Θάσος. Ανθρώπινοι και περιβαλλοντικοί παράμετροι της...

51

51

Θασοσ: ανΘρωΠινοι κα ι Περ ιΒ αλλοντικοι Παραμετροι τησ Πολεοδομικησ δυναμικησ

ΘάσοsΑνθρώπινοι και περιβαλλοντικοί παράμετροι της πολεοδομικής δυναμικής

Francine Blondé, Arthur Muller, Dominique Mulliez

T α 20 χρόνια του ΑΕΜΘ μας δίνουν την ευκαιρία να παρουσιάσουμε συνοπτικά τις ανασκαφές που

διενεργήθηκαν τα τελευταία εικοσιπέντε χρόνια στους πρόποδες της ακρόπολης της Θάσου, στο χώ-ρο ανάμεσα στην αγορά, το Αρτεμίσιο και το Διονύ-σιο. Τα σημαντικότερα συμπεράσματα αφορούν στην πολεοδομική εξέλιξη, από την εγχώρια εγκατάσταση (8ος αι. π.Χ.) μέχρι την τελική χωροθέτηση, στα τέλη της κλασικής εποχής, των διαφόρων λειτουργικών ζωνών της πόλης (ιερά, δημόσιοι χώροι, οχύρωση και νεκρόπολη). Μπορούμε να συσχετίσουμε αυτή την εξέλιξη με τις αλλαγές που συντελέστηκαν στο περι-βάλλον και οφείλονται στην ανθρώπινη δραστηριό-τητα. Θα παρουσιάσουμε έτσι, με συνθετικό τρόπο και με χρονολογική σειρά, κάποια συμπεράσματα που ήδη ανακοινώσαμε, αλλά από διαφορετική οπτική γωνία, συμπεριλαμβάνοντας και αυτά στα οποία οδή-γησαν και άλλες έρευνες, γαλλικές ή ελληνικές1.

1. Η Θάσος πριν τους Έλληνες

1.1. Οι παλαιο-περιβαλλοντικές έρευνες

Οι παλαιο-περιβαλλοντικές έρευνες του Gilles Sin-tès2 μας επιτρέπουν σε γενικές γραμμές την ανασύ-σταση του τοπίου, όπου θα πήγαιναν να εγκαταστα-θούν οι άποικοι της Πάρου. Το ανάγλυφο του εδά-φους ήταν τότε πιο έντονο και τονισμένο απ’ ό,τι σήμερα, πριν την επιχωμάτωση του κάτω τμήματος

1. Η εικονογράφηση των μερικών αυτών σελίδων, στηρίζεται στην κάτοψη που δημοσιεύτηκε από τους Grandjean, Salviat 2000, εικ. 12 (βλ. εικ. 4) (© EfA/T. Koželj, M. Wurch-Koželj): χρησίμευσε σαν βάση στις εικόνες 1 έως 3, όπου τοποθετήθηκαν κατά εποχή, τα λείψανα και οι ζώνες που μας ενδιαφέρουν (infographie © Halma-Ipel UMR 8164/M. Bocquet).

2. Sintès 2000, σελ. 12-14· Sintès 2003, 130-131 εικ. 3-4.

της πλαγιάς της ακρόπολης, της οποίας οι κλιτύες προστατεύονταν από πυκνό δάσος. Η περιοχή, όπου μελλοντικά θα διαμορφωνόταν η αγορά, είχε ελαφρά κλίση προς τη θάλασσα. Το υδρογραφικό δίκτυο πα-ρουσίαζε ακόμη εντονότερες διαφορές σε σχέση με το σημερινό: δύο ρεύματα νερού, που έρχονταν από την Αγία Μαρίνα στα νοτιοδυτικά, και από το πέρα-σμα της Παναγιάς στα νοτιοανατολικά, διέσχιζαν το κάτω τμήμα του χώρου μέχρι τη ζώνη της μελλοντι-κής αγοράς και του λιμανιού, πριν χυθούν στη θά-λασσα, η στάθμη της οποίας ήταν αισθητά χαμηλότε-ρη απ’ ό,τι είναι σήμερα. Αυτή η δελτοειδής περιοχή ήταν σχεδόν αμφίβια και κατακλυζόταν περιοδικά απ’ τη θάλασσα· εδώ υπήρχε, επίσης, η μοναδική μεγάλη απάνεμη αμμουδιά.

1.2. Φοίνικες και Θράκες, πρώτες αλλαγές του τοπίου

Για τη φοινικική παρουσία, που αναφέρει ο Ηρόδοτος και επιβεβαιώνεται από την τοπωνυμία του νησιού, ιδιαίτερα με τις ονομασίες «Αίνυρα», «Κοίνυρα», και μάλλον και «Θάσος»3, δεν μπορούμε να πούμε τίπο-τα περισσότερο. Αντίθετα, η προγενέστερη του αποι-κισμού εγχώρια εγκατάσταση επιβεβαιώθηκε παλαι-ότερα σε δύο θέσεις –στη θέση των μελλοντικών συνοικιών της Πύλης του Ερμού και σ’ αυτή του ιε-ρού της Αρτέμιδας4– και είναι από τότε κάπως καλύ-τερα γνωστή (Εικ. 1)5. Ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 8ου αιώνα, όπως και σε άλλα μέρη του νησιού6, οι Θράκες εκμε-

3. Pouilloux 1982, 93· Dossin 1975, 200-201.4. Bernard 1964· Grandjean 1988, 285-286, με την προγενέστερη

βιβλιογραφία. 5. Koukouli-Chrysanthaki 1992, 717-722· Muller, Sgourou et al.

2002, 65-68· Gimatzidis 2002.6. Koukouli-Chrysanthaki 1992, 674-685 και 687-688.

