal in einem Beitrag zur sbquoKunstgeschichte der grie-chischen Inschriftenlsquo (Festschrift Friedrich Leo 1911 452 ndash 465) auf Namens-angaben auf Grabsteinen westgriechischer Provenienz hingewiesen Die Baumlnderhaben bisweilen die Gestalt von Taenien aus Stoff und die darauf erhaben wie-dergegebenen Buchstaben koumlnnte man sich also als gestickt vorstellen Damitwaumlre eine besondere Zuneigung einer Angehoumlrigen thematisiert

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Reading archaic Greek inscriptions 683

Die folgenden Beitraumlge greifen nun ndash natuumlrlich nicht in einer untereinandersystematisierten Form ndash verschiedene solcher Aspekte auf Gliederung und Ge-staltung in der Genese griechischer oumlffentlicher Inschriften thematisiert ElenaMartin Gonzales ihre Integration in das Monument behandelt Sara Kaczko fuumlrdie hellenistische Zeit stellt Filippo Battistoni als Fallbeispiel eine Maximierungvon Information im Kontext mit Bauten aus Taormina vor Giulia Tozzi hinge-gen bezogen auf die Funktion eines antiken Gebaumludes am Beispiel des Theaterswaumlhrend Victor Cocojaru die Inschriften von Ehrenstatuen behandelt

Die griechische Welt ist mit 5 gegenuumlber den 4 Beispielen aus der roumlmischenWelt vertreten Darin hat die Gruppe um Steacutephane Benoist die Dauer der In-schriften in ihrem Kontext thematisiert waumlhrend Caroline Blonce die Verbin-dung von Inschrift und Monument an den Ehrenboumlgen untersucht hat Emely AHemelrijk einen Genderaspekt und Antonella Daniela Agostinelli einen Blick indie Spaumlt- und Nachantike eroumlffnete In dieser Sektion uumlberwiegen die juumlngerenWissenschaftlerinnen und Wissenschaftler die uumlber diese Referate von ihrenakademischen Abschlussarbeiten berichten ergaumlnzt um einige groumlszligere ProjekteDadurch wurde die Herausforderung deutlich die sinnlichen Qualitaumlten solcherInschriften ihre Position auf dem Schrifttraumlger ihr Verhaumlltnis zu Architekturund Bildern ihre Groumlszlige Gestaltung und Farbigkeit und nicht zuletzt ihr Ver-haumlltnis zur ihren Auftraggebern ernsthaft zu analysieren und als wesentlichesElement ihrer Auszligenwirkung und damit in ihrer medialen Wirkung zu begrei-fen

Henner von Hesberg Berlinhennervonhesbergicloudcom

Elena Martiacuten Gonzaacutelez

Reading archaic Greek inscriptions

During the last decades a considerable number of studies has been devoted tothe extension of literacy in the Greek and Roman Worlds Archaic Greece hasbeen very often the epicenter of the discussion for the invention and spread ofalphabetic writing as well as the transition from an oral to a literate society re-main intriguing questions and subject of a passionate debate1 The remarkableamount of epigraphic material provides undeniable proof of the widespread dif-fusion of the capacity of writing during the archaic period both in the public and

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

684 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

private sphere but it sheds no light on the ability and achievement of readingThe artistic and monumental character of most of the archaic inscriptions to-gether with their social and public character has led to the idea that they had pri-marily a symbolic value and subsequently they were conceived to be seen notnecessarily to be read2 The comprehensive analysis of the text and its supporthowever and especially the external features and layout of the inscriptions re-veal that their authors had their readers in mind when they composed and in-scribed these texts3

More often than not inscriptions were displayed in public spaces so theywere easily accessible or belonged to a social context such as that of the sym-posium or athletic competition The inscriptions are clearly visible and hold apreeminent position in their support for writing is adapted to the available sur-face and material Besides letters are in general big and clear from the first tes-timonies Even when they are irregular in shape and direction they are stillrecognizable and legible Sometimes there are even remains of the painting ap-plied to the monument or the letters which give us a glimpse of the visual impactof the inscription in its original context

While most of the archaic inscriptions are short and contain only names andstandard phraseology in longer compositions like legal texts and private lettersa wide array of graphic resources is employed which help the reader understandthe structure of the texts One of the most effective is the use of blank spaces todivide the different paragraphs In one case the earliest surviving Greek law theconstitutional law from Dreros a special symbol marks the beginning of a newparagraph (SEG 27620) When a list is included the items are distributed incolumns also with spaces between them making each one easily distinguish-able The careful display of the seventy three names of the members of an asso-ciation on a bronze tablet from Sykion is a fine example of this feature (SEG 11244) so consistent that it can be found even in private inscriptions not intendedto be read by anyone except maybe by underworld divinities such as curse tab-lets (SEG 261114)

Another kind of assistance to the reader of the archaic inscriptions is wordpunctuation although its use is far from regular or systematic It adopts theform of vertical strokes or dots and is closely related to the internal compositionof the text for it divides syntactic semantic and phonological units4 As a resultword dividers when used reveal graphically the structure of the text An en-lightening example of the high degree of sophistication achieved with the use ofthis device is a sacred law from Argos (SEG 11314) where a double row ofthree dots divides the two main sections of the regulations the first concerning

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Reading archaic Greek inscriptions 685

the public use of sacred material the second the private one while the phraseswithin each section are separated by a single row of three dots

Writers have other tools at their disposal to emphasize the core elements oftheir message In the letter from Apaturios to Leanax preserved in a lead tabletfound in the Black Sea area the trader Apaturios describes the problems he isfacing regarding the seizure of his cargo (SEG 54694) After explaining the pro-cedure which must be followed to retrieve it he asks for his patronrsquos instruc-tions raquoWhat do you want to dolaquo This question which is the ultimate reasonfor sending the letter is written after a blank in letters double the size than therest Furthermore the writer refers to a secondary matter regarding some slavesand the change of topic is reflected with a line incised in the lead tablet dividingthe two sections of the text

It is undeniable as a conclusion the interest of the authors of the inscriptionsin making their compositions easily readable and understandable Even when itis not possible to assert if they reached their goal at least we can affirm that thearchaic inscriptions were composed and displayed in order to transfer success-fully their content to their readers using the different graphic resources at theirdisposal

Elena Martiacuten Gonzaacutelez Athens and Harvardelenamartingonzalezgmailcom

Notes

1 An overview of the topic can be found in M Gagarin Writing Greek Law CambridgeNewYork 2008 and R Thomas raquoWriting Reading Public and Private lsquoLiteraciesrsquolaquo in W AJohnston ndash H N Parker (eds) Ancient Literacies The Culture of Reading in Greece andRome OxfordNew York 2009 13ndash45

2 See for instance K-J Houmllkeskamp raquo(In-)Schrift und Monument Zum Begriff des Gesetzes imarchaischen und klassischen Griechenlandlaquo ZPE 132 2000 73ndash96

3 M Gagarin o c whose analysis of the legal inscriptionsrsquo external features we have applied toall the epigraphical categories attested before 500 BC

4 R Wachter raquoEvidence for Phrase Structure Analysis in Some Archaic Inscriptionslaquo in A CCassio (ed) Katagrave Diaacutelekton Atti del III Colloquio Internazionale di Dialettologia GrecaNapoli-Fiaiano drsquoIschia 25ndash28 settembre 1996 AION 19 (1997) 365ndash382

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

686 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Sara Kaczko

Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategiesin Archaic and Classical Greek Verse-Dedications

Archaic and Classical Greek inscribed epigrams combine in a unique way fea-tures that can be described as raquoordinarylaquo and raquoextra-ordinarylaquo

On the one hand inscribed epigrams were part of the ordinary life of a Greekcitizen being composed for specific occasions mostly to serve as epitaphs anddedications Moreover they had a standard structure and a highly formulaiccharacter both in their visual aspect and in their literary-linguistic form As tothe former the visual image of dedications and epitaphs was mostly raquoordinarylaquoraquoformulaiclaquo very often grave monuments and votive offerings supporting theinscriptions were standard (e g a kouros for a young deceased a tripod by avictorious choregos) for the inscribed text the local alphabet was usually em-ployed and the disposition of the text on the stone was often predictable (e gon fluted columns the text ran downwards in the flutes when the stoichedonstyle became the norm most epigrams were engraved in this fashion) As to lat-ter inscribed epigrams consisted of recurring and in some cases mandatory ele-ments (the name of the deceased in epitaphs and of the dedicator in dedications)well-defined formulas (ὁ δεῖνα μ᾽ ἀνέθηκε in dedications σῆμα τόδε in epitaphs)typical lexical items (δεκάτη μνῆμα etc) The linguistic form of Archaic andClassical Greek epigrams was usually the dialect of the dedicator himself withexternal high-styled features of poetical models (epic lyric elegy) often adaptedto the local dialect

