Старите лица и пристапот до здравствена заштита во ...

Старите лица и пристапот до

здравствена заштита во Северна

Македонија

АПСТРАКТ

Со стареењето на населението во Северна Македонија семејните структури се менуваат, а здравствените и социјалните

системи имаат ограничен капацитет да обезбедат интегрирана грижа фокусирана на луѓето, поради што старите лица во

земјата се соочуваат со бројни здравствени, социјални и економски предизвици. Извештајот се фокусира на документирање

на демографските податоци, здравствената состојба, факторите на ризик и разликите меѓу старите лица. Тој го разгледува

користењето и побарувачката за здравствени услуги од страна на старите лица и ги истражува перцепциите, практиките и

искуствата на старите лица, здравствените работници во ПЗЗ и негувателите за здравствените и социјалните услуги.

Понатаму, се опишува состојбата со обезбедувањето на интегрирана здравствена заштита за старите лица и на ниво на

услуги и на системско ниво. Исто така, извештајот врши триангулација на податоците од анализираните области и дава

препораки за координација на услугите и моделите на грижа на ниво на услуги, додека на системско ниво препорачува

начини за зајакнување на ангажираноста и моќта на пациентот, управувањето и отчетноста.

КЛУЧНИ ТЕРМИНИ

OLDER PEOPLE

CAREGIVERS

PATIENT PARTICIPATION

ACCESS TO HEALTH SERVICES

HEALTH STATUS

SOCIAL SUPPORT

NORTH MACEDONIA

Број на документ: WHO/EURO:2021-2497-42253-58357

© World Health Organization 2021

Одредени права се задржани. Ова дело е достапно согласно лиценцата Creative Commons Attribution-NonCommercial-

ShareAlike 3.0 IGO (CC BY-NC-SA 3.0 IGO; https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/igo) .

Согласно условите од оваа лиценца, можете да го умножувате, редистрибуирате и приспособувате делото за

некомерцијални цели, ако делото е соодветно референцирано, како што е наведено подолу. При кое било користење на ова

дело не смее да се сугерира дека СЗО поддржува одредена организација, производ или услуга. Користењето на логото на

СЗО не е дозволено. Ако го адаптирате делото, вашето дело мора да го лиценцирате под истата или слична лиценца на

Creative Commons. Ако создавате превод на ова дело, треба да ја додадете следната изјава заедно со предложената

референца:„Овој превод не е изготвен од Светската здравствена организација (СЗО). СЗО не е одговорна за содржината или

точноста на преводот. Оригиналната верзија на англиски е оригиналната и обврзувачка верзија: Assessment of the situation

of older people in the Republic of North Macedonia with a focus on access to services, long-term care and universal health coverage.

Copenhagen: WHO Regional Office for Europe; 2021“. Евентуалните постапки за медијација во врска со спорови што

произлегуваат од лиценцата се спроведуваат според правилата за медијација на Светската организација за интелектуална

сопственост. (http://www.wipo.int/amc/en/mediation/rules/)

Предложена референца. Старите лица и пристапот до здравствена заштита во Северна Македонија. Копенхаген:

Регионална канцеларија на СЗО за Европа; 2021. Лиценца: CC BY-NC-SA 3.0 IGO.

Податоци за каталогизација во публикација (CIP). Податоци за CIP се достапни на http://apps.who.int/iris.

Продажба, права и лиценцирање. За купување изданија на СЗО, в. http://apps.who.int/bookorders. За поднесување предлози

за комерцијална употреба и прашања за права и лиценцирање, в. на http://www.who.int/about/licensing.

Материјали на трети страни. Ако сакате да користите материјал од ова дело што е сопственост на трета страна, како

табели, прикази или слики, вие сте одговорни за утврдување дали е потребно одобрение за таквата употреба и за добивање

на тоа одобрение од носителот на правата. Ризикот од побарувања од трети страни заради прекршување на нивни права врз

елементи содржани во ова дело го понесува исклучиво корисникот.

Општи изјави за исклучување одговорност. Ознаките и презентацијата на материјалот во ова издание не упатуваат на

каков било став на СЗО во поглед на правниот статус на која било земја, територија, град или подрачје или на

нејзините/неговите власти или во поглед на нејзините/неговите граници. Линиите исцртани со точки или испрекинати

линии на картите означуваат приближни граници, за коишто може да не е постигната целосна согласност.

Споменувањето конкретни претпријатија или производи на конкретни производители не значи дека СЗО ги поддржува или

ги претпочита нив наспроти други слични производи што не се споменати. Освен во случаи да грешки или пропусти,

називите на комерцијални производи се означени со голема почетна буква.

СЗО ги презеде сите разумни мерки за проверка на информациите содржани во ова издание. Меѓутоа, објавениот материјал

се дистрибуира без каква било изречна или имплицирана гаранција. Читателот е одговорен за толкувањето и користењето

на материјалот. СЗО во ниту еден случај не може да биде одговорна за штета настаната од користењето на материјалот.

http://apps.who.int/iris/

iii

СОДРЖИНА

ЛИСТА НА ТАБЕЛИ И ПРИКАЗИ ....................................................................................... iv

БЛАГОДАРНОСТ ..................................................................................................................... vi

СКРАТЕНИЦИ .......................................................................................................................... vii

ОСНОВНИ ИНФОРМАЦИИ ................................................................................................... 1 Концепциска рамка .................................................................................................................................................. 2

МЕТОДИ ...................................................................................................................................... 4 Дизајн на студијата .................................................................................................................................................. 4

Временска рамка ...................................................................................................................................................... 4

Методи за собирање податоци ................................................................................................................................ 4

Документација ........................................................................................................................................................ 4

Електронски здравствени евиденции ................................................................................................................... 4

Анкети ..................................................................................................................................................................... 4

Теренска посета ...................................................................................................................................................... 5

Консултативен состанок со повеќе засегнати страни ......................................................................................... 6

Ограничувања ........................................................................................................................................................... 6

План за анализа ........................................................................................................................................................ 6

НАОДИ .......................................................................................................................................... 8 Структура на населението и стареење .................................................................................................................. 8

Здравствна состојба и попреченост ....................................................................................................................... 9

Животен век и години здрав живот кај старите лица ......................................................................................... 9

Сопствена перцепција за здравствената состојба меѓу старите лица ................................................................ 9

Здрав начин на живот кај старите лица.............................................................................................................. 10

Здравствени ограничувања кај старите лица ..................................................................................................... 11

Употреба на лекари, лекови и здравствени услуги од старите лица ............................................................... 13

Причини за смрт кај старите лица ...................................................................................................................... 26

Услови за домување и живот на старите лица .................................................................................................. 26

Перцепции, искуства и практики на здравствените работници, старите лица и негувателите

во врска со организацијата и испораката на здравствени услуги ................................................................ 28

Перцепции и искуства на старите лица ............................................................................................................. 28

Перцепции и практики на лекарите по општа и семејна медицина ................................................................ 40

Перцепции и искуства на негувателите во семејствата .................................................................................... 59

Искуства на негувателите со поддршка и справување ..................................................................................... 63

Искуства на негуватели со насилство и штетно однесување ........................................................................... 64

Присуство на потенцијално штетно однесување на негувателите .................................................................. 65

Интегрирана грижа за стари лица (ИГСЛ) ....................................................................................................... 67

Нивоа на спроведување активности за ИГСЛ на ниво на услуги .................................................................... 67

Ниво на спроведување на активности за ИГСЛ на системско ниво ................................................................ 69

ЗАКЛУЧОЦИ ............................................................................................................................ 70

КЛУЧНИ ЧЕКОРИ ЗА ЗАЈАКНУВАЊЕ НА ГРИЖАТА ЗА

СТАРИТЕ ЛИЦА ВО СЕВЕРНА МАКЕДОНИЈА ............................................................. 73 Зајакнување и ангажирање луѓе и заедници ..................................................................................................... 73

Преориентирање на моделот на грижа ............................................................................................................... 75

Зајакнување на системите за управување и отчетност ................................................................................... 75

Создавање поттикнувачка средина..................................................................................................................... 75

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА ................................................................................................ 78

АНЕКС 1. ОБРАЗЕЦ ЗА ОЦЕНУВАЊЕ НА ИНТЕГРИРАНАТА ГРИЖА ЗА СТАРИ

ЛИЦА (ИГСЛ) ........................................................................................................................... 81

iv

ЛИСТА НА ТАБЕЛИ И ПРИКАЗИ

Табели Табела 1. Население на возраст 65+ (%) во Северна Македонија, по региони, 2018 г. .......................8

Табела 2. Основни демографски карактеристики на старите лица регистрирани кај здравствен

работник во ПЗЗ, 2018 г. ..................................................................................................................14

Табела 3. Прегледи во ПЗЗ по возрасна група, 2018 г. ..........................................................................15

Табела 4. Прегледи на стари лица во ПЗЗ по региони, 2018 г. .............................................................15

Табела 5. Поврзаност помеѓу возраста и зачестеноста на прегледи од лекар по општа/семејна

медицина, 2018 г...............................................................................................................................16

Табела 6. Поврзаност помеѓу зачестеноста на прегледи од лекар по општа/семејна медицина и

регион, 2018 г. ..................................................................................................................................16

Табела 7. Поврзаност помеѓу зачестеноста на гинеколошки прегледи и возраста, 2018 г. ...............17

Табела 8. Поврзаност помеѓу зачестеноста на гинеколошки прегледи и регионот, 2018 г. ..............17

Табела 9. Поврзаност помеѓу зачестеноста на стоматолошки прегледи и возраста, 2018 г. .............18

Табела 10. Поврзаност помеѓу зачестеноста на стоматолошки прегледи и регионот, 2018 г. ..........18

Табела 11. Геријатриски заболувања поврзани со побарувачка за здравствени услуги кај старите

лица, 2018 г. ......................................................................................................................................19

Табела 12. Упатување по возраст, 2018 г................................................................................................19

Табела 13. Просечен број на упати по пациент годишно, по возраст и пол, 2018 г. ..........................20

Табела 14. Упатување по региони, 2018 г. .............................................................................................21

Табела 15. Просечен број на упати по пациент и просечен број денови на чекање за најчестите

геријатриски заболувања, 2018 г. ...................................................................................................21

Табела 16. Просечен број на специјалистички прегледи по возраст и пол, 2018 г. ............................22

Табела 17. Просечен број на рецепти по пациент годишно, по возраст и пол, 2018 г. ......................22

Табела 18. Фактори што предвидуваат хоспитализација ......................................................................24

Табела 19. Фактори што предвидуваат зачестеност на хоспитализации .............................................24

Табела 20. Фактори што предвидуваат времетраење на болнички престој ........................................24

Табела 21. Дистрибуција на карактеристиките на старите лица, 2019 г. ............................................29

Табела 22. Перцепции на старите лица за можноста да изберат здравствен работник, по пол и

возраст, 2019 г. .................................................................................................................................29

Табела 23. Перцепции на старите лица за квалитетот на капацитетите и персоналот, по пол и

возраст, 2019 г. .................................................................................................................................30

Табела 24. Перцепции на старите лица за навременоста, по пол и возраст, 2019 г............................31

Табела 25. Перцепции на старите лица за комуникацијата, по пол и возраст, 2019 г. .......................31

Табела 26. Перцепции на старите лица за заедничко донесување одлуки, по пол и возраст, 2019 г.

............................................................................................................................................................33

Табела 27. Перцепции на старите лица за поддршката за самостојно управување, по пол и возраст,

2019 г. ................................................................................................................................................33

Табела 28. Перцепции на старите лица за доверливоста и приватноста, по пол и возраст, 2019 г. ..34

Табела 29. Перцепции на старите лица за културните компетенции, по пол и возраст, 2019 г. .......35

Табела 30. Перцепции на старите лица за достоинството, по пол и возраст, 2019 г. .........................35

Табела 31. Перцепции на старите лица за емоционална поддршка и емпатија, по пол и возраст,

2019 г. ................................................................................................................................................36

Табела 32. Перцепции на старите лица за континуитетот и координацијата на здравствената

заштита, по пол и возраст, 2019 г. ..................................................................................................37

Табела 33. Перцепција на старите лица за респонзивноста на установата за ПЗЗ, по пол и возраст,

2019 г. ................................................................................................................................................38

Табела 34. Дистрибуција на карактеристиките на здравствените работници, 2019 г. .......................41

Табела 35. Перцепции на лекарите по општа/семејна медицина за организацијата и управувањето

со здравствените услуги, 2019 г. .....................................................................................................42

Табела 36. Искази за мотивираноста на лекарите по општа/семејна медицина, 2019 г. ....................45

Табела 37. Перцепции на лекарите по општа/семејна медицина за квалитетот на капацитетите,

2019 г. ................................................................................................................................................48

v

Табела 38. Перцепции на лекари по општа/семејна медицина за нивото на интеграција на грижата,

2019 г. ................................................................................................................................................49

Табела 39. Перцепции на лекари по општа/семејна медицина за нивото на комуникација помеѓу

здравствените работници и пациентите, 2019 г. ...........................................................................50

Табела 40. Перцепции на лекари по општа/семејна медицина за можноста пациентот да избере,

2019 г. ................................................................................................................................................51

Табела 41. Перцепции на лекари по општа/семејна медицина за доверливоста и приватноста при

здравствени услуги, 2019 г. .............................................................................................................51

Табела 42. Перцепции на лекари по општа/семејна медицина за почитта и достоинството на

пациентите при здравствени услуги, 2019 г. .................................................................................52

Табела 43. Перцепции на лекари по општа/семејна медицина за поддршката на пациентите од

страна на здравствените работници при донесување одлуки, 2019 г..........................................53

Табела 44. Перцепции и практики на лекари по општа/семејна медицина во врска со поддршката

на пациентите во грижата за себе, 2019 г. .....................................................................................55

Табела 45. Перцепции на лекари по општа/семејна медицина за пристапноста на здравствените

услуги, 2019 г. ...................................................................................................................................56

Табела 46. Перцепции на лекарите по општа/семејна медицина за квалитетот на грижата, 2019 г. 56

Табела 47. Дистрибуција на карактеристиките на негувателите во Кочани и Ресен, 2019 г. ............60

Табела 48. Општа здравствена состојба на негувателите по пол, 2019 г. ............................................62

Табела 49. Перцепција за оптоварување на негувателите, 2019 г. .......................................................62

Табела 50. Фреквенција со која негувателите даваат помош при секојдневни активности, 2019 г. .62

Табела 51. Помош што ја даваат негувателите, 2019 г. .........................................................................63

Табела 52. Позитивен став за грижата, 2019 г. .......................................................................................64

Табела 53. Перцепција за квалитетот на поддршката за негувателите, 2019 г. ..................................64

Табела 54. Психичко насилство што го доживеале негувателите, 2019 г. ..........................................65

Табела 55. Физичко насилство што го доживеале негувателите, 2019 г. ............................................65

Табела 56. Потенцијално штетно психичко однесување на негувателите во претходните три

месеци, 2019 г. ..................................................................................................................................66

Табела 57. Потенцијално штетно физичко однесување на негувателите во претходните три месеци,

2019 г. ................................................................................................................................................66

Табела 58. Потенцијално штетно однесување на негувателите, 2019 г. ..............................................67

Прикази

Приказ 1. Анализа на состојбата - фактори за разгледување (збирка алатки ППЛА) ..........................3

Приказ 2. Сопствена перцепција за здравствената состојба меѓу старите лица по возраст и пол,

2018 г. (%) .........................................................................................................................................10

Приказ 3. Процент на дебели луѓе по возраст, 2017 г. ..........................................................................11

Приказ 4. Луѓе со долготрајна болест или здравствен проблем по возраст и пол, 2018 г. (%) .........12

Приказ 5. Сопствена перцепција за долготрајни ограничувања во вообичаените активности поради

здравствен проблем по пол, возраст и степен на урбанизација, 2018 г. (%) ..............................13

Приказ 6. Искажана незадоволена потреба од лекарски преглед по пол и возраст, 2018 г. (%) .......26

Приказ 7. Односи на негувателот со лицето за кое се грижи (%), 2019 г. ...........................................61

vi

БЛАГОДАРНОСТ

Овој извештај е резултат на заедничката работа на Министерството за здравство на

Северна Македонија и Регионалната канцеларија на СЗО за Европа во контекст на

двогодишниот договор за соработка.

Добиен е вреден интелектуален придонес во форма на обезбедување, собирање и

анализа на податоци од различни засегнати страни вклучени во процесот на анализа на

интеграцијата на грижата за старите лица во Северна Македонија. Овие засегнати страни

се претставници на следните национални институции, организации, даватели на услуги и

партнери: Министерството за здравство, Министерството за труд и социјална политика,

Институтот за јавно здравје, Управата за електронско здравство, Фондот за здравствено

осигурување, Центарот за семејна медицина, ЈЗУ Специјализирана болница за геријатриска

и палијативна медицина „13 Ноември“, Клиниката за онкологија во Скопје,

Универзитетската клиника за кардиологија, Здравствениот дом Скопје, Здружение на

лекари по општа и семејна медицина, Здружението на медицински сестри, техничари и

акушерки, Сојузот на пензионери, Црвениот крст и Здружението за еманципација,

солидарност и еднаквост на жените.

Изразуваме посебна благодарност на Жаклина Чагороска и Горан Кочински од

Управата за електронско здравство за базата на податоци за 2018 година. Покрај тоа,

координаторите на пилот-проектот за интегрирани здравствени и социјални услуги, Сања

Андоновска и Лидија Ефтимова, обезбедија вредна поддршка во собирањето податоци за

проектот, заедно со своите тимови во градовите Кочани и Ресен, составени од Силвана

Нанчовска, Снежана Велиновска, Верче Кокев, Надица Андонова, Марија Илиева и Розетка

Спасева.

Симона Атанасова од Канцеларијата на СЗО во Северна Македонија го водеше

дизајнот и спроведувањето на студијата, како и утврдувањето на техничкиот концепт,

анализата на податоци и изработката на овој извештај. Џихане Тавилах (претставник на

СЗО, Северна Македонија) придонесе за техничкиот концепт, дизајнот и рецензијата на

студијата и обезбеди општа поддршка и техничка помош.

Исто така, повеќе стручни рецензенти на СЗО придонесоа во процесот. Манфред

Хубер (Регионална канцеларија на СЗО за Европа) изврши рецензија на извештајот, заедно

со Нурија Торо Поланко (седиште на СЗО), која исто така даде придонес во дизајнот и

техничкиот концепт на студијата.

vii

СКРАТЕНИЦИ

ИД интервал на доверба

ЕСЕ Здружение за еманципација, солидарност и еднаквост на жените

ЕУ Европска Унија

ЛОМ лекар по општа медицина

ИГСЛ интегрирана грижа за стари лица

ИЗУФЛ интегрирани здравствени услуги фокусирани на луѓето

ППЛА Проценка и планирање на локален ангажман

ден. македонски денар (валута)

ПЗЗ примарна здравствена заштита

ЈЗУ јавна здравствена установа (Геронтолошки завод)

СД стандардна девијација

1

ОСНОВНИ ИНФОРМАЦИИ

Населението старее многу побрзо денес отколку порано. Постарото население ја

усложнува состојбата со здравствената заштита, создава предизвици за сите здравствени

работници и значително ги зголемува потребите на луѓето за здравствена заштита и

нивните социјални потреби (1). Со стареењето на населението во Северна Македонија

семејните структури се менуваат, а здравствените и социјалните системи имаат

ограничен капацитет да обезбедат интегрирана грижа фокусирана на луѓето, поради што

старите лица во земјата се соочуваат со бројни здравствени, социјални и економски

предизвици. Потребни се итни мерки за решавање на овие предизвици, вклучително и

активности што ќе им помогнат на заедниците да се приспособат на новата реалност.

Заради справување со здравствените и социјалните предизвици на стареењето на

населението, во изминатите неколку години Министерството за труд и социјална

политика ги усвои Националната стратегија за стари лица 2010-2020 г. и Акцискиот план

за здраво стареење за 2020 година. Министерството за здравство воведе неколку

иницијативи за обезбедување поголем пристап до здравствени услуги за старите лица,

како што се домашни посети од патронажни сестри, проектот „Рурален доктор“ 1 и

мобилни аптеки, како и пилотирање на интегрирана здравствена и социјална заштита.2

Покрај тоа, во 2018 година Министерството за здравство - поддржано од СЗО -

иницираше реформа на здравствениот систем според која зајакнувањето на примарната

здравствена заштита (ПЗЗ) беше идентификувано како клучна интервенција за

подобрување на квалитетот, континуитетот и целокупното функционирање на

здравствената заштита(2). Реформата има за цел да обезбеди правичен пристап до

здравствената заштита и да се изгради респонзивна ПЗЗ што поддржува конвергенција

на здравствената заштита и унапредувањето на здравјето, превенцијата на болести и

примарната куративна здравствена заштита од една страна со многу потребните

јавноздравствени и социјални интервенции од друга страна. Реформата се заснова и е

инспирирана од начелата во Декларацијата на СЗО од Алмати од 1978 година и

Декларацијата од Астана од 2018 година; се верува дека овој пристап на здравствен

систем воден од ПЗЗ е движечка сила за постигнување универзална здравствена заштита.

Оваа проценка на здравјето на старите лица и на здравствената заштита

релевантна за стареењето е прва од ваков вид во Северна Македонија. Тоа произлегува

од недостаток на информации на национално ниво за демографијата на оваа група од

населението, за нивната ранливост и за специфичните заболувања, како и од потребата

да се постигне универзална здравствена заштита и да се трансформираат здравствените

услуги кон пофокусирана и поинтегрирана грижа фокусирана на луѓето. Резултатите од

проценката ќе придонесат за добивање јасна слика за пристапот на старите лица до

сеопфатни здравствени услуги во земјата и за нивното искористување, како и за

квалитетот на услугите и за системите за грижа за старите лица. Исто така, проценката

ќе послужи како почетна точка за предлагање активности за усогласување на

моменталната здравствена состојба за старите лица со општата цел преминување кон

1 Концептот „рурален доктор“ беше воведен во 2014 година од Министерството за здравство и

предвидува здравствени тимови (лекар и медицинска сестра) да посетуваат рурални подрачја во кои

нема лекари од ПЗЗ. 2 Овој пилот-проект беше воведен во 2018 година во две општини (Кочани и Ресен), со цел да ги

интегрира здравствените и социјалните услуги и да ги приближи до заедницата, со што ќе се стигне до

најранливите членови на заедниците (стари лица, стари лица што живеат сами, лица со коморбидитети и

лица во ризик од сиромаштија и социјална исклученост).

2

интегрирана грижа фокусирана на луѓето, за која е познато дека има најголемо влијание

врз функционалните способности во старост.

Извештајот има шест главни делови. Првиот се фокусира на документирање на

демографските податоци, здравствената состојба, факторите на ризик и разликите меѓу

старите лица. Следниот го разгледува искористувањето на здравствени услуги и

побарувачката за здравствени услуги од страна на старите лица. Третиот дел ги

истражува перцепциите, практиките и искуствата на старите лица, здравствените

работници во ПЗЗ и негувателите во однос на здравствените и социјалните услуги.

Следниот дел се фокусира на опишување на статусот на интегрираната здравствена

заштита за стари лица и на ниво на услуги и на системско ниво. Петтиот дел нуди

триангулација на податоците од анализираните области, додека последниот дел се

фокусира на давање препораки за координација на услугите и моделите на грижа на ниво

на услуги и препорачува начини за зајакнување на ангажираноста и моќта на пациентот,

управувањето и отчетноста на системско ниво.

Концепциска рамка

Проценката е организирана околу избрани теми и променливи од „Проценка и

планирање на локален ангажман“ (ППЛА) - збирка алатки за подобрување на

интегрираните здравствени услуги фокусирани на луѓето (ИЗУФЛ) (Приказ 1.). Во

својата основа, оваа проценка се фокусира на нивото на луѓето, со што помага да се

карактеризира побарувачката за ИЗУФЛ, што бара разбирање на населението и

заедницата на стари лица и квантитативно (на пр. демографски податоци, здравствена

состојба, фактори на ризик, диспаритети и побарувачка за здравствени услуги) и

квалитативно (на пр. перцепции и искуства во врска со нивните потреби и преференции

и степенот до кој достапните услуги ги исполнуваат тие потреби и преференции). На

ниво на услуги, проценката се обидува да го документира статусот на испораката на

конкретни здравствени (и други сродни) услуги на стари лица. На ниво на систем,

проценката ги опишува аспектите на управувањето, работната сила, испораката на

услуги и информациските системи во обезбедувањето интегрирана грижа за старите

лица.

3

Приказ 1. Анализа на состојбата - фактори за разгледување (збирка алатки ППЛА)

Извор:сопствена компилација на авторите заснована на (необјавени) ресурси на СЗО.

4

МЕТОДИ

Дизајн на студијата

Дизајн на пресечна студија беше искористен за документирање на состојбата на

старите лица во Северна Македонија, кој беше избран за да се опише моменталниот

систем, како и организацијата на услугите и одговорот на здравствените потреби на

старите лица. Ограничен број на студии се спроведени за истражување на овие односи

во земјата. Овој дизајн на студија беше избран наместо експериментален или квази-

експериментален дизајн, бидејќи не опфаќа интервенција во моменталниот систем, туку

има за цел да ја документира моменталната состојба. Сепак, за да се зајакне

веродостојноста, онаму каде што беа достапни информации, анализата беше спроведена

на регионално ниво, според возрасна група и пол, за да се направат споредби и да се

идентификуваат можните разлики во контекстуалните фактори, како што е достапноста

на услугите. Покрај тоа, онаму каде што беа достапни информации, беа направени

споредби со земји членки на Европската Унија (ЕУ).

Временска рамка

Проценка беше извршена од септември до декември 2019 година. Процесот беше

поделен на четири главни фази: (1) утврдување на опсегот и дизајн на проценката, (2)

приспособување на продуктите од проценката на националниот контекст, (3) собирање

податоци и (4) конечен извештај.

Методи за собирање податоци

Документација

Се користеа секундарни податоци за опишување на демографските

карактеристики на старите лица и на нивната здравствена состојба, фактори на ризик и

диспаритетите меѓу нив.

Електронски здравствени евиденции

Податоците за користењето и за побарувачката за здравствени услуги во 2018

година беа извлечени од системот за електронска здравствена евиденција, познат како

„Мој термин“. Податоците се фокусираа на бројот на лица регистрирани кај здравствени

работници во ПЗЗ (општи лекари (матични лекари)/лекари по семејна медицина,

гинеколози и стоматолози); прегледи во ПЗЗ; упати од примарна во секундарна и

терцијарна здравствена заштита; специјалистички прегледи; трендови во однос на

издадени рецепти; и хоспитализации.

Анкети

Трите целни популации - здравствени работници во ПЗЗ, стари лица и негуватели

- беа анкетирани во текот на две недели во октомври 2019 година, за да се проценат

нивните перцепции, практики и искуства во обезбедувањето и пристапот до грижа.

• Анкетата на здравствени работници во ПЗЗ беше спроведена на интернет преку

структуриран прашалник приспособен на националниот контекст.3 Анкетата беше

3Анкетата беше приспособена на националниот контекст од следниве проекти за ИЗУФЛ: „Кон

интегрирана здравствена заштита фокусирана на луѓето за мајките, новороденчињата и децата во Мали“

(2016–2017 г.) и „Проценка на интегрираните здравствени услуги фокусирани на луѓето во општината

5

дистрибуирана преку Здружението на приватни лекари во примарна здравствена

заштита, Здружението на лекари по општа и семејна медицина и Здружението на

приватни гинеколози и Јавната здравствена установа (ЈЗУ) Специјализирана

болница за геријатриска и палијативна медицина „13 Ноември“. Учесниците можеа

да учествуваат ако се здравствени работници во ПЗЗ или работат во ЈЗУ

Специјализирана болница за геријатриска и палијативна медицина „13 Ноември“ и

ако се согласат да учествуваат во истражувањето. Прашалникот се состоеше од 63

прашања организирани околу аспекти на вршењето услуги, вклучувајќи:

организација и управување, мотивација, квалитет на капацитетите и персоналот,

комуникација, можност пациентите да изберат здравствени работници, доверливост

и приватност, почитување и достоинство, поддршка за избор заснован на

информираност, поддршка за грижа за себе, сеопфатност и пристапност. Анкетата

се фокусираше на разбирање на факторите што овозможуваат или што

оневозможуваат интегрирани, ефективни и квалитетни услуги за старите лица.

• Анкетата со стари лица беше спроведена лице в лице во две општини, Кочани и

Ресен, во кои Министерството за здравство и Министерството за труд и социјална

политика спроведоа пилот-проект за интегрирани здравствени и социјални услуги.