52

52

FrAncine Blondé , Arthur Muller , doMin ique Mull i ez

N

0 50 100 200 m

Fond de plan : EfA / M.Wurch-Kozelj & T.Kozelj. Adaptation : M.Bocquet (UMR 8164)

THESMOPHORION

PYTHION

ATHÉNAION

HÉRACLÉION

Extension hypothétique du site thraceVestiges thraces assurésVestiges hypothétiques

Εικ. 1. Θάσος, τέλη 8ου- αρχές 7ου αιώνα. Θέση των θρακικών λειψάνων.

53

53


ταλλεύονταν τις πολύ-μεταλλικές ορυκτές πηγές (χρυσό, χαλκό και κυρίως σίδηρο), που εντοπίστηκαν κάτω απ’ την ακρόπολη7, και διενεργούσαν στις πλα-γιές της μία μεταλλουργία που συνοδεύτηκε από την αποψίλωση του δάσους: συνέπεια της διατάραξης της φυσικής ισορροπίας, ήταν η απαρχή των προσχώσε-ων και η επιχωμάτωση της περιοχής στους πρόποδες της ακρόπολης. Σ’ αυτό το φυσικό φαινόμενο, που συνεχίζεται σε όλη την αρχαιότητα, οφείλονται οι πρώτες αλλαγές του τοπίου. Εκτός από μία τοπική παραγωγή –μαγειρικά τρι-ποδικά αγγεία– τα κεραμικά ευρήματα μαρτυρούν επαφές αυτού του θρακικού πληθυσμού, με τη Μακε-δονία αφ’ ενός και την Τρωάδα ή την Αιολίδα αφ’ ετέ-ρου8. Φαίνεται, λοιπόν, ότι θα πρέπει να αποδώσουμε στους Θράκες κατοίκους του Λιμένα αυτές τις περιο-ρισμένες στα βόρεια του Αιγαίου σχέσεις, τις οποίες χρησιμοποιούσαμε άλλοτε ως επιχείρημα για να περι-γράψουμε την απομόνωση των πρώτων αποίκων9.

2. Οι πρώτοι αιώνες της διαμόρφωσης της πόλης

2.1. Εγκατάσταση των Ελλήνων

Σε ό,τι αφορά στη χρονολογία της άφιξης των παρια-νών αποίκων, κανένα νέο αρχαιολογικό στοιχείο δεν μας επιτρέπει τη διευκρίνισή της. Αντίθετα, η επανε-ξέταση από την A. Coulié της ανατολίζουσας κεραμι-κής που βρέθηκε στη Θάσο αφ’ ενός10 και αφ’ ετέ-ρου11 αυτή των λογοτεχνικών και επιγραφικών πη-γών από τον F. Salviat σχετικά με τον Αρχίλοχο, μας οδηγούν στην επιβεβαίωση της γενικά αποδεκτής χρονολόγησης στα 670 περίπου, για το πρώτο κύμα των παριανών αποίκων που εγκαθίσταται στο νησί, και που γρήγορα ενισχύθηκε, ήδη από το 663, με ένα δεύτερο κύμα 1.000 Παρίων, συμπεριλαμβανομένου και του ποιητή, που εγκαταστάθηκε στην απέναντι ακτή. Επιπλέον, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η αφθονία της κυκλαδικής κεραμικής απ’ αυτήν τη χρονολογία και μετά, υποδεικνύει ότι η αποίκηση ήταν χωρίς αμφιβολία μαζική και ότι γρήγορα στέ-φτηκε με επιτυχία, αντίθετα με την άποψη που επι-κρατούσε άλλοτε12.

7. Koželj, Muller 1988.8. Gimatzidis 2002.9. Bernard 1964, 146· Pouilloux 1982, 96.10. Coulié 2005.11. Salviat 2006.12. Bernard 1964, Pouilloux 1982· contra Graham 1978.

Τα αρχαιολογικά δεδομένα, παλαιά και νέα, μας επιτρέπουν να σκιαγραφήσουμε σε γενικές γραμμές την οργάνωση του χώρου της ελληνικής πόλης κατά τη γέννησή της (Εικ. 2). Τα ιερά ιδρύονται αφ’ ενός στα όρια και στα υψηλά σημεία –το Θεσμοφόριο, ίσως και το Δήλιον, που πρόσφατα ταυτίστηκε13, το Πύθιον και το Αθήναιον– και αφ’ ετέρου στην κάτω πόλη, κυρίως το Ηράκλειον και το Αρτεμίσιον. Αυτά τα δύο τελευταία ιερά θα αποτελέσουν τους δύο πό-λους, βορειο-ανατολικό και νοτιο-δυτικό, γύρω από τους οποίους θα αναπτυχθεί και θα οργανωθεί ο αστικός χώρος. Ο βορειο-ανατολικός πόλος είναι φανερά ο ση-μαντικότερος ήδη από την εγκατάσταση των αποί-κων: είναι επίσης αυτός στον οποίο οι πρόσφατες έρευνες απέδωσαν τα περισσότερα νέα στοιχεία, τα οποία μας επέτρεψαν να επιβεβαιώσουμε παλαιές υποθέσεις των R. Martin και J. Pouilloux σχετικά με την πρώτη δημόσια ζώνη, διαφορετική απ’ αυτή όπου θα αναπτυχθεί αργότερα η κλασική και ελληνιστική αγορά14: ο πρώτος δημόσιος χώρος ιδρύθηκε στους πρόποδες της ακρόπολης, ακριβώς δίπλα άλλα λίγο πιο ψηλά από την αμφίβια και δελτοειδή ζώνη που μόλις περιγράψαμε. Η τοποθέτησή του αμέσως κάτω από το Αρτεμίσιο δεν είναι χωρίς σημασία : διαπιστώ-θηκε η φροντίδα να χωροθετηθεί η πρώτη «αγορά» κάτω από την προστασία ενός σημαντικού ιερού της πόλης15. άλλοι υπογράμμισαν την κανονική σχέση της Αρτέμιδας με την αγορά16, όταν το ιερό της είναι στην πόλη και όχι στην περιφέρεια. Ό,τι και αν συμ-βαίνει, αυτός ο χώρος είναι σε άμεση γειτονία με την περιοχή όπου η αναπαράσταση του τοπίου τοποθετεί το λιμάνι. Τέλος, σε κοντινή απόσταση απο αυτό το δημόσιο χώρο βρέθηκαν ίχνη μεταλλουργικής δρα-στηριότητας (σκωρίες, απορρίματα χύτευσης, κατά-λοιπα σιδηρουργείου, χοάνες κλπ…). Για τον οικισμό δεν γνωρίζουμε παρά τα λείψανα του τέλους του 7ου αι., στα βόρεια του Αρτεμισίου και κοντά στη μελλο-ντική πύλη του Ερμού, όπου διαδέχονται τα κατάλοι-πα της θρακικής εγκατάστασης. Σε ό,τι αφορά τη νεκρόπολη, καμία ένδειξη in situ δεν επιτρέπει να την χωροθετήσουμε με ακρίβεια. Εμπιστευόμενοι όμως διάφορα δεδομένα –το μνήμα του Γλαύκου και κυρί-ως ευρήματα λειψάνων ανθρώπινων οστών σε μετα-

