Innhaldsliste 1998

Inge L. Reinsnos: Hørdanger Hßtorieløg - og dei 90 år .............................Bård Kollw eit: Tøle ved 9}-årsfesten for Hardanger HistorieløgInge L. Reinsnos: <<Den første straølendehilsen Hardanger sendte>...........

Knut Markhus: Iblant ville innfødde og mektige fiell ....................

Bjarne Sørens en: Småskipsførten frå Hardanger.....

Erik Fossåskaret: ,Ãlvik - bygda mellombedrift ogbyråsjef ........................

,4.shild Korssund: <Det er vårehjem vi strir for>Reidun Horvei: Fokelege songtradisjonar i Hardanger-bygdene

Ståle Dyrvik Folketeljing som inngang til ei distriktshistorie

for Hardønger.....................

Bård Kolltveit: På sjø oglønd - rutegåande samferdsle

i Hardanger glennom tidene ...........

Torbjørn Seím; Minneord over OddYstanesReidar Storaas: Minneord over Bjørn Skaar ............

Oddmund IJus: Minneord over Dagfinn Instanes

Ågot Gamme r svrk Har dan ger F olkemus eum 1 99 8...............

Bottolv Helleland: H årteigen - m erknad til Try gv e Kib er g.........................

Hardanger Historierag- 'ÃrsmetdTíjí?.1...........:..:.:....:.:..:.:.:......::...:....:.:.

S amandrag av årsrekneskap en 1 997

5

7

L4

24

40

62

77

97

Lt2

t27r4tI4It42t451s0

r52154

156

Hardanger historielag1908 - 1998

jubiléumsskrift

HARDANGERI 998

Framsidebilete:Motiv frå Hardanger FartØyvernsenter våren 1998. Fartøy frå venstre: Har-

dangerjakta Mathiláe, seglskø¡e Vågen (frâ Ernes), jakt Brødrene øf Sønd (pât

slippen), gavlabåt frå Herand MIY Faun (på land), gavlabåten Blåmann frât

Svåsand (på land), MIK Paddy,MlK Fri ogMlY þsso.Fotograf: Nils Kjetil TorvikArkiv: HFS/DI - AnV98 Nr. 542.

Øystese Trykkeri a.s, 5610 Øystese

Bjarne Sørensen:

Sm åskip sført en fr â H ør d an gerNokre synspunkt påutviklingøfram mot slutten øv 1800-tøIet

Det meste av Hardanger si kultur- og næringshistorie kan på ein el-ler annan måte knytast til forden og sjøen. Og at båten var viktig formenneska som budde her alt i bronsealder kan me lesa om i IngeReinsnos sin artikkel om Håhaugsteinen lenger framme i skriftet. Tekme for oss eit kart over Hardanger, så er det ikkje vanskeleg å skjønakvifor forden var så viktig. Fjordarmane strekk seg mil på mil inn ilandet. Fjorden var ferdselsveg og spiskammer, og slik sjølve vilkåretfor at folk kunne busetja seg her. Og framleis er det slik at det er istrandsona folk bur. Men moderne samferdsel har i løpet av berrenokre ti-år vendt oss frå sjøen. Fjorden som tidlegare batt folk saman,har i staden vorte ei hindring.

Mykje av kunnskapen om f ordbruken er borte med dei som seglaog rodde på han. Og ser me landet under eitt så har ikkje kystkultur,fiord- og sjøbruk vore prioriterte emne mellom historikarar. Dette ver-kar underleg når me så godt veit at det verkeleg er slik som det står idiktet: <Vår ære og vår makt har de hvite seil oss brakb. Meir enn nokoanna var det seglskipsfarten som førte Noreg ut av fattigdomen - ut avdanskeveldet og <400-års natta> - ut av unionen med Sverige - fram tilstatus som sjølvstending og fri nasjon. Største inntektene kom sjølvsagtfrå utanriksflåten. Desse inntektene kan i alle høve best målast. Menein armada av småskuter under 100 tonn; jekter, jaktea skø¡er, slup-par og galeasar, utgjorde fram gjennom 1800-talet sjølve hovudnerva ivår nasjonale infrastruktur. Med ein viss rett kan me hevda at det varsmåskutene som bana vegen for vokster på utemarknaden. For det vardei som frakta eksportvarene fram til utskipingshamnene. Og i detmeir eller mindre veglause Noreg var det småskutene som førte imo-portvarene i kring. Like eins fòr dei med varer produserte for heime-marknaden. Og i ein tidleg fase gjekk det småskuter både i utanriks- oginnanriksfart.

. om-emnet nasjonalt er lite forska på av historikarar, så er Har-danger likevel betre stilt-enn m¿nge andre fiordstrot i ,párr-ái.t omdokumentasj gl o-g= skriftlege framstillingai av lokar r;äi"rirrriìt"ri".Berre i årsskrifta til Hardanger. Historielãg finn me 15'-20 godt gjen-nomarbeidde artiklar. Alle bygdebøkene hãr fyldige kapitteiom sameemne. Mest omfattande er Halldor o. opedal litt itore verk om<Hardingar på sjøen>. Den som les dette vil snart skjøna at småskips_farten, den.nasjonale kystfraktefarten, firrst og fremsi ,ru,

"i ffi.n*_ring kn¡t til vestlander, og-ar grendene i<ring"hardangerf orduâir..rg.tspela ei svært viktig rolle i framvoksteren uuã.r.

I Hardanger og sunnhordland har me dokumentert utstrakt far-!Ølbyesiing attende til f 600- og 1700-talet. ') Seinare, ut liennom1800-talet utvikla desse fordsttoka seg til å verta eit k;erneoniíåàe forsmåskipsbyggjing i Noreg. Og me so- k;.rrr,.r topografien skjønargodt kvifor: Her veks skogen, med høveleg skiprtr*-"i -urrg. ,tua.,like.ned til fiøra. og.ned dei bratre Ûeuõiaene r.;.- bár.ká.ijaru,med storkraft,-godt eigna for vassdrift av oppgangssager.

. I ein tidleg fase dreiv.dei i fiordane her mési *ãa ràttryuyggjing foreige bruk. omreisande ha^ndverkarar bygde fartøy i fiørátú"u"ygg"t ..-ren. Slik er det heller smått med merÉã etter den tiâlege turíãiayggjinga i Hardanger. seinare, fram mot midten av tsO0-åle, t oÉ ¿.tvervar til, men desse var fyrst og fremst å finna i ytre Hardanger og isunnhordland. Det er rimeleg ftru at namnet <Hardangerjakä skriv:.-g

fti at denne fartøytypenvart utvikla ved Hardang.rqã.dburrenget.Men det.er ikkje rett å gje Hardan ger æra åleine. t<jeidematerialet for-tel i alle høve ar der vart bygd langt fleire jakter i sunnhordlurrJ.rrn iden regionen som i dag vert kalli Hardaáger. Kva tid hardangárjaktavar <ferdig utvikla som fartØyrype veit -.ìkk;. så nøyaktig, uírrl.rr'at ho varttil i ein lang pror.rs *êd fleire overgângsformer

