"Tertulliano e Isidoro di Siviglia", in Auctor et Auctoritas in Latinis Medii Aevi Litteris....

52
mediEVI 4

Transcript of "Tertulliano e Isidoro di Siviglia", in Auctor et Auctoritas in Latinis Medii Aevi Litteris....

mediEVI4

mediEVI

Series of the Società Internazionale per lo Studio del Medioevo LatinoEditor: Agostino Paravicini Bagliani

Advisory BoardStefano Brufani, Carmen Cardelle de Hartmann, Paolo Chiesa,

Claudio Ciociola, Giuseppe Cremascoli, Michael Lapidge, Lino Leonardi, José Martínez Gázquez, Nicola Morato,

Lucia Pinelli, Francesco Santi, Jean-Yves Tilliette

FIRENZESISMEL · EDIZIONI DEL GALLUZZO

2014

AUCTOR ET AUCTORITASIN LATINIS MEDII AEVI LITTERIS

AUTHOR AND AUTHORSHIP IN MEDIEVAL LATIN LITERATURE

Proceedings of the VIth Congress

of the International Medieval Latin Committee

(Benevento-Naples, November 9-13, 2010)

edited by

Edoardo D’Angelo and Jan Ziolkowski

SISMEL · Edizioni del Galluzzovia Montebello, 7 · I-50123 Firenze

tel. +39.055.237.45.37 fax [email protected] · [email protected] · www.mirabileweb.it

ISBN 978-88-8450-554-5

© 2014 - SISMEL · Edizioni del Galluzzo

TABLE OF CONTENTS

XI Premessa di Agostino Paravicini Bagliani

XIII Introduction by Edoardo D’Angelo and Jan Ziolkowski

AUCTOR ET AUCTORITAS IN LATINIS MEDII AEVI LITTERIS

AUTHOR AND AUTHORSHIP IN MEDIEVAL LATIN LITERATURE

3 Alexander Andrée, Magisterial Auctoritas and Biblical Scholarship at theSchool of Laon in the Twelfth Century

17 Alessandro Azzimonti, Leone di Ravenna e le esegesi della Regola diBenedetto in ambito eremitico (sec. X-XI)

33 Alberto Bartola, Ademaro di Saint-Ruf: un testimone dimenticato della con-troversia trinitaria del secolo XII

45 Martin Bažil, Les quatre sens de l’écriture centonisée. À propos de l’usage spé-cifique de la technique du centon au Moyen Âge

57 Ferruccio Bertini, L’auctoritas virgiliana e prudenziana nel Waltharius

69 Armando Bisanti, La figura di Zosima, padre “autorevole”, nella leggendadi Maria Egiziaca

85 Alessandro Boccia, Stile allusivo e interpretazione testuale nell’epistolario diPier della Vigna

101 Filippo Bognini, Per il commento al De inventione del “magister Mene-galdus”

119 Pascale Bourgain, Les auteurs dans les Accessus ad auctores

133 Maria Campanale, La dialettica delle auctoritates: da Aristotele ad Alber-to Magno

145 Patricia Cañizares Ferriz, Un “florilegio de autor” inacabado: Séneca en elVademecum del Conde de Haro

157 Alessandro Capone, Tertulliano e Isidoro di Siviglia

199 Carmen Cardelle de Hartmann - Estrella Pérez Rodríguez, Las auc-toritates del Contemptus sublimitatis (Dialogus creaturarum)

213 César Chaparro Gómez, Las fabulas de John Sheppey: entre la escuela y laIglesia

v

227 Vittorio Chietti, Dissentire dall’auctoritas: Scoto Eriugena contro Agostinosulla questione della resurrezione nel quinto libro del Periphyseon

239 Maria Antonietta Chirico, Le auctoritates di Isacco della Stella

265 Jean-François Cottier, Auteurs et valeur auctoriale dans les recueils deprières: le cas exemplaire des recueils anselmiens

277 Marta Cruz Trujillo, Las Auctoritates de alguns actors en el manuscrito981 de la Abadía de Montserrat

291 Fulvio Delle Donne, Auctor e auctoritas nelle raccolte epistolari del XIIIsecolo

303 Michele Di Marco, Auctores e auctoritas nel Didascalicon di Ugo di SanVittore

321 Lucie Doležalová, The Devil is a Christian Author? The Case of Versusmaligni angeli

331 Josep Maria Escolà Tuset, L’auctoritas bíblica en las encíclicas mortuorias

339 Edoardo Ferrarini, Sortes biblicae e tradizioni agiografiche fra IV e VIsecolo

353 Cándida Ferrero Hernández, El Liber de Doctrina Machumeti comoauctoritas en el Itinerarium Symonis Semeonis

369 Francesco Fiorentino, Questioni di autorialità nel primo Trecento

381 Clara Fossati, Retorica e modelli letterari nell’Elegia di Arrigo da Settimello

389 Paolo Garbini, Le firme di Bonvesin da la Riva

397 Alfonso García Leal, Beato de Liébana, Comentario al Apocalipsis: textoe ilustración en los códices visigóticos relativos al vino

411 Giuseppe Germano, Autorità dei Classici e autorità dei Padri nel secoloXI: intellettuali del monastero di S. Emmeramo in Ratisbona fra piaceredella lettura e senso di colpa

423 Núria Gómez Llauger, Auctor et auctoritas en el tratado Zelus Christicontra iudaeos, sarracenos et infideles de Pedro de la Cavallería

435 Monique Goullet, Quelle autorité pour une réécriture hagiographique?

447 Paolo Greco, Chronica Monasterii Casinensis. IV 11: un’analisi sintat-tica e un’ipotesi genetica

463 Attilio Grisafi, Ditem cerno. Vedere l’inferno sulla terra. Un approccioanalitico al De captivitate ducis Iacobi di Laudivio Zacchia (vv. 550-77)

479 Michael W. Herren, The Authority of Authors and Schools in the Writingsof Virgilius Maro Grammaticus

TABLE OF CONTENTS

vi

vii

TABLE OF CONTENTS

489 Antonietta Iacono, La tradizione epigrammatica negli Hendecasyllabi diGiovanni Pontano, con particolare attenzione per Marziale e Catullo

501 Mario Iadanza, Willibald e Hugeburch: un rapporto di auctoritas?

521 Gunilla Iversen, The Role of the Compiler in Tropes and Prosulas to Glo-ria in excelsis in the Medieval Mass: Editorial Problems and ProposedSolutions

537 Montserrat Jiménez San Cristóbal, Auctor et auctoritas en la Floresta dephilosophos

555 Marek Thue Kretschmer, Autorità e no – Alcune considerazioni sul pro-getto antiterenziano di Rosvita di Gandersheim

567 Emmanuelle Kuhry, L’auteur, la compilation et la division des sciencesdans le Compendium philosophie ou Compilatio de libris natura-libus Aristotelis, une encyclopédie du XIIIe siècle

583 Maria Teresa Laneri, L’auctoritas di Lorenzo Valla nell’epistola-trattato diLorenzo Zane a Giorgio Bevilacqua da Lazise

601 Pierluigi Licciardello, Autorità giuridica e cultura letteraria nelle consue-tudini eremitiche di Fonte Avellana e Camaldoli

613 Andrea Livini, Leggere Cipriano a tavola: riflessioni sulla circolazionealtomedievale della Cena Cypriani

623 Guadalupe Lopetegui Semperena, El concepto de autoridad en las artespoéticas medievales

641 Carmen Lozano Guillén, La influencia medieval en la gramática huma-nista: una auctoritas silenciada

655 Rosa Manfredonia, L’auctoritas del viaggiatore. La Praefatio dell’Itine-rarium di Alessandro Geraldini

667 Donatella Manzoli, L’autore che non scrive. I centoni di Lelio Capilupi

675 Anna Maranini, Proprie quidem compilare est aliena dicta suis inter-miscere. Il riutilizzo di fonti antiche e coeve in tradizione medievale

691 José Martínez Gázquez, Auctor et Auctoritas en las traducciones del griegoy el árabe al latín

709 Rino Modonutti, Ego huius operis actor: fra Giovanni Colonna compi-latore di storia universale

725 Caterina Mordeglia, L’auctoritas plautina nelle Derivationes di Osbernodi Gloucester

741 Francesco Mosetti Casaretto, Tra Nani e Giganti. Ripetizione e auctori-tas nel Medioevo latino

759 María José Muñoz Jiménez, Las Flores sumpte a magistro Patrarchalaureato del manuscrito 981 de Montserrat

viii

TABLE OF CONTENTS

773 Elena Necchi, La Vita di Attila padovana fra cronachistica veneziana eauctores

791 Peter Orth, Tradition als Bürde und Anreiz. Martin von Tours in denlateinischen Dichtungen Guiberts von Gembloux

821 Carmen Teresa Pabón de Acuña, Las auctoritates en el De morali prin-cipis institutione: normas y características

831 Giuseppe Perta, Carlo Magno e Gerusalemme nelle fonti coeve

847 Marco Petoletti, Ut patenter innotescat. Il trattato di Nicola Maniacu-tia (sec. XII) sull’immagine acheropita del Laterano

865 Carla Piccone, Prisciano ad Einsiedeln: una versificazione parziale delleInstitutiones

879 Stefano Pittaluga, Interpreti e plurilinguismo nelle redazioni di viaggio delXIII secolo

889 Mechthild Pörnbacher, Richer von Metz, Vita sancti Martini (paulo post1122; BHL 5634). Auctoritates und literarische Vorlagen

907 Ludovica Radif, Tortelli da Bruni ad Aristofane per Orazio

917 Alberto Ricciardi, Gregorio Magno nell’ideologia politico-religiosa di etàcarolingia. Alcune considerazioni a partire da una silloge del Registrum

929 Michele Rinaldi, Tria genera theologiae: note sui commenti al De civi-tate Dei di Agostino della prima metà del Trecento

941 Philipp Roelli, Translating Technical Terminology from Aristotle’s Com-parison Physics of Ten Latin Translations

957 Marta M. M. Romano, Padre spirituale: autore e autorità (in alcuni misti-ci domenicani)

971 Roberto Romano, Confirmatio di Costantino XI Paleologo Dragazes perCostantino II Angelo Comneno

979 Luigi Russo, Maccabei e crociati. Spunti per una riflessione sull’utilizzodella tipologia biblica nelle fonti della “prima crociata”

995 Riccardo Saccenti, Cognitio veritatis. La Métaphysique et l’Éthiqued’Aristote comme sources de l’anonyme Compendium philosophie (milieudu XIIIe siècle)

1005 Eustaquio Sánchez Salor, Carmina Burana 1-55. ¿Sátira moral o ideo-logía de conversos?

1019 Danuta Shanzer, Auctor, Auctoritas and the Witness to Other Worlds

1035 Kurt Smolak, Auctoritas in lateinischen Verssatiren des Mittelalters

1053 Daniele Solvi, Francesco d’Assisi come autore nella memoria agiografica

ix

TABLE OF CONTENTS

1071 Francesco Stella, Chi scrive le mie lettere? La funzione-autore e l’eterografianei modelli epistolari latini del XII secolo

1097 Mariken Teeuwen, The Master has it wrong. Dissenting Voices in Com-mentary Texts.

1109 Francesco Paolo Terlizzi, La cultura dello smascheramento: l’AnonimoNormanno e la Riforma ecclesiastica romana

1121 Jean-Yves Tilliette, L’autorité a un nez de cire. L’élection d’un évêqueselon Jean de Salisbury (Policraticus VII, 19)

1135 David A. Traill, Philip the Chancellor and the Third Crusade

1147 Sabina Tuzzo, L’auctoritas ovidiana in CB 105

1165 Mirko Vagnoni, I re normanni di Sicilia e i loro diplomi. Elementi disacralità regia

1175 Francesco Verderosa, Il manoscritto latino 3010 della Biblioteca Mar-ciana: una rielaborazione “colta” delle Instructiones di Angela daFoligno

1189 Irene Villarroel Fernández, Auctor, auctoritates y compilator en el ms. 94de la Biblioteca Pública del Estado en Tarragona

1201 Gernot R. Wieland, Bede and Arator: The (Lack of?) Authority of PoeticExegesis

INDEXES / INDICI

by Antonio Corvino and Edoardo D’Angelo

1217 Indice dei manoscritti

1223 Indice dei nomi

1235 Indice scritturale

1237 Indice degli autori e delle opere anonime

Alessandro Capone

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

Obiettivo del presente contributo è definire per quale via e in chemisura Isidoro conobbe le opere di Tertulliano. Pur essendo in generalepoche le indagini relative alla fortuna del Cartaginese1, alcuni studi, inparticolare, hanno rintracciato e analizzato in modo puntuale le remini-scenze tertullianee. Manca però uno sguardo d’insieme che prenda le mos-se dallo studio della tradizione manoscritta delle opere del Cartaginese econsideri, mettendo a frutto le ricerche sui singoli passi, tutte le memo-rie tertullianee finora rintracciate, evidenziando le varianti testuali e ilvalore nell’intertesto isidoriano. In questa prospettiva sarà possibile isola-re quali opere del Cartaginese furono utilizzate dal vescovo di Siviglia edefinire il rapporto con i corpora medievali che trasmettono i testi tertul-lianei.

I. IL «CORPUS CLUNIACENSE»

Si è soliti distinguere i testimoni che tramandano le opere di Tertul-liano in cinque collezioni2: – il corpus Trecense, che contiene cinque testi (Adversus Iudaeos, De carne

Christi, De resurrectione mortuorum = De carnis resurrectione, De baptismo,De paenitentia);

– il corpus Ottobonianum, che contiene quattro testi (De pudicitia, De paeni-tentia, De patientia, De spectaculis);

– il corpus Corbeiense, che contiene cinque testi (De resurrectione mortuorum,De spectaculis, De praescriptione haereticorum, De pudicitia, De ieiunio);

– il corpus Agobardinum, che contiene ventuno testi (Ad nationes, De praes-

1. Vd. P. Podolak, Introduzione a Tertulliano, Brescia 2006, pp. 107-21.2. Per una presentazione delle collezioni tertullianee si veda l’introduzione (p. VIs)

al primo volume dell’edizione del Corpus Christianorum e il più recente contributo diP. Petitmengin, Tertullien entre la fin du XIIe et le début du XVIe siècle, in Padri greci elatini a confronto (secoli XIII-XV), cur. M. Cortesi, Firenze 2004, pp. 65-80.

Auctor et Auctoritas in Latinis medii aevi litteris. Author and Authorship in Medieval Latin Literature. Edited by E. D’Angelo and J. Ziolkowski, Firenze, SISMEL - Edizioni del Gal-luzzo, 2014

ALESSANDRO CAPONE

158

criptione haereticorum, Scorpiace, De testimonio animae, De corona, De specta-culis, De idololatria, De anima, De oratione, De cultu feminarum, Ad uxo-rem, De exhortatione castitatis, De carne Christi, De spe fidelium, De para-diso, De virginibus velandis, De carne et anima, De patientia, De paeniten-tia, De animae submissione, De superstitione seculi)3;

– il corpus Cluniacense, che contiene ventuno testi (De patientia, De carneCristi, De carnis resurrectione, Adversus Praxean, Adversus Valentinianos,Adversus Marcionem libri V4, De fuga, Ad Scapulam, De corona militis, Admartyras, De paenitentia, De virginibus velandis, De habitu muliebri, Decultu feminarum, De exhortatione castitatis, Ad uxorem libri II, De monoga-mia, De pallio, Contra Iudaeos, De praescriptione haereticorum, AdversusHermogenem).Quest’ultima collezione è così detta poiché alcuni antichi testimoni

sono attestati nell’abbazia di Cluny tra i secoli X e XI5. È opinione comu-ne, proposta dal Kroymann e per lo più condivisa, che il corpus sia statoallestito nella Spagna del VI secolo, nel circolo culturale di Isidoro6. Con-tro tale ipotesi si sono sollevate solo poche voci: Tränkle, il quale nutreseri dubbi sulla ricostruzione del corpus7, e Moreschini, per il quale l’ipo-tesi di Kroymann resta tutta da dimostrare8. L’unica prova addotta a soste-gno dell’origine spagnola della collezione cluniacense è il fatto che moltedelle opere note a Isidoro sono contenute proprio in questo corpus. Comesi può facilmente osservare, un’argomentazione di questo tipo non è suf-ficiente.