13. Μία επιγραφή που βρέθηκε πρόσφατα βεβαιώνει την ύπαρξη αυτού του ιερού: θα δημοσιευθεί προσεχώς από τους F. Salviat και Y. Grandjean.

14. Martin 1978, 188-189· et Pouilloux 1979, 139.15. Martin 1978, 189.16. Guettel Cole 2000, σελ. 474.

54

54


Εικ. 2. Θάσος, τέλη 7ου - αρχές 6ου αιώνα. Λειτουργικές ζώνες.

N

0 50 100 200 m


HÉRACLÉIONHÉRACLÉIONHÉRACLÉIONHÉRACLÉION

ATHÉNAIONATHÉNAIONATHÉNAIONATHÉNAION

PYTHIONPYTHIONPYTHIONPYTHION

ARTÉMISION ARTÉMISION ARTÉMISION ARTÉMISION

THESMOPHORIONTHESMOPHORIONTHESMOPHORIONTHESMOPHORION

DÉLIONDÉLIONDÉLIONDÉLION

Extension des pôles urbainsZone publique

SanctuairesSanctuairesSanctuairesSanctuairesSanctuairesNécropole ?

Mnèma de Glaukos

55

55


γενέστερες επιχώσεις από διαταραγμένες ταφές– προτείνουμε μία πιθανή θέση της νεκρόπολης στο δυτικό όριο του βόρειοανατολικού πόλου· εκτός από το μνήμα του Γλαύκου, δεν έχουμε, όμως, κανένα στοιχείο που να μας επιτρέπει να αποδώσουμε αυτή τη νεκρόπολη στις πρώτες γενιές των αποίκων, παρά στους Θράκες κατοίκους17. Γνωρίζουμε λιγότερο τη νοτιοδυτική ζώνη, γύρω απ’ το Ηράκλειο: το ιερό υπήρξε «το σημείο συνά-ντησης» ανάμεσα στον εγχώριο και στον ελληνικό πληθυσμό, όπως υπέθετε ο R. Martin18. Σε κάθε περί-πτωση, δεν διαπιστώνουμε ίχνη οικισμού στη γύρω περιοχή, παρά μόνο μετά τα τέλη του 7ου αιώνα. Αυτοί οι δύο πόλοι συνδέθηκαν, ήδη από την σύ-στασή τους, με οδό που ακολουθούσε τις τελευταίες πλαγιές της ακρόπολης19. Η πορεία αυτού του άξονα υποδηλώνει καθαρά την ύπαρξη μίας πρώτης δημόσι-ας πλατείας, όχι στον χώρο που θα καταλάβει αργό-τερα η αγορά της κλασικής και ελληνιστικής περιό-δου, αλλά στην περιοχή κάτω απ’ το Αρτεμίσιο.

2.2. Πρώτες εξελίξεις

Ο διπολισμός του πολεοδομικού ιστού θυσιάστηκε με την κατασκευή της πρώτης αναγνωρισμένης οχύ-ρωσης στη Θάσο, στο πρώτο μισό του 6ου αι. π.Χ. (Εικ. 3). Αξιοποιώντας το ανάγλυφο του εδάφους, δεν παρείχε παρά μερική προστασία στην πόλη, γύρω από τον βορειοανατολικό πόλο του πολεοδομικού ιστού20: στα νοτιο-δυτικά του, η απότομη βραχώδης κορυφογραμμή που προστατεύει την ακρόπολη, προ-εκτείνεται, δια μέσου της αιγιαλίτιδας ζώνης μέχρι την ακτή, με ένα ισχυρό τείχος. Το τείχος αυτό προ-στατεύεται από ένα πλατύ πλακοστρωμένο πρανές στην εξωτερική πλευρά του, προς την αμφίβια ζώνη. Στα νοτιοανατολικά και στα βορειοανατολικά, άλλα ασυνεχή «οχυρωματικά έργα» εδράζονται στην κορυ-φογραμμή της ακρόπολης: προμαχώνες του Αθήναι-ου, του Πύθιου, του Θεάτρου και ίσως του Δήλιου21. Μία δίφυλλη πύλη, που βρίσκεται στον άξονα της αρτηρίας που προαναφέραμε, στη θέση της μελλο-ντικής Διόδου των Θεωρών, επέτρεπε τη διέλευση αυτής της οχύρωσης. Παρακολουθούμε την εξέλιξη αυτής της πύλης, από τα μέσα του 6ου αι. π.Χ., μέχρι τη διαμόρφωση της ίδιας της Διόδου των Θεωρών:

17. Blondé, Muller, Mulliez 2002, 259-260.18. Martin 1978, 189-192.19. Grandjean 1988, 469. 20. Blondé, Muller, Mulliez 2002, 258-259.21. Blondé, Muller, Mulliez 1999, 57.