Беше направен случаен примерок од стари лица преку мобилните тимови за

здравствени и социјални услуги во овие две општини. Учесниците можеа да

учествуваат ако се на возраст од 65 години или стари, ако живеат во една од двете

избрани општини и ако се согласат да учествуваат во анкетата. Структурираниот

прашалник (приспособен на националниот контекст од двата горенаведени проекти

за ИЗУФЛ во Мали и Јужна Африка) се состоеше од 35 прашања и ги разгледуваше

карактеристиките на старите лица и нивните искуства и перцепции во врска со

различните аспекти на услугите, вклучително: квалитет на капацитетите и

персоналот, навременост, комуникација, можност за избор на здравствени

работници, заедничко донесување одлуки, поддршка за самостојно управување,

доверливост и приватност, културни компетенции, достоинство, емоционална

поддршка и емпатија, континуитет и координација на здравствената заштита и

респонзивност.

• Анкетата на негуватели беше спроведена лице в лице во истите две општини,

Кочани и Ресен. Беше направен случаен примерок од стари лица преку мобилните

тимови за здравствени и социјални услуги во овие две општини. Учесниците можеа

да учествуваат ако се негувател на лице на возраст од 65 години или стари, ако

живеат во една од двете избрани општини и ако се согласат да учествуваат во

анкетата. Структурираниот прашалник - приспособен на националниот контекст4 -

се состоеше од 50 прашања и ги разгледуваше карактеристиките на негувателите,

здравствената состојба, перцепцијата за квалитетот на поддршката, психичкото и

физичкото малтретирање на негувателите, психичкото и физичкото малтретирање

од страна на негувателите и товарот на грижата.

Нелсон Мандела, провинција Истерн Кејп, Јужна Африка“ (2015 –2017 г.). Повеќе информации може да

се најдат на веб-локацијата на ИЗУФЛ:www.integratedcare4people.org. 4 Прашалникот е адаптиран на националниот контекст од Националното истражување на стрес,

конфликти и справување - семејни негуватели на стари лица спроведено од Националниот центар за

заштита на стари лица во Ирска.

6

Теренска посета

Беше организирана посета на ЈЗУ Специјализирана болница за геријатриска и

палијативна медицина „13 Ноември“ за да се разбере организацијата и статусот на

грижата за старите лица во оваа установа, која е единствена од овој вид во земјата.

Консултативен состанок со повеќе засегнати страни

Во декември 2019 година се одржа еднодневен консултативен состанок со

релевантните засегнати страни за да се постигне консензус за нивото на интеграција на

грижата за старите лица во земјата. Релевантните засегнати страни беа претставници од

Министерството за здравство, Министерството за труд и социјална политика,

Институтот за јавно здравје, Управата за електронско здравство, Фондот за здравствено

осигурување, Центарот за семејна медицина, ЈЗУ Специјализирана болница за

геријатриска и палијативна медицина „13 Ноември“, Клиниката за онкологија во Скопје,

Универзитетската клиника за кардиологија, Здравствениот дом Скопје, Здружение на

лекари по општа и семејна медицина, Здружението на медицински сестри, техничари и

акушерки, Сојузот на пензионери, Црвениот крст и Здружението за еманципација,

солидарност и еднаквост на жените (ЕСЕ). За да се олесни постигнувањето консензус

беше искористена рамката за спроведување на Интегрирана грижа за стари лица (ИГСЛ),

која им дава насоки на креаторите на политики и раководителите на програми за

проценување и мерење на капацитетот на услугите и системите за обезбедување

интегрирана грижа на ниво на заедница (3). Пристапот ИГСЛ истакнува пошироки

системи за здравствена и социјална заштита за да се одговори делотворно на различните

и сложени потреби на старите лица. Потребни се вкупно 19 активности за спроведување

на рамката за ИГСЛ на ниво на услуги (мезо) и системи (макро). Беше оценета состојбата

со спроведувањето на секоја од овие активности во Северна Македонија; процесот на

оценување ги потенцираше областите во кои е потребно подобрување, а истовремено се

утврдија и конкретни мерки за подобрување во иднина.

Ограничувања

Треба да се имаат предвид неколку ограничувања на овој пристап. Податоците од

анкетата се добиени од случаен примерок и не може да се генерализираат за сите

здравствени работници, стари лица и негуватели во земјата. Покрај тоа, податоците

собрани преку анкетата на стари лица и негуватели се ограничени на учесниците во

пилот-проектот за интегрирани здравствени и социјални услуги на Министерството за

здравство и Министерството за труд и социјална политика во 2018 година. Ова може да

создаде пристрасност при избор на примерокот затоа што корисниците на овие услуги

се избрани врз основа на здравствени и социјални ранливости, па затоа овие луѓе би

можеле да бидат поранливи од другите стари лица во земјата. Трите анкети опфаќаат

само искажани перцепции и искуства; не е јасно до која мера ова може да доведе до

погрешно пријавување и какви ефекти би имале евентуалните пристрасности врз

наодите.

План за анализа

Планот за анализа за проценката е опишан во следната листа на клучни активности.

• Анализата на демографските податоци и на индикаторите за здравјето и факторите

на ризик беше јасна, преку собирање и триангулација на податоците од Институтот

за јавно здравје, Државниот завод за статистика и Евростат.

• Податоците за користењето на здравствените услуги се добиени од здравствениот

информатички систем „Мој термин“. Стата 13 беше искористен за анализа на

7

податоците и податоците беа поделени по региони, возрасни групи и по пол кога тоа

беше можно. Беше искористена и линеарна и логистичка регресија за истражување

на врската помеѓу возраста и полот и користењето здравствени услуги.

• Перцепциите на здравствените работници во ПЗЗ, старите лица и негувателите беа

собрани преку анкети и анализирани со помош на Стата 13. Тестот Шапиро-Вилк

беше искористен за утврдување на нормалноста на дистрибуцијата на податоците, а

тестот Ман-Витни У или т-тестот беа искористени за споредување на разликата во

перцепциите, искуствата и практиките помеѓу соодветните подгрупи.

• Степенот на интеграција на грижата за старите лица, и на ниво на услуги и на

системско ниво, беше анализиран со користење на образецот за оценување од

рамката за спроведување на ИГСЛ преку консултативен состанок со релевантните

засегнати страни (одговорни за одлучување, раководители, здравствени работници,

пациенти, итн.), кој беше свикан за да се разговара и да се постигне договор за

интеграцијата на грижата за старите лица.

8

НАОДИ

Структура на населението и стареење

Во Северна Македонија, со вкупна стапка на фертилитет пониска од две деца по

жена и со тоа пониска од стапката на замена (1,496 во 2018 година) (4), се предвидува

дека вкупното население ќе го достигне својот врв во 2020 година (2,84 милиони луѓе),

по што се предвидува дека ќе се намалува во следните 80 години (5). Паралелно со овој

тренд на опаѓање, населението старее. До 2050 година половина од луѓето што живеат

во земјата ќе имаат повеќе од 48 години (5), во споредба со 2018 година, кога средната

возраст изнесуваше 38,9 години (6). Процентот на луѓе на возраст од 65 и повеќе години

постојано се зголемува со текот на годините и се предвидува да достигне 25,7% во 2050

година и 32,3% во 2100 година (5).

Вкупно 13,9% од вкупното население биле лица на возраст од 65 години и стари

во 2018 година (6). Односот на жени наспроти мажи кај старите лица во земјата е малку

во корист на женскиот пол, и се проценува на 0,80 мажи на една жена, иако односот меѓу

новородените е 1,069 машки на едно женско новороденче. Соодносот се стеснува меѓу

луѓето на стара возраст, со сооднос 0,62 мажи/жени кај луѓето на возраст од 85 години и

повеќе, бидејќи во просек жените живеат подолго од мажите во Северна Македонија.

Процентот на населението на возраст од 65 години и стари варира во осумте региони на

земјата, од 9,6% од населението во Полошкиот, до 16,6% во Пелагонискиот регион

(Табела 1) (6).

Табела 1. Население на возраст 65+ (%) во Северна Македонија, по региони, 2018 г.

Регион %

Полошки 9,6

Југозападен 12,2

Североисточен 12,9

Југоисточен 14,3

Скопски 14,8

Вардарски 15,3

Источен 16,1

Пелагониски 16,6

Вкупно 13,9

Забелешка: податоците ја одразуваат состојбата на 31 јуни 2018 г.

Извор: Државен завод за статистика на Северна Македонија (6).

Коефициентот на старосна зависност5 се зголемува од 19,5 во 2015 година и се

очекува да достигне 45,4 во 2050 и 65,4 до 2100 г. Ова значи дека имало 19,5 стари лица

на 100 лица на работоспособна возраст во 2015 година; проценката е дека овој број ќе се

зголеми повеќе од двојно до 2050 и тројно до 2100 г. (7).

5Коефициентот на старосна зависност е соодносот на луѓето во „зависна“ возраст (65 години и стари) од

оние на „економски продуктивна“ возраст (15–64 години) во населението.

9

Здравствена состојба и попреченост

Животен век и години здрав живот кај старите лица

Животниот век при раѓање се зголемува во Северна Македонија. Во 2018 година,

жените на возраст од 65 години и повеќе во Северна Македонија можеле да очекуваат

да живеат уште 17,1 години, додека соодветната бројка за мажите е пониска, имено 14,9

години (8). Ова претставува 4,4 одн. 3,3 години помалку во споредба со старите жени и

мажи во ЕУ. Клучно е за креаторите на политиките да разберат дали зголемениот број

на стари лица во Северна Македонија ги живеат своите подоцнежни години во добро

здравје, бидејќи дополнителните години поминати во нарушена здравствена состојба

(т.е. со ограничувања во функционирањето или попреченост) веројатно ќе резултираат

со дополнителна побарувачка за здравствена заштита или долготрајна нега (8). Меѓутоа,

нема достапни податоци за Северна Македонија за годините на здрав живот на луѓето

на возраст од 65 години и повеќе.

Сопствена перцепција за здравствената состојба меѓу старите лица

Иако вообичаено не се очекува дека повеќето стари лица ќе имаат совршено

здравје во своите подоцнежни години, сепак многу стари лица се надеваат дека нивното

здравје и физичка состојба ќе им овозможат да продолжат со секојдневните активности,

како што се излегување и дружење, задржување на независноста и способноста да се

грижат за себе и работење додека сакаат да работат (8).

Како што може да се очекува, процентот на луѓе во Северна Македонија што

го перципираат сопственото здравје како добро или многу добро се намалува со

возраста (Приказ 2). Во 2018 година, 75,4% од возрасното население во Северна

Македонија (на возраст од 16 години и повеќе) сметале дека нивното здравје е добро или

многу добро, додека овој процент се намалува на 29,2% кај старите лица (9). Процентот

на стари лица што го сметаат своето здравје за добро или многу добро е значително

помал од оној на старите лица во ЕУ со исто мислење (42,4%).

Разгледувајќи ги повнимателно возрасните групи на стари лица, може да се

забележи драстично намалување на процентот на луѓе што сметаат дека нивното здравје

е добро или многу добро во повисоките возрасни групи. Овој процент се намалува од

36,7% меѓу старите лица на возраст од 65 до 74 години на 11,1% меѓу старите лица на

возраст од 85 години и повеќе (Приказ 2). Најголемиот дел од старите лица што

пријавуваат добра или многу добара здравствена состојба во Северна Македонија

живеат во градови и предградија (32,7%), додека најмал дел живеат во рурални средини

(24,7%) (Приказ 2).

Генерално, поголем дел од старите мажи го сметаат своето здравје за добро

или многу добро во споредба со старите жени. Покрај тоа, процентот на стари лица

што сметаат дека нивното здравје е добро или многу добро се зголемува со

зголемувањето на приходите. Во 2018 година, околу една петтина (20,3%) од старите

лица во првиот квинтил според приходи (со други зборови, од петтината од населението

со најниски приходи) сметале дека здравјето им е добро или многу добро. Овој процент

се зголемува на 40,3% за старите лица во петтиот квинтил според приход (20% од

населението со највисоки приходи) (Приказ 2). Врската помеѓу здравствената состојба

и полот, приходите и степенот на урбанизација е слична на онаа забележана во земјите

членки на ЕУ.

10

Приказ 2. Сопствена перцепција за здравствената состојба меѓу старите лица по возраст и пол, 2018 г.

(%)

Извор:Податоци од ЕУ-СИЛК на Евростат од 2018 г. (10).

Здрав начин на живот кај старите лица

Дебелината е сериозен јавноздравствен проблем, бидејќи значително го

зголемува ризикот од хронични заболувања, како што се кардиоваскуларни болести,

дијабетес тип 2, коронарна срцева болест и одредени видови на рак. Општо земено,

процентот на дебели луѓе на возраст од 65 до 74 години во Северна Македонија (16,8%)

е понизок од просекот на ЕУ (21,2%) (Приказ 3). Како што е случај и во ЕУ, уделот на

стари лица на возраст од 65 до 74 години во земјата што биле дебели во 2017 г. е

поголем од просекот на возрасното население (на возраст од 18 години и повеќе) (11).

Состојбата е малку поинаква за луѓето на возраст од 75 години и повеќе; и повторно,

овој тренд е сличен и во ЕУ. Процентот на дебели лица во Северна Македонија на

33,923,1

2337,8

49,4

31,926,1

30

47,137,4

28,721,2

20,3

42,940,8

40,245,2

39,4

4041,2

45,2

32,640,3

45,746,8

39,4

25,334

36,717

11,1

28,132,7

24,7

20,322,2

25,632

40,3

ЖенскиМашки

65–7475–84

85+

Поголеми градовиПомали градови и предградија

Рурална средина

Прв квинтил по приход Втор квинтил по приход Трет квинтил по приход

Четврт квинтил по приход Петти квинтил по приход


65–7475–84

85+






65–7475–84

85+





По

л

Во

зрас

т

(го

ди

ни

)

Сте

пен

на

ур

бан

из

аци

ја

Пр

ихо

д

По

л

Во

зрас

т

(го

ди

ни

)

Сте

пен

на

ур

бан

из

аци

ја

Пр

ихо

д

По

л

Во

зрас

т

(го

ди

ни

)

Сте

пен

на

ур

бан

из

аци

ја

Пр

ихо

д

Ло

ша

или

мн

огу

ло

ша

Пр

осе

чн

аД

об

ра

или

мн

огу

до

бр

а

Процент

11

возраст од 75 години и стари е ист како и уделот на дебели луѓе во возрасното население

во земјата (Приказ 3).

Приказ 3. Процент на дебели луѓе по возраст, 2017 г.

Извор:Податоци од ЕУ-СИЛК на Евростат од 2017 г. (11).

Здравствени ограничувања кај старите лица

Здравјето е тесно поврзано со благосостојбата на една личност и е суштински

поврзано со аспекти на личната независност (8). Уделот на возрасното население што се

соочува со предизвици во секојдневните животни активности - како што се јадење,

бањање и облекување - се зголемува со возраста. Ова може да се припише на релативно

високиот удел на стари лица што имаат физички и сензорни функционални

ограничувања, кои влијаат на нивниот вид, слух, подвижност, комуникација или

помнење (8).

Во 2018 година, 52,2% од старите лица во Северна Македонија пријавиле дека

имаат долготрајна болест или здравствен проблем; ова е понизок процент отколку во

земјите членки на ЕУ (61,6%) (12). Поголем број стари жени во земјата имаат

долготрајна болест или здравствен проблем отколку стари мажи (Приказ 4). Покрај тоа,

процентот на луѓе со долготрајна болест или здравствени проблеми се зголемува со

возраста. Малку поголем процент на луѓе што живеат во рурални средини пријавуваат

дека имаат долготрајна болест или здравствен проблем (56,6%), во споредба со оние во

големи градови (51,1%) и во мали градови и предградија (50,6%) (Приказ 4) (12).

Поврзаноста помеѓу долготрајна болест или здравствен проблем и полот, возраста и

степенот на урбанизација и приходи е во согласност со трендовите во ЕУ.

Малку помал дел од старите лица во Северна Македонија (46,1%) отколку во ЕУ

(48,5%) пријавиле одредени или сериозни долготрајни ограничувања во вообичаените

активности поради здравствени проблеми во 2018 година (13). Поголем дел од жените

отколку од мажите пријавиле одредени или сериозни долготрајни ограничувања во

вообичаените активности поради здравствени проблеми, што е во согласност со трендот

во ЕУ. Како што се очекува, ограничувањата во вообичаените активности поради

здравствени проблеми се зголемуваат со возраста во Северна Македонија, па речиси

половина од старите лица на возраст од 85 години и повеќе, како и малку повеќе од една

10,5

16,8

10,5

18+

65–74

75+

Во

зрас

т (г

од

ин

и)

Процент

12

четвртина од луѓето на возраст од 75 до 84 години, имаат сериозни ограничувања

(Приказ 5). Најголем дел од старите лица што пријавиле сериозни долготрајни

ограничувања во вообичаените активности поради здравствени проблеми живеат во

руралните области на земјата (23%), по што следуваат оние во големите градови (18,7%)

и во помалите градови и предградијата (17,3%). Сличен тренд се среќава и во земјите

членки на ЕУ (13).

Приказ 4. Луѓе со долготрајна болест или здравствен проблем по возраст и пол, 2018 г. (%)

Извор:

Податоци од ЕУ-СИЛК на Евростат од 2018 г. (12).

55,3

48,5

45,5

62,7

69,9

51,1

50,6

56,6

59,9

58,7

55,3

46,8

45,2

Женски

Машки

65–74

75–84

85+

Поголеми градови

Помали градови и предградија


Прв квинтил по приход

Втор квинтил по приход

Трет квинтил по приход

Четврт квинтил по приход

Fifth income quintile

По

л

Во

зрас

т

(го

ди

ни

)

Сте

пен

на

ур

бан

иза

ци

ја

Пр

ихо

д

Процент

13

Приказ 5. Сопствена перцепција за долготрајни ограничувања во вообичаените активности поради

здравствен проблем по пол, возраст и степен на урбанизација, 2018 г. (%)

Извор: Податоци од ЕУ-СИЛК на Евростат од 2018 г. (13).

Употреба на лекари, лекови и здравствени услуги од старите лица

Според Законот за здравственото осигурување на Северна Македонија, секое

осигурено лице има право и обврска да се регистрира кај здравствен работник во ПЗЗ, а

во областа на гинекологијата, жените над 12 години можат да се регистрираат кај

гинеколог по сопствен избор (14). За преглед од специјалист во секундарна и терцијарна

здравствена заштита е потребен упат од здравствен работник во ПЗЗ, освен во итни

случаи. Како што е претставено во Табела 2, во 2018 година повеќе луѓе избрале да се

регистрираат кај лекар по општа/семејна медицина отколку кај стоматолози и

гинеколози. Осум проценти повеќе жени отколку мажи се регистрирани кај лекар по

општа/семејна медицина и стоматолог.

28,325,3

25,132,3

17,4

26,726,2

28,6

21,830,3

27,326,626,9

21,915,6

12,826,9

48,3

18,717,3

23

29,223,4

22,712,913


65–7475–84

85+



Прв квинтил по приходВтор квинтил по приходТрет квинтил по приход

Четврт квинтил по приходПетти квинтил по приход


65–7475–84

85+



Прв квинтил по приходВтор квинтил по приходТрет квинтил по приход

Четврт квинтил по приходПетти квинтил по приход

По

л

Во

зрас

т

(го

ди

ни

)

Сте

пен

на

ур

бан

из

аци

ја

Пр

ихо

д

По

л

Во

зрас

т

(го

ди

ни

)

Сте

пен

на

ур

бан

из

аци

ја

Пр

ихо

д

Од

ред

ени

Теш

ки

Процент

14

Табела 2. Основни демографски карактеристики на старите лица регистрирани кај здравствен

работник во ПЗЗ, 2018 г.

Демографски

карактеристика

Постари лица регистрирани кај лекар по општа/семејна

медицина

(n=373 334)

n %

Возраст (години)

65–74 207 651 55,62

75–84 120 303 32,22

85+ 45 380 12,16

Пол

Машки 170 406 45,64

Женски 202 928 54,36

Постари лица регистрирани кај стоматолог

(n=288 114)

n %


65–74 164 532 57,11

75–84 92 245 32,02

85+ 31 337 10,88

Пол

Машки 133 073 46,19

Женски 155 041 53,81

Постари лица регистрирани кај гинеколог

(n=81 617)

n %


65–74 53 510 65,56

75–84 25 536 27,61

85+ 5 571 6,83

Пол

Машки НП НП

Женски 81 617 100,00

Забелешка: НП: неприменливо.

Извор: податоци од „Мој Термин“ од 2018 година.

Како што луѓето стареат, може да се очекува да имаат потреба од почести посети

за да се консултираат и со лекари по општа/семејна медицина и со специјалисти. Во 2018

година, иако старите лица претставувале 13,9% од вкупното население, тие сочинувале

околу 22% од посетите на лекари по општа/семејна медицина; 13% од посетите на

стоматолози и 6,7% од посетите на гинеколог. Во просек имало 10,13 прегледи од лекар

по општа/семејна медицина по старо лице годишно, што е скоро двојно повеќе од

просечниот број на прегледи годишно за лицата што не спаѓаат во старите возрасни

категории (5,5). Исто така, овој број е значително повисок од националниот просечен

број на прегледи по лице (6,53) (Табела 3). Постарите лица во 2018 година посетувале

стоматолози во просек 1,66 пати по пациент годишно, што е малку помалку од бројот за

пациентите на возраст под 65 години (1,78) и од националниот просек (1,77). Постарите

жени посетувале гинеколог 1,82 пати годишно по пациент, што е значително поретко од

жените за кои не се смета дека се стари (3,1) и од националниот просек (2,98). Најголем

просечен број на прегледи од лекар по општа/семејна медицина и од гинеколог по

15

пациент имаат старите лица на возраст од 75 до 84 години, а од стоматолог старите лица

на возраст од 65 до 74 години.

Табела 3. Прегледи во ПЗЗ по возрасна група, 2018 г.

Возрасна група

(години)

Лекар по

општа/семејна

медицина

Гинеколог Стоматолог

0–5 6,20 НП 1,51

6–13 4,11 1,44 1,72

14–18 3,46 2,54 1,83

19–33 3,75 4,07 1,85

34–48 5,27 2,80 1,79

49–64 7,83 1,87 1,71

65–74 10,01 1,81 1,70

75–84 10,58 1,91 1,59

85+ 9,23 1,65 1,39

Вкупно 6,53 2,98 1,77

Забелешки: прегледи по лице годишно во секоја возрасна група; НП: неприменливо.


Најголем просечен број на прегледи од лекар по општа/семејна медицина по

пациент во 2018 година е забележан во Југозападниот регион (11,48), а најмал во

Скопскиот (9,20) (Табела 4). Најголем просечен број гинеколошки прегледи имало во

Источниот регион (2,04), а најмал во Пелагонискиот (1,55). Најголем просечен број на

стоматолошки прегледи е забележан во Скопскиот (1,80), а најмал во Полошкиот регион

(1,30).

Табела 4. Прегледи на стари лица во ПЗЗ по региони, 2018 г.

Регион Лекар по

општа/семејна

медицина

Гинеколог Стоматолог

Источен

Североисточен

Пелагониски

Полошки

Скопски

Југоисточен

Југозападен

11,45

9,87

9,61

10,38

9,20

10,39

11,48

2,04

1,84

1,55

1,60

1,81

1,70

1,96

1,67

1,55

1,84

1,30

1,80

1,54

1,51

Вардарски 11,07 1,97 1,66

Вкупно 10,13 1,82 1,66

Забелешка: Прегледи по старо лице годишно во секој регион.


Овие разлики во просечниот број на прегледи по возраст и регион се

статистички значајни, а возраста и регионот се статистички значајни

индивидуални предвидувачки фактори за зачестеноста на прегледи од лекар по

општа/семејна медицина кај старите лица (Табела 5- Табела 10) . Разликите меѓу

регионите може да се должат на разликите во бројот на лекари достапни во различните

региони, што може да создава долги листи на чекање како пречка за пристап до тие

услуги; на пример, Полошкиот регион има најмал број на гинеколози во ПЗЗ на 1000

жени (0,09), по што следи Пелагонискиот (0,13), а тие се вбројуваат во регионите со

најмал просечен број на гинеколошки прегледи (15). Покрај тоа, значително повисокиот

просечен број на прегледи од лекари по општа/семејна медицина кај старите лица може

да се должи на здравствената состојба на старите лица. Покрај тоа, може да се тврди дека

16

лекарите по општа/семејна медицина сметаат дека старите лица се потешки за лекување;

ова е поврзано со нивното образование (16). Заедно со недостатокот на координација со

други услуги на ниво на ПЗЗ, како што се патронажните, социјалните и службите за нега

во домот, ова може да резултира со само делумна заштита на ниво на ПЗЗ, а потребна е

долготрајна, комплексна заштита од повеќе здравствени работници што работат во

различни средини (17,18). Ова може да резултира во чести последователни прегледи од

лекари по општа/семејна медицина и упатување на повисоко ниво, како што е

документирано во податоците што следат (Табела 5 - Табела 10).

Како што беше дискутирано погоре, перцепцијата за добро здравје во земјата се

намалува со зголемувањето на возраста, а старите лица имаат поголема веројатност да

живеат со долготрајни здравствени проблеми и ограничувања. Сепак, тука постои

контрадикција: иако најголемиот процент на стари лица што сметаат дека нивното

здравје е лошо или многу лошо и дека имаат долготрајни здравствени проблеми и сродни

ограничувања се регистрира кај луѓето на возраст од 85 години и повеќе, овие луѓе во

просек поретко посетуваат лекар по општа/семејна медицина отколку луѓето на возраст

од 65 до 74 и од 75 до 84 години. Една од причините за ова може да биде тоа што старите

лица на возраст од 85 години и повеќе можеби се помалку физички способни да го

посетат својот матичен лекар поради ограничувања во функционалната способност.

Табела 5. Поврзаност помеѓу возраста и зачестеноста на прегледи од лекар по општа/семејна медицина,

2018 г.

Возрасна

група

(години)

Коефициент Стандард

на

грешка

t-

вреднос

т

p-

вреднос

т

[95% ИД] СЗ

65–74 Реф. НП НП НП НП НП

75–84 ,57 ,028 20,54 0 ,516 до ,625 ***

85+ –,786 ,047 –16,72 0 –,878 до –,694 ***

Константа 10,013 ,016 608,07 0 9,981 до 10,046 ***

Средна зависна променлива 10,132 СД зависна променлива 6,926

R2 0,003 Број на опсервации 296651,000

F-тест 441,045 Prob > F 0,000

Информациски критериум

на Акаике

1989174,640 Бајесов информациски

критериум

1989206,441

Забелешки: *** p<,01; ** p<,05; * p<,1; ИД: интервал на доверба; НП: неприменливо; СД: стандардна

девијација; СЗ: статистичка значајност.


Табела 6. Поврзаност помеѓу зачестеноста на прегледи од лекар по општа/семејна медицина и регион,

2018 г.

Регион Коефици

ент

Стандар

дна

грешка

t-

вредно

ст

p-

вреднос

т

[95% ИД] СЗ

Вардарски Реф. НП НП НП НП НП

Југозападен ,412 ,06 6,87 0 ,294 до ,529 ***

Источен ,381 ,059 6,45 0 ,265 до,496 ***

Југоисточен –,674 ,061 –11,03 0 –,793 до –,554 ***

Пелагониски –1,456 ,056 –26,09 0 -1,565 до -1,346 ***

Полошки –,684 ,059 –11,63 0 -,799 до -,569 ***

Североисточен –1,2 ,063 –18,93 0 –1,324 до –1,075 ***

Скопски –1,862 ,049 –37,94 0 –1,959 до –1,766 ***

Константа 11,066 ,044 252,95 0 10,98 до 11,152 ***

17

Средна зависна

променлива

10,132 СД зависна променлива 6,926


F-тест 673,203 Prob > F 0,000


на Акаике

1985389,9

25

Бајесов информациски

критериум

1985474,727




Табела 7. Поврзаност помеѓу зачестеноста на гинеколошки прегледи и возраста, 2018 г.

Возрасна

група

(години)

Коефицие

нт

Стандард

на

грешка

t-

вредн

ост

p-

вредно

ст

[95% ИД] СЗ


75–84 ,102 ,037 2,77 ,006 ,03 до,175 ***

85+ –,153 ,1 –1,54 ,124 -,349 до ,042

Константа 1,806 ,017 108,10 0 1,773 до 1,839 ***



F-тест 5,363 Prob > F 0,005


на Акаике


критериум

45126,477




Табела 8. Поврзаност помеѓу зачестеноста на гинеколошки прегледи и регионот, 2018 г.