On the other hand inscribed epigrams are raquoextra-ordinarylaquo an unicum inthe field of ancient studies Epigrams were originally conceived to be engravedon their support therefore their information was conveyed by the union of twomedia a material part the physical monument and an immaterial one the po-etical text engraved upon it To put it in modern terms inscribed epigrams ad-dressed their audience through three languages that of art and archaeology (thededicated object) that of epigraphy (alphabet used form of the letters layoutof the text on the stone) and that of literature (the local dialect embellished withfeatures of poetic traditions)

Since inscribed epigrams were ordinary and formulaic on several respects Iargue that some patrons purposefully interplayed with these three languages todifferentiate their inscribed monuments from the standard ones in order to at-tract the attention of the audience In my opinion a strong hint that in some in-

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Rules of Attraction 687

scribed epigrams the deviations from the standard were intentional is that non-standard elements occur in combination of two or three More importantly theyvery often concern two crucial aspect of the inscribed epigram In terms of tim-ing and level the first was the physical image of the monument the second in-volved the linguistic-literary form of the epigram

For example in the Attic dedication CEG 198 (6th cent BC) the selectionof a more raquointernationallaquo formula instead a strictly local one occurs alongsidea mannerism in the layout of the text and the usage of Ionic letters to give a moremodern look to the inscription CEG 280 (Athens 5th cent BC) shows both amixture of raquoDoriclaquo and epic features ([a] and [ε]) to convey a high-styled poeticflavour alongside a careful combination of archaic and more refined features asto the lettering (mixed alphabet) and as to the layout of the text on the stonewhich intentionally avoids the stoichedon order

In my opinion also in some victory dedications both the visual image andthe literary-linguistic medium played an important role to convey raquopoliticallaquo in-formation Over the second and third quarter of the 5th cent BC Kallias ofAthens set up two dedications on the Acropolis (IG I3 826 and IG I3 893) andone at Olympia (IvO 146 = IG I3 1473) which was an exceptional choice foran Athenian The dedication in Olympia notably signed by the famous sculptorand painter Mikon is in Ionic alphabet ndash possibly because of its suitability fora Panhellenic sanctuary ndash but in Attic dialect the latter possibly chosen to pro-claim Kalliasrsquo origin an act with clear political implications By contrast the twodedications by Kallias on the Acropolis are in both Attic dialect and Attic alpha-bet A similar scenario seems valid for two 5th cent BC victory dedications byAlkmeonides IG I3 597 and CEG 302 The former is clearly addressed to a localaudience [Κροῖσ()]ος ⋮ κἀλκμεο[νί]δες ⋮ πέντ[ε ⋮ hι][πι]κόν τε ν[ικ]έσαντε ἀν-

ε[θέτεν] shows untidy writing and epichoric Attic dialect with features avoidedin verse dedications and in high-styled Attic poetry such as the dual On the con-trary CEG 302 is engraved in the raquofine stylelaquo its (long) epigram reads formulasfound in dedicatory and agonistic epigrams but combined with literary elements(μέν hellip δέ) and presented either in an epic flavour ([h]ίποισι νικέ[σας hellip [οκέαις]

[h]ὰς Κνοπι[ᾱδᾱ]ς ἔλαυν᾽) or in a fashion more elaborate than usual (hότ᾽ ἐνἈθᾱναις Παλάδος πανέ[γυρις] instead of a simple locative) It also combines tra-ditional elements with more modern forms (καλόν with first short syllable Λα-

τοίδᾱ) and especially the (Ionic-)Attic dialect (which is prevalent cf ἈλκμέωνἈλκμεωνίδης νικήσας πανήγυρις) with forms with raquoDoriclaquo [a] Λ]ᾱτ[οί]δᾱἈθᾱναις and possibly Κνοπι[ᾱδᾱ]ς The raquoDoriclaquo features of CEG 302 whereboth an element of the poetic tradition and possibly an homage (with politicalreasons) to the context of the dedication (a sanctuary of Apollo)

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

688 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

To sum up it seems to me that on some occasions non-standard and excep-tional features ndash artistic epigraphic and literary ndash were intentionally inserted onthe standard and formulaic base of Archaic and Classical inscribed epigrams inorder to make the monuments and therefore their patrons more noticeable

Sara Kaczko Romasarakaczkouniroma1it

Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna

Esposizione di documenti pubbliciun caso particolare Tauromenion

A Messene probabilmente nel primo secolo aC Aristokles figlio di Kallikratesvenne onorato dai synedroi e da questi assieme al popolo per i servizi resi allacomunitagrave Tra le sue benemerenze figurava lrsquoaver reso note a tutti le transazionipubbliche tramite la quotidiana affissione dei testi su un muro cosigrave da offrire unmodello di buon governo1 Si trattava evidentemente di una pubblicazione tem-poranea su materiali deperibili per cui come nella maggior parte dei casi similinon ce ne egrave rimasta traccia2 Questa riflessione generale aiuta a percepire la pe-culiaritagrave del panorama epigrafico tauromenitano dove oltre a liste di magistra-ti comuni nel mondo greco si osserva la registrazione pubblica su materialedurevole di rendiconti sia del ginnasio sia della cittagrave3 In entrambi i casi si trat-ta di documenti che difficilmente trovano un parallelo in altre poleis Gli esempidi Delo e Delfi che piugrave si avvicinerebbero vanno tenuti distinti dal momento cheil santuario giocava un ruolo preponderante e quindi non possono essere para-gonati tout court a una polis4 A questa unicitagrave tauromenitana si affianca la ric-chezza dei dati che i testi ci comunicano venendo a costituire un insieme diestremo interesse ma irto di questioni da risolvere Ciograve egrave valido in particolarmodo per i rendiconti cittadini il dossier che presentiamo in questa sede Si trat-ta di 13 blocchi in cui vengono registrati i movimenti di alcune casse cittadinedi Tauromenion Due blocchi sono sicuramente posteriori rispetto agli altri un-dici anche se la distanza cronologica potrebbe essere limitata (lrsquoinsieme puograve es-sere datato approssimativamente al primo secolo aC) I testi sono redatti neldorico di Sicilia basti considerare ad esempio la terminazione di seconda decli-

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion 689

nazione per nomi di terza (es ἱερομναμόνοις ἀργυρωμάτοις) I rendiconti vengo-no registrati su base mensile e per ogni mese si specifica il nome di un magistratoqualificato dalla sigla PR di dubbio scioglimento Il nome completo di patro-nimico viene fatto seguire da unrsquoabbreviazione di probabile carattere demoticoLa cassa degli ἱερομνάμονες la prima viene seguita da quella dei ταμίαι daquella dei σιτοφύλακες e dai σιτώνια (di Phrynis Eukleidas e παρὰ τῶν ἐπαγγει-

λαμένων) Per ognuna si riportano entrate uscite e resto (ed eventuali sommecollocate presso terzi) anche se non necessariamente tutte e tre le voci devonoessere sempre specificate Notevole che le cifre siano sempre riportate in extensosenza uso di sistemi numerici con un significativo dispendio di spazio Accantoalle somme in denaro vengono anche registrati movimenti in natura Leggiamoquindi di fave (vicia faba) e paniacuteco presso i σιτοφύλακες come anche di legno(ξύλον) e pietra (ἑδρικός) I due blocchi piugrave recenti testimoniano un mutamentoistituzionale dal momento che la polis sembra godere della Latinitas Gli ele-menti salienti sono lrsquoadozione di nomi latini per i mesi la presenza di δύο ἄνδρεςe la differente progressione numerica per cui al sistema ascendente usuale in Si-cilia (si parte dalla cifra minore e si conclude con la maggiore) viene sostituito ilpiugrave comune sistema discendente Gli ἱερομνάμονες scompaiono e rimangonosolo i ταμίαι mentre i σιτώνια vengono raggruppati in unrsquounica voce e compareun numero maggiore di individui a cui sono affidate delle somme di denaro5

Oltre alla necessitagrave di una edizione complessiva dei blocchi che finora sonoediti in pubblicazioni disparate e che non sempre si adeguano ai moderni criterieditoriali cosa che in testi tanto lunghi puograve generare delle confusioni epistemo-logiche6 da questa estremamente breve sinossi emergono i numerosi problemida affrontare istituzioni (sigle magistrature etc) finanza sistema monetale epiugrave in generale la storia di Tauromenion e della Sicilia nel primo secolo aC7