"'! *.å

"",påverknad frå utanlandske jaktetypar. på 1g4-0-tãlet hadde i alle høveg-g1.p"l hardangejakt festa seg. og den vart ikkje berre produsert forden lokale marknaden. Reiarai og-entreprenør'ar i sildåomsetnadenover,heile landet såg seg særleg món i denne fartØytypen,o- hudd.stor lasteevne, var lett â manøvrera og var ein god ,Égiå. 2)

, Me har gjennom denne in-nleiinga sagt nokõ o* ,*arkipsfart gene_relt, og og,dgi naturgjerme føresetnade"n e for sjøfartfra tìarffier. Idenne. artikkelen vil eg stilla^nokre spørsmål og gje nokre ,y.rrprrrrft påutviklinga av sjøfarten herifrå fram mot slutten av 1g0O-talet. Hellerenn å gje svar, ynskjer eg å teggja grunn for nye problemstillingar ut frå

i

I

41

TilliksmedbondesjøfararfråheîIeVestlande-t,søktehardingøne1lt!_er.s9\t,rîät i. rc""asrn íporti aiTyskebryggen ogVaagen>' IJBB-KK2127-164'

eit meir heilskapleg perspektiv på Hardanger som region' Eg vil særleg

;;* i"ùt -ot d.ä furtËn hardingane dreiv påNo1{-N.9reg med opp-

kjøp av sild og skrei, og med tilvirking av klippfisk' Hardingan:.kom sa

,irått *.¿ i denne säkala nnordlandsfarten> kring 1860' Det.vert

ir;;i" ui ¿"r, nådde .i;topp i kvantitet og lønsemd alt i fyrste halvdel

"" ISZO X^.,) Moglegvis ei ãette rett, men me veit òg at det var godt liv

i nordlandsfarten"lañgt inn på lggg-talet, ja einskilde heldt fram på

""*i.*a"" -.d ,.glFuriry f*" til siste krig' Eg har kome over^ei kjel-

å. torn vonleg kan"kasta nltt ljos over omfanget,u.v denne,tarten r

iegO_aru. N¡ia på ,.,i. *a,å" tíur eg den.kan fortelja oss mykje både

oá trt r.-áa i næringa og om korleis dei dreiv' Kjelda kjem me att-

;å;î ;;; Çrst skãl m? freista å teikna eit bilete av sjøfarten frå

Hardanger fram mot denne tida'

42

Løsting for byferd. Fartøyet er ei skøyte. 'Utstikkaren som er påmontert akter vart kalla

<høneræv>>, den øukø dekksplassen monareg. Foto: K. Knädsen. unn-rK ßls-sss.

BondesjøførtenNo\9n djupare analyse av vilkåra for sjøfarren frå Hardangerbygd_

ene i eldre tid har me ikkje høve til â. gjera her, men litt kunñskap ogfakta må me ha i botn for betre å skjøná den vidare urviklinga. uè -åslik ha klart for oss den sentrale rolla byen Bergen spela i uw"iklinga avnæringslivet, ikkje berre for Hardanger, m.á foi heile vestlandet.Bergen var eit økonomisk kraftsentrum alt frå tidleg mellomalder.Byen var i nokon grad sjølvgrodd, men fekk mykje av siä sentrale posi-sjon gjennom tilretteleggjing frå sratsforvaltinga si side. At Hanseåtenei nokre hundre år hadde sete her, gjorde sitt tilat Bergen vart den vik-tigaste norske eksporthamna foi fisk, då særleg tøirfisk frå Nord-¡Iorls. samstundes vart Bergen hovudimporthañin for korn, ei varedei færreste bønder på norskèkysten var sjølvforsynte med. ,)

43

Innføringa av merkantilismen som økonomisk og politisk system

på 1600-talel vende gradvis kyst- og fordbygdene frå naturalhushald

iil pengehushald. Bøndene måtte i aukande grad omsetja varene sine

mot ko-ntuntar for å kunne betala ulike skattar og avgifter, som no tok

til å verta kravd inn som <rede Sølw eller <rede Penge>. Styresmaktene

som ynskte kontroll med vareomsetnaden, sette forbod mot handel

urrru "rrtr

på særskilt utpeikte stader. Her vart det tid om anna skipa tilnMarkedeio. Slike vart haldne fleire stadar på Vestlandet. Men for har-

dingane var det Bergen som var hovudmarknaden, og hit kunne dei

dra"for å selja av ovðrskotet sitt gjennom heile året. For det var het iBergen, at dei budde, dei av kongen uwalde borgarar-som hadde privi-legiébrev på å driva handel. Dei særskilte privilegia til byborgarale gav

de"i eit faktiske monopol på all større handel også i distrikta. Og dei

visste å verna om denne retten. Det skulle slik gå îærare 200 ãr før bor-garprivilegia vart oppheva og den økonomiske politikken kunne pen-

sast inn på ein friare kapitalistisk kurs. ')

Til å frakta varene sine den lange vegen <til torgs>, bygde dei meir

velståande bøndene i Hardanger seg noko større opne fartøy. Me kan

ikkje her gå i detalj om alle fartøytypar brukt til frakt, men det var den

såkalla njektao, eit råseglsrigga ope fartøy,som pressa seg fram som ein

høveleg fartøytype foi boñdes;,øfararane. Mindre velståande bønder

fekk leige seg'skþsrom hjå andre, eller dei gj.k\ i kompaniskap med

fleire. u)lvstãnden til Bergen fekk mykje å seia for storleiken på jekta.

Di lenger dei hadde å reisa, di større bygde dei for å sleppa å reisa så

ofte. Men så svært store fartøy var det ikkje snakk om. Borgarprivilegia

sette dessutan grenser for kor store fartøy bøndene fekk lov til äbyggja.

Bondesjøfaiten mellom Hardanger og Bergen fortsette uforstyrrafram gjennom 1700-talet. Bøndene førte til torgs eÌt utal varer, men

viktigãit var ulike husdyrprodukt. Viktig var òg hatleband og stav for

tønnãproduksjon. Ei like iikker returvare var korn. Det vart slik dra-

matisk merkbart for hardingane då kornimporten til Bergen så godt

som stoppa opp under krigsåra 1807-1814.

Føring, frakting oghøndel med sildAt;ilda på sãmme tid søkte kysten av sørlvestlandet i store meng-

der, hindra iok at folk direkte svalt i denne delen av landet. Men by-

borgarane som gjennom handelsprivilegia framleis hadde kontrollmeã utanlandseképorten, krov at silda varl førl til Bergen eller Sta-

vanger for salting. t) Til føring av silda frå feltet til byane var det trong

44

for noko større fartør, Me veit gjennom prost Nils Hertzberg sin<Beskrivelse af Kinservigs prestegjãld> at hardingane var med i áessefiirste åra av vårsildeventyret. Hán fortel at det lãing rgl1 var 40-60større og mindre farøy som høyrde heime her, og som: u...lod sig leieaf Bergensborgerne i vaarsildfisket til at føre sild iil Bergenr.') Det varnok fiir^st og fremst inntektene frå denne farten ro-" lu grunn forvidare.fartøyinvesteringar. Eldre råseglsjekter vart ombygdã til bom-seglsjekter, men av amtmannsmeldingane går det fram át"stadig fleireby4" nye dekka fartøy som skøyrer, rl"ppui og jakter.