χαρακτηρίζεται από αναμορφώσεις της διάταξής της, από τη σταδιακή διαπλάτυνση του ανοίγματος και από μία γρήγορη ανύψωση των δαπέδων (2,30 μ. συ-νολικά)22. Η σπουδαιότητα αυτής της διόδου υπο-γραμμίζεται από τα ιερά, εάν δεχτούμε ότι οι βεβαιω-μένες λατρείες κατά την κλασική περίοδο στη Δίοδο των Θεωρών είναι κληρονόμοι αυτών που στέγαζε η αρχαϊκή πύλη, όπως αυτή του Απόλλωνα και των Νυμφών, του Ερμή και των Χαρίτων –στην οποία η αρχαϊκή πύλη οφείλει το συμβατικό της όνομα «Πύλη των Χαρίτων»– και αυτή της Αθηνάς Προπυλαίας23.ίσως θα πρέπει να αποδώσουμε σε μία απ’ αυτές τις λατρείες την εσχάρα που τοποθετήθηκε στην ανατο-λική πλευρά της πύλης, κατά την προτελευταία φάση της. Τέλος, η Πύλη των Χαρίτων ήταν υπό την προ-στασία του ήρωα του αποικισμού Γλαύκου, που το μνήμα του είχε διαμορφωθεί, ίσως από αυτή τη στιγ-μή, με το σχήμα που γνωρίζουμε, στο όριο της οδού που ενώνει το Αρτεμίσιο με το Ηράκλειο. Σε ό,τι αφορά στη δημόσια πλατεία, που έκτοτε προστατευόταν από την οχύρωση και εξυπηρετείτο από την Πύλη των Χαρίτων, περιορίζεται στη νοτιοα-νατολική πλευρά της από τον πολυγωνικό περίβολο του Αρτεμισίου. Για την ίδια την πλατεία δεν γνωρί-ζουμε παρά το νοτιοανατολικό τμήμα της, με τη γρή-γορη διαδοχή των δαπέδων που ανύψωσαν αισθητά το επίπεδό της, όπως και στη γειτονική πύλη – στους πρόποδες της πλαγιάς συνεχίζονταν οι προσχώσεις που προαναφέραμε. Οι συνέπειές τους ενισχύθηκαν με την οχύρωση, όπου παγιδεύονταν τα φερτά υλικά από την πλαγιά της ακρόπολης. Με ένα από τα δάπε-δα αυτής της πλατείας, που χρονολογείται στα τέλη του 6ου αι. π.Χ., συνδέεται ένας μικρός βωμός in antis (με παραστάδες), ακριβώς κάτω από τον περίβολο του Αρτεμισίου24.

2.3. Συμπεράσματα

Επιβεβαιώνεται έτσι, ήδη από το πρώτο μισό του 6ου αιώνα, στο δυτικό άκρο του βορειοανατολικού πόλου του αρχαίου πολεοδομικού ιστού, η συνύπαρξη των στοιχείων που σχηματίζουν, κατά τον T. Hölscher, τους πρώτους δημόσιους χώρους25: η γειτνίαση των λατρευτικών χώρων (αυτών της Πύλης των Χαρίτων και του Αρτεμισίου), μίας κύριας πύλης (η Πύλη των Χαρίτων), μίας μεγάλης επαρχιακής αρτηρίας (ο άξο-

22. Blondé, Muller, Mulliez 1999, 53-55.23. Grandjean, Salviat 2000, 84-86.24. Blondé, Muller, Mulliez 1990, 360-362.25. Hölscher 1998, 72.

56

56


Εικ. 3. Θάσος, τέλη 6ου αιώνα. Λειτουργικές ζώνες.

N

0 50 100 200 m


HÉRACLÉIONHÉRACLÉIONHÉRACLÉIONHÉRACLÉIONHÉRACLÉION

ATHÉNAIONATHÉNAIONATHÉNAIONATHÉNAIONATHÉNAION

PYTHIONPYTHIONPYTHIONPYTHIONPYTHION

ARTÉMISION ARTÉMISION ARTÉMISION ARTÉMISION ARTÉMISION

THESMOPHORIONTHESMOPHORIONTHESMOPHORIONTHESMOPHORION

DÉLIONDÉLIONDÉLIONDÉLIONDÉLION

Extension des pôles urbains

Zone publique

Protection du pôle nord-est :rempart et bastionsSanctuairesSanctuairesSanctuairesSanctuairesSanctuaires

Nécropole ?

Mnèma de Glaukos

Protection du pôle nord-est : ligne de la défense naturelle Porte des Charites

57

57


νας Αρτεμισίου – Ηρακλείου που οδηγεί στην ενδο-χώρα) και μίας νεκρόπολης (που το μνήμα του Γλαύ-κου είναι ο μόνος υφιστάμενος μάρτυρας). Κατά τη διάρκεια όλης αυτής της περιόδου, ο οι-κισμός αναπτύσσεται κατά τρόπο άνισο ανάμεσα σ’ αυτούς τους δύο πόλους, με τον βορειοανατολικό πόλο να αναπτύσσεται, όπως φαίνεται, πυκνότερα απ’ τον νοτιοδυτικό. Την ίδια εποχή, φαίνεται, επί-σης, ότι ο οικισμός αναπτύχθηκε, πιο σποραδικά όμως, κατά μήκος του άξονα που συνέδεε το Αρτεμί-σιο με το Ηράκλειο, στους πρόποδες της ακρόπολης. Σε ό,τι αφορά στις νεκροπόλεις αυτού του οικισμού δεν γνωρίζουμε παρά μόνο αυτή που ιδρύθηκε στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα, στα νοτιο-δυτικά του Ηράκλειου, απ’ ό,τι φαίνεται χωρίς καμία τοπογρα-φική συνάρτηση26.