Tra gli elementi che vanno valorizzati per giungere a una comprensione comple-ta del dossier e del suo significato bisogna riportare in primo piano gli aspettiarcheologici e topografici ad esso legati Quello che abbiamo egrave probabilmenteuna piccola parte di quanto esisteva in origine Se non egrave facile rispondere allaquestione dove fossero esposti i rendiconti8 egrave possibile dare una prima rispostaa questa domanda a che struttura pertenevano questi blocchi finemente intarsia-ti con migliaia di microscopiche lettere I raffronti in primo luogo da Taorminamostrano che si trattava di una struttura muraria di recinzione ovvero di ter-razzamento Questo studio interessante in seacute si carica di valori aggiunti quandolo si confronti con i risultati che vengono sia da unrsquoanalisi paleografica ed epigra-fica sulle mani allrsquoopera e sulla disposizione dei testi sui blocchi sia dallrsquoanalisidellrsquoandamento delle casse nel tentativo di chiarire lrsquoordine relativo dei blocchi

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

690 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

lrsquoentitagrave delle lacune in breve per avvicinarsi il piugrave possibile allrsquooriginale e com-prendere i rendiconti finanziari di Tauromenion come un monumentum

Filippo Battistoni MuumlnchenfbattistonisnsitLorenzo Campagna Messinalorenzocampagnaunimeit

Note

1 IG V 1 1432 24ndash6 καὶ πρῶτον μὲν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο τοῦ πάντας τοὺς τᾶς πόλεος χ[ει]

ρισμοὺς εἰς τὸ ἐμφανὲς ἀναγράφεσθαι εἰς τὸν τοῖχον ἐπrsquoἀμέρας ὑπὸ τῶν χειριζόντων τι τᾶς

πόλεος ὑπ[ό]δειγμα τιθεὶς τοῖς ἀγαθοῖς τῶν ἀνδρῶν περὶ τοῦ καθαρῶς τε καὶ δικαίως ἄρχειν

κτλ A Wilhelm JOumlAI 17 (1914) 1ndash120 = Inschriftenkunden I 467ndash586 L Migeotte Topoi7 (1997) 51ndash61

2 Fondamentale A Wilhelm Beitraumlge zur griechischen Inschriftenkunde mit einem Anhangeuumlber die oumlffentliche Aufzeichnung von Urkunden Wien 1909 G Klaffenbach Bemerkungenzum griechischen Urkundenwesen Berlin 1960

3 Una nuova edizione dei rendiconti cittadini di Tauromenion accompagnata da studi specificisugli aspetti principali egrave in preparazione da parte di una eacutequipe internazionale che comprendeoltre a chi scrive A Dimartino A Magnetto e J Prag Parallelamente procedono i progetti diuna Carta Archeologica e relative ricerche (L Campagna und G Scardozzi) e di un corpus delleiscrizioni di Tauromenion nellrsquoottica di uno studio storico (F Battistoni)

4 Per Delfi si dispone ora della bella raccolta di A Jacquemin ndash D Mulliez ndash G RougemontChoix drsquoiscriptions de Delphes Paris 2012 che facilita enormemente un primo avvicinamentoalla documentazione

5 Non si puograve dare conto della bibliografia per i singoli aspetti basti il riferimento a BTCGI s vTaormina

6 Lo studio diretto del materiale ha consentito di apportare alcuni miglioramenti alle edizionidisponibili come ci si poteva aspettare da un dossier di piugrave di mille righi scritto con letterepoco profonde di una altezza media di 3 millimetri con un andamento corsiveggiante Edizionidel materiale IG riportano otto blocchi (IG XIV 423ndash430) IGSI aggiunge un nono blocco eoffre unrsquoottima analisi drsquoinsieme Due altri blocchi sono stati editi da G Manganaro in CASA4 (1963) 38ndash68 43ndash46 53ndash55 Accenno e testo parziale di due ulteriori blocchi in G Manga-naro Le Tavole finanziarie di Tauromenion in D Knoepfler (ed) Comptes et inventaires dansla citeacute grecque Actes du colloque international drsquoeacutepigraphie tenu agrave Neuchacirctel du 23 au 26 sep-tembre 1986 en lrsquohonneur de Jacques Treacuteheux Genegraveve 1988 155ndash190

7 Per dei primi risultati sul calendario che si egrave potuto correggere (Lanotros in Lanotropios) FBattistoni Time(s) for Tauromenion The List of the Stratagoi (IG XIV 421) ndash The AntikytheraMechanism ZPE 179 (2011) 171ndash188

8 Per la topografia di Tauromenion cfr L Campagna ndash G F La Torre Ricerche sui monumentie sulla topografia di Tauromenion Una stoa ellenistica nellrsquoarea della Naumachia Sicilia Anti-qua 5 (2008) 115ndash146 L Campagna The Ancient Agora of Tauromenion (Taormina Sicily)New Data from Recent Researches in AAVV The Agora in the Mediterranean from Homericto Roman Times International Conference Kos 14ndash17 April 2011 71ndash87

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts 691

Victor Cojocaru

Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumltsvon Honoranden in Ehreninschriftenaus dem pontischen Raum

In mehr als 300 mir bekannten Ehreninschriften aus dem pontischen Raum inwelchen Fremde oder eigene Buumlrger geehrt werden wird 50mal ein Standbildoder Portraumlt erwaumlhnt 16mal sicher oder vermutlich als εἰκὼν χαλκή fuumlnfmal alsεἰκὼν ἔνοπλος χαλκὴ ἐν ὅπλοις dreimal als ἀνδριὰς ἔφιππος zweimal als εἰκὼνἐπίχρυσος einmal als εἰκὼν τελέας einmal als εἰκόνες γραπταί einmal als τύποςλευκοῦ λί[θ]ου einmal als τύπος ἐπίχρυσος und 20mal als ἀνδριάς εἰκών ἀγάλματα ohne weitere Praumlzisierungen Diese Bilder oder Portraumlts sollten auf denAkropolen in Tempeln neben den Altaumlren oder den Statuen einiger Hauptgott-heiten der Stadt oder auch in Gymnasien aufgestellt werden ndash entsprechend denin Ehreninschriften uumlblichen Formulierungen ἐν ἐπισήμῳ bzw ἐν τῷ ἐπιση-

μοτάτῳ τῆς πόλεως τόπῳ1 Durch die Analyse aller Angaben versuchte ich indem zeitlich knapp bemessenen Rahmen meines Beitrages einen Einblick in dieBeziehungen der Adressatengruppe zu staumldtischen Gemeinschaften zu vermit-teln Dabei standen folgende Fragen im Zentrum meiner Uumlberlegungen 1 Wel-che kommunikativen Funktionen konnten die Texte der Ehrendekrete erfuumlllen2 Wie wurden die Inschriften gestaltet 3 Auf welche Weise wurden sie mit ei-nem Monument oder auch mit anderen Inschriften kombiniert 4 Wer nutztesie zur Kommunikation mit wem 5 Wie wurden sie wahrgenommen 6 Auswelchen Gruumlnden und auf welche Weise wurden die Kommunikationsstruktu-ren durch die Benutzung von Inschriften veraumlndert

Im Unterschied zu den uumlbrigen Gebieten des griechischen Ostens wurden dienord- und westpontischen Poleis von den makedonischen Herrschern und auchvon den spaumlteren hellenistischen Dynasten bis hin zu Mithradates VI gar nichtoder allenfalls nur in geringem Ausmaszlig unterworfen Andererseits markiert dasEnde der pax Scythica bzw Thracica den Beginn einer Aumlra muumlhevoller Konfron-tation mit der Nomadenwelt In diesem geostrategischen Kontext sahen sich diestaumldtischen Gemeinschaften genoumltigt sich fast ausschlieszliglich auf die Opferbe-reitschaft ihrer wohlhabenden Buumlrger zu uumlberlassen Daher kam der verbalenAussage der Ehreninschriften ndash gerade auch im Vergleich mit anderen Inschrif-tengattungen ndash eine zentrale Rolle als Kommunikationsmittel der jeweiligen Po-leis mit den Mitgliedern ihrer Honoratiorenschicht2 deren Denkmaumller in viel-

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

692 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

faumlltigen Ausfuumlhrungen ndash neben den Goumltter- und Heroenstatuen ndash die oumlffentli-chen Plaumltze bevoumllkerten