Det vart etterkvart klart for styresmaktene át handelsmonopolet tilbyborgarane bremsa på den økonomisk utviklinga for landei. Dess-utan vart ofte silda skjemd før ho nådde sarteria i iyane, og norsk sildf9f\ ord på seg i utlandet for å vera av ring kvalitet. slik vät silda einyi$1s nadrivar i prosessen fram mot opphèvinga av handelsprivilegia.Frà 1842 vart handelen.så gpdt som fri, og det vãr i prinsipp"ì -ogi"gfor kven som helst med noko kapital a ti¿el i dei ùike lËdda av silde-omsetnaden. sildeføring og.sildefrakting vart dessutan avgiftsmessigfavorisert i fleire av mellomrikslovene i uiionen med sverife. Restriklsjonane på byggjing og p9 å føra større fartøy, vart òg leäpelegare.Desse faktorane i sum skapte pâ fã àr ein ãrmada

"* r-årkrrt.r.

Haugesund og Egersund voks kraftig i folketal og fekk status som byar,og Stavanger gikk snart forbi Bergen som ekspoitby for sild.'), Eit mål på aktiviteten i fartøybyggjingá kring Hardangerford,bassenget etter. oppmjukinga av handãlslovlne får"me gjennãm ämt-mannen i søndre Bergenhus si melding for femåret Ls[í-+s. Her kanme lesa at det i Hardanger og sunnhordland vart bygd heile 329 fartøy,men noko vidare om kor dei vart bygde, eller kor siore dei var, ffr medessverre ikkje vita.

Meir konkret vert dette med fartøy, tal og storleik i amtmannMeinich sine femårsmeldingar. ved utgangen av tgoo melde han forheile landdisrriktet av amtet om 457 frákt;fartØy. r02 av desse høyrdeheime i Sunnhordland og r37 i Hardang.r. Á',, desse var igjen 59heimehøyrande i Kinsarvik. 40 vart skrivn"e under strandebaä. Deiresterande 78 vart ført under Jondal, vikør og ulvik utan at heim-staden vart nærare spesifisert. 5 år seinere, i 1g61, skriv amtmannen attalet på fartøy i Hardanger over 3 lester var 245. Dei fleste høyrdeheime i Kinsarvik og i vikør prestegjeld. I snitt var dei berre 9,g lelter;svarande til vel 20 tonn. Men som me seinare skal sjå, var ikþ'e alltidsnittstorleiken representativ for flåten. smãfartøya ãrog .tt.í måten

45

snittet mykje ned. Slik må det mellom desse ha vore ein god del størrefartØy. Amtmannen skriv i alle høve at hardingane no var teke til medå segla på Finnmark <..for deltagelse i Fiskerierne der...og denne Fartere tiltagende>. Det vert vidare fortald om eventyrlege fortenester vedsilde- og fiskeoppkjøp for foredling og sal. Einskilde skal, stadig i fylgjeamtmannen, ha tent inn det farføyet kosta på ein einaste sesong. 'o)

Hardingør på feltetEtter mitt syn kan me med stor rett hevda at det var sildeføring,

sildekjøp, frakt og omsetnad som la det økonomiske grunnlaget forspesialiseringa av sjøfarten frå Hardanger. Men me må ikþe gløyma athardingane òg var svært aktive i sjølve sildefisket, i alle høve så lengedette gjekk føre seg her sør. Inntektene av fisket var truleg òg ein viktigdel av kapitalgrunnlaget for fartøyinvesteringane. Me skal ikkje gå idetalj om dette, berre illustrera med eit par døme kor omfattande del-takinga i vårsildfiske var på 1860-talet.

I 1868 kom hovudinnsiget av sild ved Bømlo. NOS registrerte detteåret i alt 725 ftskarar frå Hardanger og Voss fogderi. I tillegg kommannskap på føringsfartØya og sildetilverkarar - tilsammen 1.054 del-takarar, eller I7o/o av alle mannfolk mellom 15 og 60 år. Tälet vert meirimponerande når me veit at Vossabygdene berre var representerte med94 mann. Prosentdelen av samla folketal for Hardangerbygdene isolertvar slik vesetleg hØgare, utan at dette kan lesast direkte av statistikken.Oppgåvene til lensmannen for 1866 skilte ut Hardanger fogderi forseg. Dei viser at meir enn 40o/o av mannfolka tok del i sildefisket påulike nivå dette året. ")

D en sp esialis erte frakteført enMe har sett at det gjekk føre seg ei spesialisering av sjøfarten frå

Hardanger fram mot 1860-talet. Den einsidige bondesjøfarten til ogfrå Bergen vart gradvis avløyst av ein heilårs handels- og fraktefart.Somme fann ei nisje i marknaden som levrandØrar av <fedevarer> tildei mange skipshandlarane langs kysten av sØr- og austlandet. Vareneskaffa dei seg gjennom oppkjøp av kjøt, smør, ost frukt og poteter ifiordbygdene på heile Vestlandet, ja einskilde var like nord til Tiønde-lag på handelsferd. Og fleire av dei som dreiv med sildeoppkjøp drogheilt til Austersjølanda med sildelasta om ikkje dei fekk god nok prisher heime. Her kunne dei lett skaffa seg ei innbringande returlast avkorn. Den vart ofte seld i Christiania. Tok dei turen innom Halden fekk

dei gjerne ei plankelast, som vart seld med god forteneste i stavangereller sandnes. Her lasta dei ofte tegl for sal iHaugesund

"ll"r-n.rg.n.Ferdakarane, som dei vart kalla, nu-r .ro meir sjøfo"lk .rr' d.iìã, børr-der-. Rutegåande damp.skip tok i stigande gruâ orr., ,rur.iiurrrf ort.r,mellom hardangerbygdenè og Bergeñ. Dessùtan kom det til fleirä loka-Ie handelsmenn i Hardanger som førte dei varene bøndene tidlegarehadde segla til byen for å fá tak i. ',r. .

vårsildfisketpå sørvestlandet kuliminerte kring 1g70, men på dettidspunktet var hardingr. ult godt etablerte med"oppkjáp, tit ri.t irrgog frakting av feitsild frå.Nord-ñoreg, særlig fra vestËrälJnãgiofotenlDette fisket hadde sine beste ar frå tgot-1g75. Fortenestenã var sky-høge' og hardingane fekk så avgjort sin del av denne kaka. Etter rekord-ânet r875, rusta året etter den største hardangerflåten

"ot on fo"g ,rtfor feitsildkjøp i Nord-Noreg. Men dei møtte ãvart hav og svarie bruk,

og sildeventyret var ute i denne omgang. 13)

Ei næringikrise?