3. Η πόλη στην κλασική εποχή

Σε ό,τι αφορά στην εξέλιξη της ελληνικής πόλης, θα αναφερθούμε κυρίως στις αλλαγές του αστικού τοπί-ου που είχαν συνέπειες στην ίδρυση των λειτουργι-κών ζωνών, χωρίς να σταθούμε στην επέκταση και στη μνημειακή αναδιαμόρφωση των παλαιών ιερών.

3.1. Το νέο τείχος και οι συνέπειές του στο περιβάλλον

Πράγματι, η πρώτη σημαντική αλλαγή στην οργάνω-ση του αστικού χώρου έγινε στις αρχές του 5ου αιώνα με την κατασκευή του νέου τείχους27, που τώρα πλέ-ον περιλαμβάνει στην προστασία του και τους δύο πόλους του πολεοδομικού ιστού (Εικ. 4). Με μία πο-ρεία τεσσάρων χιλιομέτρων, το τείχος ιδρύθηκε, όπως και η πρώτη οχύρωση, κατά τρόπο που να γίνε-ται καλύτερη εκμετάλλευση των φυσικών οχυρωμα-τικών δυνατοτήτων: σε όλη την ανατολική πλευρά, ακολουθεί την κορυφογραμμή από την ακμή του Εβραιόκαστρου μέχρι την κορυφή της ακρόπολης. Το νότιο σκέλος αποσπάται από τη φυσική γραμμή του εδάφους: μετά από μία απότομη πλαγιά φτάνει, ακο-λουθώντας τη συντομότερη πορεία, στην πεδιάδα την οποία διασχίζει με κατεύθυνση την ακτή. Το δυ-τικό σκέλος ακολουθεί κατά μήκος την ακτή, με ειδι-κές διαμορφώσεις για την προστασία των λιμενικών ζωνών. Ο κλειστός λιμένας, που είναι χωρίς αμφιβο-λία το πολεμικό λιμάνι, διέθετε τη δική του οχύρωση,

26. Koukouli 1979, 105-106.27. Grandjean, Salviat 2000, 26 και 197-198.

που αρθρώνονταν στη μεγάλη οχύρωση της πόλης. η αναπαράσταση των εσωτερικών διαμορφώσεων –νε-ώρια– και κυρίως οι προσβάσεις αποτελούν ακόμη θέματα συζητήσεων. Η κατασκευή της νέας οχύρωσης έχει και άλλες συνέπειες στο περιβάλλον28 και στο αστικό τοπίο που είναι σε στάδιο διαμόρφωσης. Οι προσχώσεις που η ροή των υδάτων μετέφερε παλαιότερα μέχρι τη θά-λασσα τώρα συγκρατούνται: η συσσώρευσή τους πί-σω από το σκέλος του τείχους κατά μήκος της ακτής, προκαλεί μία ταχεία ανύψωση των δαπέδων. Ταυτό-χρονα, τα ρεύματα νερού που έρχονται από την Αγία Μαρίνα στα νοτιοδυτικά και από το πέρασμα της Πα-ναγιάς στα νοτιοανατολικά, στρέφονται πλέον προς τα δυτικά από το νότιο σκέλος του τείχους. Στη συνέ-χεια, η νέα πορεία τους είναι αυτή που διαπιστώνεται σήμερα. Ο συνδυασμός αυτών των δύο φαινομένων θα καταστήσει σταδιακά εκμεταλλεύσιμες τις παρά-κτιες ζώνες, άλλοτε αμφίβιες και ακατάλληλες για οποιαδήποτε εγκατάσταση. Τέλος, με την προστασία του νέου τείχους, ανα-πτύσσεται και πυκνώνει ο οικισμός, όπως έδειξαν στην κάτω πόλη, οι παλαιές ανασκαφές στη συνοικία της Πύλης του Ερμού και κυρίως οι νεότερες, στη συ-νοικία της Πύλης του Σειληνού29.

3.2. Η Δίοδος και η επονομαζόμενη Πλατεία των Θεωρών

Με τη νέα πορεία της οχύρωσης, η αρχαία Πύλη των Χαρίτων βρίσκεται πλέον στο κέντρο του πολεοδομι-κού ιστού και από πύλη γίνεται δίοδος. Κατά την υλοποίηση του ίδιου οικοδομικού προγράμματος, δέ-χεται μία ιδιαίτερη μεταχείριση, δηλαδή τη διαμόρ-φωσή της σε ένα μνημειώδη διάδρομο μήκους 11 μ., σύνδεσμο ανάμεσα στον αρχαίο βορειοανατολικό πόλο αφ’ ενός και τη νέα ζώνη, που πλέον εγγράφε-ται στο εσωτερικό της οχύρωσης. Όπως και οι πύλες της νέας οχύρωσης, αυτή η δίοδος που συμβατικά αποκαλείται «Δίοδος των Θεωρών» από τους συγκε-ντρωτικούς καταλόγους των αρχόντων που αντιγρά-φηκαν το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα, επιδέχεται ένα γλυπτό διάκοσμο. Εδώ, όμως, τα ανάγλυφα συνοδεύ-ονται με ιερούς κανόνες, που αποδίδουν στη Δίοδο ένα λατρευτικό χαρακτήρα30. Στο δεύτερο τέταρτο του 5ου αιώνα ακόμη, αμέ-σως μετά τη διαμόρφωση της Διόδου, η δημόσια