In den kleinen griechischen Gemeinwesen des Schwarzmeerraums die besten-falls nur wenige Tausende (wenn nicht sogar nur einige Hunderte) Vollbuumlrgerzaumlhlten bildeten die Ehrendekrete im Hellenismus wie auch in roumlmischer Zeitdas wichtigste Instrumentarium der Kommunikation innerhalb einer Gesell-schaft Indem die raquoschriftliche Kommunikationlaquo der Texte mit den Statuen undPortraumlts von Honoranden in Relation gesetzt wurden bekam man freie Handzur Idealisierung der Wohlhabenden die sozial und politisch eine fuumlhrende Stel-lung einnahmen So konnte ein Theokles von Olbia als ein idealer Polisbuumlrger inErscheinung treten3 der sich raquogegen die Altergenossen wie ein Bruder verhieltgegen die Aumllteren wie ein Sohn gegen die Kinder wie ein Vaterlaquo4 Dementspre-chend gerierte sich die Polis ndash wie H Heinen ganz treffend bemerkt hat ndash raquoalseine groszlige Erziehungsanstalt im Sinne einer Paideia die mit dem Vorbild derVorfahren beginnt sich in der Summe und der Intensitaumlt der eigenen Lebenslei-stungen entfaltet und ihrerseits als Muster fuumlr Zeitgenossen und Nachgeborenewirktlaquo5 Genau diesem Ziel dienten die inschriftlich fixierten Ehrenbeschluumlsseund die an herausragenden Stellen in der Stadt errichteten Darstellungen der he-roisierten Wohltaumlter In einer Gesellschaft ohne Zeitungen Fernseher und Com-puter war die Aussagekraft der Statuen die in uumlberreicher Fuumllle allenthalben aufden oumlffentlichen Plaumltzen anzutreffen waren wie auch der Ehrenbeschluumlssen diean den wichtigsten Feiertagen durch Herolde verkuumlndet wurden viel staumlrker alsheutzutage Das Wort im Zusammenspiel mit dem Bild praumlgte und veraumlndertejedenfalls die Mentalitaumlt aller Beteiligten an den vielfaumlltigen Ereignissen des Po-lislebens ndash egal ob Buumlrger Fremde Sklaven und manchmal sogar Barbaren

Victor Cojocaru Iaşivictorinstarhiayahoocom

Anmerkungen

1 Eine besondere Ehrung stellte das vergoldete Bildnis des OrontasOrontes aus Olbia Sohn desAbabos dar das im Rathaus von Byzantion ndash an einem Ort wo es kein anderes Bildnis gab ndashaufgestellt werden sollte IK 58 3 vgl IOSPE I2 79

2 Zum Thema s das Standardwerk von F Quass Die Honoratorenschicht in den Staumldten desgriechischen Ostens Untersuchungen zur politischen und sozialen Entwicklung in hellenisti-scher und roumlmischer Zeit Stuttgart 1993

3 Ausfuumlhrlich diskutiert von H Heinen Repraumlsentation von Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit eineEinfuumlhrung 3 Theokles von Olbia ein idealer Polisbuumlrger und Freund der Fremden InCoşkun A ndash H Heinen ndash S Pfeiffer (Hg) Identitaumlt und Zugehoumlrigkeit im Osten der griechisch-roumlmischen Welt Aspekte ihrer Repraumlsentation in Staumldten Provinzen und Reichen Frankfurt amMain 2009 21ndash33

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Iscrizioni e spazio teatrale 693

4 IOSPE I2 40 Z 28ndash30 (vgl H Heinen aO 22ndash23 Photo) [ ] τοῖς μὲν ἡλικιώταις προσ-

φερόμενος ὡς ἀδελφός τοῖς δὲ πρεσβυτέροις ὡς υἱός τοῖς δὲ παισὶν ὡς πατήρ [ ]

5 H Heinen wie Anm 3 28

Giulia Tozzi

Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atenee di altri teatri del mondo greco

Lrsquoindividuazione e lo studio dei documenti epigrafici originariamente collocatinel santuario di Dioniso Eleutereo ad Atene consente di indagare sulla destina-zione specificamente pubblica e politico-assembleare del teatro e di ricostruirnevalenze e funzioni attraverso la tipologia e la cronologia della scrittura espostaLa ricerca svolta principalmente sulla base dei dati di scavo e del contenuto deitesti ha permesso di raccogliere un numero consistente di epigrafi ndash databili trail IV sec aC e lrsquoetagrave romana ndash che ivi erette nel corso dei secoli instaurarono unreciproco legame con lo spazio architettonico e con il pubblico che si recava inteatro eterogeneoper composizione e provenienza a seconda delle occasioni diriunione Riconoscere gli emittenti i destinatari e le motivazioni sottese allrsquoere-zione di tali iscrizioni in un luogo tanto rappresentativo e di cosigrave forte visibilitagraveconsente di esaminare da un punto di vista privilegiato il rapporto istituitosi tratesto supporto e contesto monumentale il santuario infatti consolidograve il suo si-gnificato rappresentativo e simbolico proprio grazie alle stele iscritte ivi erette equeste ultime acquistarono una valenza ideologica e comunicativa peculiare pro-prio in virtugrave dellrsquoesposizione in questo sito Tra le diverse iscrizioni raccolte idecreti onorari eretti nellrsquoarea tra il IV e il II sec aC costituiscono per loro stes-sa natura una tipologia epigrafica particolarmente interessante per lrsquoindividua-zione del carattere politico del santuario Tra i piugrave significativi si annoverano iprovvedimenti per personaggi di forte levatura non solo artistica ma anche po-litica Si segnala il decreto per Philippides figlio di Philokles del demo di Kepha-le poeta comico e agonoteta (2843 aC) ma anche uomo politicamente attivoad Atene tra la fine del IV e lrsquoinizio del III sec aC periodo in cui svolse grazieal legame con Lisimaco di Tracia la fervente attivitagrave diplomatica dettagliatamen-te ricordata nellrsquoepigrafe (IG IIIII2 657) il provvedimento gli concesse onori co-spicui una corona drsquooro una statua di bronzo nel teatro la sitesis nel pritaneoe la proedria Un altro decreto onorario pubblicato circa dieci anni prima (294aC) pervenuto in forma molto frammentaria aveva concesso ad un altro per-

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

694 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

sonaggio una statua di bronzo nel teatro insieme alla cittadinanza ateniese e alprivilegio della pubblicazione del decreto sullrsquoacropoli e nel Dionysion (IG IIIII2

648) non egrave noto il nome dellrsquoonorato ma sulla base della documentazione su-perstite della datazione e dellrsquoentitagrave degli onori egrave plausibile ritenere che si trattidi un poeta della commedia nuova (Diodoros di Sinope) che ricoprigrave un ruolopolitico determinante a favore di Demetrio Poliorcete in onore del quale pro-prio nel 294 aC furono celebrate con le Dionisie le feste Demetria In entrambii casi egrave particolarmente significativo lrsquoonore della statua nel teatro conferito apersonaggi politicamente influenti un omaggio che era tra lrsquoaltro ancora ecce-zionalmente concesso allrsquoinizio del III secolo aC Dello stesso periodo egrave la statuadi Menandro (IG IIIII2 3777) eretta intorno al 290 aC mentre cronologica-mente anteriori sono la statua del tragediografo Astydamas il Giovane (IG IIIII2

3775) del 340 aC e i ritratti scultorei postumi di Eschilo Sofocle Euripide([Plut] mor 841F Paus I 21 1ndash2) Il teatro che aveva ormai acquisito una fun-zione politica peculiare come sede di rappresentazioni teatrali ma anche di as-semblee fu spesso scelto per lodare personaggi esemplari per la comunitagrave civicae per propagandare messaggi di rilevanza politica e ideologica Sarebbe attraenteinserire nel novero di questi decreti anche il provvedimento postumo in onore diLicurgo (307 aC) pervenutoci per via letteraria ([Plut] mor 851Fndash852E) e pervia epigrafica su piugrave frammenti uno dei quali sembra provenire dallrsquoarea del te-atro di Dioniso (IG IIIII2 457+3207) Se infatti il teatro di Atene potesse essereidentificato come luogo di pubblicazione di almeno una copia di questo decretodal forte significato politico e propagandistico si rafforzerebbe ulteriormente ilmessaggio veicolato dal testo il proponente Stratokles di Diomea in questomodo si presenterebbe al demos come epigono di Licurgo proprio nel luogo sim-bolo dellrsquoattivitagrave promossa dal defunto oratore Lrsquoindividuazione di decretiesposti in altre aree teatrali del mondo greco puograve contribuire ad approfondire ilsignificato politico del sito e a comprendere quando e in che modo il teatro as-sunse una valenza come luogo specifico per la collocazione di documenti pub-blici Un utile elemento di confronto per lrsquoAtene di etagrave ellenistica egrave costituitodalla documentazione epigrafica proveniente dai teatri dei demi piugrave periferici emeno frequentati ma in rapporto con il teatro centrale e per i quali egrave stato giagraveampiamente individuato il carattere multifunzionale e lo stretto legame tra am-bito politico e sfera teatrale e religiosa Questi o il locale santuario di Dionisosono ricordati come luogo di collocazione in un numero non esiguo di decretionorari votati dai demi tra IV e III sec aC per personaggi legati allrsquoattivitagrave te-atrale ma anche per individui resisi meritevoli nellrsquoambito politico ed ammini-strativo Tale forte valenza politica dellrsquoedificio teatrale che appare dunqueparticolarmente significativa e manifesta giagrave a partire dal IV secolo nella sua ter-