. Yu"g.. hardingar.med fartøy, og særleg sørfordingar, fekk økono_miske problem og måtte gje opp. Mãn dei iom irâførtiu¿a. rroko .rfu-ring med kjøp av skrei og^tilvirking av krippfisk klarte seg etter Latenbra. Elles ser me av dei fartøyregistering; som er gjori, at tyngde,punktet i jaktefarten etter derte vait n¡tiut over i rruiáu"g"rgo'àuur-

liig,il Mu" ge f ar tøy,frå sørf ordområdet kom på billigsal.ïleíre gj ekk.l vrKØy og starndebarm) men dei som skodde seg best på dette vartr""þ-rr91._sværingane. Dei hadde alt eit solid fotfesie i r.riipnsr.r"ne"på Nord-Noreg, og styrka gjennom oppkjøp av sørfordsËuter posi_sjonen sin ytterlegare. la)

- ^3t:l pà fartøy i Indre Hardanger gjekk srik mykje attende kring1880. Men me kan ikkje bruka bortfallit av feitsildã som einaste for-klaring på dette. Nokon vidare analyse har heller ikb"

"th"tr rrãr" til a

gjera. Men eitt overordna forhold må takast o-ryrriil,îidspunktet ersamanfallande med det ålmenne krakket i den n'orske ,rturriit rrur,..r.Dette verka snart inn,i næringslivet elles, og den økonomiske àepre-siolel som fylgde av derte vu.i heller langvaäg.

Frå vår ståstad framstår den auka aktivitetãn innan skipsfarten fråHardanger etter ca. 1860 som eit kort blaff - som spekulasþn i ei hek-tisk jobbetid. Men alle årsakstilhøve ogfylgjer av dËt ror' JçJa. .. ,alangt frå avdekka. Når ei næring ga. d'turti"ák attende rru. -ät"tt ro, eleggja eit kriseperspektiv i forktãringene. Men ar denne

"-.r"gã'd.kk47

mest like raskt opp som ho fall, fortel kan henda like mykje om tilpas-

sing til eit meir nãturleg lægje. For ser me hardangerregiolel under

eitt, så spela sjøfart lenge etter <krakket> ei viktig rolle i fleireöygder.Dei fann ei nisje i ein mãrknad som etter alle solemerke skulle ha spelt

ut rolla si, nemlig i nordlandsfarten. Komne fram til 1890-talet skulle

me i alle høve tru at dampskipa hadde teke over i denne farten, men

som me vidare skal sjå var det så langt frå tilfelle.

Ei fo r v itneleg histo risk kj elde'I katalogañe ved Statsarkivet i Bergen kom eg uforvarande over fire

protokollaii Bergen tollarkiv: lournal over ankomne Fartøier med me-

disinalpliktige Fiikevarer.Ved nærare ettersyn fann eg at protokollaneinneheldt dètaljopplysingar om fiskeimport frå Nord-Noreg til Bergen,

og at det her var mykje forvitneleg å lesa både om folk, frakt og fattøyfrã Hardanger. Føringane er samanhengande frå november 1888 tiljuni 1897. Dei femner slik åtte fulle årgangar, dvs. 1889-_1896. Proto-kollane er nyrestaurerte. Dei hadde slik vore i svært dårleg stand, og

det kan sjå ui som om dei ikkje tidlegare har vore tilgjengelege forpub-likum. Eg har spurt meg for mellom historikarar, men ingen av dei eg

har snakka -"d k;"tttt.r til denne kjelda' Det kan slik vera på sin plass

med ein aldri så liten presentasjon av kva journalane inneheldt.På tittelbladet til den eldste protokollen kan me lesa at tolletaten

etter lovene om Medisinalavgift til Nordlands og Tromsø amtskom-muner av 1866 og 1884 plikta:

...øt indføre ethvert fra Kjöbstad eller Landdistriktet nordenfor Bergen

med Fiskevarer heriit ankomne Fartöi i forlöben Orden eftersom de an-

kommer med Anförsel af Fartöiets Fører, dets Slags, Nøvn ogDrektigheà'

Som me kan sjå av faksimilet på motståande side var der òg ein ru-brikk der heimstaden til skipparen skulle førast. Vidare ein rubrikk om

i kva stift lasta vart tilverka. Det var berre fiskevarer produserte nordfor Tiondheim stift som var avgiftspliktige, men tollarane var pålagde å

førainn all foredla fiskelast tilvirka nord for Bergen. ")At både fiske-

slag og mengde er oppgjeve vert då sjølve <gullgruva> i denne kjelda'

KjeldekritikkOpplysningane virkar pålitelege, skipparen skulle i alle høve på

oTro og Love, førapâ ein trykt blankett kva lasta inneheldt både av

slag og mengde. Me kan sjå av journalane at tollarane var ganske ivrige

48

\,ìl.\!¡\ì\iil

ì{V

N\)¡

lì-$¡\$.

(\ñ\¡"'t\.ì{.ì

(\ NI

\\r"INlri

¡ s\ \\.rtì *\ ì\ìñ.N

s\'\sñ \\

.\-\\\

*. *-*q .*'

¡l

N

,l 'IÞs

N

rrxt(N

-.\ì\\

$.$

t

sñtI\

\'t\\l't\\\\N.t\\

-\r+\"t

{di${r\S{ù{NE*i{,$\¡$t I *ì s j $rñ * i*+* il S $

--lì ñS^Ns¡ ìì $¡r¡ r iüiSlÀ$

.$+ tS$-l.$$

I\¡ì

ì

$ù$L\s Ì.ì\\¡

'N\I

*¡. .\

ì\ì$i

ltsÞñ+++

\\+

\Þ\ s,\f+

Faksimile av Journøl over ankomne Fartöier med medisanølpliktige Fiskevarer.

49

med å kontollera lasta. Om ikkje oppgåvende stemde så nokolunde

med dei faktiske tilhøve, vanka det bøter. 'u)Viktigaste fiskeslaga som

vartførti journalen var tørrfisk (Kg), klippfisk (Stk) og sild (Tdr). I til-legg var der rubrikkar for tran, rogn og lever (Tdr)'

""Hadde denne kjelda vore lagt i ein database er det mest ikkje gren-

ser for kva me kunne ha henta ut av opplysningar. For problemet er at

ho er svært tidkrevjande å arbeida med. Eg har i løpet av eit par veker

gått gjennom materialet på <gamlemåt91>, oq har slik b-erre nådd i ein

iit.trä.t av alle dei varia|lanè som kjelda byd inn til. Utgangspunktet

mitt var å trekkja ut alle fartøyafrå Hardanger og registrera aktiviteten

til det einskile ár for ãn.Men alt her dukkar det opp eit par kjeldekrit-

iske problem. |ornalen gjev opp heimstaden til skipparen. -Heime-hamåa il farrøyet fär ie ikkjð ïita noko om. At skipparen kom frå

