|anusz Ra dziwiłł 1 BB0 -L967 . Biografia poliĘ czna

|arosław Durka

Warszawa 2O!I

Jaroslaw Durka

]anuszRadztwiłł1aao_Lg67

Bioglafia polityczna

Oficyna Wydawnicza RYTMWarszawa

Recerizenciprof. dr hab. Henryk Lisiakprof. dr hab. Marek Masnyk

Projekt graftczny okładki i stron §rtułowychJacek Tofil

Na wyklejkachJanusz Radziwiłł we włoszech

Janusz Rądziwiłł z rodziną

Opracowanie redakcyjne i korektyOficyna Wydawnicza RYTM Sp. z o.o.

skład i łamanieStudio Graftczne Oficyny Wydawniczej RYTM Sp. z o.o.

- Jolanta Mafuszewskastudio @rytm-wydawnictwo.pl

@ Copyright by Jarosław Durkaand Oficyna Wydawnicza RYTM Sp. z o.o.,20lI

ISBN 97 8-83-7 399 -465-2

Druk i oprawa

Drukarnia Wydawnictw Naukowych w Łodzi

Oficyna Wydawnicza RYTM Sp. z o.o.prowadzisprzedaż wysyłkową książek z rabatem.

Szczegóły na stronie www.rytm-wydawnictwo.p1Zamówtenia mozna składać pod adresem:Oficyna Wydawnicza RYTM Sp. z o.o.,

ul. Wolska 84186, 0I-I4I Warszawatel./fax: (2ż) 63I-77 -92, fax (22) 862-37 -59

e-mail : dzial.handlowy @ rytm-wydawnictwo. pl

Summary

This dissertation is the first scientific description of life and activi§ ofJanusz Radziwill (t880r-1967) who was the Berlin descendant of famousLithuanian house, the lord of Olyka manor, and the owner of Nieborow aswell. Being the head of State with the Polish Regency Council he co-origi_nated the Polish Diplomatic Service.

Janusz Radziwill was a conservative politician of great importance in thępolitical life of the II Polish Republic as he was one of the leaders of the RighWing Party, the co-operator of Jozef Pilsudski (after May, I926),and the vicę_chairman of Non-Party Block of Co-operation with Government (BBWR).He held a mandate of a deputy in years 1928-1935 and a seat in Parliament inyears 1935-1938. He was kept imprisoned in Moabit, Germany (1945), andtwice in Lubianka, The Soviet Union (1939,1945). As the Soviet Authoritiesheld him under arrest in Krasnogorsk, he came back to his mother_counĘjust in 1947 .After the war he remained in Poland, acting the rolę of the mora|leader to those aristocrats who had decided not to emigrate.

Particular areas of his professional activity have been enclosed withinfive chapters complemented with the preface, conclusions, and bibliography.

TŁumaczenie na j ęzyk angie lski : B eata Mro skowiak

387

Spis treści

Wstęp.. 7

Rozdział I. Początek drogi.... 15

2. Dom rodzinny 24

3. Początki dzińalności politycznej 40

Rozdział II. W służbie odradzającej się Polski 47

1. Pobyt w Rosji rewolucyjnej 47

2. Dyrektor Departamentu Stanu w Radzie Regencyjnej.... 59

3. Sprawa I Korpusu Polskiego gen. JózefaDowbora-MuŚnickiego... 70

4. Spa - Wiedeń - Wars zawa 7 5

5. ,,óbywatele Rzeczypospolitej , ojczyzna w potrzebie!" ..."""", 95

6. Konferencja rozbrojeniowa w Moskwie ...""", 104

Rozdział III. W wirze poliĘki 1 15

I.Pozaparlamentem 115

2. W zwycięskim stronnictwie t43

3. Wokół ,,Frontu Gospodarlzego" 167

4.Dzińalność w BBWR.......... 176

5. Prezes Radziwin-.......... 190

6. Prasa 201

7. Awantura o Flicka... 208

8. Poseł i sęnator 219

9. Baliw ZakonuKawalerów Maltańskich 24I

10. Brat 252

Rozdział IV. Czas wojny1. Moskwa........... 27l

2. Berlin 279

3.Podniemięckąokupacją........... """"""" 286

4. Moabit _ ł,ubianka _ Krasnogorsk _ Warszawa....... 308

389

Rozdział V. Po wojnie

zakończenie

Aneks 1

Aneks 2

3L9

34t

345

347

355Bibliografia

Summary.......... 387

Bibliografia

żródła archiwalne

Archiwum Akt Nowych w Warszawie [AAN]Ambasada RP w Berlinie,Przedstawicielstwo Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego w Rosji,Przedstawicielstwo Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego w Berlinie,Biuro Sejmu RP w Warszawie 1919-1939,AttachaĘ wojskowe,Gabinęt Cywilny Rady Regencyjnej [GCRR],BezpaĘjny Blok Współpra cy z Rządem,CentralnaAgencja Polska w Lozannie [CAPwL]-Ministerstwo Spraw Zagranicznych [MSZ],Akta Artura Dobieckiego,Akta Stanisława Rymara,Rada Główna Opiekuńczaw Krakowie,Archiwum Ignacego Jana Paderewskiego,ProtokoĘ Rady Ministrów.

Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu [AAP|Akta Związku Kawalerów Maltańskich [ZKM].

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [AGAD|Oddziń III, Archiwum Radziwiłłów z Nieborowa [ARN], Korespondencja, Seria 1, sygn. 14.

16,17,18,23,24,25,35,38,54,6I,64,65,7I,78,79,80,82,92,96,98,103, l08. 1ns_126, l28, I29, I30, l52; Seria 2, sygn. 16,92, l04, l13, 198, 229,23I,232,zffi. 2ffi_285,29I,3l9,34I,387,407,411,4I9,46ż,499,500,528,548,559,560,564,569.5-t|.580, 586, 587, 588, 674, 622, 624, 664, 679, 687, 688,728a,73g,742,755.' 7_§9. -'-l.783,784,788,790,797,799,806,8l0,822,823,867,887,9l5,923,943.9-8.98-t,996,1007, l033, 1066,1070,1080,1083,1085,1087, lII4,1131,1135. ll5-. |202,1209,7210, l2l1,1216,1217,1218, l2l9, 1221, 1223, 1226, 1230, t246,

Archiwum Radziwiłłów z Nieborowa - Majątkowe, sygn. |07t, 1225, 1226. lJ:-. 1228,1229,

Archiwum Zamoyskich, sygn. 2253,Archiwum Lubomirskich z Małej Wsi, sygn . 1294, 1301, 13 10.

355

pracy magisterskiej) 1975 roku.

Archiwum Jasnogórskie w Częstochowie:Archiwum Marii i Ignacego Mościckich.

Archiwum Państwowe m.st. Warszawy:Stołeczny Komitęt Samopomocy Społe cznej.

Archiwum Państwowe w Częstochowie:Szpital Maltański w Częstochowie.

Archiwum państwowe w kaliszu:Państwowe Gimnazjum Męskie w Ostrowię Więlkopolskim 1846-1935.

Archiwum Państwowe w Katowicach [AP Katowice]Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych S,A. w Katowi cach 1937 -1945,Wspólnota Intęręsów Górniczo-Hutniczych S.A., Zarząd Huł Laura w Siemianowicach.

Archiwum Państwowe w Kielcach [AP Kielce]:Archiwum Radziwiłłów z Nagłowic [AR z Nagłowic].

Archiwum Państwowe w Krakowie IAP Kraków]:Naczelny Komitet Narodowy [NKN].

Archiwum Państwowe w Krakowie, Oddział na Wawelu [AP Kraków]:Archiwum Tarnowsk ich z D zlkowa [ADzT] .

Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie [Archiwum PAN]:MateriĄ Witolda Kamienieckiego.

Biblioteka Jagiellońska w Krakowie [BJ|:Archiwum Pusłowskich 467 l99, 859199,III7 l99, 7157 l99,Korespondencja Michała Bobrzyńskiego 8099 III, 8101 III, 8130 III,

Korespondencja Władysława Leopolda Jaworskiego i Prezydium NKN z lat 1914 - t920,I0I27 III,

Korespondencj a Alęksandra Lednickiego 6718 8, 7 21 88, 7 9 l 88.

Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego [Biblioteka KUL]:Archiwum Jana Steckiego,Korespondencj a W. Tatarki ęwicza.

Biblioteka PAN w Kórniku [BK|:Korespondencja Marii Zar4oyski ej 7 660,Korespondencj a Kazimiery Iłłakowiczówny l2I 00,MateriĄ bio- i bibliograficzne Aleksandra Gongola oraz jego wspomnienia |2853,Wspomnięnia o Radziwiłłach 11665,Korespondencja Zofti Krasickiej 1 1 805.

356

Biblioteka Narodowa:Tuchan-Taurogiński B., Geneza powstania Archiwum Radziwiłłów, oraz wartość zbiorów

dla nauki polskiej, Warszawa 1955, 9067,Puttkamer-Zółtowska J., Dzienn ik, 93 46,Woyniłłowicz E., Wspomnienia, IV 6486.

Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie:Korespondencj a Adama Krzyżanowskiego 683 3,Korespondencja Jerzego Mycielskiego 8 1 49,Krzyżanowski A., Kartki zkalendarza, 684l.