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 695

ra drsquoorigine lrsquoAttica si rafforzeragrave e perpetueragrave piugrave tardi in molte altre aree delmondo greco-ellenistico e romano

Giulia Tozzi Padovagiuliatozzi85gmailcom

Nota

Poicheacute una selezione dellrsquoampia e svariata bibliografia pertinente al teatro e al santuario diDioniso ad Atene sarebbe stata necessariamente parziale dato il limite di spazio a disposizionemi egrave sembrato piugrave opportuno non fornire indicazioni bibliografiche puntuali al di fuori del rife-rimento al numero delle Inscriptiones Graecae relativo ai testi citati

Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoireet monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain

Les vecteurs de la communication publique au sein de lrsquoImperium Romanumpermettent de theacuteoriser les modaliteacutes drsquoapproche drsquoun discours officiel en motset images deacuteployeacute dans lrsquoespace public des citeacutes et sur les uiae en dressant lrsquoin-ventaire meacutethodique de la documentation disponible De ce fait le deacutepouille-ment systeacutematique des traces concregravetes de la condamnation des individusprinces magistrats et fonctionnaires de lrsquoEacutetat romain tout autant que membresdes familles dirigeantes des citeacutes en particulier le martelage des inscriptions oula destructiontransformation des portraits conduit tregraves naturellement agrave insisterplus particuliegraverement sur les mises en scegravene dans lrsquoespace des traces eacutecrites et fi-gureacutees de la meacutemoire agrave lrsquoeacutepoque romaine agrave toutes eacutechelles (citeacutes camps sanc-tuaires)1

Apregraves avoir preacutesenteacute les principes de notre enquecircte collective (notammentmeacutethodologiques) au congregraves de Barcelone puis la premiegravere publication sousforme drsquoun volume collectif intituleacute Meacutemoire et histoire agrave celui drsquoOxford2 noustenions agrave exposer dans le cadre de cette session consacreacutee aux laquo espace(s)image(s) et inscription(s) raquo la nature mecircme de nos recherches croisant la base dedonneacutees constitueacutees par le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoinventaire dessources textuelles et figureacutees sur le pheacutenomegravene abusivement deacutenommeacute par lesModernes laquo damnatio memoriae raquo ainsi que les reacuteflexions sur la mise en scegravenedans lrsquoespace urbain des monumenta theacutematique qui nous reacuteunit reacuteguliegraverementsur des enquecirctes abordant figures espaces et probleacutematiques lieacutes agrave lrsquoexpression

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

696 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

de la meacutemoire dans lrsquoempire romain Ce sont deux illustrations successives delrsquointeraction entre le releveacute des inscriptions marteleacutees et lrsquoeacutetude du fonctionne-ment concret des espaces publics en Achaiumle drsquoune part (avec le sanctuaire drsquoEacutepi-daure) et en Afrique proconsulaire drsquoautre part (agrave Dougga) qui nous permettentdrsquoenvisager au-delagrave de lrsquoexposeacute concret drsquoune proceacutedure juridique de condam-nation de meacutemoire agrave partir de ses manifestations les plus visibles les modaliteacutesdrsquoexpression de la meacutemoire en un certain nombre de lieux qursquoelle soit avertieou bannie

Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure

Dans le monde helleacutenophone en plus de lrsquoagora et du gymnase le sanctuaire estun lieu important de communication et drsquoexposition ougrave le culte impeacuterial trouvesa place Le sanctuaire drsquoEacutepidaure consacreacute agrave Ascleacutepios en est un bon exemple une seacuterie de monuments y furent dresseacutes en lrsquohonneur des membres de la familleimpeacuteriale Mais quand le prince agrave Rome est condamneacute que deviennent ces mo-numents et son nom Rappelons que la proceacutedure se caracteacuterise soit par unedisparition pure et simple du monument parfois deacutetruit plus souvent remployeacuteprovoquant lrsquooubli veacuteritable soit par un martelage agrave vocation peacutedagogique veacute-ritable macule du mauvais prince On assiste parfois agrave la combinaison des deuxpheacutenomegravenes martelage drsquoabord (ou stucage) du nom puis deacutemantegravelement dumonument quelque temps apregraves En outre les martelages sur les monuments nesont pas toujours faciles agrave repeacuterer ainsi la base consacreacutee agrave Drusilla sœur deCaligula par sa precirctresse Autonoegrave fille drsquoAristoteacutelegraves comporte des tracesdrsquoeacuterasure qui nrsquoavaient pas eacutechappeacute agrave W Peek3 mais que celui-ci preacutefeacuterait iden-tifier comme lrsquoeffacement de titres divins porteacutes par Drusilla Certes cette prin-cesse fut Nouvelle Aphrodite agrave Rome et reccedilut un peu partout des traces de deacutevo-tion de la part des Grecs (Nouvelle Aphrodite agrave Cos agrave Cyzique ou Magneacutesie duMeacuteandre identifieacutee avec Homonoia Deacutemeacuteter Perseacutephone Charis Tychegrave) maison ne pouvait trouver aucune justification agrave lrsquoeffacement de titres religieux Enfait il est plus logique de reconnaicirctre lrsquoeffacement du nom de son fregravere car surtoutes les inscriptions qui furent deacutedieacutees agrave Drusilla on constate que ce lien fra-ternel a eacuteteacute systeacutematiquement et sans exception victime de martelage Il fautdonc restituer ce lien et consideacuterer que lrsquoon avait probablement une base doubleCaligula ayant aimeacute ecirctre honoreacute avec cette sœur Une fois lrsquoempereur assassineacuteson nom fut effaceacute mais pas celui de sa sœur et sur place le loyalisme de la precirc-tresse ne devait pas ecirctre remis en question Lrsquoexposition de monuments inscritsndash et le choix de leur emplacement assurant un maximum de diffusion ndash va ainsibien au-delagrave de la porteacutee locale et constitue un eacuteleacutement pivot de la communica-tion entre le pouvoir central et les provinciaux

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire 697

[[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable con-damneacute de Thugga

Le repeacuterage systeacutematique des inscriptions marteleacutees permet aussi de mettre eneacutevidence des dossiers plus rares comme celui de simples notables qui ont connuune abolitio memoriae comme [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius FestusSufetianus4

La mention de Gabinius parmi ses cognomina nous permet de lrsquoassocier auxGabinii famille de notables dominant la population de Thugga au cours du IIe

siegravecle et au deacutebut du IIIe Sa carriegravere est accomplie agrave Carthage il est aussi patrondu pagus Choisi comme juge des cinq deacutecuries sous Marc Auregravele il a eacuteteacute promuagrave lrsquoordre eacutequestre entre 182 et 190 Honoreacute par les deux communauteacutes de Thug-ga il est mentionneacute sur deux bases de statues jumelles placeacutees dans un espacepublic proche du centre du pouvoir Or [[hellip]] Gabinius a subi une abolitio me-moriae Le martelage est grossier Son nom sa carriegravere ont ainsi eacuteteacute ocircteacutes de lavue de ses concitoyens alors que les deux deacutedicants le pagus et la ciuitas lesmodaliteacutes de financement et le deacutecret des deacutecurions ont eux eacuteteacute maintenus Ladate de sa condamnation peut ecirctre affineacutee et mise en relation avec la politiquegeacuteneacuterale de lrsquoempire En effet dans le doc ndeg 2 le nom de Commode a eacuteteacute mar-teleacute en 193 puis a eacuteteacute reacuteinscrit lors de sa reacutehabilitation en 195 Crsquoest apregraves queles parties des deux textes concernant [[hellip]] Gabinius ont eacuteteacute agrave leur tour marte-leacutees ce notable a ducirc faire le mauvais choix lors de la crise de 193ndash197 celui deClodius Albinus La condamnation du notable doit ecirctre placeacutee apregraves la victoiredu Septime Seacutevegravere en 197