Pertanto, chiarita tale situazione preliminare, occorre procedere peraltra via, così da giungere a conclusioni più probabili. A questo puntoappare inoltre evidente come lo studio della tradizione manoscritta di Ter-tulliano e la valutazione della reale conoscenza delle opere del Cartagine-se da parte del vescovo di Siviglia siano inestricabilmente legate. Tale

3. Il solo codice superstite di questa collezione è il Par. lat. 1622, che il vescovodi Lione Agobardo fece trascrivere nel IX secolo e che mutilo nella parte finale con-tiene solo i primi tredici trattati del corpus. A questa raccolta sembra appartenere ilcodex Ambrosianus G.58.sup. che contiene alcuni capitoli del De oratione.

4. In alcuni mss a quest’opera segue l’Apologeticum.5. Vd. E. Kroymann, Kritische Vorarbeiten für den III. und IV. Band der neuen Tertul-

lian-Ausgabe, in Sitzungsberichte der philosophisch-historischen Classe der kaiserlichen Aka-demie der Wissenschaften 143/6, Wien 1901, pp. 15-6 e Q. S. F. Tertulliani opera, ed. Ae.Kroymann, III, Vindobonae-Lipsiae 1906, pp. VI-VII.

6. Vd. E. Dekkers, Note sur les fragments récentement découverts de Tertullien, in «SacrisErudiri» 4 (1952), p. 373.

7. Vd. Q. S. F. Tertulliani Adversus Iudaeos, ed. H. Tränkle, Wiesbaden 1964,p. XCIV.

8. Vd. Tertullien. Contre Marcion, ed. R. Braun, I, Paris 1990, pp. 20-1.

159

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

legame trova un punto di incontro dirimente nell’analisi, particolare egenerale al contempo, delle memorie tertullianee, da cui conviene pren-dere le mosse.

II. LE MEMORIE TERTULLIANEE

Come s’è detto, l’analisi delle reminiscenze provenienti da Tertullianoè stata condotta solo in maniera parziale. Gli studi più ampi e significati-vi rimangono ancora quelli ormai datati di Kübler, che si sofferma suiparalleli isodoriani del De corona e del De spectaculis9, e Klussmann, cheidentifica e raccoglie gli excerpta tertullianea limitatamente alle Etymolo-giae10. Di qualche decennio successivo è il lavoro di Lawson, il quale nel-l’ambito di un ampio studio sulle fonti del De ecclesiasticis officiis mette inevidenza quelle derivanti dal Cartaginese11. Ancora uno snodo fondamen-tale per ogni indagine su Isidoro è rappresentato senza dubbio dai volumiche Jacques Fontaine ha dedicato al vescovo di Siviglia12. Ricordiamoinfine due contributi più recenti: Micaelli, che, indagando la fortuna diTertulliano, ha posto l’attenzione su alcune reminiscenze nel Liber de dif-ferentiis verborum, nel De ecclesiasticis officiis e nelle Sententiae e Gasti, che haesaminato un passo delle Etymologiae13.

Riportiamo ora tutti riferimenti ai testi di Tertulliano che sono statisegnalati negli studi testé citati e nelle recenti edizioni critiche delle ope-re di Isidoro, con qualche precisazione e integrazione14.

9. Vd. B. Kübler, Isidorusstudien, in «Hermes» 25 (1890), pp. 496-526.10. M. Klussmann, Excerpta Tertullianea in Isidori Hispalensis Etymologiis, Hambur-

gi 1892 (Progr. N. 729).11. A.C. Lawson, Las fuentes del De ecclesiasticis officiis de san Isidoro, in «Archivos

Leoneses», 33 (1963), pp. 129-76; 34 (1964), pp. 109-38.12. J. Fontaine, Isidore de Seville et la culture classique dans l’Espagne wisigothique,

Paris 1983.13. C. Micaelli, Ricerche sulla fortuna di Tertulliano, in «Orpheus», 6 (1985), pp.

118-35. F. Gasti, Isidoro e Tertulliano: una fonte ritrovata, in «Rendiconti dell’IstitutoLombardo di Scienza Lettere e Arti», 128 (1994), pp. 135-40.

14. Per le Etymologiae il testo di riferimento rimane ancora quello oxoniense sta-bilito da Lindsay (1911). Negli ultimi decenni, nell’ambito dell’ampio progetto diuna nuova edizione critica dell’enciclopedia, sono tuttavia apparsi alcuni volumi:XVII (André 1981); II (Marshall 1983); IX (Reydellet 1984); XII (André 1986);XIX (Rodríguez-Pantoja 1995); XIII (Gasparotto 2004); XVIII (Cantó Llorca 2007);III (Gasparotto 2009); XI (Gasti 2010); XX (Guillaumin 2010). Sui problemi legatiall’agnizione delle fonti di Isidoro e alla constitutio textus cfr. F. Gasti, Pubblicare Isido-ro. Ecdotica e ricerca delle fonti, in «Bollettino di Studi Latini», 38 (2008), pp. 102-18.

ALESSANDRO CAPONE

160

15. Sul passo vd. Fontaine, Isidore de Seville cit., II, p. 709.16. Su questo e sul passo successivo vd. la nota ad loc. dell’editore (pp. 272-3).

Apologeticum III 5-6 (Dekkers)Christianus vero, quantum interpreta-tio est, de unctione deducitur. Sed etcum perperam “Chrestianus” pronun-tiatur a vobis (nam nec nominis estcerta notitia penes vos), de suavitatevel benignitate compositum est. Odi-tur itaque in hominibus innocuisetiam nomen innocuum. At enim sec-ta oditur in nomine utique sui aucto-ris. Quid novi, si aliqua disciplina demagistro cognomentum sectatoribussuis inducit?

Apologeticum III 6 (Dekkers)Nonne philosophi de auctoribus suisnuncupantur Platonici, Epicurei,Pythagorici? Etiam a locis conventicu-lorum et stationum suarum Stoici,Academici?

Apologeticum VI 4 (Dekkers)Circa feminas quidam etiam illa maio-rum instituta ceciderunt, quae mode-stiae, quae sobrietati patrocinabantur,cum aurum nulla norat praeter unicodigito, quem sponsus oppignerassetpronubo anulo.

Apologeticum VI 6 (Dekkers)At nunc in feminis prae auro nullumleve est membrum, prae vino nullumliberum est osculum, repudium veroiam et votum est, quasi matrimoniifructus.

Etymologiae VII 14,1 (Lindsay)Christianus, quantum interpretatioostendit, de unctione deducitur, siuede nomine auctoris et creatoris. AChristo enim Christiani sunt cogno-minati, sicut a Iuda Iudaei. De magi-stri quippe nomine cognomen sectato-ribus datum est.

Etymologiae VIII 6,6 (Lindsay)15

Divisi sunt autem et hi in haeresibussuis, habentes quidam nomina ex auc-toribus, ut Platonici, Epicurei, Pytha-gorici: alii a locis conventiculorum etstationum suarum, ut Peripatetici,Stoici, Academici.

Etymologiae XIX 32,4 (Rodríguez-Pan-toja)16

Feminae non usae anulis, nisi quos vir-gini sponsus miserat, neque ampliusquam binos anulos aureos in digitishabere solebant.

Etymologiae XIX 32,4 (Rodríguez-Pan-toja)At nunc prae auro nullum feminis leveest atque inmune membrum.

161

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

Apologeticum VII 8-12 (Dekkers)Natura famae omnibus nota est.Vestrum est: fama est malum, qua non aliud velo-cius ullum. Cur malum fama? quia velox, quiaindex, an quia plurimum mendax? quaene tunc quidem, cum aliquid veridefert, sine mendacii vitio est, detra-hens, adiciens, demutans de veritate.Quid quod ea illi condicio est, ut nonnisi cum mentitur, perseveret, et tamdiuvivit, quamdiu non probat? siquidemubi probavit, cessat esse et, quasi officionuntiandi functa, rem tradit: exinde restenetur, res nominatur. Nec quisquamdicit, verbi gratia: “hoc Romae aiuntfactum”, aut: “fama est illum provin-ciam sortitum”; sed: “sortitus est illeprovinciam”, et: “hoc factum estRomae”. Fama, nomen incerti, locumnon habet ubi certum est. An famae cre-dat nisi inconsideratus, quia sapiens noncredit incerto? omnium est aestimare,quantacumque illa ambitione diffusaest, quantacumque adseveratione con-structa, quod ab uno aliquando principeexorta sit necesse est. Exinde in traduceslinguarum et aurium serpit, et ita modi-ci seminis vitium hedera rumoris obscu-rat, ut nemo recogitet, ne primum illudos mendacium seminaverit, quod saepefit aut ingenio aemulationis, aut arbitriosuspicionis, aut non nova, sed ingenitaquibusdam mentiendi voluptate.

Apologeticum IX 7 (Dekkers)Si quid et de necis genere differt,utique crudelius in aqua spiritum tor-quetis, aut frigori aut fami aut canibusexponitis; ferro enim mori aetasquoque maior optaverit.

Etymologiae V 27,26-27 (Lindsay)Fama autem dicta quia fando, id estloquendo, pervagatur per traduces lin-guarum et aurium serpens. Est autemnomen et bonarum rerum et malarum.Nam fama felicitatis interdum est, utillud, “inlustris fama”, quod laus est:malarum, ut Vergilius: Fama, malumqua non aliud velocius ullum. Famaautem nomen certilocum non habet,quia plurimum mendax est, adiciensmulta vel demutans de veritate: quaetamdiu vivit, quamdiu non probat. Atubi probaveris, esse cessat, et exinderes nominatur, non fama.

Etymologiae V 27,35 (Lindsay)In ipso quoque genere necis differt.Crudelius est enim in aqua spiritumtorquentes extingui, ignibus uri, fri-gore et fame necari, canibus et bestiisexponi. Nam ferro mori aetas quoquemaior optavit.

ALESSANDRO CAPONE

162

17. Sul passo vd. Gasti, Isidoro e Tertulliano cit.18. Per l’individuazione delle altre fonti del passo vd. la nota ad. loc. dell’editore

(pp. 8-9).19. Sul passo vd. J. P. Waltzing, Le Codex Fuldensis de Tertullien, Liège-Paris 1914-

1917, p. 222.

Apologeticum X 10 (Dekkers)Proinde Saturno repentino ubique cae-litem contigit dici; nam et “terraefilios” vulgus vocat, quorum genus inincerto est.

Apologeticum XVII 1 (Dekkers)Quod colimus, Deus unus est, quitotam molem istam cum omni instru-mento elementorum, corporum, spiri-tuum, verbo quo iussit, ratione quadisposuit, virtute qua potuit, de nihi-lo expressit in ornamentum maiestatissuae, unde et Graeci nomen mundoksmo~ accommodaverunt.

Apologeticum XVIII 5 (Dekkers)Ptolemaeus, quem Philadelphumsupernominant eruditissimus rex etomnis litteraturae sagacissimus, cumstudio bibliothecarum Pisistratum,opinor, aemularetur, inter ceteramemoriarum, quibus aut vetustas autcuriositas aliqua ad famam patrocina-batur, ex suggestu Demetrii Phalerei,grammaticorum tunc probatissimi,cui praefecturam mandaverat, libros aIudaeis quoque postulavit, propriasatque vernaculas litteras, quas solihabebant.

Apologeticum XXI 8 (Dekkers)Non de sororis incesto nec de stuprofiliae aut coniugis alienae deum

Etymologiae XI 3,13 (Lindsay)17

Gigantes dictos iuxta Graeci sermonisetymologiam, qui eos ghgenei'~ existi-mant, id est terrigenas, eo quod eosfabulose parens terra inmensa mole etsimiles sibi genuerit. Gh' enim terraappellatur: gevno~ genus; licet et terraefilios vulgus vocat: quorum genusincertum est.

Etymologiae XIII 1,2 (Gasparotto)18

Graeci vero nomen mundo de orna-mento adcommodaverunt propterdiversitatem elementorum et pulchri-tudinem siderum. Appellatur enimapud eos kovsmon, quod significat orna-mentum. Nihil enim mundo pulch-rius oculis carnis aspicimus.

Etymologiae VI 3,5 (Lindsay)19

Dehinc magnus Alexander vel succes-sores eius instruendis omnium libro-rum bibliothecis animum intende-runt; maxime Ptolomaeus cognomen-to Philadelphus omnis litteraturaesagacissimus, cum studio bibliotheca-rum Pisistratum aemularetur, nonsolum gentium scripturas, sed etiamet divinas litteras in bibliothecamsuam contulit.

Etymologiae VIII 11,35 (Lindsay)Quem modo taurum fingunt propterEuropae raptum; fuit enim in navi

163

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

20. Su questo passo e sul parallelo dell’Ad Nationes vedi Fontaine, Isidore de Sevillecit., II, p. 716.

patrem passus est squamatum aut cor-nutum aut plumatum, amatorem inauro conversum Danaes. Iovis ista sunthumana vestra.

Apologeticum XXV14 (Dekkers)Ni fallor enim, omne regnum velimperium bellis quaeritur et victoriispropagatur.

Apologeticum XXXVIII 4 (Dekkers)Nihil enim nobis dictu, visu, auditucum insania circi, cum impudicitiatheatri, cum atrocitate arenae, cumxysti vanitate.

Apologeticum XLVII 5-7 (Dekkers)Inventum enim solummodo Deumnon ut invenerant disputaverunt, ut etde qualitate et de natura eius et desede disceptent. Alii incorporalemasseverant, alii corporalem, qua Plato-nici et Stoici; alii ex atomis, alii exnumeris, qua Epicurus et Pythagoras;alius ex igni, qua Heraclito visum; etPlatonici quidem curantem rerum fac-torem et actorem rerum contra Epicu-rei otiosum et inexercitum, et ut itadixerim, neminem rebus humanis;positum vero extra mundum Stoici,qui figuli modo extrinsecus torqueatmolem hanc; intra mundum Platonici,qui gubernatoris exemplo intra idmaneat, quod regat.

cuius insigne erat taurus: modoDanaes per imbrem aureum appetisseconcubitum; ubi intellegitur pudici-tiam mulieris ab auro fuisse corrup-tam: modo in similitudine aquilae,propter quod puerum ad stuprumrapuerit: modo serpentem, quia repta-verit, et cygnum, quia cantaverit.

Etymologiae XVIII 2,1 (Cantó Llorca)Omne regnum saeculi huius bellisquaeritur, victoriis propagatur.

Etymologiae XVIII 59 (Cantó Llorca)Proinde nihil esse debet Christianocum Circensi insania, cum inpudicitiatheatri, cum amphitheatri crudelitate,cum atrocitate arenae, cum luxurialudi.

Etymologiae VIII 6,19-20 (Lindsay)20

Inventum enim solummodo Deum,non ut invenerunt, exposuerunt, quiaevanuerunt in cogitationibus suis.Dicentes enim se esse sapientes stultifacti sunt. [Item] Platonici quidemDeum curatorem et arbitrum et iudi-cem asserunt. Epicurei otiosum etinexercitatum. De mundo autem Pla-tonici adfirmant incorporalem; Stoicicorporalem; Epicurus atomis; Pytha-goras ex numeris; Heraclitus ex igni.