28. Sintès 2003, 134-136.29. Grandjean 1988, 475-476· Grandjean, Salviat 2000, 198.30. Grandjean, Salviat 2000, 82-87.

58

58


πλατεία στη βάση του Αρτεμισίου δέχεται, επίσης, μνημειακές διαμορφώσεις31: κάτω από τον περίβολο του ιερού, κατασκευάζεται ένα μεγάλο ορθογώνιο πηγάδι με τέσσερα στόμια άντλησης προστατευμέ-να από μία στοά, ενώ στον άξονα της Διόδου, ένα άλλο πηγάδι, κυκλικό αυτή τη φορά, με μία μεγάλη μαρμάρινη ανωδομή. Ένα επιμελημένο ανάλημμα με μεγάλους ογκόλιθους συμπληρώνει στα βόρεια το όριο που ήδη σχημάτιζε στα ανατολικά ο περίβολος του Αρτεμισίου. Στον 4ο αιώνα ο δημόσιος αυτός χώρος αναδια-μορφώθηκε32: το κυκλικό πηγάδι μπαζώθηκε, η ανω-δομή του καταστράφηκε μερικά για να δώσει θέση σε ένα ορθογώνιο μνημείο, ιωνικού ρυθμού, που στέγα-ζε μία μεγάλη βάση αγαλμάτων. Η χρονολογία κατα-σκευής –γύρω στο 320–, η εύρεση στο στρώμα κατα-στροφής μίας ρωμαϊκής κεφαλής του Αλέξανδρου, οδήγησαν στην άποψη ότι το μνημείο αυτό ήταν ένα Αλεξάνδρειο33· η υπόθεση αυτή αντλεί κάποια επιχει-ρήματα από την ύπαρξη, ήδη από τα τέλη του 4ου αι-ώνα, εορτών προς τιμήν του βασιλιά. Όση βαρύτητα και αν αποδίδεται, όμως, σ’ αυτή την υπόθεση, η κα-τασκευή αυτή είναι μάρτυρας της σπουδαιότητας που διαφυλάσσει ένας δημόσιος χώρος, στα βορειοανα-τολικά της Διόδου των Θεωρών, αληθινό προαύλιο στο κατώφλι του Αρτεμισίου και του Διονυσίου.

3.3. Το μνημειακό κέντρο και το υπόλοιπο της πόλης

Στην περιοχή νοτιοδυτικά της Διόδου των Θεωρών, και από τα μέσα μάλλον του 5ου αιώνα, σχηματίζεται σταδιακά η αγορά των κλασικών χρόνων και κυρίως των ελληνιστικών34, σε χώρους παράκτιους άλλοτε άχρηστους, που οι συνεχείς προσχώσεις κατέστησαν με τον χρόνο οικοδομήσιμους. Μπορούμε να την κα-τανοήσουμε ως επέκταση του πρώτου δημόσιου χώ-ρου, πέρα από την πρώτη οχύρωση και τη Δίοδο των Θεωρών. η επέκταση αυτή καθοδηγήθηκε από την αρτηρία που συνδέει το Αρτεμίσιο με το Ηράκλειο και που οριοθετεί αυτό το νέο δημόσιο χώρο στη νο-τιοανατολική πλευρά του. Η μνημειακή ιστορία της αγοράς είναι αυτή της σταδιακής απομόνωσης στον αστικό ιστό, με εξειδίκευση στις χρήσεις: το πολιτικό και το θρησκευτικό στην κλειστή πλατεία που ανα-σκάφτηκε στη δεκαετία του ’50, το οικονομικό και το

31. Blondé, Muller, Mulliez 1990, 362-365.32. Blondé, Muller, Mulliez 1990, 365-368.33. Picard 1985, 764.34. Marc 1996, 105-108.

εμπορικό στα καταστήματα κατά μήκος της αρτηρίας και κυρίως, όπως απέδειξαν οι πρόσφατες έρευνες, στις νοτιοανατολικές παρυφές της πλατείας, στο συ-γκρότημα που την κάτοψή του θα δανειστεί το ρω-μαϊκό macellum35. Αυτή η μνημειακή ζώνη στην κάτω πόλη, περιε-λάμβανε και άλλα μνημεία μέχρι το προαύλιο του Ηράκλειου. Ανάμεσά τους ίσως υπήρχε ένα γυμνάσιο που πρόσφατες ενδείξεις επιτρέπουν να υποθέσουμε στα νοτιοδυτικά του macellum36, ενδεχομένως ένα Ασκληπιείο, που άλλα παλαιά στοιχεία μας οδηγούν να τοποθετήσουμε κοντά στην αψίδα του Caracalla37, και τη μεγάλη Υπόστυλη αίθουσα κοντά στο Ηρά-κλειο. Η σχετικά καθυστερημένη εγκατάσταση αυ-τών των μνημείων, κατά την διάρκεια του 4ου αιώνα το ενωρίτερο (τουλάχιστον για το Ασκληπιείο και την Υπόστυλη αίθουσα), οφείλεται στην αποστράγ-γιση των εδαφών που προαναφέραμε – είναι χαρα-κτηριστικό ότι το μόνο λείψανο της κλασικής περιό-δου που εντοπίστηκε κάτω από το ρωμαϊκό macellum και την ελληνιστική εμπορική αγορά είναι ένα μνη-μειώδες αποχετευτικό σύστημα38.