Biblioteka Sejmowa w Wars zawie:Druki Sejmu i Senatu II RP,BiuleĘny Koła Gospodarczęgo Posłów i Senatorów BBWR.

Biblioteka Śląska w Katowicach:Ze zbioruKazimierza Smogorzewskiego, J. Radziwiłł, Poland since thę Great War, Reprint

from the Slavonic Reviewn nr 35, January 1934.

Bibliotek a Zakladu Narodowego im. Ossolińskich we \ilrocławiu [BZNO| :

Bobrzyński J ., Zwierciadło gasnącęgo świata, sygn. 13 53 I lII,Bryja W., O jednoŚci wsi. Zrzeszęnię Inteligencji Ludowej 1936-1939 oraz w latach tg39_

l94l,t.2: 193941 (mps), sygn. 15347 II,Dębski J., Wspomnienia zlat 1889-1973, t. 3: 1926-1949 (mps.), sygn. 15354 III,PaPiery dotYczące Stronnictwa Zachowawczego oraz konserwatystów polskich w latach

1927-1935, mf. 4704,PaPiery Kazimięrza Sosnkowskiego, Sprawy Krajowe tg40_1g42, J.Radziwiłł ,,List zKra_

ju]', k. 32-36, sygn. 16543I2.

Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu:Archiwum Związku Polskich Kawalerów Maltańskich z lat 1916_1939 prowadzone przez

Stanisław a Taczanowskiego z P odrzęcza, rĘs 2 8 05.

Biblioteka UAM w Poznaniu:Dzięnnik Heleny Potockiej od 15 września do 24 grudnia 1939 roku, sygn. 3666.

Centralne Archiwum Wojskowe w Rembertowie [CAW]:Radziwiłłowa A., Dziennik z powstania warszawskiego, spis 62/53, t. 57 a,Tęczka personaln a I anusza Radziwiłła, sygn. 2985 .

Centrum Kultury i Sztuki w Kaliszu:Pałat Z., Antonin. Zespół pąłacow. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, wykonana

na zlecenie Urzędu Wojewódzkiego, Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kali-szu,Poznań 1985.

InsĘtut Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku:ZesP.29 Sybiracy - wspomnięnia i relacje z zęsłania, sygn.tl6 Z. D. Kńaruyna _ ,,pobyt

u Księcia Radziwiłła w Ołyce".

357

InsĘtut Pamięci Narodowej - Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskie-mu [IpN - rŚzpxr]

Zbtór Z, sygn.1118,Najwyższy Trybunał Narodowy - proces Józęfa Biihlera, sygn. 305 [NTN],sygn. IPN 0363/346, t. 3.

Muzeum w Nieborowie:Zbiory biblioteczne - rękopisy 5 5 I7, 5 549, 5 5 69, 5 57 2, 5 57 3 .

Zbiory rodzinne w posiadaniu KrysĘny i Jana Milewskich

Prasa przedwojenna

,,Bunt Młodych" 1936,,,Czas" 1926-1937,,,Dziennik Poznański" 1922,

,,DzieńPolski" 1928,

,,Gazeta Ostrzeszowska" 1937 -1939,,,G azeta Polska" l93 1-193 6,

,,Głos WoĘński" 1921-1922,,,Ilustrowany Kurier Polski" Bydgoszcz 1937,,,Tygodnik llustrowany" 1 907-1 9 1 8

,,ZycieWołynia" 1925, 1927 .

RelacjeLisĘ Juliusza Ostrowskiego Prezydenta Związ(łlPolskich Kawalerów Maltańskich do auto-

raz I0 i29 sĘcznia2003 roku.Listy Zofti Radziwiłł-Zdzięchowskiej do Dariusza J. Peśli z 8 kwietnia i 15 kwiętnia 1997

roku, oryginĄ w zbiorach D.J. Pęśli.Relacja ustna ks. Józefa Romana Maja proboszcza parafti pw. św. Katarzyny w Warsza-

wle z 20 sierpnia2006 roku, notatka sporządzona na podstawie rozmowy telefonicznejw zbiorach autora.

Relacja ustna KrysĘny Radziwiłł-Milewskiej z 19 maja 2010 roku, notatka w zbiorach au-

tora.Relacja ustna Stanisław a GrzęIaka z Antonina z 22 kwietnia 1995 roku , zapis magnetofono-

wy w zbiorach autora.

Relacja ustna ZofliRadziwiłł-Skórzyńskiej, córki KrzysztofaRadziwiłła, spisana 12 grudnia1998 roku przez Danielę J. Krupską. Relacja w zbiorach prof. Aliny Fitowej.

żródła drukowane

Aparat bezpieczeństwa w latach 1944-1956. Taktyka, strategia, metody, cz.2: Lata 1948-I949, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1996.

358

AParat bezPieczeństwaw Polscew lątach I953-]954. Taktyka, strategia, metody,Warszawa2004.

Archiwum polityczne Ignacego Pąderewskiego, t. 3, 4,Warszawa Ig74.Armia Krajowaw dokumentach 1939 -I945,t. |-z,Wrocław 1990.BiuleĘnY Informacyjne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego lg46,Warszawa 1996.Cisek J., RaPort mjr Wacława Jędrzejewicza z konferencji rozbrojeniowej w Moslałie (2_I2

grudnia I922 r), ,,Niepodległość" (Nowy Jork-Lon dyn) t992, t. 45.Cisęk J., Sąsiedzi wobec wojny 1920 roku. Wybór dokumentów, Londyn Ig90.CzaPiewski E., Jan Bobrzyński o lałestiach ustrojowych Drugiej fueczypospolitej,Warsza-

wa 1998.Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. 1,2, ,Warszawa 7962-

t965.Dolą,tmenty doĘ czące his torii s tosunków pols ko -włos kich ( I g t 8- I g 4 0 r.), Roma l 998.Dokumenty z dziejów polskiej polityki zagranicznej I9I8_Ig3g, t. 1: ]9]8_I932,Warszawa

1989.Dolą,tmenĘ z dziejów polskiej polityki zagranicznej t918_tg3g,t.2: I933_1939,Warszawa

1996.Dubicki T., Wojenne losy prezydenta lgnacego Mościckiego według zapisów mjx Józefa

Hartmana 28 sierpnia 1939 r - 8 stycznia 1940 r.,,,ZesąĘ Historyczne" (Paryż) lgg5,z. II2.

Dunin-Borkowski J., Almanach błękitny. Genealogia zyjących rodów polskich,Lwów l908.Dunin-Karwicki J., Z zamglonej i niedawno minionej przeszłości. opowiadanią historyczne.

Warszawa 1902.EPsŹein T.,GÓrzYński S., Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku tg30. Województwo

p o l e s ki e, w oj ew ó dz tw o w o ły ń s ki e, W ar szaw a I 99 6 .

Jaruzelski J., DziałalnoŚĆ organizacji konserwąĘwnych w Warszawie w latach lg27_]g3gw Świetle biuletYnów Wąrszawskiej Informacji Prasowej, |w:) Warszawa II Rzeczypo-spolitej I 9 ] 8_I 9 3 9, Warszawa 1972, z. 4.

KaĘń. Dokumenty ludobójstwa, DokumenQ i materiały archiwąlne przekazane Polsce 14 X1992 r.,Warszawa 1992.

Kossak W., Listy do żony i przyjaciół (Iss3-1942),Kraków 1985.Kumanięcki K.W. Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenĘ Ig]2_

I ] 9 2 4, Warszawa*Kraków 1924.ŁaPtos J., Dyplomaci II kP w świetle raportów Quai d'Orsay,Warszawa 1993.Majewski P., Michał Bobrzyński o potrzebie ,,silnego rządu" w Polsce, Warszaw a200l.Materiały arcłtiwalne do historii stosunków polsko-radzieckich, t. l, Warszaw a 1957 .

Materiały do biografii, genealogii i heraldyki polskiej,t. 2, Buenos Airęs-P aryż 1964.MoŚcicki H., Dzieje porozbiorowe Polski w aktąch i dokumentach,t.1, Warszawa (b.d.w.).Motas M., Na ,,łlerbatce" u premiera Świtalskiego. Sprawozdanie stenograficzne z poufuej

konferencji posłów i senatorów Bezpartyjnego Blola,t Współpracy z Rządem u prezesąrady ministrów Kazimierza Świtalskiego, ,,Teki Archiwaln.'| Wuir"awa 1961, nr 8.

Najnowsze dzieje Polski. Materiały i studia z olcresu t9I4-1g3g,t.z,Warszawa 1g5g.NKWD i polskie podziemie I944-1945. Z ,,teczek specjalnych" Józefa W Stalina. Kraków

1998.Piłsudski J., Pisma zbiorowe, t. 9, Warszawa 1937 .

Polacy i Zydzi pod okupacjąniemiecką 1g3g-]g45. Studią i materiały. Warszaw a2006.Polskaw dokumentąch z archiwów rosyjskich ]949-1953, [w:] Dokumenty do dziejów pRL,

Warszawa 2000, z.12.