ALESSANDRO CAPONE

164

21. La reminiscenza, segnalata da Micaelli, Ricerche cit., p. 134, appare piuttostodubbia.

Apologeticum XLVIII 14 (Dekkers)Noverunt et philosophi diversitatemarcani et publici ignis. Ita longe aliusest, qui usui humano, alius qui iudicioDei apparet, sive de caelo fulminastringens, sive de terra per verticesmontium eructuans; non enim absu-mit quod exurit, sed dum erogat,reparat.

Apologeticum L (Dekkers)Plane volumus, verum eo more, quo etbellum miles. Nemo quidem libenspatitur, cum et trepidare et periclitarisit necesse. Tamen et proeliatur omni-bus viribus et vincens in proelio gau-det qui de proelio querebatur, quia etgloriam consequitur et praedam.

De baptismo IV 4-5 (Refoulé)Igitur omnes aquae de pristina originispraerogativa sacramentum sanctifica-tionis consecuntur invocato deo: super-venit enim statim spiritus de caelis etaquis superest sanctificans eas de seme-tipso et ita sanctificatae vim sanctifi-candi conbibunt. Quamquam ad sim-plicem actum conpetat similitudo ut,quoniam vice sordium delictis inqui-namur, aquis abluamur. Sed delictasicut in carne non conparent - quianemo super cutem portat maculas ido-latriae aut stupri aut fraudis - ita eteiusmodi in spiritu sordent qui est auc-tor delicti: spiritus enim dominatur,caro famulatur. Tamen utrumque interse communicant reatum, spiritus obimperium, caro ob ministerium. Igiturmedicatis quodammodo aquis perangeli interuentum et spiritus in aquis

Etymologiae XIX 6,4 (Rodríguez-Pan-toja)Habet quoque et aliam in se diversita-tem ignis. Nam alius est qui usuihumano, alius qui iudicio apparetdivino, sive qui de caelo fulmenadstringit, sive qui de terra per ver-tices montium eructuat.

Sententiae I 23,5 (Cazier)21

Accipe exemplum adeundi sub trepi-datione martyrii de usu bellandi, inquo exercitatus quisque in praelio etper audaciam certamen aggreditur, etper timorem cunctatione movetur.

Etymologiae VI 19,49 (Lindsay)Invocato enim Deo descendit Spiritussanctus de caelis, et medicatis aquissanctificat eas de semetipso; et acci-piunt vim purgationis, ut in eis et caroet anima delictis inquinata mundetur.

165

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

corporaliter diluitur et caro in eisdemspiritaliter emundatur.

De baptismo VI 2 (Refoulé)Nam si in tribus testibus stabit omneverbum dei, quanto magis donum?Habebimus de benedictione eosdemarbitros fidei quos et sponsores salutis,sufficit ad fiduciam spei nostrae etiamnumerus nominum divinorum.

De baptismo VII (Refoulé)Exinde egressi de lavacro perungimurbenedicta unctione de pristina disci-plina qua ungui oleo de cornu in sacer-dotium solebant ex quo Aaron a Moy-se unctus est; unde Christi dicti achrismate quod est unctio quae domi-no nomen adcommodavit, facta spiri-talis quia spiritu unctus est a deopatre, sicut in Actis: collecti suntenim in ista civitate adversus sanctumfilium tuum quem unxisti. Sic et innobis carnaliter currit unctio sed spiri-taliter proficit, quomodo et ipsiusbaptismi carnalis actus quod in aquamergimur, spiritalis effectus quoddelictis liberamur.

Etymologiae VI 19,46 (Lindsay)Sicut enim in tribus testibus stat omneverbum, ita hoc sacramentum confir-mat ternarius numerus nominum divi-norum.

Etymologiae VI 19,51-52 (Lindsay)Nam sicut in baptismo peccatorumremissio datur, ita per unctionemsanctificatio spiritus adhibetur; et hocde pristina disciplina, qua ungui insacerdotium et in regnum solebant, exquo et Aaron a Moyse unctus est. Quaedum carnaliter fit, spiritaliter proficit;quomodo et in ipsa baptismi gratiavisibilis actus, quod in aqua mergi-mur, sed spiritalis effectus, quoddelictis mundamur.

Etymologiae VII 2,2-3 (Lindsay)Christus namque a chrismate estappellatus, hoc est unctus. Praecep-tum enim fuerat Iudaeis ut sacrumconficerent unguentum, quo perunguipossent hi qui vocabantur ad sacerdo-tium vel ad regnum: et sicut nuncregibus indumentum purpuraeinsigne est regiae dignitatis, sic illisunctio sacri unguenti nomen ac potes-tatem regiam conferebat; et indeChristi dicti a chrismate, quod estunctio. Nam chrisma Graece, Latineunctio nuncupatur, quae etiam Domi-no nomen adcommodauit facta spirita-lis, quia Spiritu unctus est a DeoPatre, sicut in Actibus: “Collecti suntenim in hac ciuitate aduersus sanctumFilium tuum, quem uncxisti”: non

ALESSANDRO CAPONE

166

De baptismo VIII 1-5 (Refoulé)Dehinc manus inponitur per benedic-tionem advocans et invitans spiritumsanctum. Sane humano ingenio licebitspiritum in aquam arcessere et concor-porationem eorum accommodatisdesuper manibus alio spiritu tantae cla-ritatis animare; deo autem in suo orga-no non licebit per manus sanctas subli-mitatem modulari spiritalem? Sed esthoc quoque de veteri sacramento quonepotes suos ex Ioseph, Ephrem etManassem, Iacob capitibus inpositis etintermutatis manibus benedixit et qui-dem ita transversim obliquatis in se utChristum deformantes iam tunc por-tenderent benedictionem in Christofuturam. Tunc ille sanctissimus spiri-tus super emundata et benedicta corpo-ra libens a patre descendit superquebaptismi aquas tanquam pristinamsedem recognoscens conquiescitcolumbae figura delapsus in dominum,ut natura spiritus sancti declarareturper animal simplicitatis et innocentiae,quod etiam corporaliter ipso fellecareat columba. Ideoque estote, inquit,simplices ut columbae, ne hoc quidemsine argumento praecedentis figurae:quemadmodum enim post aquas dilu-vii quibus iniquitas antiqua purgataest, post baptismum ut ita dixerimmundi, pacem caelestis irae praecocolumba terris adnuntiavit dimissa exarca et cum olea reversa - quod signumetiam ad nationes pacis praetenditur -,eadem dispositione spiritalis effectusterrae id est carni nostrae emergenti delavacro post vetera delicta columbasancti spiritus advolat pacem dei adfe-rens emissa de caelis ubi ecclesia estarcae figura.

utique oleo visibili, sed gratiae dono,quod visibli significatur unguento.

Etymologiae VI 19,54 (Lindsay)Manus inpositio ideo fit, ut per bene-dictionem advocatus invitetur Spiritussanctus. Tunc enim ille Paracletus postmundata et benedicta corpora libens aPatre descendit, et quasi super baptis-mi aquam tamquam super pristinamsedem recognoscens quiescit.

Etymologiae VII 3,22 (Lindsay)Spiritus sanctus idcirco in columbaespecie venisse scribitur, ut natura eiusper avem simplicitatis et innocentiaedeclararetur. Vnde et Dominus: “Esto-te”, inquit, “simplices sicut colum-bae”. Haec enim avis corporaliter ipsofelle caret, habens tantum innocen-tiam et amorem.

167

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

De corona IV 5 (Fontaine)Consuetudo autem etiam in civilibusrebus pro lege suscipitur, cum deficitlex, nec differt, scriptura an rationeconsistat, quando et legem ratio com-mendet. Porro si ratione lex constat,lex erit omne iam quod ratione consti-terit a quocunque productum. An nonputas omni fideli licere concipere etconstituere, dumtaxat quod Deo con-gruat, quod disciplinae conducat,quod saluti proficiat, dicente Domino:“Cur autem non et a vobis ipsis quodiustum iudicatis?”

De corona VIII 2 (Fontaine)Primus litteras Mercurius enarraverit:necessarias confitebor et commerciisrerum et nostris erga Deum studiis.Sed et si nervos idem in sonumstrinxit, non negabo et hoc ingeniumeius sanctis fecisse et Deo ministrasse,audiens David. Primus medellas Aes-culapius exploraverit: meminit etEsaias Ezechiae languenti aliquidmedicinale mandasse, scit et Paulusstomacho vinum modicum prodesse.

De corona X 2 (Fontaine)Nulla vero distantia est abutendi, cumveritas cessat utendi.

De exhortatione castitatis I 4 (Moreschini)Prima species est virginitas a nativita-te; secunda, virginitas a secunda nati-vitate, id est a lavacro, quae aut in

Etymologiae II 10,2-3 (Marshall)Consuetudo autem est ius quoddammoribus institutum, quod pro legesuscipitur, cum deficit lex; nec differtscriptura an ratione consistat, quandoet legem ratio conmendet. Porro siratione lex consistat, lex erit omne iamquod ratione constiterit, dumtaxatquod religioni congruat, quod disci-plinae conveniat, quod saluti proficiat.

Etymologiae V 3,3-4 (Lindsay)Consuetudo autem est ius quoddammoribus institutum, quod pro legesuscipitur, cum deficit lex: nec differtscriptura an ratione consistat, quandoet legem ratio commendet. Porro siratione lex constat, lex erit omne iamquod ratione constiterit, dumtaxatquod religioni congruat, quod disci-plinae conveniat, quod saluti proficiat.

Etymologiae III 22,6 (Lindsay)Has [scil. chordas] primus Mercuriusexcogitavit, idemque prior in nervossonum strinxit.

Etymologiae IV 9,1 (Lindsay)Medicinae curatio spernenda non est.Meminimus enim et Esaiam Ezechiaelanguenti aliquid medicinale mandas-se, et Paulus apostolus Timotheomodicum vinum prode esse dixit.

Cfr. Ad nationes II 12,24 ed EtymologiaeVIII 11,29

De ecclesiasticis officiis II 19,2 (Lawson)Cuius quidem gradus virginitati paeneconiunctus est. Unde et Christum,quem virgo peperit, vidua prima

ALESSANDRO CAPONE

168

matrimonio purificat ex compacto, autin viduitate perseverat ex arbitrio: ter-tius gradus superest monogamia, cumpost matrimonium unum interceptumexinde sexui renuntiatur.

De exhortatione castitatis I 5 (Moreschini)Prima virginitas felicitatis est, nonnosse in totum a quo postea optabisliberari: secunda virtutis est, contem-nere cuius vim optime noris; reliquaspecies hactenus nubendi post matri-monium morte disiunctum, praetervirtutis etiam modestiae laus est.

De exhortatione castitatis V-VI 1(Moreschini)Nam cum hominem figulasset eiqueparem necessariam prospexisset, unamde costis eius mutuatus unam illifeminam finxit, cum utique nec arti-fex nec materia defecisset. Plures cos-tae in Adam et infatigabiles manus indeo, sed non plures uxores apud deum.Et ideo homo dei Adam et mulier deiEva unis inter se nuptiis functi for-mam hominibus dei de originis aucto-ritate et prima dei voluntate sanxe-runt. Denique erunt, inquit, duo in car-ne una, non tres, neque quatuor. Alio-quin iam non una caro nec duo inunam carnem. Tunc erunt, si coniunc-tio et concretio in unitatem semel fiat.Si vero rursus aut saepius, iam una essedesiit, et erunt iam non duo in unamcarnem, sed una plane caro in plures.At cum apostolus in ecclesiam etChristum interpretatur ‘erunt duo in

cognovit … Illam autem viduam apos-tolus vocat quae, post unius coniugiiinterceptum, exinde sexui renuntiat.

Liber de differentiis verborum LXXXIVQuod castitas est corporis incorruptio,continentia vero post corruptionemsexui renuntiatio.

Liber de differentiis verborum LXXXIVPrimum ex his felicitatis est, non essequod metuas; secundum virtutis est,prosternere hostem libidinis, a quototies victus atque dejectus es. Quoprimum cedere humilitatis est, secun-dum patientiae. Harum prima felicita-tis est, non nosse in totum a quopostea liberari optabis; secunda verovirtutis contemnere vitium quod opti-me noveris.

De ecclesiasticis officiis II 20,3-4 (Law-son)Nam cum deus hominem figurasseteique parem necessariam prospexisset,unam de costis eius mutuatus unamilli feminam finxit, sicque Adam etmulier Eva, unis inter se nuptiis func-ti, formam hominibus de originis auc-toritate et prima dei voluntate sancxe-runt. Item secundum spiritales nup-tias, sicut unus Christus et una eccle-sia, sic et unus vir et una uxor tamsecundum generis documentum quamsecundum Christi sacramentum.Numerus autem matrimonii a male-dicto viro coepit; primus Lamech dua-bus maritatus tres in unam carnemeffecit. Sed dices quod et patriarchaesimul pluribus uxoribus usi sunt; ergopropterea nobis licebit plures ducere.Sane licebit, siqui adhuc typi alicuiusfuturi sacramenti supersunt, quibusplures nuptiae figurentur.

169

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

unam carnem’, secundum spiritalesnuptias ecclesiae et Christi (unus enimChristus et una eius ecclesia), agnosce-re debemus duplicatam et exaggera-tam esse nobis unius matrimoniilegem tam secundum generis funda-mentum quam secundum Christisacramentum. De uno matrimoniocensemur utrobique, et carnaliter inAdam et spiritaliter in Christo. Dua-rum nativitatum unum est monoga-miae praescriptum. In utraque dege-nerat qui de monogamia exorbitat.Numerus matrimonii a maledicto virocoepit. Primus Lamech duabus marita-tus tres in unam carnem effecit. ‘Sed etbenedicti’, inquis, patriarchae non modopluribus uxoribus, verum etiam concu-binis coniugia miscuerunt. Ergo propte-rea nobis quoque licebit in numerumnubere? Sane licebit, si qui adhuc typialicuius futuri sacramenti supersunt,quod nuptiae tuae figurent…

De exhortatione castitatis VI 1-2 (Mores-chini)…vel si etiam nunc locus est vocisillius: Crescite et multiplicamini, id est, sinondum alia vox supervenit, tempusiam in collecto esse, restare, ut et quiuxores habeant tamquam non habentesagant. Vtique enim continentiam indi-cens et compescens concubitum, semi-narium generis, abolefecit ‘crescite’ illud‘et multiplicamini’. Vt opinor autem,unius et eiusdem dei utraque pronun-tiatio et dispositio est, qui tum quidemin primordio sementem generis emisitindultis coniugiorum habenis, donecmundus repleretur, donec novae disci-plinae materia proficeret. Nunc verosub extremitatibus temporum com-pressit quod emiserat et revocavit quodindulserat, non sine ratione prorogatio-

De ecclesiasticis officiis II 18,2-3 (Law-son)Non enim iam locus est vocis illius:Crescite et multiplicamini, quia iam aliavox supervenit: Vae pregnantibus etnutrientibus, et illud: Tempus iam in col-lecto est. Restat ut qui uxores habent tam-quam non habentes sint. Et nisi fallorunius eiusdemque dei utraque pro-nuntiatio est. Tunc quidem deus inprimordio sementem generis emisit,indultis coniugiorum habenis donecmundus repleretur; nunc vero subextremitatibus temporum, conpressitquod emiserat et revocavit quodindulserat.