Регион Коефицие

нт

Стандард

на

грешка

t-

вредн

ост

p-

вредно

ст

[95% ИД] СЗ

Источен Реф. НП НП НП НП НП

Североисточен –,196 ,066 –2,97 ,003 -,325 до -,067 ***

Пелагониски –,489 ,06 –8,17 0 -,606 до -,372 ***

Полошки –,437 ,067 –6,48 0 -,57 до -,305 ***

Скопски –,23 ,046 –5,04 0 -,319 до -,14 ***

Југозападен –,076 ,065 –1,17 ,243 -,202 до ,051

Југоисточен –,341 ,064 –5,32 0 -,466 до -,215 ***

Вардарски –,067 ,06 –1,12 ,261 -,185 до ,05

Константа 2,037 ,038 53,53 0 1,963 до 2,112 ***



F-тест 15,257 Prob > F 0,000


на Акаике


критериум

45077,731




18

Табела 9. Поврзаност помеѓу зачестеноста на стоматолошки прегледи и возраста, 2018 г.

Возрасна

група

(години)

Коефициент Стандард

на

грешка

t-

вредн

ост

p-

вредно

ст

[95% ИД] СЗ


75–84 –,107 ,015 –6,94 0 -,137 до -,077 ***

85+ –,31 ,031 –9,85 0 –,372 до –,249 ***

Константа 1,701 ,008 203,49 0 1,685 до 1,718 ***

Средна зависна

променлива

1,656 СД зависна променлива 1,325


F-тест 64,102 Prob > F 0,000


на Акаике


критериум

126696,439




Табела 10. Поврзаност помеѓу зачестеноста на стоматолошки прегледи и регионот, 2018 г.

Регион Коефицие

нт

Стандард

на

грешка

t-

вредн

ост

p-

вредно

ст

[95% ИД] СЗ

Источен Реф. НП НП НП НП НП

Североисточен –,117 ,029 –4,02 0 -,175 до -,06 ***

Пелагониски ,175 ,027 6,52 0 ,123 до ,228 ***

Полошки –,37 ,03 –12,48 0 -,428 до -,312 ***

Скопски ,138 ,024 5,81 0 ,091 до ,184 ***

Југоисточен –,213 ,033 –6,44 0 -,277 до -,148 ***

Југозападен –,162 ,031 –5,28 0 -,222 до -,102 ***

Вардарски –,009 ,03 –0,30 ,762 –,068 до ,05

Константа 1,667 ,02 82,99 0 1,628 до 1,707 ***



F-тест 92,461 Prob > F 0,000


на Акаике


критериум

126235,256




Најчести причини за посета на лекар по општа/семејна медицина во 2018 година

биле хипертензија (16,0%), дијабетес (5,0%), хиперплазија на простата (3,0%),

хиперлипидемија (2,9%) и болки во грбот (2,4%). Во однос на најчестите геријатриски

заболувања, најголемиот број стари лица што го посетиле својот матичен лекар во 2018

година имале белодробно заболување (n = 85.930), по што следува остеопороза (n =

82.973), дијабетес (n = 55.961), проблеми со бубрезите и мочниот меур (n = 38.012),

артритис (n = 33.404), кардиоваскуларни заболувања (n = 25.421) и деменција (n =

12.295). Од овие заболувања, најголемиот просечен број на посети по пациент во 2018

година биле поврзани со дијабетес (4,4), по што следува Паркинсонова болест (2,0),

зголемена простата (3,8), деменција (3,6) и Алцхајмерова болест (3,0). Детални

информации се наведени во Табела 11. Според најновите достапни податоци, најчестите

19

хронични заболувања пријавени од старите лица во ЕУ се висок крвен притисок, артроза

и проблеми со грбот (8).

Табела 11. Геријатриски заболувања поврзани со побарувачка за здравствени услуги кај старите лица,

2018 г.

Заболување Прегледи Пациенти Просек

n n n

Деменција F00-F03 44 340 12 295 3,6

Артритис М00-М25 74 808 33 404 2,4

Алцхајмерова болест G30 17 091 5 755 3,0

Депресија (F32-F33) 24 974 9 169 2,7

Паркинсонова болест (G20) 19 362 4 841 4,0

Остеопороза (M00-M99) 215 829 82 973 2,6

Кардиоваскуларни заболувања (I25,

I48, I50, I63, I65, I67, I73)

68 745 25 421 2,7

Болести на респираторниот систем

(J00-J99)

213 451 85 930 2,5

Хиперплазија на простата (N40) 135 260 35 179 3,8

Тип 2 дијабетес мелитус (Е11) 244 888 55 961 4,4

Болести на бубрезите и мочниот

меур (N00–N08, N10–N16, N17–N19,

N20–N23, N25–N29, N30–N39)

76 641 38 012 2,0

Глауком (H40-H42) 24 836 8 574 2,9

Катаракта (H25 – H28) 23 049 11 805 1,9


Дваесет и девет проценти од вкупниот број пациенти упатени од примарна

во секундарна и терцијарна здравствена заштита се стари лица; лицата во старите

возрасни групи се упатуваат 2,15 пати, што е повеќе отколку луѓето во помладите

возрасни категории (1,74) и националниот просек (1,86). Пациентите на возраст од 75

до 84 години имаат најголем просечен број на упати по пациент (2,19), по што следуваат

пациентите на возраст од 65 до 74 години (2,15) и оние на возраст над 85 години (1,99)

(Табела 12). Како што е документирано во студијата на СЗО за организацијата, работата

и квалитетот на ПЗЗ во 2019 година, „високите стапки на упатување се симптом на ниска

респонзивност, што создава проблеми со безбедноста и тесни грла во секундарната

здравствена заштита“ и исто така се должат на „неможноста лекарите од примарна

здравствена заштита да препишат одредени лекови, како што се инсулин или статини,

или да побараат специфични дијагностички тестови, како што се ендоскопија, магнетна

резонанца или компјутерска томографија” (19). Покрај тоа, како што веќе беше

споменато, старите лица често бараат долготрајна, комплексна грижа од повеќе

здравствени работници што работат во различни средини, па ова може да придонесува

за високи стапки на упатување споредно со стапките за помладите лица во Северна

Македонија.

Табела 12. Упатување по возраст, 2018 г.

Возрасна група

(години)

Број на

пациенти

% Број на

упати

% Просек

0–5 20 961 1,94 32 203 1,60 1,54

6–13 75 340 6,97 118 813 5,90 1,58

14–18 45 653 4,22 70 492 3,50 1,54

19–33 146 395 13,54 232 439 11,55 1,59

20

34–48 189 783 17,56 321 700 15,98 1,70

49–64 284 977 26,36 553 311 27,49 1,94

65–74 194 827 18,02 418 804 20,81 2,15

75–84 101 685 9,41 222 252 11,04 2,19

85+ 21 407 1,98 42 651 2,13 1,99

Вкупно 1 081 028 100,00 2 012 665 100,00 1,86


Постои разлика во бројот на стари пациенти што биле упатени на специјалист

анализирано по пол. Поголем дел од упатените пациенти се жени (55%; во споредба со

45% мажи) и оваа тенденција е присутна во трите стари возрасни групи (65-74, 75-84 и

85+ години). Кога се гледа просечниот број на упати по пациент, старите машки

пациенти биле упатувани малку повеќе во просек (2,17 упати по пациент) во

споредба со старите жени (2,13), но ова не важи за различните возрасни групи

(Табела 13). Најголем просечен број на упати по пациент е регистриран кај мажите на

возраст од 75 до 84 години (2,26), а најмал просечен број на упати по пациент има кај

жените на возраст од 85 години и стари (1.84). Пациентите на возраст од 85 години и

повеќе генерално биле упатувани помалку пати во просек (1,99 упати по пациент) во

споредба со другите две стари возрасни групи (Табела 13).

Анализирано по региони, најголем просечен број на упати по стари пациенти

(2,51) има во Вардарскиот, а најнизок во Скопскиот регион (1,85). Сличен тренд е

забележан кај лекарите од општа медицина / семејна медицина; од луѓе на возраст од 85

години или стари се очекува да бараат посложена грижа со вклучување на повеќе

здравствени работници; сепак, во просек се упатуваат поретко отколку старите лица на

возраст од 65-74 години и 85 години и повеќе. Иако во Скопскиот има најголема

концентрација на здравствени работници и затоа може да се очекуваат повеќе упати,

просечниот број на упати во овој регион е всушност најнизок (Табела 14). Ова може да

биде поврзано со вештините и практиките на лекарите или со здравствената состојба и

побарувачката за здравствени услуги меѓу старите лица во различни региони.

Табела 13. Просечен број на упати по пациент годишно, по возраст и пол, 2018 г.

Пол Возрасна група (години) Вкупно

65–74 75–84 85+

Мажи 2,12 2,26 2,18 2,17

Жени 2,17 2,12 1,84 2,13

Вкупно 2,15 2,19 1,99 2,15


Во однос на најчестите геријатриски заболувања, најголем просечен број на упати

на секундарна и терцијарна здравствена заштита по пациент во 2018 г. биле издадени за

дијабетес (1,7), по што следуваат Паркинсонова болест и глауком (1,6), депресија и

зголемена простата (1,5), остеопороза, деменција, белодробни заболувања и проблеми

со бубрезите и мочниот меур (1,4). Просечното време на чекање за преглед во

секундарна и терцијарна здравствена заштита по упат во 2018 година беше највисоко кај

луѓето со зголемена простата (16,7 дена), по што следуваат пациентите со катаракта

(16,6), артритис (15,4 дена), остеопороза (14,5 дена) и глауком (14,0 дена). Детални

информации се наведени во Табела 15.

21

Табела 14. Упатување по региони, 2018 г.

Регион Број на

упатени

пациенти

% Број на

упати

% Просек

Источен 33 011 10,38 66 474 9,72 2,01

Североисточен 22 344 7,03 55 117 8,06 2,47

Пелагониски 36 548 11,51 83 020 12,14 2,27

Полошки 26 823 8,44 66 084 9,67 2,46

Скопски 116 618 36,68 215 658 31,55 1,85

Југоисточен 25 132 7,90 60 371 8,83 2,40

Југозападен 29 258 9,20 66 352 9,70 2,27

Вардарски 28 185 8,86 70 631 10,33 2,51

Вкупно 317 919 100,00 683 707 100,00 2,15


Лекарите во ПЗЗ во земјата не можат да препишат одредени лекови, како што се

инсулин или статини, или да побараат специфични дијагностички тестови, како што се

ендоскопија, магнетна резонанца или компјутерска томографија и ова може да

придонесе за трендот на упатување, што пак може да создаде долги времиња на чекање

за најчестите геријатриски заболувања. Важно е да се напомене дека во податоците за

времето на чекање не е наведена причината за чекањето; тоа може да биде резултат на

структурни фактори, на пример, ограничен број лекари или термини за прегледи, или

може да биде личен избор на пациентот (да чека подолго за да биде прегледан од одреден

здравствен работник).

Во согласност со трендовите забележани во ЕУ, старите лица во Северна

Македонија имаат помала веројатност да се консултираат со специјалист отколку

со лекар по општа/семејна медицина. Во 2018 година, 68% од старите лица

регистрирани кај лекар по општа/семејна медицина биле на преглед на специјалист во

секундарна или терцијарна здравствена заштита (4,7 прегледи по стар пациент годишно)

(Табела 16). Постарите машки пациенти бележат малку повисок просечен број на

специјалистички прегледи по пациент годишно (4,89) во споредба со старите женски

пациенти (4,53) (Табела 16). Пациентите на возраст од 85 години и повеќе имаат помал

просечен број на специјалистички прегледи (3,73) од пациентите на возраст од 65 до 74

години (4,78) и од оние на возраст од 75 до 84 години (4,77). Меѓутоа, во однос на

возрасната и половата динамика, машките пациенти на возраст од 74 до 85 години имаат

најголем просечен број специјалистички прегледи (5,18) по пациент, додека женските

пациенти на возраст од 85 години и повеќе имаат најмал просечен број (3,32).

Табела 15. Просечен број на упати по пациент и просечен број денови на чекање за најчестите

геријатриски заболувања, 2018 г.

Просечен бр. на упати

по пациент

Просечно време на

чекање во денови

Деменција F00-F03 1,4 9,0

Артритис М00-М25 1,3 15,4

Алцхајмерова болест G30 1,3 11,4

Депресија (F32-F33) 1,5 11,4

Паркинсонова болест (G20) 1,6 13,3

Остеопороза (M00-M99) 1,4 14,5

Кардиоваскуларни заболувања (I25, I48,

I50, I63, I65, I67, I73)

1,1 12,1

22

Болести на респираторниот систем (J00-

J99)

1,4 6,7

Хиперплазија на простата (N40) 1,5 16,7

Тип 2 дијабетес мелитус (Е11) 1,7 12,1

Болести на бубрезите и мочниот меур

(N00–N08, N10–N16, N17–N19, N20–

N23, N25–N29, N30–N39)

1,4 10,4

Глауком (H40-H42) 1,6 14,0

Катаракта (H25 – H28) 1,3 16,6


Табела 16. Просечен број на специјалистички прегледи по возраст и пол, 2018 г.


65–74 75–84 85+

Мажи 4,80 5,18 4,38 4,89

Жени 4,76 4,44 3,23 4,53

Вкупно 4,78 4,77 3,73 4,69


Просечниот број на рецепти по стар пациент во 2018 година изнесувал 52 (Табела

17). Седумдесет и девет проценти од вкупниот број стари пациенти регистрирани

кај лекар по општа/семејна медицина добиле барем еден рецепт во 2018 година, што

е релативно слично на состојбата во земјите членки на ЕУ, каде што 82% од старите лица

пријавиле дека користат лекови на рецепт. Од сите стари пациенти што добиле рецепт

таа година, имало повеќе жени (56%) отколку мажи (44%). Ова важи и за просечниот

број на рецепти по пациент годишно (Табела 17). Постарите жени просечно имале 5,8

рецепти годишно повеќе отколку старите мажи. Кај старите лица на возраст од 75 до

84 години се забележува најголем просечен број на рецепти по пациент (57,60), додека

кај луѓето на возраст од 65 до 74 години најмал (48,95). Сепак, од аспект на половата и

возрасната динамика, машките пациенти на возраст од 65 до 74 години имале најмал

просечен број на рецепти по пациент годишно (45,43), а кај женските пациенти на

возраст од 75 до 84 години се забележува најголем просечен број (59,86) (Табела 17).

Табела 17. Просечен број на рецепти по пациент годишно, по возраст и пол, 2018 г.


65–74 75–84 85+

Мажи 45,43 54,61 52,71 48,90

Жени 51,81 59,86 54,96 54,72

Вкупно 48,95 57,60 54,02 52,16


Во 2018 година, 13% од старите лица регистрирани кај лекар по општа/семејна

медицина во Северна Македонија биле хоспитализирани барем еднаш, а 28% од сите

хоспитализирани стари пациенти биле хоспитализирани повеќе од еднаш. Просечно

имало 1,5 хоспитализации по стар пациент годишно. Малку поголем процент од

вкупниот број хоспитализирани пациенти биле стари мажи (51% во споредба со 49%

стари жени). Бројот на хоспитализации значително се зголемува со возраста.

Просечниот број на хоспитализации по пациент е најголем кај старите жени на возраст

од 74 до 85 години (1,56), а најмал просечен број на хоспитализации по пациент е

забележан кај старите жени од 65 до 74 години (1,46).

23

Просечната должина на престојот во болница е 10,82 дена, при што жените во

просек престојуваат повеќе денови (11,85) од мажите (9,82). Просечниот број на

болнички денови се зголемува со возраста, што е во согласност со трендот во земјите

членки на ЕУ (20). Кај пациентите на возраст од 65 до 74 години е забележан најмал

просечен број на болнички денови (10,22), а меѓу пациентите на возраст од 85 години и

повеќе е регистриран најголем просечен број (15,19). Во однос на возрасната и половата

динамика, најголем просечен број на болнички денови е забележан кај жените на возраст

од 85 години и повеќе (19,81), а најмал просечен број е забележан кај машките пациенти

на возраст од 75 до 84 години (9,53). Највисок вкупен број на болнички денови е пријавен

на ниво на секундарна здравствена заштита (67,20%). Сепак, најголемиот просечен број

на болнички денови по пациент е забележан на терцијарно ниво (11,58) а најмал во

приватните болници (9,68).

Постарите пациенти се хоспитализирани во 55 здравствени установи и 75

здравствени одделенија во 2018 година. Најголем број хоспитализации кај стари лица

имало во Државната општа болница во Битола (8,53%), по што следуваат

Клиничката болница во Штип (6,75%) и Градската општа болница „8 Септември”

во Скопје ( 5,71%). Во ЈЗУ Специјализирана болница за геријатриска и палијативна

медицина „13 Ноември“ се евидентирани 713 хоспитализации на стари лица (1,02%).

Вкупно 28% од хоспитализациите се вршат на одделенијата за интерна медицина, по

што следуваат офталмолошките одделенија (9,27%) и кардиологија (8,61%),

хирургија (6,64%) и урологија (3,96%).

Полот и возраста се статистички значајни фактори за предвидување на

зачестеноста на хоспитализации кај старите лица и за времетраењето на престојот

во болница. Шансите да бидат хоспитализирани повеќе од еднаш се помали за 3,2% кај

старите машки пациенти отколку кај старите жени (p = 0,11, 95% интервал на доверба

(ИД): 0,929-1,008) (Табела 18). Меѓу старите пациенти на возраст од 75 до 84 години има

1,123 пати поголема веројатност да бидат хоспитализирани повеќе од еднаш, во

споредба со старите пациенти на возраст од 65 до 74 години (p = 0,000, 95% ИД: 1,076-

1,173). Кај старите пациенти на возраст од 85 години и повеќе има 1.062 пати поголема

веројатност да бидат хоспитализирани повеќе од еднаш отколку меѓу пациентите на

возраст од 65 до 74 години (p = 0,14, 95% ИД: 0,98-1,151) (Табела 19).

Зачестеноста на хоспитализации се зголемува за 0,004 со зголемувањето на

возраста (p = 0,000, 95% ИД: 0,002-0,005) (Табела 19). Постарите машки пациенти

остануваат во болница 1,823 дена помалку од старите жени (p = 0,000, 95% ИД: -2,251-

-1,394), а времетраењето на болничкиот престој се зголемува за 0,17 дена со

зголемувањето на возраста на пациентите (p = 0,000, 95% ИД: 0,136-0,203) (Табела 20).

24

Табела 18. Фактори што предвидуваат хоспитализација

Променлива Коефициент

на

веројатност

p-вредност 95% ИД СЗ

Пол

Женски Реф. НП НП НП

Машки 0,968 0,11 0,929 до 1,008


65–74 Реф. НП НП НП

75–84 1,123 0,000 1,076 до 1,173 ***

85+ 1,062 0,14 0,98 до 1,151

Забелешки: *** p<,01; ** p<,05; * p<,1; ИД: интервал на доверба; НП: неприменливо; СЗ: статистичка

значајност.


Табела 19. Фактори што предвидуваат зачестеност на хоспитализации

Променлива Коефициент p-вредност 95% ИД СЗ

Пол –0,002 0,855 -0,022 до 0,019

Возраст 0,004 0,000 0,002 до 0,005 ***

Забелешки: *** p<,01; ** p<,05; * p<,1; ИД: интервал на доверба; СЗ: статистичка значајност.


Табела 20. Фактори што предвидуваат времетраење на болнички престој

Променлива Коефициент p-вредност 95% ИД СЗ

Пол –1,823 0,000 -2,251 до -1,394 ***

Возраст 0,17 0,000 0,136 до 0,203 ***

Забелешки: *** p<,01; ** p<,05; * p<,1; ИД: интервал на доверба; СЗ: статистичка значајност.


Како што веќе беше наведено, старите мажи пријавуваат подобра здравствена

состојба во целина во споредба со старите жени, а помал дел од нив пријавуваат дека

живеат со долготрајни заболувања и ограничувања во споредба со старите жени, што

може да се рефлектира во помалата веројатност од хоспитализација. Покрај тоа, може

да се очекува дека со зголемувањето на возраста се влошува здравјето и се зголемува

потребата од посложена нега, што се отсликува во поголемата веројатност за

хоспитализација и подолгото просечно времетраење на болничкиот престој со возраста.

Во 2018 година, релативно висок процент на стари лица во Северна Македонија

(8,8%) пријавиле незадоволени здравствени потреби, што е значително повеќе отколку

во ЕУ (3,3%) (21). Општо земено, поголем дел од старите жени отколку од старите мажи

пријавиле незадоволена потреба од лекарски преглед, што е во согласност со трендот во

ЕУ. Во ЕУ, процентот на стари лица што пријавуваат незадоволена потреба се зголемува

со возраста, додека во Северна Македонија, најголемиот процент на стари лица што

пријавуваат незадоволена потреба од лекарски преглед се регистрира кај лицата на

возраст од 75 до 84 години, а незадоволени потреби биле пријавени најретко од старите

лица на возраст од 64 до 74 години (21). Најчеста причина за незадоволена потреба од

лекарски преглед бил финансискиот товар (2,1%), што е повеќе отколку во ЕУ (1,4%).

Во Северна Македонија, најголемиот дел од луѓето што пријавиле незадоволена потреба

од лекарски преглед живеат во мали градови и приградски средини (12,1%), по што

25

следуваат руралните средини (11%) и големите градови (3,3%). Во ЕУ, малку поголем

дел од старите лица што пријавуваат незадоволена потреба од лекарски преглед живеат

во рурални средини (4,8%п)6, по што следуваат големите градови и малите градови и

приградски средини (3,8%) (21). Подетална анализа на наведените причини поврзани со

организацијата и функционирањето на здравствената заштита - финансиски причини

(прескапо), превоз (премногу далеку) или навременост (долги листи на чекање) -

покажува дека 3,4% од старото население во Северна Македонија пријавило

незадоволена потреба од лекарски преглед, споредено со 2,7% од старата популација во

ЕУ и 2,3% од населението на возраст од 16 години и повеќе во Северна Македонија (21).

Приказот 6 дава придонес за дискусијата за употребата на лекари и здравствени

услуги. Најголем дел од старите лица на возраст од 85 години и повеќе пријавиле

незадоволена потреба од лекарски преглед поради причина што не е поврзана со

здравствениот систем (на пр. нема време; не познава добри лекари или специјалисти;

страв од лекари, болница, прегледи или третман; сака да почека и да види дали

состојбата ќе се подобри сама од себе; или други причини) и ова можеби придонело за

помалиот просечен број на прегледи од лекар по општа/семејна медицина и упати во

споредба со луѓето на возраст од 65 до 74 и од 75 до 84 години, што бара популациски

интервенции. Од друга страна, руралните средини се значително погодени од

незадоволени потреби од лекарски преглед поради причини поврзани со здравствениот

систем (премногу скапо, премногу далеку или список на чекање), а тоа е засилено со

недостатокот на лекари и услуги во ПЗЗ во руралните средини во земјата.

6 п = проценка

26

Приказ 6. Искажана незадоволена потреба од лекарски преглед по пол и возраст, 2018 г. (%)

Извор. Податоци на Евростат од 2018 г. (21).

Причини за смрт кај старите лица

Како што е наведено погоре, се очекува жените да живеат подолго од мажите.

Стапката на смртност е повисока кај старите мажи отколку кај старите жени (6110,4 одн.

5219,7), што е слично на трендот во општата популација (1015,8 одн. 942,9 на 100.000

луѓе) и во населението што не се категоризира како старо (324,3 одн. 189,2 смртни

случаи на 100.000 луѓе).Како што е случај и кај општата популација, болестите на

циркулаторниот систем беа водечка причина за смрт кај старите лица во 2017 година, по

што следуваат малигните неоплазми, болестите на ендокриниот систем и

респираторните заболувања (22). Смртните случаи на стари лица претставуваат најголем

процент од вкупните смртни случаи во земјата.

Услови за домување и живот на старите лица

Значително поголем процент на стари лица во Северна Македонија (35,8%; 34,2%

од мажите и 37,1% од жените) биле изложени на ризик од сиромаштија или социјална

исклученост во 2018 година во споредба со старите лица во ЕУ (18,7%) (23). Според

степенот на урбанизација, најголем процент на стари лица што се изложени на ризик од

сиромаштија или социјална исклученост живеат во рурални средини (47,0%), по што

следуваат големите градови (41,4%) и малите градови и предградијата (37,4%).

Покрај тоа, 29,3% од старите лица во Северна Македонија се наоѓале во сериозна

материјална лишеност7 во 2018 година, во споредба со 4,7% во ЕУ. Ова е релативно

7Стапката на сериозна материјална лишеност (24) претставува процент на луѓе што не можат да си дозволат барем

четири од следните девет ставки:

• закупнина или хипотека за стан, сметки за комунални услуги или други плаќања за заеми;

• соодветно затоплување на домот;

• неочекувани финансиски трошоци;

3,9

2,7

3

4,3

1,6

3,1

3

5,9

5,3

5,6

5,3

5,3

7,5

1,2

9,1

5,1

9,2

8,3

8,3

9,6

9,1

3,3

12,1

11

Женски

Машки

65–74

75–84

85+

Поголеми градови

Помали градови и предградија


По

л

Во

зрас

т

(го

ди

ни

)

Сте

пен

на

ур

бан

иза

ци

ј

а Процент

Причини поврзани со здравствениот систем (премногу скапо; или премногу далеку; или листа на

чекање)

Причини што не се поврзани со здравствениот систем (нема време; не познава добри лекари или

специјалисти; страв од лекари, болница, преглед или третман; сака да почека за да види дали

проблемот ќе се реши сам од себе; или други причини)

27

слично на процентот од вкупното население во земјата што се наоѓа во сериозна

материјална лишеност (30,5%) (25). Поделено по пол, во 2018 година поголем дел од

старите жени се соочувале со сериозни тешкотии да си дозволат основна храна и услуги

(31,5%) отколку од старите мажи (26,6%). Тоа може да е последица на низа фактори,

вклучително и: искуства на пазарот на трудот (родов јаз во платите; жените често имаат

пониски пензии од мажите); поголема долговечност кај жените (продолжување на

периодот во кој треба да траат нивните финансиски средства); и поголем процент на

стари жени што живеат сами (домаќинство со две лица има потреба од помалку ресурси

по лице отколку домаќинство со едно лице за да го одржи истиот животен стандард) (8).

Според степенот на урбанизација, најголем дел од старите лица во сериозна материјална

лишеност е регистриран во големите градови (33,0%), по што следуваат руралните

средини (32,9%) и малите градови и предградијата (27,3%).

Вкупно 12,1% од старите лица во Северна Македонија живееле сами во 2018

година, во споредба со 32,5% во ЕУ (26). Процентот на стари жени што живеат сами е

поголем (17,7%) отколку кај мажите (7,0%). Покрај тоа, 27,5% од старата популација

живеела во пар (но без други луѓе во домаќинството), во споредба со 47,3% во ЕУ.

Анализирано според полот, 34,2% од старите мажи во земјата го делеле своето

домаќинство со партнер, додека процентот на жени во иста ситуација е многу помал

(22,0%). Поголем дел од старите жени (36,0%) живееле во други типови домаќинства, на

пример со други членови на семејството, пријатели или други луѓе, во споредба со

мажите (15,2%). 32,9% од старите лица (43,6% од старите мажи и 24,3% од старите жени)

живееле во пар и со други луѓе, во споредба со 10,2% во ЕУ. Вкупно 20,5% од старите

лица во Северна Македонија живееле во станови поголеми од потребите на

домаќинството во 2018 година, во споредба со 50,5% во ЕУ, додека процентот од

работоспособното население (на возраст од 18–64 години) што живееле во станови

поголеми од потребите на домаќинството изнесувал 17,0% во Северна Македонија (27).

10,2% од вкупното население биле преоптоварени од трошоците за домување, а скоро

идентични стапки беа забележани кај старите лица (9,2%). Овој процент изнесувал

10,3% меѓу старите лица во ЕУ.

Еден показател за енергетска сиромаштија е неможноста да се одржи домот

соодветно топол: овој показател е често поврзан со ниски приходи на домаќинствата,

енергетски неефикасни домови и (релативно) високи трошоци за енергија. Во Северна

Македонија во 2018 година, 24,9% од домаќинствата не биле во можност да го одржат

својот дом соодветно топол, што е значително повеќе отколку во ЕУ (7,3%) (28).

Наспроти трендот во ЕУ, каде што процентот на домаќинства што не можат соодветно

да го затоплат домот се зголемува кај старите лица, во Северна Македонија овој процент

е малку понизок кај старите лица што живеат сами (23,4%) и кај домаќинствата на двајца

возрасни во кои барем едниот е на возраст од 65 години и повеќе (22,0%), отколку кај

вкупното население.

Перцепции, искуства и практики на здравствените работници, старите лица и

негувателите во врска со организацијата и испораката на здравствени услуги

• редовни оброци што содржат месо или протеини;

• годишен одмор надвор од домот;

• телевизор;

• машина за перење;

• автомобил;

• телефон.

28

Перцепции и искуства на старите лица

Педесет стари лица беа интервјуирани лице в лице во период од 10 дена во

октомври 2019 година во две општини во Северна Македонија (Кочани и Ресен). Ова се

двете општини во кои Министерството за здравство и Министерството за труд и

социјална политика спроведоа пилот-проект за интегрирани здравствени и социјални

услуги.