Hardanger er slik i utgangspunktet ingen garanti for atfatløyet høyrde

til her. Èå ru-" måte finn me eit og anna farløy i journalen som tem-

meleg sikkert høyrde heime i Hardanger, men der skipparen vat ført

med annan bustad.Eg har gjort ein del samstillingar med materialet etter assuransesel-

skapä i Haidanger og finn rimeleg bra samsvar med journalane' Men å

gå inn på kvartlinaltefartøy vert ein alt for tidkrevjande jobb i.denne

iu-urh.rg. Med desse atterhalda skal me i den vidare handsaminga av

journalane"sei at om skipparen var frä Hardanger, så vert ògfartøyet

rekna som heimehøYrande her. ")Eit anna problem har vore korleis me her skal definera Hardanger

geografisk. ng har gjort som Halldor o. opedal i <Hardingar på sjøen>

õg i.krru -Jd gutñt" Strandebarm prestegjeld og med det teke med

tãraldsøy. Dettõ er moglegvis i samsvar med den grensa ein til vanìeg

reknar inn under Haráanger kulturområde. Næring og kultur vil idenne samanheng dessutan klart vera to sider av same sak'

Etter som eg arbeidde meg gjennom journalane fann eg at det var

svært lite konse-kvens i føringane. Same skippar på same fartøy, Yart av

tollaren stundom registrert under Strandebarm og stundom under

varaldsø¡ eller det sár berre <Hardanger>. Same innkonsekvens finnme for Jóndal og strandebarm. Dei vart like ofte føtt som Hardanger.

Nærare 70o/o av registreringane i materialet har Hardanger som nem-

ning.Þå grunrrnlag av det materialet eg har trekt ut av journalane, har eg

sett op"p ulike tabellar og variablar. Mykje av dette har ei meir generell

innreititrg og går på Bergen som importhamn for fisk frå Nord-Noreg.

50

Det vil føra for langt å ta med alle desse her. ") Men eg kan nemna attolletaten i dei årgangane som femner heile år (1gg9-l¡96) registrerte8.378 fartøy med fiskelast til Bergen. Av desse var 53o/o seglfartøy og deiresterande 47o/o dä sjølvsagt dampfartØy.FartØya frå Haidang.. .ñg;.,626, eller 7,5o/o av alle rigistreringane i journalane. Målt mot alle sãgl-fartØya utgjorde hardangerskutene vel 14%o.

_ _ På grunnlag av journalane har eg òg laga eit register over fartøyafräHardanger. Det fortel om kven som var førar pâ ãet einskilde faitøyetkvar gong-det vart registrert. Slik ser me at det var ein der byte av skip-parar mellom fartøya. Dette kan i nokon grad ha med eigarskifte ågjera, men er truleg like mykje eit utslag av den vanlegaste eigarforma,nemleg partsrede-riet. opplysningane om kven som iil ei kvãr tid.før-te eit fartøy kan visa seg å verta nyttigge i jamnføring med anna mater-iale på fartøynivã, Men med utgangspunkt i journaiane er det ein vissfare for å registrera eitfartøy meir enn ein gong. Mange fartøy haddesame namn, og var dei av tilnærma same storleik og type kan det lettoppstå feil. Med alle atterhald har eg på dette gt.rntrlugìt sett opp eitregister som omfattar 180 truleg ulike seglfartøy.Deivár i storleìk frå15 til 120 tonn. Ikþ'e uventa var jaktene i solid fleirtal, dvs.75o/o. Restener skøyter, sluppar og galeasar. Eg har òg notert eit mindre dampskip.Det var ført av O. Tungesvik frå fondal.

Me d klip p fi sk til B er genPlassen tillet dessverre ikkje at me her kan gå særleg i detalj om dei

meir praktiske sidene ved innanriks klippfiskfart. Mi I¡ filevel haklart for oss at hardingane kom heller seint med. Dei fyrite gjekk slikfrå omlag 1860 inn i ein rådande struktur der dei -ungiu koriþetanse.Av ulike fartøyrekneskapog dagbøker ser me at einskilãe til langt ut på1880-talet hadde trong for å leiga inn ekspertise utanfrå. priien deiskulle få for lasta vart sjølvsagt avgjorr av livalireten på kiippfisken. Åtgrka fisk på berg var eit fag som krov lang røynsle. rìlgae-da inn eindyktig <fisketurkar> var det ei god investering. Han fungerte ofte ògsomkjentmann både i leia og på fiskefeltet. Men oppkjøpãt av råfiskeñgreidde hardangerskipparane godt sjølve, for det-var û/rst og fremsthandelsmenn dei var.

- Tilverking av klippfisk for eksport med norsk kapitar tok så smått tilfrã Møre på 1700-talet. Lille-Fosen (seinare Kristiansund) som fekkkjøpstadsrettar alt i 1742 var dominerande i staïten. Men dei handels-priviligerte Bergensborgarane var etter freden i l8l4 snart inne med

I

t

L

51

Så seint som på 1930-talet vør det framleis seglskuter frå Hardanger i Nord-Noreg på fiske-oppkjøp. Biletet er av Anders P. Wøllevik sin kutter <Wallevik>. (Foto: HFU-Wa-1379)

full tyngde. Dei rådde dessutan gjennom tørrfisk-eksporten alt over

ein infrastruktur som òg kunne ta hand om klippfisken. Men då også

Ålesund fekk bystatus (1348) baud mørebyane etterkvart Bergen på

konkurranse. Det gjekk slik jamt nedover med Bergen som eksportþfor klippfisk. Men mot slutten av 1800-talet kom byen for ein periode

sterkt attende. Som me alt har høyrt forsvann vårsilda kring 1870, og

feiltsilda minka mykje i volum kort tid etter. Det førte til at fiskarar frålangt sør i landet i aukande grad søkte til skreifiske i Lofoten. Oppfiskakvantum auka markert, og råfiskprisen gjekk ned. Den norske mark-

naden flauma over av klippfisk. og Bergen som no var stØrste damp-

skipsbyen i landet fann att mykje av sin posisjon i klippfiskeksportengjennom linjefart både tit mellomhavslanda og til Latin-Amerika. ")

Det er pá bukgtntttt av denne marknadssituasjonen me må sjå den

Tørkin-g av fisk på berg gav ørbeid til mange. Lønsutgiftene vart halde nede ved å brukabarn til å vendø fisken. <Fisketurkøren, t.v. hãdt oppsyn. (Foto: HFU-wa-1221)

relatir,t aktive rolla dei heller urøynde hardingane spela i innanriksfartmed klippfisk mot slutten av hundreåret.

I det Szlgjande skal det i hovudsak dreia seg om det volumet av

$ippn:\ som hardingane hadde med seg frå Nord-Noreg ril Bergen iden tidsbolken tolljournalane dekkjer. Framleggjinga hei er berie eiSrrste tilretteleggjing av eit materiale som ettei mi meining ber i segpotensiale til å kunne løysa ut noko meir handfast i spørsmålet omlønsemda i nordlandsfarten. Me må i utgangspunktet ha klart for ossat den handel, tilverking og frakt av klippfisk som her vert omtala,berre omhandlar innanriks import til Beigen. Kor omfattande trafik-ken

1v hardangerskuter med klippfisk var til andre byar, veit eg ikkjeom det kan skaffast fram tal for. Det må òg vera klart at hardinganeikkje dreiv med direkte utanlandseksport áv klippfisk, slik einsÈilde

. .-t't

52 53

t--

tidlegare hadde gjort med sild. Vidare må me vita at både -ÄJesund og

Kristiansund var stØrre i klippfiskeksporten enn Bergen i den periodensom vert omtala.