359

Programy partii i stronnictw politycznych w Polsce w latach IgI8_Ig39,Rzeszów 1993.ProtokołY Posiedzeń Biura PoliĘcznego KC ppR Ig47-Ig48, [w:] Dokumenty do dziejówPkL, Warszawa 2002, z. 15.Radziwiłł J., o własnych siłach, ,§aszaPrzyszłość'' 1930, z.6.Radziwiłł J., Pod znakiem konsolidącji, ,,NaszaPrzyszłość'' 1930, z. 4.Radziwiłł l.,Przemówienie wygłoszone na Zjeździe Ząchowąwców, Wąrszawa ]2 nI Ig37,

Warszawa 1937.Rocznik InformaĘny o Spółkach Akcyjnych w Polsce 1930.Rocznik Informacyjny o Spółkach Akcyjnych w Polsce,Warszawa 1929.Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu,Warszawa 1932.Ruolo Generale. SuPlemento. Il Sovrąno Militare Ordine Gerosolimitano Di Malta,Roma

1940.Ruolo Generale- Ufficiate del granmagistero 1g4g. Sovrano Militąre ordine Gerosolimitano

Di Malta, Milano 1949.Sprawozdania stenograftczne Senatu ĘP, kadencja IV l935_t938, kadencja V 1938_1939

(druki sejmowe)Sprawozdania steno graftczne Sejmu RP kadencja II 1928_1930, kadencja III 1930_1935.Majchrowski J.M, Stanisław Car - polska koncepcja autorytaryzmu,Warszawa 1996.Sydow B.E., Korespondencja Fryderyka Chopiia,'t 1, Warszawa 1955.

li*1 M., MieczYsław Nieiziałkowski o demolcra"ji ;pr;;;;;irir.,rr,Warszawa 1996.kczką sPecjalna J.W Stalina. Raporty NKWD z polski Ig44-]g46,Warszawa 1998.WiadernY B, Nie chciana kolaboracja: polscy poliĘcy i nazistowskie Niemcy w lipcu Ig40,

,,ZeszyĘ Historyczne'' (Paryż) 2002, z. l42.WładYka W,, (Jwagi Konstantego Grzybowskiego o polityce konserwąĘwnej,,,przegląd Hi_

storyczny" 1974,z.3.Wrzosek M, DąŻenia do Powołania na emigracji w |gt7 r. polskiego naczelnego organu

politycznego, ,,Dzieje Najnowsz e'' l974, z. Ź. r ---"'-c'

Wrzosek M,, Pierwsze sPrawozdanie z działąlności Komisji Lihłidacyjnej do Spraw Króle-stwą Polskiego,,,TekiArchiwalne", Warszawa 196L nr 8.

|TYbór dolrumentów do BiW Warsz,awskiej. Działąnią I3-27.08.tg20 r., cz.1, ,,WojskowyPrzegląd Historyczny'' [WPH1 l991, nr 1.VTYbór dolumentów do biw warszctwskiej. Działanią ]g-21.08.1920 r., cz.2, ,,WojskowyPrzegląd Historyczny'' l99 I, ttr 2.łTYbór dokumentów do BiW Wąrszawskiej. Działanią 23-25.08.]g20 r.) cz.Z, ,,WojskowyPrzegląd Historyczny'' l99 1, ttr 34.Zagadnienie etaĘzmu w Polsce. Stenogram przemówień wygłoszonych na zebraniąch u Ją_

nusza Radziwiłłą w dn. l2 nI ]928-10 I ]g2g,Warszawa 1g2g.ZYchlińskiT., Kronika Żałobną rodzin wielkopolskich od I863 do t876,poznań 1877.

Wspomnienia i pamiętniki

Adąma Czerniąkową dziennik getta wąrszawskiego, 6 IX lg3g-23 VII 1942, Warszawa1983.

Beria S., Beria, mój ojciec. W sercu stalinowskiej władzy,Warszawa 2000.Branicka-Wolska A., LisĘ nie wysłane,Warszawa t993.Diariusz i teki Jąna Szembeka,t. |,2,4,Londyn 1964.Dowbor-Muśnicki J., Moje wspomnienia, P oznań 1996.

360

Dziennik Iwana Waszenko, ,,Dzieje Najnowsze", Kwartalnik IPN, t. I, z. 2,Warszawa 1947 .

Dzierzbicki S., Pamiętnik z lat wojny I9I5-1918, Warszawa 1983.Fajer L., Żołnierze Starówki. Dziennik bojowy lqt. Ognistego,Warszawa 1957.Frassati-Gawrońska L., P rz eznacz enie nie omij a Wars zawy, Warszaw a 2003 .

Giedroyc I., Autobiografia na cztery ręce, Warszawa 1994.Grzybowski K., Pięćdziesiąt lat 19I8-1968, Kraków 1980.Haller J., Pamiętniki z wyborem dokumentów i zdjęć, Londyn 1964.Hutten-Czapski B., Sześćdziesiąt lat życia politycznego i towarzyskiego, t. 2, Warszawa

1936.Jarocki R., Rozmowy z Lorentzem,Warszawa 1981.

Jaruzelski J., Książę Janusz (I880-1967). Szkice. Wspomnienia Janusza Radziwiłła, War-szawa200l.

Jaworski W.L., Diariusz 1914-1918, Warszawa 1997.Kakowski A., Z niewoli do niepodległości. Pamiętniki,Kraków 2000.Korboński S., I4r imieniu Rzeczypospolitej, Warszawa 199l.KorbońskiS., W imieniu Polski Walczącej, Warszawa 1999.Kossak Z., W Polsce Podziemnej. Ębrane pisma dotyczące lat 1939-1944, Warszawa

1999.Iłzecnlnowicz K., Ostatnia kampania konną. Działania Armii Polskiej przeciw Armii Kon-

nej Budionnegow 1920 rokoą Londyn I97t.Ylrzyżanowski J.R., Z Radziwiłłem w piwnicach UB, ,,ZeszyĘ. Historyczrre" (Paryż) 1987,

z.79.Księga Pamiątkowa ną dziewięćdziesięciolecie dziennika 1848-1938 ,,Czas", Warszawa

1938.Księga SapieĘńska, t. 2, Kraków 1 986.Kwiatkowski E., Dziennik. Lipiec l939-sierpień 1940, Rzeszów 2003.Landau L., Kronika lat wojny i okupacji,t.I, Warszawa 1962.Laroche J., Polska ląt 1926-1935. Wspomnienią ambąsadorafrancuskiego,Warszawa |966.Lednicki A., Pamiętniki ]914-I9I8, Kraków 1994.Lednicki W, Alelrsander Lednicki (Oszczerstwą i prawda), ,,ZeszyĘ Historyczne" (Paryż)

l962,nr I.Łobodowski J., Wspomnienia Jąnuszą Rądziwiłła, ,,Kultura" (Paryż) 1967,nr lI,12.Meysztowicz J. Czas przeszĘ dokonany. Wspomnienia ze służby w Ministerstwie Spraw Za-

granicznych w latach 1 9 3 2*1 9 3 9, Kraków 1 984.Miller M., Arystolcracj a, Warszawa 1 998.MoszyńskiE., Ludzie i czasy ,,Czasu". Z historii czołowej gazeĘ i wybitnych konserwaĘ-

stów Drugiej Rzeczypospolitej,Toruń 2004.MoĘ M., Przechadzki po mieście, t. 2,Warszawa 1957 .

Mycielski Z., D ziennik 1 9 6 0- 1 9 6 9, Warszaw a 200 1 .

Mycielski Z., Niby-dziennik, Warszawa 1998.Nie Ęlko Pierwsza Brygada (1914-1918l, Warszawa L993.Niemoj owski J.N., Wspomnienia, Warszaw a 1925 .

Pamiętniklrsiężnej Mąrii Zdzisławowej Lubomirskiej 19I4-19l8,Poznań2002.P amiętniki H ermana Lieb ermana,,,Klt|ttura", Warszaw a 19 67, nr 1 l .

Pamiętniki lcs. Radziwiłłowej (Ludwiki lcs. Pruskiej, Czterdzieści pięc lat mojego Ęcia,(b.m.w.) l9I2.

Piłsudska A., Wspomnienia,Warszawa 1 989.Podhorski Z, Wspomnienia dowódcy 203 pułlu ułanów z walk o Ciechanów w 1920 roku,

,,Woj skowy Przegląd Historycany" |99 6, nr 4.

36l

Polska w pamiętnikach wielkiej wojny I9I4-I9lB, oprac. M, Sokolnicki, Warszawa 1925.Potocka M.M., Z moich wspomnień,London 1983.Potocki A., Master of Lancuf, London 1959.Pragier A., Czas przeszły dokonany, Londyn 1966.Pruszyńsk i M., Mi g awki w s p o mni e ń, Warszawa 200ż.Radziwiłł J., Wspomnienia (rozmowa z K.T. Toeplitzem), ,,Przegląd Kulturalny" !96I,

nr 5ll52; 1962,nr I,2,3.Radziwiłł K.M., Pamiętniki, Odfeudalizmu do socjalizmu bezpośrednio,Warszawa 2000.Radziwiłł M., One of the Radziwills, London l97l.Rataj M., P amiętniki 1 9 l B- ] 9 2 7, Warszawa 1965 .

Relacja von dem Bacha o powstaniu warszawskim, ,,Dzieje Najnowsze", Kwartalnik IPN,t. I, z.Z,Warszawa 1947.