Беше направен случаен примерок од стари лица преку мобилните тимови за

здравствени и социјални услуги во општините. Учесниците можеа да учествуваат ако се

на возраст од 65 години или стари, ако живеат во една од двете избрани општини и ако

се согласат да учествуваат во анкетата. Структурираниот прашалник, кој беше

приспособен на националниот контекст, 8се состоеше од 35 прашања и ги разгледуваше

карактеристиките на старите лица и нивните искуства и перцепции во врска со

различните аспекти на услугите, вклучително: квалитет на капацитетите и персоналот,

навременост, комуникација, можност за избор на здравствени работници, заедничко

донесување одлуки, поддршка за самостојно управување, доверливост и приватност,

културни компетенции, достоинство, емоционална поддршка и емпатија, континуитет и

координација на здравствената заштита и респонзивност.

Во однос на профилот, учесниците беа на возраст од 65 до 96 години, со просечна

возраст од 75 години. Три четвртини од учесниците живееја во рурални средини (n = 38),

нешто повеќе од половина од нив беа жени (n = 27) и повеќето беа Македонци (n = 43).

Две третини од испитаниците имаа основно образование (n = 30) и месечен приход под

12.000 денари (ден.) (минимална плата за време на студијата) (n = 29). Во табелата 21 се

наведени деталните карактеристики на учесниците.

Можноста пациентите да изберат здравствени работници се мереше преку

перцепцијата на старите лица за можноста да посетат лекар, медицинска сестра или друг

здравствен работник што самите ќе го изберат на скала од 0 до 10 (Табела 22).

Одговорите се движеа од 3 до 10, а просечната и средната вредност беа 7 (СД = 1,64).

Половина од испитаниците ја оцениле можноста за избор со 7 или 8: четвртина од

испитаниците ја оцениле можноста да посетат здравствен работник по избор со 7 (n =

13) и скоро ист број со 8 (n = 12). Нема статистички значајни разлики во перцепцијата за

можноста да се посети здравствен работник по избор по пол (Ман-Витниев тест: z =

1,032; p = 0,3020) и по возрасна група (Ман-Витниев тест: z = 0,643; p = 0,5199)

Квалитетот на капацитетите се мереше според перцепцијата на старите лица за

условите во чекалницата (простор, седишта, свеж воздух) и односот на персоналот во

здравствена установа што ја посетиле во претходните шест месеци. Повеќето од

анкетираните стари лица ги оцениле условите во чекалницата како добри (n = 41) или

многу добри (n = 3) (Табела 23). Нема статистички значајни разлики во перцепцијата за

условите во чекалницата по пол (Ман-Витниев тест: z = 1,776; p = 0,0757) и по возрасна

група (Ман-Витниев тест: z = -0,959; p = 0,3378). Меѓутоа, една третина од испитаниците

изјавиле дека никогаш не се чувствувале или ретко се чувствувале добредојдени според

односот на здравствените работници во здравствената установа што ја посетиле во

претходните шест месеци (n = 15), а ист број на испитаници изјавиле дека понекогаш се

8Анкетата беше приспособена на националниот контекст од следниве проекти за ИЗУФЛ: „Кон интегрирана

здравствена заштита фокусирана на луѓето за мајките, новороденчињата и децата во Мали“ (2016–2017 г.) и

„Проценка на интегрираните здравствени услуги фокусирани на луѓето во општината Нелсон Мандела, провинција

Истерн Кејп, Јужна Африка“ (2015 –2017 г.). Повеќе информации може да се најдат на веб-локацијата на

ИЗУФЛ:www.integratedcare4people.org.

29

чувствуваат добредојдени. Нема статистички значајна разлика во перцепцијата за

чувство на добредојденост според односот на здравствените работници по пол (Ман-

Витниев тест: z = 0,557; p = 0,5773) и по возрасна група (Ман-Витниев тест: z = -0,192; p

= 0,8477).

Табела 21. Дистрибуција на карактеристиките на старите лица, 2019 г.

Променлива n

Средина

Урбана 12

Рурална 38

Општина

Кочани 30

Ресен 20


65–74 26

75+ 24

Пол

Женски 27

Машки 23

Етничка припадност

Македонци 43

Албанци 6

Роми 1

Образование

Основно 30

Средно 18

Додипломски студии 2

Месечни приходи (ден.)

≤12000 29

12001–25000 18

≥25000 3

Долготрајна болест или здравствени проблеми

Да 39

Не 11

Забелешка: n=50.

Извор: Податоци од анкета од 2019 г.

Табела 22. Перцепции на старите лица за можноста да изберат здравствен работник, по пол и возраст,

2019 г.

Избор Пол

Возраст

(години)

Вкуп

но

Ж M 65–74 75+

На скала од 0 до 10, при што 0 е најлоша, а 10 најдобра

оценка, како би го оцениле здравствениот дом од аспект на

можноста да посетите лекар, медицинска сестра или друг

здравствен работник по ваш избор?

3 0 2 1 1 2

4 0 1 0 1 1

5 4 2 2 4 6

6 6 2 6 2 8

7 4 9 5 8 13

8 7 5 8 4 12

9 3 2 2 3 5

10 3 0 2 1 3

Забелешка: n=50.

30


Табела 23. Перцепции на старите лица за квалитетот на капацитетите и персоналот, по пол и возраст,

2019 г.

Квалитет на капацитети и персонал Пол Возраст

(години)

Вкуп

но

Ж M 65–74 75+

Услови во чекалницата во здравствена установа посетена

во последните 6 месеци; на пример простор, седишта и

свеж воздух

Многу лоши 0 0 0 0 0

Лоши 1 5 4 2 6

Добри 24 17 21 20 41

Многу добри 2 1 1 2 3

Одлични 0 0 0 0 0

Чувство на добредојденост според односот на

здравствените работници во здравствена установа

посетена во последните 6 месеци

Никогаш 1 1 1 1 2

Ретко 6 7 7 6 13

Понекогаш 9 6 8 7 15

Често 8 8 8 8 16

Секогаш 3 1 2 2 4

Забелешка: n =50.


Навременоста беше измерена според пријавеното време на чекање на старите

лица пред да бидат примени од здравствениот работник и според перцепцијата за

прифатливоста на должината на периодот поминат во здравствената установа чекајќи

преглед/третман. Над две третини од старите лица (n = 34) изјавиле дека чекале помеѓу

30 минути и 1 час пред да бидат примени од здравствениот работник; една петтина (n =

10) чекале помалку од 30 минути; а шестмина чекале помеѓу еден и два часа (Табела 24).

Нема статистички значајни разлики во пријавеното време на чекање по пол (Ман-

Витниев тест: z = 0,095; p = 0,9246) и по возрасна група (Ман-Витниев тест: z = 1,559; p

= 0,1191).

Нешто помалку од половина од испитаниците сметаат дека времето на чекање е

добро (n = 24), додека скоро една третина од нив сметаат дека е долго (n = 14), една

петтина го сметаат за малку долго (n = 11) и еден испитаникот сметал дека е многу долго.

Нема статистички значајни разлики во перцепцијата за времето на чекање по пол (Ман-

Витниев тест: z = -1,030; p = 0,3029) и по возрасна група (Ман-Витниев тест: z = -1,143;

p = 0,2530).

Комуникацијата со здравствените работници се мери според перцепцијата на

старите лица за целосноста на информациите и објаснувањата што им ги даваат

здравствените работници, на пример, за тоа како да се користат нови лекови и за нивните

можни несакани ефекти, како и можности на членовите на семејството да му постават

31

прашања на здравствениот работник ако сакаат. Исто така беше оценето и разбирањето

на дадените информации. Табела 25 ги прикажува деталните одговори за

комуникацијата со здравствените работници.

Табела 24. Перцепции на старите лица за навременоста, по пол и возраст, 2019 г.

Навременост Пол Возраст

(години)

Вкуп

но

Ж M 65–74 75+

Време на чекање пред да ве прими здравствениот

работник

< 30 мин 5 5 3 7 10

30 мин – 1 час 19 15 19 15 34

1-2 часа 3 3 4 2 6

2-4 часа 0 0 0 0 0

> 4 часа 0 0 0 0 0

Оценка за ова време на чекање

Неподносливо 0 0 0 0 0

Многу долго 1 0 0 1 1

Долго 8 6 9 5 14

Малку долго 7 4 7 4 11

Добро 11 13 10 14 24



Табела 25. Перцепции на старите лица за комуникацијата, по пол и возраст, 2019 г.

Комуникација Пол Возраст

(години)

Вкуп

но

Ж M 65–74 75+

Колку беше целосно објаснувањето на вашиот

здравствен работник за вашата состојба и третман?

Многу лошо 0 0 0 0 0

Лошо 1 2 2 1 3

Добро 20 16 18 18 36

Многу добро 4 4 4 4 8

Одлично 2 1 2 1 3

Колку беше лесно да се разберат информациите што ви

ги дава здравствениот работник?

Многу тешко 0 0 0 0 0

Тешко 10 9 9 10 19

Добро 9 9 9 9 18

Многу добро 8 4 7 5 12

Одлично 0 1 1 0 1

Како би ги оцениле информациите за тоа како да се

користат новите лекови и нивните можни несакани

ефекти?

Многу лоши 0 0 0 0 0

Лоши 7 7 6 8 14

Добри 13 11 14 10 24

Многу добри 4 3 3 4 7

Одлични 3 2 3 2 5

32

Дали вашето семејство и пријатели имаат можности да

му постават прашања на вашиот здравствен работник

ако сакаат?


Ретко 3 2 4 1 5


Често 11 7 11 7 18




Скоро три четвртини од испитаниците ја оценија целосноста на објаснувањето на

здравствениот работник за нивната состојба и третман како добра (n = 36); сепак, повеќе

од една третина изјавиле дека им е тешко да ги разберат информациите што им ги дава

здравствениот работник (n = 19), а сличен број ги оцени информациите за тоа како да

користат нови лекови и за нивните можни несакани ефекти како лоши (n = 14). Нема

статистички значајни разлики во оценката за целосноста на објаснувањето на

здравствениот работник по пол (Ман-Витниев тест: z = 0,382; p = 0,7022) и по возрасна

група (Ман-Витниев тест: z = 0,000; p = 1,000).

Малку повеќе од една четвртина од испитаниците сметаат дека многу добро или

одлично ги разбрале информациите што им биле дадени од здравствениот работник (n =

13); над една третина сметаат дека ги разбираат добро (n = 18); а значителен дел ги

разбираат тешко (n = 19). Нема статистички значајни разлики во оценката за леснотијата

на разбирање на информациите дадени од здравствениот работник по пол (Ман-Витниев

тест: z = 0,331; p = 0,7406) и по возрасна група (Ман-Витниев тест: z = 0,784; p = 0,4328).

Скоро една четвртина од испитаниците ги оцениле информациите за тоа како да

користат нови лекови и за нивните несакани ефекти како многу добри или одлични (n =

13); близу половина од нив сметале дека се добри (n = 24); а близу една третина мислеле

дека се лоши (n = 14). Нема статистички значајни разлики во оценката на информациите

за тоа како да се користат нови лекови и за нивните несакани ефекти по пол (Ман-

Витниев тест: z = 0,429; p = 0,6677) и по возрасна група (Ман-Витниев тест: z = 0,480 ; p

= 0,6309).

Само околу една петтина од испитаниците изјавиле дека членовите на

семејството секогаш имаат можност да му постават прашања на здравствениот работник

ако сакаат (n = 9), а 18 лица изјавиле дека членовите на нивните семејства често имаат

таква можност. Нема статистички значајни разлики во перцепцијата за можноста

членовите на семејството да му поставуваат прашања на здравствениот работник ако

сакаат по пол (Ман-Витниев тест: z = 0,954; p = 0,3401) и по возрасна група (Ман-

Витниев тест: z = -1.488; p = 0.1367).

Учеството на старите лица во донесувањето одлуки за нивната здравствена

заштита беше мерено според перцепцијата за нивото на вклученост во одлуките за

грижата за нив. Нешто повеќе од половина од учесниците одговориле дека биле

вклучени во одлучувањето за грижата за себе колку што сакале да бидат (n = 26), додека

значителен број одговориле дека никогаш не биле или ретко биле вклучени (n = 10 ),

биле вклучени понекогаш (n = 7) или биле вклучени често, но помалку отколку што

сакале, во одлуките за грижата за себе (n = 7)

(Табела 26). Нема статистички значајни разлики во оценката за нивото на вклученост во

33

одлуките за грижа по пол (Ман-Витниев тест: z = -0,179; p = 0,8577) и по возрасна група

(Ман-Витниев тест: z = -1,031; p = 0,3024).

Табела 26. Перцепции на старите лица за заедничко донесување одлуки, по пол и возраст, 2019 г.

Заедничко донесување одлуки Пол Возраст

(години)

Вкуп

но

Ж M 65–74 75+

Во последните 6 месеци, колку често вашиот

здравствен работник ве вклучи во донесувањето одлуки

за грижата за вас?


Ретко 1 2 2 1 3


Често, но помалку отколку што сакав 4 3 4 3 7

Колку што сакав 14 12 12 14 26



Поддршката за самостојно управување беше измерена преку перцепцијата на

старите лица за помошта од здравствениот работник при изготвување план за лекување

што пациентот може да го следи во секојдневниот живот. Помалку од половина од

испитаниците изјавиле дека здравствените работници често или секогаш им помагаат да

направат план за лекување (n = 22), додека скоро ист број испитаници изјавиле дека

здравствениот работник никогаш не им помага или ретко им помага со таков план (n =

19), а близу една петтина изјавиле дека тоа се случува понекогаш (n = 9) (Табела 27).

Нема статистички значајни разлики во перцепцијата за нивото на поддршка за

самостојно управување по пол (Ман-Витниев тест: z = -0,449; p = 0,6535) и по возрасна

група (Ман-Витниев тест: z = -0,368; p = 0,7127).

Табела 27. Перцепции на старите лица за поддршката за самостојно управување, по пол и возраст, 2019

г.

Поддршка за самостојно управување Пол Возраст

(години)

Вкуп

но

Ж M 65–74 75+

Дали здравствениот работник ви помага да направите

план за лекување што можете да го следите во

секојдневниот живот?

Никогаш 7 6 6 7 13

Ретко 4 2 3 3 6


Често 3 6 5 4 9

Секогаш 7 6 5 8 13



Доверливоста и приватноста при здравствена заштита беше измерена со

зачестеноста на вршење физички прегледи и третмани на начин што ја почитува

приватноста на телото на пациентот и фреквенцијата со која лекарот, медицинската

сестра или друг здравствен работник ги чувал нивните лични податоци доверливи.

Скоро сите испитаници изјавиле дека нивната физичка приватност (на нивното тело)

била почитувана често или секогаш (n = 46) и сите одговориле дека нивните лични

податоци биле доверливи често или секогаш (Табела 28). Нема статистички значајни

34

разлики во оценката за фреквенцијата со која физичките прегледи и третмани биле

извршени на начин што ја почитува физичката приватност на пациентите по пол (Ман-

Витниев тест: z = -0,4483; p = 0,6294) и по возрасна група (Ман-Витниев тест: z = -1.782;

p = 0,0747); ниту во фреквенцијата со која лекарот, медицинската сестра или друг

здравствен работник на испитаниците ги чувале доверливи нивните лични информации

по пол (Ман-Витниев тест: z = -0,834; p = 0,4046) и по возрасна група (Ман-Витниев

тест: z = -1.692; p = 0,0906).

Културните компетенции беа мерени преку увереноста на испитаните стари

лица дека здравствените работници мислат на нивните вредности и традиции кога

препорачуваат третман, како и преку искуствата на старите лица со дискриминација врз

основа на етничка припадност. Скоро сите учесници одговорија дека се уверени или

многу уверени дека нивните здравствени работници мислат на вредностите и

традициите на пациентот кога препорачуваат третман. Нема статистички значајни

разлики во оценката за увереноста на старите лица дека здравствените работници мислат

на вредностите и традициите на пациентот кога препорачуваат третман по пол (Ман-

Витниев тест: z = 0,287; p = 0,7743) и по возрасна група (Ман-Витниев тест: z = 1.001; p

= 0.3168). Речиси три четвртини од испитаниците никогаш не доживеале

дискриминација од страна на здравствени работници поради својата етничка припадност

(n = 36), додека седум од нив изјавиле дека доживеале ретко, шест дека доживеале

понекогаш и едно дека доживеало често дискриминација од страна на здравствени

работници врз основа на етничка припадност (Табела 29). Нема статистички значајни

разлики во искуствата на старите лица со дискриминација поради етничка припадност

по пол (Ман-Витниев тест: z = 0,148; p = 0,8823) и по возрасна група (Ман-Витниев тест:

z = 1,427; p = 0,1534).

Табела 28. Перцепции на старите лица за доверливоста и приватноста, по пол и возраст, 2019 г.

Доверливост и приватност Пол Возраст

(години)

Вкупно

Ж M 65–74 75+

Во последните 6 месеци

Колку често вашите физички прегледи и третмани биле

вршени на начин што ја почитува приватноста на вашето тело?


Ретко 0 0 0 0 0


Често 4 4 6 2 8

Секогаш 20 18 17 21 38

Колку често вашиот лекар, медицинска сестра или друг

здравствен работник ги чуваше вашите лични податоци

доверливи (тоа значи дека ниту едно лице што не сакате да знае

не може да дознае за вашата здравствена состојба)?


Ретко 0 0 0 0 0


Често 6 3 7 2 9

Секогаш 21 20 19 22 41



35

Табела 29. Перцепции на старите лица за културните компетенции, по пол и возраст, 2019 г.

Културни компетенции Пол Возраст

(години)

Вкупно

Ж M 65–74 75+

Колку сте уверен/а дека здравствениот работник мислел на

вашите вредности и традиции кога ви препорачал третман?

Не сум уверен/а 0 0 0 0 0

Делумно уверен/а 1 1 1 1 2

Уверен/а 18 16 16 18 34

Многу уверен/а 8 6 9 5 14

Колку често се чувствувавте дискриминиран/а од

здравствените работници поради вашата етничка припадност?

Никогаш 20 16 21 15 36

Ретко 2 5 3 4 7


Често 0 1 1 0 1




Достоинството беше мерено преку перцепцијата на старите лица за

достоинствениот третман од страна на здравствените работници. Одговорите се движеа

помеѓу 3 и 10 на скала од 0 до 10, со средна вредност 8 и просек од 7,48 (СД = 1,47)

(Табела 30). Повеќето од испитаниците го оценија нивото на достоинство со 8 (n = 20)

или со 7 (n = 11) на скалата. Жените имаа статистички значајна повисока оценка за

достоинствениот третман од мажите (Ман-Витниев тест: z = 2,077; p = 0,0378). Нема

статистички значајни разлики во оценката за достоинството по возрасна група (Ман-

Витниев тест: z = 1,132; p = 0,2577).

Табела 30. Перцепции на старите лица за достоинството, по пол и возраст, 2019 г.

Достоинство Пол Возраст

(години)

Вкупно

Ж M 65–74 75+

На скала од 0 до 10, при што 0 е најлоша, а 10 најдобра

оценка, како би ги оцениле здравствените работници

според достоинството со кое ве третираат?

3 0 1 1 0 1

4 0 1 1 0 1

5 0 3 1 2 3

6 3 2 1 4 5

7 5 6 5 6 11

8 13 7 11 9 20

9 3 2 3 2 5

10 3 1 3 1 4



Емоционалната поддршка и емпатијата беа мерени преку перцепцијата на

испитаниците за можноста да разговараат за здравствени проблеми со здравствените

работници и за обемот на дадената поддршка и охрабрување. Најголемиот број учесници

одговориле дека можат да разговараат за здравствените проблеми што најмногу ги

загрижуваат со здравствените работници често или секогаш (n = 24), по што следуваат

лицата што одговориле дека тоа е можно понекогаш (n = 13) (Табела 31). Меѓутоа,

36

речиси една третина од испитаниците изјавиле дека никогаш не можат или дека ретко

можат да разговараат за своите здравствени проблеми со здравствените работници (n =

14). Нема статистички значајни разлики во перцепцијата на фреквенцијата со која

старите лица можат да разговараат за здравствени проблеми со својот здравствен

работник по пол (Ман-Витниев тест: z = 1,102; p = 0,2706).

Табела 31. Перцепции на старите лица за емоционална поддршка и емпатија, по пол и возраст, 2019 г.

Емоционална поддршка и емпатија Пол Возраст

(години)

Вкупно

Ж M 65–74 75+

Колку често можете да разговарате за здравствените

проблеми што најмногу ве загрижуваат со вашиот

здравствен работник?


Ретко 4 3 5 2 7


Често 8 8 11 5 16


Колку често здравствените работници ви даваат

поддршка и охрабрување?


Ретко 5 3 4 4 8


Често 8 11 8 11 19

Секогаш 9 5 10 4 14



Постарите лица на возраст од 65 до 74 години даваат статистички значајно

повисока оценка за фреквенцијата со која можат да разговараат за своите здравствени

проблеми што најмногу ги загрижуваат со здравствениот работник во споредба со

старите лица на возраст од 75 години и повеќе (Ман-Витниев тест: z = 2,648; p = 0,0081).

Над две третини од испитаниците изјавиле дека здравствените работници им даваат

поддршка и охрабрување често или секогаш (n = 33); сепак, една четвртина изјавила дека

чувствуваат дека нивниот здравствен работник никогаш не им дава или ретко им дава

поддршка и охрабрување (n = 12), а петмина од нив чувствуваат поддршка само

понекогаш. Нема статистички значајни разлики во оценката за поддршката и

охрабрувањето од здравствениот работник по пол (Ман-Витниев тест: z = 0,234; p =

0,8153) и по возрасна група (Ман-Витниев тест: z = 1,662; p = 0,0965).

Континуитетот и координацијата на здравствената заштита беа измерени со:

Искуствата на старите лица во однос на тоа дали ги прима истиот здравствен работник

на ниво на ПЗЗ; нивната перцепција дека лицето што им дало понатамошни здравствени

услуги било информирано за здравствените услуги извршени од други здравствени

работници; и нивната перцепција за координацијата и комуникацијата помеѓу

различните здравствени работници што ги лекувале.

Повеќето од учесниците одговорија дека на ниво на ПЗЗ секогаш или често ги

прима истиот здравствен работник (n = 44) (Табела 32). Нема статистички значајни

разлики во оценката за можноста пациентот да биде примен од истиот здравствен

работник секој пат на ниво на ПЗЗ по пол (Ман-Витниев тест: z = -1,089; p = 0,2762).

Постарите лица на возраст од 75 години и повеќе имаат статистички значајно повисока

37

оценка за можноста пациентот да биде примен од истиот здравствен работник на ниво

на ПЗЗ во споредба со луѓето на возраст од 65 до 74 години (Ман-Витниев тест: z = -

2,117; p = 0,0.0343).

Повеќето учесници изјавија дека лицето што им дало понатамошни здравствени

услуги често или секогаш било информирано за здравствените услуги што ги добиле од

други здравствени работници (n = 43). Нема статистички значајна разлика во

перцепцијата дека лицето што им дало понатамошни здравствени услуги било

информирано за здравствените услуги што ги добиле од други здравствени работници

по пол (Ман-Витниев тест: z = 0,142; p = 0,8873) и по возрасна група (Ман-Витниев тест:

z = -1,402; p = 0,1609).

Нешто помалку од половина од испитаниците изјавиле дека сметаат дека

различните луѓе што ги лекуваат и негуваат (како што се лекари по општа/семејна

медицина, болнички лекари, болнички медицински сестри, специјалистички сестри,

патронажни сестри) секогаш или често соработуваат добро за да им обезбедат што е

можно подобра грижа (n = 24) (Табела 32); повеќе од една третина сметаат дека тие

соработуваат добро понекогаш (n = 19); а седум од нив изјавиле дека мислат дека

здравствените работници соработуваат добро ретко или никогаш. Нема статистички

значајна разлика во перцепцијата дека различните здравствени работници соработуваат

добро по пол (Ман-Витниев тест: z = 0,240; p = 0,2148) и по возрасна група (Ман-

Витниев тест: z = 1,298; p = 0,1942).

Респонзивноста беше измерена преку оценката на старите лица за нивната

установа за ПЗЗ, земајќи ги предвид горенаведените аспекти на услугите (на скала од 0

до 10). Средната оценка изнесуваше 7, а просечната 7,1 (СД = 1,568). Повеќето од

испитаниците ја оценија својата установа за ПЗЗ со 8 (n = 15) или со 7 (n = 13) (Табела

33). Жените ја оценија респонзивноста на установата за ПЗЗ статистички повисоко од

мажите

(Ман-Витниев тест: z = 2,416; p = 0,0157). Нема статистички значајна разлика во

перцепцијата на респонзивноста на здравствената установа по возрасна група (Ман-

Витниев тест: z = 1,076; p = 0,2821).

Табела 32. Перцепции на старите лица за континуитетот и координацијата на здравствената

заштита, по пол и возраст, 2019 г.

Континуитет и координација на здравствената

заштита

Пол Возраст

(години)

Вкупно

Ж M 65–74 75+

Прием од ист здравствен работник во ПЗЗ секојпат


Ретко 0 0 0 0 0


Често 3 1 2 2 4

Секогаш 20 20 18 22 40

Лицето што ве прегледува понатаму е информирано за

здравствените услуги добиени од други


Ретко 1 0 1 0 1


Често 3 6 7 2 9

Секогаш 19 15 15 19 34

38

Различните луѓе што обезбедуваат третман и грижа за

пациентите (на пример, лекари по општа медицина,

болнички лекари, болнички медицински сестри,

специјалистички медицински сестри, патронажни

сестри) соработуваат добро за да дадат најдобра можна

грижа


Ретко 2 3 2 3 5


Често 4 7 8 3 11

Секогаш 10 3 7 6 13



Табела 33. Перцепција на старите лица за респонзивноста на установата за ПЗЗ, по пол и возраст, 2019

г.

Респонзивност Пол Возраст

(години)

Вкупно

Ж M 65–74 75+

На скала од 0 до 10, при што 0 е најлоша, а 10 најдобра оценка,

и размислувајќи за овие елементи и за сите прашања на кои

одговоривте претходно, како би ја оцениле установата за

примарна здравствена заштита?

3 0 1 1 0 1

4 0 3 1 2 3

5 0 3 0 3 3

6 5 3 4 4 8

7 7 6 7 6 13

8 10 5 9 6 15

9 2 2 2 2 4

10 3 0 2 1 3



Генерално, постоеше високо ниво на задоволство кај старите лица од можноста

да посетат здравствен работник по свој избор и да бидат примени од истиот здравствен

работник секојпат. Ова е уредено со Законот за здравственото осигурување, кој му

овозможува на пациентот да избере матичен лекар (14). Покрај тоа, имаше високо ниво

на задоволство кај старите лица од физичката средина во здравствените установи (на пр.

квалитетот на капацитетите во здравствените установи). Иако постои вистинска

загриженост за тоа дека старите лица се често предмет на старосна дискриминација

(ageism) (што според СЗО е стереотипизација, предрасуди и дискриминација на луѓето

врз основа на нивната возраст и може да има штетни ефекти врз старите лица), 9

учесниците во ова конкретно истражување беа задоволни од нивото на достоинство,

доверливост и приватност што им се овозможува и од третманот во здравствените

установи. Сепак, значителен дел од старите лица не се чувствувале добредојдени од

вработените, а повеќе од половина од нив сметаат дека времето на чекање е долго

(повеќе или помалку), што може да има ефект на потенцијална бариера за пристап до

услугите.

Поддршката за самостојно управување, здравствената писменост, вклучувањето

на заедниците и заедничкото донесување одлуки се од клучно значење за зајакнување и

9 Повеќе информации се достапни на веб-страницата на СЗО: https://www.who.int/health-topics/ageing.

39

ангажирање на поединците и заедниците како дел од интегрирани услуги фокусирани на

луѓето (29). Поединците и семејствата треба да бидат активни учесници во здравствената

заштита за да се постигнат подобри клинички резултати преку заедничка грижа, особено

за незаразни и хронични болести. Овој чекор е од клучно значење, бидејќи на дневна

основа поединците се тие што ќе одговараат на своите здравствени потреби, ќе

донесуваат одлуки за своето здравствено однесување и за својата способност да се

грижат за себе (29). Меѓутоа, само нешто повеќе од половина од учесниците во анкетата

изјавиле дека биле вклучени во одлучувањето за грижата од страна на своите

здравствени работници онолку колку што тие сакале да бидат, додека повеќето од нив

изјавиле дека членовите на нивните семејства често имале можност да му постават

прашања на здравствениот работник ако сакаат. Покрај тоа, една третина од старите

лица изјавија дека им е тешко да ги разберат информациите што им ги дава

здравствениот работник, а сличен број на луѓе ги оценија како лоши информациите за

начинот на употреба на нови лекови и за нивните можни несакани ефекти.