For å få fram eit fyrste inntrykk av volumet som hardingane førte tilBergen kan me setja opp totaltalla for den avgiftspliktige lasta somtabell. Av denne kan me òg sjå kor mange fartøy som var med frå år tilår, og kor store dei var. Eit aritmetisk snitt på vel 52 tonn fortel at me

har med heller små fartøy â gjera. Det er få døme på at eit fattøy vartregistrert meir enn ein gong pr. år med klippfisklast. Kolonna <Tal på

fartøy> er slik rimeleg representativ for det faktiske tal på fartøy somvar nordover. Nokre drog kvart år, medan andre deltok meir sporadisk.

Tøbell l:Totalregistrering av fartøy frå Hardønger med medisinølpliktig klipp-

fiskløst til Bergen 1889-1896. Lastø er gjeve opp i stk. klippfisk.(Kjelde: Bergen tollørkiv 265-66)

srk. stk. klippfiskGj.snitt klippfisk pr. fartø1'tonn

representerte i økonomiske verdiar har eg ikkje undersØkt, men at meher har ein ende å nøsta i høve til å skaffã fram eit mål på lønsemda inordlandfarten, er eg overtydd om. ser me seglfartøyã islolert stodhardangerfartøya åleine for omlag l5o/o av impoñvolumet til Bergen.

Tabell2:

!9rdeljryS i o/o mellom segl- og dampfartøy med medisinøIptiktig last av

klippfisk til Bergen 1889, IB9l, 1B9j og 1895.(Kjelde: Bergen tollarkiv 265-66)

^ Seglfartøy SeglfarrøyAr frå Hardager elles Dampfartøy

ItIT

tIII

¡¡I¡II¡F¡¡It

!

F

1BB9 72,800/o

1891 72,390/o

iB93 12,440/o1895 73,260/o

76,9ro/o76,280/o

73,49o/o

66,3to/o

70,290/o

rt,320/o74,07o/o

20,43o/o

10070

100o/o

1000/o

100o/o

302 15.765,62 52,20 14.802.859 939

Eg har laga eit tilsvarande oppsett for avgiftsfri klippfiskimport tilBergen, altså fisk som var fanga og tilvirka sør for Tlomsø stift. Eit ti-talls hardangerfartøy gjekk i slik <sørafart>. Dei var mykje mindre,berre vel 33 tonn i snitt. Volumet dei frakta til Bergen på desse åtte åra

var 0,72 mill. stk. klippfisk. Dette vert lite mot dei 14,8 mill stk. tilnordlandsfararane frå Hardanger. Men kor mykje var så dette sett mottotalimporten til Bergen? I tabell 2 finn me svar på dette. At eg berrehar teke med annankvart år, kjem av at det tek svært lang tid å henta utdesse opplysningane av protokollane, og førebels har eg ikkje vunne på

meir.Som me kan sjå stod hardangerfartøya i snitt for innpå 13% av all

klippfiskimport til Bergen frå Tromsø stift i denne perioden. Kva dette

54

Mest overraskande i dette oversynet er kan henda dei relatir,t lågelastetala for dampfartøya. Rett nok er tendensen aukande, men eit snittfor denne perioden fortel oss at så seint som i furste halvder av lg90-å.ra_stod ikkje dampfartøya for meir enn ca r4o/o av klippfiskimportentil Bergen. som me alt har sett utgjorde dampfartøya 4zã/o av arie regi-strerte fartøy i tolljournalane. så her er lite samsvar mellom frekvensog volum. ]ournalane fortel berre om ei handfull dampfartøy som ein-sidig gjekk i denne farten. Talet på registreringar vert ôhk dråge opp avdei rutegåande dampfartØya, og dei lasta berie mindre kvarita Llrypfisk, truleg_mest for innanriks konsum. Me må slik tru at segl fram tildenne tid framleis vart rekna for å vera meir lønsam enn darip. Det erinteressant og å sjåat stØrre seglfartøy, over 100 tonn, mest ikÇe finst ilistene. Jakter i storleiken 40-75 tonn er fleirtal.

Ei fullgod forklaring på kvifor ikkje større seglskip vart nytra i den-ne farten har eg ikkje funne. Det er ei ålmenn meinìng at siørre segl-fartØy var meir lønsame enn dei mindre. og ein skrille tru at det i1890-åra, ved omleggiinga til damp for utanriksflåten, var rik tilgangpå større seglskip til låg pris. Moglegvis kan det ha med deitøffevàrtil-høva vinterstid der nord å gjera; at større fartøy vanskeleg kunne tråklas9g fraln i inna^nskjærs seglas. Likeeins kan ein tenkju r.g ut større segl-skip ofte ville få problem med å finna høveleg hamn fo"r natta. Dennediskusþnen må me la liggja i denne omgang. Men når me Srrst har ar-beidd fram eit grunnlagsmateriale for hãrdãngerfartøya foi åra lggg-

Tal på Samla

Â.r fartøy Tons.

iBB91890189118921893189418951 896

1.81s,991.579,381.750,521.893,812.257,192.350,592.259,901.858,24

46,5645,13s3,0457,3855,0553,4252,5554,65

1.519.s69t.567.9031.s03.6s61.6 l5.BB02.340.2892.317.9852.458.2431.479.334

837993859853

t.037986

1.OBB

796

39353333

4t444334

I

¡IIIF

FrF

IFFItFFI!I

55

1896, kan me sjå kva som skjer om me korrelerer samla fraktvolummot samla tal pâ fartøy i dei ulike storleikgruppene. Dette kan gje eit

fyrste mål på kor rekningssvarande dei ulike storleikgruppene av små-

faïtØyarraf i høve til einannan. Resultata er førf i tabell 3.

Tøbell3:Dei einskilde storleikgruppene av hardøngerførtøy sin innbyrdes del av

totalfrakta av klippfisk frå Tromsø stift til Bergen i åra 1889-1896'

Kjilde: Tabell tl.Vll og II.VI i møteriølet til forføttøren)

eskpedisjoneru, noko som tvillaust er godt dekkjande. For det var ikþ'elite som skulle til av utrusting og førbuing ar før ð,ejkunne setja kursenmot nord. Lofotfisket tok gjerne til i februar, og heldt fram tií langt påyår-.l.Avhengig av tilgangen på fisk, tok det gjeine 2-4mânader før deihadde full last og kunne ta til med tørking ul firk"n. Kor lang tid dettetok var i sin tur avhengig av vêret. Av tolljournalene kan me"sjå at detofte leid fram mot jonsok før dei $'rste hardangerjaktene la seg til iBergen for lossing. Dei siste var ikþe attende førit'iaugust. Detie vargjerne slike som hadde drege like til Finnmark på fiskeofpkjøp. .')