ALESSANDRO CAPONE

170

22. Sul passo vd. J. Fontaine, Cohérence et origininalité de l’étymologie isidorienne, inHomenaje a Eleuterio Elordouy, Bilbao 1978, pp. 122-4.

nis in primordio et repastinationis inultimo.

De exhortatione castitatis VII 2 (Mores-chini)Inde igitur apostolus plenius atqueinstructius praescribitur unius matri-monii esse oportere qui alleguntur inordinem sacerdotalem.

De exhortatione castitatis VII 5 (Mores-chini)Quanto magis laico digamo capitaleest agere pro sacerdote, cum ipsi sacer-doti digamo facto auferatur ageresacerdotem!

De exhortatione castitatis XI 2 (Mores-chini)Et offeres pro duabus et commendabisillas duas per sacerdotem de monogamiaordinatum aut etiam de virginitate san-citum, circumdatum viduis univiris?

De exhortatione castitatis XIII 1 (Mores-chini)Denique monogamia apud ethnicosita in summo honore est, ut virginibuslegitime nubentibus univira pronubaadhibeatur; et si auspicii causa, utiqueboni auspicii est; item, ut in quibus-dam sollemnibus et officiis prior situnivirae locus.

De fuga I 2 (Thierry)Omnis enim rei inspectio auctorecognito planior.

De idololatria III 3-4 (Waszink-VanWinden)

De ecclesiasticis officiis II 5,11 (Lawson)Quod vero unius virginalis matrimoniisint qui eleguntur in ordinem pontifi-catus, et in veteri lege mandatum estet plenius scribit apostolus dicens:Vnius uxoris virum. Sacerdotem enimquaerit ecclesia aut de monogamiaordinatum aut de virginitate sanctum.Digamo autem aufertur agere sacerdo-tium.

De ecclesiasticis officiis II 20,5 (Lawson)Quod vero eisdem virginibus legitimenubentibus univirae pronubae adhi-bentur; scilicet propter monogamiamet, si auspicii causa, tamen boni auspi-cii est.

Etymologiae I 29,2 (Lindsay)22

Omnis enim rei inspectio etymologiacognita planior est.

Etymologiae VIII 11,13-4 (Lindsay)Idolum autem est simulacrum quod

171

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

23. La reminiscenza, segnalata da Micaelli, Ricerche cit, p. 134, appare piuttostodubbia. Egli stesso cita una lettera di Gerolamo (Epist. LV 2) che sembra ispirarsi alpasso tertullianeo: «etenim luxuria mater libidinis est ventrem que distentum cibo etvini potionibus inrigatum voluptas genitalium sequitur atque, ut ita dictum sit, promembrorum ordine ordo vitiorum mutandus est». In modo più convincente l’edito-re del testo di Isodoro rinvia in apparato a un luogo di Gregorio Magno (Mor. XXXI45,89): «sed cunctis liquet quod de ventris ingluvie luxuria nascitur, dum in ipsadistributione membrorum ventri genitalia subnixa videantur. Vnde dum unum inor-dinate reficitur, aliud procul dubio ad contumelias excitatur».

Quando enim et sine idolo idololatriafiat, utique, cum adest idolum, nihilinterest, quale sit quam de materiaquam de effigie, ne qui putet id solumidolum habendum, quod humana effi-gie sit consecratum. Ad hoc necessariaest vocabuli interpretatio. Ei\do~ Grae-ce formam sonat; ab eo per diminutio-nem Ei[dwlon deductum aeque apudnos formulam fecit. Igitur omnis for-ma vel formula idolum se dici expo-scit. Inde idololatria omnis circa omneidolum famulatus et servitus.

De idololatria IX 3-4 (Waszink-VanWinden)Primi igitur stellarum interpretesnatum Christum annuntiaverunt, pri-mi muneraverunt. Hoc nomine Chris-tum, opinor, sibi obligaverunt. Quidtum? Ideo nunc et mathematicispatrocinabitur illorum magorum reli-gio? De Christo scilicet est mathesishodie, stellam Christi, non Saturni etMartis et cuiusque ex eodem ordinemortuorum observat et praedicat. Atenim scientia ista usque ad evange-lium fuit concessa, ut Christo editonemo exinde nativitatem alicuius decaelo interpretetur.

De ieiunio I 1-2 (Reifferscheid-Wissowa)Mirarer psychicos istos, si sola luxuriatenerentur, qua saepius nubunt, si nonetiam ingluvie lacerarentur, qua ieiunia

humana effigie factum et consecratumest, iuxta vocabuli interpretationem.Ei\do~ enim Graece formam sonat, etab eo per diminutionem idolumdeductum aeque apud nos formulamfacit. Igitur omnis forma vel formulaidolum se dici exposcit. Inde idolatriaomnis circa omnem idolum famulatuset servitus.

Etymologiae VIII 9,25-6 (Lindsay)Primum autem idem stellarum inter-pretes magi nuncupabantur, sicut dehis legitur qui in Evangelio natumChristum adnuntiaverunt; postea hocnomine soli Mathematici. Cuius artisscientia usque ad Evangelium fuitconcessa, ut Christo edito nemo exin-de nativitatem alicuius de caelo inter-pretaretur.

Sententiae II 42,4 (Cazier)23

Proxima est ventri libido, sicut loco,ita vitio. Vbi enim ventris cura, ibi eteorum quae circa ventrem sunt proxi-

ALESSANDRO CAPONE

172

oderunt. Monstrum scilicet habereturlibido sine gula, cum duo haec tam uni-ta atque concreta sint, ut si disiungiomnino potuissent, ipsi prius ventripudenda non adhaererent. Specta cor-pus, et una regio est. Denique prodispositione membrorum ordo vitio-rum. Prior venter, et statim cetera sagi-nae substructa lascivia est; per edacita-tem salacitas transit. Agnosco igituranimalem fidem studio carnis, qua totaconstat, tam multivorantiae quam mul-tinubentiae pronam, ut merito spirita-lem disciplinam pro substantia aemu-lam in hac quoque specie continentiaeaccuset perinde gulae frenos imbuentemper nullas interdum vel seras vel aridasescas, quemadmodum et libidini perunicas nuptias.

De ieiunio II 1 (Reifferscheid - Wissowa)Nam quod ad ieiunia pertineat, certosdies a deo constitutos opponunt, ut cumin levitico praecipit dominus Moysidecimam mensis septimi diem placatio-nis, sancta, inquiens, erit vobis dies, etvexabitis animas vestras, et omnis ani-ma, quae vexata non fuerit in illa die,exterminabitur de populo suo.

De ieiunio VIII 1 (Reifferscheid-Wisso-wa)In limine evangelii Anna prophetis,filia Phanuelis, quae infantem domi-num et agnovit et multa super eopraedicavit expectantibus redemptio-nem Israelis, post egregium titulumveteris et univirae viduitatis ieiunio-

ma. In ordine namque membrorumgenitalia ventri iunguntur. Dumqueunum ex his immoderate reficitur,aliud ad luxuriam excitatur.

De ecclesiasticis officiis I 39,1 (Lawson)Tertium ieiunium est quod a Iudaeisagebatur post tabernaculorum solemni-tatem. Quod decimo die septembrismensis ecclesia celebrat. Hoc enim pri-mum in lege a domino institutum estdicente ad Moysen: Loquere filiis Israheldicens: Decimo die mensis septimi diesexorationis vocabitur, sanctus erit vobiset humiliabitis animas vestras in ieiunio.Omnis anima quaecumque se nonhumiliaverit in ipso die ieiunii, extermi-nabitur de populo suo; et omnis animaquae fecerit opus in ipso die, peribit ani-ma illa de populo suo.

De ecclesiasticis officiis II 19,1 (Lawson)In novo autem testamento Anna primavidua legitur, quae dominum cognovitinfantem, quae meruit gratiam divini-tatis eius agnoscere, antequam potuitverbum eius audire.

173

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

rum quoque testimonio augetur,ostendens, in quibus officiis adsideriecclesiae debeat, et a nullis magisintellegi Christum quam semel nuptiset saepe ieiunis.

De ieiunio X 7 (Reifferscheid - Wissowa)Nam et milites numquam immemoressacramenti magis stationibus parent.

Advesus Marcionem III 22,5-6 (Braun)Praemittens itaque et subiungensproinde passum etiam Christum,aeque iustos eius eadem passuros, tamapostolos quam et deinceps omnesfideles prophetavit, signatos illa notascilicet, de qua Ezechiel: Dicit dominusad me: Pertransi medio portae in mediaHierusalem et da signum Tau in frontibusvirorum. Ipsa est enim littera Graeco-rum Tau, nostra autem T, species cru-cis quam portendebat futuram in fron-tibus nostris apud veram et catholi-cam Hierusalem, in qua fratres Chri-sti, filios scilicet Dei, gloriam foreDeo relaturos psalmus vicesimus pri-mus canit ex persona ipsius Christi adpatrem.

De monogamia V 2,3 (Mattei)Sic et duas Graeciae litteras, summamet ultimam, sibi induit Dominus, initiiet finis concurrentium in se figuras,uti, quemadmodum A ad Ω usquevoluitur et rursus A ad Ω replicatur, itaostenderet in se esse et initii decursumad finem et finis recursum ad initium,ut omnis dispositio in eo desinens perquem coepta est, per sermonem scilicetDei qui caro factus est, proinde desinatquemadmodum et coepit.

Ad nationes I 7,2-5 (Borleffs)Nonne haec est Fama malum, quo non

Cfr. De oratione 195 e EtymologiaeVI,19,66

Etymologiae I 3,9 (Lindsay)Tertia est T figuram demonstransDominicae crucis, unde et Hebraicesignum interpretatur. De qua dictumest in Ezechielo angelo: “Transi permedium Ierusalem, et signa thau infrontes virorum gementium et dolen-tium”.

Etymologiae I 3,9 (Lindsay)Reliquas vero duas summam et ulti-mam sibi vindicat Christus. Ipse enimprincipium, ipse finis, dicens “Egosum A et Ω”. Concurrentibus enim inse invicem A ad Ω usque devoluitur,et rursus A ad Ω replicatur, ut osten-deret in se Dominus et initii decursumad finem et finis decursum ad initium.

Cfr. Apologeticum VII 8-12 e Etymolo-giae V 27,26-7

ALESSANDRO CAPONE

174

aliud velocius ullum? Cur malum, sivera semper sit? Non mendacio pluri-mum? Quae ne tum quidem, cum veradefert, a libidine mendacii cessat, utnon falsa veris intexat adiciensdetrahens varietate confundens. Quid,quod ea condicio illi, ut nonnisi quodmentitur perseveret? Tamdiu enimvivit quamdiu non probat quicquam,siquidem approbata cadit et quasi offi-cio nuntiandi functa decedit; exinderes tenetur, res nominatur, nec qui-squam dicit verbi gratia: “Hoc Romaeaiunt factum”, aut: “Fama est illumprovinciam sortitum”, sed: “ille pro-vinciam sortitus est”, et: “hoc factumest Romae”. Nemo Famam nominatnisi incertus, quia ne<mo> fit famased conscientia certus; nemo Famaecredit nisi stultus, quia sapiens noncredit incerto. Fama quantacumqueambitione diffusa est, ab uno aliquan-do ore exorta sit necesse est; exinde intraduces quodammodo linguarum etaurium serpit et modicum originumvitium rumoris obscurat, ut nemorecogitet, ne primum illud os menda-cia seminaverit, quod saepe fit <a>utaemulationis ingenio aut suspicionisarbitrio aut etiam <non> nova men-tiendi voluptate.

Ad nationes II 2,7-8 (Borleffs)Invento enim solummodo <d>eo, nonut invenerunt, exposuerunt, ut dequalitate eius et de natura, etiam desede disceptent: Platonici quidemcurantem rerum et arbitrum et iudi-cem, Epicurei otiosum et inexercitum,et, ut ita dixerim, neminem; positumvero extra mundum Stoici, intra mun-dum Platonici.

Cfr. Apologeticum XLVII 5-7 ed Etymo-logiae VIII 6,19-20

175

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

24. Integrazione plausibile di Podolak.25. Fontaine (Isidore de Seville cit., II, p. 725) osserva che nel passo Isidoro combi-

na la reminiscenza di Tertulliano con un’altra di Lattanzio (Inst. II 5,38): «cum cae-lestes ignes ceteraque mundi elementa deos esse adfirment, idem mundum ipsumdeum dicunt».

Ad nationes II 2,14 (Borleffs)De mun<do deos di>dicimus. Hincenim physicum theologiae genuscogunt, <qui elemen>ta deos tradide-runt, ut Dionysius Stoicus trifariamdeos d<ividens> unam vult speciemquae in promptu sit, ut Solem, Lunam,< – ->; aliam, quae non compareat, utNeptunum; reliquam, qu<ae deho>minibus ad divi<ni>tatem transissedicitur, ut Herculem <et>24 Amphia-raum.

Ad nationes II 2,19-20 (Borleffs)Vnde et Varro ignem mundi animumfacit, ut perinde <i>n mundo ignisomnia gubernet sicut animus in nobis.Atqui vanissime. “Qui cum est”,inquit, “in nobis, ipsi sumus; cum exi-vit, emorimur”. Ergo et ig<ni>s cumde mundo per fulgura proficiscitur,mundus emoritur.

Ad nationes II 3,11 (Borleffs)Et tamen unde animalia Varronividentur elementa? quoniam, <inquit,mo>ventur. Ac ne ex diverso propona-tur multa alia mover<i, ut rotas>, utplaustra, ut machinas ceteras, ultropraevenit dicens eo animalia credita,quod per semetipsa moverentur, nulloextrinsecus apparente motatore eorum<a>ut in<it>iatore, sicuti apparet quirotam compellit et plaustra voluit etmachinam temperat.

Etymologiae VIII 16,18 (Lindsay)25

Theologi autem idem sunt qui et Phy-sici. Dicti autem Theologi, quoniamin scriptis suis de Deo dixerunt. Quo-rum varia constat opinio, quid Deusesset dum quaererent. Quidam enimcorporeo sensu hunc mundum visibi-lem et quattuor elementis Deum essedixerunt, ut Dionysius Stoicus.

Etymologiae VIII 6,21 (Lindsay)Vnde et Varro ignem mundi animumdicit, proinde quod in mundo ignisomnia gubernet, sicut animus innobis. Quam vanissime: “Qui cumest”, inquit, “in nobis, ipsi sumus:cum exit, emorimur”. Ergo et igniscum de mundo per fulgura proficisci-tur, mundus emoritur.

Etymologiae XIII 1,2 (Gasparotto)Vnde et animalia Varroni videntur ele-menta quoniam per semetipsa in quidmoventur.

ALESSANDRO CAPONE

176

26. Sul passo vd. anche le note ad loc. dell’editore (pp. 32-3).

Ad nationes II 5,2-3 (Borleffs)Nam et Varro meminit eius, creditampropterea dicens elementorum divini-tatem, quod nihil omnino sine suffra-gio illorum gigni ali provehi possit advitae humana<e> [et] conservationem,quando ne ipsa quidem corpora autanima<s> sufficere licuisset sine ele-mentorum temperamento, quo habi-tatio ista mundi circulorum condicio-nibus foederata praestatur, nis<i quodhominum> incolatui denegavit enor-mitas frigoris aut calor<i>s.

Ad nationes II 7,7 (Borleffs)Riden<dum an i>rascendum sit, talesdeos credi quales homines esse nondebeant?

Ad nationes II 12,4-5 (Borleffs)Origo enim totius posteritatis. Ea ori-go deorum vestrorum Saturno, ut opi-nor, signatur.