Практиката лекарите од примарна здравствена заштита да им помагаат на старите

лица да направат план за лекување што треба да го следат во секојдневниот живот е

нешто што старите лица во Северна Македонија не го доживуваат конзистентно.

Значителен дел од учесниците во анкетата изјавија дека не можат слободно да

разговараат за здравствените проблеми со својот здравствен работник. Скоро една

четвртина од испитаните стари лица сметаа дека не добиваат поддршка и охрабрување

да поставуваат прашања за болести, третман и грижа. Ова се важни елементи што треба

да се земат предвид при преориентирање на моделот на здравствена заштита, за да се

осигури старите лица во земјата да бидат вклучени систематски во одлучувањето за

своето здравје, да бидат информирани за својата здравствена состојба и ја разбираат и

да бидат во состојба да се грижат за себе врз основа на информираност и да придонесат

за подобри здравствени резултати.

Податоците на почетокот на извештајот за незадоволени потреби од лекарски

прегледи покажуваат дека најголемиот дел од старите лица со таква незадоволена

потреба поради причини поврзани со здравствениот систем (на пр. премногу скапо,

премногу далеку и долги листи на чекање) живеат во рурални средини. Квалитативните

податоци од истражувањето го потврдија овој наод, бидејќи препораките од учесниците

опфаќаат, не само зголемување на достапноста на лекари од примарна здравствена

заштита во руралните средини, туку и приближување на услугите до нивните домови и

заедници. Покрај тоа, учесниците ја потврдија потребата од скратување на листите за

чекање за услуги во секундарна и терцијарна здравствена заштита, за да се подобри

пристапот до нив. Постои јасна потреба од поголема поддршка за луѓето што живеат

сами и за неподвижните пациенти, што бара зајакнување на координацијата помеѓу

различните здравствени работници и интеграција со социјалните услуги. Достапноста

излезе на виделина како важен елемент, како и потребата да се намалат цените на

лековите што не се на товар на Фондот за здравствено осигурување. На крајот, но не и

помалку важно, меѓу препораките од учесниците во истражувањето спаѓа и потребата

од подобрување на квалитетот на здравствената заштита и односот на здравствените

работници, што е клучно во обезбедувањето грижа фокусирана на луѓето.

Перцепции и практики на лекарите по општа и семејна медицина

Анкетата на здравствени работници беше спроведена во период од две седмици

во октомври 2019 г. Анкетата беше спроведена на интернет преку структуриран

40

прашалник приспособен на националниот контекст.10 Таа беше дистрибуирана преку

Здружението на приватни лекари во примарна здравствена заштита, Здружението на

лекари по општа и семејна медицина, Здружението на приватни гинеколози и ЈЗУ

Специјализирана болница за геријатриска и палијативна медицина „13 Ноември“.

Учесниците можеа да учествуваат ако се здравствени работници во ПЗЗ или во

болницата „13 Ноември“ и ако се согласат да учествуваат во истражувањето.

Прашалникот се состоеше од 63 прашања организирани околу различни аспекти на

вршењето услуги, вклучувајќи: организација и управување, мотивација, квалитет на

капацитетите и персоналот, комуникација, можност пациентите да изберат здравствени

работници, доверливост и приватност, почитување и достоинство, поддршка за избор

заснован на информираност, поддршка за грижа за себе, сеопфатност и пристапност.

Анкетата се фокусираше на разбирање на факторите што овозможуваат или што

оневозможуваат интегрирани, ефективни и квалитетни услуги за старите лица. Вкупно

158 здравствени работници го пополнија прашалникот; сепак, за целите на анализата беа

користени одговорите од лекарите по општа и семејна медицина (n = 123) (стапките на

одѕив од гинеколозите, медицинските сестри и другите специјалисти од ПЗЗ и од

болницата „13 Ноември“ беа релативно ниски и затоа овие групи не беа вклучени во

анализата). Иако не може да се тврди дека примерокот е целосно репрезентативен, тој е

доволно разновиден од аспект на локација, возраст, пол, етничка припадност и работно

искуство.

Во однос на профилот на здравствените работници, повеќето работеа во

урбани средини (102/123; 82,9%) и беа на возраст од 26 до 66 години (со просечна

возраст на испитаниците од 46,7 години). Вкупно 48% од учесниците беа лекари по

општа медицина, а 52% беа лекари по семејна медицина. Малку повеќе од три четвртини

беа жени (94/123; 76,4%), а повеќе од две третини работеле на сегашното работно место

повеќе од 10 години (84/123; 68,3%). Три четвртини од учесниците беа Македонци

(93/123; 75,6%) и повеќето од нив раководат со друг персонал како дел од својата работа

(102/123; 82,9%). Над три четвртини изјавија дека примаат повеќе од 30 пациенти дневно

(94/123; 76,4%) и нешто повеќе од половина изјавија дека поминуваат помеѓу 10 и 20

минути со секој пациент (68/123; 55,3%), додека над една третина посветуваат 5 –10

минути на еден пациент (47/123; 38,2%). Вкупно, речиси 22% од испитаниците изјавија

дека се чувствуваат емоционално исцрпени од работата секој ден (27/123); скоро една

третина пријавиле чувство на емоционална исцрпеност неколку пати неделно (36/123);

а 43,9% изјавиле дека можат да се справат со различните обврски секој ден (54/123). Во

табелата 34 се дадени деталните карактеристики на испитаниците.

10Анкетата беше приспособена на националниот контекст од следниве проекти за ИЗУФЛ: „Кон

интегрирана здравствена заштита фокусирана на луѓето за мајките, новороденчињата и децата во Мали“

(2016–2017 г.) и „Проценка на интегрираните здравствени услуги фокусирани на луѓето во општината

Нелсон Мандела, провинција Истерн Кејп, Јужна Африка“ (2015 –2017 г.). Повеќе информации може да

се најдат на веб-локацијата на ИЗУФЛ:www.integratedcare4people.org.

41

Табела 34. Дистрибуција на карактеристиките на здравствените работници, 2019 г.

Основни карактеристики n n %

Средина

Урбана 102 123 82,93

Рурална 21 123 17,07


≤35 23 123 18,70

36–55 60 123 48,78

≥56 40 123 32,52

Пол

Женски 94 123 76,42

Машки 29 123 23,58

Професија

Лекар по општа медицина 59 123 47,97

Лекар по семејна медицина 64 123 52,03

Просечен месечен приход (ден.)

≤25 000 (∼€400) 39 123 31,71

25 000–40 000 (∼€400–650) 64 123 52,03

≥40 000 (∼€650) 20 123 16,26

Период на тоа работно место

Помалку од 1 година 7 123 5,69

1-2 години 3 123 2,44

2-5 години 13 123 10,57

5-10 години 16 123 13,01

Повеќе од 10 години 84 123 68,29

Дали раководите со персонал како дел од

работата?

Да 102 123 82,93

Не 21 123 17,07


Македонци 93 123 75,61

Албанци 18 123 14,63

Други 12 123 9,76

Се чувствувам емоционално исцрпен/а

од работата

Неколку пати годишно 25 123 20,33

Еднаш месечно 6 123 4,88

Неколку пати месечно 29 123 23,58

Неколку пати неделно 36 123 29,27

Секој ден 27 123 21,95

Колку пациенти примате дневно?

Помалку од 5 0 123 0,00

5-10 2 123 1,63

10–20 5 123 4,07

20–30 22 123 17,89

Повеќе од 30 94 123 76,42

Колку време поминувате просечно со

еден пациент?

Помалку од 5 минути 2 123 1,63

5-10 минути 47 123 38,21

10-20 минути 68 123 55,28

42

20-30 минути 5 123 4,07

Повеќе од 30 минути 1 123 0,81

Можам да се справам со различните

временски притисоци што ги носи мојата

професија и работа

Неколку пати годишно 11 123 8,94

Еднаш месечно 7 123 5,69

Неколку пати месечно 23 123 18,70

Неколку пати неделно 28 123 22,76

Секој ден 54 123 43,90

Забелешка: n = 123.


Организацијата и управувањето со здравствени услуги беше измерено со

перцепцијата на лекарите по општа и семејна медицина дека луѓето што обезбедуваат

здравствена заштита за пациентите соработуваат добро; имаат можност за групни

состаноци за да разговараат за подобрување на здравствената заштита за пациентите;

нивото на соработка помеѓу лекарите и медицинските сестри; обезбедувањето соодветен

надзор и поддршка на патронажните и другите медицински сестри во заедницата;

информираноста на здравствените работници за тоа пред кого се одговорни и кој ги

надгледува; пристапот до протоколи и упатства за грижа за пациентите, заедно со

фреквенцијата на употреба на овие протоколи и упатства; постоењето на систем за

собирање и анализа на мислењата на пациентите и семејствата; и постоењето можност

за научен развој/континуирано образование. Во табелата 35 се дадени деталните

одговори на лекарите по општа и семејна медицина во Северна Македонија за нивните

перцепции за организацијата и управувањето со здравствените услуги во земјата.

Табела 35. Перцепции на лекарите по општа/семејна медицина за организацијата и управувањето со

здравствените услуги, 2019 г.

Организација и управување Здравствен работник Вкупно

Лекар по

општа

медицина

Лекар по

семејна

медицина

Луѓето што обезбедуваат грижа за моите

пациенти/корисници на услуги соработуваат добро

Никогаш 0,00 (0) 1,56 (1) 0,81 (1)

Ретко 3,39 (2) 6,25 (4) 4,88 (6)

Понекогаш 22,03 (13) 21,88 (14) 21,95 (27)

Често 38,98 (23) 43,75 (28) 41,46 (51)

Секогаш 35,59 (21) 26,56 (17) 30,89 (38)

Нашата група се состанува за да разговара за тоа

како може да се подобри грижата за нашите

пациенти

Неколку пати годишно 10,17 (6) 17,19 (11) 13,82 (17)

Еднаш месечно 8,47 (5) 9,38 (6) 8,94 (11)

Неколку пати месечно 18,64 (11) 18,75 (12) 18,70 (23)

Неколку пати неделно 15,25 (9) 23,44 (15) 19,51 (24)

Секој ден 47,46 (28) 31,25 (20) 39,02 (48)

Постои добра соработка меѓу лекарите и

медицинските сестри

Никогаш 1,69 (1) 0,00 (0) 0,81 (1)

Ретко 0,00 (0) 1,56 (1) 0,81 (1)

43

Понекогаш 1,69 (1) 1,56 (1) 1,63 (2)

Често 35,59 (21) 29,69 (19) 32,52 (40)

Секогаш 61,02 (36) 67,19 (43) 64,23 (79)

Здравствените установи им обезбедуваат

надзор и поддршка на патронажните сестри

Никогаш 11,86 (7) 10,94 (7) 11,38 (14)

Ретко 22,03 (13) 15,62 (10) 18,70 (23)

Помалку од потребното 23,73 (14) 35,94 (23) 30,08 (37)

Соодветно 33,90 (20) 34,38 (22) 34,15 (42)

Повеќе од доволно 8,47 (5) 3,12 (2) 5,69 (7)

Знам пред кого сум одговорен и кој ми врши

надзор

Никогаш 0,00 (0) 1,56 (1) 0,81 (1)

Ретко 1,69 (1) 3,12 (2) 2,44 (3)


Соодветно 64,41 (38) 59,38 (38) 61,79 (76)


Дали имате пристап до протоколи и упатства

што ви се потребни за грижа за пациентите?

Никогаш 0,00 (0) 1,56 (1) 0,81 (1)

Ретко 10,17 (6) 4,69 (3) 7,32 (9)

Понекогаш 20,34 (12) 17,19 (11) 18,70 (23)

Често 42,37 (25) 40,62 (26) 41,46 (51)

Секогаш 27,12 (16) 35,94 (23) 31,71 (39)

Колку често ги користите протоколите и

упатствата за грижа за пациентите?

Неколку пати годишно 11,86 (7) 12,50 (8) 12,20 (15)

Еднаш месечно 8,47 (5) 3,12 (2) 5,69 (7)

Неколку пати месечно 20,34 (12) 17,19 (11) 18,70 (23)

Неколку пати неделно 16,95 (10) 15,62 (10) 16,26 (20)

Секој ден 42,37 (25) 51,56 (33) 47,15 (58)

Нашата здравствена установа има систем за

собирање и анализа на мислењата на

пациентите и семејствата

Никогаш 22,03 (13) 10,94 (7) 16,26 (20)

Ретко 15,25 (9) 26,56 (17) 21,14 (26)

Понекогаш 20,34 (12) 20,31 (13) 20,33 (25)

Често 32,20 (19) 28,12 (18) 30,08 (37)

Секогаш 10,17 (6) 14,06 (9) 12,20 (15)

Имам можности за професионален

развој/континуирано образование

Никогаш 1,69 (1) 3,12 (2) 2,44 (3)

Ретко 10,17 (6) 7,81 (5) 8,94 (11)


Соодветно 52,24 (32) 37,50 (24) 45,53 (56)




Седумдесет и два проценти од здравствените работници изјавија дека луѓето што

обезбедуваат здравствена заштита за пациентите соработуваат добро често или секогаш

(89/123); 22% изјавиле дека понекогаш соработуваат добро (27/123); а помалку од 6%

44

изјавиле дека никогаш или ретко соработуваат добро (7/123). Нема статистички значајна

разлика во оваа перцепција помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-

Витниев тест: z = 1,066; p = 0,2864).

Триесет и девет проценти од здравствените работници изјавиле дека се

состануваат со групата секој ден за да разговараат за подобрување на грижата за

пациентите (48/123); речиси 20% се состанувале неколку пати неделно (24/123); 19% се

состанувале неколку пати месечно (23/123); 9% се состанувале месечно (11/123); и 14%

изјавиле дека се состануваат неколку пати годишно (17/123). Нема статистички значајна

разлика во оваа практика помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-

Витниев тест: z = 1,625; p = 0,1041).

Скоро сите испитаници изјавиле дека постои добра соработка меѓу лекарите и

медицинските сестри често или секогаш (119/123; 97%) и нема статистички значајна


Витниев тест: z = -0,695; p = 0,4867).

Четириесет проценти изјавија дека нивото на поддршка за патронажните и

другите медицински сестри во заедницата од страна на здравствените установи е

соодветно или повеќе од доволно (49/123); една третина изјавиле дека е помалку од

доволно (37/123); и истиот процент изјавиле дека никогаш не е или дека ретко е доволно

(37/123). Нема статистички значајна разлика во оваа перцепција помеѓу лекарите по

општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = 0,140; p = 0,8891).

Деведесет и три проценти од испитаниците изјавиле дека степенот до кој знаат

пред кого се одговорни и кој им врши надзор е соодветен или повеќе од доволен

(115/123) и нема статистички значајна разлика во оваа перцепција помеѓу лекарите по

општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = -0,018; p = 0,9858).

Седумдесет и три проценти од здравствените работници изјавија дека често или

секогаш имаат пристап до протоколи и упатства потребни за грижа за пациентите

(90/123); 19% пријавиле дека понекогаш имаат пристап до протоколи и упатства

(23/123); и 8% никогаш немаат или ретко имаат пристап до потребните протоколи и

упатства (10/123). Нема статистички значајна разлика во оваа перцепција помеѓу

лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = -1,175; p = 0,2399).

Вкупно 47% изјавиле дека ги користат овие протоколи и упатства секој ден (58/123);

16% дека ги користат неколку пати неделно (20/123); 19% ги користеле неколку пати

месечно (23/123); 6% ги користеле еднаш месечно (7/123); и 12% изјавиле дека ги

користат неколку пати годишно (15/123). Нема статистички значајна разлика во оваа

практика помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = -

0,978; p = 0,3280).

Четириесет и два проценти од испитаниците изјавиле дека нивната здравствена

установа често или секогаш има систем за собирање и анализа на мислењата на

пациентите и семејствата (52/123); 20% изјавиле дека понекогаш имаат таков систем

(25/123); а 37% никогаш немале или ретко имале (46/123). Нема статистички значајна


Витниев тест: z = -0,551; p = 0,5817).

Четириесет и седум проценти изјавија дека пристапот до можности за

професионален развој/континуирано образование е на соодветно ниво (56/123); 15%

изјавија дека има повеќе од доволно можности (18/123); 28% изјавија дека имаат

45

помалку можности отколку што е потребно за професионален развој/континуирано

образование (35/123); и 11% пријавиле дека никогаш немале или ретко имале такви

можности (14/123). Нема статистички значајна разлика во оваа перцепција помеѓу


Мотивацијата на здравствените работници во Северна Македонија се мереше

преку перцепцијата на лекарите по општа и семејна медицина за соодветноста на бројот

на пациенти и времето што го поминуваат со секој пациент; постоењето на награди и

признание за практика насочена кон пациентот и семејството; дали се посветува доволно

внимание на намалувањето на стресот и на благосостојбата; дали почувствувале дека

стануваат понечувствителни кон луѓето од времето кога почнале со работа; нивото на

оптоварување во работата; дали размислувале за промена на

организацијата/институцијата; нивото на поддршка за обука што им е потребна за

нивната област на работа; ефективноста во справувањето со проблемите на пациентите;

и чувството дека имаат позитивно влијание на животот на другите луѓе преку својата

работа. Табела 36 ги прикажува деталните одговори на лекарите по општа и семејна

медицина за нивната мотивираност.

Четириесет и три проценти од здравствените работници што учествуваа во истражувањето изјавија дека бројот на пациенти и времето поминато со секој пациент е соодветно често или секогаш (53/123); сепак, 24% пријавија дека бројот на пациенти и времето поминато со секој пациент никогаш не е или ретко е соодветно (29/123); и над една третина од нив пријавиле дека тоа е само понекогаш соодветно (41/123). Нема статистички значајна разлика во оваа перцепција помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = 1,521; p = 0,1282).

Табела 36. Искази за мотивираноста на лекарите по општа/семејна медицина, 2019 г.

Мотивација Здравствен

работник

Вкупно

Лекар по

општа

медицина

Лекар по

семејна

медицина

Дали сметате дека бројот на пациенти и времето што го

поминувате со секој пациент е соодветно?

Никогаш 5,08 (3) 9,38 (6) 7,32 (9)

Ретко 11,86 (7) 20,31 (13) 16,26 (20)

Понекогаш 33,90 (20) 32,81 (21) 33,33 (41)

Често 37,29 (22) 26,56 (17) 31,71 (39)

Секогаш 11,86 (7) 10,94 (7) 11,38 (14)

Постојат награди и признание за практика насочена кон

пациентот и семејството

Никогаш 42,37 (25) 42,19 (27) 42,28 (52)

Ретко 27,12 (16) 26,56 (17) 26,83 (33)

Понекогаш 13,56 (8) 18,75 (12) 16,26 (20)

Често 10,17 (6) 10,94 (7) 10,57 (13)

Секогаш 6,78 (4) 1,56 (1) 4,07 (5)

Потребите на персоналот од намалување на стресот и од

благосостојба се адресираат

Никогаш 55,93 (33) 51,56 (33) 53,66 (66)

Ретко 20,34 (12) 37,50 (24) 29,27 (36)

Понекогаш 10,17 (6) 7,81 (5) 8,94 (11)

Често 3,39 (2) 3,12 (2) 3,25 (4)

Секогаш 10,17 (6) 0,00 (0) 4,88 (6)

46

Работата со луѓе цел ден е оптоварување за мене

Никогаш 5,08 (3) 9,38 (6) 7,32 (9)

Ретко 18,64 (11) 17,19 (11) 17,89 (22)

Понекогаш 38,98 (23) 45,31 (29) 42,28 (52)

Често 33,90 (20) 25,00 (16) 29,27 (36)

Секогаш 3,39 (2) 3,12 (2) 3,25 (4)

Имам доволно поддршка за да ја добијам потребната

обука во мојата област на работа

Никогаш 3,39 (2) 0,00 (0) 1,63 (2)

Ретко 20,34 (12) 23,44 (15) 21,95 (27)

Понекогаш 25,42 (15) 18,75 (12) 21,95 (27)

Често 35,59 (21) 28,12 (18) 31,71 (39)

Секогаш 15,25 (9) 29,69 (19) 22,76 (28)

Многу ефективно се справувам со проблемите на моите

пациенти

Никогаш 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Ретко 1,69 (1) 0,00 (0) 0,81 (1)

Понекогаш 5,08 (3) 3,12 (2) 4,07 (5)

Често 55,93 (33) 75,00 (48) 65,85 (81)

Секогаш 37,29 (22) 21,88 (14) 29,27 (36)

Размислувам за промена на организацијата

Никогаш 42,37 (25) 39,06 (25) 40,65 (50)

Ретко 20,34 (12) 31,25 (20) 26,02 (32)

Понекогаш 25,42 (15) 21,88 (14) 23,58 (29)

Често 6,78 (4) 4,69 (3) 5,69 (7)

Секогаш 5,08 (3) 3,12 (2) 4,07 (5)

Чувствувам дека имам позитивно влијание на животот на

другите луѓе преку мојата работа

Никогаш 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Ретко 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Понекогаш 15,25 (9) 10,94 (7) 13,01 (16)

Често 49,15 (29) 56,25 (36) 52,85 (65)

Секогаш 35,59 (21) 32,81 (21) 34,15 (42)

Станав понечувствителен кон луѓето отколку кога почнав

со работата

Многу малку, речиси незабележливо 22,03 (13) 29,69 (19) 26,02 (32)

Малку 20,34 (12) 21,88 (14) 21,14 (26)

Умерено 32,20 (19) 31,25 (20) 31,71 (39)

Значително 18,64 (11) 15,62 (10) 17,07 (21)

Многу значително, многу забележливо 6,78 (4) 1,56 (1) 4,07 (5)



Петнаесет проценти од испитаниците изјавиле дека често или секогаш има награди и признанија за практика насочена кон пациентите и семејствата (18/123); сепак, 69% пријавиле дека никогаш нема или ретко има такви награди и признанија (85/123); и 16% пријавиле дека тоа е случај понекогаш (20/123). Нема статистички значајна разлика во оваа перцепција помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = 1,152; p = 0,8791).

Осум проценти изјавија дека потребите на персоналот од намалување на стресот

и од благосостојба се адресираат често или секогаш (10/123), додека 83% изјавиле дека

потребите на персоналот во овие области не се адресираат никогаш или се адресираат

ретко (102/123) и 9% од испитаниците изјавиле дека се адресираат само понекогаш

47

(9/123). Нема статистички значајна разлика во оваа перцепција помеѓу лекарите по

општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = 0,355; p = 0,7225).

Над една третина од испитаните здравствени работници изјавиле дека работата

со луѓе цел ден често или секогаш претставува оптоварување за нив (40/123); една

четвртина изјавиле дека работата со луѓе цел ден никогаш не претставува или ретко

претставува оптоварување за нив (31/123); и 42% пријавиле дека ова понекогаш

претставува оптоварување (52/123). Нема статистички значајна разлика во оваа

перцепција помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z =

0,953; p = 0,3404).

Нешто повеќе од половина од испитаниците изјавиле дека често или секогаш

имаат доволно поддршка за обука што е потребна за нивната област на работа (67/123;

54%), додека 24% (29/123) изјавиле дека никогаш немаат или ретко имаат доволно

поддршка за исполнување на потребите од обука и 22% изјавиле дека само понекогаш

ја имаат потребната поддршка (27/123). Нема статистички значајна разлика во оваа

перцепција помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = -

1,238; p = 0,2157).

Речиси сите здравствени работници изјавиле дека често или секогаш се

справуваат многу ефективно со проблемите на своите пациенти (117/123; 95%) или дека

успеваат во тоа понекогаш (5/123; 4%). Нема статистички значајна разлика во оваа


1,384; p = 0,1663).

Над две третини од здравствените работници што учествуваа изјавија дека

никогаш не размислувале или дека ретко размислуваат за промена на организацијата

(82/123; 67%), додека скоро 10% размислуваат за промена на организацијата често или

секогаш (12/123) и 24% пријавиле дека размислуваат за тоа понекогаш (29/123). Нема

статистички значајна разлика во оваа перцепција помеѓу лекарите по општа и по семејна

медицина (Ман-Витниев тест: z = 0,296; p = 0,7673).

Повеќето од испитаниците изјавиле дека често или секогаш чувствуваат дека

позитивно влијаат на животот на другите луѓе преку својата работа (107/123; 87%), а

13% изјавиле дека понекогаш се чувствуваат така (16/123). Нема статистички значајна


Витниев тест: z = -0,045; p = 0,9641).

Дваесет и еден процент од испитаните здравствени работници изјавиле дека

станале значително или многу значително/многу забележливо понечувствителни кон

луѓето отколку во периодот кога почнале со работа (26/123), 32% пријавиле умерено

ниво на таква нечувствителност (39/123) и 47% пријавиле многу мало/едвај забележливо

или мало ниво на нечувствителност кон луѓето споредено со периодот кога почнале со

работа (58/123). Нема статистички значајна разлика во оваа перцепција помеѓу лекарите

по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = 1,342; p = 0,1796).

Квалитетот на капацитетите се мереше според оценката на лекарите по општа

и семејна медицина за условите во чекалницата (на пр. простор, седишта, свеж воздух).

Над две третини од здравствените работници ја оценија чистотата и одржувањето на

нивната здравствена установа како многу добри или одлични (82/123; 67%) и една

третина пријавија дека тие се добри (37/123), додека 3% изјавија дека чистотата и нивото

на одржување се лоши (4/123) (Табела 37). Нема статистички значајна разлика во оваа

48


0,740; p = 0,4590). 82% од испитаниците ја оцениле достапноста на услови за миење раце

во вашата здравствена установа како многу добра или одлична (101/123); 16% ја оценија

како добра; и речиси 2% ја оценија како лоша (4/123). Нема статистички значајна разлика

во оваа перцепција помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест:

z = -0,433; p = 0,6649).

Табела 37. Перцепции на лекарите по општа/семејна медицина за квалитетот на капацитетите, 2019 г.

Квалитет на капацитетите Здравствен работник Вкупно

Лекар по

општа

медицина

Лекар по

семејна

медицина

Како би ја оцениле чистотата и одржувањето на

здравствените единици?

Многу лоши 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Лоши 1,69 (1) 4,69 (3) 3,25 (4)

Добри 30,51 (18) 29,69 (19) 30,08 (37)

Многу добри 33,90 (20) 39,06 (25) 36,59 (45)

Одлични 33,90 (20) 26,56 (17) 30,08 (37)

Како би ја оцениле достапноста на услови за миење

раце во здравствената установа?

Многу лоша 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Лоша 3,39 (2) 0,00 (0) 1,63 (2)

Добра 15,25 (9) 17,19 (11) 16,26 (20)

Многу добра 25,42 (15) 23,44 (15) 24,39 (30)

Одлична 55,93 (33) 59,38 (38) 57,72 (71)



Нивото на интеграција на грижата беше измерено преку перцепцијата на лекарите по општа и семејна медицина за комуникацијата на здравствените работници со други организации што нудат грижа; и според тоа дали имале пристап до резултати од неодамнешни тестови и прегледи на пациентите, како и до извештаи од специјалисти и болници. Над две третини од здравствените работници изјавија дека нивната комуникација со други организации што обезбедуваат грижа за пациентите е често или секогаш добра (76/123, 62%), додека 11% изјавија дека комуникацијата никогаш не е или дека ретко е добра (14/123), а 27% изјавија дека само понекогаш има добра комуникација помеѓу здравствените работници (33/123) (Табела 38). Нема статистички значајна разлика во оваа перцепција помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = 0,192; p = 0,8481). Повеќето од испитаниците изјавиле дека често или секогаш имаат пристап до последни резултати од тестови и испитувања на своите пациенти (99/123; 80%); 7% изјавиле дека никогаш немаат или ретко имаат пристап до последни резултати (8/123); а 13% имаат пристап до нив само понекогаш (16/123). Нема статистички значајна разлика во оваа перцепција помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = -1,026; p = 0,3050). Повеќето здравствени работници изјавија дека често или секогаш добиваат извештај од специјалист или болница, ако ги посетил нивен пациент (108/123; 88%); 3% пријавиле дека никогаш не добиваат или ретко добиваат извештај (4/123); а 9% изјавиле дека понекогаш добиваат таков извештај (11/123). Нема статистички значајна разлика во оваа перцепција помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = 0,509; p = 0,6105).

49

Табела 38. Перцепции на лекари по општа/семејна медицина за нивото на интеграција на грижата, 2019

г.