Les programmes de recherche VAM et Monumenta agrave partir notamment delrsquoeacutetude du pheacutenomegravene du martelage concourent agrave replacer les inscriptions dansleur espace drsquoexposition et agrave prolonger ainsi les reacuteflexions portant sur la place etle rocircle de lrsquoeacutecrit en particulier au sein des citeacutes Ils permettent eacutegalement de me-surer lrsquoapplication de deacutecisions prises agrave Rome et de replacer la pratique eacutepigra-phique dans le cadre des relations entre le centre du pouvoir et les citeacutesprovinciales Crsquoest donc par le biais drsquoune proceacutedure particuliegravere que lrsquohistoiresociale et lrsquohistoire politique sont ici conjugueacutees au service drsquoune approche plusglobale du fonctionnement de lrsquoimperium Romanum

Steacutephane Benoist Lillestephanebenoistuniv-lille3frChristine Hoeumlt-van Cauwenberghe Lillechristinevancauwenberghe-hoetuniv-lille3frSabine Lefebvre Dijonsabinelefebvreu-bourgognefr

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

698 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

Notes

1 Objectifs des programmes VAM laquo Les victimes de lrsquoabolitio memoriae raquo (Halma-Ipel Lille)fondeacute en 2002 et Monumenta laquo Traces eacutecrites et figureacutees de la meacutemoire dans lrsquoempire ro-main raquo (AnHiMA Paris Halma-Ipel Lille ARTeHIS Dijon) depuis 2010 sous la responsa-biliteacute des trois contributeurs et drsquoAnne Daguet-Gagey (annedaguet-gageyuniv-artoisfr)

2 La bibliographie principale du programme est la suivante S Benoist et S Lefebvre laquo Les vic-times de la damnatio memoriae meacutethodologie et probleacutematiques raquo Acta XII Congressusinternationalis epigraphiae graecae et latinae (septembre 2002) Barcelone 2007 p 133ndash140 Condamnations et damnation approches des modaliteacutes de reacuteeacutecriture de lrsquohistoire IndashIII Cahiers Glotz XIV 2003 [2005] p 227ndash310 XV 2004 [2006] p 175ndash253 XIX 2008[2010] p 129ndash176 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Meacutemoire et histoire autour desproceacutedures de condamnation dans lrsquoAntiquiteacute romaine Metz 2007 S Benoist et A Daguet-Gagey (eacuted) Un discours en images de la condamnation de meacutemoire Metz 2008 et S BenoistA Daguet-Gagey C Hoeumlt-van Cauwenberghe S Lefebvre (eacuted) Meacutemoires partageacutees meacutemoi-res disputeacutees Eacutecriture et reacuteeacutecriture de lrsquohistoire Metz 2009

3 IG IV 1400 IG IV 12 600 W Peek Inschriften aus dem Asklepeion von Epidauros Berlin1969 ndeg 255

4 Doc ndeg 1 CIL VIII 26624 + ILTun 1438 = Dougga 53 et doc ndeg 2 CIL VIII 26598 =ILAfr 535 = ILTun 1429 = Dougga 54

Caroline Blonce

Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentauxdans leur contexte

Les arcs monumentaux constituent un cas drsquoeacutetude exemplaire des interactions agravelrsquoœuvre entre texte(s) inscrit(s) et monument(s) au sein de lrsquoespace public Ilsoffrent en effet une visibiliteacute et une lisibiliteacute de premier plan agrave lrsquoinscription qursquoilsportent souvent reacutepeacuteteacutee agrave lrsquoidentique sur leurs deux faccedilades principales Le texteinscrit se trouve ainsi au centre drsquoun double dialogue avec le deacutecor statuaire etfigureacute de lrsquoarc drsquoune part avec lrsquoespace urbain drsquoautre part Les interactions ontdonc lieu agrave la fois dans le monument lui-mecircme et entre le monument et son en-vironnement Lrsquoeacutetude des inscriptions fait en effet ressortir lrsquoutilisation controcircleacuteedrsquoun vocabulaire speacutecifique caracteacuterisant agrave la fois lrsquoaspect architectural et lecontexte urbanistique de ces monuments

Toutes les deacutedicaces drsquoarcs monumentaux ne mentionnent pas leur objet1

Sans le contexte de lrsquoarc la nature de lrsquohommage est indeacutecelable agrave la lecture seulede lrsquoinscription qui se focalise sur la titulature de lrsquoempereur dans une formu-lation reacuteduite agrave lrsquoessentiel (destinataire deacutedicant) Parmi les deacutedicaces qui men-tionnent leur objet la majoriteacute se cantonne au seul terme arcum servant agrave

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Arcum cum statua 699

deacutesigner lrsquoarc monumental depuis le deacutebut de lrsquoeacutepoque impeacuteriale2 Cette seulemention est deacutejagrave en soi importante car elle instaure une relation entre le texte etle monument sur lequel il est apposeacute en indiquant au lecteur la nature de lrsquoeacutedi-fice qursquoil contemple Ainsi la mention drsquoeacuteleacutements du deacutecor dans les deacutedicacesdes arcs monumentaux est-elle tregraves rare et reacutesulte donc drsquoun veacuteritable choix dela part des reacutedacteurs du texte qui sont sans doute eacutegalement les concepteurs delrsquoeacutedifice Deux types drsquoexpressions steacutereacuteotypeacutees se deacutegagent des inscriptions ar-cum cum statua arcum cum ornamentis

Le terme statua est le terme geacuteneacuterique deacutesignant les statues de lrsquoempereurmais aussi de diviniteacutes qui peuvent lui ecirctre associeacutees Dans les deacutedicaces drsquoarcs3

ce terme semble toujours avoir deacutesigneacute la statue ou le groupe statuaire disposeacutessur lrsquoattique de lrsquoarc Associeacute au groupe statuaire le texte a alors pour rocircle derenforcer lrsquointeacuterecirct du lecteurobservateur vers le point focal de lrsquoeacutedifice Il sou-ligne lrsquoimportance de ces statues comme raison drsquoecirctre de lrsquoarc le groupe statuairesommital surplombe non seulement le monument mais aussi la rue le quartiervoire la ville entiegravere Il insiste eacutegalement sur lrsquoimportance du don consenti parlrsquoeacutevergegravete Il agit ainsi comme un reacuteveacutelateur de la richesse et de la gloire du do-nateur

En plus des statues lrsquoarc peut posseacuteder drsquoautres eacuteleacutements de deacutecor qui sontcouramment deacutesigneacutes par le terme ornamenta que lrsquoon peut le traduire parlaquo ornements raquo laquo deacutecor raquo laquo eacuteleacutements deacutecoratifs raquo4 Nous pensons que ce termesert agrave deacutesigner un deacutecor de bas-relief parfois disparu mais qursquoil peut sans douteaussi srsquoeacutetendre aux eacuteleacutements architecturaux que sont les colonnes les pilastresles chapiteaux les diffeacuterents eacuteleacutements de lrsquoentablement souvent richementsculpteacutes A Volubilis5 le reacutedacteur de la deacutedicace a bien distingueacute le groupe sta-tuaire sommital (c[u]m seiugibus) et le deacutecor des faccedilades (ornamentis omnibus)La deacutedicace conforte donc le lecteurobservateur dans son appreacuteciation drsquounmonument unique extraordinaire qui teacutemoigne agrave la fois de la richesse de la citeacuteet du pouvoir de lrsquoempereur souligneacute eacutegalement dans la deacutedicace Lrsquoemphase dutexte trouve ainsi un eacutecho dans le deacutecor surabondant de lrsquoeacutedifice

Lrsquoeacutetude fait ainsi ressortir lrsquoexistence drsquoun veacuteritable jeu entre texte et imageentre inter-textualiteacute et inter-visibiliteacute Le texte preacutecise le deacutecor mais en partieseulement il focalise lrsquoattention sur certains eacuteleacutements cruciaux pour les concep-teursdeacutedicants En retour le deacutecor enrichit le texte souvent formuleacute de maniegraveretregraves concise La mention du deacutecor eacutetablit donc un lien tregraves speacutecifique entre letexte de la deacutedicace et lrsquoarc qui le porte Lrsquoarc monumental est donc le lieu drsquoundialogue drsquointeractions speacutecifiques entre le texte et lrsquoimage

Les arcs sont des monuments indeacutependants mais ils ne sont pas pour autantcomplegravetement isoleacutes ils srsquoinsegraverent au contraire dans le tissu urbain parfois preacute-

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

700 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

existant ou parfois construit en mecircme temps qursquoeux Comme pour la mentiondes deacutecors seuls quelques textes preacutecisent une relation de lrsquoarc avec son environ-nement immeacutediat