Med sild til BergenNokre av dei hardangerskutene som sommarstid kom med klipp_

fisk til Bergen frå Nord-Noreg finn me att i tolljournalane seinhaustessame år. Då hadde dei vore der nord endå ein gong, men no på feitsild-kjøp. Feitsilda som så brått vart borte kring midtãn av lg70-talet komatt på 1880-talet. [Jt gjennom 1890-åra nådde oppfìska kvantum gam-le høgder, særleg var rB9-2 og 1893 gode år, -.tr *- me kan sjå åv ta-bell 4 kunne.dgi òg lppleva svartår. I 1894 vart der slik ikkje rágistrertei hardangerjakt med sildelast frå Nord-Noreg i journalane.

Tabell4:Totalregßtrering av fartøy frå Hardanger med medisinalptiktig sildelastt!B9Wn frå.TromsØ stift 1889-1896. Lasta er gjeve opp'i stk."tdr.(Kjelde: Bergen tollarkiv 265-66)

^ Tal på Samla Storleik Salt sildAr fartøy Tons. Gj.snitt stk. tdr.

AFarl.Øy- Del av samlastorleik last i o/o

BTal på Faftøy DifferansefartØy io/o mell om A og B

21-303r-4041-5051-606l-7071-8081-909i-->

4,57o/o

15,42o/o

74,380/o

20,28o/o

30,520/o

7,670/o

2,720/o

4,430/o

8,940/o

2l,B5o/o16,89o/o

t9,540/o23,510/o

5,630/o

1,660/o

7,98o/o

- 4,37- 6,43- 2,51+ 0,74+ 7,01+ 2,04+ 1,06+ 2,45

27665i5971

17

5

6

I00,000/o 100,00o/o 0,00

Med ein slik reknemåte ser me at det var fartøya i klassa 61-70 tonnsom i høve til representasjon i materialet hadde stØrste prosentdelen av

samla last. Om ãette er eit tilfeldig utslag i eit trass alt lite tilfang vilvidare gransking av journalane kunne avdekkja. Me kan i alle høve slå

fast at ãei lasta 6est dei fartøya frå Hardanger som var i storleiken 61-

70 tonn. Dei med litt kjennskap tll fartøyteknologi vil vita at ei jakt,

anten ho er 50 eller 70 tonn, så vil ho under segling og ankring stort

sett krevja eit mannskap på 5. Dette var òg eit minimum påfeltet når

fisken skulle takast om bord for flekkjing og salting. Så lenge dei største

jaktene lasta meir enn dei mindre med same mannskapstal, må me truât dei og var mest lønsame. I ein variabel eg har sett opp, som {e-t

rkkie

er plass-til her, går det fram at dei i snitt førte 13.000 stk klippfisk meir

pr. trÍ enn deimindre jaktene med same mannskapstal. Slik er det

n.pp. tilfeldig at fartøy i storleiken 6 1 -70 torrn har høgst frekvens i sta-

tisii<ken. zot FârtØy i storleiken 71-80 tonn krov minst ein mann meir.

som me kan sjå av tabell 3 stod ikkje lastevolumet i høve til dette.

Hardingaie rusta som regel ut for Nord-Noreg like over jul. Av uli-ke fartøyreineskap kan me sjå at det var vanleg å kalla dette for <Fiske-

56

206 77.352,13 55,1s t22.053

Det einaste fartøyet frå Hardangeï som kom med sild frå Tiomsøstift denne hausten var dampskipei nErnst, frå |ondal. og nett dettevarsla ei ny tid i sildefarten. For ulikt klippfiskfarten, var {ampfartøyaalt teke til å dominera i sildefarten. Eg trâi*t<¡e hatr høve ril å gå gje;-

lBB9 351890 161891 201892 431893 541894rB95 351896 3

1.854,80 52,99893,16 ss,B2

1.117,55 55,872.338,48 54,383.016,94 55,86

2.006,20 57,3213s,00 45,00

t9.6299.012

11.51025.43033.214

21.7431.5 l5

l57

Í

nom materialet på same grundige måte som for klippfisken' Men det

eine året eg rakk å systematisera (1889) viser at heile 640/o av silda som

kom frå Nord-Noreg til Bergen vart frakta dit med dampskip. Segl-

fartøyafrå Hardanger stod dette året berre for 5,75o/o. Elles er det gene-

relle inntykket av journalane i âra frametter at sildefrakt med damp-fartøy var aukande.

Tabell 4 omfattar nærare 100 fartøyregistreringar mindre enn det

tilsvarande oppsettet for klippfisk i tabell 1. Dette fortel greitt at langtfrå alle hadde to turar til Nord-Noreg for året. Dei såkalla <Fiskeutsikt-

erne> spela nok ei rolle her. Frå ut på 1880-talet finn me ofte <Telegraf-

udgifter> som ein post i rekneskapen til hardangerskipparane. Me må

slik tru at dei var rimeleg godt orienterte og ikkje reiste til Nord-Noregberre på vona.

Ellès var hardingane betre representerte i tolljournalane med

avgiftsfri sild enn kva tilfelle var med avgiftsfri klippfisk. Materialetomfattar 65 registreringar, og hardingane frakta slik 25.000 tØnner av

denne silda til Bergen i perioden 1BB9-1896.')For å få vita meir om det indre samsvar i kjeldematerialet ved-

komande storleik pâ fartøy og lastevolum, kan me laga eit tilsvarande

oppsett for sild som me gjorde for klippfisk i tabell 3.

Thbell5:Dei einskilde storleikgruppene av hardøngerførtøy sin innbyrdes del

øv totalfrøkta av sølt sild frå Tiomsø stift til Bergen 1889-1896.(Kjelde: TabellLil.Vil og IILVI i møterialet til forføttaren)

1.,"" fyllt så ov.erlegng som i det. førre oppsett var dei likevel ikþe.Likevel førte dei vel 100 tØnner sild meir pr. tnr enn dei mindre fartøyamed same mannskapstal.

Støtus for 1890-tøIet

^ Me kan knapt bruka talpâfartøy som indikator på aktiviteten i sjø-fartsnæringa-frå Hardangei. Men sôm m. har sett iegistrerte tolljour-1".1."1.

over fiskeimporr til.Bergen omrag rB0 hardåg"*lütày.-' nin-skilde vart berre registrert ein gong, medin andre er føît med áskelasttrl Bergen l5-20 gonger. Me veit at det generert var stor omsetnad avsmåskuter på 1890-talet, og dei 1g0 sorã her er nemde var nok aldriheimehøyrande i Hardanger samstundes. Men rabell 6 g;.;iãúì hru.minimumstall over kor mange fartøy som til ei kvar tiaiøy.a" tit-n.r.

Tabell6:Reeb tal på einskildfartøy f1( Hardanger med ein elrer freire fiskerastertil Bergen i8B9- 1896. (Kjetde: Førtøylegkter hjå forfaitaren)

TIFIt!F¡

100,00% 206 100,00% 0,00

Me ser igjen at det var fartøya i storleiken 61-70 tonn som i høve tilrepresentasjon i materialet hadde stØrste prosentdelen av samla last,

Det som vidare vil vera den store oppgåva, er å finna ut av kormange hardangerfartøy.som gjekk i annân"fart og srik ikkje vari regi-strerte i Bergen. sjølv kjenner eg i aile høve til eilakt, oNórnenr, hãi-mehøyrande i sørforden. Ho ei ført med ei sildeleverr"g iil B..g.r, i19?? Eltei_lar eg setr av rekneskapen for dette farøy;t at ho helstgjekk til Kristiansund med klippfiìken. Tiuleg var áet n.ir. ,tit..Tld4: me hatttilgang til fleire farløyrekneskap õg dagbøker kur.," *.latt vlta meir både omfartøy og mannskap frå Hãrdanger.