Интеграција на грижата Здравствен работник Вкупно

Лекар по

општа

медицина

Лекар по

семејна

медицина

Имаме добра комуникација со другите установи

што даваат здравствени услуги на моите пациенти

Никогаш 0,00 (0) 1,56 (1) 0,81 (1)

Ретко 11,86 (7) 9,38 (6) 10,57 (13)

Понекогаш 28,81 (17) 25,00 (16) 26,83 (33)

Често 42,37 (25) 56,25 (36) 49,59 (61)

Секогаш 16,95 (10) 7,81 (5) 12,20 (15)

Колку често имате пристап до последните

резултати од тестови или испитувања на своите

пациенти кога имате потреба од тоа?

Никогаш 1,69 (1) 3,12 (2) 2,44 (3)

Ретко 3,39 (2) 4,69 (3) 4,07 (5)

Понекогаш 15,25 (9) 10,94 (7) 13,01 (16)

Често 62,71 (37) 53,12 (34) 57,72 (71)

Секогаш 16,95 (10) 28,12 (18) 22,76 (28)

Дали добивате извештај од специјалист или

болница ако ваш пациент ги посетил?

Никогаш 1,69 (1) 1,56 (1) 1,63 (2)

Ретко 3,39 (2) 0,00 (0) 1,63 (2)

Понекогаш 8,47 (5) 9,38 (6) 8,94 (11)

Често 47,46 (28) 57,81 (37) 52,85 (65)

Секогаш 38,98 (23) 31,25 (20) 34,96 (43)



Комуникацијата помеѓу здравствените работници и пациентите беше

измерена според тоа колку често се охрабруваат пациентите да зборуваат слободно за

своите проблеми и колку често се охрабруваат пациентите да поставуваат прашања за

болестите, третманот и грижата. Повеќето од здравствените работници изјавија дека

често или секогаш ги охрабруваат пациентите да зборуваат слободно за своите грижи

(112/123; 91%), додека 8% изјавија дека понекогаш ги охрабруваат пациентите (10/123),

а помалку од 1% пријавиле дека пациентите се охрабруваат да го сторат тоа ретко (1/123)

(Табела 39). Нема статистички значајна разлика во оваа перцепција помеѓу лекарите по

општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = -0,366; p = 0,7140). Скоро сите

здравствени работници пријавија дека пациентите често или секогаш се охрабруваат да

поставуваат прашања за болестите, третманот и грижата (117/123; 95%), а нешто

помалку од 5% изјавиле дека пациентите понекогаш се охрабруваат да поставуваат такви

прашања (6/123). Нема статистички значајна разлика во оваа перцепција помеѓу


Можноста пациентите да изберат беше измерена според тоа колку често

пациентите можат да избираат од повеќе здравствени работници во здравствената

установа и колку често пациентите можат да посетат специјалист ако сакаат. Повеќето

од здравствените работници изјавија дека пациентите често или секогаш имаат избор од

повеќе здравствени работници (113/123; 92%). Кај општите лекари се забележува

статистички значајно повисока оценка за можноста на пациентите да изберат од повеќе

50

здравствени работници во здравствената установа во споредба со лекарите по семејна

медицина (Ман-Витниев тест: z = 2,028; p = 0,0426) (Табела 40). Над три четвртини од

здравствените работници што учествуваа во истражувањето изјавија дека пациентите

често или секогаш можат да посетат специјалист ако сакаат (93/123; 76%), додека 19%

изјавија дека пациентите понекогаш можат да посетат специјалист ако сакаат (23/123), а

помалку од 6% изјавија дека пациентите ретко можат да посетат специјалист кога сакаат

(7/123). Нема статистички значајна разлика по ова прашање помеѓу лекарите по општа

и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = 0,554; p = 0,5798).

Табела 39. Перцепции на лекари по општа/семејна медицина за нивото на комуникација помеѓу

здравствените работници и пациентите, 2019 г.

Комуникација Здравствен работник Вкупно

Лекар по

општа

медицина

Лекар по семејна

медицина

Колку често се охрабрени пациентите да

разговараат слободно за своите грижи?

Никогаш 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Ретко 1,69 (1) 0,00 (0) 0,81 (1)

Понекогаш 6,78 (4) 9,38 (6) 8,13 (10)

Често 44,07 (26) 39,06 (25) 41,46 (51)

Секогаш 47,46 (28) 51,56 (33) 49,59 (61)

Колку често се охрабрени пациентите да

поставуваат прашања во врска со болестите,

терапијата или грижата?

Никогаш 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Ретко 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Понекогаш 6,78 (4) 3,12 (2) 4,88 (6)

Често 30,51 (18) 26,56 (17) 28,46 (35)

Секогаш 62,71 (37) 70,31 (45) 66,67 (82)



Доверливоста и приватноста при здравствени услуги беа измерени според

перцепцијата на лекарите по општа и семејна медицина за тоа колку често се чува

доверливоста на податоците на пациентите и за тоа дали консултациите се вршат на

начин на којшто се штити доверливоста на пациентот. Речиси сите здравствени

работници (120/123; 98%) изјавија дека доверливоста на здравствените евиденции на

пациентите била зачувана често или секогаш и нема статистички значајна разлика во

оваа перцепција помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z

= 1,684; p = 0,0922) (Табела 41). Значително мнозинство од здравствените работници

изјавија дека консултациите често или секогаш се вршат на начин што ја штити

доверливоста на пациентот (118/123; 96%) и нема статистички значајна разлика во оваа


1,911; p = 0,0560).

51

Табела 40. Перцепции на лекари по општа/семејна медицина за можноста пациентот да избере, 2019 г.

Избор Здравствен работник Вкупно

Лекар по

општа

медицина

Лекар по

семејна

медицина

Колку често пациентите имаат избор од повеќе

здравствени работници во здравствената

установа?

Никогаш 3,39 (2) 0,00 (0) 1,63 (2)

Ретко 0,00 (0) 1,56 (1) 0,81 (1)

Понекогаш 1,69 (1) 9,36 (6) 5,69 (1)

Често 10,17 (6) 20,31 (13) 15,45 (19)

Секогаш 84,75 (50) 68,75 (44) 76,42 (94)

Колку често можат пациентите да посетат

специјалист, ако сакаат?

Никогаш 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Ретко 5,08 (3) 6,25 (4) 5,69 (7)

Понекогаш 20,34 (12) 17,19 (11) 18,70 (23)

Често 45,76 (27) 56,25 (36) 51,22 (63)

Секогаш 28,81 (17) 20,31 (13) 24,39 (30)



Табела 41. Перцепции на лекари по општа/семејна медицина за доверливоста и приватноста при

здравствени услуги, 2019 г.

Доверливост и приватност Здравствен работник Вкупно

Лекар по

општа

медицина

Лекар по

семејна

медицина

Колку често се чува доверливоста на здравствените

евиденции на пациентите (освен ако информациите

им се потребни на други здравствени работници)?

Никогаш 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Ретко 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Понекогаш 3,39 (2) 1,56 (1) 2,44 (3)

Често 10,17 (6) 25,00 (16) 17,89 (22)

Секогаш 86,44 (51) 73,44 (47) 79,67 (98)

Колку често консултациите се вршат на начин на кој

се штити доверливоста на пациентот?

Никогаш 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Ретко 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Понекогаш 3,39 (2) 4,69 (3) 4,07 (5)

Често 15,25 (9) 29,69 (19) 22,76 (28)

Секогаш 81,36 (48) 65,62 (42) 73,17 (90)



52

Нивото на почит и достоинство што им се дава на пациентите за време на

здравствени услуги беше измерено според тоа колку често пациентите се третираат со

почит, како и според тоа колку често се бара согласност од пациентот пред тестирање

или започнување на третманот. Речиси сите здравствени работници изјавија дека

пациентите биле третирани со почит често или секогаш (120/123; 98%) и нема

статистички значајна разлика во овој одговор помеѓу лекарите по општа и по семејна

медицина (Ман-Витниев тест: z = 1,057; p = 0,2903) (Табела 42). Речиси сите испитаници

изјавија дека често или секогаш се бара согласност од пациентот пред тестирање или

започнување на третманот (117/123; 95%) и нема статистички значајна разлика во овој

поглед помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина

(Ман-Витниев тест: z = 0,107; p = 0,9145).

Табела 42. Перцепции на лекари по општа/семејна медицина за почитта и достоинството на

пациентите при здравствени услуги, 2019 г.

Почит и достоинство Здравствен работник Вкупно

Лекар по

општа

медицина

Лекар по

семејна

медицина

Колку често пациентите се третирани со почит?

Никогаш 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Ретко 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Понекогаш 1,69 (1) 3,12 (2) 2,44 (3)

Често 10,17 (6) 15,62 (10) 13,01 (16)

Секогаш 88,14 (52) 81,25 (52) 84,55 (104)

Колку често се бара согласност од пациентот пред

тестирање или започнување со третман?

Никогаш 0,00 (0) 1,56 (1) 0,81 (1)

Ретко 1,69 (1) 0,00 (0) 0,81 (1)

Понекогаш 5,08 (3) 1,56 (1) 3,25 (4)

Често 25,42 (15) 31,25 (20) 28,46 (35)

Секогаш 67,80 (40) 65,62 (42) 66,67 (82)



Поддршката на пациентите од страна на здравствените работници за

донесување одлуки врз основа на информираност беше измерена преку перцепциите

и исказите на лекарите по општа и семејна медицина за практиките во врска тоа колку

често на пациентите им се даваат информации за алтернативни опции за лекување; колку

често пациентите биле консултирани за нивните претпочитувања во однос на

алтернативни опции за лекување; дали потребите и претпочитувањата на корисниците

на услугите треба да бидат во фокусот на давањето здравствени услуги; и важноста од

запознавањето на секој пациент како индивидуа (на пр., медицинска историја, социјална

позадина, поддршка, културолошки фактори, претходни заболувања итн.) Во табелата

43 се прикажани деталните одговори на лекарите по општа и семејна медицина во врска

со поддршката што им се дава на пациентите при донесување одлуки.

Нешто повеќе од две третини од здравствените работници изјавиле дека на

пациентите често или секогаш им биле давани информации за алтернативни опции за

лекување (78/123; 63%), додека 11% изјавиле дека пациентите никогаш не добиваат или

ретко добиваат вакви информации (14/123), а една четвртина од испитаниците изјавиле

53

дека пациентите понекогаш добиваат такви информации (31/123). Нема статистички

значајна разлика по ова прашање помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина

(Ман-Витниев тест: z = -0,071; p = 0,9432).

Табела 43. Перцепции на лекари по општа/семејна медицина за поддршката на пациентите од страна на

здравствените работници при донесување одлуки, 2019 г.

Поддршка за донесување одлуки Здравствен работник Вкупно

Лекар по

општа

медицина

Лекар по

семејна

медицина

Колку често на пациентите им се понудени

информации за алтернативни опции за лекување?

Никогаш 1,69 (1) 1,56 (1) 1,63 (2)

Ретко 13,56 (9) 6,25 (4) 9,76 (12)

Понекогаш 22,03 (13) 28,12 (18) 25,20 (31)

Често 28,81 (17) 34,38 (22) 31,71 (39)

Секогаш 33,90 (20) 29,69 (19) 31,71 (39)

Колку често пациентите се консултирани за

нивните претпочитувања во однос на

алтернативните можности за лекување?

Никогаш 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Ретко 6,78 (4) 4,69 (3) 5,69 (7)

Понекогаш 30,51 (18) 23,44 (15) 26,83 (33)

Често 28,81 (17) 35,94 (23) 32,52 (40)

Секогаш 33,90 (20) 35,94 (23) 34,96 (43)

Потребите и претпочитувањата на пациентите

треба да бидат во фокусот на давањето на

здравствени услуги

Воопшто не се согласувам 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Делумно не се согласувам 8,47 (5) 7,81 (5) 8,13 (10)

Ниту се согласувам, ниту не се согласувам 5,08 (3) 4,69 (3) 4,88 (6)

Делумно се согласувам 54,24 (32) 40,62 (26) 47,15 (58)

Целосно се согласувам 32,20 (19) 46,88 (30) 39,84 (49)

Важно е да се разберат индивидуалните потреби

на секој пациент (на пр. медицинската историја,

социјалната позадина, поддршката,

културолошките фактори, претходните

заболувања)



Ниту се согласувам, ниту не се согласувам 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)



54



Над две третини од здравствените работници што учествуваа изјавија дека

пациентите често или секогаш биле консултирани за нивните претпочитувања во однос

на алтернативните опции за лекување (83/123; 67%), 6% од нив изјавиле дека пациентите

никогаш не биле или ретко биле консултирани за нивните претпочитувања за

алтернативни опции за лекување (7/123) и 27% изјавиле дека пациентите биле

консултирани понекогаш (3/123). Нема статистички значајна разлика по овие прашања

помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = -0,754; p =

0,4511).

Четириесет проценти од здравствените работници изјавија дека целосно се

согласуваат дека потребите и претпочитувањата на пациентите треба да бидат во

фокусот на давањето на здравствени услуги (49/123); 47% делумно се согласуваат

(58/123); 5% ниту се согласуваат ниту не се согласуваат со овој исказ (6/123); и 8%

воопшто не се согласуваат (10/123). Нема статистички значајна разлика по ова прашање

помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = -1,405; p =

0,1601).

Седумдесет и еден процент од испитаниците целосно се согласуваат дека е важно

да се запознае секој пациент како индивидуа (87/123; 98%); 27% делумно се согласуваат

(33/123); и 2% делумно не се согласуваат (3/123). Нема статистички значајна разлика во

однос на ова мислење помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев

тест: z = -1,611; p = 0,1071).

Поддршката на пациентите во грижата за себе беше измерена со перцепциите

и исказите на лекарите по општа и семејна медицина за практиките во однос на тоа колку

често разработуваат план заеднички со пациентот за тоа како тој/таа да си ја менаџира

здравствената состојба на дневна основа; колку често им даваат писмени информации

на пациентите за нивната здравствена состојба или третман на јазик што го разбираат; и

дали нудат едукација за врсничка поддршка и групи за заемна поддршка како дел од

процесот на планирање. 80% од здравствените работници често или секогаш

разработуваат план заеднички со пациентот за тоа како тој/таа да си ја менаџира

здравствената состојба на дневна основа (99/123); 16% понекогаш разработуваат план

заеднички со пациентот (20/123); и 3% никогаш или ретко разработуваат план заеднички

со пациентот (4/123) (Табела 44). Нема статистички значајна разлика во оваа практика

помеѓу лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = 0,388; p =

0,6977).

Вкупно 78% од испитаниците изјавија дека често или секогаш им даваат писмени

информации на пациентите за нивната здравствена состојба или третман на јазик што го

разбираат (96/123), додека 19% изјавиле дека понекогаш им даваат писмена

информација на пациентите ( 23/123), а 3% изјавиле дека ретко или никогаш не го прават

тоа (4/123). Нема статистички значајна разлика по ова прашање помеѓу лекарите по

општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = -0,163; p = 0,8703). 14% од

здравствените работници целосно се согласија дека е важно да се понуди едукација за

врсничка поддршка и групи за заемна поддршка како дел од процесот на планирање

(18/123); 49% делумно се согласија (60/123); 14% ниту се согласија ниту не се согласија

(17/123); 16% делумно не се согласија (20/123); а помалку од 7% воопшто не се

согласуваат (8/123). Нема статистички значајна разлика во однос на ова прашање помеѓу

лекарите по општа и по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z = 0,119; p = 0,9052).

55

Сеопфатноста на грижата се мереше според бројот на даватели на услуги до

кои има пристап старо лице по потреба, од следниве здравствени работници: здравствен

едукатор, диетичар, социјален работник, патронажна сестра/домашна посета,

физиотерапевт, стоматолог, психолог/психотерапевт и психијатар.

Оценките на испитаниците се движеа од 1 до 8, со вкупна просечна оценка од

3,398 (СД = 1,754). Според тоа, старо лице има пристап во просек до 3,4 здравствени

работници од 8. Нема статистички значајна разлика во просечниот број на здравствени

работници до кои има пристап старо лице помеѓу одговорите на лекарите по општа

(просек = 3,169; СД = 0,226) и на лекарите по семејна медицина (просек = 3,609; СД =

0,218) (t: -1,3946; p-вредност = 0,1657). Најголемиот дел од здравствените работници

одговориле дека нивните пациенти имаат пристап до психијатри (77%), по што

следуваат стоматолози (65%), физиотерапевти (61%), патронажни сестри/домашна

посета (45%), психолози/психотерапевти (39%), социјални работници (25,9%),

здравствени едукатори (18%) и диетичари (18%).

Табела 44. Перцепции и практики на лекари по општа/семејна медицина во врска со поддршката на

пациентите во грижата за себе, 2019 г.

Поддршка за грижа за себе Здравствен работник Вкупно

Лекар по

општа

медицина

Лекар по

семејна

медицина

Колку често заеднички со пациентот разработувате план

за тоа како тој/таа да си ја менаџира здравствената

состојба на дневна основа?

Никогаш 1,69 (1) 0,00 (0) 0,81 (1)

Ретко 1,69 (1) 3,12 (2) 2,44 (3)

Понекогаш 16,95 (10) 15,62 (10) 16,26 (20)

Често 42,37 (25) 50,00 (32) 46,34 (57)

Секогаш 37,29 (22) 31,25 (20) 34,15 (42)

Колку често им давате пишани информации на

пациентите за нивната здравствена состојба или терапија

на јазик што го разбираат?

Никогаш 1,69 (1) 0,00 (0) 0,81 (1)

Ретко 1,69 (1) 3,12 (2) 2,44 (3)

Понекогаш 15,25 (9) 21,88 (14) 18,70 (23)

Често 38,98 (23) 26,56 (17) 32,52 (40)

Секогаш 42,37 (25) 48,44 (31) 45,53 (56)

Нудам едукација за врсничка поддршка и групи за

заемна поддршка како дел од процесот на планирање



Ниту се согласувам ниту не се согласувам 15,25 (9) 12,50 (8) 13,82 (17)





56

Пристапноста на здравствените услуги беше измерена преку перцепцијата на

лекарите по општа и семејна медицина за соодветноста на времето што го минуваат

пациентите во здравствените установи чекајќи за консултација/преглед. 71% од

здравствените работници изјавиле дека времето поминато во здравствената установа

чекајќи консултации/преглед е често или секогаш соодветно (87/123); 20% изјавија дека

е понекогаш соодветно (25/123); а 9% пријавиле дека никогаш не е или ретко е соодветно

(11/123) (Табела 45). Општите лекари имаат статистички значајно повисока оценка за

прифатливоста на времето на чекање во споредба со лекарите по семејна медицина

(Ман-Витниев тест: z = 2,771; p = 0,0056).

Квалитетот на грижата беше мерен според перцепциите на лекарите по општа

и семејна медицина за тоа дали старите лица добиваат помалку квалитетна грижа

споредено со други ранливи луѓе (на пр. жени, деца, луѓе со ниско образование,

сиромашни итн.) и според нивното задоволство со квалитетот на грижата што им ја

даваат на старите лица. Осумдесет и четири проценти од испитаниците изјавиле дека не

сметаат дека старите лица добиваат понизок квалитет на грижа во споредба со другите

ранливи лица (103/123), додека 16% изјавија дека сметаат дека старите лица добиваат

помалку квалитетна грижа во споредба со други ранливи лица (20/123) (Табела 46). Нема

статистички значајна разлика во оваа перцепција помеѓу лекарите по општа и по семејна

медицина (Ман-Витниев тест: z = 0,685; p = 0,4933).

Табела 45. Перцепции на лекари по општа/семејна медицина за пристапноста на здравствените услуги,

2019 г.

Пристапност Здравствен работник Вкупно

Лекар по

општа

медицина

Лекар по

семејна

медицина

Колку често е соодветно времето поминато во вашата

установа чекајќи за преглед/консултација?

Никогаш 0,00 (0) 0,00 (0) 0,00 (0)

Ретко 3,39 (2) 14,06 (9) 8,94 (11)

Понекогаш 16,95 (10) 23,44 (15) 20,33 (25)

Често 50,85 (30) 50,00 (32) 50,41 (62)

Секогаш 28,81 (17) 12,50 (8) 20,33 (25)



Табела 46. Перцепции на лекарите по општа/семејна медицина за квалитетот на грижата, 2019 г.

Квалитет на грижа Здравствен работник Вкупно

Лекар по

општа

медицина

Лекар по

семејна

медицина

Дали сметате дека старите лица добиваат помалку

квалитетна грижа споредено со други ранливи

луѓе, (на пр. жени, деца, луѓе со ниско

образование, сиромашни итн.)?

Не 81,36 (48) 85,94 (55) 83,74

(103)

Да 18,64 (11) 14,06 (9) 16,26 (20)

57

Дали сте задоволни со квалитетот на

здравствената услуга што ја давате вие на старите

лица?

Никогаш 1,69 (1) 0,00 (0) 0,81 (1)

Ретко 0,00 (0) 1,56 (1) 0,81 (1)

Понекогаш 5,08 (3) 10,94 (7) 8,13 (10)

Често 47,46 (28) 64,06 (41) 56,10 (69)

Секогаш 45,76 (27) 23,44 (15) 34,15 (42)



Причините за перцепцијата дека старите лица добиваат понизок квалитет на

грижа вклучуваат:

• здравствениот систем е преоптоварен и достапни се ограничен број прегледи на

секундарно и терцијарно ниво;

• перцепцијата дека старите лица се соочуваат со финансиски бариери во пристапот

до грижа;

• недостаток на ресурси и капацитет;

• стереотипи, небрежност на старите лица и недостаток на поддршка од членовите на

семејството за старите лица;

• несоодветна организација на услугите за домашна грижа за неподвижни стари лица,

вклучително и недостаток на персонал и обучени лица за обезбедување грижа за

стари лица (вклучително и секојдневни активности), недостаток на специјализирани

установи за сместување и грижа за нив, ограничена соработка помеѓу членовите на

семејството и здравствените работници во врска со третманот на старите лица.

Вкупно 90% од здравствените работници што учествуваа во истражувањето беа

често или секогаш задоволни од квалитетот на грижата што им ја даваат на старите лица

(111/123); 8% изјавиле дека понекогаш се задоволни (10/123); а 2% изјавиле дека

никогаш не се или ретко се задоволни (2/123) од квалитетот на обезбедената грижа.

Општите лекари имаат статистички значајно повисока оценка за задоволството од

квалитетот на грижата отколку лекарите по семејна медицина (Ман-Витниев тест: z =

2,569; p = 0,0102).

Соодветен број на квалификувани и компетентни здравствени работници е

предуслов за ПЗЗ што функционира правилно. Треба да се посвети посебно внимание за

да се осигури здравствените работници да бидат добро подготвени и да имаат соодветна

мешавина на вештини, за да се задоволат здравствените потреби на населението

правично и одржливо (29). Анкетата на здравствените работници покажа дека треба да

се решат клучни елементи како дел од преориентирањето на здравствените работници,

за да бидат тие подобро подготвени за задоволување на потребите на старите лица во

Северна Македонија.

Ако се погледне повнимателно мотивираноста на здравствените работници,

анкетата покажа дека значителен дел од здравствените работници изјавија дека работата

со луѓе цел ден претставува оптоварување за нив, и дека станале понечувствителни кон

луѓето откако почнале да работат. Сепак, сѐ уште не е воспоставен систематски начин

за намалување на стресот и за задоволување на потребите на персоналот заради

обезбедување на нивната благосостојба преку механизми и алатки. Покрај тоа, беше

нагласена разлика во однос на тоа колку често здравствените работници чувствуваат

дека добиваат поддршка да посетуваат обука што им е потребна во нивната област на

работа, што е потенцијален показател за потребата од создавање универзални пристапи

58

за зајакнување на вештините и капацитетите на здравствените работници. Нешто

помалку од половина од учесниците во истражувањето изјавија дека размислуваат за

промена на установата, што е во согласност со неодамнешниот тренд на миграција на

здравствени работници во земјите членки на ЕУ или во приватниот сектор.

Здравствените работници известија дека нема секогаш награди и признанија за практика

насочена кон пациентите и семејствата. Постоеше високо ниво на согласност за

перцепцијата дека се справуваат со проблемите на пациентите многу ефективно и

повеќето од нив сметаат дека позитивно влијаат врз животот на другите луѓе преку

својата работа.

Генерално имаше усогласеност во однос на квалитетот на условите во кои

работат здравствените работници. Повеќето здравствени работници сметаат дека

времето на чекање во нивните ординации е соодветно. Меѓутоа се смета дека бројот на

пациенти и времето поминато со секој пациент не секогаш соодветно, што укажува на

тоа дека бројот на пациенти што се прегледуваат дневно е релативно висок и/или дека

на здравствените работници им треба повеќе време за да ги задоволат ефективно

потребите на пациентите.

Меѓу учесниците во истражувањето постоеше согласност за високите нивоа на

комуникација и координација со други здравствени работници. Здравствениот

информациски систем „Мој термин“ можеби беше фактор за оваа позитивна перцепција,

бидејќи овозможува електронски пристап до здравствената евиденција на пациентите и

пристап до неодамнешни резултати од тестови и прегледи внесени од болници и

специјалисти. Сепак, важно е да се напомене дека оваа координација преку „Мој

термин“ е ограничена на координација на лекарите по општа/семејна медицина со

болници и специјалисти; други јавноздравствени услуги (како патронажни и други

медицински сестри во ПЗЗ) и социјални услуги сè уште не се опфатени со системот.

Речиси сите здравствени работници имаат перцепција дека пациентите можат

слободно да зборуваат за своите здравствени проблеми и дека пациентите се

охрабруваат да поставуваат прашања за болести, третман и грижа. Покрај тоа, постоеше

високо ниво на согласност дека здравствените работници (а) заеднички со пациентите

разработуваат планови за тоа како тие да си ја менаџираат здравствената состојба на

дневна основа и (б) им даваат писмени информации на пациентите за нивната состојба

или третман на јазик што го разбираат. Меѓутоа, свеста беше прилично ограничена за

важноста од нудење едукација за врсничка поддршка и групи за заемна поддршка како

дел од процесот на планирање. Беа утврдени разлики во практиките на испитаните

здравствени работници во однос на давањето поддршка на пациентите при донесување

одлуки, информации за алтернативни опции за лекување и консултации со пациенти за

нивните претпочитања во однос на алтернативни опции за лекување. Ова е показател за

непостоење на универзален пристап за вклучување на пациентите во донесувањето

одлуки за нивното здравје. Откриен е и недостаток на свесност за важноста на потребите

и претпочитувањата на корисниците на услугите, бидејќи само 40% од испитаниците

целосно се согласуваат со исказот дека потребите и претпочитувањата на пациентите

треба да бидат во фокусот на здравствените услуги. Покрај тоа, се покажа дека

значителен дел од здравствените установи немаат воспоставен систем за собирање и

анализа на мислењата на пациентите и семејствата, што е потенцијална бариера во

процесот на зајакнување и вклучување на лицата и семејствата во испораката на

интегрирани услуги фокусирани на луѓето.

59

Однос помеѓу искуствата и перцепциите на здравствените работници и на старите

лица

Генерално, беше утврдено високо ниво на задоволство од квалитетот на

капацитетите во здравствените установи. Меѓутоа, значителен дел од старите лица

изјавија дека не се чувствуваат добредојдено од персоналот. Додека повеќето

здравствени работници сметаат дека времето на чекање во нивните ординации е

соодветно, повеќе од половина од старите лица што учествуваа во анкетата изјавија дека

времето на чекање е долго, барем до одреден степен, што може да биде потенцијална

бариера за пристап на старите лица до услугите. Перцепциите на старите лица за

можноста пациентот да избере здравствен работник и за континуитетот и

координацијата на грижата меѓу различните здравствени работници одговара на

перцепцијата на здравствените работници. Здравствените работници и старите лица се

согласија за високото ниво на доверливост и приватност што им се обезбедува на

пациентите и за достоинствениот третман на пациентите.

Иако скоро сите здравствени работници известија дека заеднички со пациентите

разработуваат планови за грижа и дека им даваат писмени информации на пациентите

за здравствената состојба или за третманот, старите лица изјавија дека се соочуваат со

тешкотии во разбирањето на информациите што им ги даваат здравствените работници

за нивното здравје и третман и за употребата на нови лекови. Покрај тоа, иако

здравствените работници пријавија високо ниво на поддршка на пациентите при

донесувањето одлуки, во смисла на давање информации за алтернативни опции за

лекување и консултација со пациентите за нивните претпочитувања, значителен дел од

анкетираните стари лица не се чувствуваа доволно вклучени во донесувањето одлуки за

грижата (не во посакуваниот степен). Дополнително, значителен дел од здравствените

установи немаат систем за собирање и анализа на мислењата на пациентите и

семејствата.

Имаше разлика во перцепцијата на здравствените работници и на старите лица за

емоционалната поддршка и емпатијата околу здравствената заштита. Додека речиси

сите здравствени работници имаат перцепција дека пациентите можат слободно да

зборуваат за своите здравствени проблеми, значителен дел од старите лица изјавија дека

не можат слободно да зборуваат за овие проблеми со здравствените работници и/или

дека членовите на семејството и пријателите немаат можност да им постават прашања

на здравствените работници ако сакаат. Понатаму, перцепцијата на скоро сите

здравствени работници беше дека пациентите се охрабруваат да поставуваат прашања

за својата болест, третман и нега, додека речиси четвртина од старите лица што

учествуваа во анкетата не се чувствуваа поддржани и охрабрени од здравствените

работници.