Lrsquoeacuteleacutement de la parure urbaine que lrsquoon retrouve le plus souvent associeacute agravelrsquoarc est le portique6 Les inscriptions insistent sur la valorisation et la reacutegulari-sation des places publiques par la construction drsquoun portique et drsquoun arc pouren marquer lrsquoentreacutee de maniegravere monumentale

Un autre eacuteleacutement joue un rocircle important pour lrsquoinsertion de lrsquoarc dans soncontexte urbain les gradus que lrsquoon peut traduire par laquo marches raquo laquo escaliers raquoou laquo gradins raquo7 Leur preacutesence souligne lrsquoemplacement de lrsquoarc toujours ausommet de ces marches souvent situeacutees en bordure drsquoun espace privileacutegieacute sanc-tuaire ou forum Crsquoest notamment le cas agrave Dougga avec les deux arcs eacuterigeacutes auIer siegravecle en bordure du forum8

Les mentions de portiques et de marches dans les inscriptions fournissentdonc des indices preacutecieux pour reconstituer lrsquoenvironnement urbain des arcsDrsquoune maniegravere plus geacuteneacuterale ces textes permettent drsquoapercevoir les preacuteoccupa-tions urbanistiques et fonctionnelles mais aussi drsquoordre estheacutetique qui gui-daient la construction des arcs monumentaux dans lrsquoespace urbain La relationavec les eacutedifices environnants semble avoir eacuteteacute bien prise en compte dans unevolonteacute de soigner les vues drsquoensemble et de creacuteer des effets visuels et de pers-pective

Dans lrsquoensemble la documentation eacutepigraphique se reacutevegravele ainsi une sourcepreacutecieuse pour connaicirctre lrsquoaspect des arcs honorifiques Ces indications mecircmerares permettent de mieux saisir lrsquoinsertion du discours impeacuterial porteacute par cesmonuments dans le tissu urbain Les deacutedicaces mettent en eacutevidence lrsquoaspect delrsquoarc que ce soit le monument lui-mecircme (arcum) ou son deacutecor (statua orna-menta) ou son lien avec lrsquoenvironnement (portiques et marches) A chaque foisil srsquoagit drsquoinsister sur lrsquooriginaliteacute de lrsquoeacutedifice sur les aspects remarquables et lesplus importants Le texte est destineacute agrave la fois aux contemporains et agrave la posteacuteriteacuteAu-delagrave de la glorification immeacutediate de lrsquoempereur et de lrsquoeacutevergegravete il est gagede lrsquoeacuteterniteacute de leur meacutemoire Quel que soit leur contenu les deacutedicaces drsquoarcsmonumentaux ne peuvent donc srsquoappreacutecier pleinement que dans leur contexteIsoleacutees elles perdent une partie importante de leur signification

Caroline Blonce Caencarolineblonceunicaenfr

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Women and Public Space in the Latin West 701

Notes

1 CIL VI 1033 = 31230 = ILS 425 (Rome) CIL VIII 4591 = 18648 (Diana Veteranorum) CILVIII 306 307 (Haiumldra) CIL IX 1558 (Beacuteneacutevent)

2 CIL II 3558 (Lucentum) CIL VIII 587 ILTun 500 (Saltus Massipianus) CIL VIII 7105 ILAlg II 1 683 (Cirta) AE 1992 1763 (Sufes)

3 CIL VIII 98 (Capsa) CIL II 3997 (Jeacuterica) CIL VIII 4679 ILAlg I 2130 (Madaure) CILVIII 8313 = 20142 ILAlg II 3 7644 (Cuicul) CIL VIII 7095 = 19435 = ILAlg II 1675 (Cirta)

4 CIL VIII 2373 AE 1985 879 (Timgad) CIL XII 2590 (Genegraveve)5 IAM 390ndash391 (216ndash217 ap J-C) 6 CIL XIII 11810 (Mayence) AE 1999 1612 (Antioche de Pisidie) CIL VIII 25500 (Saia

Maior) CIL VIII 608 = 11772 = ILS 637 (Mididi)7 CIL VIII 1320 (Thuccabor) CIL VIII 23749 (Vazi Sarra)8 Arc de Tibegravere (36ndash37 ap J-C) ILAfr 558 ILTun 1498 Cf L Maurin M Khanoussi (eacuted)

Dougga fragments drsquohistoire Choix drsquoinscriptions latines eacutediteacutees traduites et commenteacutees (Ierndash IVe siegravecles) BordeauxndashTunis 2000 p 59ndash62 et ndeg23 S Saint Amans Topographie reli-gieuse de Thugga (Dougga) Bordeaux 2004 p 23 p 76ndash77 p 61ndash64 p 86 p 300ndash301ndeg26 Arc de Caligula puis Claude (43 ap J-C) ILAfr 520 Cf L Maurin M Khanoussi(eacuted) Dougga fragments drsquohistoire ndeg 24

Emily A Hemelrijk

Women and Public Space in the Latin West

Among the countless statues that adorned the public areas of Roman townsportrait statues of non-imperial women formed a small but significant minorityThese statues and honorific inscriptions testify to the public roles women couldplay and show the scope of their civic engagement This paper gives a brief over-view of public honorific statues for women in the cities of Italy and the westernprovinces of the imperial period and examines the reasons why they were grant-ed1 Due to the frequent re-use and relocation of statues and their bases fromantiquity onwards the original locations of these statues are mostly unknownWe therefore have to rely on the inscriptions

In discussing public statues of non-imperial women we first have to deter-mine that the statue in question was set up in public rather than on a tomb orin a private house A public setting is confirmed by the words l(ocus) d(atus)d(ecreto) d(ecurionum) or publice2 but the lack of this formula does not provethat the statue was not set up in public The formula d(ecreto) d(ecurionum)sometimes followed by p(ecunia) p(ublica) strongly suggests a public setting3

but some of these statues may have stood in the house or villa of the honorand4

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

702 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

This was especially common in the city of Rome where statues in public areaswere mainly reserved for the imperial family in other towns however honorificstatues were more often set up in a public location In the local cities civic bene-factors were entitled to erect statues of themselves and their families in the pub-lic buildings they donated and to judge by the find context some statue groupsof high-ranking families were even set up in the fora without any record of de-curial permission Though the local councils were responsible for the erection ofpublic statues in all Roman towns we should perhaps not expect a uniform prac-tice in recording this

In compiling a corpus of 406 public honorific inscriptions on the bases ofstatues of non-imperial women I have used a broad definition of what consti-tutes a public statue This comprises all statues set up by the local council thecitizens or a civic body such as a collegium or the Augustales except for statuesfound outside the urban centre (which might indicate a setting in a villa ortomb) Statues in clubhouses of associations and in public buildings in the citycentre are included but only when the context is secure (for example the statueof Eumachia in Pompeii) Though my corpus may unwittingly include some stat-ues set up by a public body in a private house or villa I have probably omitteda far greater number of honorific statues of women that actually stood in publicbut lacked the official formula Therefore the number of female public statuesis likely to have been higher than would appear from my corpus

Public portrait statues of non-imperial women are found mainly in Italy(47 of my corpus) and in the provinces that were the most densely urbanizedand Romanized Africa Proconsularis and Numidia (28) and southern andeastern Spain (21) Looking at the motives mentioned in the inscriptions wesee that almost half of the statues were set up for wealthy and high-rankingwomen without any record of individual merits Of course this does not meanthat these women had no merit for their cities apart from their high rank ndash orthat the city did not hope for future benefactions ndash but it does show that highrank and family connections were in themselves socially accepted reasons for apublic statue The second slightly larger group consists mainly of civic priest-esses and benefactresses Their social standing is more varied in comparison tothe predominance of women of senatorial and equestrian families in the firstgroup (51) the second group includes a relatively large number of wealthywomen of non-elite background (45) For them a public statue meant publicrecognition and improvement of their status and that of their families Thesewomen often took an active part in the negotiations concerning their statues of-fering to bear the costs themselves5

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 703

It is difficult to assess how common public statues of non-imperial womenwere in comparison with those of men probably there was considerable localand regional variation6 All in all the evidence confirms male predominance inthe public space of Roman cities honorific statues of non-imperial womenemerged later spread less widely and were much less numerous than those oftheir male counterparts Moreover womenrsquos statues were more often set up aspart of a couple or a family group However though a minority statues of wom-en were a structural element of Roman cities that should not be ignored Thehigh rank and civic merits of the honorands and their negotiations with the lo-cal council show how important such statues were both for the honorands andtheir families and for the cities that honoured them

Emily A Hemelrijk Amsterdameahemelrijkuvanl

Notes

1 This will be treated in more detail by Hemelrijk E A (forthcoming) Hidden lives ndash publicpersonae Women and Civic Life in Italy and the Latin West during the Roman Principate