Ringelbluffi E., Kronika getta warszawskiego, Warszawa l983.Romeyko M., Przed i po maju, Warszawa 1967.Ronikier A., Pamiętniki ]939-1945, Kraków 2001.Rostworowski S., Łuna od Warsząwy,Warszawa 1989.Rudnicki K., Na polskim szlaku, Wspomnienia z lat I939-1947,Wrocław 1990.Sapieżyna M. z Windisch-Graętzów, My i nasze Siedliska. Kraków 20a3.Schimitzek S., Drogi i bezdroza minionej epoki, Wspomnie,nia z lat pracy w MSZ (1920-

I939),Warszawa 1976.Sikorski W., Nad Wsłąi Wcrą. Studium z polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku,Lwów 1928.Singer B., Od Witosa do Sławka,Paryż 1962.Skirmunt K., Moje wspomnienia I866-1945, Rzeszów 1998.Skowroński T., Pamiętniki ]914-1939. Student w Snvajcarii. Dyplomata wolnej Polski,

Pruszków 1999.SkórzyńskazRadziwiłłów Z., Świadectwo czasu minionego (Ciąs dalszy),Warszawa 1996.Stablewski S., Wspomnienie osobiste o księciu Januszu Radziwille, ,,Wiadomości Ziemiań-

skie" 2009, nr 38.SĘpułkow ski Z., Zapro s z enie do Mo s kwy, Warszaw a I99 1 .

Sudopłatow P., Wspomnienia niewygodnego świadka, Warszawa 1999.Szejnert M., Mitra pod kapeluszem, ,,PoliĘka" |973, nr 16.Szembęk J., Diariusz. Wrzesień* grudzień I939,Warszawa 1989.Szymanowski G., Dwanaście lat-wspomnienią z lat I927-1939,Toruń 1998.Śmigielski W., Między ołtarzem a więzieniem. Wspomnienia z Kulturkampfu 1B75-t878,

Poznafi 1937.Świtalski K., Diariusz 1glg-Ig35, Warszawa 1992.Tak było, IViedemolrratyczne wspomnienia Eustąchego Sapiehy,Warszawa (b.d.w.).Tatarkiewiczowie T. i W., Wspomnienia,Warszawa 1979.Wachowiak S., Czasy, które przezyłem. Wspomnienią z lat I890-1g3g,Warszawa 1983.Wachowiak S., Wspomnienia, ,,Zeszyty Historyczne",Paryż l97 5, z. 37.Wierzbick i A, Zywy Lewiatan, Wspomnienia, Warczaw a 200 lWitos W., Moje wspomnienia,Paryż 1965,t.3.Witos W., Moje wspomnienia,Lublin 1978.Wrangel P., Wspomnienia, Warszawa 1999,t. l.Wyszyński S. kard., Zapiski więzienne,Paryż 1982.Zawodny J.K.,Uczestnicy i świadkowie PowstaniaWarszawskiego. WywiaĄl,Warszawa 2004.Zbyszewski W.A., Galłędy o ludziach i czasach przedwojennych,Warszawa 2000.Zeromska'}d., Wspomnień ciąg dalszy, Warszawa 1996.

362

Opracowania

Affek M., Kwestia kandydatur do tronu pols;kiego w czasie I wojny światowej, ,,Pro Fide,Rege et Lege" 1999,tv l.

AftanazyP.., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej,t. 5, Województwo wo-łyńskie,Wrocław 1994.

Ąnenkiel A., P arl amentaryzm II Rzeczypospolitej, Warszawa l97 5 .

Ajnenkiel A., Polska po przewrocie majowym, Warszawa 1980.AlbertA. (Wojcięch Roszkowski), Najnowsza historia Polski 1914-1993, Kielce 1994.Babiński S., Kazimierz Sosnkowski. MyśĘraca-walką. Przyczynki do monografii orąz uzu-

pełnienia do materiałów historycznych Kazimierza Sosnkowskiego, London 1988.Baciński A, Akcje organizacyjne arcybiskupa Adąma Stefana Sapiehy na polu charytatyw-

nym podczas okupacji niemieckiej (1939-1945),|w:] Księga Sapieżyńska,t.1, Kraków1982.

Bardecki A, Arcybiskup Adąm Stefan Sapieha a duszpasterstwo wśród polskich robotnikóww III Rzeszy podczas II wojny światowej, [w:] Księga Sapiezyńska,t.2, Kraków 1986.

Bartel W.M., Naukowy mecenat Adąma Stefana Sapiehy,[w:f Księga Sapieżyńska,t.l, Kra-ków 1982.

Bartoszew icz H., P olityka Związku Sowieckiego wobec p ańs tw Europy Śro dkowo-Ws chod-niej w latach 1944-1948, Warszawa t999.

B artoszew icz K., Ra dz iw ił ł ow i e, W ar szaw a t 928 .BaĘzelJ., KonserwaĘzm bez kompromisu. Studium z dziejów zachowąwczej myśli politycz-

nej w Polscew XXwieku, Toruń 200I.Błażyński Z., Mowi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1g40-Ig55, Londyn 1989.Boczkowska T., Meysztowicz Alelcsander,|w:] Ministrowie Polski Niepodległej I9I8-I945,

Szczecin200l.Bojko O.D., Istorija Ulcrajiny, Navćalnyj posibnyk, Kyjiv 2006.Borejsza J.W., Deuxićme Bureąu o sprclwach polskich (I917-I9l9), ,,Przegląd Historyczny"

1970, z.2.Buszko J., Akcja solidarnościowa na rzecz profesorów lcrakowskich, ąresztowanych w ra-

mach tzw. Sonderaktion,,,Studia Historyczne" l98l, z.3.Cenckiewicz S., Tadeusz Katelbach. Biografia poliĘczna (IS97-I977),Warszawa2005.Chajn L., Wolnomuląrstwo w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1975.Chojnowski A., Piłsudczycy u władzy. Dzieje BezparĘjnego Bloku Współpracy z Rządem,

Wrocław 1986.Chrzanowski T., Przeobrażenia literatury ziemianskiej, |w:) Dziedzictwo. Ziemianie polscy

i udział ich w Ęciu narodu,,Kraków 1996.Chwalba A., Polacy w służbie Moskali, Warszawa-Kraków 1999.Czapiewski E., Koncepcje polityki zagranicznej konserwaĘstów polskich w latach l9I8-

1 9 2 6,Acta Universitatis Wratislaviensis, Historia LXVIII, Wrocław 1 988.Czubiński A., Grot Z., Miśkiewicz B,, Powstanie wielkopolskie 1918-1919. Zarys dziejów,

Warszawa 1988.Datner S., Sonderaktion Krakau,,,Ęgodnik Powszechny" Ig74,nr 34.Dębowska M., Kościół katolicki ną Wołyniu w warunkąch olalpacji 1939-1945, Rzeszów

2008.Dfugajczyk E., Sanacja śląska ]926-1939. Zarys dziejów politycznych, Katowice 1983Dmowski R., Niemcy, Rosja i kwestia polska, Warszawa 1991.DobrzyckiW., Historia stosunków międzynarodowch w czasach nowożytnych I8I5-1945,

Warszawa 1996.

363

Dreyza J ., Szpital Maltański ( 1 9 3 9- l 9 4 9),,,A\manach Częstochowy" 1 989.Drozdowski M.M., Eugeniusz Kwiątkowsłi, Wrocław 200LDrozdowski M.M., Społeczeństwo, państwo, politycy II Rzeczypospalitej,Kraków 1972.Drozdowski M.M., Wąrszawa w lątach l9l4-I939,Warszawa 1990.DuBois D., Lee Radziwiłł. W cieniu siostry,Warszawa 1997.Dwaczyński E., Polska I939-1945. Dzieje polityczne,Warszawa 1999.Durka J., Działalnośc lrsięcia Janusza Rądziwiłła w Związku Polskich Kawalerów Maltąń-

skich,,,Biuletyn ZwiązluPolskich Kawalęrów Maltańskich", Kraków 2005, nr 13.Durka J., Materialne podstawy funkcjonowania ordynata ołyckiego księcia Jąnusza Rądzi-

wiłła w okresie międzywojennym, [w:] ,,Poznańskie ZeszyĘ HumanisĘczne",Poznań2009,t.12.

Durka J., Pałac Radziwiłłów w Powstaniu Warsząwskim, |w:] Powstanie Wąrszawskie I944.Pamięć Narodu Polskiego. ,,BiuleĘn Informacyjny. Wydanie Specjalne SpołecznejFundacj i Pamięci Narodu Polskiego", Warszaw a 2005 .

Durka J., Perypetie mąłżeńskie ostatniego ordynata przygodzickiego lrsięcia Michała Rądzi-wiłła,,,Rocznik Kaliski", Kalisz 2006, t. 32.

Durka J., Rokowania Janusza Radziwiłłą z dworami cesarskimi w sprawie polskiej w I9I8 r.,,,ZeszyĘ Historyczne" (Paryż) 2005, nr 15l.

Durka J., Spory Janusza Radziwiłła z Michałem Grażyńskim w latach 1929-]933 wokół RadyNadzorczej Górnośląskich Zjednoczonych Hut Królewskiej i Laury S.A. w Kątowicach,|w:] Prace Uczestników Studium Doktoranckiego, z. 5, Historia, Opole 2003.