Συμπεράσματα

Αντίθετα με την εικόνα που επικρατούσε άλλοτε, μί-ας παγιωμένης πολεοδομίας με τις λειτουργικές ζώ-νες εγκατεστημένες ήδη από την ίδρυση της πόλης, οι πρόσφατες έρευνες απέδειξαν εντούτοις την κινη-τικότητα ορισμένων από αυτές. Μόνο τα ιερά (η θρη-σκευτική δραστηριότητα) έχουν εγκατασταθεί ορι-στικά από την αρχή στην κάτω πόλη, καθώς και στην περιφέρειά της, στην κορυφή της ακρόπολης. Η στρατιωτική δραστηριότητα αντίθετα, αρχικά περιο-ρισμένη στην προστασία ενός βορειοανατολικού πό-λου γύρω από το Αρτεμίσιο, επεκτάθηκε στη συνέ-χεια, συμπεριλαμβάνοντας έτσι και το νοτιοδυτικό πόλο γύρω από το Ηράκλειο. Ο αρχικός διπολισμός του οικισμού εξαλείφθηκε έτσι σταδιακά με την επέ-κταση των δημόσιων χώρων, με βάση ένα αρχικό πυ-ρήνα στον βορειοανατολικό πόλο και με νοτιοδυτική κατεύθυνση, κατά μήκος της οδού που συνέδεε τους αρχαίους πόλους: νέα αγορά, εμπορική ζώνη και άλ-

35. Marc 2005.36. Communications inédites de J.-Y. Marc (ΑΕΜΘ, février 2006· SFAC, mai 2006).37. Grandjean, Salviat 2000, 231.38. Marc 2005 et communications inédites (ci-dessus n. 35). Voir

aussi BCH 90, 1966, 966-981, Sintès 2003, 136.

59

59


N

0 50 100 200 m


THESMOPHORION

DELION

PYTHION

MACELLUM

ASKLEPIEION

GYMNASE ?

ATHÉNAION

ARTÉMISION

HÉRACLÉION

Εικ. 4. Θάσος: γενική κάτοψη όλων των αρχαίων λειψάνων.

60

60


λα μνημεία, ακόμη και ένα ιερό, που τελικά διαμόρ-φωσαν ένα μνημειακό ιστό σχεδόν συνεχή από το Αρτεμίσιο μέχρι το Ηράκλειο. Εάν μπορούμε να πα-ρακολουθήσουμε, έστω και σε ένα βαθμό, τη σταδια-κή πύκνωση του οικισμού στους πρόποδες της ακρό-πολης και κυρίως στην κάτω πόλη, η πληροφόρησή μας σχετικά με τις πρώτες νεκροπόλεις δεν είναι τόσο καλή· μπορούμε, όμως, να υποθέσουμε την μετακίνη-σή τους. Επιπλέον, οι συνδυασμένες έρευνες αυτών των τελευταίων δεκαετιών μας επιτρέπουν να διαπιστώ-σουμε καλύτερα τη συμβολή των παραμέτρων, τόσο των ανθρώπινων όσο και των φυσικών στην αστική δυναμική:

– αρχικά, εξαιτίας της μεταλλουργικής δραστηριό-τητας των προ-ελλήνων κατοίκων της πόλης,

προκλήθηκε, ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 8ου αιώνα, η αποψίλωση των δασών με συνέ-πεια τη διάβρωση των κλιτύων. Αυτό το φαινόμε-νο προκάλεσε τις πρώτες μεταμορφώσεις του τοπίου, με την εναπόθεση των προσχώσεων στην παράκτια ζώνη που ήταν ακόμη ακατάλληλη για εγκατάσταση.

– στη συνέχεια, στην αρχή του 5ου αι. π.Χ., η διπλή συνέπεια της κατασκευής του νέου τείχους –με-τατροπή του υδρογραφικού δικτύου και συγκρά-τηση των προσχώσεων– επιτάχυνε την απο-στράγγιση της παράκτιας ζώνης ανάμεσα στους δυο αρχαίους πόλους, καθιστώντας την έτσι πρό-σφορη στη μνημειοποίηση της κάτω πόλης.

Bernard 1964 P. Bernard, BCH 88, 1964, 77-146.

Blondé, Muller, Mulliez 1990 F. Blondé, A. Muller, D. Mulliez, «Μία νέα δημόσια πλατεία στην Θάσο», στο Μνήμη Δ. Λαζαρίδη. Πόλις και χώρα στην αρχαία Μακεδονία και Θράκη». Ελλη-νογαλλικές έρευνες 1 (1990), 359-378 (= RA 1987, 25-39)

Blondé, Muller, Mulliez 1999 F. Blondé, A. Muller, D. Mulliez, ΑΕΜΘ 13, 1999, 49-62.

Blondé, Muller, Mulliez 2002 F. Blondé, A. Muller, D. Mulliez, « Évolution urbaine d’une colonie à l’ époque archaïque. L’ exemple de Tha-sos », στο J.-M. Luce (éd.), Habitat et urbanisme dans le monde grec de la fin des palais mycéniens à la prise de Milet (494 av. J.-C.), Pallas 58 (2002). 251-265.

Coulié 2005 A. Coulié, « Thasos à l’ époque d’ Archiloque. L’ apport de la céramique », στο D. Katsanopoulou, I. Petropoulos, S. Katsarou (éd.), Archilochos and his Age, Proceedings of the 2nd International Conference on Paros and the Ar-chaeology of the Cyclades, Paros, october 2005 (υπό έκδοση)

Dossin 1977 G. Dossin, « À propos de quelques toponymes égéen s»,

La toponymie antique. Actes du colloque de Strasbourg, 12-14 juin 1975 (1977), 185-203.

Gettel Cole 2000 S. Gettel Cole, Classical World 93.5, 2000, p. 471-481.

Gimatzidis 2002 S. Gimatzidis, ΑΕΜΘ 16, 2002, 73-81.

Graham 1978 A.J. Graham, ABSA 73, 1978, σελ. 61-98.