Eg vil,slik-nyrta høvet til å koma med ei sterk opfmoding til deisom har slike bøker om å venda seg til Hardanger fokãmuseum"for å fåmaterialet gjennomgått og registrãrt.

. P.t kriseperspektivet som fleire rokale historieforfa ttarar legg pãt,sjøfartsnæringa i Hardanger mot slutten av hundreåret, steåmerknapt med realitetane. Her var framleis mange fartØyog stor át irrit.r,men tyngdepunktet i småskipsfarten råg no iãei ¡re oriråda avregio-ne¡. Det må vera ei prioritert oppgåve ã finn. ut äv kvifor det vart slik.Til det meir særmerkte som kunni vera ynskjereg å finna

"t -.ì, o-,er satsinga på småskipsfart frâ Jondal i ãette huidreåret. Kvifoi satsa

AFartøy- Del av samla Tal Påstorleik frakti% fartøy

BFartøy Differanseío/o mellom A og B

2I-3031-404l-5051-606r-7071 -80BI-9091-->

0,680/o

73,990/o

I6,3to/o19,33o/o

32,470/o

1I,300/o2,41o/o

3,570/o

7,460/o

20,390/o

19,900/o

t8,930/o27,18o/o

8,740/o

t,460/o

1,94o/o

- 0,78- 6,40- 3,59+ 0,40+ 5,23+ 2,56+ 0,95+ 1,63

J

424l395618

a

4

59

dei så stort på seglfartøy når dei like godt som alle andre måtte vita at

seglskutetida var over?Me har her presentert flikar av eit kjeldemateriale som fullt gjen-

nomarbeidd moglegvis kan gje meir nøyaktig kunnskap om tilhøva forsmåskipsfarten frå Hardanger i ein tidsavgrensa periode. Dei svar me

kan finna her vil truleg òg kunne kasta ljos over tidsbolkar som ikkje er

så godt dokumentert.

SluttordEg vonar gjennom denne artikkelen å ha gjeve eit lite bidrag til nye

synsmåtar på sjøfarten frå Hardanger i seglskutetida. Vonleg vil det ògi den gjennomgangen av tolljournalane som me her har gjort, liggjaspirar til problemstillingar med perspektiv ut over dei bygdelaga fart-øya kom frå. Skal me få fram det sjøfartsnæringa representerte i stort,lyt me leggja eit regionperspektiv på dei vidare granskingane. Det vil isin tur kunne opna perspektivet vidare ut mot nasjonen, og for kom-parative studier med andre regionar. Sjøfarten utanfor området fortel iseg sjølv kan henda ikkje så mykje om Hardanger. Men den gav impul-sar inn, og sytte slik for vitalitet i bygdelaga. Dei kulturelle og nærings-messige ringverknadene som frlgd. av sjøfarten virka tvillaust innbåde på busetjingsmØnster og på folketalsutvikling. Men det er detvidstrakte f ordsystemet som gjorde kontakt mogeleg mellom bygdela-ga i ein vidare krins, og her ligg truleg nøkkelen til ei djupare forståingav Hardanger som kultur- og næringsområde.

Kjelder:Statsarkivet i Bergen: Iournal over ankomne Fartöier med medisinalpliktigeFiskevarer 1 8BB- 1 897. Bergen tollarkw 265-66.Hardanger folkemuseum: Ulike fartøyrekneskap og dagbøker knytt til seglfar-tøy fràHardanger.Norges offisielle Statistikk = NOS.

Litteratur:Gøthe, G. Norskeþstens fraktemenn - om seilfartøyer i þstfart. Oslo 1980.

Jensen, Magnus. Norges historie 1814-1905. Univ. forlaget 1971.

Kolltveit, Bärd. Hardingane og sjøen. Art i Hardanger 1990.

Nordvik, Helge W. Sildehandelens struktur og utvikling i Støvanger 1820-1860.

Art. i Stavanger Museums årbok 1981.

Norsk økonomiskhistorie 1500-1970, Bd. 1. Univ.forlager 1979.Olavsen, OIav. Skibsfart og Skíbsbygning i Hardanger. Art. i Hardanger 1912.

60

Opedal, Halldor O. Hardingar på sjøen.Utgjeve av Hardanger folkemuseumog Hardanger Historielag 1968.

Solhaug, TTygr.. De norske fiskeriers historie. Bd. 2. Univ. forlagef 7976.Sørensen, Bjarne. Sørnorsk fraktefart, et forsømt forskníngsfelt.

Museumsnettverket 5. s. 73-83. Norges forskningsråd, Oslo 1995.Vollan, Odda. Den norske klippfiskhandek historie.Førde 1956.

Noter:i) Olavsen, O. 1912, s. lff.2) Dei fleste fartøy vert typegjeve etter måten dei er rigga på. Skroget vil slik

i mange høve vera underorndna. For karakteristikk av ei jakt må båderigg og skrog takast med. Sjå interessant diskusjon om dette i Gøthesen, G1980, s. 68ff.

3) Sjå t.d. Kolltveit, B. 1990, s. 9.4) Sjå td. Norsk økonomisk historie Bd l, s. 54ff.5) Jensen, M. 1971, s.75.6) Opedat, H.O. 1968, s. 16ff.7) Nordvik, H.W. 1981, s.6ff.B) Olavsen, O. i912, s. 5-6.9) Sørensen, B. 1995, s. 79.

10) Olavsen, O. 1912, s. 7-10.1 1) Solhaug, T. 1976,s. 374.12) Sørensen, B. 1995, s. 77ff.13) Kolltveit, B. 1990, s.9.14) Sjå t.d. Opedal, H.O. 1968, s. 83ff.15) I protokollaneførfe tollbetjentane konsekvent <TromsØ stift> til den av-

giftspålagde fisken. Stundom føyde dei til (Finnmarken) i parantes. Jmfr.Norsk histo¡isk ìeksikon omfatta Tiomsø stift på denne tida landet fråSøre Helgeland til grensa mot Russland.

16) Det ligg fleire lause blankettar inni protokollane som kan jamnførast meddet tollbetjenten førte inn i journalen.

17) Sjå t.d. Olav Kollweit sine artiklar i Hardanger 1938 og 1943.18) Materialet er tilgjengeleg hjå forfattaren.19) Vollan, O. 1956, s.432ff.20) Me må ha klart for oss at dei 71 registeringane over dei 8 åra statistikken

omfattar kjem frå omlag 20 ulike fartøy.21) Tollbetjenten gjorde gjerne merknad om detre i protokollen.22) Tabell III.II i materialet til forfattaren.

I

t

I

¡t

¡I

6I