Durka I., Wokół pałącu lcsięcia Janusza Radziwiłła na Bielańskiej w czasie II wojny świato-we7. ,,Niepodległość i Pamięć", Warszawa2006,rr 22.

Durka I., Z dziąłąlności politycznej Janusza Radziwiłła do I939 r Szkic do portretu konser-w aĘsQ,,,Niepodległość i Pamięć", Warszaw a 2005, nr 2l .

Fęldman I., Bismarck a Polska, Warszawa 1980.Fęldman J ., Negocjacja Alelrsandra Kłobukowskiego w Berlinie w l. ] 863/1864, ,,Kwartalnik

Historyczny" 1933, t. 1, z. 2.Fijałkowski Z., Kościół Katolicki na ziemiąch polskich w latach okupacji hitlerowskiej,War-

szawa 1983.Filar W., Wołyń 1939-1944. El<sterminacja czy walki polsko-ulcraińskie. Studium historycz-

no-wojskowe zmagań na Wołyniu w obronie polskości, wiary i godności ludzkiej, Toruń2003.

FrąŚ J., Koncepcje polskiej polityki zagranicznej 19I8-1939,Warszawa 1981.Friszkę A., Koło posłów ,,Znak" w Sejmie PRL I957-1976,Warszawa 2002.Gałka B., Działalność dobroczynną Rądziwiłłów w Nieborowie w latąch 19IB-194.5, [w:]

Weś ą dwór na ziemiąch polskich,Kte|ce 1999.Gałka B., KonserwaĘściw Polsce ląt I935-1939,Toruń 2006.Gałka B., Ziemianie i ich organizacje w Polsce ląt 19]8-1939,Toruń 1999.Gałka B., Ziemianie w parlamencie II Fzeczypospolitej, Toruń 1999.Garlicki A., Józef Piłsudski ]867-1935, Warszawa 1990.Garlicki A., Od maja do Brześcia,Warszawa 1981.Garlicki A., Przewrót majowy, Warszawa 1987.Garlicki A., Sejm pod sąd,,,Polityka" 2000,nr 37.Garlicki A, U źródeł obozu belwederskiego,Warszawa 1979.Garlicki A., Kochanowski J., Józef Piłsudski w karykaturze,Warszawa 199I.Gdański J.W., Zapomniani żołnierze Hitlera,Warszawa 2005.Górzyński S., Grala J., Piwkowski W., Urbaniak V., Zielińska T., Rądziwiłłowie herbu Trąby,

Warszawa 1996.

364

Grabowsk i W., P o ls ka Taj na Admini s tracj a Cyw ilną 1 9 4 0, 1 9 4 5, Warszaw a 2003 .

Grobicki J., Pierwszy pułk szwoleżerów w bitwie pod Warszawą, ,,Przegląd Kawaleryjski"1925,nr 4.

Grodziski S., Parlamentaryzm ną ziemiach polskich w epoce porozbiorowej,|w:f Dzieje sej-mu pols kiego, Warszaw a 1993 .

Grosfeld L., Polityka państw centralnych wobec sprawy polskiej w latach pierwszej wojnyświatow ej, Warszaw a 1962.

Grtinberg K., Nazi-Front Schlesien. Niemieckie organizacje polityczne w województwie ślą-skimw latach 1933-1939, Katowice 1963.

Grzelońsk i B, Ęplomaci USA I 9 ] 9- I 9 3 9, Pułtusk 2004.Grzyb M., Narodowo-polityczne aspekty przemian stosunków własnościowych i kadrowych

w górnośląskim przemyśle w latach 1922-1939,Katowice 1978.Grzybowski K., Janusz Radziwiłł czyli o konserwaĘstach,,,Polityka" 1969,nr 20.Halbersźadt J., Józef Piłsudski i jego wspołpracownicy wobec problemu wyborow parlamen-

tarnych w latach 1926-1928. Z badań nad genezą BBWR,,,Dzieje Najnowsz e" 1984, z. 1.

Hiscowa L.Z., Antonienko I.E., Znaczenie archiwaliów Rądziwiłłów, przechowywanychw Centralnym Państwowym Archiwum Ukrainy w Kijowie, dla rekonstrukcji ArchiwumRądziwiłłów, ,,Miscellanea Historico-Archivisti ca" , t. 7 ,Warszawa 1997 .

Holloway D., Stalin i bomba. Związek Radziecki a energia atomowa 1939-I956,Warszawa1996.

Irving D, Marszałek Rzeszy Hermąnn Góring 1893*1946. Biografia, Warszawa 2001.JakubowiczJ., Sagi rodów polskich, Lublin 2000.Jaroszewski T.S., Pąłace i dvvory w okolicach Wąrszawy,Warszawa I99ż.Jaruzelski J., Książę z Obki. Raczej h,valifikował się do redukcji, ,,Rzeczpospolita"

zO2Y tqg8 r.

Jaruzelski J., List do Redakcji z 7 YI 2004, ,,ZeszyĘ Historyczne" (Paryż) 2004, nr l48.Jaruzelski J., O genezie konstytucji hłietniowej,,,Kwartalnik Historyczny" t983,nr 2.Jaruzelski J., Stanisław Cat-Mąckiewicz I896-196ó, Wilno-Londyn-Warszawa1994.Jasiewicz K., Lista strąt ziemiaństwa polskiego ]939-1956,Warszawa 1995.Jasięwicz K., Zagłada polskich kresów. Ziemiaństwo polskie na Kresąch Północno-Wschod-

nich Rzeczypospolitej pod okupacjąsowibcką I939-]94I. Studium z dziejów zagładydawnego narodu politycznego, Warszawa 1998.

Jasięwicz K., Ziemiaństwo polskie w latach II wojny światowej. Próba systematyzacji czyn-ników przetrwania,,,Studia Historyczne" 1997, z. 4.

Jasiński B, Etatyzm w polityce przemysłowej Polski międzywojennej, ,,ZeszaĘ NaukoweWyższej SzkoĘ Ekonomicznej w Krakowię",nr 9, Kraków l959,nr 9.

Jaskólski M., Kaduceus polski. Myśl polityczna konserwaĘstow lcrakowskich I866-1934,Warszawa-Kraków 1990.

Jastrzębski W., Leon Janta Połczyński (1S67-196t) - minister i senątor z Borów Tuchol-skich,Toruń 2001.

Jędruszczak T., Piłsudczycy bez Piłsudskiego. Powstanie Obozu Zjednoczenia Narodowe4ow 1937 roku,Warszawa t963.

Jędrzejewicz W., Cisek J., Kronika zycia Józefa Piłsudskiego 1867*]935, Warszawa 1998.Kalina S., Front Morges, OZON, Falanga, Piasecki, ,,Wiadomości" (Londyn) nr 1301

z7 III 1971 r.Kamieniecki W., Historycy i poliĘcy wąrsząwscy. Franciszek Pułaski (]B75-I956),,,Wiado-

mości" (Londyn) nr 1074 z3OX 1966 r.

Kamieniecki W., Historycy i politycy wąrszctwscy. Janusz Radziwiłł (1880-1967), ,,Wiado-mości" (Londyn) nr 13ll z t6Y 1971 r.

365

Karwowsk i S ., H is t ory a Wielkie go Ks ięs tw a P o znańs kie go, t. l, P oznań 1 9 l 8.Karwowski S., U lrsięcia namiestnika, ,,Ptzegląd Wielkopolski" tglz,nr 37.Kaszuba E., System propagandy państwowej obozu rządzącego w Polsce w latach 1926-

]939, Toruń 2004.Kawalec K., Spadkobiercy niepokornych. Dzieje polskiej myśli politycznej 1918-]939,

Wrocław 2000.Kęsik J., Struktura nąrodowościowa województwa wołyńskiego w lątach 193I-]939, [w:]

Przemiany narodowościowe na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej ]93I-]94B,Toruń 2004.

Kęsik J., Zaufany Komendąnta. Biografia poliĘczna Jana Henryka Józewskiego I892-198 ] ,Wrocław 1995.

Kidzińska A., Stronnictwo Polityki Realnej 1905-1923, Lublin 2007.Kijas A, Polacy w Rosji od WII wieku do ]8I7 roku. Słownik biograficzny,Poznań2O0O.Kirchmay er J ., P ow s t anie Wąrs z aw s kie, Warszawa l 9 84.Knebel J., Rząd pruski wobec sprawy polskiej w lątach I914-I9I8,Poznan 1963.Kobylańska Z., Konfeder acj a N aro du w Wars z awie, Warszaw a 1999 .

Kofman J., Lewiatan a podstawowe zagadnienią ekonomiczno-społeczne Drugiej Rzeczypo-spolitej. Z dziejów ideologii kół wielkokapitalisĘcznych w Polsce,Warszawa 1986.

Kornat M., Polska I939 roku wobec paktu Ribbentrop-Mołotow, Problem zbliżenia niemiec-ko - s ow i e cki e go w p o l i ty c e z agr ani c znej I I Rz e c zyp o s p o l i t ej, W ar szaw a 2002.