Grandjean 1988 Y. Grandjean, « Recherches sur l’ habitat thasien à l’épo-que grecque. ÉtTha s» 12 (1988).

Grandjean, Salviat 2000Y. Grandjean, F. Salviat, Sites et monuments 3, 2000.

Hölscher 1999 T. Hölscher, Öffentliche Räume in frühen griechischen Städten2 (1999).

Koželj, Muller 1988 T. Koželj, A. Muller, « La mine d’or de l’acropole de Tha-sos » στο G.A. Wagner, G. Weisgerber (éd.), Antike Edel- und Buntmetallgewinnung auf Thasos. Der An-schnitt, Beiheft 6 (1988). 180-197.

Koukouli-Chrysanthaki 1979 C. Koukouli-Chrysanthaki, « Recherches autour du rem-part méridional de Thasos », Thasiaca, BCH Suppl 5 (1979), 75-106.

Βιβλιογραφία

61

61


Koukouli-Chrysanthaki 1992 C. Koukouli-Chrysanthaki, Πρωτοϊστορική Θάσος, τα νεκροτομεία του οικισμού Καστρί (1992).

Marc 1996 J.-Y. Marc, « L’ agora de Thasos », στο L’Espace grec (1996), 105-113.

Marc 2005 J.-Y. Marc, M. Kohl, BCH 128-129.2, 2004-2005.

Martin 1978 R. Martin, CRAI 1978, 182-197.

Muller, Sgourou et al. 2002 A. Muller, M. Sgourou, M. Kohl, G. Sanidas, ΑΕΜΘ 16, 2002, 57-71

Picard 1985 O. Picard, CRAI 1985, 761-776.

Pouilloux 1979 J. Pouilloux, « Une énigme thasienne: le passage des Théores », Thasiaca, BCH Suppl 5 (1979), 129-141.

Pouilloux 1982 J. Pouilloux, « La fondation de Thasos: archéologie, litté-rature et critique historique » Rayonnement grec. Hom-mages à Charles Delvoye (1982), 91-101.

Salviat 2006 F. Salviat, « Archiloque : la conquête thrace et Glaukos, le retour à Paros, l’éclipse »: Θάσος. Μητρόπολη και αποι-κίες. Διεθνές Συμπόσιο στη μνήμη της Μαρίνας Σγού-ρου. Θάσος 21–22 Σεπτεμβρίου 2006, Ελληνογαλλικές έρευνες 4 (υπό έκδοση).

Sintès 2000 G. Sintès, « Les paysages thasiens à l’arrivée des Pariens : hypothèses sur les premières modifications », Topoi 2000, 11-13.

Sintès 2003 G. Sintès, BCH 127 (2003), 123-138.

L’ exploration archéologique conduite ces 25 dernières années dans la ville antique a modifié substantielle-ment notre connaissance de la topographie urbaine et de son évolution, depuis l’occupation indigène (VIIIe s. av. n. è) précédant la colonisation jusqu’à l’abandon de la ville basse après sa destruction sous le règne d’Héraclius (619 de n. è). Pour chaque époque, les fouilles ont produit des éléments nouveaux qui per-mettent d’identifier les principales zones fonctionnel-les et leurs glissements. C’est en particulier dans la zone que nous avons explorée au pied de l’acropole qu’ont été mis au jour les éléments qui caractérisent certaines étapes de cette évolution : à l’époque archaϊque installation des éléments structurants du domaine public – premier rempart, place publique, nécropole, sanctuaires; à l’époque classique et hellé-

Résumé

nistique, construction du nouveau rempart suivie de l’extension progressive de la zone monumentale. Loin donc de l’image d’un urbanisme figé avec des zones fonctionnelles mises en place dès la fonda-tion de la cité, les recherches récentes ont au contraine mis en évidence la mobilité de certaines d’entre elles. Cette dynamique urbaine est la conséquence des rapi-des transformations du paysage provoquées d’abord par l’intense activité métallurgique sur le site dès le VIIIe siècle, puis par la construction du grand rem-part au tout début du Ve siècle : les remblaiements na-turels et les changements hydrographiques qu’ils ont provoqués ont progressivement ouvert à l’urbanisa-tion des zones à l’ origine impropres à la construc-tion.

62

62

sical and Hellenistic periods, construction of a new fortification accompanied by the successive expan-sion of the monumental zone of the city. Far from presenting the picture of a fixed city plan with the functional zones installed from the founding of the city, recent research has on the con-trary shown the mutability of some of these. This ur-ban dynamic is owed to very rapid changes in the environment caused initially by intensive exploitation of metals in the area as early as the 8th century B.C., and later by the construction of the large fortification at the beginning of the 5th century B.C.: the silting and hydrographic alterations they called forth gradu-ally allowed urbanization of zones that had originally been unsuitable for construction.

A rchaeological exploration during the last 25 years in the ancient city has fundamentally al-

tered our knowledge of the urban topography and its evolution, from the native settlement (8th c. B.C.) that preceded colonization until the destruction and aban-donment of the lower city during the reign of Herak-leios (619 A.D.). Excavations produced new evidence for each era, allowing identification of the main func-tional zones and their alterations over time. It was particularly in the zone we investigated at the foot of the Acropolis that we identified the elements charac-terizing particular phases of this development: during the archaic period, installation of the structural ele-ments of the public sector – the first fortification, a public square, cemetery, sanctuaries; during the Clas-

Abstract

Thasos: people and environmental parameters in city-planning

Francine Blondé, Arthur Muller and Dominique Mulliez

Θάσος. Ανθρώπινοι και περιβαλλοντικοί παράμετροι της...

Documents

Transcript of Θάσος. Ανθρώπινοι και περιβαλλοντικοί παράμετροι της...