Перцепции и искуства на негувателите во семејствата Анкетата на негувателите беше спроведено лице в лице, со 48 учесници во две

општини (Кочани и Ресен). Беше направен случаен примерок од стари лица преку мобилните тимови за здравствени и социјални услуги во овие две општини. Учесниците можеа да учествуваат ако се негувател на лице на возраст од 65 години или стари, ако живеат во една од двете општини и ако се согласат да учествуваат во анкетата. Структурираниот прашалник - приспособен на националниот контекст11 - се состоеше од 50 прашања и ги разгледуваше карактеристиките на негувателите, здравствената

11 Прашалникот е адаптиран на националниот контекст од Националното истражување на стрес,

конфликти и справување - семејни негуватели на стари лица спроведено од Националниот центар за

заштита на стари лица во Ирска.

60

состојба, перцепцијата за квалитетот на поддршката, психичкото и физичкото малтретирање на негувателите, психичкото и физичкото малтретирање од страна на негувателите и товарот на грижата.

Во однос на профилот на негувателите, две третини (n = 30) од негувателите живееја во рурални средини, нешто повеќе од половина од нив (n = 26) беа на возраст од 46 до 64 години, а една третина беа стари негуватели (на возраст од 65 години и стари) (n = 16). Повеќето од негувателите беа жени (n = 37), немаа други зависни лица (n = 35) и живееја заедно со старото лице за кое се грижат (n = 39). Дополнителни демографски податоци за анкетираните негуватели се прикажани во Табела 47.

Табела 47. Дистрибуција на карактеристиките на негувателите во Кочани и Ресен, 2019 г.

Карактеристики n

Средина

Урбана 18

Рурална 30

Општина

Кочани 28

Ресен 20


<46 6

46–64 26

≥65 16

Пол

Женски 37

Машки 11


Македонци 41

Албанци 7

Образование

Основно 16

Средно 23

Високо 9

Брачна состојба

Невенчан/а 7

Во брак 36

Разведен/а 1

Вдовец/ица 4

Работен однос/извор на месечни примања

Невработен/а 27

Вработен/а 8

Пензионер/ка 13

Социјална помош 13

Месечни приходи (ден.)

≤12 000 (∼€200) 20

12 001–25 000 (∼€200–400) 23

≥25 000 (€∼400) 5

Број на зависни лица (освен старото лице за кое се грижи)

Нема други зависни лица 35

Едно 12

61

Две 1

Домување

Живее заедно со лицето за кое се грижи 39

Не живее заедно со лицето за кое се грижи 9



Во однос на врската со лицето за кое се грижи, речиси сите негуватели беа

блиски роднини, сопружници или возрасни деца на старото лице. Неколку негуватели

не беа роднини (Приказ 7).

Приказ 7. Односи на негувателот со лицето за кое се грижи (%), 2019 г.

Извор: сопствена компилација на авторите врз основа на резултати од анкетата од 2019 г.

Во однос на општата здравствена состојба на негувателите, една петтина од

негувателите (n = 10) сметаат дека здравјето им е лошо, додека останатите сметаат дека

тоа е добро или многу добро (n = 38). Нема статистички значајна разлика во

перцепцијата за здравствената состојба помеѓу негувателите од женски и од машки пол

(Ман-Витниев тест: z = 0,244; p = 0,8070) (Табела 48).

Интервјуто за оптоварување на Зарит (ИОЗ) (30) беше искористено за оценување

на перцепцијата за оптоварување на негувателите и на влијанието на обврската за

грижа врз физичкото и емоционалното здравје, финансиите, социјалниот живот и

меѓучовечките односи. Резултатите на ИОЗ се движат од 0 до 88, а повисоките резултати

се показател за поголемо оптоварување на негувателите. Просечната оценка на ИОЗ

беше 52,03 и сите негуватели (100%) сметаа дека товарот на грижата е умерен до тежок

или тежок (Табела 49).

14

10

20

4

Возрасно дете Брачен другар

Друг роднина Негувател/лице што не е роднина

62

Табела 48. Општа здравствена состојба на негувателите по пол, 2019 г.

Генерално, како би го оцениле

сопственото здравје?

Пол Вкупно

Женски Машки

Добро 19 7 26

Лошо 8 2 10

Многу добро 10 2 12

Вкупно 37 11 48



Табела 49. Перцепција за оптоварување на негувателите, 2019 г.

ИОЗ резултат Фреквенција

Мало и или никакво оптоварување (0–20) 0

Мало до умерено оптоварување (21–40) 0

Умерено до големо оптоварување (41–60) 45

Големо оптоварување (61–88) 3

Забелешки: n = 48; Резултатите на ИОЗ се движат од 0 до 88, а повисоките резултати се показател за

поголемо оптоварување.


Во однос на активности за грижа, нешто повеќе од три четвртини од

испитаниците (n = 37) изјавија дека се грижат за старото лице повеќе од 80 часа неделно.

Во однос на тоа колку често негувателите им даваат поддршка на старите лица за

секојдневни активности, огромното мнозинство помагале цело време со обврски околу

домот (n = 42), бањање или туширање (n = 39), одење/движење (n = 32) ), облекување и

соблекување (n = 37), сечење и јадење храна (n = 33) и користење тоалет (n = 33) (Табела

50).

Табела 50. Фреквенција со која негувателите даваат помош при секојдневни активности, 2019 г.

Обезбедена грижа Фреквенција

Никогаш Понекогаш Цело време

n n n

Обврски околу домот 0 6 42

Бањање или туширање 7 2 39

Одење/движење 7 9 32

Облекување и соблекување 8 3 37

Сечење и јадење храна 12 3 33

Користење тоалет 10 5 33



Одговорите на секоја од шесте секојдневни активности беа разложени од аспект

на тоа дали се дава или не се дава помош (понекогаш/цело време), а резултатите се

сумираа за да се создаде скала за мерење на вкупното ниво на помош. Резултатите се

прикажани во Табела 51. Скоро сите негуватели (n = 44) изјавиле дека понекогаш или

цело време даваат помош, што е еднакво на високо вкупно ниво на грижа.

Најчестите предизвици и потреби со кои се соочуваат негувателите кога се

грижат за стари лица се немање време за себе (31/48), по што следат: давање лекови

63

(30/48), немање време за други обврски (25/48), комуникација (22/48), недостаток на

финансии (20/48) и перцепција дека примателот на грижата го мрази негувателот (1/48).

Табела 51. Помош што ја даваат негувателите, 2019 г.

Дадена помош Фреквенција

n

Не дава помош 4

Дава помош 44



Негувателите изјавија дека следните видови поддршка би им биле корисни: група

за поддршка на даватели на нега за стари лица (28/58), помош од професионалци (24/48),

едукација/обука за грижа за стари лица (23/48), помош од други членови на семејството

(22/48), финансиска помош (21/48), повеќе време за одмор (13/48), материјална помош

(12/48), пристап до информации (4/48), институција/дом за стари лица (4/48),

флексибилно работно време (3/48)

Искуства на негувателите со поддршка и справување

Позитивните ставови за грижата беа оценети преку прашања за негувателите

за оценување на вредноста на нивната улога како негувател со помош на скала со четири

ставки за „позитивна вредност“ од индексот на Негувателите на стари лица во Европа

(НСЛЕ) (31). Скалата за позитивна вредност ги испитува аспектите на грижата што

честопати ги ценат негувателите.

Огромното мнозинство негуватели (n = 43) сметаат дека добро се справуваат како

негувател, речиси сите (n = 46) сметаат дека вреди да се дава грижа и имаат добри односи

со лицето за кое се грижат (n = 45), а нешто повеќе од три четвртини од испитаниците

сметаат дека се ценети како негуватели (n = 37). Сепак, значителен дел од негувателите

(n = 11) посочија дека само понекогаш чувствуваат дека се ценети како негуватели

(Табела 52). Генерално, негувателите сметаат дека давањето грижа е позитивно

искуство.

Перцепцијата на испитаниците за квалитетот на поддршката беше измерена

со помош на скалата „квалитет на поддршка“ на индексот НСЛЕ, за да се оцени

соодветноста на општествената и професионалната поддршка за негувателите.

Значително мнозинство (n = 38) од негувателите никогаш или само понекогаш

чувствуваат дека имаат поддршка од своите пријатели и соседи, додека една третина (n

= 17) никогаш или само понекогаш се чувствувале поддржани од семејството. Околу три

четвртини од негувателите никогаш или само понекогаш се чувствувале поддржани од

здравствените и социјалните сервиси (n = 38), а две третини (n = 33) никогаш или само

понекогаш чувствуваат дека се соодветно поддржани во својата улога на негувател

(Табела 53). Ова укажува на севкупно ограничено ниво на перципиран квалитет на

општествена и професионална поддршка за негувателите.

64

Табела 52. Позитивен став за грижата, 2019 г.

Оценка НСЛЕ Никогаш Понекогаш Често Секогаш

n n n n

Дали мислите дека добро се

справувате како негувател?

0 5 10 33

Дали мислите дека вреди да се

пружа грижа?

0 2 6 40

Дали имате добар однос со

лицето за кое се грижите?

0 3 7 38

Дали чувствувате дека некој

ве цени како негувател?

0 11 9 28



Табела 53. Перцепција за квалитетот на поддршката за негувателите, 2019 г.

Перцепција за поддршка Никогаш Понекогаш Често Секогаш

n n n n

Дали чувствувате дека имате

поддршка од вашите пријатели и/или

соседи?

11 17 12 8


поддршка од семејството?

4 13 13 18


поддршка од здравствените и

социјалните сервиси?

6 32 4 6

Генерално, дали сметате дека добивате

доволно поддршка како негувател?

3 30 8 7



Искуства на негуватели со насилство и штетно однесување

Психичкото насилство врз негувателите од страна на лицата за кои се

грижат беше оценето како дел од истражувањето. Најчестите форми на психичко

насилство што го доживеале негувателите се употреба на груб тон на глас, навредување

или пцуење на негувателот (n = 20), врескање или викање (n = 18) и викање од гнев (n =

15). Мал дел од негувателите (n = 3) пријавиле дека лицето им се заканувало со физичка

сила и им се заканувало дека ќе ги удри или ќе фрли со предмет кон нив (n = 2) (Табела

54). Генерално, сите анкетирани негуватели доживеале психичко насилство до одреден

степен.

Физичкото насилство врз негувателите од страна на лицата за кои се грижат

исто така беше оценето во анкетата. Мал број на негуватели посочија дека ретко или

понекогаш стравуваат дека лицето за кое се грижат може да ги повреди (n = 3), а ист број

65

на испитаници ретко доживеале да бидат турнати, грабнати или штипени од лицето за

кое се грижат (Табела 55). Генерално, повеќето анкетирани негуватели никогаш не

доживеале физичко насилство од страна на лицето за кое се грижат.

Табела 54. Психичко насилство што го доживеале негувателите, 2019 г.

Во последните три

месеци, дали лицето за

кое се грижите...

Никогаш Ретко Понекогаш Често Секогаш

n n n n n

има употребено груб

јазик спрема вас, ве има

навредено или слично

28 10 8 2 0

ви се има развикано 30 9 5 4 0

ви има викано од гнев 33 7 5 3 0

ви се има заканувано

дека физички ќе ве

нападне

45 1 0 2 0

ви се има заканувано

дека ќе фрли предмет

кон вас

46 1 0 1 0



Табела 55. Физичко насилство што го доживеале негувателите, 2019 г.

Во последните три

месеци, дали лицето за

кое се грижите...


n n n n n

направило да стравувате

дека ќе ве удри или

повреди

45 2 1 0 0

ве има турнато 45 3 0 0 0

има фрлено предмет кон

вас

48 0 0 0 0

ве има плеснато со рака 48 0 0 0 0

ве има клоцнато или

удрено со тупаница

48 0 0 0 0



Присуство на потенцијално штетно однесување на негувателите

Најчесто пријавеното потенцијално штетно психолошко однесување на

негувателите е употреба на груб јазик, навредување или пцуење на лицето за кое се

грижат (n = 20), врескање или викање на лицето (n = 40), заканување дека ќе го испратат

лицето во дом за стари лица (n = 5) и заканување дека ќе престанат да се грижат за него

(n = 1) (Табела 56). Овие однесувања се случувале ретко или понекогаш во претходните

три месеци.

66

Најчесто пријавените потенцијално штетни физички однесувања на

негувател биле вистински физички штетни однесувања; т.е. грубо однесување кон

лицето за кое се грижат (n = 15) и тресење на лицето за кое се грижат (n = 6), проследено

со чувство на страв дека можат да го повредат лицето за кое се грижат (n = 4) (Табела

57). Овие однесувања се случувале ретко или понекогаш во претходните три месеци.

Табела 56. Потенцијално штетно психичко однесување на негувателите во претходните три месеци,

2019 г.

Во последните три месеци,

дали...


n n n n n

сте искористиле груб јазик

или сте го навредиле лицето

за кое се грижите?

28 10 10 0 0

сте му се развикале на


18 19 9 2 0

сте се заканиле дека ќе го

испратите лицето во дом за

стари лица?

43 0 5 0 0

сте се заканиле дека ќе

престанете да се грижите за

него/неа?

40 4 3 1 0

сте се заканиле дека ќе

искористите физичко

насилство?

47 1 0 0 0



Табела 57. Потенцијално штетно физичко однесување на негувателите во претходните три месеци,

2019 г.

Во последните три месеци,

дали...


n n n n n

сте биле загрижени дека

може да го повредите лицето

за кое се грижите?

44 2 2 0 0

сте се однесувале грубо со


33 9 6 0 0

сте го плеснале лицето за кое

се грижите?

46 2 0 0 0

сте го протресле лицето за

кое се грижите?

42 2 4 0 0

не сте му дале храна на


46 1 0 0 1



За потребите на анализата, ако одговорите за штетното однесување се поделат на

две категории, имено на „извршил потенцијално штетно однесување“ за негувателите

што одговориле на прашањата за штетното однесување со „понекогаш/често/секогаш“ и

„не извршил потенцијално штетно однесување“ за негувателите што одговориле на

67

прашањата со „никогаш/ретко“, значителен дел (нешто помалку од половина; n = 22)

од негувателите извршиле потенцијално штетно однесување (Табела 58).

Табела 58. Потенцијално штетно однесување на негувателите, 2019 г.

Потенцијално штетно однесување на негувателите Фреквенција

n

Не извршил потенцијално штетно однесување 26

Извршил потенцијално штетно однесување 22



Интегрирана грижа за стари лица (ИГСЛ)

Рамката за спроведување на ИГСЛ (3) вклучува образец за оценување што беше

искористен за да се оцени вкупниот капацитет на здравствените и социјалните служби и

системи да обезбедат интегрирана грижа во заедницата во Северна Македонија. Во

декември 2019 година се одржа еднодневен консултативен состанок со релевантни

чинители од Министерството за здравство, Министерството за труд и социјална

политика, Институтот за јавно здравје, Управата за електронско здравство, Фондот за

здравствено осигурување, Центарот за семејна медицина, ЈЗУ Специјализирана болница

за геријатриска и палијативна медицина „13 Ноември“, Клиниката за онкологија во

Скопје, Универзитетската клиника за кардиологија, Здравствениот дом Скопје,

Здружението на лекари по општа и семејна медицина, Здружението на медицински

сестри, техничари и акушерки, Сојузот на пензионери, Црвениот крст и ЕСЕ, за да се

постигне консензус за нивото на интеграција на грижата за старите лица во земјата.

Потребни се вкупно 19 активности за спроведување на рамката за ИГСЛ на ниво на

услуги (мезо) и системи (макро). Беше оценета состојбата со спроведувањето на секоја

од овие активности во Северна Македонија; процесот на оценување ги потенцираше

областите во кои е потребно подобрување, а истовремено се утврдија и конкретни мерки

за подобрување во иднина. Резултатите од анализата на резултатите од ИГСЛ се дадени

во Анекс 1.

Вкупниот резултат за просечното ниво на спроведување на рамката ИГСЛ е 20/52,

што укажува на доста ниско ниво на интеграција на грижата за старите лица.

Нивоа на спроведување активности за ИГСЛ на ниво на услуги

Просечното ниво на спроведување активности за интеграција на

здравствените и социјалните услуги резултираше со оценка 8/26, што укажува на

минимално ниво на интеграција на услугите за стари лица. Само неколку граѓански

организации се вклучени во обезбедувањето услуги за стари лица во Северна

Македонија, особено услуги за грижа и поддршка во домот. Во општината Карпош во

Скопје, има лични асистенти кои се обучени да работат во заедницата за поддршка на

стари лица. Сојузот на пензионери е активно ангажиран во сите аспекти на

благосостојбата на старите лица, вклучително и застапување за нивните здравствени и

социјални потреби. Меѓутоа, нема формален ангажман на членови на заедницата или на

организации во испорака на здравствени или социјални услуги за стари лица. Сите

услуги во заедницата се вршат ад хок или во рамки на проекти. Покрај тоа, поддршката

и обуката за членови на семејствата што даваат грижа е ограничена, и покрај тоа што

овие луѓе се суштински елемент на неплатената работна сила што се грижи за старите

лица. Има малку поддршка за физичко и ментално здравје и благосостојба, компетенции

68

засновани на вештини и заменска грижа кога е потребно. Во некои општини

функционираат дневни центри; сепак, тие претежно служат за социјализација на

активните стари лица и не обезбедуваат нега.

Патронажните сестри во Северна Македонија - покрај примарната улога да

обезбедуваат грижа за бремени жени, мајки и новороденчиња - обезбедуваат и грижа за

стари лица во нивните домови. Меѓутоа, ова е ограничено на стари лица што живеат

заедно со примарниот примател на грижа, бидејќи има недостаток на патронажни сестри

и тие имаат ограничен пристап до превоз, особено во руралните средини. Во моментов

не постојат формални системи за откривање случаи за да се идентификуваат старите

лица во заедницата на кои им се потребни здравствени и социјални услуги; таму каде

што постои, тоа е ограничено на пилот-проект во две општини (Кочани и Ресен) преку

мобилните интегрирани здравствени и социјални услуги, одредени активности на

Црвениот крст и на Сојузот на пензионери. Во некои од општините во Скопје, на пример

во Карпош, им се нудат одредени услуги на старите лица локално. Меѓутоа, како што

беше наведено погоре, овие активности се главно самостојни и засновани на проекти.

Кога ќе се забележи опаѓање на инхерентниот капацитет на старо лице или кога

стари лица пристапуваат до здравствени или социјални услуги, не се прават рутински

стандардизирани сеопфатни проценки. Повеќето обиди за проценка ги прават помали

групи лекари на ниво на ПЗЗ, но не постои стандардизиран процес што може да се

сподели меѓу давателите на услуги. Генерално, услугите за грижа не се приспособени за

поддршка на изработката на персонализирани планови за грижа за стари лица врз основа

на проценка фокусирана на конкретното лице за неговите здравствени (на пр.

управување со болести) и социјални потреби, како и на неговите цели и преференции.

Постои недостаток на локални мрежи на даватели на здравствени и социјални услуги

кои би овозможиле навремено упатување кон соодветно (ниво на) грижа за стари лица.

Здравствените и социјалните системи се расцепкани и упатувањето меѓу нив е

ограничено на неформални механизми. Во рамките на здравствениот систем е можно

упатување во ЈЗУ Специјализирана болница за геријатриска и палијативна медицина „13

Ноември“ во Скопје; сепак, поради ограничениот капацитет, заводот има листи на

чекање за прием во геријатриското одделение.

Не постојат работници во заедниците што би обезбедиле здравствени и/или

социјални услуги за стари лица во заедницата или во домовите, а таквите услуги се

ограничени на патронажни сестри и поединечни пилот-проекти. Работната сила нема

или има минимален пристап до инфраструктурата потребна за обезбедување безбедна и

ефективна грижа за старите лица и за нивните негуватели во заедницата. Како што беше

дискутирано, дневните центри постојат, но тие се ограничени на социјализација на

старите лица. Повеќето стационарни домови за стари лица се во приватна сопственост и

нивната географска дистрибуција е нерамномерна. Направени се некои првични обиди

за соодветна грижа за стари лица фокусирани на функционалната способност, како што

е обезбедување одредени помагала покриени од Фондот за здравствено осигурување.

Сепак, потребна е проценка на степенот на усогласеност на моментално достапната

грижа со препорачаните елементи на грижата (на пр. упатства на СЗО (32)).

Нивоа на спроведување на активности за ИГСЛ на системско ниво

Оценката за спроведувањето процеси за усогласување на системите за грижа

заради постигнување интегрирана грижа е 12/26, што укажува на тоа дека започнал

процесот на усогласување на системот со рамката за ИГСЛ. Спроведувањето на

процесите за активно ангажирање и зајакнување на старите лица и нивните семејства

69

или негуватели е прилично ограничено во Северна Македонија; сепак, постојат

одредени процеси на национално ниво за поттикнување на граѓанското општество и

локалните даватели на услуги да учествуваат во изработката на политики за здравствена

и социјална заштита. Овие механизми за поддршка и поттикнување на ангажман и

учество на заедницата во развивањето политики и услуги се претежно неформални.

Понатаму, целокупната перцепција е дека несоодветниот третман на старите лица не се

пријавува целосно, бидејќи повеќето негуватели се членови на семејството. Потребно е

да се создаде политика или рамки за поддршка на интегрирана грижа и заштита на

постарите лица од злоупотреба.

Воспоставени се само ограничени процеси за осигурување квалитет за мерење на

грижата фокусирана на луѓето или на резултатите на давателите на услуги, освен целите

за превентивни здравствени мерки вклучени во механизмите за плаќање на приватните

лекари во ПЗЗ, кои стимулираат процеси, а не квалитет и резултати од дадените услуги.

Недостасуваат проценки на капацитетите на системско ниво, кои би дале важни

информации за јазовите и можностите за обезбедување интегрирани здравствени и

социјални услуги за сите стари лица, вклучително и за маргинализираните групи.

Постојат иницијативи за развој на капацитетите на работната сила, но тие не се

интердисциплинарни или не се фокусираат сеопфатно на препорачаните елементи на

ИГСЛ. Нема механизми со финансиски стимулации за поддршка на координирана или

заедничка грижа од страна на давателите на услуги на ниво на услуги. Исто така, не

постојат стандардизирани процеси за управување со човечки ресурси за поддршка на

платената работна сила во сите здравствени и социјални сервиси. Податоци за

инхерентниот капацитет и/или функционалната способност на старите лица не се

собираат како дел од постојниот здравствен информациски систем „Мој термин“. Некои

здравствени работници во ПЗЗ го мерат инхерентниот капацитет или функционалната

способност на старите лица, но тоа се прави ад хок. Дигитални технологии што би ги

поддржале старите лица во менаџирањето на сопствената состојба, на пример преку

следење на својата здравствена состојба со помош на алатки за м-здравје (мобилни

технологии) или на интернет, не постојат или не се наменети за да им се помогне на

старите лица да ја менаџираат сопствената состојба.

70

ЗАКЛУЧОЦИ

Во 2018 година, 288 594 лица во Северна Македонија биле на возраст од 65

години и повеќе, што претставува 13,9% од вкупното население. Се очекува овој процент

да се зголеми на 25,7% во следните 30 години. Зголемувањето на бројот и на учеството

на старите лица создава комплексни состојби и предизвици за сите здравствени

работници и ги зголемува значително здравствените и социјалните потреби на

населението. Според тоа, потребни се итни мерки и активности за да им се помогне на

постарите заедници да се приспособат на новата реалност.

Иако може да се очекува здравјето да се влоши со возраста, процентот на стари

лица во Северна Македонија што сметаат дека здравје им е добро или многу добро е

значително помал од просекот на ЕУ. Само една третина од старите лица во земјата го

перципираат своето здравје како добро или многу добро. Покрај тоа, над половина од

нив пријавиле долготрајна болест или здравствени проблеми, а малку помалку од

половина пријавиле долготрајни ограничувања во секојдневните активности поради

здравствен проблем. Ова може да ја поткопа личната независност на старите лица и

доведува до тоа тие да имаат потреба од повеќе помош во секојдневните активности.

Дебелината - фактор на ризик за незаразни болести - особено ги погодува постарите лица

на возраст од 65 до 74 години.

Поради релативно високата преваленца на долготрајни здравствени проблеми,

долготрајни ограничувања поради здравствени проблеми и сложената грижа што е

потребна за делотворно решавање на здравствените состојби кај старите лица, може да

се очекува дека на овие лица ќе им треба почест пристап до лекари по општа/семејна

медицина и до специјалисти. Во 2019 година, овој вид прегледи претставуваше 22% од

сите прегледи од лекар по општа/семејна медицина. Покрај тоа, старите лица просечно

имале скоро двојно повеќе прегледи од лекар по општа/семејна медицина по лице

годишно од луѓето на возраст под 65 години (т.е. оние што не се класифицираат како

„стари“). Фактор што придонесува за големиот број прегледи е општата лоша

здравствена состојба на старите лица во Северна Македонија, што резултира со

релативно високи стапки на упатување на специјалистичка грижа и ја одразува

потребата од долготрајна, комплексна грижа од повеќе даватели на услуги што работат

во различни средини.

Долгите листи на чекање и времето на чекање за посета на лекар се спомнуваат

редовно на анкетите опфатени во оваа анализа; старите лица сметаат дека овие

временски рамки се несоодветни за ефективно задоволување на нивните потреби.

Постои ограничена мрежа на локални даватели на здравствени и социјални услуги, така

што навременото упатување на соодветно (ниво на) грижа за старите лица е тешко. Иако

координацијата и континуитетот на грижата меѓу здравствените работници се

овозможени преку системот за упатување и пристап до електронски здравствени

евиденции во „Мој термин“, системите за здравствена и социјална заштита во земјата се

прилично фрагментирани, а упатувањето меѓу нив е ограничено на неформални

механизми; и ова доведува до неефективно задоволување на потребите на старите лица.

Во однос на динамиката меѓу половите, старите жени обично живеат подолго од

старите мажи, што е во согласност со трендот во земјите членки на ЕУ; сепак, животниот

век е неколку години пократок отколку во ЕУ. Старите жени генерално пријавуваат

полошо здравје од мажите и поголем дел од жените изјавиле дека имаат долготрајни

болести или здравствени проблеми и долготрајни ограничувања поради здравствени

71

проблеми. Старите жени во земјата имаат поголем просечен број на рецепти годишно,

додека мажите имаат малку поголем просечен број на специјалистички прегледи.

Веројатноста да бидат хоспитализирани повеќе од еднаш се пониски за 3,2% кај старите

машки пациенти во споредба со старите жени, а времетраењето на престојот во болница

е пократко кај старите мажи отколку кај жените. Поголем дел од старите жени пријавиле

незадоволени потреби од лекарски преглед. Меѓутоа и кај мажите и кај жените повеќето

од причините за неизвршен здравствен преглед не се поврзани со здравствениот систем

(на пр. нема време; не познава добри лекари или специјалисти; страв од лекари, болница,

преглед или третман; сака да почека за да види дали проблемот ќе се реши сам од себе;

или други причини). Поголем дел од жените отколку мажите се изложени на ризик од

сиромаштија или социјална исклученост и од сериозна материјална лишеност. Во

контекст на Северна Македонија, ова може да е последица на тоа што старите жени

почесто живеат сами (домаќинство со две лица има потреба од релативно помалку

ресурси по лице отколку едночлено домаќинство за да го одржи истиот животен

стандард) и тие обично живеат подолго од мажите (продолжување на периодот во кој

треба да траат нивните финансиски средства). Исто така, ова може да е резултат на

искуствата на пазарот на трудот, како што е родовата разлика во платите.

Друга ранливост идентификувана преку анализата се однесува на старите лица во

рурални средини. Во споредба со старите лица во поголемите градови и во помалите

градови и предградијата, старите лица што живеат во рурални средини обично

пријавуваат полошо здравје и се почесто погодени од долготрајни болести или

здравствени проблеми, а со тоа и од ограничувања во вообичаените активности поради

тие здравствени проблеми. Иако целокупната незадоволена потреба од лекарски преглед

е помала во руралните средини на земјата во споредба со помалите градови и

предградијата, податоците покажуваат дека во руралните средини постои поголема

концентрација на незадоволена потреба од лекарски преглед поради причини поврзани

со здравствениот систем (премногу скапо, премногу далеку или долги списоци на

чекање) во споредба со поголемите градови и со помалите градови и предградијата. Ова

може да се очекува бидејќи има недостаток на ПЗЗ во руралните средини, а луѓето што

живеат во овие области се особено погодени од ризик од сиромаштија или социјална

исклученост.