Korzęniowski M., Za ZłotąBramą. Działalność społeczno-Ąrulturalna Polaków w Kijowie wlątąch I905-1920, Lublin 2009.

Kotowski A., Polska polityka nąrodowościową wobec mniejszości niemieckiej w lątach1919-1939, Toruń 2003.

KozaczkaM., Gospodarką ordynacji rodowych w Polsce 19I8-1939,Rzęszów 1996.Kozłowski Cz., Dziąłalność polityczną Koła MiędzyparĘjnego w latach I915-I918, War_

szawa 1967.KozłowskiJ.,Welkopolskapodzaborempruskimwlątach 1815-I9IB,Poznań2006.Kozub-Ciembroniewicz W., KonstanQ Grzybowski - uczony, łlomo politicus, publicysta,

|w:] Konstanty Grzybowski - myśliciel scepĘczny, Kraków 2000.Krasuski J., Historia Rzeszy Niemieckiej I87I-I945,Poznań 1986.Kroll B., Opieka i samopomoc społeczną w Wąrszawie 1939-]945, Warszawa 1977 .

Kroll B., Rada Główną Opielalńcz a I 9 3 9- I 9 4 5, Warszawa 1 985.Kryj om C., Kronika P rzy go dz i c, Przy godzice 1998.Kuczerepa M., Polityka II fueczypospolitej wobec Ulcrąinców na Wołyniu w latach 192t-

1939,,,Przegląd Wschodni" 1997,t. 4, z.l.Kukiel M., Dzieje polityczne Europy od rewolucji francuskiej (I789-t92]), Londyn

(b.d.w.).Kulesza J., Starówka. Warsząwskie Termopile 1944. Przewodnik historyczny po miejscach

walk i pamięci czasu okupacji i Powstania Warszawskiego,Warszawa 1999.KuleszaW.T., Koncepcje ideowo-polityczne obozu rządzącego w Polsce w lątach I926-1935,

Wrocław 1985.Kulski J., Zarząd miejski Warszawy ] 939-1g44,Warszawa 1964.Kumaniecki J ., Po traktacie ryskim. Stosunki polsko-radzieckie I92 I-I923, Warszaw a 197I.Kumaniecki J., Moskiewska konferencja rozbĘeniowa 1922,,,Kwartalnik HistoryQzny"

1970,nr 2.Kumaniecki J., Pokój polsko-radziecki I92I, Warszawa 1985.KunertA.K., Rzeczpospolita Walcząca. Powstanie Warszawskie 1944 kąlendarium,Warsza-

wa 1994.

366

Kutrzeba S., Polska Odrodzona 19I4-1928,Kraków 1928.Kwiatkowski M.J., ,,Tu mówi powstańcza Warszawa".., Dni Powstania w audycjach Pol-

skiego Radią i dokumentach niemieckich, Warszawa 1994.Landau Z.,Gospodarkapolskaw lątach 19IB-1939 [w:] ZięntaraB., MączakA.,Ihnatowicz

I., Landau Z., Dzieje gospodarcze Polski do roku 1939, Warszawa 1988.

Landau Z., Matuszewski lgnacy, |w:] Encyklopedia historii Drugiej Rzeczypospolitej, War-szawa 1999.

Landau Z., Oligarchiafinansowa Drugiej Rzeczypospolitej, ,,Przegląd Historycztty" l97l,nr l.

Lange T.W., Ząkon Maltański w Drugiej fueczypospolitej lglg-]g39,Poznań2000.Laubert M., Die preussische Polenpolitikvon 1772-]9]4,Krakau 1942.LeczykM., Polska i sąsiedzi 192 ]-I939. Stosunki wojskowe, Warszawa 2004.Leitgeber S., O zyciu towarzyskim w Wielkopolsce w XX i XX wieku. Jak je pamiętam,Po-

znafi2001.Libicki M., Związek Polskich Kawalerow Maltańskich na emigracji po II wojnie światowej,

|w:] Zakon Maltański w Polsce, Warszawa2D0).Lipiński W., Walka zbrojna o niepodległość Polski w latach I905-19 ]8, Warszawa 1990.Loret M., Między Jeną a Ęlżą 1 B06-1807, |w:] Monografie w zalcresie dziejów nowożytnych,

t. Z,Warszawa 1902.ŁączewskiJ., Michał Grażyński (IS90-I965). Sylwetka polityka, Częstochowa 2000.Łączewski J., Wktor Przedpełski. Powstaniec śląski i menedżer gospodar"ry, ,,ŚIąsK' 2003,

nr 4.

ŁossowskiP., Jak Fenilcs z popiołów. Oswobodzenie ziem polskich'spod okupacji w listopa-dzie 19I8,Łowicz 1998.

Łoś A., Styl Ęcia ziemiaństwa polskiego po II wojnie światowej, Lublin 2008.Łoś P.S., Szkice do portretu ziemian polskich Mwieką Warszawa2}Dl.ŁuczakA., Pietrowicz A., Polityczne oczyszczanie gruntu. Zagłada polskich elit w Welko-

pols ce ( 1 9 3 9- 1 94 I), P oznań 2009 .

Maciejewski J., Piśmiennictwo, nanlka, teata |w:] Dzieje Welkopolski,t.z,Poznafi 1973.

Mackiewicz (Cat) S., Historia Polski od 11 listopada I9l8 do 5 lipca 1945 r., London(b.d.w.).

Mackiewicz (Cat) S., Dom Rądziwiłłów, Warszawa 1990.Madajczyk C., Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce,T. I, Warszawa 1970.

Majewski P., Wojna i lultura. InsĘtucje lailtury polskiej w okupaĘnych realiach Generąl-ne go Gub ernators tw a ] 9 3 9- 1 9 4 5, W arszaw a 200 5 .

Majchrowski J.M., Czynniki jednoczące naród w myśli politycznej Obozu Zjednoczenia Na-rodowego, Kraków 1978.

Majchrowski J.M., Polska myśl polityczna I9IB-I939. Nacjonalizm,Warszawa 2000.Majchrowski J.M., Silni, z1,1lArci, gotowi. Myśl polityczna Obozu Zjednoczenia Narodowego,

Warszawa 1985.Malinowski L., Politycy II Rzeczypospolitej 1918-1939 (służba i życie prywatne),t.Z,Toruń

1995.ManteuffelT., Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, ,,Przegląd Historyczrty",War-

szawa 1928.Materski W., Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918-1943,Warszawaz}Ds.MazanL., Marszałekw stanie spoczynku, ,,Polityka" 2003, nr 16.

Mencel T., Felilrs Łubieński, Warszawa 1952.MędrzeckiW.,Inteligencja polska na Wołyniu w olcresie międzywojennym, Warszawa 2005.MędrzeckiW., Niemiecką interwencja militarna na Ukrainie w I9I8 roh,l, Warszawa 2000.

367

Mędrzecki W., Województwo wołyńskie ]92 1-1939. Elementy przemian cywilizacyjnych,społecznych i politycznych, Wrocław 1988.

Micewski A., Stefan kardynał lTyszyński (l90]-IgSl),Warszawa 2000.Micewski A., W cieniu Marszałka Piłsuńkiego,Warszawa 1969.Mich W., ,,Nasza Przyszłość" (I930-1939), |w:] Z dziejów prasy konserwaĘwnej. Przegląd

Ętułów,Lublin 2009.Mich W.,Ideologia polskiego ziemiaństwa I9]8-1939, Lublin 2000.Mich W., Między integryzmem o liberalizmem. Polscy konserwatyści wobec kapitalizmu,

Lublin 1996.Mich W., Publicystyka polityczna ,,Naszej Przyszłości" ]930-1g3g,Lublin 2009.Mich w., w obliczu w)rwłąszczenia. kwestia reformy rolnej w publicysĘce ziemiańskiej

1 9 I 8-1 939, Lublin 200l.Mich W., Związek Ziemiąn w Warszawie (I9I6-1926). Organizacja i wpływy, Lublin 2007.Mierzwa J., Pułkownik Adam Koc. Biografia poliĘczna, Kraków 2006.Migdał S., Piłsudczyznaw latach pierwszej wajny światowej, Katowicę 1961.Mikie§ński P., Niemiecką droga ku Mitteleuropie. Polityka II Rzeszy wobec Królestwą Pol-

skiego ( 1 9 I 4-1 9 1 6), Iłakow 2009.Mirowicz R., Eńłard Rydz-Śmigły, Warszawa 1988.Młodziński L., Udział konserwątystów zachodniogalicyjskich w wyborach w Ig22 roku,

,,Dzieje Najnowsze" 1980, z. I.Molęnda I., Piłsudczycy a nąrodowi demolcraci I908-t9]8,Warszawa 1980.Montefiore S.S., Stalin. Dwór czerwonego carą)Warszawa 2004.Musialik W., Michał Grazyński I890--1965, Opo\e 1989.Musialik W., W kręgu polityki i władzy. Polskie środowiską przywódcze górnośląskiego ob-

szaru plebiscytowego z lat I92I-I939, Opole 1999.MYsłek W, Kościół katolicki w Polsce w latach I918-I 939 (Zory, historyczny), Warszaw a 1966.Nagórski Z.,Alelrsander Lednicki (IS6GI934),,,ZeszyĘ Historyczne" (Paryż) 1962,nr 1.Nałęcz T., Polską organizacja Wojskowa 1914-]918, Wrocław 1984.Nawrocki S., Pod priskim zaborem, |w:] Ostrów Welkopolski. Dzieje miąsta i regionu,Po-

znań 1990.Nicieja S.S., Z Kijowa na Piccadilly, Opole 1993.Nieb orów l 9l 4 5 - I 9 7 0. Ks ięga p amiątkow a, W arszaw a 197 0 .