Ad nationes II 12,24 (Borleffs)Potest incorporaliter fingi quodvisquo<d n>on fuerit omnino; vacat fin-gendi locus, ubi veritas est.

Ad nationes II 13,17-21 (Borleffs)De quo poetica sic lusitavit, quomodo<cum in libel>lo de fugitivo palamfactum, solemus et operam eius per-con<tandi alioru>m abusui nundina-re, modo in pretia luxuriae eum figu-rando, <quippe> qui bovem aut pre-tium bovis pensaverit, et imbrem<aureum> pergulis <immiserit, idest> aditum pecunia ruperit, modo insimilitudines actuum ip<sorum, in

Etymologiae XIII 6,1 (Gasparotto)26

Habitatio ista, caeli circulorum distinc-ta zonis, quasdam partes temperie suaincolere permisit, quasdam negavitenormitate frigoris aut caloris. Zonaeautem ipsae quinque sunt, quae ideozonae vel circuli appellantur eo quod incircumductione sphaerae existunt.

Etymologiae VIII 11,36 (Lindsay)Et ideo non figurae istae sunt, sed pla-ne de veritate scelera. Vnde turpe erattales deos credi, quales homines essenon debeant.

Etymologiae VIII 11,30 (Lindsay)Saturnus origo deorum et totius poste-ritatis a paganis designatur.

Etymologiae VIII 11,29 (Lindsay)Omnino enim fingendi locus vacat,ubi veritas cessat.

Etymologiae VIII 11,34-5 (Lindsay)Hunc et privato titulo Iovem Opti-mum dixerunt, dum fuisset incestus insuis, inpudicus in extraneis. Quemmodo taurum fingunt propter Europaeraptum; fuit enim in navi cuiusinsigne erat taurus: modo Danaes perimbrem aureum appetisse concubi-tum; ubi intellegitur pudicitiammulieris ab auro fuisse corruptam:modo in similitudine aquilae, propter

177

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

aqui>lam qui rapuit, cycnum qui can-taverat. Adeo non fabulae istae sunt defa< – - – -> sit an non lasciv< – - – ->na hominum quos < – - – -> emissaiam pridem a fide per incr< – - – ->,non est nobis extensius agendum. Sienim et re< – ->pibus et pro semina-toribus suis morata plebs eadem q< –- – -> natura, alibi auctoritas exigebatsimilitudinem morum. < – - – ->Quanto deterior, qui non melior? Pri-vato enim titulo Iovem Optim<umdici>tis, et est Vergilii aequus Iuppi-ter. Omnes proinde incesti in suos,impudici <in ex>traneos, impii, iniu-sti: cui nullam insignem infamiamfabula reliquit, <is> deus fieri nonfuit dignus!

Ad nationes II 15,1 (Borleffs)Longum <est> recensere etiam de illisquos in sidera sepelistis et audaciterdei<s minis>tratis. Sic, opinor, dignide caelo Castores et Perseus et Erigo-na, que<mad>modum et Iovis exole-tus. Sed quid mirandum? Etiam caneset scorp<ios et> cancros in caelumtranstulistis!

Ad nationes II 17,18-9 (Borleffs)Regnum universae nationes <suisquae>q<ue te>mporibus habuerunt,ut Assyrii, ut Medi, ut Persae, utAegyp<tii; est adh>uc penes quos-dam, et tamen qui amiserunt, non sinereligionibus et cultu et + depropitio-rum deorum moraban<tur, donecRomanis> cessit universa paene domi-natio. Sors temporum ita volut< – ->.

Ad nationes II 17,15 (Borleffs)Nisi fallor enim, <omne regn>um velimperium bellis quaeritur et bellisampliatur.

quod puerum ad stuprum rapuerit:modo serpentem, quia reptauerit, etcygnum, quia cantaverit.

Cfr. Apologeticum XXI,8

Etymologiae III 71,32 (Lindsay)Et miranda dementia gentilium, quinon solum pisces, sed etiam arietes ethircos et tauros, ursas et canes et can-cros et scorpiones in caelum transtule-runt.

Etymologiae IX 3,2 (Lindsay)Regnum universae nationes suisquaeque temporibus habuerunt, utAssyrii, Medi, Persae, Aegyptii, Grae-ci, quorum vices sors temporum itavolutavit ut alterum ab altero solvere-tur.

cfr. Apologeticum XXV 14 ed Etymolo-giae XVIII 2,1

ALESSANDRO CAPONE

178

De oratione XIX 5 (Evans)Si statio de militari exemplo nomenaccepit (nam et militia Dei sumus)utique nulla laetitia sive tristitia obve-niens castris stationes militum rescin-dit: nam laetitia libentius, tristitiasollicitius, administrabit disciplinam.

De oratione 24-5 (Evans)De temporibus orationis nihil omninopraescriptum est, nisi plane omni intempore et loco orare. Sed quomodoomni loco, cum prohibeamur in publi-co? “Omni - inquit - loco” quem opor-tunitas aut etiam necessitas importa-rit. Neque enim contra praeceptumreputatur ab Apostolis factum, qui incarcere audientibus custodiis orabantet canebant Deo, aut a Paulo, qui innavi coram omnibus eucharistiamfecit. De tempore vero non erit otiosaextrinsecus observatio etiam horarumquarundam, istarum dico commu-nium, quae diei interspatia signat, ter-tia sexta nona, quas sollemniores inscripturis invenire est. Primus SpiritusSanctus congregatis discipulis horatertia infusus est. Petrus, qua die visio-nem communitatis omnis in illovasculo expertus est, sexta hora orandigratia ascenderat in superiora. Idemcum Iohanne ad nonam in templumadibat, ubi paralyticum sanitati refor-mavit. Quae etsi simpliciter se habentsine ullius observationis praecepto,bonum tamen sit aliquam constituerepraesumptionem, quae et orandiadmonitionem constringat et quasilege ad tale munus extorqueat a nego-tiis interdum, ut, quod Danieli quo-que legimus observatum utique ex

Etymologiae VI 19,66 (Lindsay)Ieiunium autem et statio dicitur. Sta-tio autem de militari exemplo nomenaccepit, pro eo quod nulla laetitiaobveniens castris stationem militumrescindit. Nam laetitia libentius, tris-titia sollicitius administrat discipli-nam; unde et milites numquam inme-mores sacramenti magis stationibusparent.

Etymologiae VI 19,60-4 (Lindsay)De tempore vero dictum est: “Sineintermissione orate”, sed hoc [in] sin-gularibus. Nam est observatio quarun-dam horarum communium, quae dieiinterspatia signant, tertia, sexta etnona; similiter et noctis. Sed ideo haecorandi horae divisae sunt, ut si fortealiquo fuerimus opere detenti, ipsudnos ad officium tempus admoneat;quae tempora in Scripturis inveniun-tur. Primum enim Spiritus sanctuscongregatis discipulis hora tertia infu-sus est. Petrus, qua die visionem com-municationis in illo vasculo expertusest, sexta hora orandi gratia ascenderat.Idem etiam cum Iohanne hora nonatemplum adiit, quando paralyticumsanitati reformavit. Sed et Danielumlegimus haec tempora in orationeobservasse, et utique ex Israelis disci-plina, ut ne minus quam ter die adore-mus. Debitores enim sumus trium,Patris et Filii et Spiritus sancti; excep-tis utique et aliis legitimis orationibus,quae sine ulla admonitione debentur,ingressus lucis ac noctis sive vigilia-rum; sed et cibum non prius sumerequam interposita oratione. Priora enimhabenda sunt spiritus refrigeria, quiapriora caelestia quam terrena.

179

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

27. La reminiscenza, segnalata da Micaelli, Ricerche cit., p. 134, appare piuttostodubbia.

Israelis disciplina, ne minus ter die sal-tem adoremus, debitores trium: Patriset Filii et Spiritus Sancti; exceptis uti-que legitimis orationibus, quae sineulla admonitione debentur ingressulucis et noctis. Sed et cibum non priussumere et lavacrum non prius adirequam interposita oratione fidelesdecet: priora enim habenda sunt spiri-tus refrigeria et pabula quam carnis,quia priora caelestia quam terrena.

De paenitentia IX 2-4 (Munier)Is actus, qui magis graeco vocabuloexprimitur et frequentatur, exomolo-gesis est, qua delictum nostrumDomino confitemur, non quidem utignaro, sed quatenus satisfactio confes-sione disponitur, confessione paeniten-tia nascitur, paenitentia Deus mitiga-tur. Itaque exomologesis prosternendiet humilificandi hominis disciplina estconversationem iniungens misericor-diae inlicem de ipso quoque habituatque victu. Mandat sacco et cineriincubare, corpus sordibus obscurare,animum maeroribus deicere, illa quaepeccant tristi tractatione multare;ceterum pastum et potum pura nosse,non ventris scilicet sed animae causa;plerumque vero ieiuniis preces alere,ingemiscere, lacrimari et mugire diesnoctesque ad Dominum Deum tuum,presbyteris advolui, aris Dei adgenicu-lari, omnibus fratribus legationemdeprecationis suae iniungere.

De praescriptione haereticorum III 3-5(Vicastillo)Sed enim febrem, ut malum et de cau-sa et de potentia sua, ut notum est,

De ecclesiasticis officiis I 19,2 (Lawson)Tali enim sacramento legitimis ad pre-cem temporibus per ternas horas Tri-nitatis perfectio aut laudatur celebrita-tibus aut precibus inpetratur.

Etymologiae VI 19,76-9 (Lindsay)Ex hoc igitur Graeco vocabulo expri-mitur et frequentatur exomologesis,qua delictum nostrum Domino confi-temur; non quidem ut ignaro, cuiuscognitioni nihil occultum est; sed con-fessio est rei scilicet eius quae ignora-tur professa cognitio. Vtile enim sibiac iucundum quisquam esse existi-mauerat rapere, adulterare, furari; sedubi haec aeternae damnationi obnoxiaesse cognovit, cognitis his, confiteturerrorem. Confessio autem erroris pro-fessio est desinendi: desinendum ergoa peccatis est, dum confessio est. Con-fessio autem antecedit, remissio sequi-tur. Ceterum extra veniam est qui pec-catum cognoscit nec cognitum confi-tetur. Itaque exomologesis prosternen-di et humilificandi hominis disciplinaest, habitu atque victu, sacco et cinereincubare, corpus sordibus obscurare,animum maeroribus deicere, illa, quaepeccant, tristi tractatione mutare.

Sententiae I 16,10b (Cazier)27

Et qui invicem divisi sunt, in adversi-tate Ecclesiae simul existunt uni;eisque qui pro eo quod tantum valeant

ALESSANDRO CAPONE

180

abominamur potius quam miramur etquantum in nobis est praecavemus,non habentes abolitionem eius innostra potestate. Haereses vero mor-tem aeternam et maioris ignis ardo-rem inferentes malunt quidam mirariquod hoc possint, quam devitare nepossint, cum habeant devitandi pote-statem. Ceterum nihil valebunt, siillas tantum valere non mirentur. Autenim dum mirantur in scandalumsubministrantur, aut quia scandalizan-tur, ideo mirantur, quasi quod tantumvaleant ex aliqua veniat veritate.

De praescriptione haereticorum III 5(Vicastillo)Quid ergo si episcopus, si diaconus, sividua, si virgo, si doctor, si etiammartyr lapsus a regula fuerit? Ideo hae-reses veritatem videbuntur obtinere?

De praescriptione haereticorum VI 2-6(Vicastillo)Sed et in omni paene epistula de adul-terinis doctrinis fugiendis inculcanshaereses taxat, quarum opera suntadulterae doctrinae: haereses dictaegraeca voce ex interpretatione electio-nis qua quis maxime sive ad instituen-das sive ad suscipiendas eas utitur.Ideo et sibi damnatum dixit haereti-cum quia et in quo damnatur sibi ele-git. Nobis vero nihil ex nostro arbitrioinducere licet, sed nec eligere quodaliquis de arbitrio suo induxerit. Apo-stolos Domini habemus auctores quinec ipsi quicquam ex suo arbitrioquod inducerent elegerunt, sed accep-tam a Christo disciplinam fideliternationibus adsignaverunt. Itaqueetiamsi angelus de caelis aliter evange-lizaret, anathema diceretur a nobis.

haereses videntur habere veritatem,hoc respondendum est: Non ideo salu-ti praeponendi sunt morbi, quia ple-rumque ita generaliter mundum occu-pant, ut parum saluti loci relinquant.

Etymologiae VIII 3,2-3 (Lindsay)Inde ergo haeresis, dicta Graeca uoce,ex interpretatione electionis, qua qui-sque arbitrio suo ad instituenda, sivead suscipienda quaelibet ipse sibi ele-git. Nobis vero nihil ex nostro arbitrioinducere licet, sed nec eligere quodaliqui de arbitrio suo induxerit. Apo-stolos Dei habemus auctores, qui necipsi quicquam ex suo arbitrio, quodinducerent, elegerunt, sed acceptam aChristo disciplinam fideliter nationi-bus adsignaverunt. Itaque etiamsiangelus de caelis aliter evangelizaverit,anathema vocabitur.

181

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

De praescriptione haereticorum VII 2-5(Vicastillo)Ipsae denique haereses a philosophiasubornantur. Inde aeones et formaenescio quae infinitae et trinitas homi-nis apud Valentinum: Platonicus fue-rat. Inde Marcionis deus, melior detranquillitate: a Stoicis venerat. Et utanima interire dicatur, et Epicurusobservatur; et ut carnis restitutionegetur, de una omnium philosopho-rum schola sumitur; et ubi materiacum Deo aequatur, Zenonis disciplinaest; et ubi aliquid de igneo deo adle-gatur, Heraclitus intervenit. Eademmateria apud haereticos et philoso-phos volutatur, idem retractatusimplicantur: unde malum et quare?

De praescriptione haereticorum XXII 6(Vicastillo)Non quasi ceteros reprobans sed quo-niam in tribus testibus stabit omneverbum.

De praescriptione haereticorum XXX1.34,3-4 (Vicastillo)Vbi tunc Marcion, Ponticus nauclerus,Stoicae studiosus? ubi Valentinus Pla-tonicae sectator? … Nemo alterumdeum ausus est suspicari (facilius deFilio quam de Patre haesitabatur)donec Marcion praeter creatoremalium Deum solius bonitatis induce-ret. Apelles creatorem angelum nescioquem gloriosum superioris Dei faceretdeum Legis et Israelis, illum igneumaffirmans; Valentinus aeonas suosspargeret et unius aeonis vitium inoriginem deduceret Dei creatoris.

De praescriptione haereticorum XXXIII 5(Vicastillo)Et ad Galatas scribens invehitur in

Etymologiae VIII 6,22-3 (Lindsay)Hi philosophorum errores etiam etapud Ecclesiam induxerunt haereses.Inde aijw'ne~ et formae nescio quae,inde apud Arium Trinitas nominis, etapud Valentinum Platonicus furor.Inde Marcionis Deus melior de tran-quillitate: ab Stoicis enim uenerat; etut anima interire dicatur, Epicurusobseruatur; et ut carnis restitutionegetur, de vana omnium philosopho-rum schola sumitur; et ubi materiacum Deo aequatur, Zenonis disciplinaest; et ubi quid de igneo Deo legitur,Heraclitus intervenit. Eadem materiaapud haereticos et philosophos voluta-tur, idem retractatus inplicantur.

cfr. De baptismo VI 2 ed Etymologiae VI19,46

Etymologiae VIII 5,11-2 (Lindsay)Valentiniani a Valentino quodam Pla-tonico sectatore vocati, qui , id estsaecula quaedam, in originem Deicreatoris induxit; Christum quoque deVirgine nihil corporis adsumpsisse,sed per eam quasi per fistulam transis-se adseruit. Apellitae, quorum Apellesprinceps fuit, qui, creatorem angelumnescio quem gloriosum superioris Deifaciens, Deum legis Israhel illumigneum adfirmans, dixit Christumnon Deum in veritate, sed hominem inphantasia apparuisse.

Etymologiae VIII 5,36 (Lindsay)Ebionitae ab Ebione dicti. Hi semiiu-daei sunt, et ita tenent Evangelium ut

ALESSANDRO CAPONE

182

28. In proposito vd. A. Fassina, A proposito di un passo delle Etymologiae di Isidoro diSiviglia (orig. I 39,26-26), in «CentoPagine», 1 (2007), pp. 56-63.

observatores et defensores circumcisio-nis et legis: Hebionis haeresis sic est.

De praescriptione haereticorum XXXIII 9(Vicastillo)Idem Apostolus, cum improbat elemen-tis servientes, aliquid Hermogenis osten-dit, qui materiam non natam introdu-cens Deo non nato eam comparat et ita,matrem elementorum deam faciens,potest ei servire quam Deo comparat.

De praescriptione haereticorum XXXIX3-6 (Vicastillo)Vides hodie ex Virgilio fabulam intotum aliam componi, materia secun-dum versus et versibus secundum mate-riam concinnatis. Denique HosidiusGeta Medeam tragoediam ex Virgilioplenissime exsuxit. Meus quidam pro-pinquus ex eodem poëta inter cetera sti-li sui otia Pinacem Cebetis explicuit.Homerocentones etiam vocari solent quide carminibus Homeri propria operamore centonario ex multis hinc indecompositis in unum sarciunt corpus. Etutique fecundior divina litteratura adfacultatem cuiusque materiae.

Scorpiace I 1 (Azzali Bernardelli)Magnum de modico malum scorpioterra suppurat. Tot venena quot gene-ra, tot pernicies quot et species, totdolores quot et colores.

Legem carnaliter servent: adversusquos ad Galatas Apostolus scribensinvenitur.

Etymologiae VIII 5,30 (Lindsay)Hermogeniani ab Hermogene quodamvocati, qui materiam non natam intro-ducens, Deo non nato eam comparavit,matremque elementorum et deamadservit; quos Apostolus inprobat, ele-mentis servientes.

Etymologiae I 39,25-6 (Lindsay)28

Centones apud Grammaticos vocarisolent, qui de carminibus Homeri seuVergilii ad propria opera more cento-nario ex multis hinc inde conpositis inunum sarciunt corpus, ad facultatemcuiusque materiae. Denique Proba,uxor Adelphi, centonem ex Vergilio deFabrica mundi et Evangeliis plenissi-me expressit, materia conposita secun-dum versus, et versibus secundummateriam concinnatis. Sic quoque etquidam Pomponius ex eodem poetainter cetera stili sui otia Tityrum inChristi honorem conposuit: similiteret de Aeneidos.

Etymologiae XII 4,3 (André)Serpens autem nomen accepit quiaoccultis accessibus serpit, non apertispassibus, sed squamarum minutissi-mis nisibus repit. Illa autem quaequattuor pedibus nituntur, sicut lacer-ti et stiliones, non serpentes, sed repti-lia nominantur. Serpentes autem repti-lia sunt, quia ventre et pectore reptant.Quorum tot venena quot genera, tot

183

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

29. Per quanto si dirà in seguito sembra qui preferibile discostarsi dal testo tràdi-to e accettato dalla Turcan (ludos) e accogliere l’emendamento degli editori (ludios).

Scorpiace I 2 (Azzali Bernardelli)Id spiculum et fistula est patula tenui-tate et virus, in vulnus, qua figit,effundit.

De spectaculis V 2-6 (Turcan)Ab his ludorum origo sic traditur:Lydos ex Asia transuenas in Etruriaconsedisse Timaeus refert, duce Tyrre-no, qui fratri suo cesserat regni con-tentione. Igitur in Etruria inter cete-ros ritus superstitionum suarum spec-tacula quoque religionis nomine insti-tuunt. Inde Romani arcessitos artificesmutuantur itemque enuntiationem,ut ludi a Lydis vocarentur. Sed etsiVarro ludios29 a ludo, id est a lusu,interpretatur, sicut et Lupercos ludiosappellabant, quod ludendo discurrant,tamen eum lusum iuvenum et diebusfestis et templis et religionibus repu-tat. Nihil iam de causa vocabuli, cumrei causa idololatria sit. Nam et cumpromiscue ludi Liberalia vocarentur,honorem Liberi patris manifeste sona-bant … Facit enim et hoc ad originismaculam, ne bonum existimes quodinitium a malo accepit, ab impuden-tia, a violentia, ab odio, a fratricidainstitutore, a filio Martis.

De spectaculis VIII 1-3 (Turcan)Vt et de locis secundum propositumexequar, circus soli principaliterconsecratur, cuius aedis medio spatioet effigies de fastigio aedis emicat,

pernicies quot species, tot dolores quotcolores habentur.

Etymologiae XVIII 8,3 (Cantó Llorca)Scorpio est sagitta venenata arcu veltormentis excussa, quae dum ad homi-nem venerit, virus, quo figit, infundit;unde et scorpio nomen accepit.

Etymologiae XVIII 16,2-3 (Cantó Llor-ca)Ludorum origo sic traditur: Lydios exAsia transuenas in Etruria consedisseduce Tyrreno, qui fratri suo cesseratregni contentione. Igitur in Etruriainter ceteros ritus superstitionum sua-rum spectacula quoque religionisnomine instituerunt. Inde Romaniarcessitos artifices mutuati sunt; etinde ludi a Lydis vocati sunt. Varroautem dicit ludos a luso vocatos, quodiuvenes per dies festos solebant ludiexultatione populum delectare. Vndeet eum lusum iuvenum et diebus festiset templis et religionibus reputant.Nihil iam de causa vocabuli, dum reicausa idolatria sit. Vnde et promiscueludi Liberalia vocabantur ob honoremLiberi patris. Ob hoc dispicienda estoriginis macula, ne bonum aestimesquod initium a malo accepit.

Etymologiae XVIII 28-29,1 (CantóLlorca)Circus Soli principaliter consecratusest a paganis; cuius aedis medio spatioet effigies de fastigio aedis emicat,

ALESSANDRO CAPONE

184

30. L’editrice del De spectaculis (p. 165) ricorda che Tertulliano usa nomen nel sen-so di numen e rinvia a J. C. M. Winden, Idolum and idololatria in Tertullian, in «Vigi-liae Christianae», 36 (1982), p. 112.

31. Sul passo vd. la nota ad loc. dell’editore.

quod non putaverunt sub tecto conse-crandum quem in aperto habent.Quod spectaculum primum a Circehabent: Soli (patri suo, ut volunt) edi-tum affirmant; ab ea et circi appella-tionem argumentantur. Plane veneficaeis utique negotium gessit hoc nomi-ne, quorum sacerdos erat, daemoniiset angelis scilicet. Quot igitur in habi-tu loci ipsius idololatrias recognoscis?Singula ornamenta circi singula tem-pla sunt. Ova honori Castorum adscri-bunt qui, illos ovo editos credendo, decygno Iove non erubescunt.

De spectaculis VIII 7-9 (Turcan)Animadverte, Christiane, quot nomi-na inmunda possederint circum30.Aliena est tibi regio quam tot diabolispiritus occupaverunt. De locis qui-dem locus est retractandi ad praeve-niendam quorundam interrogatio-nem. Quid enim, inquis, si alio intempore circum adiero, periclitabor deinquinamento? Nulla est praescriptiode locis. Nam non sola ista conciliabu-la spectaculorum, sed etiam templaipsa sine periculo disciplinae adire ser-vus Dei potest urgente causa simplicidumtaxat, quae non pertineat ad pro-prium eius loci negotium vel officium.Ceterum et plateae et forum et balneaeet stabula et ipsae domus nostrae sineidolis omnino non sunt: totum saecu-lum Satanas et angeli eius repleverunt.

quod non putaverint sub tecto conse-crandum quem in aperto habent. Estautem circus omne illud spatium quodcircuire equi solent. Hunc Romanidictum putant a circuitu equorum, eoquod ibi circum metas equi currant.Graeci vero a Circe, Solis filia, quaepatri suo hoc genus certaminis insti-tuit, adserunt nuncupatum, et ab eacirci appellationem argumentantur.Fuit autem maga et venefica et sacer-dos daemonum, in cuius habitu etopera magicae artis et cultus idolatriaerecognoscitur. Ornamenta circi: ova,meta, oboliscus, carcer. Ova honoriPollucis et Castoris adscribunt, quiillos ovo editos credendo de cygno Iovenon erubescunt.

Etymologiae XVIII 41,3 (Cantó Llor-ca)31

Vnde animadvertere debes, Christiane,quod circum numina inmunda possi-deant. Quapropter alienus erit tibilocus quem plurimi Satanae spiritusoccupaverunt: totum enim illum dia-bolus et angeli eius repleverunt.

185

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

32. Vd. J. Cantó Lorca, Una fuente de Isidoro de Sevilla (Etym. 18), in Stephanion.Homenaje a M. C. Giner, Salamanca 1988, p. 172.

33. Verg., georg. III 113.

De spectaculis IX (Turcan)Nunc de artificio quo circenses exhi-bentur. Res equestris retro simplex dedorso agebatur, et utique communisusus reatus non erat. Sed cum ad ludoscoactus est, transiit a Dei munere addaemoniorum officia. Itaque Castori etPolluci deputatur haec species, quibusequos a Mercurio distributos Stesicho-rus docet. Sed et Neptunus equestrisest, quem Graeci i{ppion appellant. Deiugo vero quadrigas Soli, bigas Lunaesanxerunt. Sed et Primus Erichtoniuscurrus et quattuor ausus Iungereequos rapidusque rotis insistere victor.Erichthonius, Minervae et Vulcanifilius, et quidem de caduca in terramlibidine, portentum est daemonicum,immo diabolus ipse, non coluber. Sivero Trochilus argivus auctor est cur-rus, primae Iunoni id opus suum dedi-cavit. Si Romae Romulus quadrigamprimus ostendit, puto et ipse interidola conscriptus est, si idem est Qui-rinus. Talibus auctoribus quadrigaeproductae merito et aurigas coloribusidololatriae vestierunt. Et ab initioduo soli fuerunt, albus et russeus.Albus hiemi ob nives candidas, rus-seus aestati ob solis ruborem votierant. Sed postea tam voluptate quamsuperstitione provecta russeum aliiMarti, alii album Zephyris consecrave-runt, prasinum vero Terrae matri velverno, venetum Caelo et Mari velautumno. Cum autem omnis speciesidololatriae damnata sit a Deo, utiqueetiam illa damnatur, quae elementismundialibus profanatur.

Etymologiae XVIII 27,1-2 (Cantó Llor-ca)Ludi Circenses sacrorum causa ac deo-rum gentilium celebrationibus insti-tuti sunt; unde et qui eos spectant dae-monum cultibus inservire videntur.Nam res equestris antea simplex age-batur, et utique communis usus reatusnon erat; sed quum ad ludos coactusest naturalis usus, ad daemoniorumcultum translatus est. Itaque Castoriet Polluci deputantur haec species,quibus equos a Mercurio distributoshistoriae docent; sed et Neptunusequestris ludi est, quem Graeci ipponappellant; sed et Martis et Iovis inludis equi sunt consecrati, et ipsi qua-drigis praesunt.

Etymologiae XVIII 33,2 (Cantó Llorca)Aurigae autem duobus coloribus sunt,quibus speciem idolatriae vestiunt.Nam prasinus terrae, venetus caelo etmari a paganis dicatus est.

Etymologiae XVIII 34,1-2 (Cantó Llor-ca)32

Erictonius autem, qui regnavit Athenis,primus quattuor equos iuncxisse fertur;sicut Vergilius auctor est dicens: Primus Erictonius currus et quattuorausus Iungere equos, rapidis que rotis insis-tere victor33.Fuit autem Minervae et Vulcani filiusde caduca in terram libidine, ut fabu-lae ferunt, procreatus, portentum dae-monicum, immo diabolus, qui primusIunoni currum dedicavit. Tali auctorequadrigae productae sunt.

ALESSANDRO CAPONE

186

De spectaculis X 8-9 (Turcan)Et est plane in artibus quoque scaeni-cis Liberi et Veneris patrocinium.Quae privata et propria sunt scaenae,de gestu et corporis flexu mollitiamVeneri et Libero immolant: illi persexum, illi per fluxum dissolutis.Quae vero voce et modis et organis etlitteris transiguntur, Apollines etMusas et Minervas et Mercurios man-cipes habent. Oderis, Christiane, quo-rum auctores non potes non odisse.

De spectaculis XIV 2-15,1 (Turcan)Nam sicut pecuniae vel dignitatis velgulae vel libidinis vel gloriae, ita etvoluptatis concupiscentia est; speciesautem voluptatis etiam spectacula,opinor. Generaliter nominatae concu-piscentiae continent in se et volup-tates; aeque generaliter intellectaevoluptates specialiter et in spectaculadisseruntur. Ceterum retulimus suprade locorum condicione quod non per

Etymologiae XVIII 36,1-2 (Cantó Llorca)Quadrigae et bigae, et trigae et seiugaea numero equorum et iugo dicti. Ex qui-bus quadrigas Soli, bigas Lunae, trigasInferis, seiugas Iovi, desultores Luciferoet Hespero sacraverunt. Quadrigam ideosoli iungunt quia per quattuor temporaannus vertitur: vere, aestate, autumno ethieme. Bigas lunae, quoniam geminocursu cum sole contendit, sive quia etnocte et die videtur.

Etymologiae XVIII 41,3 (Cantó Llorca)Sicque, dum hac spectatione deorumcultibus atque elementis mundialibusprofanantur, eosdem deos atque eademelementa procul dubio colere noscuntur.

Etymologiae XVIII 51 (Cantó Llorca)Et est plane in artibus scenicis Liberiet Veneris patrocinium, quae privataet propria sunt scenae, de gestu et cor-poris fluxu. Nam mollitiam Libero etVeneri inmolabant, illi per sexum, illiper luxum dissoluti. Quae vero ibivocibus et modis et organis et liristransiguntur, Apollines et Musas etMinervas et Mercurios patronoshabent. Quod spectaculum, Christia-ne, odere debes, quorum odisti auc-tores.

Etymologiae XVIII 16,1 (Cantó Llorca)Spectacula, ut opinor, generaliternominantur voluptates quae non persemetipsa inquinant, sed per ea quaeillic geruntur.

187

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

semetipsa nos inquinent, sed per eaquae illic geruntur per quae simulinquinamentum combiberunt, tunc ettantum in alteros respuunt.

Ad uxorem I 8,3 (Munier)Poterit virgo felicior haberi, at vidualaboriosior: illa, quod bonum semperhabuit, ista, quod bonum sibi invenit.In illa gratia, in ista virtus coronatur.

De virginibus velandis V 4 (Schulz-Flü-gel)Omnibus animalibus Adam nominaimposuit et nemini ex futura condi-cione, sed ex praesenti institutione,cui conditio quaecunque serviret, hocappellata quod ex primordio voluit.

De virginibus velandis VII 9 (Schulz-Flügel)Si autem et naturae praeiudicium adi-cit apostolus, quod honor sit mulierisredundantia capillorum, quia comapro operimento est, utique hoc maxi-me virgini insigne est quarum et orna-tus ipse proprie sic est, ut concumula-ta in verticem ipsam capitis arcemambitu crinium contegat.

De virginibus velandis IX 2-4 (Schulz-Flügel)Non permittitur mulieri in ecclesia loqui,sed nec docere, nec tinguere, nec offerre,nec ullius virilis muneris, nedumsacerdotalis officii sortem sibi vindica-re. Quaeramus an aliquid horum vir-gini liceat. Si virgini <non> licet, sedin omnibus eadem condicione subici-tur, et necessitas humilitatis cummuliere censetur, unde illi unum hoclicebit, quod omni feminae non licet?Quid praerogativae meretur adversuscondicionem suam, si qua virgo est, et

De ecclesiasticis officiis II 19,2 (Lawson)Felix ergo virgo quia intacta, fortiorvidua quia experta. Vtrique tamen estapud dominum mercis, maior illa sub-sequens ista.

Etymologiae XII 1,1 (André)Omnibus animantibus Adam primumvocabula indidit, appellans unicuiquenomen ex praesenti institutione iuxtacondicionem naturae cui serviret.

Etymologiae XIX 23,8 (Rodríguez-Pan-toja)Habet et sexus institutam speciemhabitus; ut in viris tonsi capilli, inmulieribus redundantia crinium, quodmaxime virginibus insigne est; quarumet ornatus ipse proprie sic est, ut concu-mulatus in verticem ipsam capitis suiarcem ambitu crinium contegat.

De ecclesiasticis officiis II 18,11 (Lawson)Nam neque permittitur eis in ecclesialoqui vel docere, sed nec tinguere necofferre nec ullius virilis muneris autsacerdotalis officii sortem sibi vindica-re, ideoque hoc tantum ut, quia virgoest et carnem suam sanctificare propo-suit, idcirco velaminis venia fit illi, utin ecclesia notabilis vel insignisintroeat, et honorem sanctificati cor-poris in libertate capitis ostendat,atque mitram quasi coronam virginalisgloriae in vertice praeferat.

ALESSANDRO CAPONE

188

34. Sul passo vd. la nota dell’ediotre ad loc. (p. 198)35. Cfr. anche Ambr., Virg. III 3,10 «an vero mediocre pudoris exemplum est,

quod Rebecca cum veniret ad nuptias et sponsum vidisset, velamen accepit, ne priusvideretur quam iungeretur?».

carnem suam sanctificare proposuit?Idcirco velaminis venia fit illi, ut inecclesiam notabilis et insignisintroeat, ut honorem sanctitatis inlibertate capitis ostendat?

De virginibus velandis X 2 (Schulz-Flü-gel)Debebunt etiam et ipsi aliqua sibiinsignia defendere, aut pennas Gara-mantum aut stropulos barbarorum autcicadas Atheniensium aut cirros Ger-manorum aut stigmata Brittonum,aut ex diverso fiat: capite velati inecclesia lateant.

De virginibus velandis XI 5 (Schulz-Flügel)Et ideo penes Israelem illicitum est advirum tradere nisi post contestatamsanguine maturitatem; ita ante huncindicem acerba res est.

De virginibus velandis XI 6 (Schulz-Flügel)35

Et desponsatae quidem habent exem-plum Rebeccae quae, cum ad sponsumignotum adhuc ignota perduceretur,simul ipsum cognovit esse quem delonginquo perspexerat, non sustinuitdexterae colluctationem nec osculicongressionem nec salutationis com-municationem, sed confessa quod sen-serat, id est spiritu nuptam, negavitvirginem velata ibidem.

Etymologiae XIX 23,7 (Rodríguez-Pan-toja)34

Nonnullae etiam gentes non solum investibus sed et in corpore aliqua sibipropria quasi insignia vindicant: utvidemus cirros Germanorum, granos etcinnibar Gotorum, stigmata Brittonum.

De ecclesiasticis officiis II 20,8 (Lawson)Penes Israhel autem inlicitum eratpuellam viro tradere nisi post manife-statam sanguine maturitatem.

De ecclesiasticis officiis II 20,6 (Lawson)Unde et Rebecca quae, cum ad spon-sum duceretur, simul ut eum ipsaconspexit, salutationem vel oscula nonsustinuit, sed statim sentiens quodesset futura pallio caput velavit.

189

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

Il dossier qui allestito non intende offrire un panorama esaustivo ditutte le memorie tertullianee presenti nelle opere di Isidoro, anzi potràcon buona probabilità permettere l’agnizione di altre reminiscenze delCartaginese. D’altro canto la silloge consente di avere a disposizione unquadro complessivo della presenza e dell’utilizzazione dei testi tertullia-nei, così da rendere possibile l’analisi delle modalità di citazione (p. es.parafrasi, accorpamento, semplificazione, variazione, inversione) e delledivergenze testuali, nonché il riconoscimento di quelle opere che sono sta-te predilette dal vescovo di Siviglia.

Alla luce di tutte le testimonianze appare comunque opportuno ridi-mensionare il giudizio di Gasti, secondo il quale Tertulliano sarebbe nelcomplesso un autore latitante nella produzione di Isidoro36. Per vari moti-vi le riprese di Tertulliano, mai accompagnate dal nome del Cartaginese,ma inglobate in maniera quasi irriconoscibile nel testo, non possono esse-re messe a confronto con quelle di altri autori cristiani abbondantementeutilizzati da Isidoro, come p. es. Gerolamo, Agostino e Gregorio Magno.Tuttavia Isidoro mostra di ricorrere al Cartaginese con relativa frequenza eper ragioni per lo più di carattere antiquario o disciplinare. Indagini suc-cessive potranno arricchire la presente raccolta e documentare con mag-giore evidenza il riuso dei testi di Tertulliano da parte di Isidoro.

Passiamo ora all’analisi più puntuale di alcune testimonianze.

III. CAPITOLI TERTULLIANEI

Nello studio sulle fonti del De ecclesiasticis officiis Lawson notava che «itis quite evident that in very many istances S. Isidore copied the ipsissimaverba of his source in long or short extracts, which he selected accordingto his own predilection, sometimes following, sometimes ignoring theorder of the original»37. L’osservazione è senz’altro confermata dall’anali-si di alcune sezioni dell’opera in cui Isidoro ha attinto a piene mani aitesti di Tertulliano e può essere allargata anche ad altri esempi tratti dal-le Etymologiae.

36. Vd. Gasti, Isidoro e Tertulliano cit., pp. 138-40.37. Vd. A. C. Lawson, The Sources of the De ecclesiasticis officiis of S. Isidore of Seville,

in «Revue Bénédictine», 50 (1935), pp. 30-1. Interessante quanto scrive lo stesso Isi-doro nella lettera dedicatoria dell’opera: «itaque, ut voluisti, libellum de genere offi-ciorum ordinatum misi, ex scriptis vetustissimis auctorum, ut locus obtulit, com-mendatum; in quo pleraque meo stilo elicui, nonnulla vero, ita ut apud ipsos erant,admiscui».

ALESSANDRO CAPONE

190

III 1. La vedova

Viduarum multa exempla sunt, quarum prima in scripturis legitur Noemi.Legitur et vidua ad quam Helias missus est; scribitur et vidua Sunamitis quaesolebat Heliseum recipere et victum illi administrare; extat et Iudith illa admi-rabilis vidua quae de Oloferne Assyriorum principe triumphavit salvumquepudorem hoste devicto revexit. In novo autem testamento Anna prima vidualegitur, quae dominum cognovit infantem, quae meruit gratiam divinitatis eiusagnoscere, antequam potuit verbum eius audire. Cuius quidem gradus virginita-ti paene coniunctus est. Vnde et Christum, quem virgo peperit, vidua primacognovit. Felix ergo virgo quia intacta, fortior vidua quia experta. Vtrique tamenest apud dominum mercis, maior illa subsequens ista. Illam autem viduam apos-tolus vocat quae, post unius coniugii interceptum, exinde sexui renuntiat38.

L’intero capitolo è dedicato alle vedove. Tra i molti esempi scritturisti-ci, Isidoro ricorda prima quelle dell’Antico Testamento: Noemi, la vedova dacui fu mandato Elia (I Rg 17,8-16), la donna Sunamita che era solita acco-gliere Eliseo (II Rg 4,8-10)39, Giuditta che giustiziò Oloferne (Idt 4,87 e13,1-8)40; poi passa al Nuovo Testamento nel quale si incontra per primaAnna (Lc 2,36-8), che riconobbe il Signore quando questi era ancora inca-pace di parlare. Il riferimento è a De ieiunio VIII 1: Isidoro ha sostituitoall’espressione in limine evangeli la formula in novo testamento prima vidualegitur, così da mettere in parallelo la prima vedova dell’AT, Noemi, conla prima del NT, Anna; ha omesso la notizia, già presente nel Vangelo, cheAnna era figlia di Fanuele; ha ripreso infine il verbo agnoscere, usato daTertulliano, per indicare il riconoscimento della grazia divina, secondol’interpretazione di Gerolamo41.

Tale riconoscimento avvenne, continua Isidoro, perché la condizione(gradus) di Anna poteva in qualche modo essere accostata alla verginità.Anche in questo passaggio è possibile rintracciare un ipotesto tertullia-neo, di cui Isidoro si servirà di nuovo subito dopo. Tertulliano (exhort. cast.I 4) aveva infatti definito due tipi di verginità: quella a nativitate e quel-

38. Isid., Eccl. off. II 19,1-2.39. Cfr. Hier., Adv. Iov. I 25 «veteri lege de Sunamitide illa scribitur, quae solita

sit Elisaeum recipere, et ponere ei mensam, et panem, et candelabrum, et caetera». Sinoti che qui Isidoro fa confusione, giacché la donna non era vedova.

40. Cfr. Ambr., Off. III 13,82 «ecce tibi Iudith se offert mirabilis quae formida-tum populis virum Holophernem adit, Assyriorum triumphali saeptum caterva».

41. Cfr. Hier., Epist. LIV 16 «volumus scire, quales esse debeant viduae? Legamusevangelium secundum Lucam: Et erat, inquit, Anna prophetissa, filia Phanuel de tri-bu Aser. Anna interpretatur “gratia”, Phanuel in lingua nostra resonat “vultum dei”,Aser vel in “beatitudinem” vel in “divitias” vertitur».

191

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

la a secunda nativitate, cioè a lavacro, che nel matrimonio rende puri peraccordo (ex compacto) e nella vedovanza persiste per scelta (ex arbitrio). Dun-que è proprio a questa seconda specie di verginità che Isidoro si riferisce,per spiegare per quale motivo Anna riconobbe Cristo.

Ma le riprese da Tertulliano non si fermano qui. Per Isidoro la verginepuò essere considerata felice (felix) perché intacta, la vedova più forte (for-tior) perché experta; per entrambe v’è comunque una ricompensa presso ilSignore: per la prima (illa) maggiore (maior), per la seconda (ista) succes-siva (subsequens). Un accostamento simile era già proposto dal Cartaginese(Ux. I 8,3), per il quale la vergine è più felice (felicior), mentre la vedovaè più attiva (laboriosior): la prima (illa) ha sempre avuto ciò che è bene, laseconda (ista) ha scoperto ciò che è bene; nella prima (illa) giunge a coro-namento la grazia, nella seconda (ista) la virtù.

D’altra parte, conclude Isidoro, Paolo chiama vedova quella donna chedopo la morte di un solo marito ha rinunciato alla sessualità42. È eviden-te come il vescovo spagnolo torni qui a usare exhort. cast. I 4, dove, alleprime due forme di verginità, Tertulliano fa seguire il terzo stato (gradus)di santificazione, cioè la monogamia, in cui, dopo l’interruzione delmatrimonio, la donna rinuncia alla propria sessualità. Va rilevato che Isi-doro sostituisce al matrimonium unum della fonte l’espressione unius coniu-gii, che gli consente un accostamento più scorrevole con la successiva cita-zione di I Tim 5,9, assente nel testo tertullianeo.

III 2. I sacerdoti

Quod vero unius virginalis matrimonii sint qui eleguntur in ordinem ponti-ficatus, et in veteri lege mandatum est et plenius scribit apostolus dicens: Vniusuxoris virum. Sacerdotem enim quaerit ecclesia aut de monogamia ordinatum autde virginitate sanctum. Digamo autem aufertur agere sacerdotium43.

Isidoro osserva che la scelta dei sacerdoti tra coloro che abbiano un solomatrimonio è consuetudine attestata dall’antica legge e in maniera com-pleta da Paolo in I Tim 3,2. Il testo è chiaramente ispirato a un passo delDe exhortatione castitatis VII 2 come dimostrano alcune spie: unius matri-monii è ripreso e ampliato con l’aggiunta di virginalis; eleguntur sostituisceallegantur della fonte; è aggiunto il riferimento all’antica legge; plenius èripreso tale e quale; praescribit è sostituito dal più semplice scribit; il passodi I Tim 3,2, che in Tertulliano rimaneva implicito, è citato da Isidoro.

42. Isidoro cita I Tim 5,9 «vidua elegatur non minus annorum LX unius viriuxor».

43. Isid., Eccl. off. II 5,11.

ALESSANDRO CAPONE

192

Il secondo periodo contiene la ripresa letterale di De exhortatione casti-tatis XI 2 in cui il sacerdote è detto de monogamia ordinatum aut etiam devirginitate sancitum. In Tertulliano però la definizione è incidentale esoprattutto è funzionale a sottolineare il contrasto con l’uomo bigamo cheprega per le due mogli davanti al sacerdote monogamo. In Isidoro la cita-zione, oltre a diventare una definizione per così dire giuridica del sacer-dote, e pertanto collocata in un contesto ben diverso da quello originale,ci offre anche una variante testuale, non altrimenti attestata dalla tradi-zione diretta (sanctum).

Anche l’ultimo periodo del breve passo esaminato cela una remini-scenza tertullianea da De exhortatione castitatis VII 5. Anche in questo caso,quella che in Tertulliano era una proposizione che poneva in parallelo ilpeccato mortale per un laico bigamo che svolga funzioni di sacerdote el’interdizione per un prete divenuto bigamo di essere sacerdote, in Isido-ro acquista valore sentenzioso con lo scopo di definire lo status del sacer-dote. Tale passaggio è significativamente evidenziato da Isidoro per mez-zo della sostituzione del congiuntivo (auferatur) della fonte con l’indicati-vo (aufertur).

È opportuno infine mettere in evidenza come il testo ripreso da Isido-ro concordi con quello trasmesso dal corpus Agobardinum (A) contro quel-lo del corpus Cluniacense: digamo (A) contro dicat quo (N FX) e auferatur age-re sacerdotem (A) contro communicatur actione sacerdotis (N FX)44.

III 3. I coniugati

Unde et Rebecca quae, cum ad sponsum duceretur, simul ut eum ipsa con-spexit, salutationem vel oscula non sustinuit, sed statim sentiens quod esset futu-ra pallio caput velavit45.

Penes Israhel autem inlicitum erat puellam viro tradere nisi post manifesta-tam sanguine maturitatem46.

L’episodio di Rebecca, che alla vista di Isacco prende il velo e si copre(Gn 24,64ss), è citato da Tertulliano (De virginibus velandis XI 6) qualeesempio per le fidanzate. Il testo tertullianeo è ben più ricco del racconto

44. A = Agobardinus: Paris, BnF, lat. 1622, sec. IX; N = Florentinus Magliabechia-nus Conv. Sopp. J.VI.9: Firenze, BNC, sec. XV; F = Florentinus Magliabechianus Conv.Sopp. J.VI.10, Firenze, BNC, sec. XV; X = Luxemburgensis: Luxemburg, BN, 75,sec. XV.

45. Isid., Eccl. off. II 20,6.46. Isid., Eccl. off. II 20,8.

193

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

biblico ed è stato ripreso da Isidoro, come dimostrano le spie segnalate inprecedenza nel prospetto sinottico. In questo caso è lampante il processodi semplificazione cui è stato sottoposto l’ipotesto tertullianeo. Da unpunto di vista lessicale osserviamo la sostituzione di perduceretur con duce-retur, osculi congressionem con oscula e salutationis communicationem con salu-tationem (per altro invertiti rispetto al modello); da un punto di vista reto-rico è del tutto assente la patina patetica di cui il Cartaginese aveva cari-cato l’incontro dei due fidanzati.

A breve distanza da questo passo, dopo alcuni particolari sul matrimo-nio, Isidoro riprende ancora un passo del De virginibus velandis (XI 5),immediatamente precedente quello appena utilizzato, con un’inversionedell’ordine del modello che dimostra la buona familiarità di Isidoro conl’opera del Cartaginese. Rispetto al modello il testo di Isidoro è più ampioe piano: in luogo di ad virum tradere troviamo puellam viro tradere; contesta-tam è sostituito da manifestatam; infine non è recepita la contrapposizionetra maturitas e acerbitas. Sotto l’aspetto testuale rileviamo che la lezione isi-doriana penes Israel concorda con quella offerta dalla maggior parte deicodici tertullianei, in contrasto con quella di N (penes Israelem) accettatadall’editore.

III 4. Abiti tipici

Nonnullae etiam gentes non solum in vestibus sed et in corpore aliqua sibipropria quasi insignia vindicant: ut videmus cirros Germanorum, granos et cin-nibar Gotorum, stigmata Brittonum.

Circumcidunt quoque Iudaei praeputia, pertundunt Arabes aures, flaventcapitibus intectis Getae, nitent Albani albentibus crinibus. Mauros habet tetranox corporum, Gallos candida cutis; sine equis inertes extant Alani: nec abestgens Pictorum, nomen a corpore, quod minutis opifex acus punctis et expressusnatiui graminis sucus inludit, ut has ad sui specimen cicatrices ferat, pictis artu-bus maculosa nobilitas. Habet et sexus institutam speciem habitus; ut in viristonsi capilli, in mulieribus redundantia crinium, quod maxime virginibus insi-gne est; quarum et ornatus ipse proprie sic est, ut concumulatus in verticemipsam capitis sui arcem ambitu crinium contegat47.

L’interesse per gli abiti e i segni (insignia) corporei che alcuni popolirivendicano come distintivi porta Isidoro ad attingere ancora una volta aDe virginibus velandis X 2, dove troviamo la coppia cirros Germanorum e stig-mata Britonum. È interessante notare come Isidoro abbia trascurato le altrenotizie offerte da Tertulliano («pennas Garamantum aut stropulos barba-

47. Isid., Etymol. XIX 23,7-8.

ALESSANDRO CAPONE

194

rorum aut cicadas Atheniensium») e abbia spezzato l’accoppiamento ter-tullianeo con l’inserimento di una notizia relativa a un’altra popolazionegermanica («granos et cinnibar Gotorum»)48. In tutto il passo, infatti, Isi-doro dispone il materiale offerto dalle fonti secondo criteri funzionali allasua esposizione: ai popoli germanici seguono il costume dei Giudei di cir-concidersi e degli Arabi di perforare i lobi delle orecchie49, la capigliatu-ra fulva dei Geti e quella chiara degli Albani, la pelle nera dei Mauri equella bianca dei Galli50, quindi l’abilità equestre degli Alani e il popolodei Pitti, che usano decorare il corpo con minuscoli punti ottenuti con unago imbevuto del succo di una pianta nativa. Da qui Isidoro passa alladistinzione dell’aspetto esteriore per sesso e a proposito dei capelli lunghidelle donne attinge di nuovo al De virginibus velandis (VII 9), del qualeperò omette il riferimento a I Cor 11,15, che per Tertulliano era il fonda-mento della sua affermazione. Nell’intertesto isidoriano è ormai assentequalsiasi accenno polemico o intenzione argomentativa, mentre le infor-mazioni sono accostate secondo un criterio compilativo ed erudito.

III 5. Gli spettacoli

Spectacula, ut opinor, generaliter nominantur voluptates quae non per seme-tipsa inquinant, sed per ea quae illic geruntur. Dicta autem spectacula eo quodhominibus publica ibi praebeatur inspectio. Haec et ludicra nuncupata, quod inludis gerantur aut in cenis. Ludorum origo sic traditur: Lydios ex Asia transue-nas in Etruria consedisse duce Tyrreno, qui fratri suo cesserat regni contentione.Igitur in Etruria inter ceteros ritus superstitionum suarum spectacula quoquereligionis nomine instituerunt. Inde Romani arcessitos artifices mutuati sunt; etinde ludi a Lydis vocati sunt. Varro autem dicit ludos a luso vocatos, quod iuve-nes per dies festos solebant ludi exultatione populum delectare. Vnde et eumlusum iuvenum et diebus festis et templis et religionibus reputant. Nihil iam decausa vocabuli, dum rei causa idolatria sit. Vnde et promiscue ludi Liberalia voca-bantur ob honorem Liberi patris. Ob hoc dispicienda est originis macula, nebonum aestimes quod initium a malo accepit51.

48. Sul significato dell’espressione vd. J. Sofer, Lexikalische Untersuchungen zu denEtymologiae des Isidorus von Sevilla, in «Glotta», 16 (1927), p. 19 e la recensione di A.-G. Amatucci in «Archivium Latinitatis Medii Aevi», 4 (1928), p. 54.

49. Cfr. Petr. Sat. CII 14 «”Quidni?” inquit Giton “etiam circumcide nos, utIudaei videamur, et pertunde aures, ut imitemur Arabes, et increta facies, ut suosGallia cives putet: tamquam hic solus color figuram possit pervertere et non multauna oporteat consentiant, ut omni ratione mendacium constet».

50. Cfr. Isid., Etymol. XIV 5,10 «Mauretania vocata a colore populorum; Graecienim nigrum mau'ron vocant. Sicut enim Gallia a candore populi, ita Mauretania anigrore nomen sortita est».

51. Isid., Etymol. XVIII 16,1-3.

195

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

Tutto il capitolo è un collage di citazioni dell’omonima opera di Tertul-liano, come si può facilmente notare dal prospetto sinottico. La prima,tratta da De spectaculis XIV 2-15,1, funge da introduzione della rubrica eutilizza la memoria tertullianea a mo’ di definizione, come s’è visto anchein precedenza per altre reminescenze: si tratta di un uso con buona pro-babilità favorito dallo stile conciso del Cartaginese e funzionale al carat-tere enciclopedico delle Etymologiae.

Le notizie relative all’origine dei ludi sono prese letteralmente da Despectaculis V 2, del quale Isidoro omette la fonte citata da Tertulliano(Timaeus refert) e che doveva essere sconosciuta o poco significativa per idestinatari delle Etymologiae. Lo stesso non avviene per Varrone, del qualeIsidoro riferisce il nome, ma allo stesso tempo semplifica la testimonian-za riportata da Tertulliano. L’omissione del richiamo ai Luperci, comehanno notato Büchner e Castorina52, è di notevole importanza per lo svi-luppo dell’argomentazione e per la constitutio textus: Isidoro ha scritto ludosanziché ludios, poiché, rimaneggiando la fonte, ha taciuto la notizia che«Lupercos ludios appellabant, quod ludendo discurrant» e ha inserito unagiustificazione dell’etimologia varroniana («quod iuvenes per dies festossolebant ludi exultatione populum delectare»); questa gli ha quindi per-messo di riprendere nuovamente e ricontestulizzare in maniera più chiarail passo di Tertulliano53. Va infine rilevato che, mentre in Tertulliano ilsoggetto di reputat era Varrone, in Isidoro reputant non consente a primavista di capire quali siano le fonti dell’informazione.

La conclusione di Isidoro è una ripresa letterale da Tertulliano: non c’èpiù niente da dire sull’origine della parola, giacché l’origine della cosa èl’idolatria. Isidoro si discosta solo per il dum al posto del cum accettatodagli editori. Il punto merita di essere precisato. Nell’Agobardinus, unicotestimone pressoché integro del De spectaculis, le lettere che precedono m,cioè vobabuli cum, non sono più leggibili, di modo che bisogna fare affida-mento sulle edizioni antiche. Il Gelenius (1550) e il Pamelius (1584), cheper le loro edizioni si sono serviti di manoscritti del corpus Corbeiense, han-no cum, mentre il Rigault (1634), che fonda la sua edizione per lo più sul-l’Agorbardinus, ha dum. Qui non interessa tanto stabilire la lezione origi-nale di Tertulliano, quanto evidenziare che per l’ennesima volta il testodelle reminescenze tertullianee del vescovo spagnolo è più vicino a quel-lo offerto dall’Agobardino che a quello tràdito dagli altri corpora.

52. Vd. J. Büchner, Tertullian. De Spectaculis. Kommentar, Würzberg 1935, pp. 64-5. e Tertulliani De spectaculis, cur. E. Castorina, Firenze 1961, pp. 109-10.

53. Il ragionamento del Cartaginese era in questi termini: secondo Varrone, l’eti-

ALESSANDRO CAPONE

196

IV. CONCLUSIONI

Come s’è visto, una delle opere di Tertulliano utilizzate da Isidoro è ilDe spectaculis, che, per quanto è dato sapere, è trasmesso all’interno di tredei corpora in cui si è soliti suddividere la tradizione tertullianea: il corpusOttobonianum, il Corbeiense e il codex Agobardinus. Non se ne ha dunque trac-cia nel cosiddetto corpus Cluniacense, che si suppone sia stato allestito nel-la Spagna isidoriana. Ci si può pertanto chiedere se il De spectaculis fossepresente nell’originaria raccolta di Cluny, da cui per un qualche motivo sene distaccò nel corso della tradizione, oppure se il cosiddetto corpus Clu-niacense non circolasse tale e quale in età tardoantica.

In questa seconda direzione pare condurre l’esame delle divergenzetestuali delle memorie tertullianee nelle opere di Isidoro. In Eccl. off. II5,11 (cfr. supra paragrafo III 2) abbiamo messo in evidenza come le ripre-se da De exhortatione castitatis presentino lezioni più vicine all’Agobardinuscontro quelle dei testimoni del corpus Cluniacense. Dello stesso tenore sonole osservazioni di C. Micaelli relativamente alla memoria tertullianea (Deexhortatione castitatis I 5) nella Differentia 8454. Egli nota che il testo dellacitazione conferma quello dell’Agobardino, laddove i manoscritti del cor-pus Cluniacense presentano evidenti corruttele55. Rilievi simili si possonoverificare anche per De praescriptione haereticorum VII 2-5 citato letteral-mente dallo Spagnolo in Etymologiae VIII 6,22-3: ut A e Isidoro contro utidegli altri testimoni; materia A e Isidoro contro materiae di P X R B; volu-tatur A e Isidoro contro voluntantur di P X R B; De praescriptione haeretico-rum XXIX 6 citato in Etymologiae I 39,25: cuiusque A e Isidoro contro cuiu-scumque di P X R B56.

mologia di ludius era connessa con ludus ovvero lusus, come dimostra la definizione diludios per i Lupercos. Per questa via dunque si prova che i ludi sono identici ai ludii.

54. Vd. Micaelli, Ricerche cit., pp. 131-2.55. Oltre a N e F già citati, anche l’editio princeps di Beatus Rhenanus (1521) ha:

«prima felicitas prima virginitas est, non nosse a quo postea optabis liberari in totum,secundae virginitatis est contemnere vim quam optime noris». Per quest’ultima par-te Micaelli osserva che Isidoro è più vicino alla lectio facilior del corpus Cluniacense chea quella dell’Agobardino («contemnere cuius vim optime noris»).

56. In verità si possono registrare anche alcuni pochi esempi in cui Isidoro nonconcorda con l’Agorbardinus, p. es.: De praescriptione haereticorum XXXIX 4 citato inEtymologiae I 39,26: exsuxit A contro espressit degli altri testimoni e di Isidoro. Un casoa parte rappresentano le citazioni dall’Apologeticum a causa della complessa tradizionedel testo tertullianeo. In ogni caso può essere utile riportare alcuni esempi. Apologeti-cum IX 7 citato in Etymologiae III 27,35: necis genere F (Fuldensis) contro genere necis del-la Vulgata e di Isidoro; Apologeticum X 10 ripreso in Etymologiae XI 3,13: in incerto F

197

TERTULLIANO E ISIDORO DI SIVIGLIA

Se si prendono dunque in considerazione questi dati testuali e il fattoche Isidoro utilizza ampiamente il De spectaculis di Tertulliano, che perònon compare nel corpus Cluniacense, si può seriamente mettere in discus-sione, se non escludere, l’ipotesi che tale raccolta abbia avuto origine nelcircolo culturale di Isidoro. È evidente che egli conobbe i testi Tertullia-no e di alcuni fece largo uso, ma proprio la sua testimonianza prova comein età tardoantica la tradizione manoscritta degli opuscoli tertullianei fos-se per certi aspetti differente da come è stata ricostruita dai filologi.

Da ultimo, a mo’ di complemento di quanto si è tentato di dimostra-re, sia lecito aggiungere un argumentum ex silentio. Sinora nella produzioneisidoriana non è stata rintracciata alcuna ripresa dal De pallio di Tertullia-no. Eppure Isidoro avrebbe potuto in qualche modo trarre giovamento dallibello: p. es. in Etymologiae XIX 24,3 lo Spagnolo descrive il pallio, manon fa cenno alcuno alla specifica opera del Cartagine, limitandosi a cita-re alcuni versi di Plauto; in Etymologiae XII 2,18 si sofferma sul cama-leonte, ma non si trova nessun riferimento al bozzetto tratteggiato da Ter-tulliano in Pall. III 3; in De natura rerum XLIV 3, per spiegare il raro ter-mine flustra, lo Spagnolo cita un verso di Nevio (Onerariae onustae stabantin flustris), ma non Tertulliano, che pure in Pall. II 2 aveva usato quelvocabolo ormai desueto.

Gli argumenta ex silentio, come è noto, sono troppo deboli per dimo-strare da soli qualsiasi ipotesi, tuttavia l’assenza del De pallio, tràdito solodai testimoni del cosiddetto corpus Cluniacense, tra le fonti utilizzate da Isi-dorio può forse essere un ulteriore indizio del fatto che non è possibile farrisalire tale collezione sic et simpliciter al circolo del vescovo di Siviglia eche altra doveva essere la raccolta, o le raccolte, di cui egli disponeva?

contro incertum della Vulgata e di Isidoro; Apologeticum XLVII 5 ripreso in EtymologiaeVIII 6,19: Deum della Vulgata e Isidoro contro Deum nostrum F; Apologeticum XLVII 6ripreso in Etymologiae VIII 6,20: inexercitum della Vulgata contro inexercitatum F e Isi-doro; Apologeticum XLVIII 14 ripreso in Etymologiae XIX 6,4: alius est della Vulgata eIsidoro contro alius est ignis F; eructuans F, eructans della Vulgata, eructuat Isidoro.

ALESSANDRO CAPONE

198

ABSTRACT

The present study sets out to define to what extent Isidore was familiar withTertullian’s works. The starting point is the analysis of the manuscript traditionof Carthaginian writings and a reexamination of Tertullian’s memoirs, alreadydealt with in specific studies, highlighting the textual variants and the value inIsidore’s text. In this perspective it is possible to compose an overview, specify-ing those Carthaginian writings which were used by the Bishop of Seville anddescribing the relationship between the medieval corpora which have passed onTertullian’s works.

Alessandro CaponeRicercatore, Università del Salento

[email protected]