Се чини дека луѓето на возраст од 85 години или постари имаат потреба од

дополнително внимание, со оглед на високата преваленца на долготрајни болести кај

оваа возрасна група, нивната вкупна перцепција за сопственото здравје и

ограничувањата на функционалната способност и пониското ниво на употреба на лекари

и здравствени услуги отколку кај другите возрасни групи. Ова може да бара развивање

насочени интервенции за отстранување на најчестите причини (неповрзани со

здравствениот систем) за незадоволена потреба од лекарски преглед кај оваа возрасна

група.

Фондот за здравствено осигурување ја препозна комплексноста на потребите на

старите лица и важната улога на лекарите по општа/семејна медицина во

задоволувањето на тие потреби. Механизмот за плаќање капитација ја зема предвид

возраста на лицето, со цел правилно да се стимулираат лекарите по општа/семејна

медицина да работат со стари лица. Меѓутоа, исто така е важно здравствениот систем да

ја препознае важноста на ангажирањето на луѓето, нивните семејства и негуватели и

граѓанските организации во здравствената и социјалната заштита; ова може да помогне

да се пополнат празнините во грижата и да придонесе за намалување на оптоварувањето

на негувателите. Податоците покажуваат дека повеќето членови на семејството што се

72

грижат за стари лица во земјата обезбедуваат грижа повеќе од 80 часа неделно, а речиси

сите тие сметаат дека товарот на грижа е од умерен до тежок. Тоа значи дека влијанието

на грижата врз физичкото и емоционалното здравје, финансиите, социјалниот живот и

меѓучовечките односи е релативно високо. Покрај тоа, не постои конзистентност во

поддршката што им се дава на негувателите од страна на здравствените и социјалните

служби.

На крајот, но не и помалку важно, малку помалку од половина од негувателите

извршиле некаква форма на потенцијално штетно однесување (физичко или психичко).

Вклученоста на членови на заедницата и организации е прилично ограничена во земјата

и се јавува во форма на поединечни мерки или проекти. Според тоа, клучно е да се

развијат интервенции и мерки што ќе ја поддржат подобро физичката и менталната

благосостојба на негувателите, како и нивните вештини за грижа, кои се од суштинско

значење за поддршка на грижата за старите лица.

Освен тоа, поддршката за самостојно управување, здравствената писменост,

вклучувањето на заедниците и заедничкото донесување одлуки се од клучно значење за

зајакнување и ангажирање на поединците и заедниците како дел од интегрирани услуги

фокусирани на луѓето. Иако скоро сите здравствени работници известија дека заеднички

со пациентите разработуваат планови за грижа и дека им даваат писмени информации

на пациентите за здравствената состојба или за третманот, старите лица и понатаму се

соочуваат со тешкотии во разбирањето на информациите што им ги даваат

здравствените работници за нивното здравје и третман и за употребата на нови лекови.

Покрај тоа, податоците укажуваат дека постои ограничен консензус меѓу здравствените

работници за важноста да се понуди едукација за врсничка поддршка и групи за заемна

поддршка како дел од процесот на планирање на грижата за себе. Овие бариери можат

да доведат до предизвици во управувањето и контролата на болестите. За да се адресира

ова прашање, службите треба да поддржат изработката на персонализирани планови за

грижа за стари лица врз основа на проценка фокусирана на конкретното лице за неговите

здравствени (на пр. управување со болести) и социјални потреби, како и на неговите

цели и преференции.

Анализата покажа дека здравствените и услугите за грижа во Северна

Македонија не се приспособени да го поддржат процесот на изработка на

персонализирани планови за грижа за стари лица. Покрај тоа, иако здравствените

работници пријавија високо ниво на поддршка на пациентите при донесувањето одлуки,

во смисла на давање информации за алтернативни опции за лекување (вклучително и

консултација со пациентите за нивните преференции), значителен дел од старите лица

не чувствуваа дека се вклучени во донесувањето одлуки за грижата онолку колку што

сакаат. Покрај тоа, значителен дел од старите лица не се чувствуваат поддржани и

охрабрени во однос на својата здравствена заштита. Подобрувањето на овие аспекти на

услугите е клучно, бидејќи комуникацијата, емоционалната поддршка и емпатијата,

поддршката за грижа за себе и вклученоста во донесувањето одлуки директно влијаат на

исходите на старите лица и можат да придонесат за подобрување на здравјето во целина.

Студијата откри дека целокупниот висок товар на грижа за старите лица кај

здравствените работници влијае на нивната на мотивација и дека недостасуваат

механизми за поддршка на благосостојбата на здравствените работници и стимулации

за практика фокусирана на пациентите и семејствата, а можностите за научен

развој/континуирано образование се ограничени. Работната сила во заедницата е

ограничена на патронажни сестри - кои се фокусираат претежно на бремени жени, мајки

73

и деца поради ограничените капацитетите - и тие не се поврзани со другите здравствени

работници во ПЗЗ во земјата или со други проектни иницијативи. Генерално, работната

сила нема или има само минимален пристап до инфраструктурата потребна за

обезбедување безбедна и ефективна грижа за старите лица и за поддршка на

негувателите во заедницата.

74

КЛУЧНИ ЧЕКОРИ ЗА ЗАЈАКНУВАЊЕ НА ГРИЖАТА ЗА

СТАРИТЕ ЛИЦА ВО СЕВЕРНА МАКЕДОНИЈА Зајакнување и ангажирање луѓе и заедници

Старите лица, нивните семејства и негуватели и граѓанското општество

треба да бидат активно вклучени во давањето услуги. Постои дисконекција помеѓу

перцепциите на здравствените работници и на старите лица во однос на нивото на

вклученост на старите лица во донесувањето одлуки. Исто така, ова се однесува и на

нивото на поддршка при донесување одлуки и на обезбедувањето емоционална

поддршка и емпатија за старите лица. Недостасуваат формални механизми за

вклучување на луѓето, заедниците и граѓанските организации на систематски начин и на

национално и на локално ниво.

За да се направи тоа:

• треба да се консултираат групи во заедницата и други локални служби, за да се

идентификуваат можности за проширување на ангажманот на заедницата; и

• треба да се формализира односот на здравствените и социјалните служби со

заедницата, на пример преку воспоставување неделни посети за поддршка и следење

од стручни служби на волонтери во заедницата, регистрација на волонтери во

здравствени установи и обезбедување стимулации и обука.

На негувателите треба да им се понуди поддршка и обука. Грижата за старите

лица ја вршат главно членови на семејствата, кои ги немаат потребните вештини и

компетенции, ниту пак имаат поддршка од здравствени и социјални служби за

ефективна поддршка и задоволување на потребите на лицата за кои се грижат.

За да се постигне ова:

• негувателите треба да бидат консултирани во однос на услугите, за да се процени

прифатливоста на планираните/пилот-иницијативите за поддршка или за обука, како

и за да се оценат можностите за нивно проширување; и

• треба да се направат заложби да се обезбеди достапна психолошка поддршка за

соодветно справување со товарот што го носат негувателите; треба да се иницираат

планови за заменска грижа во заедницата, како што се дневни центри во заедницата

или привремена поддршка во домот.

Треба да се стигне до послабо опслужените и маргинализирани лица. Овој

пристап е клучен за обезбедување универзална здравствена заштита. Студијата

документира разлики во потребите, пристапот до услуги и други ранливости по пол,

степен на урбанизација и возрасни групи.

Решавањето на овие ранливости бара:

• развивање јасна стратегија за наоѓање на луѓето на кои им треба поддршка и

ангажирање на давателите на услуги, членовите на заедницата и граѓанското

општество, со цел нивна консултација при изработката на стратегии за

спроведување на мерките;

• вклучување на старите лица и нивните негуватели во консултациите; и

• идентификување на можности за поширока примена на пристапите за пронаоѓање

на потенцијални приматели на грижа, проценка на прифатливоста и изводливоста

на активностите и обезбедување координација помеѓу давателите на услуги.

75

Преориентирање на моделот на грижа

Треба да се поддржи координација на услуги што ги даваат

мултидисциплинарни тимови, бидејќи на старите лица во Северна Македонија им

треба долготрајна, комплексна грижа од повеќе даватели на услуги и во различни

средини.

Тоа може да се постигне со:

• вршење проценки фокусирани на конкретното лице кога стари лица пристапуваат

до здравствени или социјални услуги и постои сомневање или се забележува пад

на инхерентниот капацитет;

• поддршка на соодветно обучени здравствени и социјални работници за изработка

на персонализирани планови за грижа; и

• воспоставување мрежи на здравствени и социјални работници, за да се овозможи

навремено упатување и обезбедување услуги.

Услугите треба да се фокусираат на грижа во заедницата, бидејќи

податоците покажуваат дека услугите во руралните средини се прилично ограничени и

постои недостаток на услуги во заедницата фокусирани на стари лица.

Тоа може да се направи со:

• обезбедување грижа преку работна сила во заедницата, поддржана од услуги во

заедницата;

• обезбедување на инфраструктурата (на пр. физички простор, превоз,

телекомуникации) што е потребна за поддршка на безбедна и ефективна грижа во

заедницата; и

• обезбедување грижа (со помагала кога е потребно) што е прифатлива за старите лица

и што е фокусирана на нивната функционална способност.

Зајакнување на системите за управување и отчетност

• Треба да се креираат или да се ажурираат постојните политички и регулаторни

рамки за поддршка на интегрирана грижа и заштита на старите лица од несоодветен

третман.

• Треба да се применат процеси за осигурување и подобрување на квалитетот на

здравствените и социјалните услуги преку развивање процеси за употреба на

податоците за квалитетот.

• Мерките за осигурување квалитет на системско ниво треба да се прошират и да

вклучат резултати фокусирани на луѓето и резултати за давателите на различни

услуги.

• Треба редовно да се проверуваат капацитетите за правично обезбедување грижа.

Создавање поттикнувачка средина

Треба да се развиваат капацитетите на постојната и на новата работна сила

(платена и неплатена) за нудење интегрирана грижа. Тоа може да се постигне со

оценување на моменталниот капацитет на работната сила, поточно на нивните знаења и

вештини за обезбедување соодветна грижа.

Клучните компетенции опфаќаат:

76

• основни вештини за скрининг, проценка на инхерентниот капацитет и

функционалната способност и на потребата од социјална грижа (подвижност, вид,

слух, когнитивни способности, расположение, психичка состојба);

• основни вештини за управување со здравствени состојби што влијаат на старите

лица (на пр. физичка слабост, уринарна инконтиненција, ризик од пад);

• основно разбирање за тоа како се манифестира депресија, деменција и злоупотреба

на алкохол кај старите лица;

• способност да се препознае запоставување или злоупотреба на стари лица;

• способност да се извршат проценки фокусирани на лицето и да се изработат планови

за грижа; и

• основни компетенции во областите: комуникација, мултидисциплинарна тимска

работа, информатичка технологија и јавно здравје.

Исто така, би било корисно да се развијат иницијативи за градење на

капацитетите на работната сила фокусирани на моменталната и на новата работна сила

(и платена и неплатена). За новата работна сила, иницијативите за градење капацитети

можат да опфатат:

• премин кон наставни програми засновани на компетенции;

• усвојување модели за интерпрофесионално образование; и

• проширување на обуката во ПЗЗ и центри во заедницата.

Механизмите за финансирање треба да бидат структурирани на начин што

ќе поддржи интегрирана здравствена и социјална заштита за старите лица. Ова

може да се постигне со менување на политиките и процесите, за да се структурира

финансирањето на здравствени и социјални услуги околу модел на заедничко или

споделено финансирање. Тоа би вклучувало финансиски стимулации за соодветна

координација на грижата на ниво на услуги, како и трошоци за интервенции и неопходни

лекови и помагала потребни за одржување на инхерентниот капацитет и

функционалната способност.

Треба да се воспостават правични процеси за управување со човечки

ресурси за поддршка на (платената и неплатена) работна сила. Треба да се применат

процеси за управување со човечки ресурси (структурирани и стандардизирани

соодветно на конкретниот контекст и опфаќајќи ги сите услуги) за поддршка на

правичното управување со работната сила, вклучувајќи ги и платените и неплатените

работници, кои ќе ги опфатат сите услуги и ќе бидат усогласени со начелата на

Глобалната стратегија на СЗО за човечки ресурси за здравје: работна сила 2030 (33).

Треба да се користат здравствени информациски и комуникациски

технологии за олеснување на комуникацијата и размената на информации.

Тоа опфаќа:

• понатамошно разгледување на потребата од технологија за дигитално здравство; и

• понатамошно ревидирање на политиката за приватност и безбедност на податоците,

заедно со најновите достигнувања за поддршка на технологиите за дигитално

здравство.

Треба да се собираат и пријавуваат податоци за инхерентниот капацитет и

функционалната способност на постарите возрасни лица во рамките на постојните

здравствени информациски системи.

77

За да се овозможи ова:

• во рамките на сите услуги треба да се применат алатки за мерење на инхерентиот

капацитет и функционалната способност на старите лица како дел од системски

мерки за следење на здравјето;

• треба да се земат предвид искуствата на службите што веќе користат или тестираат

алатки за собирање информации за примената; и

• треба да се изготви план за известување за податоци за инхерентниот капацитет и

функционалната способност.

Треба да се користат дигитални технологии за им се даде поддршка на

старите лица во грижата за себе.

Ова бара:

• проценка на потребите и капацитетите за обезбедување или поддршка на дигитални

технологии; и

• оценување на достапните дигитални технологии, за да се утврди нивната

ефективност, прифатливост и можност за вклопување во постојниот систем.

78

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА

1. Oeppen J, Vaupel J. Demography. Broken limits to life expectancy. Science

2002;296(5570):1029–1031.

2. White paper. Adding more health to life: the road to quality and efficient primary

health care in the Republic of Macedonia. Skopje: Ministry of Health of the Republic

of North Macedonia; 2019.

3. Integrated care for older people (ICOPE) implementation framework: guidance for

systems and services. Geneva: World Health Organization;

2019 (https://apps.who.int/iris/handle/10665/325669, accessed 19 November 2020).

4. Fertility rate, total (birth per woman) – North Macedonia. World Bank open data

[online database] Washington (DC): The World Bank Group; 2019

(https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN?locations=MK, accessed 20

October 2020).

5. UN DESA Population Division. World population prospects 2019. New York (NY):

United Nations Department of Economic and Social Affairs; 2019

(https://population.un.org/wpp, accessed 5 September 2019).

6. Regions of the Republic of North Macedonia, 2019. Regional yearbook. Skopje: State

Statistical Office of North Macedonia; 2020

(http://www.stat.gov.mk/publikacii/2019/RegioniteVoRM.2019.pdf, accessed 20 July

2020).

7. Population ages 65 and above (% of total population) – North Macedonia, OECD

members. World Bank open data [online database]. Washington (DC): The World

Bank Group; 2019

(https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.65UP.TO.ZS?locations=MK-OE,

accessed 15 September 2019).

8. Ageing Europe – statistics on health and disability (data extracted July 2020).

Luxembourg: Statistical Office of the European Communities; 2020

(https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Ageing_Europe_-

_statistics_on_health_and_disability#Life_expectancy_and_healthy_life_years_among

_older_people, accessed 23 October 2020).

9. Self-perceived health by sex, age and degree of urbanisation. [European Union

Statistics on Income and Living Conditions (EU-SILC), hlth_silc_18 (last update 27

October 2020)]. Luxembourg: Statistical Office of the European Communities; 2020

(https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=hlth_silc_18&lang=en,

accessed 10 July 2020).

10. Self-perceived health by sex, age and educational attainment level. [European Union

Statistics on Income and Living Conditions (EU-SILC), hlth_silc_02 (last update 27

October 2020)]. Luxembourg: Statistical Office of the European Communities; 2020

(https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=hlth_silc_02&lang=en.

accessed10 July 2020).

11. Person distribution by body mass index, educational attainment level, sex and age [EU-

SILC Income and living conditions (ILC) ILC_HCH10, data coverage 2017 (last

update 18 December 2019)]. Luxembourg: Statistical Office of the European

Communities; 2019

(https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/ILC_HCH10__custom_97177/default/t

able?lang=en, accessed 17 November 2020).

12. People having a long-standing illness or health problem, by sex, age and degree of

urbanisation. [European Union Statistics on Income and Living Conditions (EU-SILC),

hlth_silc_19 (last update 27 October 2020)]. Luxembourg: Statistical Office of the

79

European Communities; 2020



13. Self-perceived long-standing limitations in usual activities due to health problem by

sex, age and degree of urbanisation. [European Union Statistics on Income and Living

Conditions (EU-SILC), hlth_silc_19 (last update 27 October 2020)]. Luxembourg:

Statistical Office of the European Communities; 2020



14. Law on health insurance. Official Gazette of the Republic of Macedonia, No. 65/2012.

Skopje: Parliament of the Republic of Macedonia; 2012.

15. Lucheska I, Mladenovikj B. Reproductive health care in the Republic of Macedonia:

situational analysis with a focus on human resources. Skopje: Health Education and

Research Association; 2019.

16. Damiano PC, Momany ET, Willard JC, Jogerst GJ. Factors affecting primary care

physician participation in Medicare. Med Care 1997;35:1008–1019.

17. Robben SH, Huisjes M, van Achterberg T, Zuidema SU, Olde Rikkert MG, Schers HJ,

et al. Filling the gaps in a fragmented health care system: development of the health

and welfare information portal (ZWIP). JMIR Res Protoc.

2012;1(2):e10 (https://doi.org/10.2196/resprot.1945, accessed 19 November 2020).

18. Van Houdt S, Heyrman J, Vanhaecht K, Sermeus W, De Lepeleire J. Care pathways

across the primary-hospital care continuum: using the multi-level framework in

explaining care coordination. BMC Health Serv Res. 2013;13:296

(https://doi.org/10.1186/1472-6963-13-296, accessed 19 November 2020).

19. Primary care organization, performance and quality in North Macedonia. Copenhagen:

WHO Regional Office for Europe; 2019:16

(https://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0009/403020/MKD-PHC-report-

160519.pdf, accessed on 20 November 2019).

20. In-patient average length of stay (days). [Eurostat health care activities data (last update

9 July 2020)]. Luxembourg: Statistical Office of the European Communities; 2020

(https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=hlth_co_inpst&lang=en,

accessed 20 March 2020).

21. Self-reported unmet needs for medical examination by sex, age, specific reasons and

degree of urbanization. [European Union Statistics on Income and Living Conditions

(EU-SILC), hlth_silc_21 (last update 18 November 2020)]. Luxembourg: Statistical

Office of the European Communities; 2020

(https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/hlth_silc_21/default/table?lang=en,

accessed 23 November 2020).

22. Извештаj за здравjето на населението во Република Македониjа за 2017 година

[Population health report for 2017]. Skopje: Institute of Public Health of the Republic

of Macedonia; 2018 [in Macedonian] (http://iph.mk/wp-

content/uploads/2014/09/Izvestaj-za-zdravje-2017-so-cip1.pdf, accessed 20 January

2020).

23. People at risk of poverty or social exclusion by age and sex. [EU-SILC Income and

living conditions (ILC), ilc_peps01 (last update 27 October 2020)]. Luxembourg:


(https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_peps01&lang=en,

accessed 20 October 2020).

24. Glossary: material deprivation. Luxembourg: Statistical Office of the European

Communities; 2018 (https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-

explained/index.php/Glossary:Material_deprivation, accessed 1 December 2020).

80

25. Severe material deprivation rate by age and sex. [EU-SILC Income and living

conditions (ILC), ilc_mddd11 (last update 27 October 2020)]. Luxembourg: Statistical

Office of the European Communities; 2020

(https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_mddd11&lang=en,


26. Distribution of population aged 65 and over by type of household. [EU-SILC Income

and living conditions (ILC), ilc_LVPS30 (last update 27 October 2020)] Data from

2018. Luxembourg: Statistical Office of the European Communities; 2020

(https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/ILC_LVPS30__custom_92322/default/

table?lang=en, accessed 20 October 2020).

27. Share of people living in under-occupied dwellings by age, sex and poverty status.

[EU-SILC Income and living conditions (ILC), ILC_LVHO50A (last update 27

October 2020)] Data from 2018. Luxembourg: Statistical Office of the European

Communities; 2020

(https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/ilc_lvho50a/default/table?lang=en,


28. Inability to keep home adequately warm. [EU-SILC Income and living conditions

(ILC), ILC_MDES01 (last update 27 October 2020)]. Data from 2018. Luxembourg:


(https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/ILC_MDES01__custom_92538/default

/table?lang=en, accessed 20 October 2020).

29. Framework on integrated people-centred health services. Report by the Secretariat.

Geneva: World Health Organization; 2016

(https://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/WHA69/A69_39-en.pdf?ua=1&ua=1,


30. Bédard M, Molloy DW, Squire L, Dubois S, Lever JA, O'Donnell M. The Zarit Burden

Interview: a new short version and screening version. Gerontologist 2001;41(5):652–

657 (https://doi.org/10.1093/geront/41.5.652, accessed 19 November 2020).

31. McKee KJ, Lamura PG, Proukas C, Öberg B, Krevers B, Spazzafumo L, et al. The

COPE index – a first stage assessment of negative impact, positive value and quality of

support of caregiving in informal carers of older people’. Aging Ment Health

2003;7(1):39–52 (https://doi.org/10.1080/1360786021000006956, accessed 19

November 2020).

32. Integrated care for older people: guidelines on community-level interventions to

manage declines in intrinsic capacity. Geneva: World Health Organization; 2017

(https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/258981/9789241550109-eng.pdf,

accessed 12 January 2019).

33. Global strategy on human resources for health: workforce 2030. Geneva: World Health

Organization; 2016

(https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/250368/9789241511131-

eng.pdf?sequence=1, accessed22 November 2020).

81

АНЕКС 1. ОБРАЗЕЦ ЗА ОЦЕНУВАЊЕ НА ИНТЕГРИРАНАТА

ГРИЖА ЗА СТАРИ ЛИЦА (ИГСЛ)

Интеграција на здравствените и социјалните

услуги

ФАЗА НА ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА

ВКЛУЧУВАЊЕ И ЗАЈАКНУВАЊЕ НА

ЛУЃЕТО И ЗАЕДНИЦИТЕ

НЕ Е

ЗАПОЧНА

ТА/МИНИ

МАЛНА

ПОЧЕТНА ОДРЖЛИВА ВКУПНО

1 Активно вклучување на старите луѓе, нивните

семејства и негувателите и ☐(0) ☒(2) ☐(3)

2 граѓанските организации во давањето на услуги* ☐(0) ☒(2) ☐(3)

ВКУПНО ЗА МЕРКИТЕ 1 И 2 4/6

ПОДДРШКА НА КООРДИНАЦИЈАТА

НА УСЛУГИТЕ ДАВАНИ ОД

МУЛТИДИСЦИПЛИНАРНИ

ДАВАТЕЛИ НА УСЛУГИ

3 Активно барање и идентификување на стари

луѓе во заедницата коишто имаат потреба од

грижа/нега

☒(0) ☐(1) ☐(2)

4 Спроведување на сеопфатни проценки на

старите луѓе при нивниот контакт со

здравствените и социјалните услуги и кога

постои сомнеж за намаленост на физичките и

менталните способности или истите се видливи*

☐(0) ☐(2) ☐(3)

5 Обезбедување на поддршка на соодветно

обучени здравствени и социјални работници да

развијат сеопфатни планови за грижа на старите

луѓе коишто се изводливи, практични и се

фокусирани на менталните и физичките

капацитети и способности*

☒(0) ☐(2) ☐(3)

6 Воспоставување на мрежа на здравствени и

социјални работници за да се обезбедат

навремени препраќања и давање на услуги*

☐(0) ☒(2) ☐(3)

ВКУПНО ЗА МЕРКИТЕ 3–6 2/11

НАСОЧУВАЊЕ НА УСЛУГИТЕ КОН

ГРИЖА ФОКУСИРАНА НА

ЗАЕДНИЦИТЕ

7 Пружање на грижа преку работници фокусирани

на заедницата, поддржани од услуги фокусирани

на заедницата*

☒(0) ☐(2) ☐(3)

8 Обезбедување на инфраструктура (пр.

простории, транспорт, телекомуникации) коишто

се потребни да се поддржи безбедно и ефективно

давање на услуги во заедницата*

☒(0) ☐(2) ☐(3)

9 Давање на услуги (со помагала кога е потребно)

коишто се прифатливи за старите луѓе, се

ефективни и фокусирани на функционалните

способности*

☐(0) ☒(2) ☐(3)


ВКУПНО ЗА УСЛУГИ 8/26 Усогласување на системите за поддршка на

интегрираната грижа

ФАЗА НА ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА

Група 3

82

Просечно ниво на

имплементација

НЕ Е

ЗАПОЧНАТА/

МИНИМАЛНА

ПОЧЕТНА ОДРЖЛИВА

УСЛУГИ ☒0–10 ☐11–18 ☐19–26

СИСТЕМИ ☐0–10 ☒11–18 ☐19–26

ВКУПНО ☒0–20 ☐22–36 ☐38–52

*Есенцијално

ЗАЈАКНУВАЊЕ НА СИСТЕМИТЕ ЗА

УПРАВУВАЊЕ И ОДГОВОРНОСТ

НЕ Е

ЗАПОЧН

АТА/МИ

НИМАЛН

А

ПОЧЕТНА ОДРЖЛИВА ВКУПНО

10 Обезбедување на поддршка за активно

вклучување на старите луѓе, нивните

семејства или негувателите, граѓанските

организации и локалните даватели на услуги

во развојот на политиките и услугите*

☐(0) ☒(2) ☐(3)

11 Креирање или обновување на политиките и

законските рамки за да се обезбеди поддршка

за интегрирана грижа и заштита на старите

луѓе од насилство*

☐(0) ☒(2) ☐(3)

12 Имплементирање на процеси за обезбедување

на квалитет и процеси за унапредување на

здравствените и социјалните услуги*

☐(0) ☒(2) ☐(3)

13 Редовно прегледување на капацитетите за

правично давање на услуги* ☒(0) ☐(2) ☐(3)


ОВОЗМОЖУВАЊЕ НА

ЗАЈАКНУВАЊЕ НА СИСТЕМОТ

14 Развивање на капацитетот на моменталната и

работната сила што допрва доаѓа (платена и

неплатена) да дава интегрирана грижа*

☐(0) ☒(2) ☐(3)

15 Структурирање на финансиските механизми

да поддржат интегрирана здравствена и

социјална заштита за стари луѓе*

☒(0) ☐(2) ☐(3)

16 Воспоставување на правични процеси за

управување со човечките ресурси за да ја

поддржат платената и неплатената работна

сила

☐(0) ☒(1) ☐(2)

17 Користење на информациски и

комуникациски здравствени технологии за

олеснување на комуникацијата и размената на

информации

☐(0) ☐(1) ☒(2)

18 Собирање и пријавување на податоци за

физичките и менталните капацитети и

функционалните способности на старите лица

во рамки на постоечките електронски системи

за здравство

☐(0) ☒(1) ☐(2)

19 Користење на дигитални технологии за

поддршка на старите луѓе за само-

менаџирање

☐(0) ☐(1) ☐(2)


ВКУПНО ЗА СИСТЕМИ 12/26

ВКУПНО ЗА СПРОВЕДУВАЊЕ НА ИГСЛ НА НИВО НА УСЛУГИ И СИСТЕМИ

18/52

Регионална канцеларија на СЗО за Европа

Светската здравствена организација (СЗО) е

специјализирана агенција на Обединетите нации формирана во 1948 година со примарна одговорност за меѓународни здравствени

работи и за јавно здравје. Регионалната канцеларија на СЗО за Европа е една од шесте регионални канцеларии низ целиот свет; секоја од нив има своја програма насочена кон посебните здравствени состојби на земјите што ги опслужува.

Земји членки Албанија Андора Ерменија

Австрија

Азербејџан Белорусија Белгија Босна и Херцеговина Бугарија Хрватска Кипар

Чешка Данска Естонија Финска Франција Грузија Германија

Грција Унгарија Исланд Ирска Израел Италија

Казахстан Киргистан Латвија Литванија Луксембург Малта Монако

Црна Гора Холандија

Северна Македонија Норвешка Полска Португалија Република Молдавија

Романија Руска Федерација Сан Марино Србија Словачка Словенија

Шпанија Шведска Швајцарија Таџикистан

Турција Туркменистан Украина

Обединето Кралство Узбекистан

WHO/EURO:2021-2497-42253-58357 World Health Organization Regional Office for Europe

UN City, Marmorvej 51,

DK-2100 Copenhagen Ø, Denmark

Tel.: +45 45 33 70 00 Fax: +45 45 33 70 01

Email: [email protected]

Website: www.euro.who.int

Старите лица и пристапот до здравствена заштита во ...

Documents

Transcript of Старите лица и пристапот до здравствена заштита во ...