Nocoń H.,Internat w Pszczynie i jego wychowankowie l923-I939,Pszczyna2010.Nowak-Kiełbikowa M., Początki lcrajowej służby dyplomaĘcznej, |w:] Rok ]9t8. Odrodzo-

na Polskaw nowej Europie,Warszawa t999.Nowakowski T., Die Radziwills, Die Geschichte einer grossen europciischen Familie,Miinchen

1967.Nowicki R., Skórzewscy, właściciele dóbr łabiszyńskich. Rolaw zyciu społeczno-politycznym

wielkopolskiego ziemiańs twa, Toruń 2002.Nowinowski S.M., Prezydent Ignacy Moś cicki, Warszawa 1994.Ochmański J., Historia Litwy, Wrocław 1990.Obrona Państwą w 1 920 roku,Warszawa 1923.OkulewiczP., Koncepcja ,,międzymorza" w myśli i w praktyce politycznej obozu Józefa Pił-

sudskiego w latąch l 9 1 8-1 92 6, P oznań 200l.Olejniczak M., Między Prosnąci Baryczą, ostrów Wielkopolski 200l.Olstowski P., DywizjajazĄl płk. Gustawa Orlicz-Dreszeraw Bitwie Wąrszawskie7, ,,Wojsko-

wy Przegląd Historyczrly" 1997,rr 1-2.Olstowski P., Generał Gustaw Orlicz-Dreszer (1889-1936). Dowódca wojskowy i dziąłacz

polityczny, Toruń 2000.

368

Orłowicz M.,Ilustrowany przewodnikpo Wołyniu, Łuck |929 |reprint Krosno 2005].Orzechowski M., Wojciech KorfanĘ. Biografia polityczna, Wrocław 1975.

PachońskiJ., Generał Jan Henryk Dąbrowski l775-I818, Warszawa 1981.

Paczkowski A., Prasa polska w latach 19I8-I939,Warszawa 1980.

Paczos S., Państwo i naród w myśli politycznej polskich konserńatystów do 1939 rohl,Kra-ków 2009.

Pajewski L, Bu,dowa Drugiej Reeczypospolitej 19I8-I92ó, Kraków 1995.Pajewski J ., Odbudowa państwa polskiego 1 9 I 4- I 9 18, Warszawa 197 8.

Pajewski J., Pierwsza wojna światowa 19l4-1918, Warszawa 1991.Paruch W, Myśl poliĘczna obozu piłsudczykowskiego 1926-1939, Lublin 2005.Paruch W., Od konsolidacji państwowej do konsolidacji narodowej. Mniejszości narodowe w

myś li politycznej ob ozu piłsudczykowskiego ( ] 9 2 6- ] 9 3 9), Lublin 1997 .

Pasztor M., Między Paryżem, Warszawą i Moslałą. Stosunki polsko-francuskie w latąch1954-1969, Toruń 2003.

Pasztor M, Polska w oczach francuskich kół rządowych w latach 1924-]939, Warszawa1999.

Patelski M, Karol Stefan Habsburg z Żywca - niedoszły lcról Polski, ,,Pro Fide, Rege etLege" 2002,nr I.

Peśla D.J., Antonin i Radziwiłłowie (niepublikowany mps książki), Dębnica2002.Pietrzak J., Kardynał A. Hlond a sanacja, [w:] Kościół w II Rzeczypospolitej, Lublin 1980.

Pilch A., ,,Rzeczpospolita Akademicka". Studenci i polityka I918-1933, Kraków 1997.

PiotrowskiJ., Alelaander Prystor 1874-1941. Zarys biografii poliĘcznej,'Wrocław 1994.Pipes R., Rewolucja rosyjska, Warszawa 1994.Pisuliński J., Nie tylko Petlura. Kwestią ulcrąińska w polskiej polityce zagranicznej w latach

1 9 1 8- l 923, Wrocław 2004.Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski 1914-1939, t. 2, Gdańsk

1990.Podlewski S., Przemarsz przez pieWo, Warszawa 1994.Podolska-Meducka A,., Polskie ustawodąwstwo kartelowe w lątach l 9 I 8-1 939, Warszawa

2003.Polit I., Miejsce odosobnieniaw Berezie Kartuskiej w latach 1934-1939, Toruń 2003.Polski Słownik Biograficzny [PSB], t.30, z.2.Popiołek K., Historta Śląska od pradziejów do 1945 roku,Katowice 1972.

Popkiewicz J., RyszkaF., Przemysł ciężki Górnego Śtąrlr" w gospodarce Polski międzywo-j ennej ( 1 9 2 2- I 9 3 9). Studium historyczno-gospodarcze, Opole 19 59 .

Potocki R., Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 193U19j9, Lublin 2003.

Prezydenci i premierzy Drugi ej Rz e czyp o sp olit ej, Wrocław Igg2.Priesdorff K., Soldatis chen Filhrertum, t. 5, Hamburg (b.d.w.).

Próchnik A., Pierwsze piętnastolecie Polski Niepodległej l918-I933,,Warszawa 195'7.

Prus E., UPA. Armia powstańcza czy kurenie rizunów?,Wrocław 1994.

Pruski W., Wyścigi i hodowla koni pełnej krlui oraz czystej lcrłvi ąrąbskiej w Polsce w latąchI 9 1 8-1 9 39, Wrocław 1980.

Przygoński A., Powstanie warszawskie w sierpniu I944 r.,t.2, Warszawa 1980.

Pullat R, Stosunki polsko-fińskie w olcresie międzywojennym,Warszawa 1998.

Pustuła Z., Górnośląskie Zjednoczone Huty Królewską i Laurą, Spółka Akcyja Górniczo-Hutnicza, |w:] Encyklopedia historii Drugiej Rzeczypospolitej,Warszawa 1999.

Raack R.C., Polską i Europaw planach Stąliną,Warszawa 1997.

Radziszewski E., Radziwiłłowie na Przygodzicach, Przy godzice 1 998.

369

Raina P., Stefan kardynał Wyszyński Prymas Polski,t.2,Londyn 1986.ReiffR., Archiwum Stowarzyszenia PAX. PublicysĘka polityczna, t. l: Reflelcsje z pograni-

cza historii, ideologii i polityki Stowarzyszenia PAX,Warszawa 2006.Ręnke M., Problem rozbĘenia w olcresie międzywojennym IgI8-Ig39, ,,Wojskowy prze_

gląd Historyczny" 1967,nr l.Rogalanka A., Sztuka regionu ostrowskiego, |w:] Ostrów Welkopolski. Dzieje miąstą i re_

gionu,Poznań 1990.Ronikier J., Rada Główna Opiekuńcza i ,,(Jprawa"-,,Tarcza" - wspólne kierunki działanią,

|w:] Ziemianie wobec okupacji 1939-1945. Materiąły z konferencji ,,Czyn niepodle-głoŚciowY ziemian polskich podczas II wojny światowej" zorganizowanej w dniu ]2III 2004 r Przez InsĘtut Pamięci Narodowej, Polskie Towarzystwo Ziemiąńskie, KlubHistorYczny im. gen. Stefana Roweckiego oraz Światowy Związek Zołnierzy Armii Kra-jowej, Kraków 2006.

Roos H., Polen und Europe, Tiibingen 1957.Roszkowski W, Gospodarcza rola więlcszej prywatnej własności ziemskiej w polsce 1gIB_

I939,Warszawa l986.RoŚciszewski L., I Pułk Sałolezerów Józefa Piłsudskiego 19 I8_I g39,Warczawa 1993.Rudnicki S., DziałalnoŚc poliĘczna polskich konserwaĘstów IgI8_Ig26,Warszawa 198l.Rudnicki S., KonserwaĘŚci po przewrocie majowym, ,,PrzeglądHistoryczny" 1979, z. l.Rudnicki S., Zydzi w parlamencie II Rzeczypospolitrj,Wurrzawaz}}4:Rzepecki K., Naprzód czy wstecz? Pobudki wyborczej, t.Z,Poznń l9l2.Rzepecki K., Pobudka wyborcza,Poznań t907.Rzepecki K., Rzepecki T., Sejm i Senat l928-]933,Poznań lg28.Salmonowicz S., Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa,Warszawa 2004.Sawicki T., Rozkaz: zdławic powstanie. Sib zbĘne III Rzeszy w walce z powstaniem Wąr_

szawskim l 944, Warszawa 2001.Seyda M., Polską na przełomie dziejów. Fokty i dokument!,t.2,Poznań lg3l.Serczyk W.A., Historią Ukrainy, Wrocław 1990.Sibora J., Narodziny polskiej dyptomacji u progu niepodległości,Warszawa 1998.Sięmaszko W., Siemaszko E., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukrąińskich na

ludności polskiej Wołynia 1939-1945,t, !,Warszawa 2000.SierpowskiS, Liga Narodów w latąch lglg-tg2ó, Wrocław 2005.Skaradziński B., Polskie lątą I9I9-Ig2Ż,Warszawa lgg3.Skowronek J ., Antynapoleońs kie koncepcj e Czartoryskie go,Warszawa 1969.SkrryPek A., Mechanizmy uzależnienią. Stosunki polsko-radzieckie I 944-]957, pułnsk

2002.Smaga J., Rosjaw 20 stuleciu, Kraków 2002,Smoleń M., Przedstawicielstwo Rady Regencyjnej w Moslałle, ,,Studia

z.2.historyczne" t989,

SnYder T, Thjna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecką rozgrywka o Ukrainę, Kraków2008.

Socha J., Stronnictwa ludowe po zamacłlu majowym,Warszawa 1983.Sozański J ., Taj emnice zakonu mąltąńskiego, Watszaw a 1gg3 .StęPniak W, Polityka Polski wobec Rumunii w latąch ]g]g_lg20, ,,Teki Archiwaln e,,, Seria

nowa,t.2 (24), Warszawa 1997.StrzńkaK., Między prĘaŹnią a wrogością. Z dziejów stosunków polsko-włoskich (Ig3g_

]945),Kraków 200I.Suleja W., Józef Piłsudski, Wrocław 2004.SzczePański I., Wojna I920 roku na Mazowszu i Podlasiu, Warszawa_pułtusk Ig95.

370

Szlachta B., Polscy konserwątyści wobec ustĘu politycznego do 1939 roku, Kraków 2000.

Szlachta B., Z dziejów polskiego konserwątyzmu, Kraków 2003.Szpoper D., Bielecki A., Alelcsander Meysztowicz. Portret poliĘczny konserwatysty, Gdańsk

2001,Szpoper D., Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myśl polityczna i działalnośc konserwatystów

polskich na ziemiach litewsko-białoruskich w latach 1904-1939, Gdańsk 1999.

Szubański R., 1 batalion szturmowy KB ,,Nałęcz" w powstaniu warszclwskim, ,,WojskowyPrzegląd Historyczny" 1986,nr 2.

Szumski B., P rz e dmurz e St arówki, Warczaw a l 98 5.

SzymczakD.,Między Habsburgami ą Hohenzollernąmi. Rywalizacja niemiecko-austro,wę-gierska w olcresie I wojny światowej a odbudowa państwa polskiego, Kraków 2009.

Świętek R, Askenazy Szymon, |w:) Encyklopedia historii Drugiej Faeczypospolitej, Warsza-wa 1999.

TomczykięwtczM., Kamienice Richarda Assera - Alumnal, ,,Głos Pszczyński" nr 14 z 11

VII2003.Toporowi cz W, Sprawa polską w polityce rosyj skiej 1 9 1 4- I 9 l 7, Warczaw a I97 3 .

Torańska T., Oni, Warszawa 2004.Torzecki R., Polacy i Ulcraińcy. Sprawa ulcrąińska w cząsie II wojny Światowej na terenie II

fu e czyp o s p o l it ej, Warszawa 1993 .

Trzeciakowski L., Kulturkampf w zaborze pruskim, Poznań 1970.

Trzeciakowski L., Pod pruskim zaborem l850-1918, Warszawa 1973.

Trzeciakowski L., Polityka polskich klas posiadających w Welkopolsce w erze Capriviego( 1 B 9 0- I 8 9 4), P oznań 1 960.

Trzęciakowski L., Posłowie polscy w Berlinie I848_1928, Warszawa20D3.Tyszkiewicz J., Otwąrte olłto w ,,żelaznej kurĘnie". Polityka administrącji prezydenta Ei-

senhowera wobec Polski (październik 1956-sĘczeń I961), Acta Universitatis Wratisla-viensis, Historia CLXIV Wrocław 2003.

Ujazdowski K.M., Zywotność konserwaĘzmu. Idee polityczne Adolfa Bocheńskiego, War-szawa2005.

Umbreit H., Jednostki Wehrmacłltu i jednostki specjalne w walce przeciwko powstańcomi ludności cywilnej: bezplanowy terror czy kalkulacja militarna, |w:) Powstąnie war-szawskie ]944, Warszawa 1999.

Waingeńner P., ,,Naprawa" 1926*1939. Z dziejów obozu pomajowego,Warszawa 1999.

Waingertner P., Taniec ze związanymi nogami. Jak w II RP przedsiębiorcy zmagali się z biu-rolcracjq fiskalizmem i korupcją, -Wprost" 2003, nr 7.

Wandycz P., Alel<sander Skrzyński minister sprclw zagranicznych II Rzeczypospolitej, War-

szawa 2006.Wandycz P., Z Piłsudskim i Sikorskim. August Zaleski minister spraw zagranicznych w latąch

I 92 Gl 9 3 2 i I 9 39-1 94 I,Warszawa |999.Wanke E., Pelagia z Sapiehów l<sięzna Radziwiłłowa (l844-1929) właścicielka dóbr Chycza,

Olrsa i Pawęzów, |w:f Szlachta i ziemianie między Wsłą a Pilicąw WI-XX wiehl. Stu-

di a z dz i ej ów s p o ł e c zn o - go s p o d arc zy c h, Kietce 2 0 0 8.

Wegner J., Nieborów, Warszawa 1964.Wereszycki H., Historia poliĘczna Polski 1864-1918, Wrocław 1990.

Werschler I., Thdeusz Hołówko życie i działalność. Z dziejów obozu belwederskiego, War-

szawa 1984.Wieczorek O., Flick Friedrich, [w:] Encyklopedia historii Drugiej Rzeczypospolitej, War-

szawa 1999.Więczorkięwicz P., Historia poliĘczna P olski 1 9 3 5 - I 9 45, Warszaw a 2005 .

37l

Winnicki Z.J., Rądą Regencyjna Królestwa Polskiego i jej organy (1917_1918/, Wrocławl99l.

WładYka W., DziałalnoŚĆ polityczna polskich stronnictw konserwaĘwnych w lątach 1926_]935, Warszawa 1977.

WładYka W, KonserwaĘŚci w Bezpartyjnym Bloku Współpracy z Rządem, ,,Przegląd,Histo_ryczny" 1977,z. l.

Wojciechowski F., Polska Niepodległa. Organizacja konspiracyjna, Warszawa l9g7.WolnY J., ArcYbiskup Adam Stefan Sapieha w obronie Nąrodu i Kościołą polskiego podczas

II wojny światowej, [w:] Księga Sapieźyńska,t,Z,Kraków 1986.Wołos M.,Alfred Chłapowski (lS74-I940). Biografia ambasadora polski we Francji, Torń

1999.Wołos M., Generał dYwizji Bolesław Wenial,va-Długoszowski. BiograJia wojskowa, Toruń

2000.Wroniak Z., P olska-Francj a 1 9 2 6- I 9 3 2, P oznań l97 t .

Wróblewski Z., Pod komefrdą ,, Gozdawy " 1 I/III-4 X t g44,Warszawa 1989.Wrzosek M, Pierwsze sprawozdanie z działalności Komisji Likwidacyjnej do Spraw Króle-

s twa P o ls kiego,,,Teki Archiwalne'' VIII, 19 6l .

Wrzosek M., Polski czyn zbĘny podczas pierwszej wojny światowej IgI4-IgI8, Warszawa1990.

Wrzosek M., Polskie korpusy wojskowe w Rosji w latach ] g I 7-I g 1B, Warszaw a 1969 .Wrzosek M., Wojny o granice Polski Odrodzonej I9I8-192],Warszawa tg92.Za5tęłło S., O rząd i granice,Warszawa t964.ZackiewicZ G., Polska myŚl polityczną wobec systemu radzieckiego 1glB_tg39, Kraków

2004.Zagora-Jonsńa, SPorY o model gospodarki drugiej Rzeczypospolitej (problemy etaĘzmu,

planowania i kartelizacji), Katowice I99LZakrzewski A., SejmY - kluby - posłowią [w:] Sejmy Drugiej Rzeczypospolitej,Warszawa

l990.ZaPorowskiZ., WołYńskie Zjednoczenie Ulcraińskie. Wołynśke Ulcrąinśke obiednannia,Lub_

lin 2000.ZbYszewski W.A., KsiąŻę Janusz,,,Dziennik Polski i Dziennik żołnięrza-lg67,nr 245.ZielińskaT., Archiwa Radziwiłłów i ich twórcy. ,,Archeion' l978,t. 66.Zielińska T., Poczet polskich rodów ałystolcraĘcznych,Warszawa lgg7 .

Zieliński H., Historia Polski 1914-1939, Wrocław l985.Zieliński W., Michął Grażyński, I 8 9 0- I 9 6 5 . Woj ewodą Śl ąski,Katowice 1 986.Zi emi ań s tw o w i e lkop o l s ki e. W lcr ęgu ary s t okr acj i, P oznań 200 4 .

Zubok W., Pleszakow K., Zimna wojna zza kulis Kremla. Od Staliną do Chruszczowa,War_szawa 1999.

Zychlińsk i T., Historya Sejmów Welk. Ks. Poznańskiego, t. 2, P oznń 1867 .

372