2 E g AE 1946 65 and AE 1954 1663 E g CIL II 5 625 ILAlg II 3 79074 Eck W lsquoEhrungen fuumlr Personen hohen soziopolitischen Ranges im oumlffentlichen und privaten

Bereichrsquo in Schalles H-J Hesberg H von and Zanker P (eds) Die roumlmische Stadt im 2Jahrhundert n Chr Der Funktionswandel des oumlffentlichen Raumes Kolloquium in Xantenvom 2 bis 4 Mai 1990 Koumlln 1992 pp 359ndash376

5 E g AE 1982 6826 Hemelrijk E A (2013) lsquoInscribed in the City How did Women enter lsquoWritten Spacersquorsquo in

Laurence R and Sears G (eds) (2013) Written Space in the Latin West 200 BC to AD 300London and New York Continuum pp 135ndash151

Antonella Daniela Agostinelli

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Le epigrafi monumentali drsquoapparato sono documenti concepiti per essere espostiin luoghi estremamente visibili e di grande importanza in stretta relazione conil monumento-contenitore e con i suoi utilizzatori Lo scopo di tali iscrizioni egraveevocare nei fruitori lrsquoassociazione stretta tra testo monumento e committenteSe egrave innegabile uno scadimento qualitativo della produzione epigrafica tra V e

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

704 Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo

VII secolo egrave altresigrave evidente che le iscrizioni monumentali drsquoapparato si presen-tano come eccezione nel panorama della produzione epigrafica tardoantica ealtomedievale discostandosi dalle tendenze generali1 I restauri di numerosi mo-numenti e i testi epigrafici commissionati dopo la guerra gotica (535ndash553) sonoun sintomo di ripresa e attestano un maggior interesse nellrsquouso delle iscrizionimonumentali drsquoapparato Molte di queste epigrafi dovevano ormai risultare in-comprensibili ai piugrave ma ne rimaneva salda la funzione principale perpetuare lamemoria di un messaggio fosse questo di carattere propagandistico politicostorico liturgico o giuridico Non sembra ammissibile lrsquoipotesi che tali testi fos-sero destinati alla semplice laquocontemplazioneraquo da parte del pubblico o alla solasfera ecclesiastica in quanto non si spiegherebbero il numero e la qualitagrave delleepigrafi drsquoapparato commissionate

Il rapporto tra testo e monumento egrave uno degli elementi cardine di tali iscri-zioni che richiedono luoghi specificamente deputati quali piazze o nel caso dicommittenza cristiano-ecclesiastica spazi liturgici e chiese al cui interno si pre-dilige lo spazio absidale o presbiterale Interessanti i casi in cui allrsquointerno dellabasilica srsquoinstaura una sorta di laquodialogoraquo tra diverse epigrafi poste ad esempiosullrsquoarco trionfale e sulla parete di controfacciata egrave questo il caso delle iscrizionicommissionate da Sisto III in S Maria Maggiore come anche quelle della fami-glia imperiale e di Leone IV in S Paolo f l m Il legame tra testo monumento epubblico egrave ancor piugrave enfatizzato da una serie di termini che fungono da appositorepertorio espressivo agevolando la lettura dellrsquoiscrizione del suo monumentocontenitore e dellrsquoapparato decorativo Si usano parole in diretta relazione conlrsquoedificio (ad esempio aula)2 o pronomi dimostrativi che legano con immediatez-za nella mente del fruitore testi e contesti termini che ricordano lrsquointerventooperato ex novo o a completamento di precedenti lavori vocaboli riferiti al tipodi decorazione cui lrsquoepigrafe egrave relazionata Si vogliono collegare monumento te-sto e decorazione e offrire una sorta di chiave di lettura immediata al fruitoreche a seconda del proprio grado di cultura poteva accedere a diversi livelli dicomprensione del testo

Lo stretto rapporto tra epigrafi ed immagini appare esito di un processo disviluppo da protagonista ad elemento aggiuntivo lrsquoepigrafe stessa sembra dive-nire quasi unrsquoimmagine un elemento della raffigurazione che con essa si relazio-na ricevendo e conferendo maggiore valore3 Alla distinzione tra scrittura e figu-ra sempre in rapporto di mutua complementaritagrave nelle loro diverse funzioni se-gue a partire dalla tarda antichitagrave una progressiva subordinazione del testo alleimmagini La figura si sostituisce progressivamente alla scrittura ciograve giagrave perAgostino4 rappresentava un potenziale rischio in quanto alcuni fedeli avrebbe-ro potuto cercare le risposte sulle pareti dipinte delle chiese piuttosto che nei co-

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX

Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX 705

dici della Sacra Scrittura In alcuni casi egrave perograve chiaro lrsquointento evergetico di taliopere Ad esempio Martino I e Giovanni VII fanno dipingere sulla parete di fon-do del presbiterio di S Maria Antiqua iscrizioni in lingua greca nelle quali si ri-portano le decisioni del concilio Lateranense appena conclusosi (649) e alcunibrani dellrsquoAntico e del Nuovo Testamento i testi sembrano svolgere al contempola funzione di decorazione e di elemento di propaganda Nel IX secolo in volutaripresa della prassi paleocristiana si sceglie la tecnica musiva per realizzare im-ponenti iscrizioni ed altrettanto imponenti raffigurazioni forte egrave il rapporto tratesto immagine e monumento per la presenza di riferimenti alla raffigurazionesoprastante e per lrsquoarticolazione delle diverse partizioni del catino absidale nellaparte superiore trova spazio la raffigurazione nella fascia inferiore egrave inseritalrsquoiscrizione in lettere chiare su fondo scuro scandita in due o tre pagine Modellodi questa impostazione erano forse i contemporanei manoscritti di piugrave alto livel-lo lrsquoaspetto stesso dellrsquoepigrafe le conferiva unrsquoautoritagrave implicita esaltata dalcontenuto del testo grazie allrsquouso di uno specifico formulario Lo stretto rappor-to tra epigrafe e immagine quindi rimane saldo nel corso dei secoli si modifi-cano la qualitagrave la lunghezza e la dimensione del testo in un dialogo continuo idue media trasmettono un messaggio che egrave compreso a pieno solo grazie alla let-tura integrata di entrambi

Antonella Daniela Agostinelli Baridaniagosyahooit

Note

1 Cfr A Petrucci Le scritture ultime Ideologia della morte e strategie dello scrivere nella tradi-zione occidentale Torino 1995 C Carletti Dalla laquopratica apertaraquo alla laquopratica chiusaraquo pro-duzione epigrafica a Roma tra V e VIII secolo in XLVIII Settimana di Studio del CentroItaliano di Studi sullrsquoAlto Medioevo (Spoleto 2000) Spoleto 2001 pp 325ndash392 e C CarlettiEpigrafia dei cristiani in Occidente dal III al VII secolo ideologia e prassi Bari 2008

2 Per un approfondimento sullrsquouso di termini simili nelle iscrizioni tra IV e VII secolo cfr P DeSantis Sanctorum monumenta Aree sacre del suburbio di Roma nella documentazione epigra-fica (IVndashVII secolo) Bari 2010 pp 59ndash72 e pp 103ndash183

3 Stefano Riccioni (The Word in the Image an Epiconographic Analysis of Mosaics of theReform in Rome Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia 24ndash2011) proponedi considerare le immagini e le relative epigrafi dei mosaici della Roma della controriformacome una cosa sola coniando il termine di epiconography Non sembra ammissibile tuttaviatale ipotesi che riduce lrsquoiscrizione ad un mero elemento decorativo ad unrsquoimmagine

4 Aug De cons evang I 10 (ed F Weihrich Vindobona-Lipsia 1904 16 2ndash4 = CSEL XLIII)

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
    • Einleitung
      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
        • Reading archaic Greek inscriptions
          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
            • Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies
            • in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                • Esposizione di documenti pubblici
                • un caso particolare Tauromenion
                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                    • Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts
                    • von Honoranden in Ehreninschriften
                    • aus dem pontischen Raum
                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                        • Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene
                        • e di altri teatri del mondo greco
                          • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                            • Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire
                            • et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                • Monumenta marteleacutes en Achaiumle un exemple provenant drsquoEacutepidaure
                                  • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                    • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                          • Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux
                                          • dans leur contexte
                                              • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                  • Women and Public Space in the Latin West
                                                      • Raum ndash Bild ndash Inschrift
                                                        • [[hellip]]us Q fil Arn Gabinius Octauius Festus Sufetianus notable condamneacute de Thugga
                                                          • Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX