science and education - TDPU

SCIENCE AND EDUCATION SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN 2181-0842

ИЛМ-ФАН ВА ТАЪЛИМНИНГ РИВОЖЛАНИШ

ИСТИҚБОЛЛАРИ БИРИНЧИ КОНФЕРЕНЦИЯСИ ТЎПЛАМИ

27 АПРЕЛЬ 2020 ЙИЛ

(2-ҚИСМ)

PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF SCIENCE

AND EDUCATION PROCEEDINGS OF FIRST CONFERENCE

27 APRIL 2020

(PART-2)

www.openscience.uz

SCIENCE AND EDUCATION SCIENTIFIC JOURNAL

Executive Secretary

Tusmatova Nozima Inomovna

Масъул котиб

Тусматова Нозима Иномовна

Editorial board

Z.Yaxshieva

Jizzakh state pedagogical institute, doctor of

chemical sciences

B.Qushimov

Kokand branch of tashkent state technical

university, doctor of technical sciences

Sh.Akramova

Military-technical institute of the national

guard, doctor of pedagogical sciences

B.Sultonov

Tashkent pharmaceutical institute, doctor of

technical sciences

A.Sidiqov

Tashkent institute of chemical technology,

doctor of chemical sciences

B.Kucharov

Institute of general and inorganic chemistry of

the academy of sciences, doctor of technical

sciences

I.Eshmetov

Institute of general and inorganic chemistry of

the academy of sciences, doctor of technical

sciences

M.Abdullaev

Andijan state university, doctor of historical

sciences

N.Jiyanova

Tashkent financial institute, candidate of

economic sciences

X.Qobulov

Tashkent financial institute, candidate of

economic sciences

U.Akbarov

Kokand state pedagogical institute, candidate

of physical and mathematical sciences

A.Nabiev

Tashkent institute of chemical technology,

PhD in technical sciences

M.Voxidova

Tashkent state institute of oriental studies,

PhD in economics

Таҳририят

З.Яхшиева

Жиззах давлат педагогика институти,

кимё фанлари доктори

Б.Қушимов

Тошкент давлат техника университети

Қўқон филиали, техника фанлари доктори

Ш.Акрамова

Миллий гвардия ҳарбий-техник

институти, педагогика фанлари доктори

Б.Султонов

Тошкент фармацевтика институти,

техника фанлари доктори

А.Сидиқов

Тошкент кимё-технология институти,

кимё фанлари доктори

Б.Кучаров

Фанлар академияси Умумий ва ноорганик

кимё институти, техника фанлари

доктори

И.Эшметов

Фанлар академияси Умумий ва ноорганик

кимё институти, техника фанлари

доктори

М.Абдуллаев

Андижон давлат университети, тарих

фанлари доктори

Н.Жиянова

Тошкент молия институти, иқтисод

фанлари номзоди

Х.Қобулов

Тошкент молия институти, иқтисод

фанлари номзоди

У.Акбаров

Қўқон давлат педагогика институти,

физика-математика фанлари номзоди

А.Набиев

Тошкент кимё технология институти,

техника фанлари PhD

М.Вохидова

Тошкент давлат шарқшунослик

институти, иқтисодиёт фанлари PhD

www.openscience.uz

TABLE OF CONTENTS/МУНДАРИЖА

PEDAGOGY/ПЕДАГОГИКА

1. Yunusov Behruz Alisherovich

BUGUNGI ILM-FAN VA TA`LIM SOHALARIDAGI INNOVATSION

YUTUQLAR – YANGI O`ZBEKISTON TARAQQIYOTINI BELGILAYDI 15

2. M.Sarsengaliev

ULIWMA ORTA BILIM BERIW MEKTEPLERINDE ITIMALLIQTIŃ

TIYKARǴI ELEMENTLERI. HÁDIYSELER 18

3. Utemuratova Jamila Qulmuratovna

ULIWMA ORTA BILIM BERIW MEKTEPLERINDE BASLAWISH

KLASSINDA ERTEKLER HÁMDE PÁNLERDIŃ OYIN TÚRDE ÓTILIWI

EŃ JAQSI USIL. ERTEKLER JAQSILIQQA JETEKLER 21

4. Джуракулова Н.А., Носирова Ш.Я., Норқулова С.Н.

МАТЕМАТИКА КУРСИНИ ЎҚИТИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ

ВОСИТАЛАРИ 23

5. Юсупов Қонысбай Абылович

АКАДЕМИК ЛИЦЕЙЛАРДА АДАБИЁТ ДАРСЛАРИНИ ЎҚИТИШ

ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ 25

6. Бабаназаров Ихтиёр Мадиримович

ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯ ЖАРАЁНИДА “ИЖОЗА” ТИЗИМИНИНГ

АҲАМИЯТИ: МАҲМУД ЗАМАХШАРИЙ ВА УНИНГ “АТВОҚ УЗ-

ЗАҲАБ...” АСАРИ МИСОЛИДА 29

7. Sodiqova Gulchehra

SO’Z TURKUMLARINI O’RGANISHDA INTERFAOL USULLARDAN

FOYDALANISH 36

8. Sodiqov Zaidjon Xayrullo o`g`li

O’QUVCHILARDA PARAMETRLI MASALALARNI YECHISH

KO’NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH 40

9. Shukurova Shohida Salimjonovna

O‘ZBEK TILI FANIDAN O‘QUVCHILARNING YOZMA NUTQ

SAVODXONLIGINI OSHIRISH 44

10. Soliyeva GulsaraShuxratovna

BIOLOGIYA FANINI O’QITISHDA MAVZULARNI FANLARARO

BOG’LANISHI 47

11. Shernazarova Zebiniso Raxmatullayevna

KIMYO FANINI O’QITISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARNING

AHAMIYATI 52

12. Yusupova Shaxnoza Bahodirjonovna

KITOBXONLIKNING YOSHLAR MA’NAVIYATINI YUKSALTIRISHDAGI

O’RNI 55

13. Turg’unova Nayimaxon, Mamazoitova Muqaddasxon

SHAKLDOSH QO’SHIMCHALARNI O’RAGANISH USLUBIYATI 59

14. Sattarova Gulbahor G`ulomjonovna

BADIIY ASARLAR MATNI USTIDA ISHLASHDA PEDAGOGIK

TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH YO’LLARI 64

15. Mamasharipova Munojat

SAID AHMADNING “QORAKO’Z MAJNUN”ASARINI O’RGANISHDA

MUAMMOLI VAZIYATDAN FOYDALANISH 68

16. Urazimbetova Zamira Bauatdinovna

RUS TILI FANINI O’QITISHDA INTERFAOL USULLARDAN

FOYDALANISH 70

17. Rizayev Yunusjon Murotboyevich, Erboboyeva Xursanoy Beshimovna

BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARIDAN

FOYDALANISH 73

18. Mamarahimova Nigora Mahmudjonovna

MAKTABLARDA DARS KUZATUVINI TAHLIL QILISHDA TEACH

DASTURIDAN FOYDALANISH 76

19. Hasanova Zulayho Jorabayevna, Murodova Dilorom Sharipjanovna

O’QUVCHILARDA UCHRAYDIGAN NUTQIY XATO VA KAMCHILIKLAR

VA ULARNI BARTARAF ETISH USULLARI 79

20. Zuxriddinova Feruza Kayumjanovna, Abdullayeva Feruza Gapirovna

BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIDA NUTQ O’STIRISHNING

MAQSAD VA VAZIFALARI 82

21. Исмаилова Хабиба Умаржановна

ИГРОВЫЕ ТЕХНОЛОГИИ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА 85

22. Giyosova Khilola Shavkat kizi

HOW WE CAN USE READING ACTIVITIES IN PRIMARY CLASSES 88

23. Abdunabiyeva Khursanoy Tulkinovna

HOW A TEACHER CAN FIND A CREATIVE AND BETTER WAY TO

EDUCATE THE PUPILS 91

24. Qosimova Nazokat Rustamovna, Sharipova Manzura Karimjonovna

INTEGRATSIYA JARAYONIDAN O’QISH DARSLARIDA AXLOQIY VA

NAFOSAT TARBIYASINI BERISHDA FOYDALANISH 94

25. Ahunjanova Iqboloy, Atakoziyeva Salima Raxmatullayevna

BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARINING NUTQINI O’STIRISH

O’QISH VA ONA TILI DARSLARI JARAYONIDA 96

26. Umrzaqova Zumratxon Erkinovna

ISHLAB CHIQARISH VA MEHNAT TA’LIMINING DIDAKTIK

SISTEMALARI 99

27. Turg’unova Tursunoy Umaraliyevna

BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIGA SAVOD O’RGATISHDA

QO’LLANILADIGAN MASHG’ULOTLAR TURLARI 101

28. Tursunova Mohira lhomjanovna

DIFFERENTIATION 104

29. Ashurova Sadoqat

BOSHLANG’ICH SINFLARDA O’QUVCHILARNING AXBOROTLAR

BILAN ISHLASH KOMPETENSIYASINI SHAKLLANTIRISH 111

30. Mirkarimova Gulsorahon Boqijanovna

GEOGRAFIYA TA`LIMIDA DIDAKTIK KO`RGAZMA QUROLLAR

TAYYORLASH 114

31. Yo`ldasheva Muharram Adbulxamitovna

5-SINF GEOGRAFIYA DARSLARIDA “MASHQ DAFTARI” VA

MAVZULASHTIRILGAN ELEKTRON TESTLARDAN

FOYDALANISHNING AHAMIYATI 117

32. Adilova Dildora Nazarovna

UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTABLARI VA AKADEMIK LITSEYLAR

MATEMATIKASIDA TRIGONOMETRIYA KURSINI O’QITISH

METODIKASI 121

33. Алибоева Ҳилола Абдисаматовна, Юсупова Шахноза Одилжоновна

БАЪЗИ БИР ОЛИМПИАДА МАСАЛАЛАРИНИ ЕЧИШ УСУЛЛАРИ 124

34. Boboyeva Zuhra Dilshod qizi

BOLA NUTQINI RIVOJLANTIRISHDA MUSIQANING O`RNI VA

AHAMIYATI 127

35. Baxriyeva Laylo Olimjonovna, Baxriyeva Muxlisa Olimjonovna

MATEMATIK SAVODXONLIKNI OSHIRISHNING SAMARALI USULARI 130

36. Mamadaliyeva Sevara Inomjonovna

GEOGRAFIYA FANLARINI O’QITISHDA INTERFAOL

METODLARLARDAN FOYDALANISH 133

37. Тошева Матлюба Ханноновна, Файзиева Феруза Музафаровна

РОЛЬ ИНФОРМАТИКИ И ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ НА

УРОКАХ АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА 136

38. Shermatova Zulxumor Abdulxamidovna

ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR TA’LIM

SAMARADORLIGINI TA’MINLAYDI 141

39. Toshtemirova Nazokat

CHET TILINI O’ZLASHTIRIHDAGI QIYINCHILIKLARNING

PSIXOLOGIK TAFSIYANOMASI 144

40. Сафарова Феруза

БИОЛОГИЯ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ИНТЕРФАОЛ

МЕТОДЛАРНИНГЎРНИ ВА ҚЎЛЛАНИЛИШИ 147

41. Mamajonova Umidaxon

1- SINF O‘QISH DARSLIKLARI TAHLILI 149

42. Mirzayeva Shoxista Maxmudovna

TA’LIMDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI; AXBOROT

TEXNOLOGIYALARINI VA DASTURLASH TILLARINI O’RGANISHDA

ELECTRON DARSLIKLARNING AHAMIYATI 154

43. Tursunova Feruza

BOSHLANGI’ICH SINF O’QUVCHILARIGA INGLIZ TILI O’QITISHDA

O’YIN DARSLARNING AHAMIYATI 158

44. Yo‘ldasheva Mukambar

DAVLAT VA HUQUQ ASOSLARI FANLARINI O‘QITISHDA TARIXIY

MANBALARDAN FOYDALANISH 161

45. Yuldasheva Dildora Adxamovna

ILM-FAN VA TA’LIMNING RIVOJLANISHI ISTIQBOLLARI 164

46. Уралов Сирожиддин Аҳмадалиевич

ЎЗБЕКИСТОНДА SMART ТАЪЛИМ КОНЦЕПЦИЯСИ 167

47 Ahmedova Mohigul

BOSHLANG`ICH SINFLARDA FANLARNI O`QITISHDA

QO`LLANILADIGAN USULLAR 171

48 Ro‘ziyeva Nodira Negovna

DARS SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA PEDAGOGIK

TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI 175

49 Mamatxodjayeva Moxira

TARIX O’QITISHDA QISHLOQ TARIXINI O’RGANISHNING AFZALLIGI 179

50 Abdillahatova Gulnora Akramjanovna

MATEMATIKA O’QITISH METODIKASINING BOSHQA FANLAR

BILAN ALOQASI 182

51 Djumayeva Ra’no

LANGUAGE ACTIVITIES IN HOME READING ENGLISH LESSONS 184

52 Mamadalieva Saidaxon Toxirovna

MATEMATIK MASALALAR YECHISHDA INTERFAOL USULLARNING

AHAMIYATI 188

53 Shapayeva Shaxodat

ILM VA TA’LIMNING RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI 191

54 Jo’rayeva Gulchehra Saibjonovna 193

MAKTAB BOSHLANG’ICH VA YUQORI SINFLARIDA

TASHKILLANAYOTGAN TEXNOLOGIYA FANINING MAQSADI

VA VAZIFALARI

55 Muydinhujayeva Muattarxon Jurayevna

TARIX FANINI O’QITILISHIDA TARIXIY- BADIIYASARLARDAN

FOYDALANISH 195

56 Ergashova Dilsora

“ILM-FAN VA TA’LIMNING RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI” 199

57 Худайбердиева Нодира, Лагай Ольга

ОРГАНИЗАЦИЯ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ШКОЛЬНИКОВ В

РЕЖИМЕ ДИСТАНЦИОННОГО ОБРАЗОВАНИЯВ УЗБЕКИСТАНЕ 203

58 Абдуқодирова Феруза Абдуллаевна

МУҚАДДАС ДАРС – ЖОНЛИ БИР АСАР 207

59 Баротов Муслимбой Усмонович

ПРОФЕССИОНАЛ ТАЪЛИМДА ФАНЛАРАРО АЛОҚАЛАР

УЗВИЙЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИ 210

60 Досчанова Дилдора Ибадуллаевна

ЛОЙИҲАВИЙ БОШҚАРУВ СОҲАСИДА МУТАХАССИСЛАР ТАЁРЛАШ

ТИЗИМИНИНГМЕЪЁРИЙ-ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ ВА

ИСТИҚБОЛЛАРИ 212

61 Тожиматова Сарвинозхон Давлатхужаевна

ФИЗИКА ФАНИ ДАРСЛАРИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ МАСАЛАР ЕЧИШГА

УРГАТИШ МЕТОДИКАСИ 217

62 Абдужабборова Зебунисо Сайдуллаевна

УСТОЗЛИК ҲАМ, ШОГИРДЛИК ҲАМ ОЛИЙ ҚАДРИЯТ 219

63 Ўрунбоева Махбубахон Абдусаматовна

ТАЬЛИМ ЖАРАЕНИНИ РИВОЖЛАНИШДА ЎҚИТУВЧИ

ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ 221

64 Уразбоева Хидоятхон Абдуховмитовна

БОШЛАНГИЧ СИНФ ЎКУВЧИСИНИ САВОДХОНЛИГИНИ

ОШИРИШДА ОНА ТИЛИ ФАНИНИ УРНИ 224

65 Sobirjonova Sevara Abdukarimovna

BOSHLANG`ICH SINF O`QUVCHILARINI INGLIZ TILIDA YOZISH

SAVODHONLIGINI SHAKLLANTIRISHNING MUAMMOLARI VA

ULARNI BARTARAF ETISHNING SAMARALI USULLARI VA

BOSQICHLARI 229

66 Shermatova Zulfiyaxon Abdulhamitovna

HAR BIR DARS-YANGI KASHFIYOT 232

67 Паттиева Шоҳида Абдурахимовна

БИОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА ЗАМОНАВИЙ АХБОРОТ

ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА ЎҚИТИШНИНГ ИНТЕРФАОЛ

УСУЛЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ 235

68 Мухитдинов Шамсиддин Шахобович

ХОРИЖИЙ ТИЛ ЎҚИТУВЧИСИНИНГ МАСОФАВИЙ ТАЪЛИМ ВА

ОНЛАЙН ДАРСЛАРНИ ЎҚИТИШДА, КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ

ШАКЛЛАНТИРИШДА ҚЎЛЛАНИЛАДИГАН ЗАМОНАВИЙ УСУЛЛАР

ХУСУСИДА 240

69 Усманова Муножатхон Абдрашид қизи

БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА ЎҚИШ ДАРСЛАРИНИНГ ТАШКИЛ

ҚИЛИШ МЕТОДЛАРИ 244

70 Рейимбоева Розагул Йулдашовна

БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА МАТЕМАТИКА ЎҚИТИШ МЕТОДИКАСИ 248

71 Umrzaqov Baxtiyor

OPERATSION SISTEMANI TASHKIL ETUVCHI DASTURLAR VA

QOBIQDASTURLAR MAVZUSINI O‘QITISHDA ZAMONAVIY AXBOROT

KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH VA

VIDIO DARS YARATISH 252

72 Джалгасова Гулнур

ИНГЛИЗ ТИЛИНИ ЎРГАНИШНИНГ ЭНГ ОСОН ЙУЛЛАРИ ВА

ИНГЛИЗ ТИЛИДА ГАПИРА ОЛИШНИНГ ФОЙДАЛИ ТАРАФЛАРИ ВА

ИМКОНИЯТЛАРИ 257

73 Базарова Умидахон Яхшимуратовна

ОНА ТИЛИ ВА АДАБИЁТ ДАРСЛАРИНИ ЎҚИТИШ

САМАРАДОРИГИНИ ОШИРИШДА ИНШОНИНГ ЎРНИ 261

74 Xudaynazarova Muxtora Abdushukurovna, Sattorova Feruza Abdushukur qizi

TA’LIM-TARBIYADA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH 264

75 Убайдуллаева Камолахон Мирзахматовна

ГЕОГРАФИЯ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ИННОВАЦИОН

ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ 269

76 Zulxumor Rustamovna Kambaraliyeva

BOSHLANG’ICH SINF DARSLARINING TAKOMILLASHTIRISHGA

INTEGRATSION VA INNOVATSION YONDOSHUV 274

77 G`ofurova Mohigul

UZLUKSIZ TA’LIM JARAYONINI ISLOH QILISHNING

SAMARADORLIGI 277

78 C. X. Uluxxodjayeva

ANORGANIK KIMYO DARSLARIDA GRAFIKLARNI QO’LLASHFANLARARO

ALOQA VOSITASI 280

79 Ro’zimova Matluba Valijanovna, Burxonova Nargiza Olimjonovna

BIOLOGIK VA KIMYOVIY TUSHUNCHALARNI RIVOJLANTIRISH

ORQALI TA'LIM BERISH MASALALARI 283

80 Barno Adxamjonovna Nazarova

MATEMATIKA – AQL GIMNASTIKASI 286

81 Торебекова Шазада Исмандияровна

ИНТЕГРАТИВНЫЙ ПОДХОД В ОБУЧЕНИИ МАТЕМАТИКЕ В

ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ 289

82 Qarshiboyev E.Sh., Tangirov J., Hayitova N.G.

MAKTABLARDA FIZIKA FANIDAN MASALALAR YECHISHNING

INTERFAOL METODLARI 293

83 Xo’jjiyev Ma’murjon Yangiboyevich, Alimov A’zam Anvarovich

TALABALARNING INNOVATSION SALOHIYATINI

SHAKLLANTIRISH MODELI 296

84 У.И.Холмирзаев, Б.М.Дўмонов

КИМЁ ЎҚИТИШ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА АМАЛИЙ

МАЗМУНДАГИ МУСТАҚИЛ ТОПШИРИҚЛАРНИНГ РОЛИ 301

85 Sattorova Nodiraxon Yusufjonovna

O`QUVCHILAR NUTQINI RIVOJLANTIRISHDA ONA TILI VA

ADABIYOT FANI O`QITUVCHILARINING ROLI 304

86 O‘.N. Xamroyev

ELEKTRON DASTURIY RESURSDAN TA’LIM JARAYONI UCHUN

FOYDALANISH 306

87 Д.Мирзаева

ЎҚУВЧИЛАР ИЖТИМОИЙ ИНТЕЛЛЕКТИ КОМПОНЕНТЛАРИНИНГ

ЎЗАРО МУНОСАБАТИ ДИНАМИКАСИ 309

88 Шерматова Мукаддас Хабибуллаевна

ИННОВАЦИИ В ПРЕПОДАВАНИИ РУССКОГО ЯЗЫКА И

ЛИТЕРАТУРЫ 314

89 Qurbonova Donoxon

BIR XIL MAVZUGA IKKI XIL ILMIY YONDASHUVNING “ONA TILI”

DARSLIKLARIDA YORITILISHI VA UZLUKSIZLIK MUAMMOLARI 319

90 Ниёзова Мастура Махаммаджоновна

УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ОНА ТИЛИ ФАНИДАН

“НАЗОРАТ ИШИ ТАҲЛИЛИ” МАВЗУСИНИ ЎТИШДА ЯНГИ ПЕД

ТЕХНАЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛИ 323

91 Kalandarova Ibodat Allaberganovna, Kalandarova Zulxumor Allaberganovna

ANIQ FANLARNI O’QITISHDA AXBOROT

KOMMUNIKATSIONTEXNOLOGIYALARINI AMALIYOTGA JORIY

ETISH 328

92 Пўлатов Хуршид

ТАЪЛИМДА ИНТЕРФАОЛ МЕТОДЛАРНИ ҚЎЛЛАШНИНГ

АҲАМИЯТИ 332

93 Xurboyeva Yulduz Abdurasulovna

INTERFAOL METODLARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI 335

94 Safarova Sanobar Solijonovna

KARANTIN DAVRIDA O`QUVCHILAR BILAN ONLAYN DARSLAR

TASHKIL ETISHDA O`QUVCHI, OTA-ONA BILAN O`ZARO

HAMKORLIK 337

95 Ortiqova Gulmira Abduraufovna

BOSHLANG’ICH SINFLARDA CHET TILINI NOAN’ANAVIY

USULLARDA O’RGATISH 341

96 Mahliyo Ismatullayeva

KIMYOVIY REAKSIYALARNI YOZISHDA PEDAGOGIKANING O’RNI 344

97 Qarshiboyev E.Sh., Hayitova N.G.

UMUMIY O’RTA TALIM MAKTABLARIDA FIZIKA FANI BO’YICHA

MASALALAR YECHISH UCHUN UMUMIY METODIK KO’RSATMALAR 347

98 Хасанов Халим Равшанович, Яхяева Шахноза Шароповна

ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАТИВНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ НА

УРОКАХ МУЗЫКИ 350

99 Rahmatova Shahnoza Shahobiddin qizi, Faxriddin Toshboltayev O’rinboyevich

AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA MASOFAVIY TA’LIM 353

100 Umarova Nilufar Abduqahhorovna

BOSHLANG’ICH SINFLARDA ADABIY ERTAKLARNING

KOMPOZITSION QURILISHI VA ULARNI O’QITISH METODIKASI 355

101 To’xtajon Ro’zmetova

O’QUVCHILARNING MATEMATIK SAVODXONLIGINI OSHIRISH

HAYOTIY ZARURATDIR 360

102 Boltabayeva Zoxida Axmedovna, Axmadjanova Xolidaxon Umarjon qizi

«ODOBNOMA» FANI ORQALI O’QUVCHILARDA MILLIY G’URUR

FAZILATLARINI SHAKLLANTIRISH 363

103 Сабитова Камола Фуркатовна

ЗАМОНАВИЙ ЎҚИТУВЧИНИНГ ОТА-ОНАЛАР БИЛАН БЎЛГАН

МУНОСАБАТИГА ЯНГИЧА ЁНДАШУВ 365

104 Ahmedjanova Nilufar

BOSHLANG`ICH SINFLARDA SAVODXONLIKNI

RIVOJLANTIRISHNING INNOVATSION METODLARI 369

105 Хамидова Махлиё Юсуф кизи 373

СОВРЕМЕННЫЕ ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ НА УРОКАХ

АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА

106 Абдураимов Д.Э., Бердиқулов Л.И.

ТАЛАБАЛАР БИЛИМЛАРИНИ НАЗОРАТ ҚИЛИШДА ЭЛЕКТРОН

ЛУҒАТДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ 377

107 Мирзаева Дилафрўз Ширинбоевна

МАКТАБГА ҚАБУЛ ҚИЛИНГАН 6 ЁШЛИ БОЛАЛАР БИЛАН

КОРРЕКЦИОН РИВОЖЛАНТИРУВЧИ МАШҚЛАРНИ ЎТКАЗИШ 382

108 S.Davletniyazov

ELEMENTAR ZARRALAR FIZIKASI BO`LIMIDAN ELEKTRON O`QUV

MAJMUASI TAYYORLASH - TA`LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISH

OMILI 387

109 Maxmudova Malohat Axmatovna, Nasirova Shaira Narmuradovna, Salomov O’lmas

Asror o‘g’li

INNOVATSION TA’LIM TEXNOLOGIYALARINI TAKOMILLASHTIRISH

YO‘NALISHLARI 390

110 Allayarova Shoxsanam

ZAMONAVIY DARS - SAMARADORLIK OMILI 393

111 Yoqubova Xusnida Qosimovna, Bahromova Sohiba Olimjonovna

CHARACTERISTICS OF DISABLED CHILDREN EDUCATION 396

112 Zaripova Ra`no

BOSHLANG`ICH SINFLARDA FANLARNI O`QITISHDA

INNOVATSION YONDASHUVLAR SAMARADORLIK OMILI SIFATIDA 399

113 Пахратдинова Арухан Керимбердиевна

ҚУРОЛЛИ ҚУЧЛАР ТИЗИМИДА АЁЛ ҲАРБИЙ ХИЗМАТЧИЛАРНИ

КАСБИЙ ФАОЛИЯТГА ТАЁРЛАШНИНГ ТАРИХИЙ-ПЕДАГОГИК

ТАҲЛИЛИ 402

114 Дадақўзиева Марғубахон Рахнамоевна

ПСИХИК ТАРАҚҚИЁТ ВА ТАЪЛИМНИНГ ЎЗАРО МУНОСАБАТИ 405

115 Ollamova Oygul Otaboyevna

TEXNOLOGIYA DARSLARIDA ZAMONAVIY PEDAGOGIK

TEXNOLOGIYADAN FOYDALANISH 409

116 Allayeva Nodira Raxmatullayevna, Gulmurodova Habiba Toshtemirovna

BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA AXBOROT

TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH IMKONIYATLARI 412

117 Akramova Mashhura Salohiddinovna

BOSHLANG’ICH SINFLARDA HIKOYA JANRIDAGI ASARLARNI

O`RGANISH METODIKASI 415

118 Sidiqova Gavharoy Madaminovna, Obidova Xurshida Alisherovna

THE SCIENTIFIC AND THEORETICAL BASICS OF FORMATTING

ECOLOGICAL CULTURE IN THE PUPILS OF ELEMENTARY CLASSES 418

119 Jamoldinova Feruza Jamoldinovna

BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARI TA’LIM-TARBIYASIDA YUQORI

SAMARADORLIKKA ERISHISH YOʻLLARI 422

120 Bahodirov Shermuhammad

MATEMATIKA DARSLARIDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN

FOYDALANISH 427

121 Nilufar Mirniyozova

TIBBIYOT AMALIYOTIDA PEDAGOGIKANING TUTGAN O‘RNI.

TIFLOPEDAGOGIKA 429

122 Мапруза Кунназарова

О ВРЕДНЫХ ПРИВЫЧКАХ В РАННЕМ ЮНОШЕСКОМ ВОЗРАСТЕ И 432

ИХ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ОСОБЕННОСТЯХ

123 Ashuroxunova Shahnoza

GLOBALLASHUV JARAYONINING YOSHLAR MA’NAVIYATI

VA AXLOQIY QARASHLARIGA KO’RSATAYOTGAN SALBIY TA’SIRI

HAMDA BUNGA QARSHI KURASH CHORALARI 436

124 Mahkamova Gulbahor

BOSHLANG’ICH SINF O’QITUVCHILARIGA BUGUNGI KUN TALABI 440

125 Abdullayeva Kibriyo Ravshanbekovna, Umrzaqov Sherali Qosimovich

O'QUVCHILARNING IJTIMOIY FAOLLIGINI OSHIRISHDA SHARQ

MUTAFAKKIRLARI MEROSIDAN FOYDALANISH 443

126 Hakimova Muyassar Tursunbayevna

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QISH DARSLARIDA MUAMMOLI TA’LIM

ORQALI DARSLIK VA QO‘LLANMALAR BILAN ISHLASHGA

O‘RGATISH 446

127 Rahmonova Gulbahor Abdurasulovna

BOSHLANG’ICH SINFLARDA MAQOL VA HADISLARDAN

FOYDALANISH MASALALARI 450

128 Bobojonova Guliston Yuldashboyevna

CHET TILI DARSLARIDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN

FOYDALANISH – BILIM SIFATINING SAMARALI MEZONIDIR 454

129 Хакимова Хосият Олимжоновна

ИГРЫ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА В СТАРШИХ КЛАССАХ 456

130 Masadiqova Gulmira Maratovna

QIZIQARLI DARS-SAMARALI NATIJA 458

131 Djurayeva Perdegul Saidovna

BOSHLAHG‘ICH TA’LIMDA O‘QUVCHILARNING MA’NAVIY-AXLOQIY

SIFATLARINI SHAKLLAHTIRISHDA AXBOROT XAVFSIZLIGINI

TA’MINLASHNING DOLZARB OMILLARI 463

132 Mamajanova Gulchexra

DARSLARDA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH ORQALI

O’QUVCHILAR FAOLLIGINI OSHIRISH 468

133 Shodiyev Ulug’bek Salimovich

MY LEARNING STYLE – MY STUDENTS’ LEARNING STYLES 470

134 Go’zal Muxtarova Xoldorovna

ONA TILI O’QITISH METODIKASI FANINING PREDMETI VA

VAZIFALARI 473

135 Murotova Nasiba Jabborovna

BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA DIDAKTIK

O’YINLARDAN FOYDALANISH 476

136 Mirsaidova Mohinur Hamza qizi

DARS TA`LIM JARAYONINING POYDEVORIDIR 480

137 Marg`uba Shamsiyeva

BOSHLANG`ICH SINFLARDA O`ZLASHTIRISHI QIYIN BO`LGAN

O`QUVCHILARDA O`QISH KO`NIKMASINI SHAKLLANTIRISH 484

138 Sotivoldiyeva Sharifaxon, Azamov Toxirjon Toshtemir o’g’li

O’QUVCHI YOSHLARNI VATANGA FIDOIY ETIB TARBIYALASHDA

MA’NAVIY TARBIYANING O’RNI VA ROLI 487

139 Saydaxmedova Zeboxon Ibragimovna

ONA TILI O`QITISH JARAYONIDA KOMPETENSIYAVIY

YONDASHUVGA ASOSLANGAN O`QUV TOPSHIRIQLARIDAN

FOYDALANISH METODIKASI 490

140 Atabaeva Dilfuza Atanazarovna 495

CHET TILINI O’QITISHDA YORDAMCHI VOSITALARDAN

FOYDALANISH

141 Muhammadjonova Marhabo Mahmudjonovna, Hamidova Barno Bahodirovna

QIZIQISH, QOBILIYAT HAMDA TEMPERAMENT HUSUSIYATLARINI

ANIQLAB O’QUVCHILARNI KASBGA YO’NALTIRISH 498

142 Тўхтамишова Шахноза Абдиноровна

ФАРЗАНДИНГИЗ КИМ БИЛАН ДАРС ҚИЛАДИ 502

143 Otaxonova Nilufar

NAVOIY IJODI ORQALI O’QUVCHILARNING MA’RIFIY - AXLOQIY

FAZILATLARINI SHAKLLANTIRISH 505

144 Abdurahmonova Hilola Lutfillaxanovna

GEOGRAFIYA VA BOSHQA FANLARNI MASOFAVIY O’QITISHDA

TA’LIM METODLARIDAN SAMARALI FOYDALANISH 508

145 Ashurova Intizor Halimovna

NAVOIY IJODI-O’ZBEK MUMTOZ ADABIYOTINING ENG YUKSAK

BOSQICHI 513

146 Qurbonova Zulfiya Nasriyevna

BOSHLANG`ICH SINFLARDA MANTIQIY FIKRLASH

QOBILYATLARINI SHAKLLANTIRISH 516

147 Rahmatullayeva Nigora, Abdullayeva Nigora

O`QISH DARSLARIDA MATN USTIDA ISHLASH ORQALI BADIIY ASAR

TAHLIL QILISH KOMPETENSIYALARINI SHAKLLANTIRISH 520

148 Yunusova Ulmasxon Jo’raevna, Xonboyeva Xanifaxon Abdulatipovna

JAMOADA SOG’LOM MUHIT YARATISH BILAN SINFDA

O’QUVCHILARNING BIR-BIRIGA BIRIKTIRISH ORQALI TA’LIM

SAMARADORLIGINI OSHRISH 524

149 Janazaqova Gulnoza Muxtorjonovna

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING MAKTABGA MOSLASHUVI

VA FAOL BO‘LISHIDA “SAYOHAT” DARSLARINING O‘RNI 526

150 Xoliqova Gulnora Narzullayevna, Xoliqova Dildora Narzullayevna

“O’ZBEK TILI” FANINI O’QITISH JARAYONIDA INTERFAOL

TEXNOLOGIYALARNI TATBIQ ETISH 529

151 Ғуломова Нигора Анваровна

ЎҚУВЧИ МАЪНАВИЙ КАМОЛОТИДА БАДИИЙ АДАБИЁТНИНГ

ЎРНИ 534

152 Xoliqova Gulnora Narzullayevna

TA’LIM TIZIMINI BAHOLASH 536

153 Бойматова Гулчехра Базаровна

РОЛЬ ВОСПИТАТЕЛЬНОГО ЧАСА В ПРОЦЕССЕ ОБРАЗОВАНИЯ 541

154 Абдуллаева Шахноза

«ҲАР БИР ДАРС ОЧИҚ ДАРС БЎЛСИН» ЁКИ ҲАР БИР ДАРСДА

АКТДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ 543

155 Yuldasheva Shaxnoza Toxirovna

SCIENCE AND EDUCATION DEVELOPMENT PROSPERITIES 546

156 Исакжанова Зульхумор Аббасовна

«ДВУХЧАСТНЫЙ ДНЕВНИК» ПРИЕМ ТЕХНОЛОГИИ РАЗВИТИЯ

КРИТИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ КАК ОДИН ИЗ СОВРЕМЕННЫХ

ИННОВАЦИОННЫХ ПОДХОДОВ В МЕТОДИКЕ ПРЕПОДАВАНИЯ

ЛИТЕРАТУРНОГО ЧТЕНИЯ 548

157 Matyaqubova Mahliyo

YOSHLARNI ESTETIK TARBIYALASHDA MUSIQANING O’RNI 551

158 Xudaykulova Nargiza Bastam qizi, Sandiyeva Ulbo’sin Bastamovna 554

BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA

MULTIMEDIA VOSITALARIDAN FOYDALANISH

159 Hakimova Aziza Xaydaraliyevna, Umaraliyev Jaloliddin

ADABIYOT – INSON QALBIGA YO’L 557

160 Kenjebekova Rayxon, Kenjabekova Sabina

ROLE OF PARENTS AND TEACHERS IN CHILDREN LIFE 559

161 Abdukodirov U.

USE OF "LEARNING A FOREIGN LANGUAGE AT STATIONS" IN

FOREIGN LANGUAGE CLASSES 562

162 Achilova N.R., Mamarayimova Sh.M.

EKOLOGIK TA’LIM- TARBIYANING INSON HAYOTIDAGI O`RNI 564

163 Husanova Munira Suyunovna

ADABIYOT DARSLARIDA O`QUVCHILARGA MILLIY RUHNI

SINGDIRISH 567

164 Adizova Dilnoza Mohidilovna

BUGUNGI TA’LIM JARAYONIDA ZAMONAVIY PEDAGOG 572

165 Ahmadjonova Zulfiya

ONA TILI DARSLARIDA YOZMA SAVODXONLIKNI

RIVOJLANTIRISHNING YANGICHA USULLARI 574

166 Allanazarova Bibiradjab Azadovna

TABIATSHUNOSLIK FANINI O’QITISHDA INNOVASION TA’LIM

TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH 577

167 Abdireymova A., Gapparova M.T.

TA'LIM JARAYONIDA MUSTAQIL TA'LIMNING AHAMIYATI 580

168 Asqarova H.

KICHIK YOSHDAGI BOLALARGA NEMIS TILINI O`RGATISHNING

O`ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 582

169 K.A.Aytmuratova

MAKTABGACHA TA’LIMGA INNOVATSION YONDASHUV 585

170 Aytmuratova Qamajay Alpısbaevna

ÚSHINSHI QOSILIWSHINI TABIW 587

171 Badalova Adolat Ismailjanovna

BOSHLANG`ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA FOYDALANADIGAN

METODLARNING ZAMONAVIY USULLARI 590

172 Berdiyeva Gulmira Zayniddinovna

BIOLOGIYA DARSLARIDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARDAN

FOYDALANISH YO’LLARI 593

173 M.A.Normurodova

ILM FAN VA TA’LIMNING RIVOJLANISHIDA INNOVASION

YONDASHUVNING YOSHGA XOS XUSUSIYATLARI 596

174 Asovboyeva Anora Abdulvaxobovna

BOSHLANG’ICH SINFLARDA DIDAKTIK METODLARDAN

FOYDALANISH 599

175 Berdiyeva Ma’rifat Shodmonovna

BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIGA BERILADIGAN UY

VAZIFALARI TURLARI VA ULARGA QO’YILADIGAN TALABLAR 601

176 Ernazarova Nigora Erkaboyevna

BOSHLANG'ICH SINFLARDA BAG'RIKENGLIK MUNOSABATLARINI

SHAKLLANTIRISH METODIKASI 604

177 Nazarova Zamira Abduxalimovna

O’QITUVCHINING INNOVATSION FAOLIYATINI TASHKIL ETISH 607

178 O'stiyeva Filura Elmurotovna

BUXORO VILOYAT QOROVULBOZOR NEFTNI QAYTA ISHLASH

ZAVODI MAVZUSINI O’QITISH USLUBI 609

179 O'stiyeva Filura Elmurotovna

O‘RTA OSIYONING EKOLOGIK MUAMMOLARI VA TABIATINI

MUHOFAZA QILISH MAVZUSINI O’QITISH USLUBI 613

BUGUNGI ILM-FAN VA TA`LIM SOHALARIDAGI INNOVATSIONYUTUQLAR – YANGI O`ZBEKISTON TARAQQIYOTINI BELGILAYDI

Yunusov Behruz AlisherovichToshkent viloyati O’rta chirchiq tumani 33-maktabi

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2016-yil 30-dekabrkuni mamlakatimizning yetakchi ilm-fan namoyandalari bilan uchrashdi. Davlatimizrahbari Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida fan va ishlab chiqarishhamkorligini mustahkamlash, ta’lim tizimini rivojlantirish, innovatsion iqtisodiyottaraqqiyotiga alohida e’tibor qaratilganini ta’kidladi. Bugungi zamon barcha sohalarqatorida ilm-fanni ham yangi bosqichga ko‘tarishni talab qilmoqda. Zotan, jamiyatoldida turgan dolzarb masalalarni ilm-fansiz yechish qiyin.

Mazkur sohani va olimlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash davlatimizningustuvor vazifalaridandir. Yaqinda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Fanlarakademiyasi akademiklari faoliyatini takomillashtirish va rag‘batlantirishto‘g‘risidagi farmonida mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida ilm-fanningo‘rnini yanada mustahkamlash, ta`lim faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash,yuqori malakali ilmiy kadrlar tayyorlash sifatini oshirishni rag‘batlantirish maqsadidabir qator muhim chora-tadbirlar belgilangan. Ilm-fan bilan shug‘ullanish, yangikashfiyot va ixtirolar qilish igna bilan quduq qazishdek gap, dedi Prezidentimiz.Shunday ekan, bu mashaqqatli sohada fidokorona mehnat qilayotgan olimlarimizmehnati tahsin va rag‘batga munosib. Mamlakatimiz va jamiyatimizning zamontalablari darajasida rivojlanishini ilm-fan va innovatsion ta`limsiz tasavvur qilishqiyin. Ilm-fan taraqqiyotida fundamental tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etadi.Jahonning yetakchi institutlari, universitetlari, ilmiy markazlari va Fanlarakademiyalari bilan ilmiy hamkorlikni yanada rivojlantirishni zamonning o‘zi talabqilmoqda.

Xorijning yetakchi o‘quv va ilmiy muassasalarida ta’lim va ilmiy daraja olganyurtdoshlarimiz uchun mamlakatimizda qulay shart-sharoitlar yaratib berish, ularnirag‘batlantirish choralarini ko‘rish kerak. Mamlakatimizda yuqori salohiyatga ega,jahon miqyosida e’tirof etilgan olimlar ko‘p. Ular o‘z maktablarini yaratishi,shogirdlar tarbiyalashi lozim. Yosh avlodni salohiyatli kadrlar etib tarbiyalashdagibirinchi bosqich – maktab ta’limini tubdan takomillashtirish, ilmiy kadrlar va yuksakmalakali mutaxassislar tayyorlash jarayonining uzluksizligini ta’minlash zarur. Buyo‘lda hech narsani ayamaymiz, dedi davlatimiz rahbari. Iqtisodiyotimizning barchasohalari taraqqiyotida ilm-fanning o‘rni, ahamiyati g‘oyat katta ekani, bu boradadavlatimiz birinchi galda Fanlar akademiyasi va olimlarga suyanishini, fan va ishlabchiqarish hamkorligi bugun nihoyatda dolzarb ekanini alohida ta’kidladi. Ilm-fan va

"Prospects of Development of Science and Education" Conference Proceedings 27 April 2020

www.openscience.uz 15

ta`lim – har qanday davlatning bugungi kuni va kelajagini belgilaydigan muhimsohadir. O‘zbekiston zamini azaldan bashariyat sivilizatsiyasiga beqiyos hissaqo‘shgan, jahon ilm-fani va madaniyati taraqqiyoti yo‘nalishini ma’lum darajadabelgilab bergan ulug‘ allomalari, buyuk mutafakkirlari bilan shuhrat qozongan.Bugungi kunda ham O‘zbekiston Fanlar akademiyasining olimlari buyuk ajdodlarian’analarini munosib davom ettirib, mustaqil Vatanimizning ilmiy-iqtisodiy, ilmiy-texnik, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy taraqqiyoti yo‘lida keng ko‘lamli ilmiyizlanishlar olib bormoqda. O‘zbekiston Fanlar akademiyasiga Toshkentda, 1943-yilning noyabr oyida asos solingan. Dastlabki bosqich uning ilmiy salohiyatinishakllantirish, yetakchi ilmiy maktablar, ilmiy-tadqiqot institutlari va moddiy-texnikbazasini yaratish davri bo‘ldi. Biroq, uning faoliyati o‘sha paytda O‘zbekistonninghayotiy ehtiyojlaridan yiroq bo‘lgan vazifalarni hal qilishga ko‘proq yo‘naltirilganedi. 1991-yilda O‘zbekistonimizning o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritishi butunxalqimiz, jumladan, mamlakatimiz ilmiy va ijodiy jamoatchiligi uchun ham ulkantarixiy voqea bo‘ldi. Fanlar akademiyasi rivojida mutlaqo yangi davrni boshlab berdiva xolis ilmiy tadqiqotlar o‘tkazish uchun qo‘shimcha imkoniyatlar eshigini ochdi.Yil sayin ilmiy-texnik va innovatsion ishlanmalar ko‘payib, nafaqat O‘zbekiston,balki AQSh, Germaniya, Fransiya, Rossiya va boshqa mamlakatlarda ham ulargatalab ortib bormoqda. Xalqaro aloqalar sohasida ham yangi istiqbolli imkoniyatlarpaydo bo‘ldi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlari fanlar akademiyasi bilanhamkorlikka oid to‘g‘ridan-to‘g‘ri bitimlar va ayrim ilmiy muassasalar o‘rtasidashartnomalar imzolandiki, bu olimlarimizning turli xalqaro ilmiy fondlar va xalqarotashkilotlar dasturlari bo‘yicha tanlovlarda ishtirok etishi va xorijiy tadqiqotchilarbilan hamkorlikda loyihalarni amalga oshirishi, xalqaro ilmiy assotsiatsiyalarga a’zobo‘lishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Chet elda ta’lim olish, ayniqsa, yosholimlarimizning xorijda ilmiy stajirovka o‘tash imkoniyatini keskin oshirdi.Jumladan, 1992-yil 8-iyulda davlatimiz rahbarining “Ilm-fanni davlat yo‘li bilanqo‘llab-quvvatlash va innovatsiya faoliyatini rivojlantirish to‘g‘risida”gi farmoni va1992-yil 21-iyulda Vazirlar Mahkamasining “Ilm-fanni rivojlantirishni va innovatsiyafaoliyatini davlat yo‘li bilan qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriqabul qilindi. Ushbu me’yoriy-huquqiy hujjatlarning qabul qilinishi tufayli ilm-fan vainnovatsiya faoliyati sohasidagi asosiy yo‘nalishlar rivojlanish yo‘liga tushib oldi.Prezidentimizning 2008-yil 15-iyulda qabul qilingan “Innovatsion loyihalar vatexnologiyalarni ishlab chiqarishga tatbiq etishni rag‘batlantirish borasidagiqo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qaroriga binoan maqsadli valyutamablag‘larining ajratilishi hisobidan eskirgan asbob-uskunalar zamonaviylaboratoriya jihozlari bilan almashtirildi. Amalga oshirilgan bunday keng ko‘lamlichora-tadbirlar mamlakatimizni barqaror innovatsion rivojlantirishga oid ustuvorvazifalarni hal etish maqsadida mustaqillik yillarida davlatimiz rahbarining



tashabbusi bilan Fanlar akademiyasida qator yangi muassasalar tashkil etildi. Gentexnologiyalari yordamida paxta, bug‘doy va boshqa ekinlarning yangi navlariniyaratishga xizmat qilayotgan Genetika instituti va idoralararo Genomika vabioinformatika markazi, yuqori haroratda sof hamda o‘tga chidamli materiallar ishlabchiqarish uchun 1000 kVt quvvatli katta quyosh pechiga ega Materialshunoslikinstituti, Xalqaro quyosh energiyasi instituti, Ion-plazma va lazer texnologiyalariinstituti, O‘simlik va hayvonot olami genofondi instituti, shuningdek, yangi tashkiletilgan Xorazm Ma’mun akademiyasi va boshqa ilmiy muassasalar shularjumlasidandir. 60 mingdan ziyod qadimgi qo‘lyozmalar, toshbosma kitoblar vahujjatlar saqlanayotgan Sharqshunoslik instituti fondini alohida ta’kidlash kerak.Ushbu fond ilmiy ahamiyatiga ko‘ra Sharq qo‘lyozmalari to‘plangan dunyodagi engboy fond bo‘lib, YuNESKOning jahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan.

Bugun O‘zbekiston olimlari mamlakatimiz ilm-fanini yanada rivojlantirishuchun mustahkam poydevor yaratmoqda va bu, hech shubhasiz, olamshumulyutuqlarga erishishga xizmat qiladi.



ULIWMA ORTA BILIM BERIW MEKTEPLERINDE ITIMALLIQTIŃ

TIYKARǴI ELEMENTLERI. HÁDIYSELER

M.Sarsengaliev

Nókis rayonı 29-sanlı ulıwma orta bilim beriw mektebi

[email protected]

Annotaciya: Ulıwma orta bilim beriw mekteplerınde Itimallıqtiń tiykarǵı

elementleri. Oqıwshılarımız turmıstaǵı kúndelikli paydalanıp júrgen tábiyattaǵı

hádiyse yáki kúnlik júz berip atırǵan hádiyseler haqqında bilimlerın bekkemlew,

kónlikpelerin rawajlandırıwǵa baylanıslı máseleler kórip ótemiz.

Gilt sózler: matematikalıq qabilet, kombinatorika, diqqat, pikirlew, juwmaq,

sanlardıń quramı, cifrlar, matematikalıq logika, itimallıq, hádiyseler, elementar

hádiyseler, júz beriwi múmkin ya bolmasa júz bermegen hádiyseler teń imkanyatlarǵa

iye bolǵan hádiyse, anıq hádiyse.

Ulıwma orta bilim beriw mekteplerinde Itimallıqtıń tiykarǵı elementleri mene

birge hádiyseler júz beriwi múmkin ya bolmasa júz bermegenligi haqqında

oqıwshılarǵa túsinik beriw, olar haqqında bizler 6 – 7 – 8 – 9 – klasslarında ótip

kelmektemiz. Usı temalardıń barlıǵın hár klasslarǵa bólip ótip kelmektemiz. Mısalı: 6

– klass Matematika páninde «Kombinatorika elementleri», «Ápiwayı kombinatorika

nızamlar(kóbeytiw)ına baylanıslı máseleler sheshiw» , 7 – klass Algebra páninde

«Kombinatorikanıń tiykarǵı qaǵıydası», «Orın almastırıw. Gruppalaw», 8-klass

Algebra páninde «Tańlaw usılı menen kombinatoriyalıq máselelerdi sheshiw»,

«Kombinatorikanıń tiykarǵı qaǵıydası hám onı máseleler sheshiwde qollanıw» hám 9

– klass Algebra páninen «Hádiyseler», «Hádiysenıń itimallıǵı», «Kútilmegen

hádiyseniń salıstırmalı jiyiligi», «Tosınnanlı shama», «Kútilmegen muǵdarlardıń

sanlı xarakteristikaları» temaları arqalı ótip kelmektemiz. Usı temalar arqalı biz

esaplardı shıǵarıw jolın ya bolmasa itimallıqların esaplaymız.

1. 5 oqıwshıdan 2 oqıwshını «Bilimler bellesiwi»nde qatnasıw ushın tańlap alıw

kerek. Bunı neshe túrli usılda orınlaw múmkin?

Klassimizdaǵı oqıwshılar 5 ewden 2ewin saylaw ushın aldı menen 5 oqıwshını A,

B, C, D, E háripleri menen belgilep alıp, tómendegishe saylaw usılların payda etemız:

(A;B); (A;C); (A;D); (A;E); (B;A); (B;C); (B;D); (B;E); (C;A); (C;B); (C;D); (C;E);

(D;A); (D;B); (D;C); (D;E); (E;A); (E;B); (E;C); (E;D) bul oqıwshılarımızdıń

«Bilimler bellesiwi»ne 20 túrli usılda saylaw ótkeriwi múmkin. Bunı biz hár birin

esaplap otırmay 5 oqıwshıdan 2 oqıwshını saylap alıwı ushın 52=25 túrli usıl boladı.

Bizde bir oqıwshı bir pánge barıwın inabatqa alıp 25ten 5 tı alıp taslaymız. 20 usılda

saylaw múmkin boladı.



2. Taxtada 12 atlıq, 8 feyil hám 7 kelbetlik jazılǵan. Gáp dúziw ushın hárbir sóz

shaqabinan birewden alıw kerek. Bunı neshe túrli usılda ámelge asırıw múmkin?

Bizge berilgen sóz shaqapların birewden alıp gáp quraw ushın hárbir aǵzanı

birewden alıw ushın úshewin kóbeytemız. 12∙8∙7=672. Gáp quraw ushın úsh sóz

shaqabınan 672 gáp qurawǵa boladı eken.

3. Zalda 2 bos orın bar. 3 adamnan 2 ewin usı orınǵa neshe túrli usılda otırǵızıw

múmkin?

Berilgen orınǵa 3 adamnan 2ewin otırǵızıw ushın bizge berilgen orın hám adamlar

sanın kóbetemız. Sonıń menen juwap 2∙3=6. Demek, 3 adamnan 2ewin 6 túrli usıl

menen otırǵızamız.

4. 6, 7, 8 sanlarınan, usı sanlar tákirarlanıwı múmkin bolsa, neshe 3 tańbalı san

dúziwge boladı? Variantlar teregin dúzemiz:

1 - san 2 - san 3 - san Payda bolǵan san

Bizge berilgen 3 cifrdan 3 tańbalı 6 san dúziwge boladı.

5. Kubik taslandı. Onıń joqarǵı tárepi: 1) 5 ochkoni; 3

ochkonı; 2) 1 ochkanı; taq ochkanı kórsetti. Bizlerge belgili

kubikte 6 tárepi bar olar 1den baslap 6ǵa shekemgi sanlar

menen jazılǵan. Dekem, eki kubikti taslawda kubiklerdegi

(1;1), (1;2), (1;3), (1;4). (1;5), (1;6) bulardı dawam ettirip (6;1), (6;2), (6;3), (6;4),

(6;5), (6;6) usılar 36 túrli oshkolar solar arasında birinshi 5 ochkonı; 3 ochkonı toplay

aladı. Sebebi 36 túrli ochkolar arasında (5;3) ochko barlıǵı ushın bul júz beriw

hádiysesi boladı. Ekinshisinde 1 ochkonı; taq ochkonı kórsetti. Biz 36 túrli ochkolar

arasında birinshi kubik 1 ochkosin al ekinshi kubikte taq yáki 1; 3; 5 ochkolari toplaw

múmkinligin esapqa alıp (1;1), (1;3) hám (1;5) ochkoları júz beriwi múmkin bolǵan

hádiyse bolıp esaplanadı.

Usıllar

67 8 678

8 7 687

76 8 768

8 6 786

86 7 867

7 6 876



6. Domino oyınınıń tolıq komplektinen bir

danası táwekel saylap alındı. Bul dananıń: 1) 6

hám 5 sanları; 2) 0 hám 1 sanları; 3) birdey

sanlar; 4) hár túrli sanlar shıǵıw itimallıǵın

tabıń.

Bizge dominonıń tolıq komplekti 28

danadan ibarat bolǵanin bilgen halda:

1) 6 hám 5 sanları túsiw itimallıǵı 1

28.

2) 0 hám 1 sanları túsiw itimallıǵı 1

28. 3)

bidey sanlar yaǵnıy: (0;0); (1;1); (2;2); (3;3); (4;4); (5;5) hám (6;6) juplıqları 7 dana

domino danasınan biri boliwi múmkin onıń itimallıǵı: 7

28=

1

4; 4) hár túrli bolıwı ushın

birdey danalardı alıp taslaymız 28 – 7 = 21 dana birdey emes taslar bolıp esaplanadı

onıń itimallıǵı: 21

28=

3

4 boladı.



ULIWMA ORTA BILIM BERIW MEKTEPLERINDE BASLAWISHKLASSINDA ERTEKLER HÁMDE PÁNLERDIŃ OYIN TÚRDE ÓTILIWI

EŃ JAQSI USIL. ERTEKLER JAQSILIQQA JETEKLER

Utemuratova Jamila QulmuratovnaNókis rayonı 29-sanlı ulıwma orta bilim beriw mektebin

Ertekler jaqsılıqqa jetekler deydi dana xalqımız. Aldınları erteklerdi keshteuyqıdan aldın kempira apalarımız aytıp berip uyqlatatın edi. Bizlerge ertektentásirlenip, ertekler jaqsılıqqa jetekleydi deymız.

Elimizde bilimlendiriw tarawlarına ayrıqsha dıqqat awdarılıp atırǵanın «Besbaslama – bes imkaniyat» arqalı bilemız. Sol bes baǵdarlama tiykarında oqıwshıjaslarımızdıń bilimlerin bekkemlew olardıń qábiletlerin júzege shıǵarıwǵa qaratılǵanitibar desekte boladı.

Mektebimizdegi usı «Bes baslаma – bes imkanyat» arqalı oqıwshı jaslarımızózlerinıń qábiletlerin, bilimlerin beklew olardı rawajlandırıwǵa úlgili tájriybeliustazlardan bilim sırların alıp kelmekte.

Mektebimızde baslawısh klasslarda balalarǵa erteklerdi ótiw, sabaqtaoqıwshılardıń til úyreniwge úlken járdem beredi. Ertekler arqalı balalar óz pikirinerkin bildiriwge hám tez,shaqqan, durıs túsinip oqıwǵahám erkin pikirlewgeúyrenedi. Erteklerdisabaqlarda hám klastan tısdógereklerde ótkendesúwretlerden hár túrli ertekqaharmanlarınıń kórgizbeliqurallarınan paydalanıw,sonday – aq ertek kitaplardıda paydalanıw arqalı ótiwbalalar ushın júdá paydalı.Olar erteklerdi oqıw hámaytıw arqalı bilim dárejesi artıp baradı. Sóylewi hám óz betinshe pikirlewi jáne derawajlanıp, qálilesip baradı. Jaqsılıq etiw, ádepli, miynet súygish, úlkenge húrmet,awız birshilikli qatnasta boliwi, kishi peyillik, bir – birine húrmet etiwi, rasgóylikhám taǵı basqa sıyaqlı páziyletlerdi balalarda qáliplestiredi. Sonlıqtan sabaqlardaoqıwǵa qızıǵıwshılıǵın hám bilim, tárbiya beriwde nátiyjelikke erisiwdiń eń jaqsıusılı dep oylayman. Ásirise Ana tili, Oqıw hám tárbiya sabaqlarında erteklerdi ótiwbir qansha nátiyjeli boladı.



Demek, baslawısh klasslarda usınday erteklerdi sabaqlarda qollanıp ótiw – bulúlken tárbiya quralı boladı dep oylayman.

Oyın –eń jaqsı nátiyje.Bilim tiykarı baslawısh klastan baslap beriledi. Balalarǵa bilim hám tárbiyanıń

eń tiykarǵı basqıshı bolıp esaplanadı. Sebebi, buldáwirde balalar xár qanday bilimditez hám jaqsı meńgerip baradı.

Bizlerdiń kelegeshimiz-jas áwladlarda eń jaqsı páziyletlerdi qáliplestiriw arqalıRespublikamızdıń jarqın keleshegi boǵan isinimli tırnaǵın qalawǵa erisemiz.Balalarda bilim beriwde sabaqlarda oyın formasında arnawlı konpetenstiyalardıqáliplestiriw aqralı oqıtıw eń jaqsı nátiyje kórsetedi. Oyın arqalı hár bir pándioqıtıwdıń eń qolaylı bilim beriw, tárbiyalaw hám rawajlandırıw maqsetine erisiwgeulken xızmet atqaradı. Oyın arqalı bala óz pikirin erkin aytıwǵa tapqır, ziyrek hámshaqqán bolıwǵa umtıladı. Sonday – aq oyın barısında bala sóz jasawdı hám gápqurawdı tez qáliplestirip aladı. Oyın-balalardıń sóylewine, pikirlesiwine, hártárepleme tásir jasaydı. Oqıw, Ana tili hám Matematika sabaqlarında belgili basqıshtasabaqlardı ótiw joqarıdárejede nátiyje beredi dep oylayman. Solar qatarındaoqıwshılarımızdan hár turli PISA testlerinen ya bolmasa oyın formasında sabaqlarótilse oqıwshılarımız ótip atırǵan temalardı uyrenip aladı, oqıwshılar ózlerinekónlikpe hám bilimlerin qáliplestiredi. Usı oyın formada sabaqlardan tısqarı hár túrlidógerek, sabaqtan tıs jumıslarda, oqıwshılardı tayarlaǵanda paydalanıp ótsek boladı.

Demek, baslawısh klaslarda oyın turlerinen paydalanıw arqalı balalardı oqıwǵauyretiw, kitap oqıwǵa qızıqtiriw, bilim hám tárbiya beriw eń nátiyjeli jolı depesaplayman.



МАТЕМАТИКА КУРСИНИ ЎҚИТИШНИНГ ЗАМОНАВИЙВОСИТАЛАРИ

Джуракулова Н.А., Носирова Ш.Я., Норқулова С.Н. Навоий шаҳар 6-умумтаълим мактаби

Аннотация: Ушбу тезисда умумтаълим мактабларида математика курсиниўқитишнинг замонавий воситаларининг имкониятлари ва таълимий ресурларяратиш афзалликлари келтирилган.

Умумтаълим мактабларида математика курсини ўқитиш жараёнидаумумий дидактика томонидан кўрсатилган асосий тамойилларга риоя қилишниталаб этади. Ана шу асосий тамойиллардан бири когнитив визуалликтамойилидир.

Когнитив визуаллик (кўз билан кузатиладиган) тамойили - бу тамойилпсихологик-педагогик қонуниятлардан келиб чиқади. Ўқитишдаги кўргазмалиқуроллар нафақат сўроқ вазифасини, шу билан бирга когнитив вазифанибажарган тақдирдагина ўзлаштириш унумдорлигини оширади [1].

Когнитив визуаллик тамойилига амал қилишда албатта компьютертехнологиялари ёрдамчи вазифани бажаради.

Мамлакатимизда олиб борилаётган таълим тизимида компьютертехнологияларидан фойдаланиш энг долзарб вазифалардан бири саналади.Компьютер технологияларидан фойдаланиш учун турли дастурий таъминотлармавжуд бўлиб, улар ўқув материалини ўзлаштириш самарадорлигини ошириш,ўқитувчига ўқувчиларни бошқариш, баҳолашни осонлаштириш функцияларинибажаради.

Бундай дастурий таъминотлардан бири Macromedia Director - тақдимот вамультимедиа маҳсулотлари яратишга хизмат қилади. Ушбу дастур ММХ-технологиялар билан ишлайди ва тугмалар, слайдлар, клип ва анимацияларбилан ишлашга имкон беради. Formula Graphics Multimedia System - интерфаолрежимда ишловчи мультимедиа дастурларини тайёрлашда жуда асқотади. OpusPresenter Pro - интерфаол тақдимот яратиш учун инструментал восита бўлиб,интерфаол ўргатувчи материаллар каталогини намоён этади. PowerPoint дастурибилан рақобатлаша оладиган ва интерфаоллиги жиҳатидан устунликка эгабўлган маҳсулот ҳисобланади. MatchWare Mediator - интерфаол тақдимотларнияратиш учун профессионал инструмент бўлиб, ўзининг имкониятларни оширишучун хизмат қиладиган скриптларни қўллаб-қувватлайди. AutoPlay Media Studio- тақдимот, электрон қўлланма, мультимедиа иловалари кўринишидаги ҳар хил



мультимедиа электрон нашрларини яратиш учун мукаммал восита бўлиб, ўзидаинтерфаол тақдимот, электрон визиткалар, web-браузерлар, медиафайллар, овозчиқариш имконини берувчи тайёр шаблонлардан тақдим этади. 2D-графика ваанимация векторли графика дастурларида геометрик шакллар сифатидасақланадиган объект ва тасвирлар бир-бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжудбўлади. Бу эса объектнинг қатламлари, жойлашуви ва исталган атрибутлариниўзгартириш имконини беради. Замонавий векторли графика дастурларидарастрли тасвирлар билан ишлаш инструментлари ҳам мавжуд. Икки ўлчовлианимацияда кадрли анимациянинг анъанавий усулидан фойдаланилади. Айримҳоллардагина твининг (tweening) - оралиқ кадрларни автоматик генерациялашқўлланилади.

Компьютер ёрдамида онлайн тақдимотлар ва электрон ўқув ресурсларинияратувчи замонавий дастурлардан бири Tester Potato (Hot Potatoes) дастурлартўпламидир. Hot Potatoes дастурлар пакетида JMasher JCross, JMix, JMatch,JCloze, JQuiz дастурлари жамланган. Hot Potatoes асосан электрон синоввоситаласи бўлиб, машқларни назорат қилишда ўқитувчиларга амалий қўлланмасифатида ёрдамлашади.

Дарсларни олиб бориш жараёнида юқорида кўрсатилган дастурларданфойдаланилса, ўқувчининг кўриш ва фикрлаш қобилияти ривожланади, ўқувматериали мазмунини ўзи намоён этиб, тизимли билим шаклланишига олибкелади. Бундан ташқари ўқувчилар учун ўқув материалини қабул қилиш ваэслаш самарасини оширади. Шу билан бирга ўқитиш жараёниниенгиллаштириш билан бирга ўқувчиларнинг ўз соҳасига оид тасаввурлариниоширади. Албатта бу дастурдан фойдаланган ҳолда ташкил этилган ўқувмашғулоти албатта самарали ҳисобланади.

Ушбу дастурлардан ҳатто минимал компьютер кўникмаларига эга бўлганҳар қандай ўқитувчи, турли шаклдаги таълимий ресурсларни осон ва тезтайёрлаши мумкин.

Foydalanilgan adabiyotlar1. проф.Қ.Т.Олимов. “Замонавий таълим ва инновацион технологиялари

бўйича илғор хорижий тажрибалар” модули бўйича ўқув-услубий мажмуа. 26-бет.

2. www.macromedia.com3. www.hotpotatoes.net



АКАДЕМИК ЛИЦЕЙЛАРДА АДАБИЁТ ДАРСЛАРИНИ ЎҚИТИШТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

Юсупов Қонысбай Абылович Қорақалпоқ давлат университети

Анотация: Академик лицейларда қорақалпоқ адабиётини ўқитиштехнологиясини такомиллаштириш, инновацион ёндашув асосида адабиётдарсларида ўқувчиларнинг ахборотларни таҳлил қилиш, назарий билимларинива кўникмаларини ривожландиришга, сифатли таълим бериш, таълим олишнияхшилаш ва ўзлаштириш натижаларини баҳолаш усулларинитакомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилмоқта.

Таяныш сөзлер: дарс жараёни, адабиёт, адабиётшунос, ижод, стиль,метод, жанрлар, таълим, бадиий асар таҳлили, дидактик таҳлил.

Қорақалпоқ адабиётини ўқитишда инновацион технологияларданфойдаланиш, Ўзбекистон Республикаси таълим тизимига инновациянингтатбиқ этилиши, самарали таълим берувчи ва амалда яхши натижа берадиганўқитиш йўлларини ўзлаштиришдаги асосий вазифалар, жаҳон ютуқларига мостаълимнинг янги усуллари, йўлларини ишлаб чиқиш масалалари ўрганилмоқта.Қорақалпоғистон Республикасида жойлашган академик лицейларда қорақалпоқадабиётини ўқитишда ўқувчилар ва филолог ўқитувчилар ўртасидагифаолиятни ривожлантириш, қорақалпоқ адабиёти дастури ва дарсликларинингтузилиш тамойилларини аниқлаш, дастур материалларини дарсда янгиланганпедагогик технологиялар ёрдамида ўқитиш ва дарсдан ташқари машғулотларорқали ўрганиш муҳим масалаларидан ҳисобланади.

Дарс - бу ўқитишнинг асосий шакли. Бу масала бўйича методистларҚ.Йўлдошев, А.Пахратдинов, К.Палимбетов ва бошқалар методик қарашларинибаён қилишган. Профессор Қ.Йўлдошев дарс турларидан дискуссия, саёҳат,конференция, мусобақа, семинар дарсларига назарий тавсиф ва маълумотберади [1]. Профессор А.Пахратдинов ишида: “Умумий ўрта таълиммактабларида қорақалпоқ адабиётини ўқитишда ҳозиргача бекор қилинмаган,ҳатто зарурий қуйидаги дарс турлари мавжуд: кириш, аралаш, бирлашган,ўқувчиларни янги билимлар билан таништириш, ўқувчилар билимини,ишончини ва кўникишини синаш дарс тури, хулосалаш, такрорлаш, семинаршаклидаги дарс турлари.” [2] - деб мулоҳазаларини баён қилган. Бу фикрларниянада ривожлантириб К.Палимбетов: «Замонавий мактабда дарснинг тавсияэтилаётган типологияси қуйидагича: янги билимларни ўзлаштириш дарси,иқтидор ва кўникмаларни ўзлаштириш дарси, билимларни комплекс қўллаш



дарси, билимларни умумлаштириш ва системалаштириш дарси, билимларни,иқтидор ва кўникмаларни текшириш, баҳолаш ва тузатиш дарси» [3] - дебтурларга ажратиб ўрганади. Таъкидланган фикрларни методик жиҳатдан янадатакомиллаштириш зарур. Чунки бу фикрлар мактабларда адабиёт ўқитишгатааллуқлидир. Биз ҳам академик лицейларда адабиёт ўқитишда асосан иккимасалага эътибор беришни маъқул топдик. Биринчидан, қорақалпоқ адабиётиниўқитишда дарсга қўйиладиган талаблар ва уни ташкил этиш шакллариниўрганиб чиқиш керак. Иккинчидан, қорақалпоқ адабиётини ўқитишдаметодлардан фойдаланиш усулларини тадқиқ этиш асосий мақсад қилибқўйилди.

Қорақалпоқ адабиётини ўқитиш жараёнида умумлаштириш, қиёслаш,таҳлил ва синтезлаш, кузатиш, суҳбат, педагогик илмий тажриба ўтказиш, тестўтказиш, каби педагогик ва дидактик таҳлил каби усулларини қўлланиш вафойдаланиш керак.

Қорақалпоқ адабиёти дастурига киритилган материаллар ўқувчиларнингёш ва психологик хусусиятларини эътиборга олиб, қорақалпоқ адабиёти,қардош халқлар ва жаҳон адабиётининг энг яхши намуналари билантаништириш, ёшлар қалбида ватанга муҳаббат, миллийлик, одоб-ахлоқлиликсингари фазилатларни шакллантириш, шу билан бирга ўқувчиларда миллиймеросларни қадрлаш туйғусини уйғотиш, бадиий асарларнинг поэтикхусусиятларини ўргатиш орқали фикрлаш кўникмаларини ҳосил қилиш лозим.Шу боис адабиёт дастурига киритилган материаллар терма адабий асарларбўлиб, бадиийлиги, тил хусусиятлари ва миллийлиги жиҳатдан ўқувчиларнингпсихологик ва педагогик талаблари ҳисобга олиниши керак.

Академик лицей ўқувчилари учун мўлжалланган адабиёт дастуридаберилган бадиий асарларни таҳлил қилиш ва унга қўйиладиган талаблар, матнтаҳлили, таҳлил турлари ва усуллари дарс давомида ўрганилади. Бадиий асарнитаҳлил қилиш орқали ўқувчиларга одоб-ахлоқ, эстетик, маънавий тарбия беришмасалалари, ўқувчиларга ҳар бир халқ ўзининг юксак маданияти, маънавиятибилан кучли эканлиги етарлича тушунтирилади. Дарс турлари ҳисобланганянги билим бериш, семинар, ўйин, мусобақа, тест, конференция ва мулоҳазаюритиш дасрлари орқали дастурда келтирилган материаллар ўрганилади.Қорақалпоқ адабиётини ўқитиш мобайнида ўқитувчилардан педагогик ваметодик маҳорат талаб қилинади. Ҳар бир адабиёт дарси фалсафа,тилшунослик, адабиётшунослик, тарих, эстетика, педагогика, психологияфанлари билан боғлиқ ўтилиши лозим.

Академик лицейларда қорақалпоқ адабиётини ўқитишда дарс турлари,конференция, ўқувчиларнинг билим ва кўникмаларини текшириш дарси,аралаш, бирлашган, янги билим бериш дарсларида педагогик технологиядан

2



фойдаланиш усуллари, таълим-тарбия жараёнида ўқитувчи ва ўқувчиўртасидаги муносабат, уларнинг вазифаларини ўзгартириш зарурати, педагогиктехнология, интерактив ўқитишнинг технологик хусусиятлари тўғрисидафикрлар билдирилиб, қорақалпоқ адабиёти дарсларида интерактивтехнологияларнинг қўлланиши, ақлий ҳужум, кластер (тармоқлар), "бурчаклар"стратегияси, уч босқичли интервью, "айлана стол" техникаси, зигзаг методи,инсерт ва бошқа методлар, усуллар ва ўйинларнинг қўлланилишхусусиятларига эътибор қаратилади. [4]

Дарс ўтиш жараёнини ташкил этишнинг асосий тури сифатида ўқитишбилан боғлиқ муаммоларнинг вазифаларини белгилаб олиш зарур. Шу маънодақорақалпоқ адабиётини ўқитишда дарснинг сифатли ва самарали бўлиши учунушбу методик талабларга амал қилиш муҳим саналади:

Ўқувчиларга мўлжалланган қорақалпоқ адабиёти дарслиги давлат таълимстандарти ва ўқув дастурига мувофиқ бўлиб, ўқувчиларни билим ва кўникмалартизими билан қуроллантириш;

Давлат таълим стандарти ва ўқув дастурига мувофиқ дарснинг мақсади вавазифалари, ундаги методик масалалар аниқ белгиланиши;

Қорақалпоқ адабиётини ўқитишда таълимий, тарбиявий варивожлантирувчи мақсад ва уларнинг бирлиги сақланиши керак;

Қорақалпоқ адабиётини ўқитиш жараёнида ўқувчиларни умуминсоний вамиллий қадриятлар руҳида тарбиялашга, уларга миллий ғоя ва миллиймустақиллик мафкурасини сингдиришга қаратилиши керак;

Қорақалпоқ адабиётини ўқитиш орқали халқимизнинг ўтмишини бугунгикун билан боғлаб, ўқувчилар онгига ўз ватани, халқига ифтихор туйғусинишакллантириш зарур. [5]

Натижада, дарс мобайнида ҳар бир ўқувчига индивидуал муносабатдабўлиш, иқтидорли, истеъдодли ва паст ўзлаштирадиган ўқувчилар билан яккаишлашишни таъминлаш, ёшларни билимни мустақил излаб топишга, билимнимустақил эгаллашга одатлантириш, дарс жараёнида ўқувчиларда эркинфикрлаш, мулоҳаза юритиш ва иқтидорини ривожлантириш зарур.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Йўлдошев Қ., О.Мадаев, А.Абдураззоқов. Адабиёт ўқитиш методикасы.

– Ташкент: 1994. - 32-35-бет.2. Пахратдинов Ә. Қарақалпақ әдебиятын оқытыў методикасы. – Нөкис:

Билим, 2004. - 130-131-bet.3. Палымбетов К., Пирниязов И., Бердимуратов Р. Әдебиятты оқытыў

методикасы. – Нөкис: 2009. - 16-бет

3



4. Толипов Ў.Қ., Усмонбоева М. Педагогик технологияларнинг татбиқийасослари. – Тошкент: Фан, 2006. - 261 бет.

5. Юсупов Қ.А. Қарақалпақ әдебиятын оқытыў методикасы. (сабақлық), –Ташкент: Сано-стандарт, 2018. – 336 бет. Юсупов Қ. Академиялық лицейлердеқарақалпақ әдебиятын оқытыў методикасы. (монография), - Нөкис:Қарақалпақстан, 2019. – 112 бет.

4



ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯ ЖАРАЁНИДА “ИЖОЗА” ТИЗИМИНИНГАҲАМИЯТИ: МАҲМУД ЗАМАХШАРИЙ ВА УНИНГ “АТВОҚ УЗ-

ЗАҲАБ...” АСАРИ МИСОЛИДА

Бабаназаров Ихтиёр Мадиримович[email protected]

Ўзбекистон мусулмонлари идораси тасарруфидагиИмом Фахриддин ар-Розий ўрта махсус ислом билим юрти

Алишер Навоий номидаги Тошкент ўзбек тили ва адабиёти университети

Аннотация: Мазкур мақолада Маҳмуд Замахшарийнинг илмиймеросларидан бири, руҳий тарбия ва ахлоқга оид “Атвоқ уз-заҳаб фил-мавоиъзвал-хутаб” (“Ўгит ва насиҳатларнинг олтин шодалари”) асари асосида илмнинақл қилиш, уни ҳужжат ва далилларини ҳам билишни насиҳат қилиши. Аз-Замахшарийнинг илм талабида Бухоро, Хуросон, Шом, Ироқ, Ҳижозда кабиқатор диёрларга сафар қилиб, устозларидан турли китоб ва илмлардан ижозаолгани, ҳамда алломанинг жуда кўплаб шогирдлариган берган ижозалариҳақида сўз юритилади. Шу билан биргаликда Замахшарийнинг ижоза берганхатларидан намуна келитирлади. Мақоламиз сўнгида буюк аллома МаҳмудЗамахшарийнинг “Атвоқ уз-заҳаб фил-мавоиъз вал-хутаб” асариданшогирдларнинг руҳий тарбиясида муҳим ва зарур бўлган баъзи олтиннасиҳатларига тўхталамиз.

Калит сўзлар: Тадрис, тарбия, руҳий тарбия, ахлоқ, “Атвоқ уз-заҳаб...”,ижоза, тақлид, балоғат ва фасоҳат, бадиъ ва баён, тақво, зуҳд.

THE IMPORTANCE OF THE "IJOZA" SYSTEM IN THE PROCESS OFTEACHING AND EDUCATION: ON THE EXAMPLE OF THE WORK

"ATVOQ UZ-ZAHAB ..."BY MAHMUD ZAMAKHSHARI

Babanazarov Ikhtiyor Madirimovich [email protected] University of Uzbek Language and Literature

named after Alisher Navoi

Abstract: This article is based in one of the scientific legacies by MahmudZamakhshari on the work on spiritual education and morality "Atvaq uz-zahab fil-mawo'iz val-khutab" ("Golden Necklaces of teachings and exhortations") and thetransmission of knowledge, the exhortation to know its documents and evidence. Az-Zamahshari's request for knowledge refers to his travels to Bukhara, Khorasan,Damascus, Iraq, and the Hijaz, where he received permission from his teachers for



various books and sciences, as well as the permission given by the scholar to many ofhis students. At the same time, an example was given of Zamakhshari's authorizedletters (letters which was given Ijaza). At the end of our article, we will focus onsome important and necessary golden advices in the spiritual education of studentsfrom the work of the great scholar Mahmud Zamakhshari "Atvaq uz-zahab fil-mawaiz val-khutab".

Keywords: Teaching, education, Zamakhshari, spiritual education, morality,“Atwaq uz-zahab ...”, permission, imitation, puberty and eloquence, art anddescription, piety, asceticism.

“Ижоза” деганда, бирор илм ёки китобни шогирд мукаммал эгаллаб,устозига топшириб, ундан ушбу илм ёки китобни ривоят қилишга ҳақлиэканини устоз оғзаки ёки ёзма равишда тасдиқлаши тушунилади.

Ижозанинг аҳамиятини назарда тутиб, Исо бин Мискин: “Ижоза – бу каттасармоядир”, деган. Абул Ҳусайн ибн Форис эса ижозани чорва моллари вашудгор ерлани суғорадиган сувга ўхшатади.

Замахшарий ўзининг “Атвоқ уз-заҳаб фил-мавоиъз вал-хутаб” (“Ўгит ванасиҳатларнинг олтин шодалари”) китобида илмни нақл қилиш биланбиргаликда, уни ҳужжат ва далилларини ҳам билишни шогирдларига насиҳатқилади ва кўркўрона тақлидни қоралайди:

“Кўркўрона тақлид мазаммати. Динингдаги ҳар бир ишинг мустаҳкамҳужжат билан бўлсин. «Фалончи ундай деди, фалончи бундай деди...» деганривоятлар билан қаноатланиб қолма. Рақибига ҳужжат билан қарши турганкиши ўлжаси томон писиб бораётган шердан ҳам кучлидир. Далили мустаҳкамкиши олдидаги тақлидчи ëмғирли шамол остида қолган қўтир эчкидан ҳамхорроқдир. Динда фарз бўлган ишларда тақлид йўлини туттан киши калитинийўқотиб, қулфланган эшик олдида турган кимсага ўхшайди. Ҳеч бир хужжатсизривоятларни ўзида жамлаган одам, бамисоли, яйдоқ чўлда машаққат биланўтинларни орқалаб олгану гугуртни эсдан чиқарган йулчидир”.i

Аз-Замахшарийii ҳаёти билан чуқур танишар эканмиз, унинг илм талабидақатор хорижий мамлакатларга сафар қилганлигини ҳам кўрамиз. Дарҳақиқат уХуросон, Шом, Ироқ, Ҳижозда бўлганлиги ёзма манбаларда қайд этилган.Мана шу юртларда бўлганида Замахшарий ўша даврнинг кўп машҳуролимларидан сабоқ олди, улар билан илмий, ижодий мунозараларда иштирокқилди, дўстона самарали ҳамкорлик ипларини боғлади.iii

Замахшарийнинг устозлари. Замахшарийнинг ўз даври илмларини тўлиқэгаллашида, олимлик даражасига етишишида, шубҳасиз, устозларинингхизмати бениҳоя катта бўлган. Мана шундай устозлардан бири – тил, луғат ва



адабиёт соҳасида машҳур олим Абу Мудар Маҳмуд ибн Жарир ДаббийИсфаҳонийдир.iv

Абу Мудар Маҳмуд ибн Жарир Даббий Исфаҳоний тил, луғат ваадабиётдан ташқари тиббиёт соҳасини ҳам жуда яхши билган. Унинг илми,фазилати ва макорими ахлоқи тилларда достон бўлган. Кўп кишилар унингилми ва тарбиясидан баҳра олган, жумладан Замахшарий ҳам.v

Замахшарий Маккада бўлганида наҳв ва усулул фиқҳ бўйича илмни АбуБакр Абдуллоҳ ибн Талхат ибн Муҳаммад ибн Абдуллоҳ Ябирий Андалусийданолган. Устозидан Ибни Абу Зайднинг рисоласини шарҳини дарс олган вамазкур устозига Сибавайҳнинг китобини ўқиб берган ва ижоза олган.vi

Замахшарий Бағдодда шайхулислом Абу Мансур Наср Хорисий, Абу СаадШаққоний, Абул Хаттоб ибн Абул Батар каби машҳур олимлардан ҳадисилмидан, фиқҳ бўйича шайх Садид Хайатийдан таҳсил олди, луғат илмини эсаАбу Мансур Мавҳуб ибн Хадар Жаволиқий каби машҳур олимдан ўрганди ваҚафатийнинг ривоят қилишича, устозига бир неча луғат китобларини бошиданохиригача ўқиб берган ва ижоза олган.vii

Замахшарийнинг шогирдлари. Алломанинг Шарқнинг турли шаҳарларидажуда кўплаб шогирдлари бўлган. Айниқса, Маккаи Мукаррамада беш йилданортиқ яшаган пайтлари олим учун ғоятда серунум бўлди, десак ҳеч бирмуболаға бўлмайди. Чунончи, Маккаи мукаррама бепоён мусулмон оламинингтурли бурчакларидан келган зиёратчилар учун нафақат муқаддас бир саждагоҳ,балки етук олимлар, илм толиблари тўпланадиган илмий марказ бўлган.viii

Абул-Ҳасан Али ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Ҳорун Умроний ал-Хоразмий. “Машойихлар фахри” ва “Фозиллар ҳужжати” лақаби билан машҳурбўлган. Замахшарийдан ҳадис илмидан сабоқ олган.ix

Муҳаммад ибн Абул-Қосим ибн Бойжук ал-Баққолий ал-Хоразмий.“Машойихлар зийнати” лақаби билан машҳур бўлган. Замахшарийдан арабтили ва эъроб ва ҳадис илмидан сабоқ олган. Устозининг вафотидан кейинунинг ўрнига дарс берган.x

Абу Юсуф Яъқуб ибн Али ибн Муҳаммад ибн Жаъфар ал-Балхий ал-Жандалий. Адаб илмининг имомларидан. Замахшарийдан мазкур илмидансабоқ олган.xi

Ал-Муваффақ ибн Аҳмад Абу Саид Исҳоқ Абул-Муаййид ал-Хоразмий.“Хоразм хатиби” лақаби билан машҳур бўлган. Замахшарийдан сабоқ олган.Араб тили, фиқҳ, адабиёт ва шеърият соҳасида моҳир ва етук олим бўлган.xii

Али ибн Ийсо ибн Ҳамза ибн Вуҳҳас Абул-Тоййиб. Али ибн Абу Толиб (р.а.)нинг зурриётларидан, Макканинг шарафли зотларидан ва амирлардани бўлган.Замахшарийдан адабиёт ва шеъриятдан сабоқ олиб, Замахшарийнинг ижозасигамушарраф бўлган.xiii



Зайнаб бинт Аш-Шаърий. Замахшарий мазкур аёлга ижоза берган ва ўзнавбатида Зайнаб бинт Аш-Шаърий машҳур тарихчи аллома Ибн Халликонгаижоза берган.xiv

Абу Тоҳир Аҳмад ибн Муҳаммад Ас - Салафий. Замахшарий мазкуршогирдига ижоза берган ва у ўз навбатида Абу Тоҳир Барокат ибн ИброҳимАл-Хашуийга ижоза берган .

Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Абдул-Жалил. “Ватват” номи билантанилган. Замахшарийдан сабоқ олган. Замахшарий мазкур шогирдига ижозаберган ва у ўз навбатида Абу Тоҳир Барокат ибн Иброҳим Ал-Хашуийга ижозаберган .xv

Замахшарий турли шаҳарларга бориб илм излаган ва тарқатган, шу даврдамазкур шаҳарларнинг вакиллари ўз навбатида ундан сабоқ олиб, унингшогирди бўлиш шарафига муяссар бўлганлар.

Уларнинг машҳурлари қуйидаги шогирдларидир: Абул-Маҳосин Исмоилибн Абдуллоҳ ат-Товилий, Замахшарийдан Тобаристонда сабоқ олган; Абул-Маҳосин Абдурроҳим ибн Абдуллоҳ ал-Баззор, Замахшарийдан Абувардда сабоқолган; Абу Амр Омир ибнул-Ҳасан ас-Саммар, Замахшарийдан Замахшардасабоқ олган; Абу Саид Аҳмад ибн Маҳмуд аш-Шотий, ЗамахшарийданСамарқандда сабоқ олган; Машҳур фақиҳ Абу Тоҳир Саман ибн Абдулмалик,Замахшарийдан Хоразмда сабоқ олган ва кўплаб булардан бошқа шогирдларЗамахшарийнинг илмидан баҳраманд бўлиб, дарс олган.xvi

Шиҳобуддин Аҳмад ибн ал-ҳусний ал-Моликий, Замахшарийнингискандариялик шогирди. Маккаи Мукаррамада сабоқ олган ва у билан мактубёзишган.

Замахшарийнинг кўпчилик шогирдлари унинг китобларини ривоят ва нақлқилишга ижоза олишни кўп хоҳлашар эди, лекин Замахшарий шогирдларининглаёқати ва китобни тўла ва мукаммал ўзлаштириб олганларидан кейин ижозаберар эди.

Қуйида Замахшарийнинг ижоза берган хатларидан бир намуна:«Мен ... га мени таснифотларимини ривоят қилишга ижозат бердим.

Баъзи Искандарияликларга берилган бу варақдаги ёзилганларни тасдиқлайман.Мен Маҳмуд ибн Умар ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Хоразмий аз-Замахшарийман. Хоразмнинг Замахшар қишлоғига мансубман. У (Замахшарқишлоғи) туғилган юртимдир».xvii

Замахшарийнинг чуқур билими, даҳоси ва фаннинг турли соҳаларига оидўлмас асарлари ҳали у ҳаёт пайтидаёқ бутун мусулмон Шарқида унга катташуҳрат келтирган. Машҳур олимлар, шоирлар, адиблар даврасида у доимопешволардан бири бўлиб, қизғин илмий баҳслар, мунозараларда унинг фикриинобатга олинарди.xviii



Замахшарий тафсир, ҳадис, фиқҳ, наҳв, балоғат ва фасоҳат, бадиъ ва баён,руҳий тарбия ва ахлоқ, адабиёт ва шеъриятга оид асарларни ўзидан кейингиавлодларга улкан мерос қолдирди.

Шогирдларни тарбиялашга катта аҳамият қаратиб, улар учун зарур булганруҳий тарбий ва ахлоқга оид: “Ан-насоиҳ ал-кибар” (Катталарга насиҳатлар),“Ан-насоиҳ ас-сиғор” (Кичикларга насиҳатлар), “Ар-рисала ан-насиҳа”(Насиҳат рисоласи), “Атвоқ уз-заҳаб фил-мавоиъз вал-хутаб” (“Ўгит ванасиҳатларнинг олтин шодалари”) ва бошқа асарларни ёзиб, улардан дарсҳалқалари ташкил этди ва ўз навбатида, унинг китобларини мукаммалўзлаштирган шогирдларига ижоза ва дуо берди.

Мақоламиз сўнгида буюк аллома Маҳмуд Замахшарийнинг “Атвоқ уз-заҳаб фил-мавоиъз вал-хутаб” асаридан шогирдларнинг руҳий тарбиясидамуҳим ва зарур бўлган баъзи олтин насиҳатларига тўхталамиз.

Гўзал хулқли бўл: Мурувват бир сифатки, Аллоҳнинг розилигига лойиқ.Саховат бир табиатки, у ҳақда қанча гапирилса, шунча муносиб. Пасткашликкаби ёмонликка лойиқроқ сифатни кўрмадим. Фақат саховат аҳлигинабиродарликни мустаҳкамлайди. Улар билан хаста диллар тузалади, сингансуяклар ямалади. Неъматлар узоқлашганда улар шабада бўлиб неъматларнисен томон ҳайдайди, чорлайди. Азобу уқубатлар тўп-тўп бўлиб ёпирилганда,уларни сендан узоққа қувади, ҳайдайди.xix

Ёшликни ғанимат бил: Токи ҳаёт экансан, тақво эгаси бўлишган интил.Фақат тақво эгасигина ҳақиқий саодатманд бўлур. Тақвоси йуқ киши ҳақиқийбадбахтдир. Токи тирик экансан, соч-соқолинг оқармасидан олдин, белларингбукчайиб, териларинг тиришиб, қолишидан бурун, хотиранг заифлашиб, миянглойқаланишидан илгари, қаддингни тиклолмасдан, қадамларинг оғирлашиб,оёқда туришга ярамай, бўғимлар қақшаб, аъзои баданинг титроқ эгаллаболишидан аввал тақволи бўлишга тириш. Токи тирик экансан, ҳозир қодирбўлган ишингни эплолмай қолишингдан олдин, ҳозир бошчи бўлаётган ишинггабошчи бўлолмай қолишингдан илгари тақволи бўлишга шошил.xx

Дин олимининг мисоли: Амал қилгувчи учун илм қурувчининг девортекислигини ўлчайдиган асбобига ухшайди. Олим учун эса амал сувтортувчининг арқонига ўхшайди. Бас, кайси қурувчида ўша асбоби бўлмаса,биноси текис бўлмайди. Кимнинг сув тортадиган арқони бўлмаса, унингчанқоғи босилмайди. Ким комил бўлишни хоҳласа, албатта, амал киладиганолим булсин.xxi

Хулоса. Ҳақиқатда, бугунги жамиятимизда илм ҳосил қилишда жуда кенгтус олган муаммоларидан бири бу – илмни дуч келга кишидан ва дуч келганижтимоий тармоқлардан олишдир. Илгари ҳақиқий илм ўрганмоқчи бўлгантолиби илм, аввало бу соҳадан хабари бўлган кишилардан маслаҳат сўраб,



ўзига лойиқ устозни ахтарган. Бурҳонуддин Зарнужий бежиз ўзининг“Таълимул мутаъаллим” китобида бу масалага алоҳида бир фасл ажратмаган.Мазкур мақоламизда буюк аллома юртдошимиз Маҳмуд Замахшарийнинг илмолиш ва беришдаги саъй-ҳаракатлари, олинадиган илмнинг манбаига аҳамияти,устоз ва шогирдлари, ҳамда шогирдларни тарбиялашдаги услуб ванасиҳатларига эътибор қаратилди.

Юқоридаги насиҳатларга эътибор қаратсак, булар хулқ ва одобнингжавҳари эканлигини пайқаш қийин эмас. Мазкур асар зуҳд ва чиройли ахлоққа,ёмонликларни тарк этиш ва яхшиликка буюрувчи олтин насиҳат ва иршодданиборат юзта мақолалар тўпламини ташкил этади. Замахшарийнинг бу ва шукаби асарларини ўрганиб оммага тақдим этиш ёшларимизни, жумладаншогирдларимизни “устоз-шогирд” анъанасига мувофиқ чиройли тарбиясидамуҳим аҳамият касб этади.



i Замахшар тасбеҳи ёхуд 101 манзума (“Атвоқу-з-заҳаб” асари асосида)/ Фозил Зоҳид. Таржима муаллифи Р.Зоҳид. – Т.: Муҳаррир нашриёти, 2011 йил. 60-бет.ii Абул Қосим Маҳмуд ибн Умар Замахшарий ҳижрий 467 йил ражаб ойининг 27-куни (1075 йил 19 март)Хоразмнинг Замахшар (ҳозирги Туркманистон жумҳуриятининг Тошҳовуз шаҳридан 30 чақирим узоқликдажойлашган) қишлоғида таваллуд топди.iii “Ирфон” тақвимининг 2010 йил, 4-сон.iv Марказий осиё мутафаккирлари. Тошкент ислом университети, Т.:«yangi nashr», 2011v Д.Фозил Солиҳ Самроий. “Замахшарийнинг наҳвий ва луғавий қарашлари”., Бағдод.: “Матбаатул Иршод”, 1971й. 420 б., 15-б.vi Д.Фозил Солиҳ Самроий. “Замахшарийнинг наҳвий ва луғавий қарашлари”., Бағдод.: “Матбаатул Иршод”, 1971й. 420 б., 16-б.vii Д.Фозил Солиҳ Самроий. “Замахшарийнинг наҳвий ва луғавий қарашлари”., Бағдод.: “Матбаатул Иршод”, 1971й. 420 б., 17-б.viii Марказий осиё мутафаккирлари. Тошкент ислом университети, Т.:«yangi nashr», 2011ix Муъжамул удабо,15-жилд, 61,65 б.x Муъжамул удабо,1-жилд, 5 б.xi Муъжамул удабо, 20-жилд, 55 б.xii Ал-Буғйа, 401- б.xiii Муъжамул удабо, 14-жилд, 85-90 б.xiv Д.Фозил Солиҳ Самроий. “Замахшарийнинг наҳвий ва луғавий қарашлари”., Бағдод.: “Матбаатул Иршод”, 1971й. 420 б., 21-б.xv Суйутий. Тобақотул муфассирийн, 41- б.xvi Ас-Самъоний. Ансоб.,278-б.xvii Д.Фозил Солиҳ Самроий. “Замахшарийнинг наҳвий ва луғавий қарашлари”., Бағдод.: “Матбаатул Иршод”, 1971й. 420 б., 21-б.xviii Марказий осиё мутафаккирлари. Тошкент ислом университети, Т.:«yangi nashr», 2011xix Замахшар тасбеҳи ёхуд 101 манзума (“Атвоқу-з-заҳаб” асари асосида)/ Фозил Зоҳид. Таржима муаллифи Р.Зоҳид. – Т.: Муҳаррир нашриёти, 2011 йил. 39-40 бетлар.xx Замахшар тасбеҳи ёхуд 101 манзума (“Атвоқу-з-заҳаб” асари асосида)/ Фозил Зоҳид. Таржима муаллифи Р.Зоҳид. – Т.: Муҳаррир нашриёти, 2011 йил. 46-бет.xxi Замахшар тасбеҳи ёхуд 101 манзума (“Атвоқу-з-заҳаб” асари асосида)/ Фозил Зоҳид. Таржима муаллифи Р.Зоҳид. – Т.: Муҳаррир нашриёти, 2011 йил. 111-бет.



SO’Z TURKUMLARINI O’RGANISHDA INTERFAOL USULLARDANFOYDALANISH

Sodiqova GulchehraNamangan viloyati Uychi tumani 2-umumta’lim maktabi

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang’ich sinflarda o’rganiladigan so’zturkumlari bilan bog’liq mavzularni interfaol usullar orqali o’rganish ahamiyati,noan’anaviy dars metodlarining nazariy va amaliy jihatlari yoritilgan.

Kalit so’zlar:pedagogik mahorat, kreativlik, komil inson, multimediya, “Aqliyhujum”, “Klaster”, “Sinkveyn”, “Klassik juftliklar”, “Didaktik o’yin”.

Dars o`quv - tarbiya ishlarini tashkil etishning yetakchi shakli hisoblanadi. Onatili darslarini to`g`ri tashkil etish, ajratilgan vaqtdan unumli foydalanish darssamaradorligini oshirishdagi muhim omillardandir. Dars – ijodiy jarayon. Undao`quvchilarning ijodiy faoliyati qancha taraqqiy ettirilsa, ular o`z oldiga qo`ygan aqliyvazifalarni shuncha qiynalmasdan bajaradilar. Topshiriq bajarish sirlarini o`rganishijodiy fikr yuritish qobiliyatini shakllantira boradi. O`qituvchi, avvalo, fanga doirnazariy bilimlardan yaxshi xabardor bo’lishi kerak. Aks holda o’z oldiga qo’yganmaqsadiga erisha olmaydi. Hozirgi vaqtda o’qituvchidan fan asoslarining ilmiy-nazariy tushunchalarini puxta o’rganish orqali o`qitish usullarini takomillashtirish,dars samaradorligini oshirish talab etilmoqda. Bu vazifalarni amalga oshirishda ilgòrpedagogik texnologiyalarni amaliyotga keng joriy etish yuqori samara beradi. Buninguchun o`qituvchida malakaviy ko`nikmalar teran shakllanishi shart. Yangi usullardanfoydalanib, noanànaviy darslar tashkil etish, avvalo, o`quvchilarni mustaqil fikryuritishga o`rgatadi. Natijada ular fikri bir nuqtaga jamlanadi, bilim olishga qiziqishi,intilishi ortadi. “Interfaol”, Innavatsion”, “Aqliy hujum” kabi noan’anaviy darsmetodlarini qo`llash orqali dars samaradorligini oshirishga erishish mumkin. Turliusullarni dars davomida qo`llashdan maqsad o`quvchining nutqi va lugàt boyliginioshirish, imloviy savodxonligini tarkib toptirishga qaratiladi. Ayniqsa, so`z tuzish,uning ma`nosini izohlash, yozilishini bilib olish, test topshiriqlarini to`g`ri bajarishgaerishiladi. O’quvchiga bilim berish jarayonida quyidagi dars bosqichlarini, albatta,bajarish lozim:

1. O`quvchilarni darsga tayyorligini tekshirish.2. O`tilgan darsni o`zlashtirish darajasini aniqlash: uy vazifasini tekshirish;

yozuv malakalarini takomillashtirish ustida ishlash; husnixat mashqlari; o`tilganmavzu yuzasidan bilimlarini mustahkamlash.

3. Dars mavzusi va maqsadini e`lon qilish, mashqlar asosida mavzuni chuqurtushuntirish. Lugàt ishi.



4. Mashqlar orqali o`quvchilar bilimini mustahkamlash, didaktik o`yinlardanfoydalanish.

5. Darsni umumlashtirish va yakunlash.6. Uy vazifasini bajarish yo`llarini tushuntirish.Darsning bu qismlari dars turlariga qarab turlicha tashkil qilinadi. Dars

samaradorligini ta`minlayotgan usullardan biri musobaqa usuludir. Bu usul davomidadarsning qiziqarli, ko`tarinki ruh bilan o`tishi ta`minlanadi. Musobaqa faqato`quvchilarning ishtiroki bilan bo`lgani uchun har biri bu jarayonda qatnashadi, javobizlashga intiladi. Bu jarayonda ham ularning mustaqil fikrlashi o`stiriladi. O`yinlarkichik yoshdagi o`quvchilarni faollashtiradi, ular o`rtasida ahillik, birlik, gòliblikuchun intilish kuchayadi.

Ona tili darslarida quyidagi didaktik o`yin turlaridan foydalanamiz:1. ,,Aksini aytish”. Biror predmetning sifati yoki belgisini aytgan o’qituvchi

qo’lidagi to`pni o`quvchilardan biriga uzatadi. O`quvchi so`zning aksini aytib, to`pnio’qituvchiga qaytaradi. Masalan, shirin-nordon, katta-kichik. Bu usul sifat so`zturkumini o`rganishda yaxshi natija beradi. Mavzuni mustahkamlash uchun rasmdaaks etgan shaxs va narsalarga xos bo`lgan xususiyatlarni aytish topshirig’i beriladi.Masalan, ota, ona, bola, gul, anor rasmlari ko`rsatiladi. O’quvchilar berilgan qizil,mehribon, tadbirkor, a`lochi, muloyim, chiroyli, rostgo`y, xushbo`y, nordon,gàmxo`r kabi so`zlarning mosini tanlab rasm ostiga yozadilar.

2. O`quvchilar ,,O`ylab top”, ,,Estafeta”, ,,Jim”, ,,Zinapoya”, ,,Baliqovlash”, ,,Narvoncha” o`yinlarini darsda sevib o`ynaydilar. Ayniqsa, ,,Baliq ovlash”o`yini o`quvchilarni yakka tartibda fikrlarini aniqlashga yordam beradi. Baliqchalarrasmi orqasiga so`zlar yozilgan bo`lib, o`quvchi hovuzchadan baliqni tutadi vasavolga javob beradi, yoki so`z ma`nosini tushuntiradi, so`rogìni aytadi, harf-tovushjihatidan tahlil qiladi.

3. Ona tili so`zining bosh harflariga maqollar aytadilar. Maqsad: Do`stonamuhitni yaratish, xotirani mustahkamlash.

4. Biror so`z aytaman, so`z turkumlari bo`yicha fikrlarini yozadilar. Yozganlariboshqa guruhlarga beriladi, ular o`z fikrlarini to’ldirib, kengaytiradilar.

Maqsad: Fikr doirasini kengaytirish, barchani ishlashga undash, qisqa muddatdako`p ma`lumotga ega bo`lish, bir-biridan o`rganish.

Biz uchun yangilik ulug`vorlikdan ko`ra zavq bagìshlasin.Boshlangìch sinflarda ona tili darslarida fikr doirasini kengaytirish muhim o`rin

tutadi. Fikrlash faoliyatini turli usulda yo`lga qo`yiladi. Shunday usullardan birimuammoli ta`limdir. Muammoli ta`lim darsda muammoli vaziyat yaratish va undanelementar tarzda foydalanish orqali amalga oshiriladi. Masalan, o`quvchilarga Anvar,mayna, ayiqcha so`zlari yozilgan tarqatma beriladi. O`quvchilar so`zlarni to`g`ritalaffuz bilan aytadilar. So`zlarni biror harfi tushirib qoldirilib doskaga yoziladi.



A.nvar, may.a, a.iq.a kabi. O`quvchilar tushirib qoldirilgan harfni topadilar vatuzatadilar. Ayniqsa ko`rgazmali rasmlar asosida gaplar tuzdirib va u orqali savollarberib ham o`quvchilar tushunchasini mustahkamlash mumkin. Bunda o`quvchilardamustaqil fikrlash ko`nikmasi shakllana boradi.

So`zlarni turkumlarga ajratishda o`quvchilar bilan turli usullardan foydalanib,ko`zlangan maqsadga erishamiz. So`z turkumlarini o`rganishga tayyorgarlik 2-sinfdan boshlanadi. O`quvchilar shaxs-narsa nomini, harakatini, belgisini, sanog`inibildirgan so`zlar haqida bilib oladilar. 3-sinfda esa bu so`zlarni ot, sifat, son, fe`l kabiturkumlarga ajratishni o`rganadilar. Shu so`z turkumlari haqida ma`lumot olib, ularustida amaliy mashq bajaradilar. So`z turkumlari mavzusini o`tib bo`lgach DTStalablariga ko`ra 2 soatlik mustahkamlash darsi o`tiladi. Mustahkamlash darsidaquyidagi interfaol usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

1. ,,Hamrohingni top” o`yini tashkil etish. Yani ot, sifat, son, fe`l so`zturkumlarining nomi yozilgan qog`ozlar savatchaga teskari qilib solinadi. O`quvchilarularni tanlab olib, shu so`z turkumiga izoh beradi. Bunda, ot mazmunini, sifatxususiyatini, fe`l va sonning o`ziga xos jihatini bayon etish bilan hamrohlarinitopadilar.

2. Ot, sifat, son va fe`lning guruhini tashkil etgan o`quvchilar yozuv taxtasigao`zlari tanlagan so`z turkumiga ,,klaster” tuzadilar.

Doskada o`quvchilar ,,Klaser” tuzguncha, boshqa o`quvchilarga ,,Siz nimanibilasiz?” deb nomlangan ,,Insert” usulini qo`llab, o`quvchilarni baholashga erishamiz.Ular daftarlariga so`z turkumlariga oid so`zlarni yozib, o`qib berishadi. Dastlabkiguruh o`quvchilarini yozgan klasterlarini sharhlashda mustaqil fikrlashlariga bahobergach, “Insert” usulini ,,Bildim” bo`limini musobaqa tarzida o`tkazamiz. To`pnibir-birlariga so`z turkumlariga oid so`zlar aytib uzatishadi.

Darsni mustahkamlashda ,,Grafik test” metodi ham yaxshi samara beradi. Harbir ishtirokchiga maxsus jadvalli varaqlar tarqatiladi. O`qituvchi oldindantayyorlangan savollarni o`qiydi. O`quvchilar mos katakni bo`yaydilar.

1. Nechta?, nechanchi? so’rog’iga javob bo’lgan so’z.2. Ko`rkam, chiroyli, qizil.3. Toshloq, bug`doyzor, o`tloq.4. Shaxs va narsaning harakatini bildirgan so`z.5. Sanoq va tartib bildirgan so`z.6. Men, sen, u, biz, siz, ular.7. Kuyladi, o`ynadi, tinglayapti.8. Shaxs va narsaning belgisini bildirgan so`z.



Grafik test Ot Sifat Son Fe`l Kishilik

olmoshlari

1

2

3

4

5

6

7

8

O`quvchilar bilan ,,Sinkveyn” usulini qo`llab darsni davom ettiramiz. Sinkveynmetodida tengdosh so`ziga sinkveyn tuzadilar: 1. Nima?-tengdosh. 2. Qanday?-mehribon, aqlli. 3. Nima qiladi?-yordam beradi, o`ynaydi.

Turli usullar orqali o`quvchilarni ijodiy izlanishlari, fikr doiralari kengayadi.Xotirani mustahkamlash, diqqatni jalb qilish orqali o`z ustida ishlashga undash,o`zaro hurmatni mustahkamlashga erishish mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Abdurahmonova N., O’rinboyeva L. Ona tili / O`qituvchilar uchun metodik

qo`llanma / 2-sinflar uchun. – Toshkent: “Ehtremum-press”, 2014. – 80 b.2. Masharipova U., Umarova M., Boynazarova D., Nabiyeva M. Ona tili /

O`qituvchilar uchun metodik qo`llanma / 4-sinflar uchun – Toshkent: “Ehtremum-press”, 2017 – 88 b.

3. Tal’at G’afforova. Boshlang’ich ta’limda zamonaviy pedagogiktehnologiyalar. – Toshkent: Tafakkur, 2011. – 160 b.



O’QUVCHILARDA PARAMETRLI MASALALARNI YECHISHKO’NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH

Sodiqov Zaidjon Xayrullo o`g`liQo’qon davlat pedagogika instituti

Annotatsiya: Ushbu maqolada maktab darsliklarida uchraydigan ayrimparametrli masalalarni umumiy holda yechishga oid ma’lumotlar keltirilgan.Shuningdek, o’quvchilarda olingan yechim va xulosalar orqali mustaqil ravishdakichik teoremalarni shakllantirish ko’nikmalarini hosil qiluvchi misollar ko’rilgan.

Kalit so’zlar: Parametr, teorema, umumiy ko’paytuvchi, yig’indi, natija

Ko’pincha parametrli masalalar deganda parametrga bog’liq tenglama vatengsizliklar tushuniladi. Lekin bu masalaga chuqurroq qaraydigan bo’lsak,umumta’lim maktablari darsliklaridagi misol va masalalarni, hamda boshqamatematik fanlardagi misol masalalarni ko’radigan bo’lsak parametrga bog’liqmasalalarni yechish ko’nikmalari o’quvchilarga quyi sinflardanoq shakllantiribborilishiga guvoh bo’lamiz. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib parametrli masalalarniayrim sinflarini shakllantiramiz.

Umumta’lim maktablari quyi sinflariga mo’ljallangan parametrga bog’liqmasalalarni ko’rishdan boshlaymiz.

Umumta’lim maktablari quyi sinflarida asosan sonlar nazariyasi va sonlarustidagi amallarni bajarish mavzulari ko’riladi. Shu mavzularni chuqurroqo’zlashtirishga bog’liq misollar keltiramiz.

1-masala. Berilgan raqamlari ketma-ket uch xonali son va unga teskari

tartibda yozilgan sonlarning ayirmasi - qanday songa bo‘linadi.1

Bu masalani parametrga bog’liq masala deb qarash mumkin. Aslini olganda bumasala uch parametrli masala, lekin masala shartiga asosan uni bir parametrlimasalaga keltirish mumkin. Shu masalani qaraylik.

Ixtiyoriy raqamlari ketma-ket kelgan uch xonali sonlarni yozaylik, 321,432,543bu raqamlarni mos ravishda teskari tartibda yozsak 123,234,345 sonlari hosil bo‘ladi.Bu sonlarning mos ravishda ayirmalarini topaylik:

321-123=198, 432-234=198, 543-345=198, 654-456=198, 765-567=198Bu sonlarni tub ko‘paytuvchilarga ajratsak 99211921132198 2 hosil

bo‘ladi. Demak quyidagi natijaga ega bo‘ldik:

Natija. Berilgan raqamlari ketma-ket kelgan uch xonali son va unga teskari

tartibda yozilgan sonlarning ayirmasi 99 ga qoldiqsiz bo‘linar ekan.



Endi masalani umumiy holda qaraylik.

Bizga ixtiyoriy raqamlari ketma-ket kelgan uch xonali son va unga mos

ravishda raqamlari teskari tartibda yozilgan son berilgan bo‘lsin.

Bizga ma’lumki

= cba 110100

Ularning ayirmasi esa

- = )10100(10100 abccba

- = abccba 1010010100

o‘xshash hadlarni ixchamlasak

- = ca 9999

- = )(99 ca

hosil bo‘ladi.Demak hosil bo‘lgan ayirma 99 ga qoldiqsiz bo‘linadi. Bundan quyidagi

teorema kelib chiqadi:Teorema. Agar raqamlari ketma-ket kelgan uch xonali sondan, shu sonning

raqamlari teskari tartibda yozilgani ayirilsa, hosil bo‘lgan son 99 ga qoldiqsizbo‘linadi.

Agar 99 sonining kanonik yoyilmasiga e’tibor beradigan bo‘lsak, yuqoridagiteoremadan quyidagi natijaga ega bo’lamiz:

Natija. Agar raqamlari ketma-ket kelgan uch xonali sondan, shu sonningraqamlari teskari tartibda yozilgani ayirilsa, hosil bo‘lgan son 3,9,11 va 33 gaqoldiqsiz bo‘linadi.

2-masala. Berilgan ixtiyoriy uch xonali son va unga teskari tartibda

yozilgan sonlarning ayirmasi - qanday songa bo‘linadi.2

Yuqorida keltirilgan 1-masalada biz faqat raqamlari ketma-ket kelgan ya’nikamayish tartibida kelgan uch xonali sonlar ustida ish olib borgandik.

Endi uch xonali sonning raqamlari ixtiyoriy tartibda kelgan holni qaraymiz.Bizga ixtiyoriy uch xonali sonlar berilgan bo‘lsin: 975,731,326, va ularga mos

ravishda teskari tartibda yozilgan 579,137,623, sonlar berilgan bo‘lsin. Bu sonlarningayirmasini hisoblaylik: 975–579=396, 731–137=594, 326–623=–297

Hosil bo‘lgan ayirmalarni ko‘paytuvchilarga ajratsak: 975–579=396=4 99, 731– 137=594=6 99, 326–623=–297=–3 99



Ahamiyat beradigan bo‘lsak ko‘paytmalarning barchasida 99 soniqatnashmoqda.

Bundan quyidagi natijaga ega bo‘lamiz:

Natija. Berilgan ixtiyoriy uch xonali son va unga teskari tartibda yozilgan

sonlarning ayirmasi - 99 ga qoldiqsiz bo‘linar ekan.

Endi masalani umumiy holda qaraylik.

Bizga ixtiyoriy uch xonali son va unga mos ravishda raqamlari teskari

tartibda yozilgan son berilgan bo‘lsin.

Bizga ma’lumki

= cba 110100

Ularning ayirmasi esa

- = )10100(10100 abccba

- = abccba 1010010100

- = ca 9999

- = )(99 ca

hosil bo‘ladi.Demak hosil bo‘lgan ayirma 99 ga qoldiqsiz bo‘linadi.Bundan quyidagi teoremaga kelib chiqadi:Teorema. Agar ixtiyoriy uch xonali sondan, unga teskari tartibda yozilgan uch

xonali sonni ayirilsa, hosil bo‘lgan ayirma 99 ga qoldiqsiz bo‘linadi.99 ning bo‘luvchilarini bilgan holda ushbu teoremadan ham yuqoridagi kabi

natija olish mumkin.Natijalarni umumlashtirgan holda aytadigan bo‘lsak, agar raqamlari ketma-ket

kelgan uch xonali sondan, shu sonning raqamlari teskari tartibda yozilgani ayirilsa,hosil bo‘lgan son 99 sonining bo‘luvchilariga qoldiqsiz bo‘linar ekan.

3-masala. ba son 7 ga bo‘linsa, uch xonali sonlar ham 7 ga bo‘linishini

ko‘rsating.3

ba yig’indi 7 ga bo‘linadi demak uni quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin:nba 7 )( Nn

ni quyidagi ko‘rinishda yozib olaylik:

= aba 110100

= aaba 901010



= aba 91)(10

Ma’lumki ba yig’indi ham 91 ham 7 ga qoldiqsiz bo‘linadi,)1310(7137710 anan

Demak, haqiqatdan ham ifoda 7 ga qoldiqsiz bo‘linar ekan.

Bundan quyidagi teoremaga kelishimiz mumkin:

Teorema. Agar ba yig’indi 7 ga bo‘linsa, u holda uch xonali son ham 7

ga qoldiqsiz bo‘linadi.Isbot. ba ko‘rinishidagi 7 ga bo‘linuvchi barcha yig’indilarni yozib chiqaylik:

1+6=7, 2+5=7, 3+4=7, 4+3=7, 5+2=7, 6+1=7

Bundan ko‘rinishga o‘taylik

161=140+21=7 20+7 3=7 (20+3), 252=210+42=7 30+7 6=7 (30+6)343=280+63=7 40+7 9=7 (40+9), 434=420+14=7 60+7 2=7 (60+2)525=490+35=7 70+7 5=7 (70+5), 616=560+56=7 80+7 8=7 (80+8)Ko‘rish qiyin emaski ko‘paytmalarning barchasida 7 qatnashmoqda. Demak,

haqiqatdan ham 7 ba ko‘rinishdagi sonlardan ko‘rinishdagi uch xonali sonlar

tuzilsa bu sonlar ham 7 ga qoldiqsiz bo‘linar ekan, teorema isbotlandi.Yuqorida ko`rib o`tilgan masalalar umumta’lim maktablari 5-6 sinflar

Matematika darsliklaridagi mavzularga oid bo`lib, ularni parametrga doirmasalalarning dastlabki ko`rinishlari deb qarash mumkin. Agar o`qituvchi bu kabimasalalarga parametrik masala sifatida yondoshib, o`quvchilarda ham shutushunchani asta sekin shakllantirib borsa o`quvchilarni matematika fani bo`yichabilimlarini yanada chuqurlashishiga erishadi. O`quvchilar olingan umumiy yechim vaxulosalar orqali mustaqil ravishda kichik teoremalarni shakllantirish ko'nikmalarigaega bo`ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Mirzaahmedov M.A., Rahimqoriyev A.A. Matematika 5: Umumiy o`rta ta’lim

maktablarining 5-sinfi uchun darslik. – Toshkent: “O’zbekiston milliyensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2007. -224 bet.

2.Mirzaahmedov M.A., Rahimqoriyev A.A. Matematika 6: Umumiy o`rta ta’limmaktablarining 6-sinfi uchun darslik. – Toshkent: “O`qituvchi” NMIU, 2013. -240bet.

3.Alimov Sh.A., Xolmuhamedov O.R., Mirzaahmedov M.A. Algebra 7:Umumiy o`rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik. – Toshkent: “O`qituvchi”NMIU, 2009. -174 bet.



O‘ZBEK TILI FANIDAN O‘QUVCHILARNING YOZMA NUTQSAVODXONLIGINI OSHIRISH

Shukurova Shohida SalimjonovnaFarg‘ona shahar 23-umumta'lim maktabi

Annotatsiya: Maqolada O‘zbek tili fanidan o‘quvchilarning yozma nutqsavodxonligini oshirish, X va H undoshlarini to‘g‘ri yozish qoidalarini o‘rgatishbo‘yicha tavsiyalar berilgan.

Kalit so‘zlar: Televideniye, matbuot, yozuv, imlo qoidalari, talaffuz, undoshtovush, savodxonlik, shakliy o‘xshashlik, jiddiy xato.

Yosh avlodni har tomonlama yetuk, barkamol inson qilib tarbiyalashda onatilimizning ahamiyati benihoya kattadir. Til faqat insonlar o‘rtasida aloqa-aralashuvvositasigina bo‘lib qolmay, balki har bir millatning qadimiy tarixi, boy madaniyati vama'naviyati, g‘oya va mafkurasi haqida kelajak avlodga xabar beruvchi hamda kishiruhiyatiga ta'sir etuvchi qudratli qurol-effektiv vosita hamdir. Birinchi PrezidentimizI.A.Karimov ta'kidlaganidek: "...o‘z ona tilisini bilmagan odam o‘zining shajarasini,o‘zining ildizini bilmaydigan, kelajagi yo‘q odamdir"1 .

Hozirgi globallashuv jarayonida, fan-texnika rivojlanib borayotgan bugungikunda axborot oqimining keskin ko‘payishi, zamonaviy texnikalarning shiddat bilankirib kelishi yoshlarning mustaqil izlanishi va o‘z ustida ishlashini taqozo etibginaqolmay, ularning og‘zaki va yozma nutqiga salbiy ta'sir ko‘rsatayotganligi sir emas.

1989-yil 21-оktabrdа O‘zbеk tiligа – dаvlаt tili mаqоmi bеrilgаnligi,1995-yil 21-dеkаbrdа O‘збекисtон Rеspublikаси Оliy Kеngаshi tоmоnidаn yangi tаhrirdаgi“Dаvlаt tili hаqidа”gi Qоnunning qаbul qilinganligi, albatta, quvonarli holdir.Biroqlotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi joriy etilganiga bir necha yilbo‘lishiga qaramay, hanuzgacha yozuvimizda juda ko‘p nuqsonlar uchrab turganligibarchamizga ayondir. Bu, albatta, o‘zbek tilining imlo qoidalarini yaxshibilmaslikning oqibatidir.

Televideniye va matbuotda, ko‘chalarda ilingan afishalarda ko‘zgatashlanayotgan xatolar, ayniqsa, X va H undoshlarini ajrata olmaslik hollari kishinitashvishga soladi. Maktalarda, kollejlarda, oliy o‘quv yurtlarida O‘zbek tili fanidanolib borilayotgan mashg‘ulotlarda X va H undoshlari imlosiga oid turli topshiriqlarberib borilsa, o‘quvchilarning bunday xatolarga yo‘lqo‘yishlarining oldi olinar edi.Bu esa har bir o‘qituvchidan mustaqil fikrlashni, ijodkorlik va tashabbuskorlikni talabetadi.

1Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. –Тошкент: Ўзбекистон, 2011. – Б. 69.



Savodli yozish o‘quvchilardan imlo qoidalariga oid chuqur bilimga ega bo‘lishnitalab qiladi. Nafaqat o‘quvchilarimiz, balki katta yoshdagilar ham yozuvda X vaHundoshlarini farqlashda qiynaladilar va juda ko‘p xatolarga yo‘l qo‘yadilar. Bundaytovushli so‘zlar asosan arab, fors - tojik tillaridan o‘zlashganligi tufayli [xe] va [he]tovushlarini farqlamasdan qo‘llash hollari nutqimizda ko‘plab uchrab turadi.

Chuqur til orqa X undoshi bo‘g‘iz undoshi Hdan talaffuz va ma'no jihatidankeskin farqqiladi. Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek yozuvida bu shakliy o‘xshashlikyo‘qoladi. Ularni yozuvda to‘g‘ri qo‘llamaslik jiddiy xato hisoblanadi. Masalan: xar -eshak, har - olmosh; shox - butoq, muguz, shoh - podshoh; xam - egik, egilgan, ham -bog‘lovchi; xol - teri ustidagi qora bo‘rtma, hol - sharoit, ahvol, ruhiy holat,kayfiyat, gap bo‘lagi; xil - xil - har xil, hil - hil - yetilib pishgan; xiyla - bir munchavaqt, hiyla - makr, firib; xush - yaxshi, yoqimli, hush - sezgi; xatlamoq - xatga olmoq,hatlamoq - sakramoq.

O‘zbek tili darslarida talabalarga tilimizning imlo qoidalarini o‘rgatishjarayonida, X va H undoshlari imlosiga alohida e'tibor qaratilishi lozim.O‘quvchilarning lug‘at boyligini orttirish uchun didaktik o‘yinlar tashkil etishmaqsadga muvofiqdir. O‘yin mashg‘ulotida X va H undoshlari ishtirok etganso‘zlardan "zanjir" tuzdiriladi yoxud ikki ustun qilib alohida - alohida yozishtopshirildi.

Paxta - ahil - loyiha - aholi - ilhom - mohir - rahmat - taxta - anhor - Rohila -Ahmad - daho - ohak - ro‘hna - ahyon - no‘xat - tuhmat - tahorat - taxmin - nohaq.

Xizmat, xarajat, xabar, xaridor, xavf - xatar, xazina, xijolat, xodim, xoda,xolisona, xolos, xomcho‘t, xorijiy, xossa, xullas, xulosa, xususiy, xo‘jayin, axborot,maxsus, xo‘jalik, ...

Hujjat, loyiha, hisobot, hisob, zahira, tahlil, hamkor, hamfikr, hamjihat,hamkasaba, havo, havola, havoza, himoya, hissadorlik, hojatbahor, homiy, hosila,hukumat, huquq, hodisa, …

Bundan tashqari, o‘quvchilar o‘rtasida X va H undoshlari bilan boshlanuvchi birbo‘g‘inli, ikki bo‘g‘inli, uch bo‘g‘inli so‘zlardan kim ko‘p yozish musobaqalario‘tkazish mumkin. Mashg‘ulotlar davomida ana shunday so‘zlardan hikoyalar tuzishva she'r ijod qilish ham dars samaradorligini oshiradi.

Hojaobodlik HabibulloHozir Hojaobodlik Habibullo haqida hikoya hozirlaymiz. Habibullo

hamishabahor, hardamxayol. Habibulloning xayolida Hafiza. Xasadgo‘y HafizaHabibulloni xushlamaydi. Habibullo xunuk - da !

Hafiza hamon Hikmatillodan xursand. Hikmatillo hazilkash, halol. Habibulloham hazilkash - u, xasisroq. Hafiza Hikmatilloning xolasidek hurliqo.

Til - insonga in'om etilgan eng buyuk ne'mat. Tilsiz na jamiyatni, na shaxslararomunosabatlarni tasavvur eta olamiz. Til xalqni millat sifatida tan oldiradigan, xalqlar



va el-elatlar o‘rtasidagi rishtalarni, insonlar o‘rtasidagi his-tuyg‘ularni bir-biri bilanchambarchas bog‘laydigan, odamlarni ma'naviy jihatdan boyitadigan eng muhimijtimoiy vosita hisoblanadi.

Til har qaysi millatning tengi yo‘q boyligi, madaniyati va ma'naviyatiko‘zgusidir. U o‘zida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni uyg‘unlashtirgan kushlita'limiy va tarbiyaviy vositadir. Tilda har bir millatning o‘zligi, qadimiy tarixi vama'naviyati, go‘ya va mafkurasi teran iz qoldirib, avlodlar uchun bamisoli tuganmasxazina vositasini o‘taydi.

Tilda xalqning bor-yo‘g‘i, uning butkul Vatani gavdalanadi. Til xalqningo‘tmishi, hozirgi kuni va kelajagini buyuk bir yaxlitlikka aylantiruvchi eng boy vaeng mustahkam vositadir. Shuning uchun savodli yozish tilimiz ko‘rkiga ko‘rkqo‘shadi. Har bir o‘qituvchu tili miz ravnaqi uchun birdek qayg‘urishga mas’uldir.



BIOLOGIYA FANINI O’QITISHDA MAVZULARNI FANLARAROBOG’LANISHI

Soliyeva GulsaraShuxratovnaBuxoro viloyat Buxoro tuman

25-umumiyo’rta ta’lim maktab

O’quvchining fanning yaxshi o’zlashtirishga asosdir. Barchaga ma’lumki,“Talim to’g’risidagu” qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturining asosiytalablaridan biri O’zbekistonning ziynati, kelajagi bo’lgan Respublikamizning jahonhamjamiyatida munosib o’rin olishini ta’minlaydigan iqtidorli va iste’dodli yoshlarta’lim–tarbiyasiga katta e’tibor berish va buni ta’minlashda ustoz o’qituvchining o’rnibeqiyosdir.

Shu maqsadda biologiya darslarini o’tishda asosiy maqsad-mustaqil va ijodiyfikrlay oladigan ma’naviy barkamol shaxsni tarbiyalab yetishtirishdir. Shunga ko’rao’quvchilarni kuzatish, anglash, fikrlash, nutqini rivojlantirish, xotirasinimustahkamlash va turli kasb sohalariga yo’naltirishda , mavzularni o’tishda fanlararobog’lashning o’rni beqiyosdir.

Masalan, 5-sinf botanika fanidan “Xazonrezgilik” mavzusini o’tayotgandao’quvchining nutq va xotirasini mustahkamlash uchun P.Mo’minning “Kuz ”she’ridan foydalandim:

Uchib yurar mayin shmollar,Yelpib-yelpib anhor yuzini.Qirg’oqlarda soyabon tollar,Oyna suvda ko’rar yuzini .Tong yellari o’ynoqlab sokin,Jiydazorgakirib, yo’qolar.Maysa o’tlar tebranib sekin,Orqasidan kuzatib qolar.Chumchuqlarning og’zida cho’p- xas,In qurishar tutlar ustidaKo’kni quchgan teraklar tinmasOro berar kulrang po’stiga.Shoir bu yerda tabiatni juda ajoyib tarzda ifodalagan. Shoir oltin kuz deya

ta’riflashi ham – barglarning xlorofill donachalarining yemirilib xromoplatgaaylanishi ham shu bilan bog’liqdir.

Zoologiyani o’ptishda “Kirish” mavzusida ungliz tili bilan bog’lagan holdaquyidagicha o’tishimiz mumkin.

“Zoo” –zu –hayvon “dog” -kuchuk



“bear” –ayiq “Rabbit” -quyon“Fox” –tulki “cat” -mushuk“Tiger” –yo’lbars “giraf” –jiraf“cow” –sigir “hen” – tovuqBunda har bir o’quvchi o’zini yoqtirgan hayvonini yozishi mumkin. 8- sinfda

“Odam va uning salomatligi ” fani ovqat hazm qilish sistemasining tuzilishimazusida, adabiyot fani bilan bog’lab, ramziy ma’noda “bo’g’irsoqning sarguzashti”nomli ertakni aytish, o’quvchining mavzuni tezroq ilg’ab olishini ta’minlaydi.

Bu esa quyidagicha:Bo’g’irsoq safarga chiqibdi, yo’lda unga baland hashamatli binoga duch kelibdi.

Darvozasi juda yumshoq bo’lib (lab) qo’l tekkizishi bilan ochilibdi va ichkariga yo’lolibdi. Ichkari juda katta bo’lib unda 32 ta tegirmon va kata bir cho’mich aylanibturgan ekan.(tish, til)

Bo’g’irsoq zo’rg’a o’tib qorong’i, yanada zim-ziyo yo’lakka, duch kelibdi,(Hiqqildoq) va yo’l yurib, yo’l yurib , katta bir qopga tushib ketibdi.

Juda ham shilimshiq bo’lib, ilashib qolishiga sal qolibdi.(oshqozon) qopdanchiqib egri –bugri yo’lakchalar orqali (ichaklar) nihoyat bir dumalab yorug’likkachiqibdi.

9-sinfda “Suv –hayot manbai” mavzusini o’tishda quyidagi fanlar bilan bog’lasabo’ladi.

Adabiyot – suvsiz –hayot bo’lmas, suv zar-suvchi zargar, kabi maqol yoxudshe’rlar aytish.

Tarix –qadimgi dunyo tarixida suv bu 4 unsurning birligi, suv saqlovchi asriyquduqlar, lahmlar, sardobalar qurishgan.

Geografiya -yer sharining uchdan ikki qismini tashkil etadi. Okean, dengiz,ko’l , daryolarga obi hayotning bo’lishi haqida ma’lumotlarni aytib o’tish.

Biologiya -inson organizmida suv 65-70 % ni tashkil etadi, barcha biologikjarayonlarning borishida ham suvning ahamiyati kattadir.

Fizika -toza suv rangsiz , ta’msiz, hadsiz, 0o C da qotib , 1000 da qaynaydi.Kimyo – suv kuchli erituvchidir, suv bog’lari parchalanib, H2 va O2 hosil bo’ladi.Ekologiya - hozirgi paytda eng asosiy, global muammo bu suvning ifloslanishi

va chuchuk suvning yetishmasligidir.Yuqoridagi mavzularni fanlararo bo’lashimda har bir dars mashg’uloti

o’quvchilar uchun juda katta qiziqish bilan qarshi olindi. Bunda o’quvchining har birtomonlama intellectual, salohiyatini rivojlantirib , mavzuni aniq lo’nda o’zlashtiribmustaqil fikrlash va nutq qobiliyatini rivojlantirishga asos bo’ldi.

Biologiya faniga oid rivoyatlar “Ibn Sino va shogirdlari” Kunlardan bir kuni ikki ota o`z o`g`illarini Ibn Sinoga shogirdlikka bermoqchi

bo`lishibdi.



Ulardan biri katta boy, ikkinchisi kambagàl edi.- Ey ulug` tabib, huzuringizga bolalarimizni olib keldik, shogirdlikka qabul

qilsangiz. Zora sizga o`xshab tabib bo`lib yetishsalar, deyishibdi. Ibn Sino rozilikbildiribdi va ularni sinab ko`rib shogirdlikka olishini aytibdi. Ibn Sino kim shogirdbo`lmoqchi bo`lsa, oldin sinovlardan o`tkazar, keyin tabiblik ilmini o`rgatar edi.

- Bolalarim, - debdi kelgan yigitlarga qarab, -Tog`-u toshlar kezing, cho`l-ubiyobonlar oralangda, har biringiz ming dona o`t-giyoh terib kelingiz. Ibn Sinoshunday debdi-da, yigitlarning qo`liga xalta tutqazibdi. Oradan bir necha kun o`tibdi,bolalarning birinchisi kelib, yig`gan shifobaxsh giyohlarini Ibn Sinoning oldigato`kibdi. Buni ko`rgan Ibn Sino quvonib so`rabid:

– Barakalla, o`g`lim, eng sara giyohlarni teribsan. Endi bir savolimga javob ber-chi. Oyoq qabarganida nima davo bo`ladi?

- Mening tabiblikdan xabarim yo`q, - debdi bola. – Sizga endi shogird tushdim-ku. Ibn Sino – Shu o`n kunda tabobat ichida yurib tabiblikdan alifni o`rganmabsanmi,sendan tabib emas, olibsotar chiqadi, debdi ko`nglida. So`ng ovozini chiqarib.

- Senga javob, o`g`lim, ketaver, borib olibsotarga shogird bo`l! – dedi.Oradan bir kun o`tgach, kambagàl kishining o`g`li yetib kelibdi. U to`plagan

giyohlarni hokimning oldiga to`kibdi. Ibn Sino xursand bo`lib: Barakalla, bo`tam,qani menga ayt-chi, oyoq qabarganda nima davo bo`ladi? – Yovvoyi rayhon yohudyalpizni suvda eritib, ozgina osh tuzidan qo`shib yuvish kerak, – javob qilibdi bola.

- Cho`l-u biyobonda qolib suv topolmay qolding deylik, chanqoqni nima bilanqondirish mumkin? – yana savolga tutibdi Ibn Sino

- Yantoqni suvi chanqoqni qondiradi, ham darmon bo`ladi, - dadil javob beribdibola.

- Rahmat, o`g`lim, sen endi menga shogirdgina emas, farzand ham bo`lding, –debdi Ibn Sino

“Soy” haqidagi rivoyatBir bor ekan, bir yo`q ekan, qadim zamonda bir dehqon bo`lgan ekan. U

boyning zulmidan qochib bola-chaqasi bilan tog`ning etagiga kelib joylashibdi.Tog`ning usti daraxtzor ekan, yonidagi soydan esa sharqirab suv oqar ekan. Dehqonto`rt tanobcha yerni haydabdi, soydan suv olib sugòrib, ekin ekibdi, keyin esatog`dagi daraxtlarni kesib uy quribdi.

Hovli tevaragni cheton devor bilan o`rab olibdi. Daraxtlarning ancha-munchasini bozorda pullabdi. Shu orada bir yil o`tibdi. Kelasi bahorda dehqon yerinihaydab, sugòrmoqchi bo`lgan ekan, qarasa, soyda suv yo`q emish.

- Ey, soy, menga suv ber, sugòray, debdi dehqon soyga. Men suvni sengaqayerdan olib beraman. Yaxshisi, yomgìr va qordan so`ra, -javob beribdi soy.Dehqon yomgìrdan suv so`ragan ekan, u shunday deb javob beribdi:



-Ey, odam, mening suvim nima bo`ladi? Bir sharillab tushadi-yu, tez oqadi-ketadi. Soyga hayqirib oqadigan suvni qor beradi. Sen o`shaning oldiga bor! Dehqonqorning oldiga boribdi. – Ey qor, –debdi sen soyga suv ber. Men ekinimni sugòray.Bu gapni eshitib qorning achchigì kelibdi. Qoshlarini chimirib, shunday debdi: –Yomgìr ham, men ham, bu yil meyorida yog`dik. Lekin namni ushlab turadigandaraxtlarni o`zing kesib ketding. Qorlarimni taqsimlash daraxtlarning ishi. Daraxtbo`lmasa, qishda yog`gan qor bahorda erib, oqib ketadi.

Soyga suv kelmaganiga o`zing aybdorsan. Dehqon o`ylab turib, qorning gapirostligiga ishonch hosil qilibdi. Keyin uyiga qaytibdi-da bir talay ko`chat keltirib,tog`ga ekib tashlabdi. Ular tez o`sib, katta-katta daraxtlarga aylanibdi. Shundan keyinsoydan yoz bo`yi suv oqadigan bo`libdi.

Dehqon esa xohlagan paytida ekinini sugòrib, bola chaqasi bilan yaxshi hayotkechiribdi.

Biologiya fani yuzasidan “Zakovat” o`yini1-savol: Nima uchun qushlar elektr simlarida o`tirganlarida ularni tok urmaydi?Javob: Simga qo`ngan qushlarning tanasi elektr zanjirining tarmogìdek bo`ladi

bu tarmoqning qarshiligi ikki barmoqni, ya’ni qushning ikkala oyogì orasidagi qisqasim bo`lganligini qarshiligiga qaraganda juda katta bo`ladi, shuning uchun butarmoqdagi qushni tanasidagi tok juda kam bo`lib, qushga zarar keltirmaydi.

2-savol: Afrikaning chuchuk suv havzalarida yashovchi baliqlardan biri nasluchun ko`p qaygùradi. Erkak baliqlar hatto urgòchilari qo`ygan tuxumlarni ogìzbo`shligìda olib yuradi. So`z qaysi baliq to`g`risida boryapti?

Javob: “Tilyapiya” baligì. Savol yo`llovchi 8-sinf o`quvchisi Yo`ldoshevaAnorgul.

3-savol:“Boshi olovda, oyogì suvda” Bu naql qaysi o`simlik to`g`risidaaytilgan?

Javob: Yantoq o`simligi haqida. Savol yo`llovchi 7A-sinf o`quvchisi ErkinovAzizbek.

4-savol: Uni Italiyada “Shayton olmasi” deb atashgan. Boshqa ko`p xalqlar hamo`sha Italiyacha nomini o`zlarining tiliga moslab o`zlashtirib olganlar. XVIII asrboshlarida rus podshosi Pyotr I Gollandiyadan qimmat bahoda olib kelib,Rossiyaning barcha guberniyalarida qattiq nazorat ostida ko`paytirish uchuntaqsimlagan. Qisqa fursatda u Rossiyada “ikkinchi non” nomini olgan. Hozirgivaqtda uning turli navlari ekilib, eng sevimli taomlar tayyorlanadigan masalliqhisoblanadi.

Javob: Katroshka. Savol yo`llovchi metematika fani o`qituvchisi Jobborov O.5-savol: Tabiatda shunday o`simliklar borki undan parranda va mollarning

mahsuldorligini oshirishda uning po`stidan foydalaniladi. Suvni biologik tozalashdaham ishlatiladi. Hamda birinchi marta kosmosga ham chiqarilgan.



Savol, bu qaysi o`simlik? Javob:Xlorella osimligi. Savol yo`llovchi 7A-sinf o`quvchisi Xo`jayeva Sadoqat.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Kadrlarni tayyorlash milliy dasturi. 1997 yil.2. Respublika ilmiy nazariy anjumani materiallari. 2017 yil.3. “Ma`rifat” Xalq Ta`lim Vazirligi gazetasi 2020 yil.4.“Zoologiya” 7- sinf darsligi 2017 yil.5. Xalqaro tadqiqotlarda o`quvchilarning tabiiy fanlar bo`yicha savodxonligini

baholash. Toshkent 2019 yil.6. www. kutubxona.uz (Internet sayti).7. www.buxara natlib.uz (Internet sayti).



KIMYO FANINI O’QITISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARNINGAHAMIYATI

Shernazarova Zebiniso RaxmatullayevnaSirdaryo viloyati Guliston shahar 5-maktab

Annotatsiya: Maqolada zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanganholda o’quvchilarga kimyo fanini o’rgatishning yo’llari haqida fikr yuritilgan. Asosiye’tibor kimyo darslarida zamonaviy axborot kommunikatsiya vositalaridanfoydalanish hamda, o’quvchilarga kimyo fanini oson o’zlashtirishlariga yordamberishga qaratilgan.

Kalit so’zlar: ta’lim jarayoni, axborot kommunikatsiya, animatsiyalar, internetma’lumot, videofilm.

Har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zarurati bo’lganta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kundamustaqil taraqqiyot yo’lidan borayotgan mamlakatimizning uzluksiz ta’lim tiziminiisloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko’tarish, unga ilg’orpedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilisli hamda ta’lim samaradorliginioshirish davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Ta’limning bugungi vazifasi kun sayinoshib borayotgan axborot-ta’lim muxiti sharoitida mustaqil ravishda faoliyat ko’rsataolishga, axborot oqimidan oqilona foydalanishga o’rgatishdan iboratdir. Hozirgizamon kimyo mutaxassislari yangi pedagogik texnologiyalar bo’yicha kengko’lamdagi bilimlarga zamonaviy hisoblasb texnikasi information aloqa vakommunikatsiya tizimlari, texnik vositalari va ulardan foydalanish borasida yetarlimalakalarga ega bo’lishlari kerak. Ayniqsa kimyo fanini o’qitishda amaliymashg’ulotlar va laboratoriya jixozlari o’rni beqiyos bo’lib, darslarni olib borishdayangi metodlar o’qituvchiga qo’l keladi.

Yangi pedagogik texnologiyalar bilan o’tkazilgan darslar o’quvchini mustaqilfikrlashga, nutqi rivojlanishiga, o’zaro bir-biri bilan muloqotga va xatto o’zi xulosachiqarishga o’rgatadi. Kimyo darslarida interfaol usullarni qo’llash qiziqarli tajribalaro’tkazish va barcha o’quvchilarni dars davomida faol qatnashishga undaydi. Bundantashqari kimyo darslarida nafaqat didaktik materiallardan, balki axborotkommunikatsion texnologiyalaridan foydalanilsa maqsadga muvofiq bo’lar edi. Bizaxborot kommukatsion texnologiyalardan o’qituvchilar va o’quvchilar o’rtasidagikimyoning dunyoviy muammolari bilan bog’liq bo’lgan munozara yig’ilishidagialoqalarga ko’maklashish maqsadida foydalanishimiz kerak. Huddi shunday atomtuzilishi mavzusidagi laborotoriya tajribalarini modellashtirish o’quvchilarimizga realmaktab laborotoriyasida o’tkazilishi muammo bo’ladigan murakkab tajribalami



boshqarish imkonini beradi va moddalarni tejaydi. Darslarda elektron darsliklardanfoydalanishimiz, kimyodagi qiyin atom jarayonlarni, elektron bulut va elektronlarqo’zg’alishi, struktur izomeriya, gibrid orbitallar tushunchalarini osonlashtiradi.Shunday ekan, biz o’quvchilarning qobiliyati va fanning rivojlanishini ta’minlashimizkerak. Bunda dars davomida kam vaqt sarllab ko’proq natijaga erishish mumkin.O’quvchilardagi kopitensiyalarni to’liq shakllantirish imkonini beradi. Yani masalankomminikativ kampitensiya o’quvchilar ko’rgan narsasi haqida eshitganiga nisbatanko’proq fikr bildira oladi, o’z fikrini yozma bayon qila oladi, mavzu yuzasidanberilgan savollarga to’g’ri javob beradi. Muloqatda suhbatdosh fikrini hurmat qiladi,keyinchalik zarur bo’lsa axborotlarni o’zi izlap topadi.

Axborot kommukatsion texnologiyalardan foydalanish orqali bundan tashqario’quvchida axborot bilan ishlash kompitensiyalarini shakllantirib boramiz.

Mavzu yuzasidan tasavvurga ega bo’lsa o’z fikrini bildira olsa demakkeyinchalik buni amalda qo’llay oladi, amaliyot bilan bog’laydi, kamchilik vahatolarini tez anglay oladi, tizimlar, voqealar va hodisalar, vaziyatlar o’rtasidagibog’liqlikni tushunib uni yecha oladi. Va nihoyat bizning eng katta yutug’imizo’quvchi o’zi mustaqil ravishda mavzuga oid taqdimot materiallarini tayyorlay oladi,tayyorgarlik ko’rish jarayonida mustaqil izlanadi, kitoblardan, internetdanfoydalanadi, o’z ustida ko’proq shug’ullanadi, taqdimotda animatsiyalardanfoydalanishni, elektron darslik va o’quv qo’llanmalardan foydalanish, elektronaxborot resurs markazlaridan foydalana olishni o’rganadi, men axborotkommukatsion texnologiyalardan shuning uchun foydalanaman.

Bugungi kunda ta’limning bosh maqsadi har tomonlama kamol topgan,jamiyatda ro’y berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy jarayonlargamoslashgan, ta’lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda tanlab puxtao’zlashtirgan, jamiyai, davlat va oila oldidagi o’z javobgarligini his etadiganfuqarolami tarbiyalash hisoblanadi. Bu esa o’quvchilarga bilim berish jarayonidaularni fikrlashga, mustaqil izlanishga yo’naltiradigan har xil usullar, metodlar,tarqatmalar va o’qitish vositalaridan samarali foydalanish mumkinligini keltiribchiqaradi. O’qituvchini asosiy sifatlaridan biri bu qatiyatlilik va tirishqoqlik bo’lib busifat bir tomondan kasbiy malakaning shallanishiga yordam bersa ikkinchi tomondanko’proq bilimga ega bo’lishga va egallangan bilimlarni o’quvchilarga o’rgatishgaxizmat qiiadi.

Maktab ta’limini rivojlantirish davlat umum milliy dasturiga ko’ra, umumiyo’rta ta’lim maktablarida o’quvchlarning faolligini oshirish ularning aqliy faoliyatiniva ichki imkoniyatlarini to’la ishga solishdan iborat. O’quvchilarni to’la komil insonqilib voyaga yetkazish ularni o’z-o’zini boshqara oladigan mustaqil fikrlashgao’rgatuvchi zamonaviy darslar tashkil etish zaruriyati paydo bo’ldi.



Darsda o’quvchilarnng xohish istaklari, ehtiyojiga mos ravishda o’quvmateriallari, topshiriqlar, didaktik materiallar avvaldan tayyorlanadi. Darsgatayyorgarlik ko’rish ta’limning maqsadi, ta’limning vazifalariga uning didaktiktamoyillariga mos bo’lishi kcrak.

Axborot kommukatsion texnologiyalardan foydalanishning maqsadiumumta’lim maktablari kimyo fani o’qituvchilariga kimyo fanini o’qitishni to’g’rirejalashtirish va takomillashtirishga yaqindan yordam berishga qaratilgan. Shunuqtai-nazardan darslarning texnologik xaritasini tuzish, mavzularni rejalashtirish,har bir mavzu uchun tarqatmalar tayyorlash o’qituvchi uchun katta ahamiyatga ega.O’qituvchi darsning texnologik xaritasida darsning maqsadi va vazifalari, o’quvjarayonini tashkil etish texnologiyasi va darsning bosqichlarini yoritib beradi.Axborot kommukatsion texnologiyalar o’quvchilarni kelajakdagi faoliyatigatayyorlashga ko’mak beradi, hozirgi zamonda mehnat faoliyati o’quvchilar qoniqishbilan ishlatayotgan kompyuterlar, texnologiyalar, dasturlar va qurilmalar yordamidaboshqariladi. Axborot kommukatsion texnologiyalar XXI asrning ta’lim berishvositasidir, axborot kommukatsion texnologiyalardan foydalanib tayyorlangan har birmavzuning ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi maqsadlaridan kelib chiqqan holdatuzilgan dars ishlanmalari kimyo o’qituvchilarining darslarni to’g’ri tashkil etishlariuchun katta yordam beradi.

Axborot kommukatsion texnologiyalar o’qituvchilarning kasbiy o’sishi uchunularga o’z fanlari bo’yicha o’qitishning yangi usullarini kiritishga. yangiyondashuvlarni qo’llashga, g’oyalami ro’yobga chiqarish va yangi ko’nikmalarnirivojlantirishga imkoniy’at yaratadi.

Ta’limda informatsion hamda pedagogik texnologiyalarni qo’llaganda o’quvchieshitish, ko’rish, ko’rganlari asosida mustaqil fikrlash imkoniyatiga ega bo’ladilar.Talim jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalangan holda darslarnitashkillashtirish uchun ma’lum bir shart sharoitlar mavjud. Axborot resurslari bo’lishikerak. Bularga shaxsiy kompyuter, proektor, multimedia vositalari, skaner (murakkabsxemalar va chizmalarni, negativ plyonkadagi tasvirlami kompyuterga o’tkazishuchun), raqamli fotoapparat, Video kamera (video konferinsiyalar o’tkazish uchun vayana boshqa maqsadlarda), printer, nusxa ko’chiruvchi qurilma (tarqatmamateriallarni qog’ozga tushurish va ko’paytirish va yana boshqa maqsadlar uchun) vaboshqa resusrlar. Ta’lim tizimida multimediya elektron o’quv adabiyotlar,ma’ruzalar, vertual laboratoriya ishlari, xar xil animasion dasturlar va yana boshqaishlarni yaratishda kerak bo’ladigan maxsus dasturlar hisoblanadi.



KITOBXONLIKNING YOSHLAR MA’NAVIYATINI YUKSALTIRISHDAGIO’RNI

Yusupova Shaxnoza BahodirjonovnaToshkent shahar Yashnobod tumani 230-maktab

Annotatsiya: Ushbu maqolada o’quvchilarning ma’naviyatini yuksaltirishdakitob va kitobxonlikning ahamiyati haqida so’z yuritilgan.

Kalit so’zlar: Barkamol avlod, ma’naviyat sarchashmasi, tarbiya, qo’shiq,maqol, alla.

O’zbekistonning mustaqil davlat sifatida jahon hamjamiyati safidan o’rin olishi,mamlakatimizda barcha sohalarning ayniqsa ta’lim tizimining tubdan isloh qilish“Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, va Ta’lim to’g’risidagi qonunning dunyogakelishi, Davlat ta’lim standartlarining joriy etilishi muallim va ustozlar zimmasigayuksak vazifalar yuklaydi.

Yuqorida zikr etilgan davlat hujjatlarining mazmun-mohiyati, asl maqsadi hamyosh avlodni ma’naviy barkamol inson sifatida tarbiyalashga qaratilgan.Mamlakatimizda ma’naviy- tarbiya, barkamol inson tarbiyasi davlat siyosatidarajasiga ko’tarilgan. Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov “Barkamol avlod kelajakpoydevoridir”- deya bejizga aytmaganlar. Chunki vatanimizning jahonhamjamiyatida qanday o’rin egallashiham – bularning barcha-barchasi, avvalambor,yangi avlod, unib o’sib kelayotgan farzandlarimiz qanday insonlar bo’lib voyagayetishiga bog’liq.

“Ma’naviyat inson qalbida aks etgan ilohiy nur. Shu sababli inson ko’nglinihaqiqat asrorining ganjinasi deydilar”. Ma’naviyat insonni hayvondan farqlabturadigan oliy qadriyat. Shunday ekan, ma’naviy yetuklik shunday bir xazina-ki, uniegallagan odam insoniy qadr-qimmatini hamma narsadan ustun qo’ya oladi.

Yuksak ma’naviyatli bo’lish ilm va ma’rifatga ham bog’liq.Yuksak ma’naviyatilm orqali ham shakllanar ekan, bilim ham o’z xususiyatlariga ega. BejizgaO’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 41-moddasida

“Har kim bilim olish huquqiga ega” ekanligi qonunan mustahkamlab qo’yilgan.O’quvchilar qalbida yuksak ma’naviyatni shakllantirishda kitob va

kitobxonlikning ahamiyati beqiyosdir.Kitob asrlarni asrlarga, zamonlarni zamonlarga, rishtalarni rishtalarga ulovchi

vosita. Kitob- bu insoniyatning qadim tarix mobaynida yaratgan eng buyuk mo’jizasi va

ixtirosidir. U insonni aqlan yetuk darajaga erishishiga va ma’naviy kamolotigayordam beradi. Shunday ekan kitob bilim, ma’naviyat, madaniyat va ma’rifat manbai.



Insonni ulug’laydigan, unda ma’naviyat hamda ma’rifat asoslarini shakllantiradiganuni komil inson qilib tarbiyalaydigan kuch, u dunyo va bu dunyoni tanitish manbai.Biz o’zligimizni, dunyoni, olam va odam munosabatini kitob orqali bilib olamiz.

“Yoshlikda olingan ilm toshga o’yilgan naqsh kabidir” deb bejizga aytilmagan.Bolalar ota-onalar o’qib bergan ertaklari-yu, boshlang’ich sinfda o’zlari o’qishniboshlagan hikoyalari orqali kitob dunyosiga kirib boradilar. Shuning uchun bu yillaralohida e’tiborni talab qiladi. Chunki kitob o’qishga qiziqishning poydevori mana shuyillarda shakllana boshlaydi.

Shuning uchun ham muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev “Kitobmutoalasiga havas, avvalo, oiladan boshlanishi, ota-onalar farzandlarida kitobo’qishga mehr uyg’otishi uchun o’zlari kitobxon bo’lishlari lozim” deb ta’kidlabo’tganlar.

Hozirgi zamon psixologlari oilada birgalikda kitob o’qish jarayonida ota-onalarva bolalar o’rtasida o’ziga xos munosabat o’rnatiladi deb hisoblashar ekan. Ularningaytishlaricha, bunday munosabat birgalikda televizor ko’rganda aslo paydo bo’lmasekan.

Kitob o’qish jarayonida o’quvchi qahramonlar bilan birga bo’ladi. Ularningquvonch va tashvishlariga sherik bo’ladi. Ular bilan hayolan birga yashaydi. Yaxshiva yomonni ajrata oladi, fikrlay oladi.

Buyuklar kitobxonlik haqida fikr bildirar ekan, adabiyotga oshno qalbga hechqachon yomonlik in qurmasligini ta’kidlaganlar.

Badiiy asar qaysi tur va janrga mansubligidan qat’iy nazar uning mohiyatidainson shaxsini kamol toptirish, mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish, odamiyliksifatlarini tarbiyalashga yo’naltirilgan bo’ladi. Ayniqsa bu borada xalq og’zakiijodining o’rni beqiyosdir. Jamiki, ezgu fazilatlar inson qalbiga avvalo, ona allasi, onatilining betakror jozibasi bilan singadi.

“Alla” xalq og’zaki ijodining bola shaxsida ota-onaga, vatanga, millatgamuhabbat tuyg’usining eng dastlabki kurtaklarini shakllantiruvchi vositasi sifatidayuzaga kelgan.

Shubhasiz, onalarimiz alla qo’shiqlari orqali farzandlarining komil inson bo’libshakllanishi yo’lida ma’naviy xizmat qiladi. Oilada bolalarga alla qo’shiqlari orqalitarbiya berilar ekan, bu uning yuksak ma’naviyatli, axloqli shaxs bo’libshakllanishida tirgak bo’ladi.

Alla aytay jonim bolam, orom olgin, alla Qo’zichog’im tinglab nolam, uxlab qolgin, allaOnang so’zin tingla bolam, quloq solgin, alla Mayli olim bo’lma, ammo odam bo’lgin, alla Onang ko’zi ko’zlaringa ziyo bo’lsin, alla Otang so’zi so’zlaringa dunyo bo’lsin, alla



Toqatli bo’l, otangdayin mard o’g’lon bo’l, alla Yurtingni sev, xalqing uchun qalqon bo’lgin, allaO’zbek xalq og’zaki ijodi namunalaridan yana biri- maqollar ham bola

tarbiyasining eng yuksak xususiyatlarini o’zida aks ettiradi. Maqollarda ham xalqningorzu-umidlari, ma’naviy –axloqiy qarashlari hamda tarbiyaning barcha qirralariifodalanadi. Shuning uchun ham maqollar bola tarbiyasida uning axloq-odobigaijobiy ta’sir ko’rsatadi.

- Odobli bola elga manzur. - Odobni beodobdan o’rgan. - Boshingga qilich kelsa ham rost so’zla. - Yaxshidan bog’ qoladi, yomondan dog’- Yaxshi gap bilan ilon inidan chiqar. - O’zga yurtda shox bo’lguncha o’z yurtingda gado bo’l.- Vatanni sevmoq iymondandir. - Mehnatdan kelsa boylik, turmush bo’lar chiroylik. Bu bilan bir qatorda ajdodlarimizdan estalik bo’lib qolgan Xalq og’zaki

ijodiyotining yana biri qo’shiqlardir. Qo’shiqlar ham ma’naviy bisotimizning birqismini tashkil etadi. Yosh avlodga milliy rux bag’ishlaydigan bu ulkan me’rosninganchagina qismini qo’shiqlar tashkil etadi.

“Chittigulning Namangan variantlaridan biri:Chittigul – chittigul Hay-yu chittigul. Etaginga gul bosay, Hay-yu chittigul.Qo’ling qo’lqopda bo’lsin, Hay-yu chittigul. Beling belvog’da bo’lsin, Hay-yu chittigul.Dukur -dukur ot keldi, Hay-yu chittigul.Chiqib qarang kim keldi, Hay-yu chittigul.Childirmada gul keldi, Hay-yu chittigul.Gul yaxshi-yu gul yaxshi, Hay-yu chittigul.Gulning qizili yaxshi, Hay-yu chittigul.



Ko’rib turganimizdek qo’shiqlar bolalarning nafosatini oshirishga ularninghayot va mehnatga muhabbat, vatanparvarlik, do’stlik, insonparvarlik kabioliyjanobfazilatlar ruhida tarbiyalashga yordam beradi.

Xulosa o’rnida shuni unutmasligimiz kerak-ki, bugun ma’naviy salohiyatimiznioshirishda, jamiyatda o’z o’rnimizni topishimizda va buyuk tarix sarlavhalaridanvoqif bo’lishimizda kitobdan yaxshiroq yordamchini topolmaymiz.

Donishmandlardan biri “Eng yaxshi tarbiya bu-namuna ko’rsatishdir” debaytgan ekan. Agar har bir ota-ona oilada o’z farzandlariga kitob o’qib namunako’rsatsa, uyimizda o’zimizning mo’jazgina bo’lsa-da, kutubxonamiz bo’lsa,farzandlarimiz albatta, kitobga muhabbat bilan ulg’ayishadi. Aslida, bizning eng oliymaqsadimiz ham shudir.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” – T: “Ma’naviyat”, 2010 2.Karimov I.A “Barkamol avlod-O’zbekistonning poydevori” T:19973.Sh.Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga

quramiz” T: O’zbekiston, 2017 4.Musurmonov E Bolalar folklori-S. SamDU, 20025.Safarov O. O’zbek bolalar poetik folklori. Toshkent, 19856.Internet ma’lumotlari: www.ziyocom.uz



SHAKLDOSH QO’SHIMCHALARNI O’RAGANISH USLUBIYATI

Turg’unova Nayimaxon Andijon viloyati Qo`rgòntepa tumani

28 – umumiy o’rta ta’lim maktabiMamazoitova Muqaddasxon Qorasuv shahar 5 – makatab

Mamlakataimiz va jamiyatimizning zamon talablari darajasida rivojlanishiniilm-fansiz tasavvur qilish qiyin. Shuning uchun yurtimizda ilm-fanni yanada ravnaqtoptirish yoshlarimizni chuqur bilim, yuksak ma`naviyat va madaniyat egasi qilibtarbiyalash borasida amaliy ishlar olib borilmoqda.

Darhaqiqat,bugungi olib borilayotgan islohotlarda ta`lim sohasiga juda kattae`tibor berilmoqda. Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev Oliy Majlisga “Murojatnoma”sidamaktab o`quv dasturlarini ilgòr xorijiy tajriba asosida takomillashtirish o`quvyuklamalari va fanlarni qaytadan ko`rib chiqish , darslik va adabiyot sifatini oshirishhaqida to`xtalib o`tgan .

Maktab o`quvchilari uchun yaratilayotgan darsliklar ularning yoshxususiyatlariga mos, ilmiy asosga tayanilgan holda yaratilishi kerak. 5-11 –sinf o`quvdarsliklari bilan to`liq tanish bo`lgan maktab bitiruvchisi ta`limning keyingi bosqichi– Oliy ta`lim bosqichiga bo`ladigan kirish imtihonlariga tayyor, yetarli bilimga egabo`lishi lozim .

Ma`lumki, leksikologiya so`zning atash ma`nosini o`rganuvchi tilshunoslikningbo`limi sanaladi. Bu bo`lim bo`yicha o`quvchilar yuqori sinfda 5-sinf ona tilidarsligida tanishadilar. So`zlar ma`no munosabatiga ko`ra ma`nodosh, shakldosh, zidma`noli so`zlar kabi turlarga bo`linadi. Ma`nodosh va zid ma`noli til birliklarinitushunish o`quvchi uchun qiyinchilik tug`dirmaydi. Ona tili va adabiyot fanidanmavzulashtirilgan test to`plamining 60-beti 32-variant 2-savolida qo`shimchalarma`nodoshligi bo`yicha testni yuqoridagi fikrning isboti sifatida keltirish mumkin .

Qaysi so`zdagi yasovchi qo`shimchaning o`rniga -chi qo`shimchasini qo`llashmumkin ?

1) adabiyotshunos 2) aravakash 3) gàllakor Adabiyotshunos so`zidagi - shunos qo`shimchasining o`rniga -chi morfemasini

qo`shib ko`ramiz : adabiyotchi , aravakash so`zidagi -kash affiksini ham -chi bilanalmashtiramiz : aravachi , gàllakordagi -kor ko`makchi morfemasini o`rniga -chiso`z yasovchisini qo`yib bo`lmaydi .

Testning C varianti to`g`ri . O`quvchi mulohaza qilib bu savolga javob topaoladi . Yoki -li so`z yasovchisini –siz qo`shimchasi bilan zid ma`noli ekanligini hamanglay oladi : odobli – odobsiz .



Shakldoshlik hodisasining mavzu ko`lami ancha keng. Darslikda shakldosh vako`p ma`noli so`zlarning farqi qoida asosida berib o`tilgan. Shakldoshlikmunosabatini faqat so`zlar misolida emas, balki affikslarda ham ko`rsatilishi lozim.O`quvchi qoshimchalar shakldoshligi yuzasidan maktabda nazariy tushunchalargaega bo`lishi kerak. Ushbu fikrga sabab sifatida oliy o`quv yurtlariga kirishimtihonlarida tushayotgan test savollarini keltirish mumkin.

Ona tili va adabiyot fanlaridan 2019- yilgi variantlar kitobining 81-betidagi 18-variantdagi 29-testga e`tibor beraylik . Savol quyidagicha :

Ishon yurak o`qdir , qarodir taqdir ,Oq-qora bo`yoqlar bizning bog`larda .Men million bo`yoqni bilardim axir ,Ikkimiz baxtiyor bo`lgan chog`larda She`riy parchada nechta o`rinda shakldoshlik xususiyatiga ega qo`shimchalar

qatnashgan?A) 9 ta B) 8 taC) 10 ta D) 7 taTestni yechishda matn tarkibidan qo`shimchalarni ajratib olish zarur: o`qdir ,

qarodir so`zlaridagi –dir , bo`yoqlar so`zidagi –q , -lar , bog`larda so`zidagi –lar , -da , bo`yoqni so`zidagi –q , -ni , bitardim so`zidagi –ar , -di , -m, ikkimiz so`zidagi –imiz, bo`lgan so`zidagi –gan ,chog`larda so`zidagi –lar , -da qo`shimchalari.

Dastlabki qo`shimcha –dir . Bu qo`shimcha shakldosh qo`shimcha sanaladi .1)-dir – kesimlik shakli sintaktik shakl yasovchi : Akam talabadir .2)-dir – fe`llardagi orttirma nisbat shakli (lug`aviy shakl yasovchi ): kuldir ,

yondir; 3)-dir – gumon olmoshi yasovchisi : kimdir , nimadir;4)-dir – gumon yuklamasi : borgandir;-q qo`shimchasi shakldosh qo`shimchadir: 1) ot yasaydi : so`roq ,qiynoq ;2) sifat yasaydi : yumshoq , quvnoq ;Keyingi qo`shimcha –lar ko`plik qo`shimchasi omonimlik hosil qila olmaydi

Navbatdagi qo`shimcha –da qo`shimchasi bo`lib , shakldosh qo`shimchadir .1)-da – o`rin-payt qo`shimchasi , ismlarning munosabat shakli (sintaktik shakl

yasovchi) :uyda , kitobda 2)-da – kuchaytiruv va ta`kid yuklamasi : biladi –da .Bo`yoqni so`zidagi –ni qo`shimchasi ham shakldoshlik hosil qilmaydi . Misradagi –ar qo`shimchasi shakldosh qo`shimchadir: 1)-ar – fe`l yasovchi qo`shimcha : ko`kar , oqar;2)-ar – sifatdosh shaklini yasaydi (lug`aviy shakl yasovchi ): qaytar dunyo;



3)-ar – kelasi zamon shaklini yasaydi , fe`llarning munosabat shakli (sintaktikshakl yasovchi ): ko`raman;

4)-ar – fe`lning orttirma nisbat shaklini yasaydi : chiqar;Qo`shimchalardan yana biri –di ham omonim qo`shimcha:1)-di – o`tgan zamon qo`shimchasi :o`qidi;2)-di – shaxs-son (fe`llardagi munosabat shakli ) qo`shimchasi :sayradi;-m qo`shimchasi :1) ot yasaydi : to`plam;2) egalik qo`shimchasi : onam;3) shaxs –son qo`shimchasi : bordim; -imiz , -gan qo`shimchasining omonimlik xususiyati yo`q . Keyingi – lar , -da

qo`shimchalariga yuqorida izoh berdik . Misralarda –dir , -q , -da, –ar , -di , -mqo`shimchalari shakldosh qo`shimchalardir . Ammo testda nechta o`rindaqatnashganligini so`ragani sababli -dir , -q , -da qo`shimchalari ikki o`rindaishlatilganligi bois 9 ta deb hisoblaymiz . Demak , testning A javobi to`g`ri .

Ona tili va adabiyot fanidan mavzulashtirilgan test to`plamining 65- betidagi 58-savolni tahlil qilsak .

Savol : faqat shakldosh qo`shimchalar berilgan qatorni aniqlang .A)-gich , -kash , -iy , -viy , -la B)-don , -dor , -an , -ni C)-i , -a , -simon , -ik D)-iq , -kor , -moq , -sa .Testdagi A variantdagi -gich omonimlik xususiyatiga ega emas , faqat ot yasaydi

: o`chirg`ich . Bundan ko`rinib turibdiki , A varianti xato , B variantidagi – don ot vasifat yasaydi :guldon , qadrdon . –dor ot va sifat yasaydi : mulkdor , aybdor .

-an – shakldosh emas , faqat ravish yasaydi : taxminan. B varianti ham to`g`riemas. C variantidagi -i egalik qo`shimchasi : maktabi , fe`l va sifat yasaydi : jannati ,boyi .

-a – ot , sifat , fe`l yasaydi : jizza , ko`tara , tuna . Yuklama vazifasida hamkeladi : sen-a .

-Simon qo`shimchasi faqat sifat yasaydi. Ko`rinib turibdiki, C varianti ham xato.D variantidagi -iq – ot , sifat , fe`l yasaydi : chiziq , siniq , yo`liq . –kor – ot , sifatyasaydi : pillakor , hiylakor .

-moq ot yasaydi : chaqmoq , fe`ldagi shakl yasovchi : kelmoq . -sa – fe`l yasaydi : suvsa , fe`llardagi shart mayli qo`shimchasi – kelsa .Tahlil natijasida shu aniq bo`ldiki, testning javobi D . Bu variantdagi barcha

qo`shimchalar omonim affikslardir . Yuqoridagi kabi testlarni o`quvchilar yechishi uchun shakldoshlik hodisasini

faqat so`zlarda emas, qo`shimchalarda ham o`rganishi lozim .



Ona tili darsligida fe`l so`z turkumi keng miqyosli turkum sanaladi. Fe`lnisbatlari 5 ta bo`lib, ulardan o`zlik va majhul nisbat qo`shimchalari ham shakldoshqo`shimchalar sanaladi . Bu omonim affikslarning farqi bajaruvchining aniq yokinoma`lumligida degan ma`lumot keltiriladi. Ya`ni, o`zlik nisbatida ish -harakatbajaruvchining o`zi ustida amalga oshadi, majhul nisbatda esa bajaruvchinoma`lumligi haqida qoida keltiriladi. Ammo ilmiy adabiyotlarda quyidagi gapningkesimi majhul nisbatdaligi ta`kidlanadi. Masalan: Xat Sharifa tomonidan yozildi.Ushbu jumlada yozildi – harakat, bajaruvchi esa Sharifa, xat – obyekt. Yoxud: Boburadabiyot to`garagiga yozildi. Ushbu jumla aniq nisbatda. Keyingi gap: Maqola Boburtomonidan yozildi – Gap majhul nisbatdadir.

1-gapda yozildi – harakat, Bobur – ish-harakatning bajaruvchisi, adabiyotto`garagi – obyekt .

2-gapda ham yozildi – harakat, Bobur – ish-harakatning bajaruvchisi , maqola –obyekt . Qiyoslanayotgan gaplarning farqi shundaki , 1-gapda Bobur – ega vazifasinibajarsa, 2-gapda maqola, ya`ni obyekt ega vazifasini bajarmoqda. O`quvchiga shujihatdan tushuntirilsa ham maqsadga muvofiq bo`ladi. Kesim tarkibida -l, -ilqo`shimchasi bo`lsa, ish-harakat bajaruvchisi ega vazifasida kelsa, o’zlik nisbat,kesimi tarkibida –l, -il qo`shimchasi bo`lsa, ish-harakat bajaruvchisi emas, balkiobyekt ega vazifasida kelsa , majhul nisbatda ekanligi aytilsa , to`g`ri ilmiy mulohazabo`ladi.

Bundan kelib chiqadiki, ish - harakatni bajaruvchisi bo`lsa ham fe’l majhulnisbat bo`lishi mumkin.

Darslikdagi ma`lumot kengaytirilib, ish - harakatning bajaruvchi noma`lum vakeyingi darajaga o`tib qolsa ham majhul nisbat bo`lishi aytilishi kerak. Agar buma`lumotlar 6-sinf o`quvchisi uchun murakkablik qilsa, yuqori sinf darsliklarida bumavzularga kengroq to`xtalish lozim.

Ilm – fan kun sayin rivoj topib kelayotgan bir davrda o’quvchilarimiz maktabdarslaridan tashqari qo’shimcha mashg’ulotlar bilan shug’ullanishga majburbo’lmoqdalar. Sababi yuqida ko’rib chiqqan bir muncha murakkabliklar bola yoshigamos ravishda mavzulari darsliklarda berilgan bo’lsa, bu mavzu yuzasidan qiyinlikdarjasi yuqori bo’lgan testlar esa 5 - yoki 6 – sinf o’quvchisi yoshiga mos kelmayapti.Demak, xulosa qilib shuni ta’kidlash lozimki, OTM uchun tuzilayotgan testlarniyechish usullarini o’rganish maqsadida maktab o’quv rejalariga biroz qo’shimchasoatlar qo’shilsa maqsadga muvofiq bo’ladi.

Maqsadimiz yosh avlod bilimli, qudratli va albatta, bizdan kuchli bolmog’ilozim.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Sh.Miziyoyev Oliy Majlisga “Murojatnoma” si 2020 yil yanvar



2.N. Erkaboyeva “O`zbek tilidan ma`ruzalar to`plami” 2017 y3.B. Mengliyev . B. Bahriddinova “O`zbek tili morfem lug`ati” 2009 y4.N. Mahmudov va boshqalar 6 - sinf ona tili darsligi 2017 y5.N. Mahmudov va boshqalar 5 - sinf ona tili darsligi 2015 y



BADIIY ASARLAR MATNI USTIDA ISHLASHDA PEDAGOGIKTEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH YO’LLARI

Sattarova Gulbahor G`ulomjonovnaNamangan viloyati Namangan shahar

24-umum ta`lim maktabi

Mamlakat iqtisodiyotidagi tub o’zgarishlar, uning xom ashyo yo’nalishidanraqobatbardosh pirovard mahsulot ishlab chiqarishga o’tayotganligi oliy ta’limgabutunlay yangi vazifalarni qo’ymoqda. Boshlang’ich sinflarning o’qish darslaridagarchi ilmiy jihatdan bo’lmasa-da, amaliy jihatdan turli janrlarga mansub asarlaro’qib o’rganiladi. O’qish darsliklariga, asosan, hikoya, she’r, ertak, masal, maqol,doston, rivoyat va topishmoq kabi janrdagi asarlar kiritilgan. Bulardan tashqari,ilmiy-ommabop asarlar ham o’qitiladi.

Yosh avlod tarbiyasi haqida gapirganda, Abdurauf Fitrat bobomizning mana shufikrlariga har birimiz, ayniqsa, endi hayotga kirib kelayotgan o`g`il-qizlarimiz amalqilishlarini men juda-juda istardim. Mana, ulug` ajdodimiz nima deb yozganlar:“Xalqning aniq maqsad sari harakat qilishi, davlatmand bo`lishi, baxtli bo`lib izzat-hurmat topishi, jahongir bo`lishi yoki zaif bo`lib xorlikka tushishi, baxtsizlik yukinitortishi, e’tibordan qolib, o`zgalarga tobe va qul, asir bo`lishi ularning ota-onalaridanbolalikda olgan tarbiyalariga bog`liq.”

Qarang, qanday bebaho, oltinga teng so`zlar! ”1

Ertak. Xalq og’zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabulqilinib, qiziqib o’qilishining sabablaridan biri ertak tiuning ta’sirchanligi, o’tkirligi,ma’nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklarning ko’pchiligida real hayot tasvirisarguzasht elementlar bilan qo’shilib ketadi.

Ertakning o’tkir, maroqli sujeti, voqea rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyatbolalarni maftun qiladi, undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qahramonlar,ertakning g’oyaviy yo’nalishi, unda ezgulik kuchining – yaxshilikning doimo g’alabaqilishi bolalarni o’ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish shakli, bir xilso’z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi, ohangdorligi, tiuningta’sirchanligi, ifoda vositalarining jonliligi, bolalar uchun juda qiziqarliligidir.Ertakda qatnashuvchilar ko’pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda ularning aksibo’lgan yovuz, baxil, ochko’z kishilar timsoli bo’ladi.

Ertakning pedagogik qiymati shundan iboratki, o’quvchilar unda to’g’rilik,halollik g’alaba qilganidan, kambag’al kishilar qiyinchilikdan qutilganidan, ya’ni1 Shavkat Mirziyoеv “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining

garovi ”, Toshkent-“O`zbekiston”, 2017



yaxshilik, ezgulik ro’yobga chiqqanidan va yomonlik, yovuzlik mahkumlikkauchraganidan quvonadilar. Ular hayotda ham doimo shunday bo’lishini istaydilar.Masalan, „Halollik" ertagida (3-sinf) asosiy fikr kambag’allarga yordam ko’rsatish,o’z mehnati bilan hayot kechirish bo’lib, bu xatto butun xalq istagi ekanligi g’oyasiilgari surilgan bo’lsa, ,,Hiylagarning jazosi" ertagida (4-sinf) soddadilning to’g’riligihiylagarning makri ustidan g’olib kelishi, xiyonat jazosiz qolmasligi g’oyasi ilgarisurilgan. Har ikki ertak ham to’g’riso’zlilikning g’alabasi bilan yakunlanadi. Bundayg’alaba maishiy ertaklardan tashqari, sehrli ertaklarda ham ifodalangan.

Ertak bolalarda qahramonlarning xatti-harakatini muhokama qilib, baholashko’nikmasini o’stirishi bilan birga yaxshilikning doimo g’alaba qozonishiga ishonchuyg’otadi. O’quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida „Kishilardagi qanday sifatlarsizga yoqdi? (yoki yoqmadi?)", ,,Nima uchun?", „...nima uchun jazolandi? (yokirag’batlantirildi?)", ,,Nima uchun ertakdagi ba’zi qahramonlarga xatto tabiat kuchlariham yordam beradi? (yoki ba’zilaridan yuz o’giradi?)" kabi savollarga javob topishjarayonida mushohada qiladilar, muhokama qilib, xulosaga keladilar.

Boshlang’ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko’proq o’qitiladi.,,Bo’rining tabib bo’lgani haqida ertak" (Anvar Obidjon), ,,Ko’zacha bilan tulki" kabiertaklar aniq hayotiy hikoyalar tarzida o’qitiladi va tahlil qilinadi.

Ertak matni ustida ishlashda tanlab o’qish, savollarga javob berish,o’quvchilarning o’zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, rejatuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafiktasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bunday ertaklarda hayvonlarning odatlaritahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya qilinmaydi.

Maktab tajribasidan ma’lumki, kichik yoshdagi o’quvchilar ertakdagi hayvonlargapirmasligini, tulki va turna bir-birinikiga mehmonga bormasligini yaxshi biladilar,ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar. Ertakni o’qib tahlilqilganda, barcha ishlar uning mazmunini yaxshi idrok etishga, sujet rivojini,qatnashuvchi personajlarning xatti-harakati, o’zaro munosabatlarini to’g’ri tasavvuretishga yo’naltiriladi. Bunda tanlab o’qish va qayta hikoyalashning ahamiyati katta.Masalan, ,,Odobli bo’lish osonmi?" (A. Obidjon) ertagining mazmunini o’zlashtirishuchun quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin:

1. Sichqonchaning onasi bilan qilgan suhbatini o’qing. Sichqonchaning ,,Odoblibo’lish uchun nimalar qilish kerak?" degan savoliga onasi qanday javobqaytarganligini so’zlab bering.

2. Sichqonchaning Mushuk bilan uchrashgan holati aks ettirilgan o’rinni topibo’qing. Nima uchun ,,Shum Baroq" ko’zidagi yovuzlik birdaniga so’nadi?

3. Ecliki nima uchun Sichqonchani ,,Kam bo’lma" deb duo qiladi? Shu o’rinnitopib o’qing.



Ertakni tahlil qiiishning oxirgi bosqichida ,,Ertakning sizga juda yoqqan joyinitopib o’qing", ,,Nima uchun aynan shu joyi yoqqanini ayting", ,,Hayotingizdaertakdagi voqealarga o’xshash voqealar bo’lganmi?" kabi savol-topshiriqlaryordamida o’quvchilarning ertak xulosasini tushunishlilariga erishiladi.

Boshlang’ich sinf o’quvchilari hayvonlar haqidagi ertaklardan tashqari,,,Davlat", ,,Ilm afzal", ,,Hiylagarning jazosi", ,,Hunarsiz kishi o’limga yaqin" kabimaishiy ertaklarni ham o’qiydilar. Bunday ertaklarda xalq o’z hayotini hikoya qiladi,shu sababli o’quvchilar ertakni o’qigach, o’tmishdagi xalq hayotini, o’y-fikrlari vaorzu-istaklarini bilib oladilar.

Bunday ertaklarni tahlil qilish badiiy hikoya tarzida uyushtiriladi. Bolalaro’qituvchi rahbarligida ertakda qatnashuvchilarning hulq-atvori, ayrim xatti-harakatlarini baholaydilar, ularning bir-birlariga bo’lgan munosabatlarini aytadilar vashular asosida ayrim obrazlar haqida xulosalar chiqaradilar, ertak rejasini tuzadilar,ertakni rollarga bo’lib o’qiydilar.

,,Davlat" ertagi (4-sinf) oddiy turmushga tegishli hodisalarni tasvirlovchiertakdir. Ertakni o’qishga tayyorlash uchun ota-bobolarimiz atrofimizdagi tabiatni,borliqni qanday tasavvur etishlari haqida suhbat o’tkaziladi. Bunday suhbat ertakdagibadiiy obrazlarni, ularning o’zaro munosabatlarini, xulq-atvorlari, xarakterlarinito’g’ri tushunishga yordam beradi. „Davlat" ertagi matni ustida ishlash jarayonidao’quvchilar ,,Dehqonning xonadoni qanday hayot kechirar ekan?", ,,Nima uchunDavlat dehqonning xonadonidan ketishni istamaydi?" kabi savollarga javob topishorqali ertak qahramonlarini baholaydilar, ahil va inoq bo’lib, halol mehnat qilishlozim degan xulosaga keladilar.

Ertak ustida ishlashda bolalarni ertakni o’qishgagina emas, balki uni aytibberishga o’rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og’zaki nutqni o’stiradi, bolalarnutqini yangi so’z va iboralar bilan boyitadi.

O’quvchilarni 1-sinfdayoq ertak tilidan erkin foydalanishga o’rgatish uchunertak bilan birinchi tanishtirishda uni o’qituvchi aytib berishi mumkin.

O’quvchi ertak mazmunini o’zlashtirib olgandan so’ng, uning tili ustidaishlashga alohida ahamiyat qaratilishi zarur. Ertak mazmunini qayta hikoyalashda,qahramonlarga tavsif berishda o’quvchilarning o’z nutqida til vositalaridan o’rinlifoydalanish talab qilinadi. Til vositalaridan foydalanish uchun talab va vaziyat,ehtiyoj yaratish zarur.

Ertaklarda keltirilgan maqollar ustida ishlash, ularda ilgari surilayotgang’oyalarni bolalar ongiga yetkazish, yod oldirish yo’li bilan bog’lanishli nutqnio’stirish, nutqning ta’sirchanligini oshirish lozim. Masalan, ,,Rostgo’y bola" (1-sinf)ertagida bola o’z rostgo’yligi bilan podshoga ma’qul bo’lganligi hikoya qilingan.Ertak g’oyasiga mos xulosa esa ,,Boshingga qilich kelsa ham to’g’ri gapir" maqoli



bilan ifodalangan. O’quvchilar ushbu maqol mazmunini tushunib olishsa, o’zlari hamyuqoridagi kabi ertak tuzib, hikoya qilib berishlari mumkin.

Ertak matni bilan ishlash jarayonida unda qo’llangan badiiy vositalar:jonlantirish, metafora, mubolag’alar ustida ishlash ham muhim ahamiyat kasb etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Abdurahmonova N. Qiziqarli dars – faollikdir // “Boshlang’ich ta’lim”

jurnali, 2000. – № 3.- 83 b.2.Qosimova K., Matchonov S. va boshqalar. Ona tili o’qitish metodikasi.

Toshkent: Noshir, 2009. – 352 b.3.O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni

mard va olijanob insonlar bilan birga quramiz” 2016-yil.



SAID AHMADNING “QORAKO’Z MAJNUN”ASARINI O’RGANISHDAMUAMMOLI VAZIYATDAN FOYDALANISH

Mamasharipova MunojatSirdaryo viloyati Boyovut tumani 54-maktabi

Tafakkur jarayoni insonning ruhiyati bilan uzviy bog’liqlikda kechadi.Fikrlayotgan odamning ichki dunyosi qanchalik boy, dunyoqarashi nechog’lik keng,bilimi qay darajada kuchli bo’lsa, fikrlari, xulosalarining saviyasi ham shunchabaland bo’ladi. Fransuz faylasufi Dekart ”Men fikrlayapman, demak menmavjudman”degan g’oyani ilgari surgan. Mustaqil ravishda muhokama qilish, tahliletish, asosiy insoniy xususiyatdir.

O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatishda adabiyot fanining o’rni beqiyos.Darsda asar ustida ishlash jarayonida adabiy qahramon shaxsi va hayoti tahliliasosida o’quvchining o’zi ham bevosita asar qahramoni bilan hamnafas bo’ladi.Bunda o’qituvchi quruq asar mazmuni bilan cheklanib qolmasdan, asar yuzasidanmuammoli vaziyatni keltirib chiqara olishi va o’quvchilarni mustaqil fikrlashgaundashi muhimroqdir. 10-sinf adabiyot darsligida Said Ahmadning “Qorako’zmajnun “ hikoyasi kiritilgan bo’lib, o’qituvchi darsning 15-20 daqiqasini hikoyanianiq va ravon tarzda o’qib berish uchun sarflaydi. Darsning mustahkamlashjarayonida o’quvchilar bilan asarning tahlil jarayoniga o’tiladi. ”Qorako’z majnun”Said Ahmadning mustaqillik yillarida yozilgan eng yaxshi hikoyalaridan biri bo’lib,asarni o’rganish jarayonida o’quvchilar “Qorako’z majnun”hikoyasida ona va bolamunosabati, ular o’rtasidagi mehr –muhabbat tuyg’usi qalamga olinganligi,”Qorako’z majnun”ning qanchalik vafodorligiga guvoh bo’ladilar. Hikoya voqealariuncha murakkab emas va shuning uchun ham o’quvchilar asarga tezda qiziqibketadilar. Asarning bosh qahramoni Saodat aya o’quvchiga ko’p jihatlari bilanyozuvchining “Ufq”asaridagi Jannat xolani eslatadi. Saodat aya tabiatida o’zbek chinmuslima buvilariga xos bu dunyoni ham, u dunyoni ham o’ylashdek mulohazakorlikmujassam. Keksayib qolgan Saodat aya bir necha o’n yillardan beri harbiyga ketib,o’sha tomonlarda uylanib, bola-chaqali bo’lgan o’g’li Bo’rixonni kutadi. AsardaSaodat ayaning o’zbek onalariga xos bo’lgan yana bir jihati ko’zga tashlanadi. Ubaxti ochilmay, guldek umri xazon bo’layotgan qizi Qumrini o’ylab, o’gillaribiznikida turing, oyi deb xudoni zorini qilishsa ham, otang chiqqan uyni tashlabketolmayman deb ko’nmasdi. Aslida u bolalarim haftada bir marta xabar olishsa, yettikun uyim to’ladi, shu bahona Qumrining ham kuni o’tadi, deya qadrdon uyidanjilmasdi. Asardagi Bo’rixon obraziga nisbatan o’quvchi qalbida nafrat tuyg’usiuyg’onadi. Bo’rixon obrazi o’zligini , miliy urf-odatlarini unutgan manqurt sifatidatasvirlanadi. U shuncha yil o’tib onasini ko’rganda ham hech qanday hissiz, quruq



surat kabi turardi. U aqalli safardaligida vafot etgan oxirgi manzilga kuzatolmaganotasini ham bir og’iz “Dadam qani?” deb so’ramaydi. U ukalarini ham, singillariniham tanimadi. Uning qalbida tug’ilgan yurtga muhabbat tuyg’usidan asar hamqolmagan, o’z ona tilisini tamoman unutgan edi. Hikoya boshida Qur’oni karimning“Baqara”surasidan oyat epigraf sifatida keltiriladi. Bu ko’chirmalar aynan hikoyadagiBo’rixon obraziga taalluqli ekanini hech qiynalmay ilg’ab olish mumkin. AsardagiQorako’z majnun obrazi orqali haqiqiy Mehr, Vafodorlik kabi eng aziztushunchalarga urg’u berilgan. Hikoyani boshidan oxirigacha yozuvchi Qorako’zniSaodat ayaga doimiy hamrohlikda tasvirlaydi. Vafodor it Saodat kampir bilan deyarlibir xil kayfiyatda :xafa bo’lsa xafa, xursand bo’lsa, xursand…To’g’risi, itning vafosibir o’g’ilning ona ko’nglini vayron qilishiga nisbatan yuksak ma’naviy martabalardaturishi hamma vaqt ulug’vorlik kasb etadi…

Asarni tahlil qilish jarayonida o’qituvchi turli muammoli vaziyatlardanfoydalanishi mumkin:

1. Yo’l ustida to’xtab qolgan kampir nima uchun o’glinikiga emas, qizinikigaborishni afzal ko’rdi?

2. ”Gulxanda Bo’rixonning bolaligi yonardi”jumlasini qanday izohlaysiz?3. Itning o’limiga aybdor kim deb o’ylaysiz?4. Bo’rixon obrazinig qaysi jihati sizni ko’proq nafratlantirdi?5. ”…Kampir shu jilmaygancha ichidagi muz erimay osongina jon berdi”

jumlasida qanday ma’no bor?Shunga o’xshash muammoli savollar o’rtaga tashlanib, o’quvchilar fikrlari

tinglanadi. Dars shunchalik jonli va bahs-munozaraga sabab bo’lganidan o’quvchilar

tomonidan ham muammoli savollar o’rtaga tashlanadi:”Saodat aya Bo’rixongatarbiya berishda qayerda xato qilgan deb o’ylaysiz?”

Adabiyot darslarida ana shunday muammoli vaziyatlardan foydalanisho’quvchilarning mustaqil mulohaza yuritish va adabiy asarlarni baholash asosidata’lim samaradorligini oshirishga yordam beradi. Bugungi kun o’qituvchisi zamonbilan hamnafas, izlanuvchan va ijodkor bo’lishi shart. Har bir darsga yangichayondashish, turli xil interfaol usullardan foydalanish, darsni jonli va qiziqarli tarzdatashkillashtirishga erishish bevosita har bir o’qituvchining yutug’idir.



RUS TILI FANINI O’QITISHDA INTERFAOL USULLARDANFOYDALANISH

Urazimbetova Zamira BauatdinovnaNamangan viloyati Uchqo’rg’on tumani

O’tgan yillarimizga nazar tashlab, ularni sarhisob qilsak, mustaqqilligimizsharofatini yanada chuqurroq anglab yetamiz. Hozirgi kunda dars jarayonlaridapedagogik texnologiyalar, ta’lim texnologiyasi, o’qitish texnologiyasi iboralari tez-tez uchramoqda. Pedagogik texnologiya-shunday bilimlar sohasiki, uni qo’llashjarayonida o’quvchilar bilim samarasining cho’qqisiga chiqib boraveradilar. Dastlab,“texnologiya’’ tushunchasiga aniqlik kiritib olaylik. Bu so’z texnikaviy taraqqiyotbilan bog’liq holda fanga 1872-yilda kirib kelgan va yunoncha,, texnos’’-san’at,mahorat va hunar, “logos”-fan tashkil topib, “hunar fani” ma’nosini anglatadi.

Pedagogik texnologiya- bu o’qituvchining ta’lim-tarbiya vositalari yordamidao’quvchining muayyan sharoitda ta’sir ko’rsatishi va bu faoliyat mahsuli sifatidaularda oldindan belgilangan shaxsiy sifatlarni shakllantirish jarayonidir. Alohida qatdetish joizki, ayni vaqtda ta’lim texnologiyasi tushunchasini mantiqiy –g’oyaviyjihatdan izohlash borasida yagona fikr mavjud emas. Pedagogik adabiyotlarda uchyuzdan ortiq ta’riflar berilgan. Pedagogik texnologiya –o’qitishning ta’lim shakllari,metodlari, usullari, yo’llari, tarbiyaviy vositalarning maxsus yig’indisini belgilovchitartiblar majmuasi hisoblanadi. Pedagogik texnologiya jarayonida o’qituvchirahbarligida o’quvchi mustaqil ravishda bilim oladi, o’rganadi, o’zlashtiradi.

O’qitish –bu jamiyat taraqqiyoti uchun samarali pedagogning faoliyatiyakunlanishi bilan darhol ko’rinmasa ham har qanday boshqa faoliyat kabi ishlabchiqarish faoliyatidir. Shuningdek, hozirda pedagogik texnologiyalarning boshqayo’nalishlari mavjud bo’lib, ulardan asosiylari empirik, kognitiv, evristik, kreaktiv,inversion, integrativ, adaptiv, inklyuziv, pedagogik texnologiyalaridan iborat.

Interfaol metodlar ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarflamay, qisqa vaqt ichidayuksak natijalarga erishish, maqsadini nazarda tutadi. Dars mobaynida ma’lumnazariy ma’lumotlarni o’quvchilarga yetkazish, unda ayrim faoliyat yuzasidanko’nikma va malaka hosil qilish, ma’naviy sifatlarni shakllantirish, o’quvchi bilimininazorat qilish va baholash o’qituvchidan yuksak mahorat va tezkorlik talab qiladi. Buborada o’qituvchi darslarda foydalanishi mumkin bo’lgan ayrim pedagogikvositalar:ta’kidlovchi savollar bunda o’quvchining bergan savoliga qarab, uningfikrlash doirasini aniqlash mumkin. O’qituvchi alternative, o’quvchini faollikkachorlovchi savollar orqali sinfda ijodkorlik, izlanuvchanlik, qiyoslash, o’xshashlik vafarqini toppish singari xususiyatlarini rivojlantiruvchi muhitni yaratadi. Savollar



berish bilan birgalikda o’quvchilarda fikrlashga doir savollar tuzish qobiliyatini hamshakllantirib boradi.

Interfaol metod va usullarni sanab o’tamiz:aqliy hujum, klasterlar, mustaqil xat,Venn diagrammasi, harakatli ma’ruza, o’zaro ta’lim, muallifga savollar, BBB, insert,bahs-munozara, sinkveyn va boshqalarni dars jarayonlarida bemalol o’quvchilarbilimini oshirish uchun qo’llanilsa, yanada dars tushunarli va ma’lumotga boybo’ladi.

Hozirgi kunda o’qituvchilar pedagogik texnologiya haqida turli xil fikrlarnibildirmoqdalar. Jamiyat axborotlashuvi ta’lim tizimida uzluksiz innovatsiyalarni talabetadi. Bunday jarayonlarda o’qituvchilar ham yangi zamonaviy pedagogiktexnologiyalardan foydalanib dars tashkillasa, menincha ko’zlagan maqsadlarigayetadilar. Bunda o’quvchi ham darsga qiziqishi ortadi, tushunishi bir munchaosonlashadi. Kamina ham rus tili o’qituvchisi bo’lganligim sababli, dars jarayonlaridao’quvchilarim bilan turli xil metodlarni qo’llayman. Masalan, Breyn-ring . Bu o’yinikki guruhga bo’linib, unda har birida 5-6nafardan o’quvchi qatnashadi . Boshlovchihar bir guruhga qisqa javobli savollar beradi. Shunda qaysi guruh to’g’ri javob bersa,qolgan barcha savollar ham shu guruhga beriladi va rag’bat qo’shilib boradi. Shutariqa o’quvchilarning so’z boyligi ham ortib boradi.

Dominio o’yini. O’yin 3 guruhga bo’linadi. O’quvchilarga savollar yozilgankartochkalar aralashtirilib beradi. Kim kartochkada yozilgan noto’g’ri so’zlarnito’g’rilab yozaolmasa mag’lub hisoblanadi.

Zanjir o’yini. Guruh 4 ga bo’linib, har bir guruhdan bir o’quvchi doska oldigachiqariladi. Bir o’quvchi fanga doir so’zni aytadi, keying o’quvchi oldingi o’quvchiniso’zini qo’shib aytadi. Keyingi o’quvchi ikkala o’quvchining so’zini o’zinikigaqo’shib aytadi. Shu tariqa o’yin davom etadi. Kim o’yinda birorta so’zni tushiribaytsa, yutkizgan hisoblanadi va rag’bat kartochkasini ololmaydi. Ushbu metodyordamida ham o’quvchilarni lug’at boylikarini boyitish mumkin.

O’quvchilarni shaxsning ichki olamini hisobga olish kerak bo’ladi. Ya’ni uningshaxsiy fikri bilan hisoblashish, undagi qobiliyatni payqash, uning so’z boyliginioshirishga harakat qiladi. Quyidagi qoidalar darslarni samarali tashkil etish uchunmuhim omil hisoblanadi:

-dars qoldirmaslik va kech qolmaslik;-aniq maqsad qo’yish va unga erishish;-eshita olishlik va savol berish madaniyatiga rioya qilish;-o’zaro hurmat;-faollik, ijodkorlik va bunyodkorlik;Bu qoidalar shaxsni ma’naviyatli, keng fikrlovchi, ijodkor bo’lib shakllanishiga

yordam beradi. Hozirgi davr talabidan kelib chiqqan holda o’quvchilarni o’z-o’zini



tarbiyalaydigan, o’zi mustaqil izlanib, bilimlarni egallaydigan darajaga olib chiqishasosiy vazifa hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Yo`ldoshev J., Hasanov S. Pedagogik texnologiyalar. O`quv qo’llanma.

Toshkent: Iqtisod-moliya, 2009-yil. 2. Tоlipоv O‘. Q., Usmоnbоyevа M. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrning tаtbiqiy

аsоslаri. –T. : Fаn, 2006. 3. Rаhmоnоvа Ye. R., Rаzzоqоv D. N. “Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr” fаnidаn

o‘quv qo‘llаnmа. –T. : 2007. 4. Rоziqоv О., Оg‘ayev S., Mаhmudоv M., Аdizоv B. Tа’lim tехnоlоgiyasi. –

T. : O‘qituvchi, 2002. 5. Dеhqоnоvа M. U., Djаnаliyevа G. А. Tа’lim mеtоdlаrini tаnlаsh mеzоnlаri vа

muаmmоlаri. Ta’lim texnologiyalari, 2006-yil 2-sоni.



BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARIDAN

FOYDALANISH

Rizayev Yunusjon Murotboyevich

Erboboyeva Xursanoy Beshimovna

Sirdaryo viloyati Boyovut tumani 38-maktab

Annotatsiya: Maqolada maktabdagi ta’lim jarayonida elektron taqdimot-darsda

slaydlardan ko’rgazmali material sifatida foydalanish to’g’risida ma’lumotlar

keltirilgan. Boshlang’ich ta’lim tizimida yangi pedagogik texnologiyalar, shu

jumladan, axborot texnologiyalari yordamida bilim olishni rivojlantirishi haqida

qisqacha yoritilgan.

Tayanch so’zlar: ta’lim jarayoni, axborot kommunikasion texnologiyalari,

multimedia, elekton darslik, elektron taqdimot.

Boshlang‘ich sinfda ta’lim va tarbiya samaradorligiga erishishda, birinchi

navbatda, o‘quvchilarning zamonaviy axborot texnologiyalarini o‘zlashtirishiga

tayyorgarligi va keyinchalik mustaqil ta’lim olishlarida ular yordamida qo‘lga

kiritgan axborotlardan foydalanishga qodirligi nazarda tutiladi. Bu maqsadlarni

amalga oshirishda boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari kichik maktab yoshidagi

o‘quvchilarni bilim berish amaliyotida turli xil maqsadli chora - tadbirlarni ishlab

chiqishi, birinchi navbatda o‘quv - tarbiyaviy jarayonda axborot - kommunikasiya

texnologiyalaridan foydalanishi juda muhimdir.

Boshlang‘ich ta’lim jarayonida multimediadan foydalanish o‘qituvchiga:

-darsni zamonaviy tarzda modellashtirish;

-bilimlarini chuqurlashtirish uchun qo‘shimcha ma’lumot va axborotlarga ega

bo‘lish;

-nazariy va mustaqil ishlashni tayyorlash imkonini beradi.

Boshlang‘ich ta’lim jarayonida multimediadan foydalanish o‘quvchilarga:

-fanga qiziqish uyg‘otish, o‘z bilimlarini nazorat qilish va mustahkamlash;

-ensiklopedik ko‘rinishdagi axborotlarni tezkor olish;

-mavzuni o‘rganishda o‘zi uchun qulay bo‘lgan tezlik va o‘zlashtirish darajasini

tanlash;

-zamonaviy axborot - kommunikatsion texnologiyalarga jalb qilish, uni egallash

va unga doimiy ishlashga bo‘lgan ehtiyojni shakllantirish imkoniyatlarini beradi.

Ayniqsa, 1-4- sinf o‘quvchilari ko‘rgazmali - obrazli tasavvurga muhtoj bo‘ladi.

Shuning uchun ta’lim berishda imkon boricha ko‘proq sifatli illyustrativ

materiallardan foydalanish maqsadga muvofiq.Ularga yangi bilim berish jarayonida

nafaqat ko‘z orqali ko‘rish mumkin bo‘lgan, balki eshitish, hissiyot, tasavvur qilishga



yordam beradigan vositalardan keng foydalanish lozim.

O‘quv ma’lumotini qabul qilishda o‘quvchilarning qanchalik ko‘p his -

tuyg‘ulari qatnashsa, shunchalik o‘zlashtirishi tezlashadi. Bu imkoniyatni

multimediali ko‘rgazmali ta’lim amalga oshiradi.

Multimediali darslar quyidagi didaktik masalalarni hal qilishga yordam beradi:

-fan bo‘yicha asosiy bilimlarni o‘zlashtirish;

-o‘zlashtirilgan bilimlar izchilligini ta’minlash;

-o‘z - o‘zini nazorat ko‘nikmasini shakllantirish;

-bilim olishga bo‘lgan ehtiyojini rivojlantirish;

-o‘quvchilarni o‘quv materiali ustida mustaqil ish olib borishlarida o‘quv -

metodik yordam ko‘rsatish.

O‘quv topshiriqlarini multimediali vositalar yordamida o‘quvchilarga taqdim

etish bir qadar qulayliklar tug‘diradi. Chunki multimediali vositalar o‘quvchilarning

mustaqil faoliyat ko‘rsatishlarini ta’minlashga xizmat qiladi. Har bir o‘quvchini

o‘qituvchi hamda sinfdoshlari bilan muloqotga kirishish, hamkorlik qilishga undaydi.

Ilmiy tadqiqotlarda shu narsa ta’kidlanmoqdaki, axborot kommunikasiya

texnologiyalari o‘quvchilarning nazariy, ijodiy va refleksiya tafakkuri rivojlanishiga

katta ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchining xotirasida u yoki bu hodisa, jarayonning obrazli

tarzda saqlanishi o‘quv materialini boyitib, uning o‘zlashtirilishiga yaqindan yordam

beradi.

Axborot - kommunikasiya texnologiyalarining ta’lim jarayoniga joriy etilishidan

asosiy maqsad - aynan zamonaviy axborot muhiti uchun xarakterli bo‘lgan o‘quv

faoliyatlari yangi turlarining paydo bo‘lishidir.

Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning faolligini oshirish, mustaqil fikrlash

qobiliyatlarini rivojlantirish, idrok va tasavvur qilish faolligini saqlab qolish va

o‘quvchini bilim olish maqsadida ta’lim jarayoniga kirib borishi uchun yetarli va

kerakli sharoit yaratish, uning salomatligini va emosional xususiyatlarini

mustahkamlash muhim. Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning barcha xususiyatlarini

shakllantirishda axborot - kommunikasion texnologiyalarining o‘z o‘rni bor.

Axborot - kommunikatsion texnologiyalaridan foydalanish va ular yordamida

o‘quvchilarni har tomonlama bilimini oshirish, jamiyat uchun yetuk insonlar qilib

tarbiyalash eng dolzarb mavzulardan biri bo‘lib kelmoqda. Buning uchun har bir

sohani o‘rganish, izlanish va tajriba orttirish, turli usul va yangi zamoanviy

texnologiyalardan foydalanish kerak bo‘ladi. Shuning uchun ham maktabgacha ta’lim

muassasalaridan tortib oily ta’lim tizimigacha yoshlarga bilim berish, tarbiyalash,

ularning ijtimoiy, huquqiy savodxonligi va madaniyatini shakllantirishda yangi

axborot - kommunikasion texnologiyalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Multimedia - bu obyekt va jarayonlarni an’anaviy matn shaklida emas, balki

fotorasm, video, chizma, animatsiya, ovoz yordamida namoyish qilishdir.



Boshlang‘ich sinflarda fanlarni multimedia texnologiyalari asosida o‘qitish katta

samara beradi. Buning uchun esa mashg‘ulotlarning har bir mavzusi bo‘yicha dars

ishlanmalari yaratilishi lozim. Ana shu ishlanma asosida barcha mavzularga oid

axborot texnologiyalari vositalari yordamida bayon etilishi lozim bo‘lgan nazariy va

amaliy materiallarning elektron taqdimoti shakli tayyorlanadi. Dars ishlanmalariga

taqdimot slaydlar tayyorlanib, videoproyektorlar orqali o‘quvchilarga tushuntirilsa

maqsadga muvofiq bo‘ladi. Multimediali taqdimot nafaqat matnli va ko‘rgazmali

balki ovozli, animatsiyali bo‘lishi o‘quvchilar tomonidan mavzuni mukammal

o‘zlashtirishda katta ahamiyatga ega bo‘ladi.

Axborot - kommunikatsiya texnologiyalarining ta’lim jarayoniga joriy

etilishidan asosiy maqsad - aynan zamonaviy axborot muhiti uchun xarakterli bo‘lgan

o‘quv faoliyatlarining yangi turlarini yaratishdir.

Xulosa qilib shuni aytish joyizki, ta’lim-tarbiya jarayonini tubdan isloh qilishdan

ko‘zlangan bosh maqsadimiz- barkamol insonni shakllantirish orqali o‘z

kelajagimizni ta’minlashdan iboratdir. Boshlang‘ich sinflarni o‘qitishda axborot -

kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish o‘quvchilarni kerakli axborotni

tanlashni, uni saqlab qolish va taqdimotlar tuzish yoki turli xildagi loyihalarni ishlab

chiqish va bajarishda keying ishlarida foydalanishni bilib oladilar. Boshlang’ich

sinfdanoq o‘quvchilar faqat daftardagina emas, balki bevosita kompyuterda ham

topshiriqlarni bajara oladilar. O‘quvchilar kompyuter bilan ishlashda birinchi

ko‘nikmalarni oladilar, o‘zlarining nazariy bilimlarini doimiy chuqurlashtirib va

amaliy ko‘nikmalarini takomillashtirib boradilar.

Darhaqiqat, kelajagimiz egalari bo‘lmish yosh avlodni tarbiyalash, biz

o’qituvchilardan ma’suliyat talab qiladi. Ayniqsa, kelajak avlodda mustaqil fikrlash,

mantiqiy fikr yuritish kabi ko‘nikmalarni hosil qilish bugungi kun o‘qituvchisining

asosiy vazifasidir.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.Azizho’jayev N. O’qituvchi tayyorlashning pedagogic texnologiyasi.

Toshkent. TDPU. 2000

2.M.Allamova. Boshlang’ich ta’lim o’quv fanlarining nazaryasi va o’qitish

metodikasi bo’yicha ma’ruza matnlari va amaliy mashg’ulotlar majmuasi.

3.Internet ma’lumotlar. WWW. “Ziyonet”.uz tarmog’idagi ma’lumotlar.



MAKTABLARDA DARS KUZATUVINI TAHLIL QILISHDA TEACHDASTURIDAN FOYDALANISH

Mamarahimova Nigora MahmudjonovnaNamangan viloyati To`raqo`rgòn tumani XTB uslubchisi

Bugungi kunda fan metodistlarining asosiy vazifalaridan biri ham,pedagoglarning darslarini kuzatish, tahlil qilish, yutuq va kamchililklarini aniqlashhamda ularga metodik tavsiyalar berishdan iborat. Bir necha yillik kuzatuvlarimdashu aniq bo`ldiki, hozirda jamiyatimizdagi har bir sohaga o`zgarishlar, yangilikalarkirib kelmoqda, qolaversa ta’lim tizimi sohasiga ham. Xo`sh, dars tahlili o`zi nima?Maktablarda dars kuzatuvini tahlil qilishda TEACH dasturidan foydalanishningqanday ahamiyati bor?

Dars tahlili bu - o`quv mashgùlotining butun bir yaxlit holda yoki muayyanbo`laklarga bo`lib baholashdir. Dars tahlilining turlari: didaktik, pedagogik, ilmiy,metodik, psixologik kabi turlarga bo`linadi. Bu dars tahlil turlaridan bugungi kundaumumta’lim maktab pedagoglari foydalanib kelmoqdalar. O`zbekiston Respublikasixalq ta’limi vazirligi va ta’limda global hamkorlik tashkiloti jahon banki guruhihamkorligida pedagoglar, metodistlar, umuman dars kuzatuvchilar uchun TEACHdasturidan foydalanish yoki “Bilim ulashing” qo`llanmasi bo`yicha o`quv kursitashkil etildi. Ushbu o`quv kursida men ham qatnashdim. Dars kuzatuvini tahlilqilishda TEACH dasturidan foydalanish dars jarayonini kuzatish uchun mo`ljallanganboshqa dars tahlillaridan quyidagilarni aks ettirishi bilan farqlanadi: a) o`qituvchilaro`rganish jarayoni uchun sarflaydigan vaqt; b) o`quvchilar vazifani bajarishganaqadar chuqur jalb etilgani; c) o`quvchilarning ijtimoiy-hissiy ko`nikmalarinirivojlantiishga yordam beradigan o`qitish amaliyotlarining sifati. Bu yangi darstahlilida 1dan 10 soniyagacha bo’lgan 3 ta “xayolan muhrlangan vaziyat”danfoydalaniladi, ya`ni dars kuzatuvchisi 1dan 10 soniya ichida xayolida ilk nimanimuhrlagan bo`lsa, ushani tahlil qiladi. Qolaversa, o`qituvchining kuzatuv jarayonidavomidagi xatti-harakati hamda kuzatuv paytida berilgan vazifani bajarish bilanmashgùl bo’lgan o`quvchilarning sonini qayd etib bordi. Dars tahlilidagiyondashuvlar “past”, “o`rta”, “yuqori” darajaga ega bo`lib, u darsni kuzatish paytidaolingan ma’lumotlarga asoslangan holda belgilanadi.

Maktablarda dars kuzatuvini tahlil qilishda TEACH dasturidan foydalanishningahamiyatliligi

SINF MADANIYATI: O`qituvchi sinfda bilim olish uchun qulay bo`lganmadaniyatni shakllantiradi. Bunda aosiy e’tibor o`qituvchi o`quvchilarning salbiyxulq-atvorini to`g`rilashga emas, balki sinfda quyidagi shart-sharoitlarni yarataolishiga qaratiladi: 1) barcha o`quvchilarga hurmat bilan munosabatda bo’lish,



muloyim va ijobiy ruhda muomala qilish, o`quvchilarning ehtiyojlarini inobatgaolish, gender tengsizligiga sabab bo`ladigan qarashlarga qarshi turish, sinfda gendertengsizligiga yo`l qo`ymaslik orqali bilim olish uchun qulay muhitni shakllantirish; 2)ijobiy xulq-atvorninganiq andozalarini belgilab berish, o`quvchilarning ijobiy xulqinie’tirof etish va qo`llab-quvvatlash, salbiy xulqqa ega bo`lgan o`quvchilarning yurish-turishini ijobiy tomonga yo`naltirish orqali sinfda ijobiy xulq-atvor muhitinishakllantirish.

YO`NALTIRISH: O`qituvchi o`quvchilarni olgan bilimlarini o`zlashtirishhamda tanqidiy fikrlash va tahlil qila olish ko`nikmalarini rivojlantirish tomonyo`naltiradi. Bunda ham asosiy e’tibor muayyan mavzuga asoslangan holda bilimberish usullaridan foydalanish emas, balki; 1)o`qituvchi darsni to`liq tushuntirish,darsni mavzuga aloqador boshqa bilimlar yoki o`quvchilarning kundalik hayoti bilanbog`lash, o`quvchilar ongi ostidagi yashirin fikrlarini ovoz chiqarib fikrlashgao`rgatish orqali darsni sodda tilda yetkazish; 2) jo`ngina bir mavzudan ikkinchisigao`tib ketmasdan savollar, yo`naltiruvchi izohlar yoki o`quvchilarning mavzunio`zlashtirish darajasini aniqlashga yordam yordam beradigan boshqa usullarniqo`llash, o`quvchilarni guruh doirasida va mustaqil ish davomida kuzatish, mavzuniqay darajada o`zlashtirganini tekshirish; 3)o`quvchilar noto`g`ri tushungan jihatlarnianiqlashtirishga yordam berish va ularning muvaffaqiyatini o`zlariga his ettirish; 4)o`quvchilarga aniq javobi bo`lmagan savollarni berish hamda ularga mavzuni faoltahlil qilishni talab qiladigan vazifalarni topshirish orqali ularni tanqidiy fikrlashgao`rgatish.

IJTIMOIY-HISSIY KO`NIKMALAR: O`quvchilarning ijtimoiy va hissiyko`nikmalarini rivojlantirish maqsadida o`qituvchi: 1) o`quvchilarga qaror qabulqilish va sinf doirasida ma’lum bir topshiriqni o`z zimmasiga olish uchun imkoniyatberish orqali ularga mustaqillik hissinini singdiradi; 2) diqqatni faqatginao`quvchilarning bilimi yoki jismoniy imkoniyatlariga qaratmasdan, ular to`qnashkelayotgan muammolarga o`rganish orqali o`quvchilarda qat’iyatlilikni tarbiyalaydi,3) tengdoshlari bilan aloqa qilish, masalaga o`zgalarning nigohi bilan qarash,hamdardlik qilish, his-tuyg`ularni boshqarish hamda ijtimoiy muammolarni yechishorqali muomala ko`nikmalarini shakllantirish orqali ijtimoiy va o`zaro hamkorlikko`nikmalarini tarbiyalaydi.

Darslarni TEACH dasturi bo`yicha tahlil qilishda ayrim tavsiyalar:a)Kuzatuvdan avval. Yoningizda qo`llanma, kuzatuv to`plami, qalam, ruchka va soatbo`lishini ta’minlang. Kerakli sinfga dars boshlanishidan 10daqiqa avval kelibo`tiring.o`qituvchiga o`zingizni tanishtiring, tashrifingizdan ko`zlangan maqsadnitushuntiring va kuzatuvni mahfiy ekanini eslatib o`ting.

b) Kuzatuv paytida. Sinfni to`laligicha kuzatish uchun orqa qatorga o`tiring,agar dars tahliliga boshqa kuzatuvchi bilan kelgan bo`lsangiz, alohida o`tiring va u



sherigingiz bilan dars paytida gaplashmang.Mobil telefoningizning ovozinio`chirishni unutmang.. Dars paytidagi mashgùlotlarda also ishtirok etmang, hattobuni iltimos qilishsa ham.

c) Kuzatuvdan keyin. Kuzatuv o`tkazishga rozilik bergani uchun o`qituvchigaminnatdorlik bildiring. Dars tugashi bilan xonani tark eting, baholarni o`qituvchibilan muhokama qilmang.

Yuqoridagi ma’lumotlardan shunisi aniq bo`lyaptiki, demak maktablarda darskuzatuvlarini tahlil qilishda yangicha dunyoqarash, yangicha yondashuv bilan harakatqilmogìmiz kerak. Chunki bugun o`qituvchi darsning tashkilotchisi. U o`quvchinimustaqil fikrlashga, mustaqil ishlashga va eng asosiysi bilim, ko`nikma, malakalarinirivojlantirgan holda tanqidiy fikrlay olishga ham o`rgatmogì lozimdir. Maktablardamana shunday dars tahlillariga o`tish vaqti keldi deb o`ylayman.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Dars kuzatuvini tahlil qilishda TEACH dasturidan foydalanish.- T.: 20092. O`qituvchi nutqi madaniyati. N.Mahmudov. Toshkent-20073. O`zbek tilining imlo lugàti. Toshkent-“O`qituvchi”-20034. Notiqning yon daftari. Toshkent. “Fan” 20075. Nutq o`stirish metodikasi. www.ziyo.uz



O’QUVCHILARDA UCHRAYDIGAN NUTQIY XATO VA KAMCHILIKLARVA ULARNI BARTARAF ETISH USULLARI

Hasanova Zulayho JorabayevnaMurodova Dilorom Sharipjanovna

Namangan viloyati Uchqo’rg’on tumani 1-maktab

Nutqiy xatolarga noto'g'ri (noo'rin) tanlangan so'zlar, noto'g'ri tuzilgan gaplar,morfologik shakllarni noto'g'ri ishlatish kiradi. Boshlang'ich sintlarda bunday xatolarustida ishlash ancha qiyin, chunki ularni to'g'rilash va oldini olish uchun ona tilidasturida berilgan qisqa nazariy ma'lumot yetarli emas. Bolalar nutqinitakomillashtirish ustida rejali, muntazam ish olib borish uchun asosiy nutqiy xatolarturini bilish zarur. Bunday nutqiy xatolarni o'rganish, shuningdek, ularning kelibchiqish sabablarini tekshirish xatolarni to'g'rilash va oldini olish uchun zaminhozirlaydi.

Nutqiy xatolar uch turga ajratiladi: lug'aviy-uslubiy, morfologik-uslubiy,sintaktik-uslubiy.

Boshlang'ich sinf o`quvchilari nutqida lug'aviy-uslubiy xatolar ko'proq uchraydi.Bunday xatolarga quyidagilar kiradi:

1. Bir so'zni qayta-qayta ishlatish. Bunday xatoning kelib chiqishiga sabab,birinchidan, o'quvchi so'zni ishlatishga kam e'tibor beradi va faol lug'atidagi so'zdantakroriy foydalanadi; ikkinchidan, o'quvchining so'z boyligi kam, sinonimlarnibilmaydi, takrorlanadigan so'zlar o'rniga olmoshlardan foydalana olmaydi. Agaro'qituvchi bir so'zni qayta-qayta ishlatmaslik uchun uning ma'nodoshlaridan yoki shuso'z o'rniga olmoshlardan foydalanish kerakligini yaxshi tushuntirsa, kichik yoshdagio'quvchi matnni e'tibor bilan o'qib, takrorlarini nisbatan tez tuzata oladi.

2. So'zning ma'nosini yoki ma'no qirrasini tushunmaslik natijasida uni aniqma'nosida ishlata olmaslik. Bunday xato bolaning nutqi yaxshi rivojlanmaganligi,so'z boyligining kamligi sababli yuzaga keladi.

3. Shevaga xos so'zlardan foydalanish. O'quvchilar bunday so'zlarni ota-onalarining nutqi va nutqiy sharoit ta'sirida qo'llaydilar. Ularda adabiy tildaqo'llanadigan tushunchalarni shakllantirish asosida shevaga xos so'zlarni ishlatmaslikko'nikmasi hosil qilinadi.

Leksik xatolar xilma-xil bo'lgani uchun uni to'g'rilash va tushuntirish usullariham turlicha, ammo bunday xatolarning oldini olishning umumiy yo'li bor: bu yaxshinutqiy sharoit yaratish, o'qilgan va qayta hikoya qilingan matnni til tomondan tahlilqilish, matndagi so'zlarning ma'no qirrasini tushuntirishdir.

Morfologik-uslubiy xatolarga so'z shaklini, so'z o'zgartuvchi va so'z yasovchiqo'shimchalarni noto'g'ri qo'llashdan kelib chiqadigan xatolar kiradi.



Sintaktik-uslubiy xatolarga so'z birikmasi va gap tuzishga oid xatolar kiradi.Bunday xatolar juda xilma-xildir. Kompozitsion, mantiqiy va dalillarni noto'g'ribayon qilish nutqiy xato hisoblanmaydi.

Tipik kompozitsion xatoga insho, hikoya, bayonning tuzilgan rejaga moskelmasligi, ya'ni voqea, kuzatishlarni bayon etishda izchillikning buzilishi kiradi.Inshoga tayyorgarlik vaqtida o'quvchilar kuzatish, material to'plash, dalillarnitanlashda tartibsiz, rejasiz ish tutsalar, hikoyani qanday boshlash, keyin nimalarhaqida yozish va uni qanday tugatishni aniq ko'z oldilariga keltira olmaydilar,natijada kompozitsion xatoga yo'l qo'yadilar. Bunday xato hikoya mazmunini to'liqqamrab ololmaslik, materialni o'z o'rniga joylashtira olmaslik natijasidir. Inshonirejali, izchil yozish ko'nikmasi murakkab ko'nikma bo'lib, u o'quvchilarda muntazambajariladigan mashqlar yordamida asta shakllana boradi.

Mantiqiy xatolar: 1.Tasvirlanayotgan voqea-hodisa uchun zarur bo'lgan so'z, ba'zan zarur lavha,

dalil tushirib qoldiriladi. Bunday xatoning sababini tushunish uchun o'quvchininginsho yozish vaqtidagi rihiy holatini kuzatish talab etiladi. U sekin yozadi, ammoishga berilib ketib, tez fikrlaydi, ya'ni u hikoya mazmunini biladi, ammo tez fikrlashva sekin yozish natijasida ayrim o'rinlar yozuvda aks etmay qoladi.

2.Mantiqiy izchillik buziladi. Masalan, Zavodda paxtadan ip yigiriladi.Terimchi paxtani paxta terish mashinasida teradi. Bunday mantiqiy xatolarnio'quvchilar matnni qayta o'qish va tahlil qilish jarayonida oson to'g'rilaydilar.

Grammatikaga oid mavzuni o'rganishda o'quvchilar yo'l qo'yishi mumkinbo'lgan xatoning oldini olish uchun mazkur mavzu ularga qanday imkoniyatlaryaratishi tushuntiriladi. Masalan, ,,Olmosh" mavzusini o'rganganda, kishilikolmoshlarining takrorlangan so'zlar o'rnida qanday ishlatilishi o'quvchilarga misollarbilan tushuntirilsa, ular ham insho yoki bayon yozishda shunga rioya qiladilar.O'quvchilarning og'zaki va yozma nutqini o'stirishdagi muvaffaqiyat quyidagi uchasosiy omilga bog'liq:

- so'zga e'tibor bilan munosabatda bo'lish, o'quvchilarning ko'p mutolaa qilishi,atrofidagi kishilarning to'g'ri va ifodali nutqi, ya'ni nutqiy sharoit;

- bolalarning nutqiy tajribasi qanday tashkil etilishi; - nutq o'stirishda o'qituvchining til nazariyasiga, grammatikaga, leksikologiya va

stilistika elementlariga asoslanish ko'nikmasi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Alavutdinova N. Ona tilim–jonu dilim. Boshlang‘ich ta‘lim, -T.: 2001, 2-son,

6-7 betlar 2. Azimov E. Ona tilidan muammoli dars. Til va adabiyot ta‘limi, - T.: 1993, 3-4

qo‘shma son, 27 bet.



3. Bektashev Sh. Ona tili darslarida o‘yin usulidan foydalanish. Til va adabiyotta‘lim, -T.: 1993, 5-6 qo‘shma son. 15-16 betlar.



BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIDA NUTQ O’STIRISHNINGMAQSAD VA VAZIFALARI

Zuxriddinova Feruza KayumjanovnaAbdullayeva Feruza Gapirovna


Nutq - kishi faoliyatining turi, til vositalari (so'z, so'z birikmasi, gap) asosidatafakkurni ishga solishdir. Nutq o'zaro aloqa va xabar, o'z fikrini his-hayajon bilanifodalash va boshqalarga ta'sir etish vazifasini bajaradi. Yaxshi rivojlangan nutqjamiyatda kishi faoliyatining muhim vositalaridan biri sifatida xizmat qiladi.O'quvchi uchun esa nutq maktabda muvaffaqiyatli ta'lim olish qurolidir. Nutqo'stirish nima? Agar o'quvchi va uning tildan bajargan ishlari ko'zda tutilsa, nutqo'stirish deganda tilni har tomonlama (talaffuzi, lug'ati, sintaktik qurilishini,bog'lanishli nutqni) faol amaliy o'zlashtirish tushuniladi. Agar o'qituvchi ko'zdatutilsa, nutq o'stirish deganda, o'quvchilar tilning talaffuzi, lug'ati, sintaktik qurilishiva bog'lanishli nutqni faol egallashlariga yordam beradigan metod va usullarniqo'llash tushuniladi. Shuning uchun ham grammatika va imlo dasturi tovushlar vaharflar, so'z, gap, bog'lanishli nutq kabi qismlarni o'z ichiga olgan. Ona tilidasturining bo'limlari ,,Xat-savod o'rgatish va nutq o'stirish", ,,O'qish va nutqo'stirish", „ Grammatika, imlo va nutq o'stirish" deb nomlangan. Nutq faoliyatiuchun, shuningdek o'quvchilar nutqini o'stirish uchun bir necha shartga rioya qilishzarur:

1. Kishi nutqining yuzaga chiqishi uchun talab bo'lishi kerak. O'quvchilarnutqini o'stirishning metodik talabi o'quvchi o'z fikrini, nimanidir og'zaki yoki yozmabayon qilish xohishini va zaruriyatini yuzaga keltiradigan vaziyat yaratishhisoblanadi.

2. Har qanday nutqning mazmuni, materiali bo'lishi lozim. Bu materialqanchalik to'liq, boy, qimmatli bo'lsa, uning bayoni shunchalik mazmunli bo'ladi.Shunday ekan, o'quvchilar nutqini o'stirishning ikkinchi sharti nutqqa oidmashqlarning materiali haqida bo'lib, o'quvchi nutqi mazmunli bo'lishi uchung'amxo'rlik qilish hisoblanadi.

3. Fikr tinglovchi tushunadigan so'z, so'z birikmalari, gap, nutq birliklariyordamida ifodalansagina tushunarli bo'ladi. Shuning uchun nutqni muvaffaqiyatlio'stirishning uchinchi sharti - nutqni til vositalari bilan qurollantirish hisoblanadi.O'quvchilarga til namunalarini berish, ular uchun yaxshi nutqiy sharoit yaratish zarur.Nutqni eshitish va undan o'z tajribasida foydalanish natijasida bolalarda ta'limmetodikasi asoslanadigan ongli ravishda ,,tilni sezish" shakllanadi.



Nutq o'stirishning metodik sharti nutqiy faoliyatning keng tizimini yaratish,ya'ni, birinchidan, yaxshi nutq namunasini idrok etish, ikkinchidan, o'rgangan tilvositalaridan foydalanib, o'z fikrini bayon etish uchun sharoit yaratish hisoblanadi.

Bola tilni nutqiy faoliyat jarayonida o'zlashtiradi. Buning o'zi yetarli emas,chunki u nutqni yuzaki o'zlashtiradi. Nutqni egallashning qator yo`nalishlari mavjud.Bular:

1. Adabiy til me'yorlarini o'zlashtirish. Maktab o'quvchilarini adabiy tilni soddaso'zlashuv tilidan, sheva va jargondan farqlashga o'rgatadi, adabiy tilning badiiy,ilmiy, so'zlashuv variantlari bilan tanishtiradi.

2. Jamiyatimizning har bir a'zosi uchun zarur bo'lgan muhim nutq malakalarini,ya'ni o'qish va yozish malakalarini o'zlashtirish. Bu bilan o'quvchilar yozma nutqningxususiyatlarini, uning og'zaki so'zlashuv nutqidan farqini bilib oladi.

3. O'quvchilarning nutq madaniyatini takomillashtirish. Til jamiyatdagi engmuhim aloqa vositasidir. Tilning mana shu ijtimoiy ahamiyatidan kelib chiqib,maktabda o'quvchilarning nutq madaniyatiga alohida e'tibor beriladi.

Bu vazifalarni bajarish uchun o'qituvchi o'quvchilar bilan rejali ish olib borishilozim. Buning uchun esa o'quvchilar nutqini o'stirish ustida ishlash tushunchasiganimalar kirishini bilib olish muhimdir.

Nutq o'stirishda uch yo'nalish aniq ajratiladi: 1) so'z ustida ishlash; 2) so'zbirikmasi va gap ustida ishlash; 3) bog'lanishli nutq ustida ishlash.

So'z, so'z birikmasi va gap ustida ishlash uchun lingvistik baza bo'libleksikologiya (frazeologiya va stilistika bilan birgalikda), morfologiya, sintaksisxizmat qiladi; bog'lanishli nutq esa mantiqqa, adabiyotshunoslik va murakkabsintaktik butunlik lingvistikasiga asoslanadi.

Ko'rsatilgan uch yo'nalish parallel olib boriladi: lug'at ishi gap uchun materialberadi; so'z, so'z birikmasi va gap ustida ishlash bog'lanishli nutqqa tayyorlaydi. O'znavbatida, bog'lanishli hikoya va insho lug'atni boyitish vositasi bo'lib xizmat qiladi.

O'quvchilar nutqini o'stirish o'z metodik vositalariga ega, o'zining mashq turlaribor. Bulardan eng muhimlari bog'lanishli nutq mashqlari hisoblanadi. Nutq o'stirishdaizchillik to'rt shartni, ya'ni mashqlarning izchilligi, istiqboli, xilma-xilligi, xilma-xilmashq turlarini umumiy maqsadga bo'ysundirish ko'nikmasini amalga oshirish bilanta'minlanadi. Har bir yangi mashq oldingisi bilan bog'lanadi va keyingisigao'quvchilarni tayyorlaydi, umumiy maqsadga bo'ysungan holda yana qandaydiryangilik qo'shadi.

Maktabda o'quvchilar nutqini o'stirishga ona tili o'qitishning asosiy vazifasi debqaraladi. Nutq o'stirish faqat ona tili va o'qish darslarininggina emas, balki o'quvrejasidagi barcha fanlar (tabiatshunoslik, matematika, mehnat, tasviriy san'at, musiqadarslari)ning, shuningdek, sinfdan tashqari o'tkaziladngan tadbirlarning hamvazifasidir. Kishilar tildan fikr bayon qilish quroli sifatida foydalanadilar. Ular o'z



fikrlarini ovoz bilan eshittirib bayon qilishdan oldin u haqda o'ylab oladilar. Bu ichkinutq hisoblanadi. Ichki nutq eshittirilmagan va yozilmagan, ,,o'ylangan" (fikrlangan)nutqdir, bu nutq fikrlovchi kishining o'ziga qaratiladi. Tashqi nutq tovushlaryordamida eshittirilib yoki grafik belgilar bilan yozilib, boshqalarga qaratilgannutqdir. Ichki va tashqi nutqning fiziologik tabiati bir xil; farqi - tashqi nutqda nutqa'zolarining harakati natijasida tovush chiqariladi yoki yozib bayon etiladi; ichkinutqda nutq a'zolarining harakati tovushsiz yuzaga keladi.Ichki nutq materialnitushunish va yodda saqlashga yordam beradi, tashqi nutqni o'stirishda birdan-birzarariy vosita hisoblanadi. O'ylash, fikr yuritish ichki nutq asosida bo'ladi. Ichki nutqo'quvchini tashqi nutqqa, javobgarlikni his qilib gapirishga o'rgatadi. Ichki nutqjarayonida o'ylash o'quvchining nutqi va tafakkurining o'sishida muhim vositadir.Maktabda o'quvchilarning tashqi nutqigina emas, balki ichki nutqi ham o'stiriladi.Bolalar ichda o'qishga o'rganadilar va ichki nutqda materialni o'zlashtiradilar, turiivazifalarni o'zlari hal qiladilar, asosiysi - o'zlarining og'zaki va yozma fikrlarinitayyorlab oladilar.

Fikrni ifodalash usuliga ko'ra nutq og'zaki va yozma bo'ladi. Og'zaki nutq yozmanutqdan quyidagicha farqlanadi: og'zaki nutq tovush nutqi, yozma nutq esa grafiknutqdir. Og'zaki nutqda eshitish sezgisi, yozma nutqda esa ko'rish va harakat (qo'lharakati) sezgisi asosiy o'rin tutadi. Og'zaki nutq ham, yozma nutq ham kishilarningo'zaro aloqa quroli sifatida xizmat qiladi, ammo og'zaki nutq aniq hayotiy sharoitda,bevosita aloqa jarayonida yuzaga keladi; yozma nutqdan bevosita, aniq sharoitdanajratilgan holda ham, kishi ishtirokisiz ham foydalaniladi. Og'zaki nutq ko'pinchadialog tarzida, yozma nutq esa monolog tarzida bo'ladi. Yozma nutq logik izchillikkarioya qilgan holda, ayrim til shakllarini tushirib qoldirmay, ortiqcha takrorga yo'lqo'ymay bayon qilishni taiab etadi. Shuning uchun yozma nutq ancha murakkab vamavhum hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. https://www.grammarbank.listening com/beginners-esl-lessons.html2. www.ziyonet.uz.3. http://www.edunet.uz - mаktаblаr, o’quvchi vа o’qituvchilаr sаyti4. http://britishcouncil.org+uzbekistan



ИГРОВЫЕ ТЕХНОЛОГИИ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА

Исмаилова Хабиба УмаржановнаCредняя образовательная школа №3

Наманганская область, город Наманган

Игра - ведущая форма жизни детей (а не только процесс обучения),вбирающая всю и спонтанную, и организованную жизнь детей. Попыткиразгадать "тайну" происхождения игры предпринимались учеными разныхнаучных направлений на протяжении не одной сотни лет. Диапазонпредложенных ответов об истоках появления игры очень широк. Проблемаигры, по одной из концепций, возникла как слагаемое проблемы свободноговремени и досуга людей в силу многих тенденций религиозного социально-экономического и культурного развития общества. В мировой педагогике играрассматривается как любое соревнование или состязание между играющими,действия которых ограничены определенными условиями (правилами) инаправлены на достижение определенной цели (выигрыш, победа, приз).Прежде всего, следует учитывать, что игра как средство общения, обучения инакопления жизненного опыта является сложным социо-культурнымфеноменом. Сложность определяется многообразием форм игры, способовучастия в них партнеров и алгоритмами проведения игры.

Значение игры невозможно исчерпать и оценить развлекательно-рекреативными возможностями. В том и состоит ее феномен, что, являясьразвлечением, отдыхом, она способна перерасти в обучение, в творчество, втерапию, в модель типа человеческих отношений и проявлений в труде. Игрукак метод обучения, передачи опыта старших поколений младшим людииспользовали с древности. Широкое применение игра находит в народнойпедагогике, в дошкольных и внешкольных учреждениях. В современной школе,делающей ставку на активизацию и интенсификацию учебного процесса,игровая деятельность используется в следующих случаях: в качествесамостоятельных технологий для освоения знаний; как элемент более общейтехнологии; в качестве урока или его части (введение, контроль); кактехнология внеклассной работы. Понятие "игровые педагогическиетехнологии" включает достаточно обширную группу методов и приемоворганизации педагогического процесса в форме различных педагогических игр.В отличие от игр вообще, педагогическая игра обладает существеннымпризнаком - педагогическими целями и педагогическим результатом, которыемогут быть обоснованны в явном виде и характеризуются учебно-познавательной направленностью. Игровая форма занятий создается на уроках



при помощи игровых приемов и ситуаций, выступающих как средствопобуждения, стимулирования к учебной деятельности

Реализация игровых приемов и ситуаций при урочной форме занятийпроисходит по следующим основным направлениям: дидактическая цельставится перед учащимися в форме игровой задачи; учебная деятельностьподчиняется правилам игры; учебный материал используется в качествеигрового средства; в учебную деятельность вводится элемент соревнования,который переводит дидактическую задачу в игровую; успешное выполнениедидактического задания связывается с игровым результатом. Игра - школапрофессиональной и семейной жизни, школа человеческих отношений. Но отобычной школы она отличается тем, что человек, обучаясь в ходе игры, и неподозревает о том, что чему-то учится. В обычной школе нетрудно указатьисточник знаний. Это - учитель - лицо обучающее.

Игра - сильнейшее средство социализации ребенка, включающее в себя каксоциально-контролируемые процессы целенаправленного воздействия их настановление личности, усвоение знаний, духовных ценностей и норм,присущих обществу. Социокультурное назначение игры может означать синтезусвоения человеком богатства культуры, потенциала воспитания иформирования его как личности, позволяющей функционировать в качествеполноправного члена коллектива. Все игры на уроке можно организовать впространстве двумя способами:

1-й способ. Не меняя расстановку мебели и позиции учащихся, проводитьигры настольные, комнатные с раздаточным материалом на каждого или напарту: лото, кроссворды (а также сканворды и чайнворды), шарады, загадки,мегаграммы, анаграммы и пр.

2-й способ. Мебель в классе сдвигается либо по количеству команд (стульярасставляются вокруг сдвинутых столов), либо по принципу «игровое поле» –«жюри» – «зрители». Для проведения компьютерных игр учащиесяприглашаются в компьютерный класс. Игровая деятельность как элемент урокаможет применяться на любом этапе его – от проверки домашнего задания довыполнения контрольной работы и обобщения.

Алгоритм построения уроков по игровой технологииПрежде всего, надо приучить детей к дисциплине игры, для этого игровая

деятельность вводится в каждый урок. Необходимо, чтобы дети почувствовалиудовольствие от игры. И только когда вы убедитесь в том, что детибеспрекословно принимают правила игры и не пытаются оспорить справедливопоставленные им командой оценки, можно приступать к подготовке игры.

В структуре учебного процесса выделяются 4 элемента построенияигрового урока:



1. Ориентировочный этап. Сначала учитель представляет изучаемую тему,напоминает основные понятия. Далее дается обзор общего хода игры.

2. Подготовка к проведению игры. Учитель излагает сценарий игры,останавливается на задачах, обсуждает с учениками игровые процедуры,предлагает критерии оценок, показывает примерный тип решений в ходе игры.После того как роли распределены, участники проводят черновую репетициюигры.

3. Проведение игры. Учитель организует проведение игры, фиксируетигровые действия, следит за подсчетом очков.

4. Обсуждение игры. Учитель проводит обсуждение, в ходе которогодается характеристика «событий» игры и их восприятия участниками,корректируются критерии оценок, высказываются мнения о результативностиигры, пожелания – либо повторить игру на другом материале, либо отказатьсяот проведения игры в будущем.

Основные принципы организации педагогической игры: отсутствиепринуждения любой формы при вовлечении детей в педагогическую игру;принцип развития игровой динамики; принцип поддержания игровойатмосферы; принцип взаимосвязи игровой и познавательной деятельности;перенос смысла игровых действий в реальный жизненный опыт детей;принципы перехода от простейших игр к сложным игровым формам.



HOW WE CAN USE READING ACTIVITIES IN PRIMARY CLASSES

Giyosova Khilola Shavkat kiziSchool number 52, Namangan city

Learning to read is complex and difficult enough in a language the child alreadyknows; doing it in another language is even more difficult. But the good news is thatwhen there is sufficient English language development, many children’s skills andstrategies used reading in the first language will transfer to another language. Allchildren, whether first or second language readers, go through the same five initialliteracy steps:

1. Awareness and exploration. 2. Experimenting with reading. 3. Early reading. 4. Transitional reading. 5. Conventional reading. You may think that when you are reading, you are simply getting meaning from

the text, but actually you are also bringing meaning with you. Most English younglearners’ program focus on oral activities until the children have learned to read andwrite in their own language, or at least have enough oral English languagedevelopment to build on for literacy. 61There will be beginning reading activitiessuch as using flash cards to match key vocabulary from the story with pictures orputting labels on pictures or drawings to support the story, but it will usually be theteacher who does the actual reading aloud and also will encourage to join in atpredictable places.

Reading is one of the important skills in teaching foreign languages. How is ituseful in primary classes? What should facilitators do in order to get effective resultsin teaching young learners? The purpose of this article is to discuss these questionsand share some information in the teaching of reading to young learners in primaryclasses. There are some challenges in teaching young learners to read and doingreading activities and some approaches to help them to meet the challenge. This workwill also provide suggestions for a number of activities to motivate very younglearners to read in English. If you have opportunity to visit English young learner’sclasses, note the different reading activities in the lesson.

When children learn literacy skills in the first language, they develop severalbroad areas of knowledge that they can assess in English. They have learned thatreading can be used for different purposes, and they likely develop a number ofstrategies for understanding reading. When we are developing literacy activities foryoung learners, then, we need to consider at least the followings questions. Has the



child learned to read in her/his own language? Is the child just beginning to learn toread in her/his own language? Is that language written in the Roman alphabet or inanother alphabet? What skills and strategies has the child developed in makingmeaning from and with text? One challenge facing all children is to learn differentways in which English represents sounds. There are 26 letters in English but theyrepresent 44 sounds. So Uzbek children will have some difficulties in this situationbut if we visit to native English young learners classes, we will likely note that themajority time is spent on oral language activities. If there is not any reading orwriting activity, it is done by the teacher. Some of these decisions may be dictated bythe amount of time that is set aside for the English young learners` class. If there areonly 2 or 3 English lessons in a week in primary classes, there is not much time forchildren to read. Another factor is class size; it is difficult to manage reading in largeclasses and time consuming to read what children write.

As we know in our country in primary classes, there are four steps from firstform to forth one. And now think yourself can we continue doing activities forbeginning and more advanced in the class 3 and 4? All reading activities help learnersto activate their background knowledge and prepare them to read or follow along ifsomeone else reads. These include taking a picture walk through the story of factionaltext, predicting what a story or other text will be about, pointing to or discussing thetitles, subtitles and graphics of an informational text, talking about what is alreadyknown about the topic and the text, asking a question to be answered by the text,engaging in a variety of vocabulary activities and others.

A number of reading activities have been discussed in relation to variousapproaches to reading. Here are some categories of reading activities. These activitiesare useful if the teacher uses them in its time: 1. Activities for beginning and moreadvanced. 2. Pre-reading, during reading and post-reading activities. 3. Activitieswith reading strategies

In primary classes at an early step when pupils are thought their native languagethey are asked to read loudly the words. In English language classes teachers can usethis strategy, giving the task as reading the words turn by turn aloud they can helptheir pupils to improve their listening skills. It is effective if teachers use them in thefirst form but at the last steps of primary classes in the fourth form teachers can ask toread the text independently by themselves. Teachers are guiders in these readingactivities, it is important to model on good reading strategies for them to use whenthey are reading independently.63 Teachers as being instructors must lead pupils inthe correct way of reading. These include visualizing a scene, drawing a picture ascene, paraphrasing or summarizing at several places in the text, predicting what willcome next, re-reading for better comprehension, comparing two texts and so on.



In conclusion teaching English in primary classes is very interesting especiallyreading activities if teachers know how to choose activities and how to use them inclass. All the tips discussed above will cause to have our young pupils to be a goodreader because most of their knowledge learners get by reading.

References1. Alderson J.C, & Urquhart A.M. (eds.). Reading in a foreign language.

London: Longman, 1984. 2. Rogova, G.V., "Methods of teaching English". M., 1970. 3. Jim Scrivener. 2011. “Learning Teaching.” The Essential Guide to English

Language Teaching” Macmillan Education.



HOW A TEACHER CAN FIND A CREATIVE AND BETTER WAY TOEDUCATE THE PUPILS

Abdunabiyeva Khursanoy TulkinovnaSchool number 52, Namangan city

Another concept close to learning to learn is learning strategies. This concept isused in many different contexts and with different meanings depending on thecircumstances. Generally the concept can be seen as a way of describing behaviorsand thoughts in which a learner engages and which are intended to support thelearner's learning process. Therefore learning strategies could be any behaviors orthoughts that are assumed to facilitate the learning process. These thoughts andbehaviors may constitute more or less well organized plans of actions designed toachieve a learning goal. These plans can also be referred to as learning techniques insome contexts. Examples of learning strategies could be actively rehearsing,summarizing and paraphrasing. Learning strategies are sometimes linked to theconcept of learning styles. It is assumed that different individuals learn in differentways and a way to improve the learning of the individual is to help her/him to choosethe right strategy. It is also sometimes assumed that there are specific learning stylessuited for some individuals but not for others. Obviously, this is close to the earlierdiscussion about met cognition and more specifically to the ability of a person toreflect on her/his own learning.

What is the goal of education? Are teachers really helping students to achievethis goal? The goal of education is to prepare students to be successful in life, and thejob of teachers and educators is to lead the student and challenge him. Since teachersare leaders, they may use different methods to teach students; for example, they usethe banking concept method or the problem-posing method. Analyzing both methods,I realized that the banking concept is not such a good method because it doesn’t letthe student analyze, the student feels oppressed and they develop a fear feelingagainst the teacher.

I studied my elementary school, it was managed by nuns. They taught usapplying the banking concept method. There were thirty in each class, and it was hardto deal with each one of the students, and they didn't have the time to get to knoweach student better. They made us memorize long study guides and questionnaires.The only way to score good grades was memorizing those guides literally. Freire wasright when he said, “Narration (with the teacher as narrator) leads the students tomemorize mechanically the narrated content. Worse yet, it turns them into'containers,' into 'receptacles' to be filled by the teacher.” We didn’t analyze at all, wedidn't understand what we were memorizing. It was really hard because I would get



nervous or anxious during my tests and since I memorize without understanding itwas so easy to forget. It also happens that you just learn for a short period of time,because after a few weeks you forget everything.

The banking concept is a method where teachers know everything, and studentsdon’t know anything at all. Frere made in his essay “The Banking Concept ofEducation" describes the characteristics of teachers and students in the bankingconcept, "the teacher teaches and the students are taught; the teacher knowseverything and the students know nothing; the teacher thinks and the students arethought about; the teachers talks and the students listen-meekly; the teacher choosesand enforces his choice, and the students comply." Banking concept makes theteacher job easier, they job is to fill the student mind, and dominate them, they havepower and students are weak.

As I grew up, I and started high school, I realized that banking concept is not thebetter method to teach and definitely not the best method for students to learn.Memorizing with analyzing is not good, especially when you take classes that involveanalysis and problem solving exercises. For example in my philosophy class theteacher made us give our opinions and analyze philosophers theories, he didn't wantus to learn textually what our book said, he wanted us to explain what we think, andrelate those theories with the present, after all those years memorizing it was reallyhard. Philosophy is one of those classes that you need to memorize but also analyze,you need to memorize names, dates and theories, but you need to understand whatyou memorize. Problem-posing in my opinion is a better method to teach and Frereprefers this method over banking concept, "Those truly committed to liberation mustreject the banking concept in its entirety, adopting instead a concept of women andmen as conscious beings, and consciousness as consciousness intent upon de world."In this quote Frere expresses that the only way that people can become educated is tobecome thinkers, to really analyze what you read. The real purpose of reading andstudying is not just for getting good grades, the purpose is to read and achieveknowledge. I can still remember how I felt in elementary school, the classroom wasso neat and quiet, we could only hear the loud voice of our teacher, and we never dareto interrupt them because we were afraid. The feeling of fear made us insecure. Theymade us feel inferior because they thought they knew everything and we did not.They were always right and we were always wrong; even once my social studiesteacher yell at us and said «I'm wise, you are stupid". We were oppressed, we did nothave chance to develop our own ideas. We were dominated by our teachers. As aresult of this method, we became lazy students. Frere said, "The oppressed areregarded as the pathology of healthy society, which must therefore adjust these'incompetent and lazy'." This is a true statement, because instead of researching andbeing curious, we adapt only to what the teacher said. We lacked in creativity and we



lost our critical faculties. In high school teachers were more opened minded, theywere more understanding. Students had freedom to express themselves. As Frereexplains, "The students – no longer docile listeners-are now critical co-investigatorsin dialogue with the teacher. The teacher presents the material to the students for theirconsideration, and re-considers her earlier considerations as the students express theirown. In high school teachers implement the problem-posing method, and this is a bigchange in the life of the student, they talk openly with the teachers and students lostthat fear feeling, they don’t feel oppressed anymore.

References1.Adey, P. (2006) Learning to Learn - the intelligence route. In Learning to learn

network meeting report. Ispra: CRELL/JRC.2.Bakracevic (2006) Research on learning to learn. In Learning to learn network

meeting Reportfrom the second meeting of the network Ispra: CRELL/JRC.3.Ball, B. (2001) The year six teachers tale the one that got away, in: P.

Mountstephen (Ed.) Primary tales learning by heart (Bradford on Avon, NationalPrimary Trust).



INTEGRATSIYA JARAYONIDAN O’QISH DARSLARIDA AXLOQIY VANAFOSAT TARBIYASINI BERISHDA FOYDALANISH

Qosimova Nazokat RustamovnaSharipova Manzura Karimjonovna

Namangan viloyati Uchqo’rg’on tumani 40 -o’rta ta’lim maktabi

Boshlang`ich sinflarda axloqiy va nafosat tarbiyasi berish shunisi bilandolzarbki avvalo bolada oilada va maktabgacha ta’lim muassasasida olgan buboradagi tarbiyasini uzviyligini ta’minlaydi. Axloqiy va nafosat tarbiyasi asosidao`quvchilarda odoblilik, go`zallikni his qila olish, sog`lom va jismonan baquvvatbo`lish imkoniyatlariga ega bo`lish ko`nikmalarini shakllantiradi.

Boshlang`ich sinflarda axloqiy va nafosat tarbiyasini berish maqsadio`quvchilarda odobli bo`lish va estetik zavq olish ko`nikma va malakalarinishakllantirish va sog`lom hayot tarzini singdirishdir.

Bu maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalarni amalga oshirish darkor: - darslar jarayonida - sinfdan tashqari tadbirlarda - maktabdan tashqari tadbirlarda - to`garaklarda - sayohatlarda - amaliy ish jarayonlarida Bularni amalga oshirish jarayonida texnika havfsizligi qoidalariga ham amal

qilish darkorligi uqtiriladi. Axloqiy va nafosat tarbiyasiga tibbiyot manzillari,yilningturli fasllarida unda sodir bo`ladigan o`zgarishlar ta’sir qiladi. Shahar vaqishloqlarning qiyofasi ulardagi noyob binolar, bog`-rog`lar, me’morchilikyodgorliklari, xiyobonlar, maydonlar, favvoralar, har-xil bezaklar, hatto tozalik,saranjom-sarishtalik bolalarnng yuksak didli bo`lishlariga ta’sir etadi. Shu o`rindaayniqsa, muzeylar, teatr va kinoxonalarning ahamiyatini alohida ta’kidlamoq kerak.

O`qish darslarida har bir dars jarayonida axloqiy va nafosat tarbiyasi berishimkoniyatlari mavjud. Asosan fasllarga oid mavzular asosida faslni o`ziga xosxislatlarini ifodalovchi mavzular asosida axloqiy va nafosat tarbiyasini berishimizmumkin: Kuz tabiatiga doir asarlar,kuzda insonlar mehnati, ularning tabiatgamunosabatlari, tabiatga sayr va sayohat, kuz mavzusida insho yozish orqali axloqiyva nafosat tarbiyasini berishimiz mumkin.

“Kumush qish–misoli oqqush” bolimida qishning ziynatini belgilovchi quyidagimavzular: Qish tabiati, dala va bog‘larning qishki ko`rinishi, o`quvchilarning qishkita’tili kunlari, qishki o`yinlar, Qorbobo, Qorqiz-bolalar mehmoni, qishda tabiatgasayr va sayohatlar asosida axloqiy va nafosat tarbiyasi beramiz.



Bahor tabiati, gullar, o`simliklarning bahorgi hayoti, kishilarning bahorgimehnati, bolalarning o`yinlari haqidagi asarlar va she’rlar, 8-mart – onalarimizbayrami, bahorda tabiatga sayr va sayohatlar asosida ham axloqiy va nafosattarbiyasini beramiz.

Yoz tabiati, pishiqchilik, o`quvchilarni yozgi ta’til kunlaridagi dam olishlari vamehnatlari haqidagi she’rlar, matnlarni o`qish hamda yod olish, yoz tabiati haqidahikoya tuzish, insho yozish, tabiatni kuzatish, sayr-sayohatga borish orqali axloqiy vanafosat tarbiyasini beramiz. Bulardagi integratsiya jarayoni tabiatga, jamiyatgabog`liqlik va fanlardagi integratsiya tabiatshunoslik, ona tili, texnologiya, tasviriysan’at, musiqa darslariga bog`langanligida namoyon bo`ladi.

O`zbekistonda dunyoga mashhur bo`lgan shaharlar, ulardagi me’morchilikyodgorliklari va sa’nat muzeylari ko`plab kishilarni hayratlantirib, o`ziga mahliyoqilish imkoniyatiga ega. Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, Qo`qon, Shahrisabz vaboshqa joylarda go`zalligi bilan asrlar osha axloqiy va nafosat tarbiyasi beribkelayotgan inshoatlar bor. Bular haqidagi ma’lumotlar o`qish darslarida berilibkelinmoqda, undagi integratsiyani kelgusida organayotgan tarix, geografiyadarslariga bog`lanishda ko`rishimiz mumkin.

O`zbekiston qadimdan badiiy ijod va sa’natning markazlaridan biri sanalibkelingan. Shuning uchun ham unda A.Navoiydek shoirlar etishib chiqqan. ZahriddinBobur, B.Mashrab, Uvaysiy, Nodirabegim, Ogahiy, Muqimiy, Furqat, Zavqiy,H.H.Niyoziylar o`zbek badiy adabiyotining yangi cho`qqilariga ko`tarildilar.

G`.Gùlom, H.Olimjon, A.Qahhor, S.Abdulla, Zulfiya, H.Gùlom, S.Axmad,M.Ismoiliy, J.Sharipov va boshqalarning asarlari xalqimiz qalbidan munosib o`rinegallagan.

Hozirgi davrda o`zbek adabiyotini jahonga tanitayotgan E.Vohidov, A.Oripov,O.Matjon, M.Ali, O`.Hoshimov, N.Normurodov, S.Yoqubov, P.Qodirov va yanako`plab shoir va yozuvchilarning asarlari yoshlarga axloqiy va nafosat tarbiyasiniberishning bebaho xazinasiga aylanmoqda.

O`zbek tasviriy sa’nati ustalarining asarlari ham halqimiz ma’naviy dunyosiniboyitishga hissa qushmoqda. O`.Tansiqboev, Ch.Mirzayev, B.Ahmedov vaboshqalarning asarlari jahon ko`rgazmalarida namoyish etib, yuqori baholanmoqda.

O`quvchilarni bu ijod namunalari bilan tanishtirish orqali ularda estetik did,fahm-farosat, nafs, his-tuygùlar tarbiyalanadi. Darsliklarda yuqorida ta’kidlabo`tilgan mutafakkir, yozuvchi, shoir va musavirlarni asarlarini o`qish, darslarijarayonida o`rganish orqali integratsiya jarayoni jamiyatga bog`lash va fanlarkesimida uygùnlashtirish imkoniyatiga ega bo`lamiz.



BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARINING NUTQINI O’STIRISHO’QISH VA ONA TILI DARSLARI JARAYONIDA

Ahunjanova IqboloyAtakoziyeva Salima Raxmatullayevna


Boshlang'ich sinflar o'quv dasturida «Ona tili, o'qish bolalarning lug'atiniboyitish, bog'lanishli nutqni o'stirish, adabiy-estetik tafakkurini kamol toptirish, nutqmadaniyatini shakllantirish, nutq ta'sirchanligini ta'minlashning muhim omilidir»,deyiladi. Bu vazifalar grammatik mavzularni o'rganish, mashq matnlarini kuzatish vatahlil qilish, maxsus lug'aviy-grammatik mashqlar orqali bajariladi.

Ona tili o'qitishning bosh maqsadi ham tilning jamiyatda tutgan o'rni, vazifasibilan belgilanadi. Til – aloqa vositasi, chunki so'zlovchi fikr-mulohazalarini til orqalibayon qiladi, tinglovchi esa til vositalari orqali ro'yobga chiqqan fikrni anglaydi.

Lug'at ishida so'zning ma'nosi, talaffuzi va imlosi e'tiborda tutiladi. Bular ustidaishlashdan asosiy maqsad ehtiyoj sezilgan paytda o'quvchilarning ulardan nutqdafoydalanishlariga erishish, o'zgalar nutqini anglashlarini ta'minlashdir. Buning uchuno'qituvchi ona tili darslarida qo'llangan har bir so'zning va ta'limiy jarayonlarda:ekskursiya, o'zaro suhbat, turli tadbirlarda ishlatilgan so'zlarning ma'nosiga e'tiborbilan qarashi, ularning qaysilari maxsus ishlashni taqozo etishini belgilab olishikerak. Tilning lug'at boyligini o'quvchilar tomonidan o'zlashtirilishi nchun ona tilidarslarida so'zlar va ularning ma'nolari quyidagicha tanishtiriladi:

1. O'quvchilarni notanish so'z va iboralar bilan tanishtirish. O'quvchilar darslikdagi so'z va iboralarga birinchi marta duch kelayotgan

bo'lishi mumkin. Bu so'z yangi paydo bo'lgan so'z bo'lmasa ham, o'quvchi so`zningma'nosini bilmaydi, demak, o'quvchi uchun yangi so'z hisoblanadi. Masalan, 1-sinf ,,Ona tili" darsligida habib (do'st), dar-parda (oyna o'rniga shaffof qog'ozyopishtirilgan derazaparda), mag'rur (kekkaygan, mag'rur — kamtar), kamol (hartomonlama yetuk, to'kis, kamol topmoq — xazon bo 'Imoq), xaroba (qarovsiz qolganvayrona), qardosh (do'st, birodar, qarindosh-urug'), safdosh (harbiy xizmatda birga,tashkilotda birga), sarkarda (qo'mondan, lashkarboshi), zeb (bezak, ko'rk, husn), qasr(hashamatli saroy, ko'shk) kabi so'zlarga duch keladilar. Bunday so'zlarningma'nosini sinonimlar keltirib kengaytirish yo'li bilan, qarama-qarshi ma'noli so'zlarbilan, izoh berish yo'li bilan, gap tuzish orqali ma'nosini yechish, rasmlar orqalitushuncha hosil qilish yo'li bilan tushuntirish mumkin.

2. O'quvchilarni so'zning yangi ma'nolari bilan tanishtirish. O'quvchilar ko'pma'noli so'zlarning bir ma'nosini tushunsa, boshqa ma'nosini bilmasliklari mumkin.Bolalar so'zlarning hamma ma'nolarini birdaniga o'zlashtirib ololmaydilar. Ularning



ma'nosini o'zlashtirish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. 1-2-sinflardao'quvchilar ko'p ma'noli so'zning bir-ikki ma'nosi bilan tanishsa, 3-4-sinflarda yanaboshqa ma'nolarini bilib oladi. Tilning barcha sathlari: fonetika, leksika, so'z tarkibi,morfologiya, sintaksis (boshlang'ich sinfda bu bo'limlar ,,Tovushlar vaharflar", ,,So'z", ,,Gap", ,,Bog'lanishli nutq" deb nomlanadi) ni o'rganish jarayonidatasviriy ifodalar, iboralar, ma'nodosh, shakldosh, zid ma'noli so'zlarning ma'nolariturli ish turlari asosida tushuntirib boriladi.

3. O'quvchilar tilida kam qo'llanadigan so'zlar ma'nosi ustida ishlash. Adabiytilga oid ba'zi so'zlar o'quvchilar nutqida kam qo'llanadi. Bu so'zning ma'nosinio'quvchi yetarli darajada tushunmaydi. Uning o'rnida oddiy so'zlashuvga doir,eskirgan yoki shevaga oid so'zlarni qo'llaydi. O'qituvchi ularni kitobiy so'zlar bilanalmashtirish uchun nutqda qo'llashga majbur etadigan vaziyat yaratishi, ehtiyojniyuzaga keltirishi zarur. Masalan, jim — tinch ~ osuda — osoyishta, yurakdan -dildan,soat strelkasi — soat millari, ganndori — qalampir, daqiqa -daqiqa, rayon — tumankabi.

So'zlarning qo'llanishini faollashtirish uchun yozma ishlar o'tkazilayotgandaham o'quvchilar e'tiborni ayrim so'zlarni boshqasi bilan almashtirishlariga qaratiladi.1-sinfda rasmlar asosida og'zaki hikoya tuzayotgan o'quvchilarning nutq birliklari bir-biridan farqli bo'lishi, biri ikkinchisining so'zini qaytarmasligi talab qilinadi. Masalan,Shirinsuxan-shirinso'z, nasim- tonggiyel (shamol), tanbeh berdi - dashnom berdi,zilol suv- tiniq suv, kichik - mo'jaz, tik - adil, nafis - nozik kabi. Yozma bayonyozishga tayyorlanish jarayonida ham (2-sinf) so'zlarni boshqasi bilan almashtirishga,kitobiy so'zlar tanlashga e'tibor berish lozim.

4. Yangi paydo bo'lgan so'z ma'nolari ustida ishlash. Sunday so'zlar darslikdakam qo'llanadi. Sunday so'zlarning bolalar hayoti bilan bog'liq bo'lganlarini ajratibolib ,,Bilib qo'ygan yaxshi" rukni ostida ishlansa, o'quvchining nutqi zamon bilanbaravar rivojlanib boradi.

5. Grammatik atamalar ma'nosi bilan tanishtirish. Avvalo, grammatikatamalarning to'g'ri talaffuzi, imiosi o'rgatiladi. Shundan so'ng misollar asosida uningmazmuni ochiladi, so'ngra o'qitish va mashqlar bajarish orqali o'quvchilarning atamama'nosini to'laqonli anglashlariga erishiladi.

O'qilgan asar mazmunini izchil ravishda qayta hikoyalashning rejasini tuzishgayordam beradi. Reja tuzishda o'quvchi hikoyani tarkibiy qismlarga bo'ladi va harqaysi qismdagi asosiy fikrni aniqlaydi. Bularning hammasi analitik ish hisoblanadi.Keyin sintetik ishga o'tiladi, ya'ni bolalar hikoya qismlariga sarlavha topadilar.O'quvchilar o'qituvchi rahbarligida reja tuzish jarayonida o'qilgan hikoyaning har birqismida bosh va ikkinchi darajali masala nimalardan iboratliligi haqida, qanday qilibfikrni qisqa va aniq ifodalash haqida o'ylaydilar. Sarlavha topish ustida ishlash,o'quvchiiar topgan sarlavhani jamoaviy muhokama qilish, reja tuzish jarayonining



o'zi bolaning fikrlash qobiliyatini faollashtirishi, unda o'z mulohazasini isbotlash,asoslash odatlarini tarbiyalashi lozim.

Qisqartirib hikoyalash uchun 2-3 qismga bo'linadigan, bu bo'limlar yaqqolajralib turadigan, mazmuni sodda asarlar tanlanadi. Qisqartirib hikoyalashga o'rgatishquyidagicha uyushtiriladi: o'qituvchi hikoyaning oldindan belgilab qo'ygan qisminio'qiydi va o'quvchiiar bilan birgalikda eng muhim, asosiy fikr aniqlanadi. Bundao'quvchiiar ba'zan asardagi so'zlardan foydalanadilar. Bu o'quvchilarga qiyinlik qilsa,bo'limdagi asosiy fikrni o'z so'zlari bilan aylib berishlari mumkin. Keyin o'quvchiiaro'qituvchi bilan bu qismni qisqartirib hikoyalashda nimalar haqida gapirmaslikkerakligini, qaysilar ikkinchi darajali yoki kam ahamiyatli fikr ekanini aniqlaydilar.

Foydalanilgan adabiyotlar1 “Boshlang’ich ta’lim”, 2018y 6-son,22-bet2. “Kadrlar tayyorlash miliy dasturi3. www.ziyonet.uz



ISHLAB CHIQARISH VA MEHNAT TA’LIMINING DIDAKTIKSISTEMALARI

Umrzaqova Zumratxon ErkinovnaNamangan viloyati Uchqo’rg’on tumani 39-maktab

Ishlab chiqarish ta`limining buyum predmet sistemasi Bu sistema yarim kustarishlab chiqarish sharoitida vujudga kelgan va tamom ila qo’l kuchi va qaloqtexnologiyaga asoslangan edi. Buyum sistemasi paydo bo’lgan dastlabki davrda ya`nixunarmandlar mehnatning mazmunini yetarli darajada ob`ektiv texnik analizdano’tkazilmagan davrda mazkur sistema stixiyali tarzda qo’llanilar edi, ya`ni ta`limtahlil qilish hunar o’rganish xarakterida bo’lar edi. Bu sistema muvoffiq shogirdbuyumlarini muayyan izchilikda mehnat jarayonlarini murakkablashitirib borishitartibida tayyorlash kerak edi. (oddiy operatsiyadan murakab operatsiyaga). Busistemaning ijobiy tomoni shundan iborat ediki shogird buyumni tayyorlashjarayonini boshidan oxirigacha turli xajmda egallab olishi kerak edi. U o’z mehnatiniprivard maqsadda ana shu tayyorlangan buyum deb bilardi va unda mehnatga qiziqishuyg’otardi. Buyum sistemasining kamchiligi shundan iborat ediki, hunaro’rganayotgan shogird usullarini va operatsiyalarini o’rganib olish uchun ancha uzoqvaqt talab qilinadi, bu esa o’sib borayotgan ishlab chiqarishga zid bo’lib tushar edi.Shunday qilib xunarmandchilik ishlab chiqarishning muayyan bosqichlari buyumsistemasi universal ishchi xunarmand bilan xaraktarlanadigan ishlab chiqarish talabva maqsadlariga javob berar edi.

Ishlab chiqarish ta`limining operatsiya sistemasi.Bizga ma`lumki xunarmandchilik mehnat o’rnini egallagan manifaktura ishlab

chiqarish mehnat qurollarining texnik rivojlanishi va takomillashtirilishi bilanxarakterlanadi. Bu davrda kelib ishlab chiqarish jarayonining bir qancha alohidaelementlari (operatsiyalariga) inson mehnatini esa alohida usullariga bo’lib, yuboribva uning natijasiga mehnat unumdorligi keskin o’sadi. Bu sistema ta`limningmazmuni shundan iborat shogird har qanday buyum tayyorlash jarayonida qo’lkeladigan qatorini eng muxim operatsichlarni o’zlashtirishni o’z ichga oladi. Busistemani injener Sovetskiy rahbarligida Bauman nomli Moskva oliy texnika bilimyurti xodimlari ishlab chiqqan. Afzalligi : operatsiya sistemasi tufayli ishlab chiqarishtexnologiyasini to’g’ri tushunishi uchun shart sharoit yaratadi ta`limni ya`ni izchil( oddiy operatsiyalardan murakkab operatsiyalarga) tashkil qilish imkonini beradi, buesa mehnat ko’nikmalarini va moslamalarini bilishiga , asosiy operatsiyalarnio’zlashtirib olishga ijobiy ta`sir ko’rsatadi. (ma`lum vaqt ichida ko’proq buyumishlab chiqarishga erishiladi. Bu sistemaning kamchiligi shundan iboratki o’quvchilar



tomonidan o’zlashtirladigan kam sonli operatsiyalar tayyorlanadigan buyumdanajralgan holda bajariladi.

Ishlab chikarish ta`limining buyum-operatsiya sistemasi.O’tgan asrning 90- yillarida proffesional ta`limning taniqli namoyandasi S.A.

Vladimirskiy rus ishlab chiqarish ta`limi sistemasini (Sovetkin ) takomillashtiribundagi qator nuqsonlarni bartaraf qiladi. Bunda buyumlar shunday yusinda tanglabolinadiki, birinshisini yasashda eng engil operatsiya o’zlashtiriladi navbatdagilarnitayyorlashda anchagina murakkab ko’p operatsiyalar o’rganiladi. Ko’nikma vamalakalarni hosil qilishda maxsus malakalarga e`tibor bermaslik bu sistemaningsamaradorligini birmuncha pasaytiradi.

Mashg’ulotning birinchi darslaridanoq o’z ishiga bir necha operatsiyalar olganbuyumlar tayyorlash o’quvchilarda bu operatsiyalarning mazmuni haqida to’g’ritasavvur bo’lmasligiga olib kelar edi. Shuning uchun ham bu sistema kengtarqalmadi.

Ishlab chiqarish ta`limining metodik sistemasi Ishchilar tayyorlashning busistemasini Amerikalik injener Teyner yaratgan. Mashina industriyalarinig gurkirabo’sishi, kapitalislarning ishilar mexnatini intensivlash hisobiga maksimal foydagaintilishi mexnat jarayonlarining xaddan tashqari bo’linib ketishiga olib keladi. Ishchiendi bir qator alohida yoki bitta operatsiyani bajarish o’rniga mashinani boshqarishiva unga xizmat ko’rsatishidan iborat cheklangan miqdorda spetsifik jismoniy mehnatusullarini bajarishi kerak bo’lib qoladi. Bunday xarakterdagi mehnat usullarini va unitashkil etuvchi ish xarakatlarini faqat maxsus mashq jarayonidagina o’zlashtirishmumkin. Shuning uchun motorli mashq sistemasi deb yuritiladi. Bu sistema ko’pginanuqsonlarga qaramay yosh ishilarni mexnatga urgatishni muayan kiymatga egaxamda ishlab karish mehnat, mehnat unumdorligi va ish xarakatlariga bo’linishiga,ishchini esa mashinaning qo’shimcha (quliga) aylantirishga olib keladi.

Ishlab chiqarish ta`limining operatsion kompleks sistemasi. Bu sistema 30-yillarda kam mexanizatsiolashtrilgan sotsiolistik ishlab chiqarish sharoitida yaratildi.Uning avvalgi sistemasidan farqi shundaki, u yoshlarni kasb xajmida mehnatgatayyorlash printsipi asosida ko’rilgan. Bunda ta`lim yoki bosqich dastlabki 3-5texnologik operatsiyani boshqarishni mashq qilishni qo’l bilan o’rganiladiganoperatsiyalarni biror mehnat obyekti ( ko’pincha foydali mehnat mahsuloti) ishlashbilan birlashtirishdan iborat bo’lar edi. Ikkinchi ta`lim davrida o’quvchilar navbatdagi3-5 texnologiya operatsiyalarni ham xuddi birinchisi kabi o’zlashtiradilar vaavvalgiga suyanadilar.

Foydalanilgan adabiyotlar1.K.D. Davlatov «Mexnat va kasib ta`limi kasib tanglash mexnat tarbiesi

nazariyasi va uslubieti» Toshkent Mexnat 1994 yil.2. A.I.Varobev «Mexnat politexnik ta`lim didaktikasi» Toshkent 977 yil.



BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIGA SAVOD O’RGATISHDAQO’LLANILADIGAN MASHG’ULOTLAR TURLARI

Turg’unova Tursunoy UmaraliyevnaNamangan viloyati Chust tumani 61- maktab

Tovush savod o’rgatishning asosi bo’lib xizmat qiladi. Savod o’rgatish davridaso’z va bo’ginlarni tovush tomonidan analiz va sintez qilish, tovush va ularningartikulyatsiyasini analiz qilish mashqlari o’tkaziladi, diktsiya (ravshan, burrogapirish) ustida ishlanadi, logopedik ishlar olib boriladi. Tovush ustida ishlash bilanayniqsa, kesma harflardan so’z tuzish kabi sintez qilish usullari birlashib ketadi;tovush va harf o’rtasidagi munosabatni doimo aniqlab boorish o’qish malakalarinishakllantirish uchun ham, imlo tomonidan savodli yozish asosini yaratish uchun hamfoydalidir. S.P.Redozubov tovushni analiz va sintez qilish usullarini to’liq ishlabchiqqan. Shulardan o’zbek tilida savod o’rgatishda quyidagi uullardan foydalaniladi:

Analiz mashqlari;1.Nutq (gap)dan so’zni ajratish; so’zni aniq talaffuz qilish; bo’ginlarga bo’lish

va bo’ginlarni aniq talaffuz qilish, urguli bo’ginni ajratish va uni boshqabo’ginlardan farqlab, kuchli talaffuz qilib o’qish, maxsus tovushni ajratgan holdaso’zni bo’ginlab o’qish (aaaa-na, nooon, iiil. Sssa-na, ki-yyyik, iiish)

2.Shu darsda o’rganiladigan yangi tovushni ajratish. Yangi tovushni birinchimarta ajratishning bir necha usuli bor:

a) so’zdan tovushni uzun talaffuz kilib ajratish: aaa-na, looo-la, iiin, booo-la;b) undosh tovushni yopik bugandan ajratish: Usss-mon, O- limmm, Aminnn.v) sirgaluvchi undoshni ochiq bo’gindan ajratish: sssa-na, to-yyyi, zzzi-rak; g) bo’gin hosil qilgan bir unlini ajratish: o-na, u-num, o’- tin, yo-rur, o-nta, yu-

tuq, u-zuk;d) o’rganilgan tovushni so’z boshida kelgan so’zlardan ajratish (so’zni

oq’ituvchi aytadi, birinchi tovushni esa o’quvchi aytadi): nok,tok, lola,...; e) rasm nomini ifodalovchi so’zni aytish: o’qituvchi nokning rasmini ko’rsatib,

noa deydi, o’quvchilar k tovushini qo’shib aytadilar nok. 3. So’zdagi tovushlarni sanash va ularning nomini tartibi bilan aytish, sonini

aniqlash, bo’ginlarni sanash: Olma - ol~ma - o-l-m-a; to’rtta tovush, to’rtta harf, ikkiunli tovush, ikki undosh tovush, ikki bo’gin .... Bu usuldan oq’uv yilining ikkinchiyarmida va keyingi sinflarda ham fonetik taxlil sifatida foydalaniladi.

4. Jarangli va jarangsiz undoshli so’zlarni taqqoslash: dil-til, oldin-oltin, tor-tosh, moy-choy-loy-boy-soy-toy kabi. Savod o’rgatishda analiz sintez bir-biridanajratilmaydi, chunki analiz o’qish jarayonini egallash uchun zamin yaratadi, sintezesa ko’proq o’qish malakasini shakllantiradi.



Sintez mashqlari1.Tovush tomonidan analiz qilingan so’zni yoki bo’ginni talaffuz qilish va uni

kesma harfdan tuzish (yozish); shu so’z yoki bo’ginni o’qish. 2.O’rganilgan undosh bilan (na,no, la.lo, ni, li, bi, si, ma, mo, mi, ta, to, ti, di,

do, so, sa, ...) bo’gin jadvalini tuzish; bo’gin jadvalini kitobdan yoki matndan o’qish;kesma harflardan burin jadvalini tuzish.

3.Bola-lola-tola, boy-toy-soy-loy, baxt-taxt, ona-ota, mosh-bosh kabi bir undoshharf bilan farqlanadigan yoki ona-opa, ukki-ikki, osh-ish kabi bir undosh harf bilanfarqlanadigan so’zlarni o’qish (bunday so’zlarni o’quvchilarning o’zlari topibo’qishlari mumkin).

4.So’zning boshiga yoki oxiriga bir harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib o’qish;ola-lola, osh-bosh, oy-toy, boy, soy, loy; o’roq-so’roq; ol—xol, sol; savasavat,yelka~yelkan; son~oson; ayiq ~kayik,- o’lka-yulka; olti-oltin; oldi~oldin.

5.So’z o’rtasiga harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib o’qing; ko’makko’lmak,zirak-ziyrak, tana-tashna, osha-oshna. b.Bo’ginlarni almashtirib yangi so’z hosilqilish va o’qing Gulnor— Norgul.

6. Tovushlarning o’rnini almashtirib yangi so’zni hosil qilish va o’qish: somon-osmon, tilak – kalit, quy - yuq

7. Tovushni yoki bo’ginni tushirib qoldirib yangi so’z hosil qilish va o’qish:anor-nor, gulnor—gul, yelkan-yelka, bogla-bola. Bo’gin qo’shi1ib yangi so’z: hosilqilish va o’qish: bog-bogcha, gul-gulzor, bogbon, dorboz. Sintetik ishlarning buusullari tovush ustida ishlatib harf ustida ishlash bilan birga qo’shib olib borishnitalab qiladi. Bu ish usullari qiziqarli bo’lib,darsda yarim o’yin holatini vujudgakeltirishga imkon beradi.

Savod o’rgatish davrida yozuvga tayyorlash.O'zbekiston Respublikasi “Davlat tili to'g'risida”gi, “Talim to'g'risida”gi

qonunlari, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” hamda “2004-2009-yillarda maktabta'limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi”ga muvofiq boshlang'ich sinflardaona tili fanini o'qitish oldiga yangi-yangi vazifalar qo'yilmoqda. “Ona tili” faninio'qitishning bosh maqsadi yoshlarimizning ijodiymustaqil,o'z fikrini erkin va ta'sirli,mazmunli va mantiqli qilib yozma va og'zakishaklda ifodalashga, o'zbek tili qonun-qoidalarini ongli o'zlashtirishga o'rgatish, shuningdek, ularning fikr doiralarinikengaytirishga, ona yurtimizga, avlodajdodlarimiz qoldirgan boy ma'naviyatimizga,milliy urf-odatlarimizga mehrmuhabbat uhida tarbiyalashga qaratilgan. Boshlang'ichta'lim bosqichida yangi tahrirdagi DTS lari asosidao'quvchilarni ona tili ta'limi sohasibo'yicha tayyorgarlik darajasiga qo'yilgan talablar standart me'zon orqali aksettiriladi:

4. O'qish texnikasi5. O'zgalar fikrini va matn mazmunini anglash



6. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi.O'quvchilar shu parametrlar asosida bilim, ko'nikma va malakalarga ega bo'lishi

kerak. Ana shu maqsadlardan kelib chiqqan holda 1-4- sinf ona tili faninio'qitishning oldiga bir qator vazifalar qo'yiladi:

5. O'quvchilarni erkin fikrlashga o'rgatish;6. O'z fikrini o'zbek tilining qonun-qoidalariga muvofiq ravishda og'zakiva

yozma ifodalay olish;7. Bir ma'noni turli shakllarda bera olish ko'nikmalarini shakllantirish, so'zlardan

o'rinli foydalanish;8. Dunyoni bilishda ona tilining ahamiyatini singdirish kabi vazifalar shular

jumlasidandir.Tilni o'rganishga doir kechalar, to'garaklar, maktab ixtiyoridagi soatlar

hisobidan qo'shimcha darslar, sinfdagi iqtidorli o'quvchilar bilan ishlash kabilardanfoydalanish kerak. O'quvchilarga til ta'limini singdirishda ularning yosh va bilimdarajalarini ham hisobga olish zarur. Chunki 2-sinf o'quvchisiga 4-sinf hajmdagibilimni berilsa o'quvchi buni hazm qila olmaydi, o'zlashtiraolmaydi ham. Aksincha 4-sinf o'quvchisiga 1-2-sinfdagi bilimlar berish bilan cheklanib qolinsa bu ham o'quvchiuchun zerikarli bo'ladi. Natijada o'quvchilarda tilni o'rganishga bo'lgan havas,qiziqish rivojlanish o'rniga susayadi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Sh.Rahmatullayev, A.Xojiyev O'zbek tiliningimlo lug'ati–1995-yil2. Y.Abdullayev – Hamrohim Toshkent – 1996-yil3. Abdullaeva K va boshqalar. Savod o'rgatish darslari.T.,«O'qituvchi».1996 y.



DIFFERENTIATION

Tursunova Mohira lhomjanovnaNamangan viloyati Chortoq tuman 53-DIUM

Annatation: This article presents a method of assessing all students in the classaccording to their level of knowledge, dividing them into groups. The use offollowing method allows to establish a system of fair assessment among students andcreate a friendly environment among students in the classroom. And fair assessmentfurther enhances respect and affection between teacher and student.

Keywords: Assessment, facility, education context, structure, skillfully,buzzword, miniassessment, measuring, interstudent support, re-teach, critical text,sophisticated tasks, frequent interaction.

Rational and fair assessment of students’ knowledge is one of the mostimportant issues today. The teacher needs a very careful and rational approach in theassessment process. Assessing each student based on their level of knowledge willgreatly contribute to the development of student’s interest an love for science. Or,conversely, the same assessment of all students, can extinguish the love and interestin learning.

ELT teachers typically are accustomed to being creative and flexible in theirapproaches to teaching. Owing to the strikingly broad range of students encountered,a hallmark of ELT teaching is willingness by teachers to adapt their lessons to thespecific needs of their ever changing student compositions. As a result, whenintroduced to the concept of differentiation in the educational context, ELT teachersoften find immediate common ground and discover that it already matches theirteaching sensibilities. Moreover, teachers will often see that they are alreadystructuring lessons and facilitating outcomes that directly match the precepts of whatis considered effective differentiation.

However, to some, differentiation can seem to be just another educationalbuzzword that has no real value in and of itself. It is for this reason that this article,

divided into two parts, will answer questions about the principles of whatconstitutes effective differentiation and then provide practical differentiationstrategies for the ELT teacher.

What is differentiation?Differentiation is an ongoing process designed in a specific way to providestudents of differing subject backgrounds, topic interests and skill levels with a

variety of starting points, ending points, classroom tasks and testing options. Theintention is for these options to provide students with the most attuned and relevant



classroom environment possible. In other words, within a class of differing abilities,motivations and background knowledge of the target topic or outcome, a teacher whodifferentiates skillfully can work with several different groups in a way that isrelevant, engaging and approachable What are the principles? Although it varieswidely in scope and depth of possibilities, there are three fundamental buildingblocks to effective differentiation:

Assessment, Task worthiness and Frequent student interaction.A well-differentiated class will be assessed before, during and after a unit of

teaching. Pre-assessing gives teachers the necessary information to group studentseffectively and to gauge the necessity of altering class targets and goals. Whenteachers start a new unit, they know exactly where they want the minimum level ofthe students to be by the end of the unit, but before beginning the first lesson, theygive them a miniassessment to determine the level of mastery the students alreadyhave of the topic and targeted outcomes. This assessment might include a range oftasks, from simple vocabulary identification (What is this a picture of? ), throughsentence unmixing (don’t I know I if should the steak order or chicken the), to thegeneration of sophisticated language structures (The truth is that I have (been) hereonly once).

Once the teacher has assembled and analysed the data gathered, different taskscan be assigned and starting points for the various levels in the class determined asneeded. This assessment might contain questions to gauge student interest in the topicand in options that the teacher might be considering for the upcoming unit.

That, combined with some inquiries into the students’ preferred learning styles,is often enough to tip the scales of students who are ‘on the fence’ about a particularunit or even an entire subject. The better a teacher knows a group of students, the lessnecessary these two question types become.

However, this kind of student input isusually consistently effective, regardless ofwhether it is sought at the start or the end of a school year. This approach providesstudents with a certain amount of empowerment and the teacher with a deeperunderstanding of the students. Ongoing assessment typically comes at one or moretimes during the course of a unit of teaching and is designed primarily to help theteacher determine the effectiveness of the instruction. It may be used to helpdetermine students’ grades, but this is not its main purpose.

This assessment may come in the form of a quiz, self-reflection, directquestioning or some other task. The teacher then uses this information to decide ifthere is a need to adapt or adjust the activities for the class or for individual students.

Assessment at the end of a unit of teaching is not just a way of measuringunderstanding. It can also be a means to enhance understanding. If the results of anassessment at the end of a unit show that certain students have not sufficiently



mastered the information, a teacher proficient in differentiation will use the results ofthe assessment to provide additional learning opportunities for the areas still in needof improvement, particularly if those areas are critical to subsequent information.Teachers may encounter students who consistently perform either below or aboveaverage in the target skills. Being required to perform at an average level is notadvantageous to either of these types of students, and may, in fact, damage theirmotivation to strive to perform at their best. If a student can quickly understand andsolve certain maths problems with very little effort, then there is little reason torequire this student to continue to do a pageful of problems of this sort. It becomes amenial task or ‘busy work’ – in other words, the task is not worthy of the student andis just set to keep them occupied. A well-differentiated class might have this studentdoing more sophisticated tasks of a similar type.

Similarly, it serves no purpose in the eyes of the students to be asked to performtasks that are too difficult for them. They know they can’t complete these tasks well,if at all, which can lead to doubts about their own worthiness as students and aspeople. Instead, effective differentiation gives the students tasks that are appropriatefor their background, interests and skills, while still meeting targets and outcomes.

Teachers who differentiate effectively earmark substantial time in their lessonsfor both teacher–student and student–student interaction. By frequently interactingwith the students, a teacher can more effectively monitor student progress andscaffold skills and outcomes. The teacher rotates from student to student, pair to pair,group to group, depending on need. Just as critical is student–student interaction. Thisprovides valuable time for interstudent support, communication and practice.Students should have frequent interaction with a variety of other students for a varietyof purposes. Meeting students’ needs

Teachers can find it challenging to work with both struggling and advancedlearners, particularly when they are in the same class. Teachers who differentiateskilfully keep the following ideas and strategies in mind in order to help prevent thesechallenges from becoming too involved and costly in terms of time and energy.

For struggling learnersBe conscious that they might be anxious about the given task, and give extra

attention to relieve potential anxiety which may interfere with classroom progress.Look for and note the positives.Be sure that tasks are relevant and engaging.Develop strategies for helping students tackle higher-order tasks, such as

breaking the assignment into smaller parts or using visual aids as needed.Have different plans of action with varying levels of sophistication ready for

students to use and choose from when encountering a potentially difficult situation.For advanced learners



Be conscious that students might find some tasks unchallenging and thus boring.Design sophisticated lessons specifically to combat this potential boredom.

Be sure that tasks are relevant and engaging.Develop lessons that push the students to just beyond their comfort level.Encourage student choice in setting advanced goals and criteria.Provide advanced materials on a class topic or theme.Exempt students from practising premastered skills.Provide learning opportunities with less concrete outcomes.A typical differentiated classTeachers starting out in differentiation can be confused as to whether they are

doing it ‘right’. As in most areas of education, there is no one correct way,but a typical way of working might be as follows:Pre-assess students at the outset of the yearDetermine and understand students’ interests, preferred ways of learningand their fundamental skills.Use quick comprehension, spelling and writing checks.Identify underlying conceptsDetermine what all the students are expected to understand.Clarify the difference between concepts and the contents needed to develop

those concepts.Pre-assess at the start of each unit of teachingEvaluate what the students know and understand, and their abilities.Take into account learning styles and multiple intelligences.Use this information to adapt lesson outcomes.Meet with small groups within the classMake small teacher-led groups a matter of routine as this can be goodfor hearing

students lost in the larger group.Re-teach those who are struggling.Extend learning for those who already know the content.Use multiple presentation/teaching modesMove out of your comfort zone.Plan with the intent of varying your approach.Allow for differentiated participation based on a student’s skill level.Scaffold reading successPre-teach essential vocabulary, for example by posting it on the wall and

referring to it as the unit progresses.Verbalise the critical thinking process.Use context cues, captions, tables, personal connections, educated guesses, etc.



Highlight texts. This can be done individually or in small groups and assistsstudents who struggle to cope with whole chapters. Mark critical text points.

List internet sites on the same topic but at different reading and complexitylevels. Find sites in the languages of the students in the class.

Read aloud to the students, putting them in groups with similar needs.This can help with sounding out or making sense of a text.Differentiate homeworkThis helps avoid ‘busy work’ for those who have already mastered the content.It can be an opportunity to work backwards to master missing skills or content.Encourage students to learn and express mastery in varied waysAllow for student choice. Differentiation-specific assessmentAssessment in differentiated classes may take the traditional forms found in

quizzes and end-of-unit tests, but additionally there will be critical ongoingassessments throughout a unit of teaching. Here are four samples of assessments. Thefirst two (A and B) could be done at the start of the year. C could be presented at thestart of the year or at the beginning of a unit. The last sample, D, uses fast, low-costmarkers to help students and teachers evaluate student progress within a unit.

A About meWhat interests me:123In my free time I like to __________________________________ .At school, I prefer to study: by myself. with a partner. in a small group. in a big

group.I learn best when _______________________________________ .It’s hard to learn when __________________________________ .My favourite subject is __________________________________ .My best subject is ______________________________________ .I would describe myself as a ____________________________ ,_______________________ and _____________________ person.My favourite school memory is __________________________ .The best teacher I ever had was good because_______________________________________________________ .It is important for my teachers to know that I_______________________________________________________ .I study best when it is quiet. T/FI am able to focus on my work whenothers are being loud. T/F



I like to work at a table or desk. T/FI like to work in my bedroom. T/FI try hard at school for myself. T/FI try hard at school for my parents. T/FI complete my homework as well as I can. T/FSometimes I do not finish homework because:a) it is boring. d) it is too easy.b) I get frustrated e) I don’t like the subject. With homework, I prefer for the teacher to tell me what to do and how to do it. T/FWith homework, I prefer to have flexibility to do what I want. T/FI usually finish assignments ahead of the deadline. T/FI learn better by doing. T/FI learn better by listening. T/FI learn better by sitting. T/FI learn better by moving. T/FB Foreign culturesThese are the English-speaking countries we will be studying in the first

semester. Which country are you most interested in or which sounds the mostinteresting? USA UK Australia New Zealand Canada

C Phrasal verbs1 Which of the following is a phrasal verb?a) find out b) look before you leap c) have been going2 Where is the best place to put it in the following sentence?I can’t ___ figure ___ out ____.3 Which of the following phrasal verbs are inseparable?a) add up b) get around c) burn down4 Correct the following sentence:She started to catch on the science lesson.5 Fill in the blank with the best word from the list.The boy fell _______ the stairs.a) away b) next c) downD Check yourself!point by pointWhat’s the difference between a haiku and a limerick?dailyThree things the class learnt today ...



One question I still have is ...by conceptWhy do we need to have good eye contact when giving a speech?

References1.“ English Teacher professional” issue 58 September 20082.“Teaching methods and games” Namangan regional Center of Teacher

Training December 20173. https://t.me/uzedu



BOSHLANG’ICH SINFLARDA O’QUVCHILARNING AXBOROTLARBILAN ISHLASH KOMPETENSIYASINI SHAKLLANTIRISH

Ashurova SadoqatNamangan viloyati Mingbuloq tumani 23-maktabi

Annotatsiya: Maqolada boshlang’ich sinf o’quvchilarini axborot bilan ishlashgao’rgatishning axamiyati, media madaniyatga ega bo’lish layoqatini shakllantirishhaqida so’z boradi.

Kalit so’zlar: ta’lim, axborot, kompetentlilik, kompetensiya, texnologiya,interaktiv o’yinlar, didaktik materiallar, video, multimedia vositalari.

Bugungi kunda yurtimizda ta’lim va fan sohasini rivojlantirishga katta e’tiborqaratilgan. Uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlariimkoniyatlarini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga mos yuqorimalakali kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirish ustuvor vazifadir. Umumiy o’rtata’lim sifatini tubdan oshirish, chet tillar, informatika hamda matematika, fizika,kimyo, biologiya kabi boshqa muhim va talab yuqori bo’lgan fanlarnichuqurlashtirilgan tarzda o’rganish yo’lga qo’yildi. Tezkor fikrlab, zarur qarorlarqabul qila oladigan mutaxassislarning ko’payishi, tabiiyki, jamiyatga ham, davlatgaham foyda. Shuning uchun, ta’lim jarayoniga kompetentlilik tushunchasi kiritildi.

Kompetentlilik_(lotincha: competens_layoqatli, qobiliyati bor) Kompetentliliktarkibiga sof kasbiy bilim, ko’nikma va malakalardan tashqari, tashabbuskorlik,hamkorlik, guruhda ishlash layoqati, kommunikativ qobiliyati, real baholay olish,mantiqiy fikrlash, axborotni saralash va foydalana olish xususiyatlari ham kiradi.Kompetensiyalarni shakllantirishga yo’naltirilgan ta’lim_o’quvchilarda egallanganbilim, ko’nikma va malakalarni o’z shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy faoliyatlarida amaliyqo’llay olish kompetensiyalarini shakllantirishga yo’naltirilgan ta’limdir.

Ta’lim jarayoniga kompetentlilik tushunchasining kiritilishi o’quvchiga olgannazariy bilimlarini amaliyotda qo’llay olish, undan muammoli vaziyatlardafoydalanish imkonini beradi. Shu maqsadlarni ko’zlagan holda Davlat ta’limstandartida tayanch kompetensiyalarga katta ahamiyat berilgan.

Quyida o’quvchilar tayanch kompetensiyalari qatoriga kiruvchi axborot bilanishlash kompetensiyasini shakllantirish haqida to’xtaldik.

Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi_mediamanbalardan zarurma’lumotlarni izlab topa olishni, saralashni, qayta ishlashni, saqlashni, ulardansamarali foydalana olishni, ularning xavfsizligini ta’minlashni, media madaniyatgaega bo’lish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.

Bugungi shiddat bilan rivojlanayotgan davrni axborot texnologiyalarisiz



tasavvur qilish qiyin. Ta’lim jarayonida ushbu texnologiyalardan foydalanish birqancha afzalliklarga ega. Avvalo, axborot texnologiyalaridan foydalanish qulayhamda uning imkoniyatlari keng. Shuni inobatga olgan holda o’qituvchi har birdarsda interfaol o’yinlardan, didaktik materiallardan, video va audiolavhalardano’rinli foydalanishi lozim.

Darslarda yangi ma’lumotlarni yetkazishdan avval o’qituvchi ularning dastlabolgan bilimlarini, tasavvurlarini aniqlashtiradi, bir tizimga solidi, olingan bilimlar harxil ko’rgazmali vositalar, slaydlar, multimedia, tarqatma materiallar, qo’shimchaadabiyotlar bilan mustahkamlansa, maqsadga muvofiq bo’ladi. Darslardafoydalaniladigan har qanday interfaol usullar ta’limiy xarakterga ega bo’lib,o’quvchilar bilimining mustahkamlanishiga, ularni umumlashtirishga va tizimgasolishga yordam beradi.

Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun mo’ljallangan ona tili darsliklarida rasmasosida hikoya yoki matn tuzish topshirig’i beriladi. Bunday topshiriqlarni bajarishjarayonida o’quvchilarga “Bahor”, ”Kuz”, ”Qish”mavzularida matn tuzish vazifasitopshirilganda shu fasllar haqidagi slaydlar yoki videolavhalar namoyish etilib, sokinmusiqa ham eshittirilishi mumkin. O’quvchining videolavhani ko’rib yozgan hikoyasita’sirchan va fikrlarga boy bo’ladi.

Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun yaratilgan elektron darslik, qo’llanma vataqdimotlardan o’quv jarayonida keng foydalanilmoqda. O’qish, ona tili, matematikava tabiatshunoslik fanlarini o’qitishda axborot texnologiyalari yordamida turli xilko’rgazmali slaydlardan dars jarayonlarida foydalanish mumkin. Masalan:o’qish vaona tili fanlarida katta ekranda harflarni, so’zlarni bir-biriga qo’shib o’qish, so’ngrakichik ertak va hikoyalarni o’qish, harflarni to’g’ri va chiroyli yozish;matematikafanida oddiy amallardan foydalanib, slaydlar yordamida masalalar yechish, turli xilhisob-kitobli o’yinlar tashkil qilish;tabiatshunoslik fanidan tabiatdagi hodisalarhaqidagi sodda slaydlar yordamida tushunchalar berish mumkin. Ushbu usullardanfoydalanish yosh va bilimga chanqoq o’quvchining og’zaki nutqini rivojlanishiga,og’zaki hisoblash malakasini oshishiga, ijodkorlik, izlanish va fikrlash qobiliyatinirivojlanishiga sabab bo’ladi.

Axborot bilan ishlash kompetensiyasini shakllantirish bilan birgalikdao’quvchilarda media madaniyatni ham rivojlantirib borish muhim hisoblanadi.O’quvchilar axborotlarni to’g’ri yoki noto’g’riligini ajrata bilishi, o’ziga keraklima’lumotlarni tanlay olishi kerak. Axborotlarni farqlay olish uchun insonningma’naviyati boy bo’lishi kerak. Shu o’rinda birinchi prezidentimiz I. A.Karimovning”Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch”asaridan misol keltirish mumkin:“…yoshlarimizning ma’naviy olamida bo’shliq vujudga kelmasligi uchun ularningqalbi va ongida sog’lom hayot tarsi, milliy va umummilliy qadriyatlarga hurmat-ehtirom tuyg’usini bolalik paytidan boshlab shakllantirishimiz zarur”.



Demak:o’quvchilarimizning ma’naviyatini yoshligidan shakllantirib borishimiz kerakekan.

Prezidentimiz Sh. Mirziyoyevning“Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom vashaxsiy javobgarlik_har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishikerak”kitobida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, ta’lim va ilm-fan, ta’limning yangi, zamonaviy usullarini tadbiq etish, davlatning yoshlarga oiddavlat siyosatini amalga oshirish vazifalari haqida so’z boradi.

Bugungi kunda o’quvchilarimizga ta’lim-tarbiya berishda ta’limning masofaviyusullaridan foydalanyapmiz. O’quvchilarimiz ham ta’limga yo’naltirilgan saytlarorqali kerakli axborotlardan foydalanishmoqda. Bunda ularga axborotlar bilan ishlashkompetensiya sining shakllanganligi yordam bermoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining”O’zbekiston Respublikasini yanada

rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi Farmoni. O’zbekistonRespublikasi Qonun hujjatlari to’plami, 2017-yil, 6-son, 70-modda. 96-bet.

2. Karimov. I. A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. _T. :”Ma’naviyat”, 2008.3. Xalq ta’limi jurnali 2018-yil. 3-son. 4. Til va adabiyot ta’limi jurnali 2017-yil. 9-son.



GEOGRAFIYA TA`LIMIDA DIDAKTIK KO`RGAZMA QUROLLARTAYYORLASH

Mirkarimova Gulsorahon BoqijanovnaNamangan viloyati, To’raqorg’on tumani 8-maktab

Annotatsiya: Ushbu maqola geografiya darslarida didaktik ko'rgazma qurollartayyorlash va ularning ahamiyyatlari to'grisida ma'lumotlar berilgan.

Kalit so'zlar: geografiya, didaktik, fan, dars, ko'rgazma, tayyorlash, zamonaviy

Bugungi kunda ta`limning zamonaviy ta`lim vositalaridan foydalanish ta`limjarayoniga ularni tadbiq qilish davr talabidir, ammo ta`lim samaradorligini oshirishdahar bir fanning o`ziga xos xususiyatlari mavjuddir. Geografiya fani kabi hech bir fanko`rgazmalilikni ko`p talab qilmaydi. Unda o`rganiladigan har bir mavzu uchuntabiatning bir bo`lagi tasviri yoki qandaydir asboblar zarurdir. Darsning mazmunlibo`lishi uchun ana shu tabiat bo`lagini sinf xonasiga kiritishimiz lozimdir.O`quvchilarni bir lahza bo`lsa ham tabiatning voqea, hodisa va jarayonlarningguvohi qilishimiz mumkin. Geografiya ta`limida o`quvchilarning har tomonlamayetuk bilimdon bo`lib yetishishda, ta`limini hayot bilan bog`lab borishda o`quvvositalarini geografik tasavvur doiralarini kengayshida, mavzuni tushunarlibo`lishida va puxta o`zlashtirishiga imkon beradi. Turli o`quv ko`rsatmalari, asboblargeografik bilimlar o`zlashtirishga imkon beradi. Bu haqida K.D.Ushinskiy shundaydegan edi: " Biz ravshan tassurotlarni ko`rish orqali hosil qilamiz, shunki biz o`zimizeshitgan narsalardan ko`ra, ko`zimiz bilan ko`rgan narsalarni tassavur qilamiz. Aynibir vaqtda ham ko`rish, ham eshitish, ham mushkul harakati yordami bilan hosilqilagan taasurot esa ayniqsa ravshan tassavur hosil qiladi va xotirada uzoqsaqlanadi". Geografiya ta`limida didaktik ko`rgazma qurollar tayyorlash deganda bizquyidagilarni ko'z oldimizga keltiramiz, ya'ni: applikatsiyalar, rangli bo`rlardanfoydalanish, Pape - mashe gi psdan qilinadigan ishlar, barelèf tayyorlash,qirqiladigan rasmlar tayyorlash va hk. Buning uchun esa barcha geografiya ta`limidadidaktik ko`rgazmali qurollar tayyorlashni puxta bilishimiz va amalda sinabko`rishimiz lozim. Shulardan applikasiyalar yasash hamda rangli bo`rlardanfoydalanish ning ahamiyatini ko'rib chiqamiz. Ranglar bilan yomon chizuvchilaruchun applikatsiyalar ancha qulay.

Ranglar bilan qilingan xatoni to`g`rilab bo`lmaydi. Applikatsiyada esa rangliqogòzlarni oldin o`lchab keyin yelimlash mumkin. Masalan, tog` manzarasini qilishmumkin. Bunda oldingi yasalgan tog`lar qoramtir, orqadagilari esa sal ochiqroq qorarangda, eng oxirgi qismi esa ko`kimtir rangda tayyorlanadi. Demak, qogòzlarni uchxil rangda tayyorlash kerak. Buning uchun chuqurroq yoyiq idishda iliq suvda



matolarni bo`yashda ishlatiladigan anilin bo`yogìni ishlash lozim. Eritma sovugach,unga kerakli o`lchamdagi qogòzni tushiriladi va dog` bo`lib bo`yalmasligi uchunidishni tebratib turish kerak. Applikatsiya yana shunisi bilan qulayki, unga oxirgidaqiqada har biron narsa qo`shish, olib tashlash yoki o`zgartirish mumkin. Masalan,tog`lar balandliklarini yozish, uning nomlarini tushirish yoki boshqa chizmalarnitushirish mumkin. Bu bilan rasmda qo`shimcha qulayliklar yaratish mumkin bo'ladi.Applikatsiyani ancha jonli qilish uchun, qutblardagi dengizlar ko`rinishini tasvirlab,uni jonlantirish uchun kemalar, qushlar yoki pingvinlar rasmini tushirish mumkin.Rangli bo`rlarni ishlatganda har xil ranglar miyaga bir xil ta`sir etmasligini hisobgaolish kerak. Masalan, qizil rang - hayojonlantiradi, toliqtiradi, yashil rang - nervsistemasini tinchlantiradi, ko`k rang - sovuqlik hissasini uygòtadi. Deyarli hammageografik hodisalar: issiqlik, sovuq, qor, suv, quruqlik, o`simlik doskada har xilranglar bilan ko`rsatilishi mumkin. O`quvchi o`qituvchidan o`z daftariga rangliqalamlar bilan chizadi. Hamma tasvirning aniq bo`lishini kuzatib borishi kerak. Rasmo`quvchilar tomonidan daftariga chizilgandan keyin uni nazariy bilimlar bilanmustahkamlash mumkin. Rasm chizishda kerak bo`ladigan rangli bo`rlarni o`zimiztayyorlashimiz mumkin. Bo`rlarni tayyorlashimiz uchun bo`r poroshogi, alebaster,bo`yoqlor kukuni (moyli yoki anelin) kerak bo`ladi. Oldin bo'rlarni quyuluvchi shakltayyorlanadi.

Buning uchun qalin qogòzning varagì, metall yoki yogòch sterjen ustigao`raladi. Sterjen chiqib turgan qogòz oxiridan buraladi va sterjenlar olinadi vatsilindr hosil bo`ladi. Bunday tsilindrlarni qancha bo`r kerak bo`lsa, shuncha ko`ptayyorlash mumkin. Bo`rlar aralashmasini har xil tarzda tayyorlash mumkin. 1. Tengmiqdorda bo`yoq, maydalangan bo`r va alebaster olinadi. Hammasi birgalikdaqogòzda aralashtiriladi. So`ngra ustiga ozgina suv solinib, stakanda tayyoqchayordamida aralashtiriladi. Aralashma tayyorlanib, uni tayyorlagan tsilindr shakllarigaquyamiz. Tsilindrlar aralashma qotishmalar qotguncha vertikal holatda qo`llaniladi.Qotgandan 1keyin qogòzlar olinadi va tayyor bo`lgan bo`r quritiladi. Uni bemalolishlatish mumkin. Turli rangdagi bo`rlar tayyorlash uchun har xil ranglar tanlashmumkin. Bo`yoqlor miqdorini o`zgartirish mumkin.

(Bunda rangli siyohlari ham ishlatish mumkin). Alebaster miqdorini o`zgartirib,qattiq yoki yumshoq bo`rlar tayyorlash mumkin. 2. Oq bo`rlar bo`lagi fil`trlangan 3-4% anelin aralashmasiga 2-3 kun botirib qo`yiladi. Keyin u olib quritiladi. Har birbo`rni qogòzga o`rab qutichaga solinadi. Shunday qilib, yangi avlodni tarbiyalashdadidaktik materiallarni tayyorlash hamda qo`llash, barcha pedagoglarning ustivormaqsadi bo`lishi zarur. Bu maqsadni amalga oshirishda, pedagoglarning o`zlari hamushbu didaktik vositalar haqida keng tassavurga ega bo`lishi va texnologiyalarnichuqur o`zlashtirishlari, hozirgi kun talablari asosida kasbiy malakalarini doimiyoshirib borishlarini taqoza etadi. Foydalanilgan adabiyotlar:1.Babanskiy Yu.K.



Hozirgi zamon umumiy ta`lim maktablarida o`qitish metodlari. O`qituvchi. 19902.Darinskiy A.V. Metodika prepodavanie geografii. Moskva. Prosveùenie 1993.L.M.Pancheshnikova. Metodika obuchniya geografii v sredney shkole pod red.Moskva. Prosveùenie1998 й.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Babanskiy Yu.K. Hozirgi zamon umumiy ta`lim maktablarida o`qitish

metodlari. O`qituvchi. 19902.Darinskiy A.V. Metodika prepodavanie geografii. Moskva. Prosveùenie 19913.L.M.Pancheshnikova. Metodika obuchniya geografii v sredney shkole pod red.

Moskva. Prosveùenie.



5-SINF GEOGRAFIYA DARSLARIDA “MASHQ DAFTARI” VAMAVZULASHTIRILGAN ELEKTRON TESTLARDAN

FOYDALANISHNING AHAMIYATI

Yo`ldasheva Muharram AdbulxamitovnaNamangan viloyati, To`raqo`rg`on tumani

22-sonli umumiy o`rta ta`lim maktabi

O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan yillaridan e’tiboranmamlakatimizni axborotlashtirish muammosiga hukumatimiz alohida e’tiborqaratmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasida 2003-yilning 11-dekabrida“Axborotlashtirish to‘g‘risida” gi qonunni qabul qilinishi ham bejiz emas. Ushbuqonunning Axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati 4-moddasida Axborottexnologiyalarining zamonaviy vositalari ishlab chiqarilishini tashkil etish ta’limsohasida ishlab chiqariluvchi dastur tizimi yoki elektron qo‘llanmalarni yaratishlozimligi aytib o‘tilgan1.

O`quvchilarning qobiliyat va iqtidorlarini rivojlantirish, dunyoga mashhurbuyuk bobokalonlarimizning ishlarini davom ettiradigan yuksak ma`naviyatli,mustaqil fikrlaydigan, rivojlangan davlatlardagi tengdoshlari bilan raqobatlashaoladigan barkamol avlodni tarbiyalash pedagoglarning asosiy vazifasidir. Bugungio`quvchi shu sohalarning eng so`nggi yutuqlariga tayangan holda o`z bilim vaiqtidorini oshirib borishi lozim, jumladan axborot texnologiyalari, kompyuter,internet bilan bemalol tillasha oladigan bo`lmog`i lozim. Bu esa ma`lum ma`nodao`qituvchining sayi- harakatiga ham bog`liq.

Bu jarayon ta`lim tizimi uchun ham o`rinli Mamlakatimizda yoshlar tarbiyasi,ularning ijtimoiy siyosiy bilim darajasi, ma`naviy va jismoniy kamoloti, ayniqsa,ma`naviy tarbiyalanganlik masalalari 2017–2021 yillarda O`zbekiston Respublikasinirivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha “Harakatlar strategiyasi”dailmiy-nazariy va metodologik jihatdan asoslab berilgan.

Mustaqil fikrga ega bo`lmagan yoshlar o`z yo`lini topishga qiynaladi.Shunday ekan erkin va mustaqil fikrga ega, yaxshini yomondan, ezgulikniyovuzlikdan farqlay oladigan, muloqotga erkin kirishadigan shaxslarnitarbiyalash bugungi ta`limning ham, o`qituvchi pedagogning ham asosiyvazifalaridan biridir. Bu vazifalarni amalga oshirishda hozirgi kundakompetensiyaviy ta`limning ham tutgan o`rni juda katta hisoblanadi.

Kompetensiyaviy ta`lim - bugungi zamon talabiga mos ta`lim. Biz ta`limva tarbiya berayotgan yosh avlod hayot ostonasida qoqilmay, uchraganmuammolarni o`zi mustaqil hal qila oladigan, zamonaviy texnika vositalaridan

1 O‘zbekiston Respublikasining Prezidentining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni, 2003.



bemalol foydalanadigan, kishilar bilan muloqotda qiynalmay, tortinmaykirishib ketadigan, shaxs sifatida jamiyatda o`z o`rniga ega bo`lgan barkamolinson bo`lib voyaga yetishi zarur. Bugun xalq ta`limi sohasida bo`layotganislohotlar ana shunday dolzarb vazifalarni hal qilishga qaratilganligi bejiz emas.Bugungi kunda ta`lim va tarbiya sohalari uchun yuqori malakali va bilimdonmutaxassislar yetkazib berish dolzarb masala hisoblanadi. Bu sohani tanlaganinson to`rt jihatni chuqur o`zlashtirgan bo`lishi kerak. Ya`ni o`z sohasini a`lodarajada bilishi, kasbini jon dilidan sevishi, o`quvchilarda o`z faniga nisbatanqiziqish uyg`ota olishi, nazariy va amaliy ishlarni davr talablari asosida olibborishi va chuqur bilimga ega bo`lishi lozim. Bu jihatlar, o`z navbatida,mutaxassislar sifatini yaxshilashga, ijodiy fikrlovchi va tashabbuskorpedagoglar yetishib chiqishiga xizmat qiladi.

Interfaol metodlarning qaysi jihatini tahlil qilmaylik, unung asosida ta`lim-tarbiya samaradorligini oshirish, ya`ni kam vaqt sarflab, ko`proq natijagaerishish ko`zda tutilganiga guvoh bo`lamiz. Qo`llaniladigan interfaol metodlarnatijasi esa, birinchi navbatda, pedagogning mahoratiga, uslublarni to`g`ritanlashi va ulardan mohirona foydalanishiga bog`liq.

Zamonaviy ta`limning asosiy talabi ilm -fan sohasidagi yangiliklarnita`limga joriy etishdan iborat. Shunday ekan bugungi kun o`qituvchisi tinmayizlanishi, ilg`or pedagogik texnologiyalarni o`zlashtirishi va ta`lim jarayonidaqo`llashi ta`lim sifatini yanada oshiradi.

Ta`lim samaradorligi o`quvchi bilimida namoyon bo`ladi. O`quvchiningbilimdonligi o`zlashtirgan bilimlarini amaliyotda, hayotda nechog`li qo`llayolishi bilan belgilanadi. Shu bois, bugungi kunda ta`lim jarayonida o`quvchio`zi egallayotgan bilimdan qaysidir kundalik muammosini hal etishiga erishaolishiga alohida e`tabor berilmoqda. Shu nuqtayi nazardan kelib chiqqan holda,umumta`lim fanlari bo`yicha kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan DTS vao`quv dasturlarining loyihasi tajriba-sinovdan o`tkazilmoqda.

Bilim - o`quv jarayonida o`quvchiga beriladigan axborot, ko`nikma—shuma`lumotlardan samarali foydalana olish, malaka - olingan axborotniamaliyotga tatbiq etish. Kompetensiya—bilim, ko`nikma, malakalarni kundalikhayotda qo`llay olish layoqatidir.

Mutaxassislarning ta`kidlashicha, o`quvchilarning o`quv jarayoniga qiziqishi,bilishga moyilligining ortishi dars samaradorligining eng muhim omilidir.Shuning uchun darsning avvalidan o`quvchida bilishga qiziqishni shakllantirishva uning bardavomligini saqlash lozim. Hozirgi axborot vositalari yaratayotganimkoniyatlardan unumli foydalanilsa, darslarni yanada qiziqarli tashkil etishmumkin. Buning uchun faqat darslik bilan chegaralanib qolmasdan, tegishlimavzularni turli manbalardan olingan qo`shimcha manbalardan foydalangan



holda boyitib borish zarur. Bu esa geografiya fanining samarali o`qitilishshartlaridan biridir. Men faoliyatim davomida har bir darsga xos qiziqarli vamuhim ma`lumotlar katalogini yaratish ustida ish olib bormoqdaman. Chunkihozirgi kunda geografiya o`qituvchilari oldidagi eng asosiy muammoo`quvchilarning fanga bo`lgan qiziqishini oshirishdan iborat bo`lib qoldi.Bunga bir nechta sabablarni ko`rsatib o`tishim mumkin.

1.2019- 2020 o`quv yiliga qadar oliy ta`limda geografiya fani kirishimtihonlari tarkibiga kiritilmagan edi.

2. Turli xil xaritalar, atlaslar va kontur xaritalarning yetishmasligi.3. Fanga oid adabiyotlarni boshqa fanlarga nisbatan ancha kamligi. 5- sinf o`quvchilari bajaradigan amaliy topshiriqlarda quyidagi metodik

talablarga amal qilaman.1.Amaliy topshiriqlar o`quvchilarning bilimi va qobiliyatiga mos,

psixofiziologik imkoniyatlari hisobga olingan, fikrlash qobiliyatini va ijodiytashabbusini rivojlantiradigan bo`lishi kerak.

2.O`quvchilarning amaliy topshiriqlari ilgari egallangan bilim, ko`nikma vamalakalardan foydalanishni taqozo etadigan, hamda ularni yanadarivojlantiradigan bo`lishi lozim.

3.Amaliy topshiriqlarning turi va mazmuni o`quvchilarning yoshxususiyatlari, ularning tayyorgarlik darajasiga, va individual xususiyatlariga moskelishi kerak.

4. Amaliy topshiriqlarning mazmunan xilma-xil va qiziqarli bo`lishigae`tabor berish kerak.5.Har bir amaliy topshiriqning natijasi o`z vaqtida tahlilqilinishi, muhokama qilib baholanishi kerak. Yuqorida ko`rsatilgan muammolarni



bartaraf etish maqsadida men 5-sinflar uchun Mashq daftari vamavzulashtirilgan elektron testlar tuzish ustida ish olib bormoqdaman.

O`quvchilar 5-sinf geografiyasiga oid mashq daftaridagi raqamlima`lumotlar bilan ishlaganlarida turli jadval, diagramma, grafik tuzishni, turlio`rganilgan mavzularga oid masala va mashqlar bajarishni o`rganadilar. Buishlar asosiy ma`lumotlarni yaxshi o`zlashtirishni ta`minlaydi.

Mashq daftarida berilgan amaliy topshiriqlarning samarasi o`quvchilarningbilimi va tayyorgarligiga, o`qituvchining ijodiy faoliyati, mahorati, tajribasi vaqamrov doirasiga bog`liq. Mashq daftaridan o`tilgan mavzuni mustahkamlashda,yangi mavzuni mustahkamlashda foydalanish mumkin. Men bu mashq daftarinituzishdan oldin qogòz variantlarda o`zim rahbarlik qilayotgan 5-v sinfo`quvchilarida sinab ko`rdim. Mavzulashtirilgan elektron testlar va mashqdaftarini tuzish uchun tayyorlangan topshiriqlarni o`quvchilar juda qiziqishbilan bajardilar.

O`quvchilarning mashq daftari va elektron testlar bilan ishlashi bir nechtaafzalliklarga ega.

1.O`quvchilarning nazariy bilimlarini mustahkamlaydi.2.Mustaqil fikr yuritish qobiliyatini shakllantiradi.3.O`quvchilarning bilish qobiliyatlarini rivojlantirib boradi.4.O`quv dasturini oson o`zlashtirishlariga yordam beradi.5.O`quvchilar o`tilgan mavzuga oid ko`proq ma`lumotlarni o`zlashtiradilar.6.O`quvchilarni izlanishga, topqirlikka, hozirjavoblikka o`rgatadi.7.O`quvchilarning ijodiy tashabbusini rivojlantiradi.8.O`quvchilarning ongliligini va o`zlashtirilgan bilimning sifatini oshiradi.9.O`quvchilarni mustaqil ishlashga, oldiga qo`yilgan maqsadlarga erishishga

odatlantiradi. 10.O`quvchilarda Davlat ta`lim standarti va o`quv dasturlarida talab

etilgan o`quv ish usullariga oid bilim ko`nikma va malakalarni shakllantiradi.11.Oquvchilar aqlini peshlashga, qo`shimcha adabiyotlardan foydalanishga

harakat qiladi.12.Ko`p o`quvchini baholashga erishiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1.5-sinf Tabiiy geografiya boshlangìch kursi. P. Gòlomov, R. Qurbonniyozov

T. 2015 y2.Geografiydan amaliy mashgùlotlar. 3.Kasb mahorati jurnallari. 2019 yil4.ZiyoNet internet provayderi.



UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTABLARI VA AKADEMIK LITSEYLARMATEMATIKASIDA TRIGONOMETRIYA KURSINI O’QITISH

METODIKASI

Adilova Dildora NazarovnaO’zbekiston Respublikasi IIV Sirdaryo akademik litseyi o’qituvchisi

Annotatsiya: Ushbu maqolada umumiy o’rta ta’lim maktablari va ALmatematikasida trigonometriya elementlarini o’qitish, trigonometrik funksiyalarnio’qitish metodikasi, trigonometrik tenglamalarni yechishdagi ayniy almashtirishlar vaayrim tenglamalarni yechish usullari o’rin olgan.

Kalit so’zlar: Trigonometriya, trigonometrik funksiya, trigonometrik ifodalarniayniy almashtirishlar, trigonometrik tenglama.

Umumiy o’rta ta’lim matematikasida quyidagi mavzular yoritilgandir:burchakning radian o’lchovi, burchakning sinusi, kosinusi, tangensi kotangensi,trigonometrik funksiyalarning choraklardagi ishoralari, trigonometrik ayniyatlar,qo’shish formulalari, ikkilangan burchakning sinusi va kosinusi, keltirish formulalari,trigonometrik funksiyalarning birini ikkinchisi orqali ifodalaydigan ayniyalmashtirishlar, trigonometrik ayniyatlarni almashtirishdagi ayniy almashtirishlar,trigonometrik tenglamalarni yechishdagi ayniy almashtirishlar.

Ixtiyoriy burchakning sinusi, kosinusi va tangensi quyidagicha ta’riflanadi. 1-ta’rif. burchakning sinusi deb (1;0) nuqtani koordinatalar boshi atrofida

burchakka burish natijasida hosil bo’lgan nuqtaning ordinatasiga aytiladi.2-ta’rif. burchakning kosinusi deb (1;0) nuqtani koordinatalar boshi atrofida

burchakka burish natijasida hosil bo’lgan nuqtaning absissasiga aytiladi.

3-ta’rif. burchakning tangensi deb burchak sinusining uning kosinusiganisbatiga aytiladi.

Trigonometriya kursidatrigonometrik ifodalarni ayniy almashtirishlar muhimo’rin egallaydi.Maktab geometriya kursida trigonometrik funksiyalarga ta’rifberilganidan so’ng, trigonometrik funksiyalarni o’zaro bog’lovchi quyidagi ayniyatlarkeltiriladi:



1.cos2α+sin2α=1

2.tg α=sinαcos α

3.ctg α=cosαsinα

4. tg α ∙ ctg α=1

5.1

cos2α=1+tg2α

6.1

sin2α=1+ctg2α

Yuqoridagi ayniyatlar trigonometrik ifodalarni hisoblashda eng ko’pishlatiladigan trigonometrik ayniyatlar hisoblanadi.

O’quvchi ayniy shakl almashtirishlarni o’zlashtirishi uchun trigonometrikfunksiyalar ta’rifini, ularni birini ikkinchisi orqali ifodalashni bilishi zarur.Trigonometrik ayniy shakl almashtirishlarni o’quvchilarga o’rgatish ularda mantiqiymatematik tafakkurni shakllantiradi.

Trigonometrik ifodalarni soddalashtirishga oid misollar yechish metodikasi:

1) 2−sin(−450)∙cos (−450)

tg(−450) ∙ ctg 450=2+sin 450 ∙cos450

−tg450 ∙ ctg 450=

2+ √22∙ √22

−1=

2+12

−1=

52

−1=

−52

2)

cos α1−cos α

−cos α1+cosα

−2ctg2α=cosα (1+cos α )−cosα (1−cosα )

(1−cosα ) (1+cos α )−2ctg2α=

cos α+cos2α−cos α+cos2α1−cos2α

−2 ctg2α=2cos2α1−cos2α

−2ctg2α=2cos2αsin2α

−2ctg2α=2ctg2α−2ctg2α=0

3)sin (α− β )+2cosαsinβcos (α−β )−2cosαcosβ

=sinαcosβ−cosαsinβ+2cosαsinβcosαcosβ+sinαsinβ−2cosαcosβ

=sinαcosβ+cosαsinβsinαsinβ−cosαcosβ

=sin (α+β )

−cos (α+ β)=−tg (α+β)

Trigonometrik tenglamalarni yechish metodikasi:

1.Eng sodda trigonometrik tenglamalar. sin(3x− π2 )=0,3 x− π2=πn

3 x−π2=πn ,3 x=

π2

+πn , x=π6+πn3, n∈Z

2.Qo’shish formulalari yordamida yechiladigan tenglamalar.

sin x ∙cos2 x+cos x ∙ sin 2x=0sin (x+2 x )=0, sin 3x=0,3 x=πn , x=πn3

3.Bir xil ismli funksiyaga keltiriladigan tenglamalar. 3sin22 x+7cos2 x−3=0, sin22 x=1−cos22xdan foydalansak, tenglama

3 (1−cos22 x )+7cos2 x−3=0 ko’rinishiga keladi.Qavsni ochib chiqsak,



3cos22 x−7cos2 x=0, cos2x ∙¿¿vacos2 x=73hosil bo’ladi. 2 x=

π2

+πn , x=π4+πn2 yechim

kelib chiqadi. Ikkinchi tenglik esa yechimga ega emas.4. Yangi o’zgaruvchi kiritish usuli. 2cos2 ( x−π )+3sin (π+x )=0Keltirish formulalari

cos ( x−π )=−cos x ;sin (π+x )=−sin x ni qo’llab, berilgan tenglamani 2cos2 x−3sin x=0ko’rinishida yozamiz.cos2 x=1−sin2 x ayniyatdan foydalansak, 2sin2 x+3sin x−2=0ko’rinishidagi tenglama hosil bo’ladi.sin x= y belgilash kiritamiz va kvadrattenglamani ishlaymiz: 2 y2+3 y−2=0 tenglamani ishlab chiqsak, y1=−2 va y2=0,5hosilbo’ladi.sin x=−2 da yechimga ega emas, chunki |−2|>1sin x=0,5 tenglamaning

ildizlari x=(−1)nπ6

+πn ,n∈Z ko’rinishiga keladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. A.U.Abduhamidov, H.A.Nasimov. Algebra va matematik analiz asoslari II

qism.-Toshkent.: O’qituvchi, 2014, -4 b; 2. Alixonov S. Matematika o’qitish metodikasi.-Toshkent.:O’qituvchi, 2008 -

119.3. Abdullayev J.I, Muminov Z.E. Matematika.-Toshkent.:Turon-iqbol, 2014.



БАЪЗИ БИР ОЛИМПИАДА МАСАЛАЛАРИНИ ЕЧИШ УСУЛЛАРИ

Алибоева Ҳилола Абдисаматовна18-сонли умумий ўрта таълим мактаби

Юсупова Шахноза Одилжоновна5-сонли умумий ўрта таълим мактабиНаманган вилояти, Косонсой тумани

Олимпиада масалаларининг ўзига хос томони шундаки, уларда бир сиряширин бўлади ёки чалғитувчи бир жиҳати бўлади. Ана шу сир ёки жиҳатнипайқамас экансиз, масала қийиндек туюлаверади.

Баъзи геометрик масалаларни ечишда алгебрик тенгсизларданфойдаланимиз. Буни қуйидаги масала ечими мисолида кўриб чиқамиз.

1-масала: Тўғри бурчакли учбурчак берилган.

Берилган учбурчак учунab+bc+ac

c2≤ p бўлса, p нинг

қийматини топинг.

Ечиш:Одатда геометрик шаклларнинг периметрини p билан белгиланади.Мазкур масалада ҳам p – бу берилган учбурчакнинг периметри деб қараш

мумкин. Бироқ, бу қараш бизни масалани осон ечимидан анча узоқлаштиради.Чунки, ушбу масалани ечишимизда айнан p нинг нимани ифода этишини бизгаумуман аҳамияти йўқ.

Бу масалани ечишда “ҳар доим сонларнинг ўрта арифметиги ўртагеометригидан кичик эмас” тенгсизлигидан, яъни

a+b2

≥√abданфойдаланамиз :

Тенгсизликнинг иккала томонини квадратга кўтарамиз:a+b2

≥√ab∨2¿

a2+2ab+b2

4≥ab∨∙4

a2+2ab+b2≥4ab

a2+b2≥2ab|:2

натижадаa2+b2

2≥abга эгабўламиз .



Юқоридагидан келиб чиқиб:

+{ab≤

a2+b2

2

bc≤b2+c2

2

ac≤a2+c2

2

_____________

ab+bc+ac≤a2+b2+b2+c2+a2+c2

2

Пифагор теоремаси a2+b2=c2 га мувофиқ:

ab+bc+ac≤4c2

2=2c2∨:c2

ab+bc+ac

c2≤2=p .

Демак, p=2 экан . 2-масала:Имронбекда 3 та, Комронбекда 5 та музқаймоқ бор эди. Бу 8 та

музқаймоқни Имронбек ва Комронбек билан бирга Акбаршоҳ ҳам еди. Кейинэса Акбаршоҳ Имронбек ва Комронбекни музқаймоғидан егани учун ҳаққига 8та олма бериб кетди. Имронбек ва Комронбек нечтадан бўлиб олса тўғрибўлади?

Ечиш:Мазкур масала бир қарашда соддадек кўринади, яъни кўпчилик ҳар бир

нечтадан музқаймоғи булган бўлса, шунчадан олмани олади деган жавобниберади. Бироқ, бу жавоб хато. Айнан шу масаланинг чалғитувчи томонидир.

Ушбу масалани ечишда аҳамият бериш керак бўлган томони шундаки,Акбаршоҳ 8 та олмани еган музқаймоғи эвазига берган. Яъни, ким ўзмузқаймоғидан қанча берган бўлса, олманинг ҳам шунча қисмини олади.

8 :3=223−ҳарбиркишишунча қисмданмузқаймоқ еган .

Имронбекда 3 та музқаймоғи бор эди:

3−223=13−бу Имронбек ўз музқаймоғидан Акбаршоҳгаберган

қисми .

223−13=2

13−бу Комронбек ўз музқаймоғидан Акбаршоҳгаберган

қисми .

Энди Акбаршоҳнинг еган 1 бирлик музқаймоғи учун8таолма

223та музқаймоқ

=8∙38=3олма /музқаймоқ



−демак ,1бирлик музқаймоқ учун 3таолматўғрикеларэкан .

Имронбек Акбаршоҳга13та музқаймоқ берган эди :

3олма /музқаймоқ ∙13музқаймоқ=1олма

−демак ,Имронбек 1таолмаолар экан .

Комронбек Акбаршоҳга213та музқаймоқ берганэди :

3олма /музқаймоқ ∙213музқаймоқ=3 ∙

73=7 олма

(ёки 8 та олма – 1 та олма = 7 та олма)−демак ,Комронбек 7таолмаолар экан .

Жавоб: Имронбек 1 та ва Комронбек 7 та олма олади. Юқоридаги каби масалаларни ечимини ўрганиш ўқувчиларда чуқурроқ

фикрлаш кўникмасини шакллантиради ва натижада улар ноодатий усул биланечиладиган масалаларни тез ва тўғри еча оладиган бўлишади.



BOLA NUTQINI RIVOJLANTIRISHDA MUSIQANING O`RNI VAAHAMIYATI

Boboyeva Zuhra Dilshod qiziGuliston Davlat Universiteti

Annotatsiya: Insonning kelgusida rivojlanish darajasi va komil bo'lishibolalikda olgan tarbiyasiga bog'liq . Bolani har tomonlama rivojlantirish ota onadankatta mas'uliyat talab qiladi. Shulardan biri uy sharoitida musiqiy bilimlar orqalitarbiyalash.

Kalit so'zlar: musiqiy bilim, intellektual qobilyat, musiqiy sayohat, alifbo, ritm,tembr, musiqiy muhit.

Abstract: How perfect a person is in the future depends on the upbringing hereceived as a child. The full development of a child requires great responsibility fromthe parent. One of these is nurturing at home through musical knowledge.

Keywords: musical knowledge, intellectual ability, musical travel, alphabet,rhythm, timbre, musical environment.

Musiqa har bir bola rivojlanishining ajralmas qismidir. Ajoyib qo`shiq ularningmurgàk qalbini qitiqlab( qalbiga turtki berib), ko`pincha harakatga va raqsgachorlaydi va hatto o`ziga ishonch hissini uygòtishga yordam beradi. Olib borilgantadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, musiqa bola nutqini nafaqat rivojlantiradi balki, uningintellektual qobiliyatini o`stiradi.

Quyida bolaning musiqa orqali ulgàyishning usullarini ko`rib chiqamiz:1. Musiqa aqliy qobiliyatni rivojlantiradi. U o`zining nafisligi va jozibasi bilan

bolada mahoratni shakllantiradi, yutuq va gàlabalarga chorlaydi, xotirani yaxshilaydi, fikr yuritishni rivojlantiradi.

2. Musiqa matematikani o`zlashtirishga yordam beradi. Bu haqda Parent Marshunday deydi: ,, Motsartning musiqalari insonni o`zgartirmasligi mumkin, lekinuning klassik musiqalari- bu matematikadir”. Musiqadagi ritm va tembrlar sonimatematika bilan uzviy bog`liqdir.

3. Musiqa savodxonlikni oshiradi. Musiqiy tovushni qanday ishlatsak, nutqniham shunday rang-barang, jozibadorlikda ishlatamiz, shuning uchun musiqiysavodxon bolaning nutqi ham ravon bo`ladi.

4. Musiqa bolaning intellektual qobiliyatini oshiradi. Tadqiqotlar shuniko`rsatadiki, Gàrbiy Ontario universitetining olimi Jessika Grannning so`zlarigako`ra, bir yil davomida muntazam pianino chalib borgan bolaning o`zlashtirishqobiliyati uch ballgacha oshgan ekan.



5. Musiqa ijodiy ruhni ilhomlantiradi, kuy bastalanganda, qo`shiq aytilganda,raqsga tushganda o`ng va chap miya yarim sharlarida sezilarli o`zgarishlar ro`yberadi.

6. Musiqa ishonchni rivojlantiradi. Ota- onalar musiqa yordamida o`zfarzandlariga ishonch hissini uygòtishga yordam berishlari lozim. Ya`ni bolalarma`lum bir musiqiy ijrolarni ota-ona, yaqinlari oldida erkin, bemalol ko`rsatib beraolishlari uchun sharoit yaratib berishlari lozim.

Kundalik hayotimizda uyga ko`proq musiqani olib kirishning quyidagi usullarinitavsiya etaman:

- Yotoqxona devorida osig`liq rangli rasmlar haqida bolangizda qiziqarlihikoyachalarni qo`shiq qilib kuylang;

- Farzandingiz bilan suhbatdagi oddiy gaplarni ham kuy bilan ayting; o`zavtoulovingizda biron sayphatga chiqqan paytingizda yo`l-yo`lakay tanishqo`shiqlardan "karaoke" aytishib keting. Shunda bolalarga masofaning uzoqligi hamsezilmay qoladi;

- Bolalarning odatlariga qo`shiq qo`shing: tishlarni yuvishda, o`yinchoqlarnitozalashda, bog`cha yoki maktabga kiyinishda;

- Yotishdan oldin tinchlantiruvchi mumtoz musiqalarni qo`yib eshittirsangiz, ubolani uyqudan oldin bo`shashtirishga yordam beradi;

- Musiqa asboblari do`koniga olib boring- bola ularning qanday tuzilishga egaekanligi, qanday tovushlar chiqarishi bilan tanishsin;

- Oshxonada ham musiqiy muhit yaratsa bo`ladi: oshxona buyumlari likopcha,yogòch qoshiq, tovoqchalarni urib, go`yoki cholgù asbob ishlatayotgandekko`rinish qilsa bo`ladi;

- Musiqiy sayohatga yetaklang: ko`chada yakka konsertlarni tomosha qilsabo`ladi.

Bundan tashqari, musiqa nutqni rivojlantirishda juda katta ahamiyatga ega.Bolalarga ilk bor harf o`rgatishni boshlaganda harflarni musiqiy ohangga solibo'rgatish bir tomondan ularda savodxonlikka mehr, qiziqish uygòtsa, ikkinchitomondan, xotiralarida tez va uzoq vaqt saqlanib qoladi.Shuningdek, alifbodantuzilgan tez aytishlarni ovozni sozlash mashqi sifatida ham qo`llash mumkin.Maktabgacha yoshdagi bolalarga ingliz va rus alifbolari musiqasi mavjudligibarchamizga ma`lum. Tajribalardan xulosa chiqargan holda men ham o`zbekalifbosini musiqaga solishga jazm etdim:

A, B ,D ,E,F, G, H,I,J,K,L,M,N,O, P, Q, R, S, T, U, V,X, Y, Z, G`, SH,CH, NG.Hamda tutuq belgisi.Yigirma to`qqiz harflarmiz,



Hamda bitta belgimiz.Yodda saqlab qolsangiz-Ishonchimiz oqlaysiz!Biz quvnoq alifbomiz!!Shuningdek, yuqorida aytilgan barcha fikr va yo`nalishlarni kompyuter

texnologiyalari yordamida ularga mos surat , slayd va effektlar bilan olib borilsa,natija yanayam yaxshi bo`ladi, degan umiddaman.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Shodiyeva Q. Nutq o`stirish uslubiyati. –T.: O’qituvchi, 2002. -7 bet.2.Botirov Y. Musiqa madaniyati,-T.: Sharq, 2013.-11 bet.3.Moscsp.ru, Manaviyat.uz, Ziyonet.uz



MATEMATIK SAVODXONLIKNI OSHIRISHNING SAMARALI USULARI

Baxriyeva Laylo OlimjonovnaQorako’l tumanidagi 24-umumiy o’rta ta’lim maktabi

Baxriyeva Muxlisa OlimjonovnaMirzo Ulug’bek nomidagi Milliy Universiteti

Matematika fanini o’rganish o’quvchidan matematik qobiliyat va matematiksavodxonlikni talab qiladi. Matematik qobiliyat juda kam sonli insonlarga tabiattomonidan in’om etiladigan ne’matdir. Bu toifaga kiruvchi insonlar aniqlikni osonanglaydilar. Biror mavzu yuzasidan bosh qotirib muammoni to’la-to’kis ko’raoladilar, yechimni hisob-kitob qilib, yagona javobni topa oladilar. Oddiy kundalikhayotda har kun uchrovchi ikkinchi darajali muammolar yuzasidan deyarli boshqotirmaydilar, bunday muammolarga xotirjam qarab, juda tabiiy qabulqiladilar.Ko’pincha insonlar bilan do’stona muloqot qilib, har qanday yoshdagikishilar bilan osongina chiqishib keta oladilar.

Matematik savodxonlik esa, matematikani o’rganishda mehnat qilish jarayonigabog’liq bo’lgan hodisadir. Chunki matematik savodxonlikni oshirish, shakllantirishimkoniyati mavjud bo’ladi. Mutaxasislar, psixologlar insonda bunday savodxonliknishakllantirish yuzasidan juda katta ishlar izlanishlar olib borib qanchadan-qanchatajribalar o’tkazishgan va ma’lum ma’noda har bir usul samara bergani sharqtajribalarida ham,g’arb tajribalarida ham kuzatilgan holatdir. Jumladan: turliboshqotirmalar yechish, shaxmat o’yinini muntazam o’ynash va ko’p xonali sonlarustida arifmetik amallarni bajarib turish kabi. Bu usullar misol yechish uchun qo’lkeladi ,albatta, lekin baribir masala yechish uchun as qotmaydi. O’quvchi o’rtachaqiyinlikdagi masalani yechish jarayonida ham berilgan mavzuni, uning shartini vatalabini tushunishda juda qiynalishi, hatto berilgan masalada so’ngi talab nimaekanini tushunishlari qiyinchilik uyg’otishini soha mutaxasisi sifatida ko’pkuzatganman va muammo yechimi uchun ba’zi samarali usullarni amaliyotda qo’llabko’rishga ehtiyoj sezganman. Shaxsiy tajribalarim shuni ko’rsatadiki, o’quvchimasala yecha olishi uchun avval masala mohiyatini tushunishi kerak. O’quvchimasalani ishlab yechimini chiqarishi uchun u savolning o’zini tushunishi darkor.

O’quvchi savolning maqsadini anglamasa, masalaning mohiyatiga yetmasayechim uchun usul tanlolmaydi.

Bunday muammoga uchraydigan o’quvchida tinglab tushunish qobiliyati yaxshishakllanmagan bo’ladi. O’qigan asari yoki tinglagan matnini mazmunini so’zlabberish vazifasi topshirilsa ham natijalar ijobiy bo’lmaydi.

Yuqoridagi toifaga kiruvchi o’quvchilarga yordam berish uchun, ularning aniqfanlardan beriladigan masalalarni qiynalmasdan yechishlari uchun o’quvchining ona



tili va adabiyot fanlaridan chuqurroq o’zlashtirishlari kerak degan taklifni ma’qulko’raman. O’quvchi masalada so’ralgan savol yuzasidan yechim topishi uchun avvalmasala nutqida berilgan so’zlarning qanday shakllanganiga e’tibor berib, so’zlardamavjud qo’shimchalarning turlarini farqiga bormog’i kerak .

Quyidagi qo’shimchalar aniq fan masalalarida ko’p uchrab o’quvchinichalg’ishiga sabab bo’lmoqda.

Masalan: Qarashlilik ma’nosini bildiruvchi:– ning qo’shimchasi Shaxs va narsalarning son-sanog’ini bildiruvchi shaxs- son qo’shimchalari:-

man, -san, -miz, -ng, -ing, -m,- im, Lug’aviy shakl yasovchi qo’shimchalarga omonimlik hosil qiluvchi so’z yasovchi qo’shimchalar:-xon, -boz, -chilik, -imlik, -im, -m va boshqalarKelasi zamon va hozirgi zamonni ifodalovchi qo’shimchalar ma’nosini

farqlolmaslik.Sifat yasovchi qo’shimchalardan :-li, -ser, -dosh va boshqalarBu qo’shimchalarni tushunmas ekan o’quvchi biror natijaga erishishi qiyin

bo’ladi.Adabiyot fani doirasida esa o’quvchi biror asar bilan tanishib chiqqanidan keyin,

o’zi o’qigan asarning aynan qaysi o’rinlariga ahamiyat berishi lozimligi muhimsanaladi. Tabiiyki matematik savodxonlikni oshirish uchun qo’yiladigan talablar onatili va adabiyot fanidan imtihon topshiruvchi abiturientga qo’yilgan talablardanbirmuncha farq qiladi.Bunda o’quvchi biror badiiy asar bilan tanishib chiqqanidanso’ng quyidagi muammolar yuzasidan o’zi mustaqil yoki o’qituvchi yordamidamashg’ulot o’tashi kerak.

-Asarda keltirilgan har bir qahramonni nomini yozib chiqish;-Ijobiy qahramonlar va salbiy qahramonlar ro’yxatini shakllantirish;-Har bir qahramonning qilgan xatosi uchun sabab bo’lgan omillarni aniqlash;-Badiiy detallarni aniqlash;-Badiiy detalga asrda tasvirlangan davrning va bugungi zamonamizdagi

muhitning munosabatlarini solishtirish;-Badiiy asar syujetini jamlab bundan bir asr oldingi davrga ko’chirsak,yoki bir

asr kelajakda bunday voqealar kuzatilishidagi yechimlar qanday bo’lishi haqidamulohazalar yuritish.va boshqalar.

Umuman olganda kitob o’qish, badiiy asar mutolaasi barcha sohalarda bo’lganikabi aniq fanlarni o’zlashtirishda ham muhim omil sanalishi o’quvchiga o’rgatishjarayonida ham o’z isbotini topib bormoqda.

Shu o’rinda badiiy voqelik yoki badiiy detallarni har xil zamon qarashlari bilanbaholash masalasiga to’xtalsak, bu o’quvchida ehtimollik nazariyasini shakllanishidayordam beradi.



Agar tarixga nazar solsak, qomusiy olimlarimizning ham bevosita adabiyotgaoshno bo’lib, kitoblar o’qishganini nafaqat o’qish, balki o’zlari ham samarali ijodqilganliklarini kuzatish mumkin.

Butun dunyo tan olgan matematika fani svilizatsiyasiga salmoqli hissa qo’shganolim Umar Hayyom ham matematika va filologiyani bir biridan ajratmay, birga olibborishi ham yuqoridagi fikrlarni isboti deb hisoblasak mubolag’a bo’lmasa kerak.

Raqamli iqtisodiyot shakllangan davrda yashayotgan har bir shaxs o’zfaoliyatini aniq fanlarga asoslanib olib bormog’i kerak. Matematik salohiyatnishakllantirish esa zamonamizning insonlarga qo’yadigan birinchi raqamli talabibo’lib boradi. Barcha izlanuvchilar va o’rgatuvchilarni hushyorlik tark etmasin.Vatanravnaqi va kelajak go’zalligi uchun har birimiz mas’ul ekanligimizni unutmaylik.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Ma’rufjon Yo’ldoshev. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. -

Toshkent 2007.2.Roza Niyozmetova. O’zbek tili darslarida yangi o’zbek adabiyotini o’qitish

masalalari. Toshkent 2010.3.Internet nashrlari: www.pedagog .uz, www.ZiyoNet.uz.



GEOGRAFIYA FANLARINI O’QITISHDA INTERFAOLMETODLARLARDAN FOYDALANISH

Mamadaliyeva Sevara InomjonovnaNamangan viloyati To’raqo’rg’on tumani

21-maktab

Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o’qitishning zamonaviy metodlari kengqo’llanilmoqda. O’qitishning zamonaviy metodlarini qo’llash o’qitish jarayonidayuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Bu metodlarni har bir darsning didaktikvazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq. An’anaviy dars shaklini saqlabqolgan holda uni ta’lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan turli-tuman metodlarbilan boyitish ta’lim oluvchilarning o’zlashtirish darajasi o’sishiga olib keladi.

Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda ta’lim-tarbiya jarayoniningsamaradorligini kafolatlovchi zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llashborasida katta tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilanyuritilmoqda. Interfaol ta’lim metodlari hozirda eng ko’p tarqalgan va barcha turdagita’lim muassasalarida keng qo’llanayotgan metodlardan hisoblanadi. Shu bilan birga,interfaol ta’lim metodlarining turlari ko’p bo’lib, ta’lim-tarbiya jarayonining deyarlikhamma vazifalarini amalga oshirish maqsadlari uchun moslari hozirda mavjud.Amaliyotda ulardan muayyan maqsadlar uchun moslarini ajratib tegishlicha qo’llashmumkin. Bu holat hozirda interfaol ta’lim metodlarini ma’lum maqsadlarni amalgaoshirish uchun to’g’ri tanlash muammosini keltirib chiqargan.

Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidanta’lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasilrag’batlantirib turilishi, o’quv materialini kichik-kichik bo’laklarga bo’lib, ularningmazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-munozara,muammoli vaziyat, yo’naltiruvchi matn, loyiha, rolli o’yinlar kabi metodlarniqo’llash va ta’lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talabetiladi.

Interfaol metod biror faoliyat yoki muammoni o’zaro muloqotda, o’zaro bahs-munozarada fikrlash asnosida, hamjixdtlik bilan hal etishdir. Bu usulning afzalligishundaki, butun faoliyat o’quvchi-talabani mustaqil fikrlashga o’rgatib, mustaqilhayotga tayyorlaydi.

O’qitishning interfaol usullarini tanlashda ta’lim maqsadi, ta’lim oluvchilarningsoni va imkoniyatlari, o’quv muassasasining o’quv-moddiy sharoiti, ta’limningdavomiyligi, o’qituvchining pedagogik mahorati va boshqalar e’tiborga olinadi.

Interfaol metodlar deganda – ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqilfikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo’lgan metodlar



tushuniladi. Bu metodlar qo’llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtiroketishga chorlaydi. Ta’lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Ta’limoluvchi markazda bo’lgan yondashuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyonbo’ladi:

ta’lim samarasi yuqoriroqbo’lgan o’qish-o’rganish;ta’lim oluvchining yuqori darajada rag’batlantirilishi;ilgari orttirilgan bilimlarning ham e’tiborga olinishi;ta’lim jarayoni ta’lim oluvchining maqsad va extiyojlariga muvofiqlashtirilishi;ta’lim oluvchining tashabbuskorligi va mas’uliyatining qo’llab-quvvatlanishi;amalda bajarish orqali o’rganilishi;ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi.Shunday qilib, fanlarni o’qitish jarayonida interfaol metodlardan foydalanish

o’ziga xos xususiyatga ega. Ta’lim amaliyotida foydalanilayotgan har bir interfaolmetodni sinchiklab o’rganish va amalda qo’llash o’quvchi-talabalarning fikrlashinikengaytiradi hamda muammoning to’g’ri echimini topishlariga ijobiy ta’sirko’rsatadi. O’quvchi-talabalarning ijodkorligini va faolligini oshiradi. Turli xilnazariy va amaliy muammolar interfaol metodlar orqali tahlil etilganda o’quvchi-talabalarning bilim, ko’nikma, malakalari kengayishi va chuqurlashishiga erishiladi.

Yuqorida aytilganlardan interfaol ta’lim metodlarini tegishlicha tahlil qilish vashu asosda ularni tasniflash zarurati ma’lum bo’ladi. Quyida ushbu masala yuzasidanumumiy mulohazalarni keltiramiz.

Bu metodlarni tasniflashda ularni interfaol metodlar, interfaol ta’limstrategiyalari, interfaol grafik organayzerlarga ajratish mumkin.

Pedagogik texnologiyalarning bugungi kunda eng ommaviylashgan turlaridanbiri-bu interaktiv metodlardir. Interaktiv metodlar o’quvchi va o’qituvchiningbirgalikdagi faoliyati bo’lib, asosan o’quvchilarni fikrlaga undaydi. Keraklixulosalarga kelishni, ular o’zini tahlil qilishni va amaliyotda qo’llashni o’rgatadi.O’qituvchining asosiy vazifasi bu erda o’quvchilarga yo’l ko’rsatish, yo’nalishberish, eng to’g’ri xulosani aytishdan iborat. Interaktiv usullar yana shunisi bilan hamahamiyatliki, o’qituvchi o’quvchining fikrini xech qachon keskin rad etmaydi,faqatgina vaqti bilan to’g’ri xulosani aytib o’tib ketadi.natijada o’quvchi xatosini o’zitushunib oladi. Interaktiv metodlar o’quvchi va o’qituvchi o’rtasidagi o’zarohurmatga asoslanadi. O’qituvchi qanday bo’lmasin o’quvchining fikrini tinglaydi vahurmat bilan qarashini bildiradi, shu bilan birga o’quvchilarni bir-birlarini tinglashgao’rgatadi. e`tirozlar, qo’shimchalar ham “hurmatli”, “sizning fikringizga qo’shilganholda”, “bizning ham ayrim fikrlarimiz bor edi” kabi so’zlar orqali bildiriladi.Bunday tarzda tashkil etilgan darsda o’quvchi o’zini hurmat qilinayotganligini sezadiva bunday sharoitda xech qanday tayziqsiz erkin fikrlay boshlaydi va uni ochiq bayoneta oladi. Ushbular bilan birgalikda u boshqalarni ham hurmat qilishga o’rganadi.



Interaktiv metodlar o’quvchilarda doimiy faollikni ta`minlaydi. O’quvchilar darsdavomida bo’sh qolmaydilar, ular mavzuga oid biror bir muammo bilan bandbo’ladilar. Natijada esa zerikish holatini oldi olinadi. Interaktiv meiodlardanfoydalanishda o’qituvchi, eng avvalo, darsning texnologik loyihasini tuzib olishilozim. Darsni texnologik loyihalash uchun esa o’qituvchi interaktiv metodstrategiyalari va usullari bilan tanish bo’lishi lozim. Bugungi kunda bir qatorrivojlangan mamlakatlarda o’quvchilarning o’quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchihamda ta`lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi pedagogiktexnologiyalarni qo’llash borasida boy tajriba to’plagan bo’lib, ushbu tajribaasoslarini tashkil etuvchi metodlar o’ziga xos ahamiyatga egadir.

Foydalanilgan adabiyotlar1.O.U.Avlayev, S.N. Jo’rayeva, S.P.Mirzayeva “Ta’lim metodlari” o’quv-

uslubiy qo’llanma, “Navro’z” nashriyoti, Toshkent – 20172. Xasanboev J., Sariboev X., Niyozov G., Xasanboeva O., Usmonboeva M.

Pedagogika. O’quv qo’llanma. – T: Fan, 2006.3. X. Masudov va boshqalar. Umumiy yyer bilimidan laboratoriya

mashg`ulotlari. T., “O`qituvchi”, 1986, 152



РОЛЬ ИНФОРМАТИКИ И ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ НАУРОКАХ АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА

Тошева Матлюба ХанноновнаФайзиева Феруза Музафаровна

1-СШ с УИОПг. Зарафшан, Навоийская область

Аннотация: В данной статье рассказывается о бинарных(интегрированных) уроках, в частности об интеграции двух предметовинформатики и ИТ вместе с английским языком, которые помогаютреализовать личностно-ориентированный подход в обучении, активизируютпознавательную деятельность учащихся.

Ключевые слова: интеграция, компьютерное обучение, инновационныетехнологии, учебный проект и другие.

За последние годы потребность в знании иностранных языков и интерес ких изучению среди молодёжи увеличился.И это не случайно. Английский языки информатика тесно связаны между собой. Согласно указу президента ИсламаАбдуганиевича Каримова за номером 1875 от 10 декабря 2012 года о « Мерахпо углубленному изучению иностранных языков» сейчас очень большоевнимание уделяется изучению английского языка. Успешная работа накомпьютере во многом зависит от хорошего знания английского языка.

Это связано с новыми жизненными реалиями, влияющими наформирование приоритетов в сфере получения образования. Причём молодыелюди хотят не «просто» знать язык, что уже само по себе престижно, а активноиспользовать его для получения и передачи информации, зачастуютехнической, а также как вспомогательное средство, позволяющее поставить наболее высокий уровень организацию труда и повышение егопроизводительности. Производство, техника, медицина, наука, юриспруденция– вот лишь несколько областей, работники которых нуждаются в хорошемзнании языков.

Чаще стоит вопрос о применении новых информационных технологий вобразовании. Это не только современные технические средства, но и новыеформы и методы преподавания, новый подход к процессу обучения.

Дети живут в мире разнообразных электронных игрушек, привыкают ксуществованию, так называемой виртуальной реальности еще до того, какначинают бегло читать и решать содержательные образовательные задачи.Сегодня эти факторы нельзя игнорировать. Проведение бинарных или



интегрированных уроков английский язык и информатика несет в себеогромный мотивационный потенциал, помогает реализовать личностно-ориентированный подход в обучении.

Интеграция – (лат.Integratio<integer целый) – объединение в целое каких-либо частей или элементов.

Под бинарным или интегрированным уроком понимается урок, на которомвзаимодействуют два учителя. Задача преподавателей – определить главноеучебное действие и подчиненные интегрированные действия, при которыхпоследние могут быть средством усвоения первого. Новые информационныетехнологии становятся доступными для использования учителем английскогоязыка в сотрудничестве с учителем информатики, т.е. реализуется такназываемая модель «двух учителей». В ней информационная технология,которая будет применяться на уроках английского языка, изучается на урокахинформатики. После этого данная технология применяется на урокеанглийского языка.

Компьютер как средство обучения открывает широкие возможности дляактивного вовлечения учащихся в учебный процесс, для интенсификациисамостоятельной работы учащихся, повышения познавательной активности,совершенствования учебного процесса. У обучаемых появляется большойинтерес к изучению предмета вследствие следующих моментов:

-«вывод на успех» на каждом уроке повышает самооценку учащихся;-интересные и разнообразные формы работы с компьютером улучшают

мотивацию;-готовность учащихся к комфортному восприятию материала следующего

урока.У преподавателя повышается интерес в работе, вызванный

профессиональным ростом при освоении современных технологий в изученииязыка, а также удовлетворением от работы, где результат виден после урока.

Компьютерные занятия оживляют урок, заставляют ребят мыслить,творить, дают большие возможности для развития ребенка. С помощьюразличных упражнений с использованием компьютера можно существенноизменить способы управления учебной деятельностью, целенаправленноуправлять соревновательным элементом, присутствующим в деятельностиучащихся, осуществлять индивидуализацию и дифференциацию с учетомособенностей детей, их уровня обученности. Все это способствует повышениюкачества обучения.

Компьютер открывает самые широкие возможности для тренировки,закрепления и контроля языкового материала, для организациисамостоятельной деятельности ученика на уроке, что довольно сложно



осуществить при традиционной классно-урочной системе из-за недостаткавремени.

Грамматические упражнения увлекательными не назовешь, да и подбортаких заданий в учебнике не всегда достаточен. И тут на помощь может прийтикомпьютер, который дает возможность варьировать количество и уровеньсложности заданий. Большой объем различных ознакомительных,трансформационных и контрольных упражнений, уровень сложности в которыхидет по нарастающей, дает учителю возможность найти каждому ученикузадание по силам, что является хорошим стимулом к работе.

Психологический климат бинарного урока способствует большемуэмоциональному комфорту учеников, т.к. они не боятся отрицательных эмоцийсо стороны учителя и своих одноклассников. Компьютер помогает учащимсяисправлять ошибки так, что они не боятся их делать. Это является оченьважным моментом в обучении школьников иностранному языку. Учащиесямогут работать в подходящем для них режиме: компьютер их не подгоняет, атерпеливо ждет, когда они сами справятся с упражнениями. На уроках вкомпьютерном классе, как правило, нет детей, которым было бы неинтересно, итемп работы довольно быстрый. Объем выполненных заданий значительновыше того, что было бы сделано на обычном уроке. В случае если на всехучащихся не хватает компьютеров, и они сидят мини-группами по двачеловека, положительным является то, что можно организовать разныеварианты групп: сильный – слабый при выполнении тренировочныхупражнений, сильный – сильный при выполнении контрольных заданий. Этоотносится как к английскому языку, так и к информатике. Практикапоказывает, что слабый ученик в английском языке довольно часто имеетхорошие и даже отличные навыки работы на компьютере.Неудовлетворительных оценок на таких уроках не бывает, потому что сбазовым уровнем справляются все учащиеся. Упражнения повышеннойсложности выполняются почти половиной из них, и итоговая оценка за урокдостаточно высока.

Компьютерная среда повышает общую мотивацию учащихся. Они синтересом выполняют задания по различным лексическим и грамматическимтемам. На таких уроках вучитель английского языка приобретает возможностьоблегчить учащимся усвоение новой терминологии, объяснить еепроисхождение. В свою очередь эта терминология является благодатнымматериалом для работы по теме «Словообразование». Например, словокомпьютер произошло от латинскогоcomputere – вычислять. Но словокомпьютер, как синоним ЭВМ, пришло к нам из английского. Об этом говоритего произношение – пьютер, а не путор, как звучало бы заимствованное слово



из латинского языка. Многие термины являются интернациональнымиипроизошли от английского корня (toprint – printer – принтер, toscan – scanner -сканер).

Большие возможности предоставляет работа с программой созданияпрезентаций PowerPoint. Эта программа является на уроках английского языкаодним из видов наглядности. Изучение учащимися основных возможностейPowerPoint и приобретение навыков работы с этой программой проходит назанятиях по информатике. В ходе выполнения ряда проектных заданий поразличным лексическим темам, предоставляется возможность реализациимежпредметных связей на уроках английского языка и информатики. Такой видработы дает возможность почувствовать себя успешным не только сильному,но и слабому в языке ученику. Он не боится забыть свой рассказ, т.к. можетчастично считать текст, который высвечивается на экране.

Интегрированный урок требует особой подготовки. В ходе такого уроканеобходимо:

а) тщательно проработать новую лексику; её количество должно бытьограничено с учётом подготовки класса,

б) кратко и доступно изложить содержание изучаемой темы,в) разработать тесты и задания для закрепления лексики и развития

навыков устной речи.

Использованная литература1. (Газета «Народное слово», 11.12.2012 г., № 240 (5630); Собрание

законодательства Республики Узбекистан, 2017 г., № 2, ст. 25; Национальнаябаза данных законодательства, 05.07.2019 г., № 06/19/5759/3385)

2. Андросенко Т.А. К вопросу об использовании информационныхтехнологий на уроках иностранного языка // Иностранный язык: современныеподходы к обучению: сборник научных трудов по теории и методике обученияиностранным языкам / Отв. ред. М.Ю. Брискина, О.Ф. Родин. Нижний Тагил,2005.

3. Антропова А.И. Педагогические технологии в медиаобразовании приобучении английскому языку // Иностранные языки в школе. 2006. № 7.

4. Полат Е.С. Интернет на уроках иностранного языка // Иностранныеязыки в школе. 2001. № 2.

5. Полилова Т.А., Пономарева В.В., Внедрение компьютерных технологийв преподавание иностранных языков // Иностранные языки в школе. 1997. № 1.

6.Ушакова С.В. Компьютер на уроках английского языка // Иностранныеязыки в школе. 1997. №

7. М.В. Гаврилов Информатика и информационные технологии;



8. Лабораторный практикум по информатике9. www.oup.com/elt/glodal/products/, www.onestopenglish.com



ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR TA’LIMSAMARADORLIGINI TA’MINLAYDI

Shermatova Zulxumor Abdulxamidovna18-umumiy o’rta ta’lim maktabi

Namangan viloyati To’raqo’rg’on tumani

Bugungi kunda ta’lim jarayoniga yangi axborot texnologiyalarining kirib kelishijadallashmoqda va bu ta’lim jarayonini yanada sifatli tashkil etishga ta’sirko’rsatayotgani ko’zga tashlanmoqda.

Shuning uchun ham zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ta’lim jarayonigajoriy etish, ta’lim samaradorligini oshirish uchun tinimsiz izlanish bugungi kunningehtiyojiga aylandi.

O’qish darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish ta’limmazmunida o’ziga xos hamda o’quvchi shaxsida o’ziga mos kompetensiyanishakllantiradi. Ilg’or pedagogik texnologiyalarni ta’lim mazmuniga zamonaviy ruhdasingdirish, pedagogik texnologiyalarni keng joriy etish, komil inson etib tarbiyalash,ta’lim – tarbiya tizimini sifat jihatidan butunlay yangi bosqichga ko’tarish bugungikunning dolzarb masalasidir.

Boshlang’ich ta’limda motivlar hosil qilishda didaktik o’yinlarning o’rnibeqiyosdir. O’yinsiz tom ma’nodagi aqliy rivojlanish bo’lishi mumkin emas. O’yino’quvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni uyg’otadigan uchqundir. Didaktiko’yinda o’quvchi qoidalarga rioya qilishga o’rganadi.Chunki qoidalarga rioya qilisho’yin muvaffaqiyatini ta’minlaydi.O’yinda qatnashish jarayonida ijobiy xulqiysifatlar, tashkilotchilik qobiliyati shakllanadi. Didaktik o’yinlar o’quvchilardamustaqil fikrlashni tarbiyalashning eng to’g’ri va samarali metodidir. U ma’lum birmateriallar yoki shart - sharoitlarni talab etmaydi, balki o’qituvchidan o’yinni tashkiletish sohasidagi bilim va malakalarni talab etadi. O’yinning ma’lum tizim vametodika asosida tashkil etilishigina o’quvchilarda mustaqil fikrlash qobiliyatinitarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Quyida dars jarayonida foydalanilgan o’qitishusullaridan namunalar keltiramiz.

4 – sinf o’qish darsida Aziz Abdurazzoqning “ Chumchuq bilan Chumoli”ertagini mustahkamlashda “Kimga tegishli?” o’yinini o’tkazish mumkin. Buo’yinni o’tkazishda jadvalda berilgan hikoya qahramonlariga oid ma’lumotlar vagaplar kimga tegishli ekanligini keyingi qatorlarda keltirilgan qahramonlarningto’g’risiga ( +) belgisini qo’yish orqali izohlaydilar.

“Kimga tegishli?” o’yini



T/r Hikoya qahramonlariga oidma’lumotlar va gaplar

Muallif Chumchuq Chumoli

1. Tepalik yonida bir tup tut bor ekan +

2. Kap – katta bo’lib mendan bug’doyso’ragani uyalmaysanmi ?

+

3 .

Mushukdan saqlanish uchun berilgan +

4. Mayli, nima desang ham deyaver,lekin mana shu bug’doyingni mengaberaqol

+

5. Menga o’xshab mehnat qilsang,senham terlab achchiq bo’lib qolar eding

+

6. Shunda mushuk Cumchuqni tishlab,yugurganicha tepalikning narigitomoniga o’tib ketibdi.

+

“Kim zukko?” o’yiniBu mashqda o’quvchilar berilgan so’zlarga she’r matnidan so’z birikmalarini

topadilar va ularning qaysi so’z turkumiga oid ekanligini aytadilar. 4 – sinfda ShukurSa’dullaning “laqma it” ertagini “Kim zukko?” o’yini orqali quyidagichamustahkamlash mumkin. So’zlar: tushib,itning, yomon, mehmon, erta, bir, Moshxon,daydi.

O’quvchilar javobi: Tushib tushib qoldi fe’l +fe’l Itning itning ko’rpa - yostig’i ot + otYomon yomon bo’ldi sifat + fe’lMehmon mehmon chorlab ot + fe’lErta erta bahor sifat + otBir bir uy son + otMoshxon Moshxon kular ot + fe’l

“Davom ettiring” o’yiniBu o’yinni 4 –sinf o’qish darslarida o’quvchilarining og’zaki nutqini o’stirish

uchun mustahkamlash darslarida qo’llash mumkin.Ushbu o’yinda oxirgi harfdanboshlanuvchi terminlar bilan davom ettiriladi.

Namuna : Maqol – hayotiy tajriba asosida xalq tomonidan yaratilgan gap;



L – Lapar – to’y va yig’inlarda , xalq sayillarida yigitlar bilan qizlar orasidatarafma – taraf aytiladigan qo’shiq ;

R – Rivoyat – avloddan –avlodga o’tib kelayotgan, voqea – hodisalarni insonfaoliyatini ba’zan uydirma ba’zan real tasvirlovchi og’zaki hikoya.

T – Topishmoq – topilishi kerak bo’lgan narsa, hodisaning o’xshatmalar orqaliifodalangan qisqa tavsifi ;

Q – Qo’shiq – keng ma’noda she’riy – musiqiy janr;Q – Qadriyat – inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo’lgan barcha narsalar.O’qish darslarida shu kabi ilg’or pedagogik texnologiyalardan foydalanish

o’quvchilarda kompetensiyalarni rivojlantirish hamda ta’lim maqsadiga erishishningasosiy omillaridan biri hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar1 . Gaffarova T.Boshlang’ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar.-T.:

“Tafakkur” – 2011.2 . Boymurodova G, Sattorova , Muslimova SH, Karimova F. Umumiy o’rta

ta’lim maktablarining 4-sinf o’qituvchilari uchun metodik qo’llanma. –T.: “ Sharq” -2017.

3 . Matchonov S, Shojalilov A, G’ulomova X, Sariyev Sh. Umumiy o’rta ta’limmaktablarining 4- sinf o’quvchilari uchun darslik .

4 . Abduraimov Sh. O’zbek tilining universial lug’ati -2019.5 . Xalq ta’limi jurnali .3 – son .2016.6 . Internet materiallari : http ://go.mail.ru/searchi?. “ Ta’lim texnologiyalari”



CHET TILINI O’ZLASHTIRIHDAGI QIYINCHILIKLARNINGPSIXOLOGIK TAFSIYANOMASI

Toshtemirova NazokatNamangan viloyati Pop tumani 27- maktab

Siz biron bir tashkilot yoki firmaga ishga kirish uchun so’rovnoma to’ldirsangiz,albatta, “Qaysi chet tilini bilasiz?” degan savolga ham ko’zingiz tushadi. Hozirgikunda o’z ona tilidan tashqari boshqa horijiy tillarni ham bilish deyarli barchasohalarning muhim talabidan biri bo’lib bormoqda. Zamonaviy dunyoda horijiy tilsuv bilan havodek zarur.

Chet tilini o’qishda kommuniktivlilik tamoyiliga tayanadi. Mashhur psixologN.I.Jinkinning tilni mukammal o’rganishni istagan har bir inson o’zi mustaqil tarzdaham o’zlashtirsa bo’ladi. Ammo buning uchun inson bir o’zi mustaqil tarzda hamo’zlashtirsa bo’ladi. Ammo buning uchun inson psixologik jihatdan til o’rganishgatayyor bo’lmog’i lozim. Horijiy tilni o’rganish kishidan ozgina qunt, mustahkamiroda va tartibga asoslangan kun rejasi talab etiladi.

Kato Lomb kimyo sohasini egallaganligiga qaramay, dunyoning eng birinchisinxron tarjimonlaridan hisoblangan. U 8 tilni oson, qiyinchiliklarsiz tarjima qilaolgan va 16 tilda esa muloqarda so’zlashgan . U davrlarda audio disklar ham,quloqchinlar ham, skayb, internet tarmoqlari ham, hattoki til o’rganishning oddiy vaoson yo’llarning 10 qoidaga asoslab, keltirib o’tgan, bular:

1.Til bilan iloji boricha har kuni muntazam shug’ullanish kerak! Bu xuddi sportzaliga o’xshab ma’lum bir tizimga asoslangan holda mashq qilish muddatibelgilanadi. Hech bo’l,asa o’qish va yangi so’zlarni qaytarish uchun 10-15 daqiqavaqt ajrating.

2.Agar til o’rganish istagi vaqt o’tgani sayin susayib borsa, o’z shahsiy algoritmo’quv rejangizni o’ylab chiqing. Misol uchun, ozgina dars, keyin esa musiqa tinglash,tanaffus chog`ida sayr qilish.

3.So’z birikmasi – yahshi usul! Hech qachon alohida so’zlarni o’rganmang,faqat bir-biriga qo’shilgan, kontekst holatda o’rganing. Masalan, agar siz “strongwind” (kuchli bo’ron) so’zining ifodalanishini eslab qolgan bo`lsangiz, demak birso’z ikkinchisini ham avtomatik tarzda yodda saqlashga yordam beradi.

4.Ayniqsa, o’quv qo’llanmangizga o’rgangan qo’shma so’zlaringizni, tayyorgaplarni yozib olish va ularni muloqatda ishlatishga harakat qilish ham kata foydaberadi.

5.Hayolan ko’zingizga ko’ringan barcha narsani reklama, qo’shiq so’zlarini,dialoglarni, gazetadagi maqlalarning nomlanishini tarjima qiling va bu foydali.



6.Yod olish- foydali mashq ! Ammo faqatgina yuz foiz to’g’ri vao’quvchilaringiz tomonidan tekshirilgan so’zlarni yod oling.

7.Muomilada qo’llashda tayyor so’zlarni idema, ibora va hikmatli so’zlarniyozib boring va zudlik bilan xotirangizda saqlang. Masalan: “I am only pulling yourleg” (Men seni faqat jahlingni chiqaraman).

8.Hech qaysi chet tilini faqat nazariy tomondan, ajralgan holda o’rganishmumkin emas. Xuddi – men hozir daftarimga vazifalarni bajarib boraman vamuallimimni tinglayman. Amaliy mashqlarga ham e’tibor qarating. Kino tomoshaqiling, turli adabiyot va gazetalarning mutola qiling, ingliz tilida so’zlovchido’stlaringiz bilan internet orqali suhbatlashing. Shaxsan, Kato Lomp rus tiliniGogolning “O’lik qalb” asari va kerakli lug’atlar orqali o’rganishni boshlang.

9.Xatolardan aslo cho’chimang, to’g’irlab bo’lmaydigan xatolardan qo’rqing !Hech qachon va hech nimani nazoratsiz, tekshiruvsiz qoldirmang

10.O’zingizga ishoning, hech nimaga qaramay, til o’rganishdan to’htamang! Yuqoridagi maslahat va amallarga rioya qilgan holda til o’rganishni boshlasangi,

albatta, ko’zlagan maqsadingizga erishasiz. Ba’zida, horijiy tillarni o’rganishdanhayiqadigan insonlarga ham duch kelamiz. Ammo ular bu borada adashadilar.Xattoki yoshi katta insonlar ham bemalol o’zlarini ruhiy tayyorlagan holda istagantilni o’zlashtirishlari mumkin.

Ayrim hollarda, til o’rganishga kirishgan kishilar o’quv kurslarga qatnayotganbo’lsalar ham, sezilarli natija bo`lmasligidan arz qiladilar. Xo’sh bung anima sabab?Bunday hollarda pisixolingivistikaning tamoillariga nazar tashlanadi, til o`rganishmurakkab jarayon hisoblanadi. Shuning uchun unda bir qancha qiyinchiliklarga duchkelish mumkin, yani psixologik muammolar ana shular jumlasidandir. Bumuammolarni bir qancha psixolik olimlar katta qiziqish bilan o’rganishgan.Mutaxassizlarning fikricha chet tilini o`rganishda qiyinchiliklarni psixologik tahliliquyidagi jarayonlarda o’rganiladi: Eshitish(oudiyolash), og’zaki (gapirish), o`qish,yozish.

Qiyinchiliklarni bartaraf qilish maqsadida quyidagi tafsiyalar beriladi:1.Audiyolash tafsiya etiladi:a) Chet tilini o’rganish jarayonida o’quvchi tushunadigan mavzularni tanlashb) Shu fa’oliyatni hamma komponentlarni maqsadli mashq qilish, vaqtli xotiraga

mos mashqlar bajarish;c) Har xil harakterdagi o’quvchilarga maroqli matnlarni berish, lekin vazifalar

turlicha bo’lsin.2.Gapirishda tafsiya etiladi: a) Darsni o’yin vaziyatlarida o’tish, dialog va manaloglardan foydalanish; b) Topshiriqlarni o’zgartirish flegmentiklarni va melonxoliklarni suxbatga

chorlash;



3.O’qishda tafsiya etiladi:a) Xatosiz o’qish;b) Tovush tahlilini va sintezini tushunadigan matirialda bo’lishi;c) To’g’ri o`qish darsini o’tkazish.4.Yozuvda qiyinchiliklarni bartaraf etish tafsiyalari: gramatik va manoli

yozuvda kontol ishni ishlab chiqish, yozuv mahoratini oshirish uchun yangi uslubnitakomillashtirish: o`qituvchi yangi qiziqarli mashqlarni tafsiya etish mumkin(masalan sevimli aktiyorga xat yozish kabilar).

5.Chet tilini o’rganishda ularga berilayotgan mavzularni xilma-xilligi, yangi tilo’rganayotgan mamlakatdagi yoshlarning xayoti, urf-odatlari, milliy bayramlari vamashxur kishilar xaqida keng ma’lumotlarni o’zlashtirishi o’quvchining dunyoqarashini boyitadi.

Til bevosita insonlar psixikasi bilan bog’liq ijtimoiy jarayon hisoblanadi. Bu esabiror tilni boshqlarga o’rgatmoqchi bo`layotgan shahsda o’z navbatida pedagogik vapsixologik ko`nikmalarni talab etadi.

Chet tilini o`qitish, ya`ni o`rganish uchta fanga asoslanadi va shu fanlargatayanadi:

Lingivistika (tilshunoslik)Psixologiya Pedagogika (didaktika)Hozirgi kunga kelib esa chet tillar o’qitish psihologiya fani ham mavjud bo’lib,

u Maskva, Sankt-Peterburg Markaziy oliy o`quv yurtlarida o`qitilmoqda. Bu fan bilanB.V.Belyayev, V.A.Artyomov, L.A.Leontiv kabi mashhur psixologlarshug`illanishadi.

Xulosa o`rnida aytish mumkinki, hozirgi paytda psixologik asosdagi fanlar chettili o`qitish ilmiy, amaliy negizida ishlab chiqishga yordam beradi. Shuningdek,psixolingvistikaning yangi yutuq va uslublari chet tilini o’zlashtirishning qulayimkoniyatlarini ochib bermoqda.

Foydalangan adabiyotlar1.Barry M.Farber “Hov to Learn Any Language: Quickly, Easily, Inexpensively,

Enjoyably and on Your Own” Carol Publishing Croup Edition-19932.O’.Hoshimov, I.Yoqubov. “Inglis tili o’qitish metodikasi” Toshkent – 20033.I.Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T. Ma`naviyat. 2008. 4.Karimova V.M Psixologiya maruzalar matni. – T: 20005.Tilshunoslik psixologiyasi – talabalar ilmiy konferensiyasi (2003)



БИОЛОГИЯ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ИНТЕРФАОЛМЕТОДЛАРНИНГЎРНИ ВА ҚЎЛЛАНИЛИШИ

Сафарова ФерузаХоразм вилояти Ҳазорасп тумани Питнак шаҳри

6-сон умумий ўрта таълим мактаби

Аннотация: Бу мақолада таълим жараёнида интерфаол методларниқўллашнинг аҳамияти ва таълим жараёни самарадорлигини ошириш мақсадидаянги интерфаол методга оид маълумотлар берилган.

Калит сўзлар: Интерфаол методлар, “Устоз-шогирд”, “”Энг яхшипедагог”

Таълим жараёнида қисқа вақт ичида юқори натижаларга эришиш ҳозиргикунда таълим соҳасидаги долзарб муаммолардан биридир. Бугунги кунда бирқатор ривожланган мамлакатларда ўкувчиларнинг ўкув ва ижодийфаолликларини оширувчи хамда таълим-тарбия жараёнининг самарадорлигиникафолатловчи педагогик технологияларни қўллаш борасида катта тажрибатўпланган бўлиб,ушбу тажриба асосларини ташкил этувчи методлар интерфаолметодлар номи билан юритилмокда.Интерфаол методлар деганда-таълимолувчиларни фаоллаштирувчи ва мустақил фикрлашга ундовчи, таълимжараёнининг марказида таълим олувчи бўлган методлар тушунилади. Буметодлар қўлланилганда таълим берувчи таълим олувчини фаол иштирокэтишга чорлайди. Замонавий таълимни ташкил этиш, айникса, интерфаолметодлардан фойдаланиш асосида дарс жараёнларини ташкил этишгакўйиладиган талаблардан бири ортиқча рухий ва жисмоний куч сарф этмай,қисқа вақт ичида юксак натижаларга эришишдир.Таълим олувчи марказдабўлган ёндошувнинг фойдали жиҳатлари қуйидагиларда намоён бўлади:

- таълим самараси юқорироқ бўлган ўқиш-ўрганиш;- таълим олувчининг юқори даражада рағбатлантирилиши;- илгари орттирилган билимнинг ҳам эътиборга олиниши;- ўқиш шиддатини таълим олувчининг эҳтиёжига мувофиқлаштирилиши;- таълим олувчининг ташаббускорлиги ва масъулиятининг қўллаб-

қувватланиши;- амалда бажариш орқали ўрганилиши;- икки тарафлама фикр-мулоҳазаларга шароит яратилиши.Бир сўз билан айтганда, ўқув жараёни марказида ўқувчи бўлмоғи лозим ва

ўқув жараёни унга қаратилган, йўналтирилган бўлиши талаб этилмоқда.Биология дарсларида ўрганилаётган мавзунинг мазмунидан келиб чиққан ҳолда



уларни ёритиш имконини берадиган кўргазмали воситалар муаййан ўқитишметодларини талаб этади.

Интерфаол методларнинг турлари жуда кўп бўлиб,кўпчиликтурлари(SWOT-таҳлил,ролли ўйин,ишбоп ўйин,баҳс-мунозара ва ҳк.)дантаълим жараёнида фойдаланиб келмоқдамиз.Кундан кунга янги методларнингяратилиши ва кўлланилиши таълим сифатини янада яхшиланишига сабаб бўлаолади.Иш фаолиятим давомида яна бир янги ,,устоз-шогирд’’ методини тадбиққилиб, ундан фойдаланиб келмоқдаман.

ТаърифиЎқувчилар гуруҳларга ажратилади Ҳар бир гуруҳдан келишилган ҳолатда битта ўқувчи танланади(олдиндан

тайёрланиб келган) Танланган ўқувчилар олдиндан тайёрланган слайд асосида мавзуни

ёритиб берадилар(дарснинг мустахкамлаш қисмида)Сўнгра ўқитувчи ёрдамида турли хил методлардан фойдаланиб, устоз

вазифасидаги ўқувчилар гурухларни баҳолайдиларШу тариқа ўқитувчи ,,энг яхши педагог’’ танловини ўтказиб, устоз

ўқувчилар орасидан енг яхши педагогни аниқлаб, рағбатлантиради.Фойдаланиш доиралариБарча фанларда фойдаланишга қулай. ҚийинчиликлариДарс жараёнининг чўзилиши ва вақт тақсимотининг бузилишига олиб

келиши мумкин. Афзалликлари Бу метод ўқувчиларга ўзларининг шахсий ривожини кўришга, сизга эса –

сиз бераётган таълим сифатини баҳолашга ёрдам беради. Ўқувчиларданотиқлик маҳорати кўникмаларини ривожланишига ва фанга бўлган қизиқишниянада ортишига ёрдам беради. Бундан ташқари, ўқувчиларда педагог касбигабўлган қизиқишни орттиради.

Фойдаланилган адабиётлар1.Ж.О.Толипова, А.Т.Ғофуров “Биология ўқитиш методикаси” Тошкент-

20042. www.ziyouz.соm



1- SINF O‘QISH DARSLIKLARI TAHLILI(o‘zbek va rus darsliklari misolida)

Mamajonova Umidaxon QDPI magistranti

Qurayotgan imoratimizning bizga uzoq yillar davomida xizmat qilishi uchununing poydevori mustahkamligiga alohida e’tibor qaratganimizdek, jamiyatimiztaraqqiyoti uchun ta’lim va tarbiyaning asosiy bo‘g‘ini bo‘lgan boshlang‘ichta’limning ahamiyatini ham shu qadar chuqur his qilmog‘imiz darkor!

Boshlang‘ich ta’lim samaradorligini oshirish omillari haqida gap ketganda, o‘zkasbining ustasi bo‘lgan yetuk kadrlar bilan bir qatorda o‘qituvchining ta’lim berishi,o‘quvchining esa o‘quv materialini tez va to‘liq o‘zlashtirishiga yordam beruvchio‘qitish vositasi – darsliklarga ham yetarlicha ehtiyojimiz borligi hech kimga siremas! Bugungi kun talablariga to‘liq javob bera oladigan va farzandlarimizningsifatli ta’lim olishlari uchun ishonchli manba bo‘lib xizmat qiladigan darsliklaryaratish muammosi shu sohada faoliyat yuritayotgan har bir fidoyi, jonkuyaro‘qituvchilarimizning kunda yuz bor o‘ziga beradigan, eng ko‘p o‘ylantiradigansavoli bo‘lishi tabiiy.

“Uzluksiz ta’lim tizimi uchun o‘quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratishkonsepsiyasi”da milliy istiqlol g‘oyasiga sodiq, yetarlicha intellektual salohiyatgaega, ilm-fanning zamonaviy yutuqlari asosida mustaqil fikr va mushohada yuritaoladigan shaxslarni tarbiyalash hamda raqobatbardosh, yuqori malakali kadrlarnitayyorlash masalasi o‘quv adabiyotlarining yangi avlodini ham yaratishni talabqilayotgani alohida ta’kidlab o‘tilgan.

Darsliklarning yangi avlodini yaratish uchun darslik yaratishning doimiysinalgan usullaridan foydalangan ma’qul.

Birinchisi – an’anaviy usul. Bunda o‘tmish tajribasida uchragan yutuq vakamchiliklardan to‘g‘ri xulosa chiqargan holda ish ko‘rish.

Ikkinchisi – yangilikni o‘zimizda yaratish. Bu boshqa usullarga qaraganda biroztavakkalchilikka asoslangan bo‘lib, natijalarni oldindan bilib bo‘lmaydi. Bu jihatdanqaraganda bu biroz “xavfli”.

Uchinchi usul esa rivojlangan davlatlarning ushbu sohadagi tajribalaridanunumli foydalangan holda ish olib borish. Menimcha, bu har jihatdan maqbul usulbo‘lib, bunda xatolikka yo‘l qo‘yish ehtimolligi ancha kamayadi.

Quyida Rossiya Federatsiyasida amalda bo‘lgan 1-sinf o‘qish darsliklariningo‘ziga xos xususiyatlari va ularning o‘zbek darsliklari bilan o‘zaro o‘xshash va farqlijihatlari haqida fikr yuritilar ekan, ba’zi o‘rinlarda qilingan tanqidiy tahlillar faqatgina



o‘z darsliklarimizning rivoji uchun xizmat qilishini xohlab qilingan mulohazalarekanligini ta’kidlab o‘tish joiz.

Ma’lumki, milliy ta’lim tizimimizda boshlang‘ich sinf o‘qish darslari 1-sinfning3-choragidan, ya’ni, savod o‘rgatish davri tugagach o‘tilishi va ushbu darsmashg‘ulotlari hajmi 68 soatni tashkil qilishi belgilab qo‘yilgan. Shundan 62 soatidarslikda berilgan materiallarni o‘rganish uchun, 6 soati esa nazorat ishlari vaularning tahlili uchun ajratilgan. Ruslarda esa 1-sinfda o‘tiladigan o‘qish darslariuchun bor-yo‘g‘i 40 soat ajratilgan. Ajratilgan dars soatlari hajm jihatdan kattaligibizning yutug‘imiz, albatta. Lekin bu yerda sifat va miqdor mutanosibligiga hamalohida e’tibor qaratish lozim.

Rus darsliklarini o‘rganganingizda 40 soat uchun mo‘ljallangan materiallar sifatva miqdor jihatdan biznikidan sezilarli darajada farq qilishiga guvoh bo‘lasiz.Ruslarda o‘qish darslari “Литературное чтение” – “Adabiy o‘qish” deb nomlanadiva darslik 40 soatga mo‘ljallangan bo‘lishiga qaramay, 2 qismli hamda badiiyjihatdan yuksak did bilan ishlab chiqilgan. Darslik 7 ta bo‘limdan iborat, lekinberiladigan materiallar mazmun jihatdan biznikidan anchayin farq qiladi. Buniquyidagi jadval orqali ko‘rishimiz mumkin:

№ 1-sinf o‘qish darsligidagibo‘limlar nomi

Darslikdaberilgan

materiallarsoni

“Литературноечтение”da bo‘limlar

nomi(1 класс)

Darslikdaberilgan

materiallarsoni

1 Biz –vatanning ertasi (8) 9 Вводный урок (1ч)2 Mo’jizaviy qish (6) 6 Жили – были буквы

(7ч)14

3 Biz –buyuklar avlodi (9) 10 Сказки, загадки,небылицы (7 ч)

20

4 Ko‘klam – yashnaydi olam(8)

12 Апрель, апрель!Звенит капель (5 ч)

16

5 Kitob – bizning do’stimiz(6)

7 И в шутку и всерьез(7 ч)

17

6 Xalq o‘giti – baxt kaliti(13)

15 Я и мои друзья (7 ч) 19

7 Tinchlik va do’stlik (6) 9 О братьях нашихменьших (6 ч)

16

8 Yoz –o’tadi soz (6) 8

Mustaqil o’qish uchun 22

Jami: 62 soat 98 40 ч 102



Darslikning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri bu – har bir bo‘lim boshidaaniq maqsadning qo‘yilishi va darslikda shuncha materiallar berilishiga qaramay,o‘qish uchun yana uchtadan qo‘shimcha adabiyotning tavsiya qilib borilishidir. Agarbiz ham shu an’anani o‘zimizda qo‘llab ko‘rsak, faqat darslik bilan chegaralanibqolmay, o‘quvchilarimizda aniq maqsad asosida harakat qilish va mustaqil mutolaaqilish ko‘nikmasini ham rivojlantirgan bo‘lar edik.

Aslini olganda gap faqat materiallarning ko‘pligida ham emas. Bu bilan rusdarsliklari faqat “beradi” deb o‘ylash noto‘g‘ri. Chunki, ularda asosiy e’tiboro‘quvchining dunyoqarashini kengaytirish va mustaqil fikrlashiga qaratilgan. Har birmavzuga doir tuzilgan savol va topshiriqlarning rang-barangligi va son jihatdanbiznikidan ustunligi masalaning biz e’tibor berishimiz kerak bo‘lgan eng muhimjihatlaridan biri. U yerdagi savollar faqat asar voqeasi asosida emas, balki,o‘quvchining bu voqeaga bo‘lgan shaxsiy munosabatini talab qiladigan, ularnio‘ylashga, fikrlashga o‘rgatadigan, tanqidiy tafakkurini shakllantirishga xizmatqiladigan, bir so‘z bilan aytganda, yuqori saviyada tuzilgan savollardir. Bundaysavollar ustida ishlash orqali o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash, mustaqil qarorchiqarish va xulosa qila olish ko‘nikmalarini oshirish, shuningdek, og‘zaki va yozmanutqining ravon bo‘lishiga ham erishish mumkin.

Darslikning bezatilishi, undagi rasmlarning o‘quvchilar diqqatini torta oladiganqilib tanlangani, keltirilgan suratlarning hajm, unda ishlatilgan ranglar va sifatjihatdan o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos ekanligi hamda badiiy jihatdanpuxta ishlangani tahsinga sazovordir. Darslikka kiritilgan hech bir rasm shunchakiishlanmagan, aniqrog‘i tayyor rasmlardan foydalanilmagan. Bu rasmlarniko‘rganingizda, darslikning grafik jihatdan ham mukammal ishlanganligiga o‘zingizham guvoh bo‘lasiz. Rasmlar bolalarning ijodiy tafakkurini shakllantiradi va ularnibadiiy-estetik jihatdan tarbiyalab, asl san’atni qadrlashga o‘rgatadi.

Bu darslik endigina “Alifbe”ni tugatgan o‘quvchilar uchun juda ham samaralibo‘lib, unda nafaqat ona tili, balki boshqa fanlar bilan o‘zaro integratsiyaniko‘rishimiz mumkin. Dastlabki bo‘limlarning harflarga bag‘ishlanishi va unda faqattovush va harflar haqida she’r, hikoya, ertak kabi turli xil janrlardagi asarlarningberilishi o‘quvchilarning ona tili darslarini yaxshi o‘zlashtirishlari va til hodisalariniyaxshiroq tushunishlariga yordam beradi. Xususan, alifbo tartibida joylashtirilganharflar bilan boshlanuvchi she’r, yoki unli va undosh tovushlarni farqlashnio‘rgatuvchi “Почему «А» поётся, а «Б» нет” she’rini misol qilishimiz mumkin.Shuningdek, bu mavzulardagi rang-barang asarlarning berilishi rus bolalaradabiyotining naqadar boy ekanligidan ham dalolat beradi. O‘tilayotgan 3-darsningo‘zidayoq o‘quvchilardan hikoya va ertakning farqi so‘ralgani kishini lol qoldiradi.

Mualliflar jamoasi darslik o‘quvchilarning “qo‘ldan qo‘ymay o‘qiydigan”sevimli kitobiga aylanishi uchun unga bolalar jurnallariga xos sahifalarni ham



kiritgan: “Разноцветные страницы”, “Наши проекты” kabi loyihalar bunga misolbo‘lishi mumkin.

Rivojlangan mamlakatlarning o‘quv darsliklari hamda ularning muvaffaqiyatinita’minlagan shu va boshqa omillarni o‘rganar ekanmiz, bu tajribalarni o‘zimizningsharoitga moslashtirish va darslik yaratish amaliyotida keng foydalanish orqali bizham badiiy va ilmiy jihatdan yuksak qiymatga ega, o‘lmas darsliklar yaratishimizmumkinligiga ishonchimiz komil bo‘lib bormoqda. Darsliklar, ayniqsa boshlang‘ichsinf darsliklari har qaysi soha vakili ilk bor qo‘liga oladigan dastlabki o‘quv adabiyotibo‘lishini anglagan holda, uni har jihatdan mukammal bo‘lishi uchun kerak bo‘lsa,o‘tmish va yoki chet el tajribasi bo‘lsin, chuqur o‘rganib, uning yutuq vakamchiliklarini hisobga olgan holda ish ko‘rish maqsadga muvofiqdir. Axir darslikkunda yangilanadigan va kam auditoriyaga ega nashr emas!

Ushbu izlanish natijalaridan kelib chiqqan holda, yangi avlod darsliklariyaratishda inobatga olinishi kerak bo‘lgan ba’zi jihatlarni tavsiya sifatida berib o‘tishmumkin:

- darsliklarda beriladigan materiallarni sifat va miqdor jihatdan qaytadan ko‘ribchiqish;

- darsliklarimizda uchraydigan ba’zi “U kim, bu nima?” turkumidagi savollaro‘rniga o‘quvchilarimizni o‘ylashga, fikrlashga undaydigan savol va topshiriqlarniko‘proq berish;

- darslik yaratishda uning grafikasiga alohida e’tibor berish;- darslikda mazkur fanning boshqa fanlar bilan o‘zaro mustahkam aloqasini

ta’minlay oladigan integratsion materiallar sonini oshirish;- darslik yaratishga ijodiy yondashish va boshqalar.Biz farzandlarimizni jahon hamjamiyatida o‘z aql-u zakovati, kuch-qudrati va

yuksak darajadagi insoniy fazilatlari bilan peshqadamlar safida bo‘lishini xohlaymiz.Buning uchun esa biz ularni chet eldagi tengdoshlari bilan bemalol raqobatlashaoladigan yetuk kadrlar qilib tarbiyalashimiz kerakligini bilamiz, shu bilan birga aynivaqtda, bu maqsadga faqat o‘z qobig‘imizga o‘ralib, tor doirada fikr yuritish bilanerishib bo‘lmasligini ham yaxshi anglab turibmiz. Shunday ekan, biz ta’limtizimimizni qaytadan ko‘rib chiqishimiz, unda zaruriy islohotlarni amalgaoshirishimiz, ta’limni yangi innovatsion g‘oyalar asosida tashkillashimiz va engasosiysi, bu yo‘nalishda ish olib borish uchun rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimitajribalaridan, ular erishgan yutuqlardan foydalanishimiz kerak. Asl muvaffaqiyatkaliti ham aynan shunda, ya’ni, jahon tajribasi va eng so‘nggi innovatsiontexnologiyalarni o‘rganib, o‘zimizning mahalliy sharoitga moslashtira olishda!



Foydalanilgan adabiyotlar1. Umumiy o’rta ta’limning Davlat ta’lim standartlari va o’quv dasturi. 1-4-

sinflar. –Toshkent, 2017. –250 b.2. Mavlonova R.A. va b. Umumiy pedagogika. –T.: “Fan va texnologiya” 2018,

528 bet.3. G‘afforova T., Shodmonov E., Eshturdiyeva G. O‘qish kitobi: 1-sinf uchun

darslik. – Toshkent: Sharq, 2019. – 128 b.4. Климанова Л. Ф., Горецкий В. Г., Голованова М. В. и др. Литературное

чтение. 1 класс. В 2 ч. Ч. 1. – Москва: Просвещение, 2012. – 80 с.5. Климанова Л. Ф., Горецкий В. Г., Голованова М. В. и др. Литературное

чтение. 1 класс. В 2 ч. Ч. 2. – Москва: Просвещение, 2012. – 80 с.



TA’LIMDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI; AXBOROTTEXNOLOGIYALARINI VA DASTURLASH TILLARINI O’RGANISHDA

ELECTRON DARSLIKLARNING AHAMIYATI

Mirzayeva Shoxista MaxmudovnaNamangan tumani 22-sonli o’rta maktabi

Annotatsiya: Ushbu maqolada elektron darsliklarning Informatika va Axborot

texnologiyalarini o'rganishdagi roli batafsil yoritib berilgan.Tayanch so’zar: Elektron darslik, ta'lim, taqdimot, mul`timediya kompyuter,

operatsion tizim, dasturlash tili elementlari.

Informatika, “Dasturlash asoslari, “Axborot texnologiyalari” fanlari axborottexnologiyalari sohasida ro’y berayotgan kompyuter imkoniyatlarining kengayishi,yangi operatsion tizimlar va dasturlash tillari, axborotlarni qayta ishlash jarayonlari,tarmoqlar bilan ishlash kabi o’zgarishlarni tezkorlik bilan qayd qilib ulgurmayapti.To bir tilni tanlab, uni o’qitish uchun tayanch tushunchalari va mazmunini belgilash,o’quv-uslubiy qo’llanmalarni yaratish, o’qitish uslubiyotini ishlab chiqish vaamaliyotga tadbiq qilinguncha o’tadigan davrda bu tillarning yangi versiyalari yokiimkoniyatlari undan boy bo’lgan yangi dasturlash tillari ishlab chiqilmoqda. Ta’limmuassasalarining bitiruvchilarining tayyorgarlik darajasi bilan dasturlash tillarinio’qitish sohasidagi zamonaviy talablar o’rtasidagi nomutanosiblik yuzaga kelmoqda.Ko’pgina mualliflar informatikani o’qitishda Elektron darsliklarni qo’llashni strategikmuhimligini ta’kidlaydilar. Ta’limning kompyuterizatsiyalash muammolarigabag’ishlangan maxsus konferensiyalar tashkil etilmoqda. Ta’limda multimediavositalarini qo’llash eng muhimdir.

Xususiy maktablar o’qituvchilari multimedia vositalari yordamida darslarnimustaqil ishlab chiqib dars o’tishmoqda, ammo maktabda informatikani o’qitishgamultimedia vositalariga asoslangan, samarali metodika zarurdir, chunki u zamonaviyinformatika sohasidagi bilimlardagi muammoni hal etish kerak.Dasturlash asoslarifani o’qituvchilari o’z amaliyotida (faoliyatida) umumiy dasturlash tillarini o’qitishdadarslarni ko’rgazmalilik va yetkaza olish prinsiplarini amalga oshrish muammolarigaduch keladi. Bu muammolar sababi bo’lib, tasviriy ko’rgazmalilikning an’anaviyvositalarini deyarli samarali emasligi ularning past dinamikligi kuzatiladi, bu esao’quvchilar tomonidan materialni yaxshi o’zlashtirishga xalaqit beradi.

Multimedia vositalari bilan o’quv jarayoni yetarlicha jihozlangani o’qitishningindivudiallashtirishini kuchaytirishga olib keladi. Multimedia - bu multimediaaxborot texnologiya vositalari bo’lib, kompyuter va foydalanuvchi o’rtasidama’lumot almashishning turli kanallarini bir vaqtda ishlatishga yo’l ochib beradi.



Chunki multimedia o’qitish jarayonida ma’lumotlarning barcha kanallarni ishgasoladi, xotiraning barcha turlarini maksimal darajada ishlatadi.

Barcha elektron nashrlar o’quvchilarning mustaqil ta'limini tashkil etishdatayanch vazifasini bajarishi mumkin bo’lishiga karamasdan, bular ichidamul`timedialilari eng samarali hisoblanadi.Bunday tizimlar tar-kibiga turli elektronkitoblar, o’tilgan mate-rialni takrorlash yoki bilimlarni tizimlashtirish uchunmuljallangan maxsus dasturlar, masofadagi axborot resurslariga muroja-at qilishdasturlari, bilimlarni nazorat qilish, malaka va kunikmalarni baxolashningavtomatlashtirilgan tizimlari va boshqalar kiritilishi mumkin.

Elektron o’quv adabiyoti - zamonaviy axborot texnologiyalari asosidama'lumotlar-ni jamlash, tasvirlash, yangilash, saklash, bilimlarni muloqot usulidataqdim etish va nazorat qilish imkoniyatlariga ega bo’lgan manbadir. Elektron o’quvadabiyotlari turli kategoriyalar buyicha tasniflanib, bularga elektron ma'ruzamatnlaridan tortib, elektron darsliklargacha bulgan o’quv maqsadidagi barchaelektron nashrlar misol bo’ladi. Bular orasida elektron darslikning o’quv jarayonidao’quv materiallaridan foydalanish uchun keng imkoniyatlar yaratadigan vositasisifatida alox,ida o’rni bor. Tajribadan ma'lum-ki, inson eshitish a'zolariga nisbatankurish a'zolari yordamida olingan ma'lumotlarni 5 marotaba kuchlirok eslab kolishimumkin. Eshitish a'zolaridan farqli ravishda, kurish a'zolaridan olinayotganma'lumotlar qayta kodlashtirilmay, to’g’ridan-to’g’ri xotiraga o’tadi va uzoqsaqlanadi. Elektron darslik an'anaviy darsliklar-ga qaraganda, o’quv materiallarininamoyish kilish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Elektron darslik o’quvchilarningko’prok mustaqil ishlashlari uchun mo’ljallangan didaktik funksiyalarni bajarishbilan bir katorda,o’quv jarayoniga qo’yilgan barcha talablarga javob berishi kerak.Shunday ekan, elektron darsliklarni ta'lim jarayoniga tatbiq etishda ularningpedagogik tomonlaridan tashqari, psixologik va gigienik tomonlarini ham e'tiborgaolish o’quvchilarning intellektual kobiliyatlarini va ularning bu jarayonda faolishtirok etishini ta'minlaydi. Elektron darsliklar asosida o’quv jarayonini tashkil qilisho’quv materiallarini fanning so’nggi yutuqlari asosida tezkor yangilab borish vashunga o’xshash bir kator afzalliklar tug’diradiki, an'anaviy darslikdan elektrondarslikning ustunligi uning «intellektual» kuchga ega bulishi bilan bir qatorda,ma'lumotlarni o’z vaqtida va kerakli joyda taqdim etish imkoniyatiga ega ekanligidayaqqol seziladi. Xar bir elektron darslik aloxida ko’rinishda bo’lishi va ma'lum birstandart talabga javob berishi lozim.

Elektron darslik komp`yuterli o’quv uslubini qo’llashga va fanga oid o’quvmaterialining xar tomonlama samarador o’zlashtirilishiga asoslangan o’quv adabiyotibo’lib, to’rtta darajadan bittasiga taalluqli bo'lishi mumkin.

1-daraja: o’quv materialini faqat verbal (matn) ko’rinishida taqdim etadiganelektron darslik;



2-daraja: o’quv materialini verbal (matn) va grafik (tasvirli) shaklda taqdimetadigan elektron darslik;

3-daraja: multimedia darsligi, ya'ni ma'lumot uch o’lchamli grafik ko’rinishda,ovoz-li, video, animatsiya va qisman verbal (matn) shaklida taqdim etiladiganmultimediali elektron darslik;

4-daraja: material ovozli va uch o’lchamli fazoviy ko’rinishda bo’lib qolmasdan,taktik (xis qilinuvchi, seziladigan) xususiyatli ma'lumotlar vositasida bayon qilinib,o’rganuvchini «ekran olamida» stereonusxasi tasvirlangan real olamga kirish vaundagi ob'ektlarga nisbatan xarakatlanish tasavvurini yaratadigan elektron darslik.Barcha toifadagi elektron darsliklar o’quv jarayonining samaradorligini oshirishda vao’quvchilarning mustaqil bilim olishlari, xamda masofadan o’qitishni tashkil qilishuchun katta imkoniyatlar yaratadi. Elektron darslikdan foydalanishdan asosiy maqsad- yangi axborot, ta'lim uslubini shakllantirish, zamonaviy axborot-pedagogik, axborotva kompyuter texnologiyalarini qo’llash orqali ta'lim jarayonining samaradorligi,sifati va unumdorligini oshirish, uzluksiz ta'lim tizimida zamonaviy o’quv manbalari,elektron-o’quv darsliklarini keng qo’llash, ularning ma'lum ma'noda kutubxonalarinitashkil etish, ta'limning masofadan o’qitish usullarini amalda joriy etish vaumumjaxon elektron o’quv tizimiga kirishdan iborat. Yuqorida tuxtalib utilganpedagogik maksadlarga erishish uchun elektron darslik ma'lum didaktik, pedagogikva psixologik talablarga javob berishi ke-rak. Buning sababi, inson organizmielektron ko’rinishdagi ma'lumotlarni qabul qilishning o’ziga xos xususiyatlarini talabqiladi. Ma'lumotlarni qabul qilishda uning faqat mazmuni emas, balki o’lchami,xarflarning ko’rinishi, rangi va tasvirning xarakati kabi omillar xam muhim rolo’ynaydi. Shuning uchun elektron darslikning matni uziga xos xususiyatlarga egabo’lishi kerak. O’quv chilarning ma'lumotlarni tez qabul qilishida elektrondarslikdagi bunday xususiyatlar, ya'ni, o’chib-yonish, rangni ajratib ko’rsatish, tagigachizib qo’yish, ovoz kabi vositalar kuchli ta'sir etadi. Bu muammolarni yechishuchun berilayotgan ma'-lumotlarning sifatini oshirish va elektron darslikda bir qatorimkoniyatlar yaratish lozimki, ular yordamida ko’pgina parametrlarni o’zgartirishmumkin bo’lsin. Masalan, ovozni uchirib qo’yish, pasaytirish, ko’tarish, ranglarnio’zgartirish va xokazo.

Hozirgi davrda O’zbekistonda ta’lim-tarbiya jarayonini jahon talablaridarajasiga yetkazish borasida aql-zakovatli, mustaqil fikrlay oladigan, intellektualsalohiyatga ega yoshlarni tarbiyalashda Elektron darsliklarning o’rni muximaxamiyat kasb etadi. Bu o’z navbatida ta’lim jarayoniga katta e’tibor qaratishda ,ta’lim jarayonining samaradorligini oshirish, fan va texnika sirlarini chuquregallashda yordam beradi



Foydalanilgan adabiyotlar1.Ahmedov A., Tayloqov N.” Informatika”. Toshkent, “O’zbekiston”. 2008 y.2.“Axborot- kommunikatsiya texnologiyalari” izohli lug’ati. Toshkent-2004y.3.http://cs.usu.edu.ru/. Mul`timedia.4. http://websound.ru/. MIDI-texnologiya. 5.Ziyonet.uz



BOSHLANGI’ICH SINF O’QUVCHILARIGA INGLIZ TILI O’QITISHDAO’YIN DARSLARNING AHAMIYATI

Tursunova FeruzaNamangan viloyati Norin tumani 44-maktab

Annotatsiya: Maqolada boshlang’ich sinf o’quvchilariga ingliz tili o’qitishjarayonida o’yin darslardan samarali foydalanish, o’quvchilarning qobiliyatigaqarab, mashg’ulotlarni tashkil etish haqida so’z boradi. Shunigdek, muallif bu orqaliindividual va hamkorlikda ishlash ko’nikmalarini shakllantirish ilmiy asoslab bergan.

Kalit so’zlar: O’yin darslar, motivatsiya, jismoniy faollik, pedagogikinnovatsiya, fanlararo bog’lanish.

Bugungi kunda xorijiy tillarni o’rganishga bo’lgan qiziqish mamlakatimizdakuchayib bormoqda. Ayniqsa, ular orasida ingliz tilini o’rganish alohida o’rin tutadi.Buning turli xil sabablari bor albatta. Ko’pchilikka ma’lumku, dunyodagi biznes vatexnologiyaga oid nashlarning juda ko’p qismi ingliz tilida chop etiladi, dunyobo’yicha nashr etiladigan kitoblarning 28% i ingliz tilidadir, xalqaro anjumanlar vaaloqa tizimi ko’proq ingliz tilida olib boriladi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “Buyuk kelajagimiznimard va jasur xalqimiz bilan birga quramiz” asarida quyidagi jumlalar bor:“Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatgaega bo’lib, dunyo miqyosida o’z tengdoshlariga hech bir sohada bo’sh kelmaydiganinsonlar bo’lib kamol topishi, baxtli bo’lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning borkuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz.” Bugungi kunda olib borilayotgan kengqamrovli islohotlar zamirida yosh avlodning baxtli kelajagini barpo etish yotadi.Pedagogik innovatsiyalar – ta`lim-tarbiya jarayonining mazmunini yangilash, uningborishi va o`quvchilarning bilim, ko`nikma va malakalarini faollashtiruvchitexnologiyalar majmuidir. Ta’lim tizimida o’qitishning ilg’or usullarini joriy etishorqali yoshlarga chet tillarni o’rgatish, shu tillarda erkin so’zlasha oladiganmutaxassislar tayyorlash bugungi kunning dolzarb masalalaridandir. Chunki chettilini o’rganish jarayonida o’rganuvchilar dunyoqarashining kengayishi, turlimuammoli vaziyatlarda oqilona yechim topa olishi, tarbiyasi va ta’limiga e’tiborqaratilishi kelajak avlodni jismonan va ruhan kamol topishida xizmat qiladi.

Umumta’lim maktablarida o’quvchilar ta’lim muassasasiga ilk qadamqo’yishlari bilan xorijiy tillar o’qitilib kelinmoqda. Bunda, asosan, og’zaki nutqnirivojlantirishga e’tibor qaratiladi. Tajribadan ma’lumki, kichik yoshdagi chet tilio’rganuvchilar yakka holdagi so’zlardan ko’ra ma’noli tushunchalarni ifodalovchijumla va gaplarni yaxshiroq eslab qoladilar. 1-sinf o’quvchilari uchun mo’ljallangan



“Kids’ English” o’quv-majmuasiga e’tibor qaratadigan bo’lsak, oila, ranglar,o’yinchoqlar, fasllar, mevalar, sabzavotlar va shu kabi bo’limlar bir-biridan qiziqarliva uzviy bog’langan holda keltirilgan. Mashg’ulotlar davomida qiziqarli o’yinlartashkil etish ingliz tili o’rganuvchilari uchun ijobiy natija ko’rsatadi. Masalan, ranglarmavzusini o’qitishda quyidagi o’yin ham o’rinlidir:

“Havodagi ranglar” (“Colours in the air”). Bu o’yin yosh o’rganuvchilaruchun juda mos. Har bir o’quvchiga ikki xil rangdagi qog’ozchalar beriladi. Biro’quvchida qizil va yashil, keyingisida ko’k va sariq va shu kabi bo’lishi mumkin.O’quvchilar soniga qarab ranglar yana takrorlanishi mumkin. O’qituvchi biror xilrang nomini aytadi, masalan, “Blue”. Kimda ko’k rang bor bo’lsa yuqoriga ko’taradi.Ranglarning barchasi bir-ikki martadan aytilguncha o’yinni davom ettirish mumkin.

“Ranglar o’yini” (“Colours Game”). Turli xil rangdagi qog’ozchalarni xonao’rtasiga o’rtacha doira shaklida qo’yib chiqiladi. Biror musiqa chalinadi vao’quvchilarga doira atrofida aylanish aytiladi. Musiqa to’xtaganda o’quvchilar birorxil rang qarshisiga o’tirishlari kerak.

“Twinkle, Twinkle, Little star” qo’shig’ining ohangida quyidagicha savollarberiladi: “Who is beside the colour “green”, Please, stand up if it is you” (“green”so’zining o’rniga har safar boshqa ranglar nomini aytib kuylanadi) Aytilgan rangro’parasidagi bola o’rnidan turadi. Barcha o’quvchilar ishtirok eta olishgunchao’yinni davom ettirish mumkin. Hamma o’quvchilar ishtirok etishini ta’minlashzarur, bunda o’qituvchidan ziyraklik talab etiladi.

Yuqori sinf o’quvchilariga qaraganda boshlang’ich sinf o’quvchilariga jismoniyfaol o’yinlar qiziqarlidir. Quyidagi o’yin so’zlarni jo’r ovozda takrorlashga, engasosiysi, qiziqqon va sho’x bolalarni ham tartibga bo’ysunishga o’rgatadi:

“Oylar marshi” (“Months March”). Sinfxonada biroz kengroq joy bo’lishimaqsadga muvofiqdir. O’qituvchi safning boshida turib, o’quvchilarni ortidansaflantiradi. Bir qator bo’lishgach, o’qituvchi “Go!” deya yurishni boshlaydi,o’quvchilar ergashadi. O’qituvchi “January” desa, o’quvchilar ham “January” debtakrorlaydilar. “February” - “February”, “March” - “March” va shu tahlitda davometadi. Mayda sekin qadam tashlash mumkin, lekin gavdani tik tutib, qo’llarharbiylardek ko’tarilib tushiriladi. Ihtiyoriy bir so’zga kelganda o’qituvchi to’satdan“Stop!” deya buyruq beradi. Hamma to’xtashi kerak, albatta, qatordan chiqmasdan.Biror o’quvchi safni buzsa, o’yindan chiqib turadi. Oy nomlari o’rniga barchao’rganilayotgan so’zlarni ham aytish mumkin. O’quvchilar bu o’yinni nafaqat sevibo’ynaydilar, balki ularga boshlang’ich harbiy ko’nikmalarni ham bera olamiz.

Dars jarayonida turli xil o’qitish uslublari va o’yinlardan foydalanisho’qituvchining faoliyatini yengillashtiradi va ta’lim oluvchilarga o’rganilayotganmaterialni yaxshi o’zlashtirish hamda eslab qolishga yordam beradi. Chet tilinio’rganayotgan har bir kishida, nafaqat o’rganuvchi, balki o’rgatuvchi shaxs ham



o’zida kommunikativ kompetensiyani shakllantirishi maqsadga muvofiqdir. Xorijiytilni o’qitish jarayonida zamonaviy ta’lim muhitini yaratish tizimning asosiyshartlaridan biridir. Boshlang’ich sinflarda ta’lim beruvchi shaxs an’anaviyuslublardan foydalanish bilan cheklanibgina qolmay, balki o’qitishning noan’anaviyusullardan ham keng va mohirona foydalanishni bilishi, har bir darsga ijodkoronayondoshishi, o’quvchida ta’limga nisbatan katta qiziqish uyg’otishni bilishi kerak.

Yuqoridagilardan ma’lum bo’ladiki, ingliz tili darslarida o’yinlardanfoydalanish o’quv jarayonining imkoniyatlarini kengaytiradi va amaliy yondashishnikuchaytiradi. Shu bilan birga ta’lim oluvchilarning o’quv jarayonidagimotivatsiyasini oshiradi va jamiyatda o’z o’rnini topishi uchun shart-sharoitlaryaratishda asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. Zero, yosh avlodni zamon talabiga javobberuvchi etib tarbiyalab yoyaga yetkazish har birimizning asosiy burchimizdir.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va jasur xalqimiz bilan birga

quramiz” – T., 2017.2.Xalq ta’limi. T.: 2016/4-son. – 27-b.3. 3.Wake up with warm ups. O’quv uslubiy qo’llanma. – N.:20124. Til va adabiyot ta’limi .T.: 2017/3-son. – 42-b.



DAVLAT VA HUQUQ ASOSLARI FANLARINI O‘QITISHDA TARIXIYMANBALARDAN FOYDALANISH

Yo‘ldasheva MukambarNamangan viloyati To‘raqo‘rg‘on tumani 22- maktab

Har qanday mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida turli sohada kengko‘lamli islohotlarni amalga oshirish, xususan, mavjud muammolar va ularningyechimlarini o‘z vaqtida, ijobiy hal etish muhim o‘rin tutadi. Bu jarayon ta’lim tizimiuchun ham o‘rinli. Insonparvar ta`limni tashkil etish orqali yoshlarni milliy tarbiya vahuquqiy madaniyat borasidagi tushunchalarini yuksaltirib borish mumkin.

Mamlakatimizda yoshlar tarbiyasi, ularning ijtimoiy-siyosiy bilim darajasi,ma’naviy va jismoniy kamoloti, ayniqsa, ma`naviy tarbiyalanganlik masalalari 2017– 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvoryo‘nalishi bo‘yicha “Harakatlar strategiyasi”da ilmiy-nazariy va metodologikjihatdan asoslab berilgan. Jumladan, unda jismonan sog‘lom, ruhan va aqlanrivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, vatanga sodiq, qat’iy hayotiy nuqtai nazarga egayoshlarni tarbiyalash va ularning ijtimoiy faolligini oshirish eng muhim masalalardanbiri deb ta`kidlangan.

Mustaqil fikrga ega bo‘lmagan yoshlar o‘z yo‘lini topishga qiynaladi. Shundayekan erkin va mustaqil fikrga ega, yaxshini yomondan, ezgulikni yovuzlikdan farqlayoladigan shaxslarni tarbiyalash bugungi ta`limning ham, ta’lim beruvchining hamasosiy vazifalaridan biridir. Bu vazifalarni amalga oshirishda hozirgi kundakompetensiyaviy ta`limning ham tutgan o‘rni juda katta hisoblanadi.

Kompetensiyaviy ta`lim - bugungi zamon talabiga mos ta`lim. Biz ta`lim vatarbiya berayotgan yosh avlod hayot ostonasida qoqilmay, uchragan muammolarnio‘zi mustaqil hal qila oladigan, zamonaviy texnika vositalaridan bemalolfoydalanadigan, kishilar bilan muloqotda qiynalmay, tortinmay kirishib ketadigan,shaxs sifatida jamiyatda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan barkamol inson bo‘lib voyagayetishi zarur. Bugun xalq ta`limi sohasida olib borilayotgan islohotlar ana shundaydolzarb vazifalarni hal qilishga qaratilganligi bejiz emas.

Bugungi kunda ta`lim va tarbiya sohalari uchun yuqori malakali va bilimdonmutaxassislar yetkazib berish dolzarb masala hisoblanadi. Bu sohani tanlagan insonto`rt jihatni chuqur o`zlashtirgan bo`lishi kerak. Ya`ni o`z sohasini a`lo darajadabilishi, kasbini jon dilidan sevishi, o`quvchilarda o`z faniga nisbatan qiziqishuyg`ota olishi, nazariy va amaliy ishlarni davr talablari asosida olib borishi vachuqur bilimga ega bo`lishi lozim. Bu jihatlar, o`z navbatida, mutaxassislar sifatiniyaxshilashga, ijodiy fikrlovchi va tashabbuskor pedagoglar yetishib chiqishigaxizmat qiladi.



Mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat qurish va fuqorolik jamiyatinibarpo etish yo`lida qator islohotlarni amalga oshirilmoqdamiz va bu maqsadimizniamalga oshirish huquqiy ta`limning muvaqqayitiga bog`liq.

2019-yil 9-yanvarda Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev “Jamiyatda huquqiy ong vahuquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida”gifarmonni imzoladilar. Unda har bir inson mamlakatimizda istiqomat qilar ekan, uningmanfaatlari shu jamiyatning boshqa a’zolari tomonidan hurmat qilinishiga erishishlozimligi ta’kidlanadi. Farmonning qabul qilinishi ushbu soha davlatimiz siyosatiningustivor yo`nalishiga aylanganidan dalolat beradi.

Xo`sh, bugun ta`lim muassasalarida o`tayotgan huquq darslarimiz, mavjuddarsliklarimiz, o`quvchilarning huquqiy ongi va madaniyatini amalga oshirishbo`yicha amalga oshirilayotgan ishlarimiz bugungi kun talabiga javob beradimi?

Biz ta`lim sohasida yangi bosqichga ko`tarildik, juda kop yutuqlarga egabo`ldik. Shu bilan birgalikda, maktabda huquqiy fanlarni o`tishda muommolar hamyo`q emas. Masalan:

–ayrim mavzularda aniq ma’lumotlar uchramaydi;–murakkab ilmiy uslubda yozilgan, bu o‘quvchilarni mavzularni tushunishiga

qiyinchilik tug`diradi;–tarixiy manbalar bilan ishlash deyarli uchramaydi;–mavzuga oid manbalar darslikda oz berilgan.Shuningdek, 5-,6-,7-sinflarda “Konstitutsiya olamiga sayohat” mavzulari Vatan

tuyg`usi mavzulariga qo‘shib yuborilgan va bu juda kop tushunmovchiliklarga sababbo‘ladi. Lekin bu kamchiliklarga qaramasdan har bir mavzuni o‘quvchilar ongigasingdirish, avvalo, o‘qituvchilarning mahoratiga, izlanishiga bog`liq. Darslarni o‘tishjarayonida kerakli manbalardan ham foydalanish darsning samaradorligini oshirishgayordam beradi. Masalan, 11-sinf “Jinoyat huquqlari” bo‘limidagi barcha mavzularda“Temur tuzuklaridan”dan unumli foydalanish mumkun. 9-sinf mavzularini o‘tishda“Avesto”, Farobiyning “Fozil odamlar shahri” hamda huquqiy-me’yoriy hujjatlardanfoydalanish mumkin. 8-sinflarda “Sud tizimi” mavzusini o‘tishda “Avesto” daberilgan ma’lumotlardan foydalanish mumkin. Bu kabi misollarni ko‘plab keltirishmumkun. Tarixiy manbalar bilan ishlash natijasida o‘quvchilarda tarixiyma’lumotlar bilan tanishish, taqqoslash, solishtirish, mantiqiy fikrlash ko‘nikmasirivojlanadi. Buyuk siymolar va milliy qadriyatlarga hurmat tuyg`usi kuchayadi.Tarixni o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoq va fanga bo‘lgan qiziqishlari ortadi, zerikarlilikyo‘qoladi. O‘quvchilarda kitobxonlik darajasi ortadi. Har bir mavzuni o‘quvchitomonidan mustaqil va mukammal o‘zlashtirishga erishiladi.

Huquq darslari, to‘garaklar, turli tadbirlar orqali yoshlarimizni huquqiy ongi vamadaniyatini oshirish, ularni qonunlarimizga hurmat ruhida tarbiyalash, yurtimizdaolib borilayotgan islohotlarni tushunish, o‘z haq-huquqlarini bilishga o‘rgatish, turli



ma’naviy tahdidlar va huquqbuzarliklarga qarshi kurasha oladigan barkamolinsonlarni tarbiyalash oldimizda turgan eng muhim vazifa hisoblanadi. Huquqdarslarini o‘tishda huquqiy atamalar, qoidalar va ba’zi ma’lumotlar o‘quvchilarnidarsni tushunishlarida qiyinchilik tug‘diradi. Mana shu muammoni hal qilish,o‘quvchilarni huquq darslarida bo‘lgan qiziqishlarini oshirish bizdan darslardan birxillikdan voz kechish, darslarga ijodiy yondashishni va tinmay izlanishni talab etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Karimova O va b.O‘zbekiston davlati va huquqi asoslari. 8-sinf darslik. –T.:

2019.2. Xusanov. O. T. Konstitutsiyaviy huquq. Darslik. –Toshkent.: Adolat. 2013.3. Kobilov Sh. R. Rustamov M. A. Buyuk siymolarning boqiy qudrati. –

Toshkent, 2017.



ILM-FAN VA TA’LIMNING RIVOJLANISHI ISTIQBOLLARI

Yuldasheva Dildora AdxamovnaNamangan viloyati, To’raqo’rg’on tumani

33-sonli umumiy o’rta ta’lim maktabi

Ilm-fan va ta’lim sohasining rivojlanishida eng muhim rol o’ynaydigan insonlarbu-pedagoglar. Darhaqiqat, oddiy o’qituvchidan tortib, to professor ustozgachahammasi pedagogdir. Pedagog bu-yetaklovchi, demak, biz pedagoglarning vazifamizo’z o’quvchilarimizni, talabalarimizni ilm-fan so’qmoqlaridan asta-sekin, bosqichma-bosqich yetaklab, ularni ilm-fan cho’qqilarini zabt etishlariga ko’maklashishdir.O’quvchilarni zamon talablari asosida tarbiyalash bugungi kunning eng muhimvazifalaridan biridir. Bu esa o’qituvchilar zimmasiga ulkan vazifalar yuklaydi.O’qituvchi o’z sohasining mohir bilimdoni, muammolarning oqilona yechimlarinitopa oladigan, o’z ustida doimiy ijodiy ishlab, yangiliklar yarata oladigan,o’quvchilari qalbidan munosib o’rin egallagan bo’lishi lozim. Yosh avlodga zamontalablari asosida bilim berish uchun pedagog o’zining prosessional kompetentligigaega bo’lishi kerak. Bu pedagogik faoliyatni muvaffaqiyatli hal qilish uchun zarurbo’lgan, kasbiy va shaxsiy sifatlar yig’indisidir.

Pedagogik faoliyatini, pedagogik muloqotni yuqori darajada amalgaoshiradigan, o’quvchilarning ta’lim-tarbiyasi sohasida yuqori darajadagi stabilnatijalarga erisha oladigan o’qituvchini professional kompetentli o’qituvchi deyishmumkin.

Hozirgi kunda mamlakatimizda barcha jabhalar qatori ta’lim sohasida ham judakatta o’zgarishlar, islohotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, maktablarda moddiy-texnik baza mustahkamlandi, darsliklar takomillashtirildi. Hozirda darslarni axborotkommunikatsiya texnologiyalarsiz olib borishni tasavvur qilish qiyin. Yangipedagogik texnologiyalar asosida dars o’tilishi ta’lim sifati va samaradorliginioshirishga asos yaratmoqda. O’qituvchi mehnatining samarasi shogirdlariningnafaqat yurtimizda, balki xalqaro miqyosdagi fan olimpiadalarda, ko’rik-tanlovlardaqo’lga kiritgan yutuqlarida namoyon bo’ladi. O’quvchilarning qanday bilim olishi vadarslarni qay darajada o’zlashtirishi ko’p jihatdan o’qituvchining mahoratiga bog’liq.Hozirgi kunda yangi pedagogik texnologiyalarning 200 ga yaqin turi mavjud.O’qituvchi ana shu texnologiyalardan o’z darsida qanday foydalanishni to’g’ri tanlaybilishi kerak. Bugungi kunda ilm-fan taraqqiyoti natijasida zamonaviy texnikavositalari kirib kelmoqda. Ochig’ini aytganimizda, biz faxrlanib yurgan ilgarigisavodxonlik endi savod bo’lmay qoldi, ya’ni oddiy jismoniy va aqliy mehnatmurakkab malakali mehnat, kompyuter, internet mo’jizalariga mos salohiyatli mehnat



bilan o’rin almashdi. Vatanimizdagi ta’lim sohasi rivojlanishida biz albattarivojlangan xorijiy davlatlar tajribalaridan keng foydalanishga e’tibor bermoqdamiz.

Bunday usullardan biri interfaol usullardir. Interfaol usullar har bir o’quvchiningfaolligiga, erkin va mustaqil fikr yuritishiga asoslanadi hamda o’quvchilar o’qituvchiyordamida va hamkorligida mustaqil ishlash ko’nikma va malakalariga egabo’lishadi.

Pedagogik texnologiyalar asosida o’tkazilgan mashg’ulotlar, o’quvchitalabalarni fikrlashga, o’z nuqtai nazarini asoslashga imkon yaratadi. Ilm-fan vata’limni rivojlantiruvchi omillardan yana bir eng muhimi shuki, bu AKT danfoydalanish. Chunki hozirgi zamon o’qitish metodlarini AKT siz tasavvur etibbo’lmaydi. Hozirda barcha o’quv fanlari bo’yicha elektron o’quv darslik, vertuallaboratoriya ishlari hamda multimediya dasturiy vositalarining yaratilishi fanlarnio’qitishda axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlarinikengaytirib, ustoz- murabbiylarning resurslaridan o’quv-tarbiya jarayonida unumlifoydalanayotganligi o’quvchi va talabalarning fanlarni chuqur o’zlashtirishisamaradorligini oshirmoqda. Ayniqsa, Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tashkiletilgan “ZiyoNet”, “Uzedu.uz”, “Kitob.uz” kabi saytlar dars jarayonida o’quvchilargavideoroliklarni namoyish etish orqali ularda jonli tasavvur hosil qilish, darsliklardantashqari qo’shimcha ma’lumotlar berish va bu orqali o’quvchi talabalarning bilim,ko’nikma va malakalarini yanada mustahkamlashga qo’l kelmoqda.

Chindan ham jamiyatning buguni, kelajagi, uning madaniy-ma’rifiy va ma’naviysalohiyati ta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan bog’liq. O’zbekistondata’lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiyrivojlantirishning muhim omillaridan biridir. Ta’lim tizimi islohoti o’zbek xalqiningmentaliteti, urf-odatlarini hisobga olib, jamiyat muhitini yangilanishidagi faoljarayonlar bilan uyg’unlashgan holda amalga oshiriladi. Ma’lumki, XXI asr –intelektual boylik, yuksak bilim va salohiyat talab etiladigan asr hisoblanadi.Darhaqiqat, taraqqiyot yo’lidan izchil rivojlanishda hal qiluvchi muhim mezon, uzamonaviy bilim va kasb-hunarni egallagan, mamlakat istiqboli uchun mas’uliyatlio’z zimmasiga olishga qodir bo’lgan yoshlardir.

Hozirda ilm-fan va ta’limning rivojlantirishda eng muhim omillardan biribo’lgan yangi pedagogik texnologiyalarning eng asosiy negizi o’qituvchi vao’quvchining belgilangan maqsadga hamkorlikda erishishlari uchun tanlangantexnologiyalardir. O’qitish jarayonida maqsad bo’yicha kafolatlangan natijagaerishishda qo’llanilgan har bir ta’lim texnologiyasi o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidahamkorlik faoliyatini tashkil eta olsa, har ikkalasi ijobiy natijaga erishishi mumkin.Hozirgi kunda hammaga ma’lum va keng qo’llaniladigan usullardan “Klaster”,“Aqliy hujum”, “Debat”, “Venn diogrammasi”, “So’z o’yini”, “Sirli sandiqcha”kabilardan foydalanish dars davomida o’z samarasini bermoqda.



Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, hozirgi kundagi davr talabi bu-tinmayizlanish, o’z ustida ishlash, yangi texnologiyalarni amalda tadbiq etish va AKT danunumli foydalanishni bilish. Shu narsalarni mukammal bilish ilm-fan rivojiga kattahissa qo’shishdir.

Foydalanilgan adabiyotlar1. B.B.Saydaxmedov. Yangi pedagogik texnologiya. Toshkent. 1992.2. Til va adabiyot ta’limi. 2014-yil 6-son.



ЎЗБЕКИСТОНДА SMART ТАЪЛИМ КОНЦЕПЦИЯСИ

Уралов Сирожиддин АҳмадалиевичТошкент вилояти Ангрен саноат ва

хизмат кўрсатиш касб-ҳунар коллежи

Аннотация: Мақолада мамлакатимиз таълим тизимида инновацион smart-таълим тизимидан фойдаланишнинг ўзига хослиги, афзалликлари варивожланиш босқичлари тўғрисида сўз юритилади.

Калит сўзлар: Smart-таълим, Smart–ўқув жараёни, Smart дарслик, Z авлод,электрон таълим, SCORM, масофавий таълим тизимлари.

Дунё жамияти ва иқтисодиётининг ўсиши баробарида таълим тизимидахам бир қатор ислоҳотлар амалга оширилиши тақозо этилади. Бу эса ўзнавбатида мавжуд ўқитиш методи ва технологияларига танқидий ёндашишнива сифатли кадрлар тайёрлашда самарали натижаларга эришиш йўлида янгиметодика элементларини қўллашни ва киритишни талаб қилади.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2018 йил 21сентябрдаги “2019-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини инновационривожлантириш стратегияси” тўғрисидаги ПФ-5544 – сонли Фармони 1-иловасининг “3.4. Таълим тизимини такомиллаштириш ва инсон капиталиниривожлантириш” бўлимида кўрсатилган ўтилган “Ўқув-тарбия жараёнига янгитаълим дастурларини, замонавий педагогик технологиялар ва smart-технологияларни жорий этиш орқали таълим муассасаларида ўқитиш сифатиниянада яхшилаш (электрон модуллар ташкил этиш ва масофавий ўқитишнижорий этиш)” масаласини тўлақонли ҳал этиш ва илм-фан тармоғига жорийэтиш айни ушбу кунда ривожланиб бораётган мамлакатимиз таълим тизимидатуб бурилиш ясаб, ўқитиш сифатини юқори босқичга кўтарилишинитаъминлайди [1].

Жамиятга ахборот-коммуникация технологияларини шиддат билан кириббориши инсонлар онгига ўз таъсирини кўрсатиб, замонавий фикрлайдиган кенгдунёқарашли шахсни камол топтиришда ўзига хосликни таъминлайди. Шуўринда, олдинги авлодлар ўқувчиларидан жиддий фарқ қилган ҳолда таълимолувчиларнинг оммавий урфга айланган таълимнинг анъанавий ўқитишметодларини тўлақонли қабул қилмаслик даражаси ошмоқда [2].

Хозирги авлод таълим жараёнига янгича талаблар қўя олади, чунки буавлод учун “тармоқдан” билим олиш кўникилган ва тушунарлидир.Ўқувчиларни анъанавий таълим моделига мувофиқ ўқитиш таълиммақсадларини самарали амалга ошириш имконини бермайди, бунда кўпинча



қуйидаги икки холатдан бири келиб чиқиши кузатилади, жумладан: энг яхшихолатда - тингловчилар томонидан фанга қизиқишнинг тез сўниши, энг ёмонҳолатда эса - ўқитувчини тўлиқ тан олмаслик рўй беради. Хозирги талабаларниZ авлоди деб номланадиган гурухга мансуб қилиш мумкин, чунки уларнингасосий хусусиятлари фаол мобиллик, ижтимоий медиа тармоқларда албаттаиштирок этиш ва доим интернетга мухтожлик хисобланади [5]. Z авлодидейилишига сабаблардан яна бири хозирги таълим олувчиларнинг Zoom cloudmeeting дастури орқали ўқитувчилар-ўқувчилар ўртасида онлайн-мулоқотгакиришиб, ўқув жараёнини ташкил этиш даражаси ортиб боришидандир.Ўқувчиларни таълимга кенгроқ жалб этиш учун мобилликка, амалиётгайўналтирилганликка, контентнинг ўзини тўлдирувчанлигига, контентнитақризлашга эга бўлган таълим моделини ишлаб чиқиш зарур. Бундай масаланиэлектрон таълимнинг янгиланган модели ёрдамида ҳал этиш мумкин бўлиб,SMART-таълим концепцияси хал қилишга қодир ва бу муаммони унингпостулатларидан бири Z авлоди кўникиб қолган тармоқдан таълимжараёнининг таркибий қисми сифатида фойдаланиши мумкин [3]. Таълимжараёни ахборот, электрон технологияларни қўллаб амалга ошириладиганхозирги электрон таълим тизими қуйидаги асосий тамойилларга эга бўлишикерак:

-таълимнинг очиқлигини ва мослашувчанлигини таъминлаш тамойилифойдаланувчиларнинг қулай бўлган исталган жойда барча тоифалари учунтаълим олиш имкониятини яратишни кўзда тутади;

-индивидуаллаштириш тамойили кириш ва жорий назорат хамда хар биртингловчи билимларининг индивидуал даражасига мувофиқ материалларнитақдим қилиш орқали амалга оширилади;

-интерфаоллик тамойили НИТ воситаларини қўллаган холда “талабалар -ўқитувчи” ва “талаба - талаба” мулоқотлари конуниятларида акс этади.

Замонавий электрон таълим асосланадиган SCORM стандартларинихозирги ўқувчилар эхтиёжларига жавоб бермайдиган, эскирган деб хисоблашмумкин. Масалан, шу стандартга мувофиқ таълим беришда интернетданфойдаланилади, лекин талабани стационар компьютерга боғлаб қўйилади, буэса, мобиль ва динамик хаёт талабларига жавоб бермайди. Талабаларнингкўпида ўқит иш учун яратилган мобиль қурилмалар: смартфонлар, планшетликомпьютер ва ноутбуклар бор, аммо масофавий таълим тизимлари (МТТ)нингхаммаси хам бундай платформаларни керагича қўллаб-кувватлай олмайди.

Z авлоди учун бугунги билимлар манбаи фақат дарсликлар ва ўқуваудиторияларида ёки электрон мухитда ишлаётган ўқитувчилар эмас, балкиинтернет-сайтларнинг чексиз имкониятлари билан бирга “Википедия”,ижтимоий тармоқлар ва микроблоглардан иборат. Замонавий таълим



стандартлари талабаларнинг таълим мухитидан ташкаридаги фаолликларинихисобга олиш имконини бермайди, бу эса, ўқитувчи (тьютор)ни зарур ахборотва топширикларни МТТга жисмонан кўчириш бўйича ишни бажаришга мажбурқилади, бу кўпинча муаллифлик ҳуқуқларини бузиши мумкин, бошқа томонданэса, бу кераксиз ва эскирган амалиёт бўлади.

Мавжуд коғоздаги ва электрон дарсликлар хозирги талабаларэхтиёжларига тўлиқ жавоб бермайди, бунинг сабаби уларнинг фақат мобиллигива индивидуаллиги йўклигида эмас, контенти (мазмуни)нинг эълон қилишвақтидаёқ эскирганидан иборат. Физика, математика каби фундаментал фанлардоирасида назария жузъий ўзгаради, аммо амалий фанлар учун ўқувматериалида акс эттирилган мазмуннинг ўзгариш тезлиги баъзан хафталар вакунларга тенг бўлади.

Юкорида келтирилган муаммоларнинг ечими МЭСИ томонидан таклифқилинган, хозирги талабалар эхтиёжларига мос бўлган, янги таълимконцепцияси - SMART-таълим концепцияси бўлиши мумкин [4].

Замонавий SMART-жамият ва унинг “хаёт давомида таълим оли ш ”ёндашуви “тингловчига қулай жойда таълим” тамойили бўйича хамма жойдаўқитиш зарурлигини, яъни янги концепциянинг мухим тамойили контентистеъмолининг мобиллиги бўлиши лозимлигини кўрсатади. Мавжуддарсликлар бу вазифани бажара олмайди, чунки уларни сотиб олиш вақтидаёқэскириб бўлган контентни тақдим қилади. SCORM стандарти бўйичатайёрланган электрон курсларни хам эскирган деб хисоблаш мумкин, чункиулар тингловчини интернетга доимий уланган стационар компьютерга боғлабқўяди, бу эса, хозирги хаётнинг жадал суръатлари ва юкори мобиллигида жуданоқулай. Шу муносабат билан ўқув контентини тарқатишда ижтимоийтармоқлар алоҳида ўринга эга бўлиб, бу эса, SMART - дарслик билан ижтимоиймедианинг интеграциялашувини таъминлаш заруратини келтириб чиқаради.

SMART-дарслик концепциясини таълим мухитидан ташқарида амалгаошириш имкони йўк. SMART-дарслик SMART-ўқув жараёни учун асосбўлиши, коғоз дарсликнинг афзалликларини, электрон курсларнинг (биринчигалда SCORM нинг) техник имкониятларини ўзига қамраб олиши хамда шуюкорида айтилганларга нисбатан бир катор афзалликларга эга бўлиши лозим.

Тингловчиларга таклиф этилаётган таълим контентининг долзарблигини,унинг соханинг реал муаммоларига мослигини фақат ўқитувчининг кучи билантаъминлаб бўлмайди. Шу сабабли долзарбликнинг юкори даражасини доимсақлаб туриш учун соханинг экспертлари жамоаси вакилларини жалб қилишзарур. Курсни тинглаган ва профессионал сохада фаол ишлаётган талабаларвақт ўтиши билан эксперт бўла борадилар, бу эса, SMART-таълимконцепциясини амалга ошириш доирасида тингловчилар билан (шу жумладан,



илгари битирган тингловчилар билан хам) ва экспертлар жамоаси биландоимий мулоқот каналини яратиш заруратини келтириб чиқаради.

Хозирги таълим ўқув материалини беришга амалиётга йўналтирилганёндашувни талаб қилади. Ўқув-методик таъминотнинг уни амалда қўллашимконияти билан боғликлиги йўқлиги унинг тингловчилар учун ахамиятинижиддий пасайтиради ва охирида олий ўқув юртининг нуфузини пасайтиради.Материални беришнинг мумкин бўлган шакллари ўқув материалига“амалиётни” киритиш учун ўқув жараёнида эскирган кейсларданфойдаланишдан, то тингловчиларни реал компанияларга стажёрлар сифатидакиритишгача камраб олади. Аммо айтиб ўтилган ёндашувлар ишлайдигантингловчиларга хамда қуйи курслар талабаларига хамма вақт хам москелавермайди.

Баён қилинган муаммолар ва уларни хал қилишнинг мумкин бўлганйўналишлари SMART-таълимнинг асосий тамойилларини шакллантиришимконини беради.

Фойдаланилган адабиётлар1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 21 сентябрдаги

ПФ-5544 – сонли Фармони.2. Аханова М.А. SMART-технологии как средство повышения качества

образования. ФГБОУ ВО “Тюменский государственный нефтегазовыйуниверситет”, г.Тюмен. 2015 г.

3. Тихомиров В. П., Тихомирова Н. В. Smart-education: новый подход кразвитию образования //http://www.elearningpro.ru/forum/topics/smart-education.2015 г.

4. Н.О. Васецкая, В.В. Глухов - Санкт-Петербургский политехническийуниверситет Петра Великого, г.Санкт-Петербург. 2015 г.

5. https://ru.wikipedia.org/wiki/поколение_Z



BOSHLANG`ICH SINFLARDA FANLARNI O`QITISHDAQO`LLANILADIGAN USULLAR

Ahmedova MohigulFarg`ona viloyati Qo`shtepa tumani 20-maktab

Ma’lumki, o‘quvchilarning asosiy vaqti maktablarda ta’lim-tarbiya olish bilano‘tadi. Kelajakka qadam ham aynan maktab davridan boshlanadi. O‘quvchilarningshakllanib borayotgan bilim, ko‘nikma va malakalarni quyida ko‘rsatilgan usullardars samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Maktabda shaxsning barkamol kamoltopishga, o‘sib kelayotgan avlodning ijodiy qobiliyatlarini aniqlash varivojlantirishga, og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishga, shuningdek, ularning bo‘shvaqtidan oqilona foydalanishga yo‘naltirilgan. Chunki, maktab uzluksiz ta’limtizimining tarkibiy qismi bo‘lib, uning asosiy vazifasi o‘quvchi yoshlarga ta’lim vatarbiya berish bilan birga ularning maktabdan va sinfdan tashqari bo’sh vaqtinisermazmun o‘tkazish, yoshlarning ongiga milliy g‘oya va vatanparvarlik tuyg‘ularinisingdirishdan iboratdir.

1-topshiriq:“O‘zingni sinovdan o‘tkaz” metodiHar bir guruh ushbu fandan olgan taassurotlari, bilim va malakalarini sinovdan

o‘tkazish maqsadida “O‘zingni sinovdan o‘tkaz” toshirig‘i asosida o‘tilganmavzularga aqliy hujum asosidagi tezkor savol-javoblarga javob berishlari aytiladi.

2-topshiriq:“Buyuk siymolarga tavsif” metodiBunda oldindan o‘quvchilarga buyuk siymolar A.Temur, Jalolliddin

Manguberdi ( boshqa shoirlar, allomalar ham berilishi mumkin) hayoti, ijodi vafaoliyati borasida chuqur izlanib, ularga tavsif berishlari lozim.

3-toshiriq: “Xulosa qilishga tayyorman” metodiBunda guruh o‘quvchilariga o‘tilgan mavzularda ular tanishgan asarlari

(misollari, kasalliklarning oldini olish borasidagi qarashlari) ga katta e’tiborqaratiladi. Uning tarbiyaviy ahamiyati bugungi hayotimizda nechog‘li ahamiyatgaega ekanligiligi so‘raladi.

4-toshiriq: “Kichik muhokamachi” metodiUshbu topshiriq jarayonida o‘quvchilarning o‘tilgan darslar davomida erishgan

yutuqlari va kamchiliklarini shaxsiy kuzatishlari asosida aytishlari, muhokamaqilishlari lozim. Ushbu topshiriq turli fanlarda turlicha kechadi.

5-topshiriq: “O‘z xotirangni sinovdan o‘tkaz”Bunda o‘qituvchi o‘z mavzularidan kelib chiqib, qog‘ozga berilgan topshiriqni

( shoirlar nomi yoki asarlarini, raqamlarning nomini, yoki kasalliklarning nomini)eslab qolish asosida to‘g‘ri va xatosiz yozishlari lozim.

5-topshiriq: “Lug‘at bilan ishla” metodi



Har bir guruhga o‘tilgan mavzu boprasida lug‘atning ma’nosini to‘g‘ri va aniqyozib berish topshiriladi ( Xoh doskada, xoh og‘zaki, xoh qog‘ozda)

Darsni yakunlash:Bugungi dars davomida berilgan topshiriqlar asosida guruhlarning qay darajada

o‘tilgan mavzuni egallaganliklari, bugungi mavzuning ular hayotidagi ahamiyatlitomonlari xulosa qilinadi. Guruhlarga berilgan rag‘bat kartochakalari yordamidaguruhda faol qatnashgan o‘quvchilar va guruh rag‘batlantiriladi.

Uyga vazifa: Har bir guruh o‘zi ustida ishlab, kelasi darsda yangiliklar (xohbiror ijodkorning asarini o‘qib tahlil qilishi, xoh she’r, hikoya, ertak yozib kelishi,xoh matematik misollardan qiyin misol yoki masala tuzishi yoki uni yechib kelishi,xoh biror kasallik borasida ma’lumotlar to‘plab, uni chiqib ma’ruza shaklida o‘qibberishi mumkin) topshiriladi.

Yana bir yangi usul:Qo‘llanilishi: O‘tilgan mavzularni baholash, takrorlash, mustahkamlash, o‘zaro

bellashishga mo‘ljallangan.Usul maqsadi: dars jarayonida o‘quvchilarni aniq tezlik bilan xatosiz javob

berishga va aniq, to‘g‘ri qarorga kela olishga undashdan iborat.Usul uchun kerakli jihozlar: Savollar blankasi, estafeta tayoqchasi,

bayroqchadan foydalanish ham mumkin, o‘quvchilarni guruhlarga ajratuvchi raqamliqog‘oz.

Usulni o‘tkazish qoidasi: Dastlab guruh o‘quvchilari 2 guruhga ajratiladi.Ularning joylashishi va harakatlanishi quyidagidek amalga oshiriladi

1-Guruh a’zolarining partalarda joylashishi va harakatlanish sxemasi.Usul parta oxiridan boshlanadi.Qaysi guruh birinchi bo‘lib boshlashi qura tashlash yo‘li bilan aniqlanadi.O‘qituvchi o‘yinni birinchi bo‘lib boshlaydigan jamoa ishtirokchisiga dastlabki

savolni beradi. Ishtirokchi berilgan savolga javob bersa qo‘lidagi estafeta tayoqchanikeyingi sherigiga uzatadi. Agar savolga javob qaytara olmasa qo‘lidagi estafetatayoqcha o‘zida qoladi.

O‘qituvchi keyin raqib jamoaning birinchi ishtirokchisiga savol beradi. Buishtirokchi ham berilgan savolga javob bersa qo‘lidagi estafeta tayoqchani keyingisherigiga uzatadi. Agar savolga javob qaytara olmasa qo‘lidagi estafeta tayoqchao‘zida qoladi. Estafeta tayoqchasini qatnashchilar bir-birlariga navbat bilan uzatibborishadi.



Estafeta tayoqchasini faqat savolga javob bergandagina uzatishga ruxsatberiladi. Shu tariqa savol-javob qaysidir guruh qo‘lidagi estafeta tayoqchasinio‘qituvchiga birinchi bo‘lib yetkazib borishga qadar davom etadi.

Estafeta tayoqchasini jamoa a’zolari qoidani buzmasdan, vazifani aniq va tezdabajarib, birinchi bo‘lib o‘qituvchiga yetkazib bersa o‘sha jamoa g‘olib deb topiladi.Jamoa a’zolarining o‘yindagi ishtirokini o‘qituvchi aniqlab boradi dars so‘ngidaularni rag‘batlantiradi. Bunda ishtirokchining o‘ziga berilgan har bir savolga birinchiimkoniyatda javob qaytarib, estafeta tayoqchasini sherigiga vaqtida uzatib borishihisobga olinadi.

“Tovushli diktant” usuliO‘tkazish tartibi. O‘quvchilar daftarlariga so‘zlarni yozib, yodlab olishlari kerak

(tovushlar orasidagi interval1-2 soniya).(Z), (I), (N),(A) (Z), (A), (N), (J),(I),(R) (I), (Ch), (A), (M),(I),(Z).(B), (A), (N), (A),(N) (B), (A), (L), (A),(N),(D) (Z), (A), (N), (J),(I),(R).(Yo), (Z), (A), (M),(I),(Z)

“Axborot uzatish” usuliO‘yinlar o‘quvchilarning xotira, nutq, hamkorlikda faoliyat ko‘rsatish, o‘zaro

do‘stona munosabatlar o‘rnatish ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun eng qulaydidaktik vosita hisoblanadi.

Masalan, bir o‘quvchi muayyan bir buyumning nomini aytib, qo‘lidagikoptokchani yonidagiga uzatadi. U esa qisqa muddat o‘ylab, ikkinchi bir so‘zniaytadi. Bu so‘zlar tematik jihatdan bir guruhga mansub bo‘lishi lozim. Koptokchaniolgan navbatdagi o‘quvchi ma’no jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan ikkita so‘zniaytib, oldingilariga qo‘shishi lozim.

1-o‘quvchi: o‘qituvchi; 2-o‘quvchi: o‘qituvchi, shifokor; 3-o‘quvchi: o‘qituvchi,shifokor, injener; 4-o‘quvchi: o‘qituvchi, shifokor, injener, binokor; 5-o‘quvchi:o‘qituvchi, shifokor, injener, binokor, tikuvchi; 6-o‘quvchi:o‘qituvchi, shifokor,injiner, binokor, tikuvchi; 7-o‘quvchi: o’qituvchi, shifokor, injener, binokor, tikuvchi,haydovchi, sartarosh; 8-o‘quvchi: o‘qituvchi, shifokor, injener, binokor, tikuvchi,haydovchi, sartarosh, jurnalist;

Shu tariqa koptokcha kimning qo‘liga kelsa o‘sha o‘quvchi oldingi o‘quvchilaraytgan so‘zni aytib qo‘shimcha sifatida o‘zidan so‘z qoshib keying o‘quvchigauzatadi. O‘yin shu tariqa davom etadi. O‘yin kasblar, fanlar, mevalar, sabzavotlar,o‘simliklar, gul turlari, hayvonlar, jihozlar, davlatlar, shoir va adiblar, kiyim turlari,pishiriqlar, san’at turlari asosida tashkil qilinishi mumkin. Buni tanlash imkoniyatifaqat o‘yinni boshlab bergan o‘quvchiga beriladi.

Xulosa o`rnida shuni aytish mumkinki, bugungi XXI asr ta`lim tizimidadarslarni o`quvchilarga oddiy yo`sinda emas, balki interfaol usullardan keng



foydalangan shaklda tushuntirsak, yosh avlodning nafaqat bilim ko`nikmasini, balkifikrlash salohiyatini ham yuksaltirgan bo`lamiz.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Yo’ldoshev J. “Ta’limimiz istiqloli yo’lida” – Toshkent:Sharq.1996.2. “Xalq so’zi” 2012-2019-yillar.3. Sobirov B. “Ta’lim tizimi takomillashmoqda” // O’zbekiston iqtisodiy

axborotnomasi. – Toshkent, 2008.N6son. –B.41-43.4. www.uza.uz-O’zbekiston Respublikasi Axborot agentligi rasmiy sayti.



DARS SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA PEDAGOGIKTEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI

Ro‘ziyeva Nodira Negovna

Navoiy viloyat Karmana tuman 4-maktab

Annotatsiya: Bu maqolada dars faoliyatini axborot texnologiyalari yordamidatashkil qilish masalalari yoritilgan. Ayniqsa, undan ona tili va adabiyot darslariningsifat samaradorligini oshirish ko’zda tutilgan. Shuningdek, pedagogik texnologiyalarbilan o’quvchilarni darslarga qiziqtirish va faollashtirish ham maqsad qilingan.

Kalit so’zlar: kommunikatsiya tizimi, axborot texnologiya, pedagogiktexnologiya, ijodiy fikrlash.

Annotation: This article is devoted to organize lessons through informationtechnology. Especially, we can use this method during mother tongue and literaturelessons. Also, by using pedagogical technology we can encourage pupils and beactive them at the learning process.

Key words: communication system, information technology, pedagogicaltechnology, creative thinking.

Аннотация: В этой статье выявлены задачи формировать деятельностьурока с помощью информационных технологий. Особенно в материалерассматривается повышения эффективность урока родного языка и литературы.Также представлены заинтересовать и активизировать учащихся на уроках сиспользованием педагогическими технологиями.

Ключевые слова: коммуникативная связка, информационных технологий,педагогическая технология, творческий разум.

O‘zbekistonimizda mustaqillik sharofati bilan barcha sohalarda tub islohotlaramal ga oshirildi, iqtisodiy rivojlantirishning o‘zbek modeli, kadrlar tayyorlashningmilliy dasturi ishlab chiqildi va bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda.Mamlakatimizda ta’lim sohasiga alohida e’tibor qaratilib, kelajak avlodni tarbiyalashborasida zarur shart-sharoitlar, imkoniyatlar yaratilmoqda.

Bugungi kunda dunyo miqiyosida axborot kommunikatsiya tizimining yuksakdarajada rivoj topib borayotganligi va bu boshqa sohalar qatorida ta’lim jarayonigaham kirib kelib, uni yanada sifatli tashkil etishga o‘z ta’sirini ko‘rsatayotganligibarchamizga ma’lum. Bunday sharoitda inson faoliyatining nazariy va amaliyqirralari ham uzluksiz yangilanib turishi tabiiydir. Pedagogik faoliyat ham alohida vamurakkab mehnat turi sifatida bundan mustasno emas. Pedagoglar o‘z faoliyatlaridakafolatlangan natijalarni qo‘lga kiritishga urinmoqdalar.



XXI asrni olimlarimiz tomonidan axborot texnologiyalari asri deb tanolinganligi pedagogik va axborot texnologiyalari kun sayin barcha sohalardarivojlanayotgani, jumladan, ta’lim sohasida ham yangi axborot texnologiyalaridankeng foydalanish an’anaviy o‘qitish usullaridan ko‘ra samarali va yuqori natijalargaolib kelmoqda. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da ko‘zda tutilganidek, pedagogikva taxborot texnologoyalari, kompyuterlashtirish va kompyuter tarmoqlari negizidata’lim jarayonini yangi axborotlar bilan ta’minlash rivojlanib bormoqda.

Shuning uchun ham pedagogik texnologiyalarni ta’lim jarayoniga joriy etish,ta’lim samaradorligini oshirish uchun tinimsiz izlanish bugungi kunning ehtiyojigaaylandi.

O‘quv-tarbiya ishlari jarayonida o‘quvchilarni ijodiy fikrlashga, o‘zgaruvchanvaziyatlarga o‘rgatish, erkin raqobat asosida faoliyatni tashkil etish hamda ularningamaliy mashg‘ulotlarda pedagogik texnologiyalar, axborot tеxnologiyalari,elеktrondarsliklar, vеrsiyalar va multimеdialardan foydalana olishi muhimdir. Bu esao‘quvchilarda mutsaqillik, erkin fikrlashni tarbiyalash, o‘quv faoliyatini tahlil qilish,itsiqbolda kasbiy mahorat va kompyutеr savodxonligini orttirish ularning ichkiehtiyojiga aylantirilishini talab etadi.

Pedagogik texnologiyalar ta’lim-tarbiya jarayonini ilg‘or vositalari, metodlar,texnik vositalar, usullariga tayanib takomillashtirish tizimi hisoblanadi. Bu tizimo‘qituvchi tomonidan yaratiladi, ta’lim-tarbiya bosqichlarini o‘zaro bog‘lashgaxizmat qiladi. Uning mzmuni va vazifalarini, maqsadini oldindan belgilash, ta’lim-tarbiyaning shakllari va vositalarini tayyorlash, o‘quvchida shakllantirish ko‘zdatutilgan ma’naviy sifatlarni o‘zlshtirishga yo‘naltirilgan darslarni rejalashtirishkabilarni o‘z ichiga oladi.

Ta’limning barcha bo‘g‘inlarini shunday tashkil etish kerakki, u yoshlargachuqur va asosli bilim berish bilan birga keng qamrovli fikrlashga o‘rgatsin.Pedagogik texnologiyaning asosiy mohiyati o‘quvchilarni qiziqtirib o‘qitish vabilimlarni to‘liq o‘zlashtirishga erishishdir. Ta’limda berilayotgan bilimlarnio‘quvchilarning ko‘pchilik qismi puxta o‘zlashtirishi pedagogik texnologiya joriyetilishining asosiy maqsadi hisoblanadi.

Ta’lim tizimiga yangiliklarni olib kirish, zamonaviy pedagogiktexnologiyalardan unumli foydalanish bugungi kun ta’limi oldiga qo‘yilgan muhimvazifalardandir.

Darhaqiqat, zamonaviy pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayoniningunumdorligini oshiradi, o‘quvchilarning mustaqil fikrlash jarayonini shakllantiradi,o‘quvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni oshiradi, bilimlarni mustahkamo‘zlashtirish, ulardan amaliyotda erkin foydalanish ko‘nikma va malakalarinishakllantiradi.



Pedagogik texnologiya mohiyat jihatdan boshqa texnologiyalar bir safda turadi,chunki ular kabi boshqalari ham o‘z xususiy sohasiga, metodlari va vositalariga ega,ma’lum “material“ bilan ish ko‘radi.Biroq pedagogik texnologiyalar inson ongi bilanbog‘liq bilimlar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tushunarli bo‘lmaganpedagogik jarayonni ifoda etishi bilan ishlab chiqarish, biologik hatto axborotlitexnologiyalardan ajralib turadi. Uning o‘ziga xos tomonlari –tarbiyakomponentlarini mujassamlashtirganliklaridir. Pedagogik texnologiya boshqasohalardagi texnologik jarayonlar bilan uzluksiz va an’anaviy o‘quv jarayoniga,uning samarasini, oshirishga ta’sir ko‘rsatishning yangi imkoniyatlarini egallab oladi.Pedagogik texnologiya asosida o‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish vaboshqarish imkoniyati tug‘iladi va u o‘qituvchining yaqin ko‘makdoshiga aylanadiyoki uning funksiyalarini to‘liq bajarishi mumkin. Natijada, mantiqiy bog‘langanqisqa yo‘llardan shunday olib boriladiki, oqibatda o‘quvchilar deyarli xatoqilmaydilar va o‘quvchi ularning natijasini ma’lum qilish bilan mustahkamlashimkoniyatini yaratadi hamda ta’lim maqsadini to‘la amalga oshirish sari yana yangiqadamlar qo‘yiladi.

Yurtimizda ta’lim mazmuniga alohida e’tibor qaratilib, DTS o‘quvdasturlarining yangi tahrirdagi variantlari tajriba sinovdan o‘tkazilmoqda, pedogogiktexnologiyalar asosida o‘quv jarayonining samaradorligi oshirish maqsadidapedagogik texnologiyalardan, axborot komminikatsiya vositalaridanfoydalanilmoqda.

Ona tili va adabiyot darslarida o‘quvchilarini o‘qitishda o‘quvchilarningdunyoqarashini kengaytirish, bilimlarni keng va oson o‘zlashtirish maqsadidapedagogik texnologiyalarning usul, vosita va shakllarini to‘g‘ri tanlab, ulardanfoydalanish muhim sanaladi

Boshlang‘ich ta’lim davri ta’lim jarayonidagi eng mas’uliyatli davrdir. Bupaytda bolaning savodi chiqishi bilan birga, uning dunyoqarashi shakllanadi,tafakkur qilish malakasi rivojlanadi.

Bu davrda bolaning zehnini o‘stirishga qaratilgan har bir mashg‘ulot bolaaqlining tarkib topishi va rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham budavrda, avvalo, ta’lim jarayonini qiziqarli, ta’sirli qilib tashkil etishga, motiv hosilqilish va uni rivojlantirishga e’tibor qaratish lozim. Chunki bu muddat bolaning o‘yinfaoliyatidan aqliy faoliyatga, ya’ni o‘quv faoliyatiga o‘tganligi bilan xarakterlanadi.

Ayniqsa ona tili va adabiyot darslari jarayonida pedagogik texnologiyalardanfoydalangan holda qiziqarli olib borish natijasida o‘quvchilarni darsga jalb etishsamarali bo‘ladi. Shunday darslarda bolalar diqqati to‘liq jalb etiladi, xotirasi yaxshiishlaydi. Motivlar o‘quvchilarning bilimlarini chuqur egallashlariga yordam beradi.Shuning uchun ham o‘qituvchilar ta’lim jarayonini qiziqarli motivlar asosida tashkiletishga e’tibor qaratishlari zarur.



5-6-sinf o‘quvchilari boshqarishga moyil, qiziquvchan, ta’sirchan bo‘lganliklariuchun ham o‘qituvchidan o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo‘lgan, darsnioson o‘zlashtirishlarini, bilimlarni mustahkam o‘rganishni kafolatlaydigan metodlarnitanlashi va foydalanishi talab etiladi.

Pedagogik texnologiyalardan foydalanishda ta`limning mazmunini belgilash,ta`lim-tarbiyaning shakllari va vositalarini tayyorlash, o‘quvchilarning bilimlarnikeng egallashi va ma`naviy fazilatlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan topshiriqlartizimini ishlab chiqish, ta`limning natijasi va o‘zlashtirish darajasini aniqlash ularniob`ektiv baholash uchun test vazifalarini tayyorlash kabilar tashkil qiladi.

O’quvchilarining pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etilgan darslarijarayonida erkin va mustaqil fikrlash qobiliyati shakllanadi. Mustaqil fikrlashqobiliyatining shakllanishi natijasida, o‘quvchilar atrof olamdagi, jamiyatdagiqonunlarni, shuningdеk, asardagi ijobiy va salbiy qahramonlar orqali lar insoniyfazilatlarni anglash, bilimlarni chuqur o‘rganish, keng fikrlash, tеgishli qarorlar qabulqilish ko‘nikmalari shakllanadi.

Darslarni samarali va sifatli tashkil etish uchun pеdagogning tashkiliy hamdauslubiy jihatdan tayyorgarligi va ta’lim olish jarayonini tashkil etishni ta’minlovchio‘quv-uslubiy ta'minotni ishlab chiqish talab etiladi. Taminot bazasida o‘quvjarayoniga zamonaviy axborot tеxnologiyalarini qo‘llash imkoniyati bo‘lishi muhim.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Yo‘ldoshev J. Yangi pedagogik texnologiya: yunalishlari, muammolari,

yechimlari. «Xalq ta’limi», 1999 yil, 4-son, 4-11 betlar.2. To’xliyev B.Adabiyot o’qitish metodikasi.T., 2006.3. Oliy pedagogik o‘quv yurtlarining o‘quv jarayoniga pedagogik

texnologiyalarni tatbiq etishning ilmiy asoslari. Respublika ilmiy-metodikkonferentsiyasining materiallari. – T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2000. 111 b.



TARIX O’QITISHDA QISHLOQ TARIXINI O’RGANISHNING AFZALLIGI

Mamatxodjayeva Moxira12-umumiy o’rta ta’lim maktabiFarg’ona viloyati Qo’qon shahri

Annotatsiya: Maqolada tarix o’qitishda mahalliy manbaalardan foydalanishningahamiyati, Qizilmusht qishlog’i tarixi, hozirgi ahvoli, qishloqning joylashish hududihaqida so’z boradi.

Kalit so’zlar: Qishloq, Qizilmusht, Xudoyqulova Tursinoy, II-jahon urushi,“G’alaba” qishloq soveti, 1948-1960 yillar, qishloq klubi, mahalla binosi.

Har bir sohaning o’ziga yarasha mashaqqati, qiyinchiligi va shu bilan birgarohati-yu quvonchi bo’ladi. Shu kabi o’qituvchilikning ham o’ziga yarasha yuki vaqiyinchiligi bor. O’qituvchi o’z sohasini mukammal bilishi esa ming-minglabo’quvchilarning yutug’i hisoblanadi. Chunki, minglab shogirdlar asalari kabiustozlarning ilmi va bilimidan oziqlanadi, bol yig’adi.

Ustoz dars mobaynida har xil usullardan foydalanishi esa darsning qiziqarlio’tishi va samarali bo’lishiga xizmat qiladi. Tarix fanini o’qitishda mahalliymanbalardan foydalanish ham o’quvchilarni vatanni sevishga yurtiga sadoqatlibo’lishiga, qishloq yoki ona shahri bilan faxrlanishiga turtki bo’ladi. Zero, o’zliknianglash, kim ekanligini va kimlarning avlodi bo’lganligi barcha uchun birdekqiziqarli va dolzab mavzu hisoblanadi.

O’quvchilarni yanada fanga qiziqtirish uchun mahalliy manbalardan foydalanishya’ni qishloq, shahar tarixi, shu yerdan yetishib chiqqan ziyoli insonlarning bosibo’tgan hayot yo’li, erishgan yutuqlari, sir-asrorlari haqidagi faktlar ham kattaahamiyatga ega. Tarix fanini o’qitishda qishloq, shahar tarixini bilish dars o’tishdayengillik beradi. Ba’zan esa lirik chekinish rolini o’ynaydi.

Ko’p ming yillik taraqqiyot yo’lini bosib o’tgan va o’tmishida katta tarixiysiljishlar bilan birga, tanazzullar va inqirozlarga guvoh bo’lgan xalqimiz qanday birmillat bo’lganligi va hozirgi davrgacha xalq sifatida shakllanishiga oid bo’lganmanbalar barchamiz uchun asosiy qiziqarli ma’lumotlar sanaladi.

Demak, dars o’tishda manbalardan, ma’lumotlardan oqilona foydalanish hardoim ham oson kechmaydi. O’quvchiga yetkazayotgan ma’lumotlarni orasigamohirlik bilan darsga oid ma’lumotlarni qo’shib o’tish, o’quvchilarni diqqatinimavzudan chalg’itmagan holda qiziqtira olish murakkab vazifa hisoblanadi.

Mustaqilligimizning hozirgi davrlarida tarixni o’rganish, uni qaytadan tadqiqetishga katta ahamiyat berilmoqda. Shunday ekan tarix fanini o’qitishda mahalliyma’lumotlarni qay darajada to’g’ri ekanligini aniqlash, ularni saralab o’quvchilarga



yetkazish eng dolzarb mavzu hisoblanadi. Har bir inson o’zi yashab turgan hududtarixini mukammal bilish maqsadga muofiqdir. Farg’ona viloyatida joylashganDang’ara tumaniga ham hozirda bir necha qishloqlar kiradi. Shulardan biriQizilmusht qishlog’idir. Qishloq tarixi qandaydir rang bilan bog’liq emas aksincha,qadimiy qipchoq urug’lariga borib taqaladi.

Qizilmusht qishlog’i Qirqlar, Aravon,Yangi zamon va Chek yer qishloqlari bilanchegaradosh.XX asr boshlarida hozirgi Qizilmusht mahallasida bor yog’i 20-30taxonadon yashagan. Manbalardan olingan ma’lumotlarga ko’ra, Qizilmusht aslidaQizilmush bo’lib, Farg’ona vodiysi qipchoqlarining bir urug’i qizilmush deb atalgan.Bu aholi maskani etonooykonim hisoblanadi. Qo’qon xoni Xudoyorxonning amribilan Qizilmusht qishlog’ida anhor qazishga amr etilib, Qizilmusht anhori so’ng buyerlar obod bolib, aholi ko’chib kela boshlagan.

Sho’rolar tuzimi davrida bu joydagi boylarga tegishli uy-joylar va yerlarmusodara etilib, ularga tegishli bo’lgan yer maydonlari aholiga taqsimlab berildi. II-jahon urushidan so’ng Qizilmusht qishlog’i “G’alaba” qishloq sovetiga qarashlibo’lib, 1999-yilda Dang’ara tuman hokimining qaroriga asosan Qizilmusht mahallafuqarolar yig’ini Nizomi tasdiqlanib, davlat ro’yhatidan o’tkazildi.

1948-1960-yillarda bu yerlarda Xudoyqulova Tursunoy raislik qilib, urushasoratlarini bartaraf etishda fidokorona xizmat ko’rsatgan. Xudoyqulova Tursunoyraisligi davrida Qizilmusht qishlog’i ancha kengaydi. Aholisi ham ilgariga nisbatanancha gavjumlashdi. Uning davrida qishloq aholisining turmush darajasi ham oshdi.Mahalliy aholi ortasida turli xil kasb – hunar turlari ravnoq topa boshladi.

Qizilmusht MFY hududida azal-azaldan ko’plab tadbirlar o’tkazilib kelinadi.Hudud qishloq bo’lib shakllangandan beri bu an’ana tusiga kirgan. O’sha davrlardaaholi o’rtasida hashar yo’li bilan mahalla fuqarolari uchun choyxona,100 kishilikklub qurib bitkazildi.

Mustaqillik yillarida mahallada ko’plab madaniy-ma’rifiy marosimlar, tadbirlaro’tkazish yanada kengroq rasm bo’ldi. Mahalladagi 300dan ortiq xonadonda 2000dan oshiq fuqarolar yashaydi, asosan o’zbeklar. Mahalla hududida 18-o’rta maktab,oziq-ovqat va xo’jalik mollari do’konlari bor. Hanuzgacha mahalla aholisi orasidahashar qilish udumi saqlanib kelmoqda. Bundan tashqari Qizilmushtliklar ota-bobolari kabi chapani, gapga chechan, mard va mehnatsevar insonlar sanaladi.

Qizilmusht qishlog’idan hozirgi davrgacha ko’plab ziyolilar, ilm kishilari,tadbirkor va sara o’qituvchilar yetishib chiqqan. Shulardan biri ichki ishlarboshqarmasi boshlig’i, militsiya podpolkovnigi Boytemirov Jaloliddin, militsiyakapitani Ro’zmatov Qodirjonlarni aytib o’tishimiz lozim. Qishloqda o’ziningmahnatsevarligi, hayotni sevishi, mehr-muruvvatliligi bilan yoshlarga o’rnak bo’libkelayotgan Fayzimatova Ikromoy ham tadbirkor, ham ishbilarmonligi bilan ajralibturadi. U ipak qurti yetishtirishi bilan nafaqat tuman va viloyatda, balki respublikada



ham nom qozongan. Aytib o’tishimiz joizki, Fayzimatova Ikromoy Moskva shahridabo’lib o’tgan xalqaro seminar ishtirokchisiga bo’lib qaytgan. Bunday ibratli vao’quvchilarga o’rnak qilib ko’rsatsa bo’ladigan insonlar Qizilmushtda talaygina.

Hozirgi kunda o’sib kelayotgan yosh avloddan Anvarov MuhammadziyoAbduqahhor o’g’li milliy cholg’u asboblaridan 2016-yilda Turkiya davlatida, 2018-yilda Toshkentda bo’lib o’tgan Xalqaro “Iste’dod” ko’rik tanlovida 1-o’rin sohibibo’ldi. Bundan tashqari Qizilmusht qishlog’idan ko’plab sport ustalari vachempionlari ham yetishib chiqqan.

Bunday ma’lumotlarni o’quvchilarga taqdim etish sinfda jimlik va tartibniyuzaga keltiradi. Mahalliy manbaalardan foydlanish metodi har doim samaralihisoblangan. Kishi o’z yurti haqida ko’proq bilgisi kelishi bu tabiiy hol. Shundayekan, dars davomida qo’llash uchun innovatsion usullar o’ylab topish, yurt tarixigaoid manbalarni taqdim qila olish ham o’quvchilarning darsni yaxshi o’zlashtirishigayordam beradi.

Yuqorida aytib o’tganimizdek, “Tarix millatning o’tmishini, taraqqiyotinihamda tanazzulining sabablarini o’rganaturg’on ilmdir.” Uni qay tarzda tinglovchigayetkazish, ularda o’tmish bilan faxrlanish tuyg’usini shakllantirish esa pedagogdanyuksak malaka ta’lab etadi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlab o’tganidek,“Biz ajdodlarimizning yorqin xotirasini asrab- avaylab, qalbimizda, yuragimizdaabadiy saqlaymiz. Bukilmas iroda, fidoiylik va jasorat namunasini amalda namoyonetib, o’z hayotini aziz Vatanimizning har tomonlama ravnaq topishiga bag’ishlanganustoz va murabbiylarimiz, zamondoshlarimiz bilan biz cheksiz faxrlanamiz.

Tarix o’qitishda qanday metodlardan foydalanmasin ustoz har doimshogirdlariga yaxshiliklar ulashadi va sog’inadi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016-yil 14-

dekabrda Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisida so’zlagan nutqi.2. Rajabov.Q, Zamonov.A. O’zbekiston tarixi.10-sinf.G’afur G’ulom .T-2017.3. Dala yozuvlari.Qizilmusht MFY raisi Tolibjonov Ilhomjon bilan suhbat.

18.04.2020 –yil.



MATEMATIKA O’QITISH METODIKASINING BOSHQA FANLARBILAN ALOQASI

Abdillahatova Gulnora AkramjanovnaNamangan tumani 19-umumiy o’rta ta’lim maktabi

Annotatsiya: Ushbu maqolada matematika o’qitish metodikasi, matematikqarashlar, matematika faniga hissa qo’shgan allomalar, qiziqarli arifmetikaga oidmasalalar hamda matematikaning boshqa fanlar bilan aloqasi, shu fanga hissaqo’shgan olimlar haqida fikr mulohazalar bayon etilgan.

Kalit so’zlar: Hissiy bilish, mantiqiy bilish, quyosh nuri, kvadrat, to’g’rito’rtburchak, romb, trapetsiya, parallelogramm, qadimgi Misr, Fales, Abu RayhonBeruniy.

Matematika o’qitish metodikasi fani pedagogika fanining ma’lum bir bo’limibo’lib, u matematika fanini o’qitish qoidalarini o’rganish bilan shug’ullanadi.Matematika o’qitish metodikasi matematika fanini o’qitish qonuniyatlarini o’rganishjarayonida pedagogika, mantiq, psixologiya, matematika, falsafa va boshqa fanlarbilan uzviy aloqada bo’ladi. Matematika fani barcha sohalarda o’z aksini namoyonetibgina qolmay, u doimo kundalik hayotimizda uchrab turadi.

Psixologik nuqtai nazardan qaraganda bilish jarayoni ikki xil bo’ladi: hissiybilish, mantiqiy bilish. Hissiy bilish – sezgi idrok va tasavvur. Insonning hissiy bilishiuning sezgi va tasavvurlarida o’z ifodasini topadi. Inson sezgi a’zolari vositasida realdunyo bilan o’zaro aloqada bo’ladi. Bilish jarayonida sezgilar bilan birga idrok hamishtirok etadi. Sezgilar natijasida ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazi hosil bo’ladi,ana shu sub’ektiv obrazning inson ongida butunicha aks etishi idrok deyiladi.Mantiqiy bilish – tushuncha hukm va xulosa.

Har qanday mantiqiy bilish hissiy bilish orqali amalga oshadi, shuning uchunham har bir o’rganilayotgan matematik ob’ektdagi narsalar seziladi, abstrakt nuqtainazardan idrok va tasavvur qilinadi, so’ngra ana shu o’rganilayotgan ob’ektdagi narsato’g’risida ma’lum bir matematik tushuncha hosil bo’ladi. Matematikadayangiliklarni yaratishda butun umrini bag’ishlagan juda ko’p insonlar haqida biz judayaxshi bilamiz. O’rta osiyolik olimlardan Abu Rayhon Beruniy hamto’rtburchaklarning turlariga mufassal to’xtalgan. U o’zining “Astranomiyasan’atidan boshlang’ich ma’lumot beruvchi kitob” nomli asarida,,To’rtburchaklarning turi qanday ?” deb savol qo’yadi va quyidagicha javob beradi.Kvadrat – uning barcha tomonlari teng, barcha burchaklari to’g’ri, diagonallari, ya’niqarama – qarshi burchaklarini tutashtiruvchi chiziqlari esa o’zaro teng. To’g’rito’rtburchak – u kvadratga nisbatan uzunroq, barcha burchaklari tog’ri, faqat qarama



– qarshi tomanlari va diagonallari teng. Romb - uning to’rtta tomoni teng, ammodiagonallari turlicha, faqat ikkitadan qarama qarshi tomonlari teng. Bu shakllardanfarqli to’ttburchaklar trapetsiyalar deyiladi. Parallelogramm - u to’rtburchakli shakl,uning har qanday ikki qarama qarshi tomoni parallel. Uning qarama - qarshiburchaklarining uchlarini tutashtiruvchi chiziq diagonal deb ataladi

Tarixiy voqealarga nazar solaylik. Bu voqea miloddan avvalgi 6 – asrda bo’lgan.Bu vaqtda yunonlar geometriya bilan deyarli shug’ullanmas edilar. Yunon faylasufiFales fani bilan tanishishga tashrif buyurgan. Misrliklar unga qiyin masala beradilar:ulkan piramidalardan birining balandligini qanday hisoblash mumkin? Fales bumasalani sodda va jozibali yechimini topadi. U tayoqchani yerga qoqadi va shundaydeydi: “Qachonki shu tayoqcha soyasining uzunligi tayoqchaning uzunligi bilan tengbo’lsa, piramida balandligi bilan teng bo’ladi.” Bu masalani misrliklar quyosh nurlaribilan birga talqin qilishgan va savolga javob topishgan.

Matematika fanini barcha fanlar bilan bog’lab o’tish - o’quvchilarda fangabo’lgan qiziqishlari, hissiy bilish, mantiqiy bilish darajalarini yanada mukammalbo’lishini bilgan holda dars o’tilsa, maqsadga muvofiq bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Matematika o’qitish metodukasi. S.Alixanov.2. Sehrli kvadratlar jozibasi. Q.To’laboyev.



LANGUAGE ACTIVITIES IN HOME READING ENGLISH LESSONS.

DjumayevaRa’noSecondary school

Bukhara region Bukhara district

Abstract: This article focuses on the effective ways of Home reading lessons.By investigating the role of activities in Home reading lessons. Such activities helpteachers to create English atmosphere in the class. Home reading lessons developcritical thinking, reading skills and raise awareness of good behavior Languageactivities are important to teach Home reading lessons for Teens 7. By reading storiesany learner knows about classic and contemporary literature.

Key words: Home reading, twin’s method, matching activity, reading skill,shapes, answer question, good behavior, story, character, literature, teens, motivate.

Introduction. As you know EFL teachers come across several questions aboutteaching English for young learners, teens and students. How do they teach English toimprove during lessons and sessions? You know that today we have Home readinglessons for teens 7. Language activities in English lessons are efficient motivators ofincreasing learners’ interest to reading Home reading stories... Language activitieswith effective methods are the daily part of teaching English. EFL teacher should notforget that all of them depend on the interests, feelings and actions of learners. To mymind Home reading lessons are new so teens have obstacles reading stories well.Home reading lessons develop critical thinking, raise awareness good behavior anddevelop reading skills. Moreover, by learning stories teens learn classic andcontemporary literature. When you have Home reading tasks matching activities withshapes help to consolidate their knowledge about reading stories. They also makeHome reading lessons interesting and fun. Usually EFL teachers are always ready toimprove English with different ways to create English atmosphere and motivatingHome reading lessons. Language activities play important role in English lessons.These activities never make teens get bored. Giving learners interesting tasks such asmatching activity, you can motivate them to read Home reading stories. Teens arekeen on working shapes, stickers, cards, making creative work, matching anddescribe characters. Working with learners interesting tasks during classes can bringto overcome challenges and make better results to encourage pupils. One of the newthings introduced in Teens English 7 is Home Reading given after each unit. Todaylearners enjoy reading the texts to represent a real mix classical and contemporaryliterature. Home reading stories are interesting with several events or accidents. Iflearners gain literature books they can share their ideas logically with anyone.



Matching activities are much more fun than the traditional method to develop readingskills introduced story

David Copperfield. David Copperfield was born in a village in England. Hisfather died before he was born. He went best school in the village. When David wassix years old his mother was married a man by the name Mudstone. Mudstone did notlike him and he did not like him. Mudstone decided to send him to a boarding school.Next day he sent him there. He was in boarding school for two years. Then he heardabout his mother’s death. Mudstone sitting on a chair said that his mother died. Whenhe came Mudstone, he said that he must start working. Because he had no money foreducation. David Copperfield was in London streets without money, food or home.His mother told him that his aunt lived in Dover. She was his father’s sister. Davidwent to his aunt’s house. It was morning when David came to his aunts. She was inthe garden, when she saw a poor boy looking at her. She asked: What is it boy? Whatdo you want? David said: I` m David Copperfield, your nephew. He told hereverything. He gave him hot water in the bath and some food.

As days went by Miss Trotwood put David in a good school and looked afterhim well. Her friend Wicker den and his daughter Agnes helped him. David andAgnes became great friends. Wicker den was a rich man. Wicker den was happy thatDavid saved his money and house. A few years later David and Agnes, who were inlove with each other for along.

As you see, during each lesson or class teachers should spend exact time fordeveloping learners reading skills. What kind activity can teacher do?

Memory words. One example of such an activity is ,, Write and Rub“.According to this word game teacher should write words belong to the story whichteens learnt at home. You write on the blackboard. Teacher asks and rubs out oneword by one. Pupils find written words. Asking time words teacher can guess Whohas worked on vocabulary? By this activity you can define and teach all the words inevery field of our life.

Words:1. to die 4. food 7.poor2. to be married 5. home 8. nephew3. left 6. rich 9. money Answer the questionsWe can assess learners the activity answer the questions.1.Who was David Copperfield?2.How old was David when his father died?3.How old was he when he was left in London streets?4. Who was Mudstone?5.What kind of a father was he?



6.How did David find out where Miss Trotwood live?“Twins question”According to this method there are two mixed questions. Teacher divides two

groups. Two pupils come and choose questions and make up parts of questions.Student AWhen his father died?What was David’s relationship with Miss Trot Wood andStudent BHow did he come to live with her?How old was David?Students match parts of questions and they join colored shapes.Student AWhat was David’s relationship with Miss Trotwood and how did he come to live

with her?Student BHow old was David when his father died?Like “Twins questions” teacher gives colored shape parts of questions learners

from group, they join and answer questions. So, teens guess the main idea of the storyand make up parts of questions. Questions always are keys of solving problemsteaching English. From teaching observations EFL teachers know that learnersusually do these kinds of activities with great interest.

“Matching sentences”By, “Matching sentences” activity learners can assess clause sentences in

grammar through in the story. Following activity matching sentence is the secret ofthis task.

Teens match and join sentences and looked after him well As days went by, MissTrotwood put David in a good school

Answer: As days went by, Miss Trotwood put David in a good school andlooked after him well.

Matching sentences are good way to improve gaining clause sentences.Examples :1. His father died before he was born. 2. When David was six years

old, his mother married a man by the name Mudstone.“Describe characters”Language activity helps to be in good behavior and encourage them to be hero

today. Write five sentences about story characters.The character is a good boy. He is hard working. He found his aunt where she

lived in Dover. He studied in difficult situation. He saved house and money of Mr.Wicker den. (David)



Conclusion. To sum up language activities are important in teaching practice.Reading is the best way in lessons. New effective methods are taught in order tomotivate learners Home reading stories to be initiative and feel happy themselvesduring English lessons.

References1.Teens’ English 7 Teacher’s Book 2019.2.Internet saytlari: www.ziyonet.uz



MATEMATIK MASALALAR YECHISHDA INTERFAOL USULLARNINGAHAMIYATI

Mamadalieva Saidaxon ToxirovnaQuva tumani 5-umumiy o‘rta ta’lim maktabi

Ta’lim-tarbiya shaxs kamolotining asosi bo‘lsa, boshlang‘ich ta’lim shaxsuzluksiz ta’limi uchun poydevordir. Boshlang‘ich ta’lim hayotga tayyorgarlik, bilim,qolavaersa, odob-axloq poydevori hisoblanar ekan, bu boshlang‘ich sinfo‘qituvchilari zimmasiga katta mas’uliyat yuklaydi.

Bolalarda egallangan boshlang‘ich poydevor qanchalik mustahkam bo‘lsa, buularning yuqori sinflarda bilimlarni qiynalmay egallashlari uchun zamin bo‘ladi.

Buning uchun boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi sinflar kesimida quyidagilargaalohida e’tibor berishi kerak. 1-sinfdayoq o‘quvchilarni savollarga to‘liq, aniq javobberishga, ko‘proq gapirishga, mustaqil fikrlashga o‘rgatish matematik nutqinirivojlantirishdan boshlanadi. Bu jarayonni 2-sinfda ham izchil davom ettirish orqali3-sinfga borganda o‘quvchilar mustaqil, hech qiynalmay o‘z fikrini bemalol aytaolishiga erishish mumkin.

Matematika darslarida o‘quvchilar ko‘proq masalalrni yechishda qiyinchilikkaduch keladilar. Kuzatilgan tajribalardan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki, ayrimhollarda o‘quvchilar 100% ongli ravishda masalani to‘g‘ri yecha olmaydi. Ayrimo‘quvchilar ichki intuatsiyasi yordamida taxminiy javobining to‘g‘ri chiqishi bilanqanoatlanadi. Masalalarni ongli, tushunib yecha olmaslik, o‘quvchilardagi bo‘shliqasosan o‘tkazilgan yozma ish, nazoratning boshqa turlarida yaqqol seziladi. O‘z-o‘zidan ma’lumki bu jarayonda o‘quvchini mustaqil ishlashiga to‘g‘ri keladi. Endi usinfdagi o‘quvchilar bilan birgalikda emas, aksincha, o‘zi ongli yechishi kerakbo‘lgan narsani to‘g‘ri yecha olmaydi. Natijada past natijaga ega bo‘ladi.

Bunday xolatlarda o‘qituvchi bo‘shliqni aniqlashi va uni to‘ldirishi uchun kichikguruhlar tashkil qilishi yoki to‘garaklarda ular bilan individual ishlashi talab etiladi.

Dars davomida masalalar bilan tanishganda, ularni hayotga tadbiq etish, hayotiymisollar bilan tushuntirish, interfaol usullardan foydalanish biz kutgan natijani berishimumkin. Tajriba sinov sifatida parallel sinflarda bir oy matematik masalalar, “A”sinfda faqat darslik asosida ilmiy, “B” sinfda esa masalalar hayotga tadbiq etilib,o‘quvchilar bilan interfaol o‘yinlar asosida tashkil etilgan. O‘tkazilgan tekshirishnatijasi shuni ko‘rsatgan-ki, “B” sinf o‘quvchilarining o‘zlashtirishlari, masalalarnito‘g‘ri, aniq yechishi yuqori natijani bergan. Bu esa yuqoridagi fikrimizga asos bo‘laoladi. Masalalarni ishlashda, turli usullar bilan yechilishini aytib, barcha usullarniyozdirish kerak. Bu esa o‘quvchilarni har tomonlama o‘ylashga, turli xil yechimtopishga o‘rgatadi.



Rasm asosida masala tuzish va yechish topshirig‘ida ham o‘quvchilarga birnechta variantlarda masala tuzdirish va yechdirish kerak. Bunda o‘quvchilardan har-xil variantlar chiqqanini guvohi bo‘lasiz. Darslikdagi masala sharti o‘quvchiga qiziqtuyulmasligi mumkin. Ammo uni jonli gavdalantirish, o‘yin tarzida ko‘z oldidayaqqol namoyon bo‘lishi bola ongida muhrlanib qolishi, o‘zi sezmagan holda bujarayonda ishtirok etishini ta’minlaydi.

Buning uchun esa o‘qituvchi didaktik o‘yinlardan maqsadli va mohironafoydalana olishi kerak bo‘ladi. Didaktik o‘yin ta’lim beruvchi usul bo‘lib, bu usulmuayyan ta’limiy maqsadlarga erishuvga, o‘tilgan o‘quv materialini aniqlashga,mustahkamlashga va uni chuqurlashtirishga qaratilgan bo‘ladi. Har bir didaktiko‘yinning ham har qanday o‘yindagi singari qoidalari bo‘ladi. O‘yin qoidalariga amalqilinmasa o‘yinning o‘yin sifatidagi ahamiyati, binobarin o‘yinning ta’lim-tarbiyaviyva psixologik ahamiyati yo‘qoladi.

Matematika kursida didaktik o‘yinlar darsning boshlanish qismida og‘zakihisoblash o‘rnida yoki darsni mustahkamlovchi vosita sifatida foydalaniladi. (3-5daqiqa). Biz yuqorida ta’kidlagan masalalar bilan ishlashda esa bu usullardanfoydalanish, masalaga teskari masalalar tuzish kutilgan natijani beradi.

Masalalar odatda oddiydan murakkabga, ya’ni (1 ishli, 2 ishli, 3 va 4 ishlikeyinchalik 6-7 ishli) bir va bir necha amallar bilan yechiladigan masalalarni tashkiletadi. Sonlarni bir necha birlikka ko‘paytirish va kamaytirishga doir masalalarniyechishdagi murakkablik shundaki, javoblarni ifodalash va bajariladigan amallarnitartibi bilan so‘zlab berish fikrning mantiq jihatdan to‘g‘ri bo‘lishi bilan bog‘liqdir,fikrning bu tariqa mantiqiy bo‘lishi lozimligining katta o‘rin tutishi aslida oddiyginabo‘lgan masalaning tushunib olinishiga to‘sqinlik qiladi. Hamma bolalar hamraqamlar bilan istalgan bir amalni bemalol uddalay oladilar. Bu misolni masalako‘rinishida yechishda qiynaladilar. Ular hali sonlarni oddiy suratda qo‘shish bilanmasalan, 5+2=7 amali bilan huddi shu amalni so‘zlar vositasida ifoda qilingandiachiqadigan natija ( masalan, “Lolada 5 ta qalam bor edi, Madinada esa unikida 2 tako‘p” iborasi) teng ekanligini yaxshi tushuna olmaydilar.

Bu tengliklarni mustahkamlash maqsadida “Narvoncha”, “Kim biladi?”, “Top-chi, qancha?”, “Do‘koncha” o‘yinlarini o‘tkazish mumkin.

“Top-chi, qancha?” o‘yini. Foydalaniladigan buyumlar: savatcha, quticha vakartondan yasalgan qo‘ziqorinlar (boshqa mevalardan ham foydalanish mumkin).O‘qituvchi o‘yinni boshlashdan oldin o‘quvchilarga quyidagi masalani yechishnitavsiya qiladi: “Sobir bilan Anvar o‘rmonga borishdi, Sobir uchta qo‘ziqorin topdi,Anvar esa unikidan 6 ta ortiq qo‘ziqorin topdi. Anvar nechta qo‘ziqorin topgan?O‘quvchilar ko‘z o‘ngidagi bu jarayon esda qoladi. O‘quvchi uni amalda bajarib, taortiq tushunchasini anglab yetgan holda masalani to‘g‘ri bajaradi. Bu o‘yin orqalio‘quvchilar ta kam, ta ortiq tushunchasida qanday ishora qo‘llash kerakligini ongli



ravishda bajaradi. Bundan tashqari amaliy ish sifatida o‘qituvchi A4 formatliqog‘ozdagi ta kam, ta ortiq yozuvlarini ko‘rsatib o‘quvchilarni masala tuzishgao‘rgatishi, keyingi bosqichda masalalarni oson yecha olishlari uchun zamin yaratadi.1-sinfda o‘quvchilarga she’riy tarzdagi matematik topishmoqlar berish ham ularnimantiqiy fikrlashga undaydi, nutqini o‘stirib tezkorlikni o‘rgatadi. Masalan:

U shohda bor 5 ta qush,Bu shohda bor 4 ta qush.Uchib ketsa uchtasi, Shohda qolar nechtasi? 5+4-3= 6Bu ko‘rinishdagi topishmoqlar bir vaqtda amallar tartibi bilan bajarishni talab

etadi. O‘quvchi buni idrok etadi va bajaradi.Bundan tashqari “Do‘kon” o‘yini ham qiziqarli o‘yin bo‘lib, o‘quvchi bu

jarayonda ishtirok etadi va tarkibli masalalrni bemalol yoechishni o‘rganadi.“Do‘kon” o‘yini. Bu o‘yinda do‘konni turli nomlar bilan atash (oziq-ovqat,

kitob, o‘qu qurollari va hokazo) mumkin. Haridor va sotuvchi o‘rtasidagi munosabatmatematik hisob-kitobga asoslangan qilib tashkillanadi. Bu o‘yin nafaqat to‘g‘rihisoblashga, balki. Odob-axloq normalariga rioya qilishga ham o‘rgatadi.

“Jadval” o‘yini. A3 formatda chizilgan jadval asosida masalalar yechish hambolalarda qiziqish uyg‘otadi. 4-sinf o‘quvchilariga jadval tuzish uchun buyum

nomi vaqti masofa tezlikTiko 2 soat ? 70km/sNeksiya 2 soat 180km ?Jadval asosida o‘quvchilar Tiko avtomashinasini bosib o‘tgan masofasini

topishlari kerak. Bu esa fizikadagi formula ya’ni, masofani topish uchun vaqtnitezlikka ko‘paytirish kerakligini anglatadi.

Yechish: 70 km/s ∙ 2 s = 140 km. Ikkinchi masalada esa tezlikni topish uchunmasofani vaqtga bo‘lish kerakligini bildiradi. Yechish: 180 km : 2 s = 90 km/s. Bujadvalli masalarni maketlar yordamida tashkillashtirish katta yordam beradi.

O‘quvchi o‘zi anglamagan holda fizika qonunlarini ham o‘rganib boradi.O‘qituvchi ko‘rsatgan A3 savollarni to‘g‘rijavobga birlashtirish orqali yangi

bilimlarga ega bo‘ladi. Matematika darslaridagi o‘yinlar orqali bolalar masalalarni mustaqil yecha

olishni, uni hayotga tadbiq etib qo‘llay olishni o‘rganadi.Masalalar bolalarni mustaqil fikrlashga, aqliy va jismoniy rivojlanishida,

mantiqiy fikrlashda bilimlarini charhlaydi, faolligini oshiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. M. E. Jumayev. Matematikai òqitish metodikasi. Toshkent .O‘qituvchi , 20042. Boshlanģich ta'lim jurnali. Toshkent . 2017- N :2 .



ILM VA TA’LIMNING RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI

Shapayeva ShaxodatBuxoro viloyati Qorovulbozor tuman 1-maktab

Har bir davrning o‘zining asosi bo‘lgani kabi bugungi kunda har qaysidavlatning taraqqiyot asosi ilm-fanning innovatsion faoliyat bilan bog‘liqdir. Insono‘zining aql-zakovati bilan asrlar davomida turli xil kashfiyotlar qildi. Buning yorqinmisoli sifatida yuqori texnologiyalarning kashf etilganini esga olishimiz joiz.

Shu bilan bir qatorda ta’lim sohasiga nazar soladigan bo‘lsak, ta’limningrivojlanishini biz innovatsion texnologiyalarga bog‘liq holda ko‘rishimiz mumkin.Hayotimizning bir bo‘lagiga aylanga internet va kompyuterlar buning yorqinmisolidir. Bir daqiqada ichida siz joyingizdan siljimagan holatda ilm-fanining yorqindurdonalarini ayna shu butun dunyoni o‘z ichiga olgan internetdan topa olasiz.

“Bugun biz davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarini tubdan yangilashgaqaratilgan innovatsion rivojlanish yo‘liga o‘tmoqdamiz. Bu bejiz emas, albatta.Chunki zamon shiddati bilan rivojlanib borayotgan hozirgi davrda kim yutadi? Yangifikr, yangi g‘oyaga, innovatsiyaga tayangan davlat yutadi…” deydi prezidentimizShavkat Mirziyoyev.

Bundan ko‘rinib turibdiki, Ilm-fan va ta’limning rivojlanishi bevositainnovatsion texnologiyalar bilan bog’liqdir.

Uzoq ketmay, bugungi kunga nazar tashlasak, butun dunyo boshiga kulfatsolgan covid-19 virusi sababli ta’lim biroz ortga chekingandek bo‘ldi. Ammo tezdaonline rejimiga o‘tildi. Bu albatta ta’limni davom ettirish imkonini berdi. Ammohamma yoshlar ham bunday imkoniyatga ega bo‘ldi deb ayta olmaymiz. Avvalo,bunga erishish uchun yuqori tezlikdagi internet va shaxsiy kompyuterga ega bo’lishikerak. Bunday imkoniyat hammada ham yoqligi, ta’lim olish va ilm-fannirivojlantirish o‘zaro texnologiyalar bilan bog’liglini bugungi holat ko‘rsatib turibdi.

Ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy sohalarda bo’layotgan tezkor o‘zgarishlarta’lim tizimini ham tubdan isloh qilishni taqozo etmoqda, chunki mukammal ta’limtizimi davlatning kelajak intelektual imkoniyatlarini va uni gullab yashnashini hamdarivojlanishini belgilab beruvchi yoshlarni har tomonlama ijodkor, mustaqil faoliyatyuritadigan qilib tarbiyalashda asosiy omil bo’ladi. Shuning uchun ta’limdainnovatsion faoliyat olib boorish dolzarb masalalardan biridir.

Ilm-fanning rivojlanishi yo’lida o‘qitish sohasida ham ayrim o‘zgarishlarniamalga oshirish foydadan holi bo‘lmasdi. Ya’ni ta’lim muassasalarida nazariya bilanbir qatorda ko‘proq amaliy darslar bo‘lganda yoshlar bilimi faqatgina yodlash bilancheklanmasdan, balki ularning yaratish kashfiyot qilish kabi iste’dodlari yuzagachiqqan bo‘lardi.



Yaponiya maktablarida shunday bir holat mavjud, har bir bitiruvchi qandaydirtexnik kashfiyot amalga oshirishi kerak. Bunga harakat qilgan har bir bola ilm-fanhamda davlat rivojiga o‘z hissasini qo‘shadi. Dunyoda ilm-fan va texnikasi rivojijihatidan yuqori o‘rinda turgan Yaponiya misolida shuni kuzatishimiz mumkinki ,ta’limning rivojida amaliy jarayonlar o‘rni beqiyosdir.

Birinchi Prezidenti Islom Abdug‘aniyevich Karimovning ushbu fikrlari shuo‘rinda eslamoq joiz: “Kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi,boshqacha qilib aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo‘lishifarzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog‘liq”.

Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, bugungi innovatsion texnologiyalari ilm-fanva ta’lim sohasida o‘z o‘rnida qo‘llanilsa, yosh avlod va ta’lim kelajagi yorqinbo‘lishiga shubha yo‘q.

Foydalanilga adabiyotlar1.Shavkat Mirziyoyev, 2017-yil 22-dekabr “Oliy Majlisga murojaatnomasi”dagi

nutqidan2.Islom Karimov.O‘zbekiston mustaqil taraqqiyot yo‘lida.-T: O‘zbekiston, 1994



MAKTAB BOSHLANG’ICH VA YUQORI SINFLARIDATASHKILLANAYOTGAN TEXNOLOGIYA FANINING MAQSADI

VA VAZIFALARI

Jo’rayeva Gulchehra SaibjonovnaNamangan viloyati Uchqo’rg’on tumani 1-sonli maktabi

Hunarni asrobon nedkumdir oxir,Olib tuproqqamu ketgumdur oxir.

A.NavoiyMustaqil, har tomonlama kamolga yetgan, barkamol inson uchun zarur bo’lgan

ma’naviyat qirralari imon, e’tiqod, vatanparvarlik, insonga cheksiz muhabbatdo’stlik, sadoqatlik, mehnatsevarlik, milliy g’urur kabi fazilatlarini shakllantirishzarur. Buyuk allomalarimiz tomonidan yaratilgan og’zaki va yozma ijodiyotavloddan-avlodga o’tib kelayotgan imon-e’tiqod sirlarining nazariy va amaliyjihatlari haqidagi bilimlar bilan yoshlarni qurollantirish lozim. O’zbekistonRespublikasi Oliy Majlis 1997-yil 29-avgustda qabul qilingan “Ta’lim to’g’risida”giyangi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ta’lim sohasidagi siyosatimiznibelgilab berdi. Uzluksiz ta’limni tashkil etishni rivojlantirish printsiplari uzluksizta’limni isloh qilish, uzluksiz ta’lim tizimi va turlari masalalarini qamrab olgan.Birinchi prezidentimiz I.A Karimov ta’kidlaganidek “Har bir insonning, ayniqsa,endigina hayotga qadam qo’yib kelayotgan yoshlarning ongiga shunday fikrnisingdirish kerakki, ular o’rtaga qo’yilgan maqsadga erishishi o’zlariga bog’liqekanligini, ya'ni bu narsalar ularning sobit qadam, g’ayrat, shijoatlariga, to’la-to’kisfidokorligi va cheksiz mehnatsevarliklariga bog’liq ekanligini anglab yetishlarikerak”.

Mehnatni sharaflash mehnat ahlining qadr-qiymatini uning mashaqqati uchunastoydil kurashish, o’sib kamol topayotgan yosh avlodga ta’lim-tarbiya berishjarayonida mehnatga munosabatlarini shakllantirish zarur bo’lib, yosh avlodjamiyatimiz taraqqiyotida o’z bilimi: mehnat, kasb-hunarlari bilan hissa qo’shishlaripedagog tarbiyachilarning oldida turgan eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi.Kichik sinf o’quvchilarini qo’l mehnatiga o’rgatishning asosiy maqsadi, boshlang’ichmehnat elementlari bosqichlarini ya’ni bajariladigan ishlarning oddiy elementlari(qog’ozlarni buklash, qirqish, yelimlash, geometrik figuralarni yasash, applikatsiyaishlari)ni yasash bilan boshlaydilar.

Undan tashqari qo’l mehnatiga o’rgatishda “Tikish va bichish”, “Pazandachilik”,“Plastilin bilan ishlash”, “ Qog’oz va karton bilan ishlash”, “Applikattsiya vamozayka ishlari” turlari bilan bosqichma-bosqich tanishib boradilar. Har bitta bo’limo’quvchilarni hayotga mustaqil qilib tarbiyalashda muhim o’rin egallaydi. Yaratilgan



mehnat natijalari o’ziga va yon atrofdagilariga foydasi tegishini ko’rgan o’quvchimehnatni asrab-avaylashga va mehnat kishilarining mehnat natijalarini ham hurmat-izzat qilishga o’rganadi.

Topshirilgan ishga mahsuliyat hissini va mehnatdagi intizomni tarbiyalash,o’qitishni ishlab chiqarish bilan birga olib borilishi salomatlik va yosh uchun foydali,jamiyat uchun kerakli mehnat izchilligini amalga oshiradi. Boshlang’ich maktablardamehnat ta’limi va tarbiyasining asosiy vazifalari o’quvchilarni mehnatga tayyorlash,o’qitish va umumta’lim maktablarining boshlang’ich sinflarida kasb tanlashizchilligini takomillashtirish, davlat ta’lim standartlari talabi bo’yicha tarbiyalashhamda o’quvchilarni kasb-hunar egasi bo’lib yetkazishda nazariy va amaliy bilimberishlardan tashkil topgan.

Mehnat madaniyatini tarkib topishi uchun darslarda doimo bolalarningehtiborini asbob va materiallarni saqlash qoidasi hamda joylashtirish tartibiga, ishjoyini to’g’ri jihozlashga, materiallardan tejamkorlik bilan foydalanish usullariga, ishharakatlarining mehyori va sifatiga, ish ko’rsatkichini tahminlovchi tadbirlarga,ishlov berishda olinggan aniqlik va tozalikka rioya qilishga va nihoyat narsanichiroyli qilib bezashga talab qilib borish kerak.

Kerakli material va asboblari bilan yetarli tahminlanmaganlik ham mehnatmadaniyatini shakllanishiga salbiy tahsir etadi. Bahzan o’quvchilarningtayyorlanmaganliklari va uyushmaganliklari tufayli o’qituvchining ko’p vaqtibekorga sarf bo’ladi: biri qaychisini, ikkinchisi qog’ozini olib kelmasdanmashgulotlarga katnashish ish qilayotgan o’rtog’ini narsa so’rab chalg’itadi. SHuninguchun o’qituvchi dars boshlashdan oldin guruh sardorlari yordamida o’quvchilaro’rtasidagi o’zaro do’stona yordamga tayanib o’z vaqtida choralar ko’rish lozim.Biroq har qanday holatda ham o’quvchini uyga junatmaslik yoki jazo berish tartibidao’quvchini ishsiz qoldirmaslik kerak.

Mehnat ta’limiga ijodiy tashabbussiz yondashish mehnatning aqliy rivojlanishomiliga aylantirmaydi. Bilimlarni qo’llashni talab qilmaydigan, tafakkurnifaollashtirmaydigan mehnat faoliyati aqliy qobiliyatlarni o’stirmaydi. Mehnat ta’limiu yoki bu mehnat jarayonida belgilangan tartibda va harakatlar izchilligiga rioyaqilish kerakligini muntazam tushuntirib boorish bilan birga bo’ladigan ko’p martamashq qilishlar natijasida tarkib topadi.

Foydalanigan adabiyotlar1. Ta’lim to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasining Qonuni (Barkamol avlod “

O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. 1997 yil T.,” “Sharq” nashriyoti)2. Kadrlar tayyorlash buyicha milliy dasturi.( Barkamol avlod - O’zbekiston

taraqqiyotining poydevori. 1997 yil T., “Sharq” nashriyoti)3. R.A.Mavlonova, O.T.To’raeva, K.M.Xoliqberdiev Pedagogika T., O’qituvchi



TARIX FANINI O’QITILISHIDA TARIXIY- BADIIYASARLARDANFOYDALANISH

Muydinhujayeva Muattarxon JurayevnaFarg’ona viloyati Quva tumani

12-umumiy o’rta ta’lim maktabi

Tarix faniningdolzarb muammolarini hal etishda bugungi kun talablari: ya’nio’quvchilarda shakllantiriladigan tayanch kompetensiyabilan uyg‘unlikda olibborishni, tahlil qilishni talab etadi. Bu muammolarni, bo‘lib o‘tgan voqeliklarnio‘quvchilarga yetkaza olish o‘qituvchining kasbiy mahoratiga bog‘liq.

Ma’lumki, milliy va umummadaniy kompetensiyaning shakllantirishdatarixdarslarida o‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, ulardagi og‘zaki nutq vasiyosiy voqealarni to’g’ri baholay olishorqali ishonch hissinitarbiyalash, tarix fanio‘qituvchisi oldidagi muhim vazifadir.

Xo‘sh, ushbu kompetensiya talablarini amalga oshirishda o‘qituvchi darslikdaberilgan ma’lumot bilan yuqoridagi ko‘zlangan maqsadlarga qanday erisha oladi?

Yillar davomidadarslikdagi mavzular hajmi, ma’lumotlari qisqarib, ba’zidao‘zgarib kelmoqda, shu bois ham o‘qituvchi qo‘lida xrestomatiya va qo‘shimchama’lumotlar bazasi shakllangan. Darslarda mavzu yuzasidan qo‘shimcha ma’lumotniyana qaerdan olish mumkinligini aytib o‘tish, o‘quvchilarni axborotlar bilan ishlashkompetensiyasini shakllanishiga ma’lumotlar bazasini yarata olish, asosiylarini tanlayolish va tahlil qila bilishiga yordam beradi. “Bibliotarix”metodi hisoblangan ushbuyo’nalishda o’quvchiga tushuncha berish, mavzuga doirtarixiy badiiy asarni targ’ibqilishga erishiladi. Eng muximi ko’rsatib o’tilgan ushbukitobni o’quvchilardan jillaqursa 5-6 o’quvchi topibo’qib chiqgan bo’lsada, olingan ta’surotlarinitengdosh -tengdoshga tamoyili asosida sinfdosh do’stlariga tavsiya etsa, o’qib ko’ribo’rtoqlashsa, bizko’zlagan maqsadimizgaerishganbo’lardik.

Tarixdek soxasi keng qamrovli fanni o‘rgatishda pedagog, fanlararo uzviybog‘lanishdan unumli foydalansa bo‘ladi. Adabiyot o‘qitilishida nasr vanazmyo‘nalishidako‘plabtarixiyma’lumotlar berilishi va umumta’lim darsliklaridamajmua turkumida o‘qitilishi, so‘nggi yillarda maktabdaaxborot resurs markaziningtakomillashuvi, yuqorida aytilgan barcha kompetensiya talablarini amalga oshirishdatarix fanida badiiy adabiyotlardan foydalanish imkoniyatini beradi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev ta’kidlaydilar: «Menshunga aminmanki, kitobsiz taraqqiyotga, yuksak ma’naviyatga erishib bo‘lmaydi.Kitob o‘qimagan odamning ham, millatning ham, kelajagi yo’q». 1

Darhaqiqat, kitobxonlik inson ma’naviyatini, dunyo qarashini o‘sishiga, tarixiyvoqea-hodisalarni daliliy va tahliliy o‘rganishga imkoniyat beruvchi vositadir.



O‘quvchi biror bir tarixiy voqea- hodisani o‘rganish jarayonida o‘sha voqeanibilishining o‘zi kifoya qilmaydi, balki hodisanitahlil qila bilishyo‘li orqalijamiyatrivojlanishiyoki uning tanazzulining sabab oqibatlarini o‘rganishi zarurdir.

Bu yo‘nalishda maqsadga erishish uchun tarix darslariga o‘quvchini qiziqishinioshiradigan yagona mezon mutloqo lektorning –o‘qituvchining chiroyli va ta’sirlinutqiga bog‘liq. O‘qituvchining nutq madaniyati yuksak bo‘lishi ko‘proq so‘z boyligibilan belgilanadi. Buning uchun albatta badiiy adabiyotni - tarixiy badiiy asarlarnio‘qib chiqqan bo‘lishi kerak.

Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyevning “Kitob maxsulotlarini chop etish va kitobmutolasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamdatarg‘ibot qilish” bo‘yichakomissiya tuzish to‘g‘risidagi farmoyishi pedogoglarga o‘ziga xoskompetensiyaviylikni talab qiladi.

Tarix o’qitilishida tarixiy-badiiy adabiyotdan foydalanish ko‘rgazmalivositalarbilan birga tarixiy voqealarnilo‘nda va yorqin tushuntirish zarur. Masalan: 7-sinf “O‘zbekiston tarixi” fanidan “Muhammad Xorazmshoxning mamlakatmudofasiga oid tadbirlari va uning oqibatlari” mavzusini olaylik. Darsning tarbiyaviymaqsadiga erishishda o‘quvchilarni vatanparvarlik, tinchliksevarlik, insonparvarlik,do‘stlik, jasorat va mardlik kabi hislarini tarbiyalashuchun imkoniyatlar mavjud.

O‘quvchi mavzuni o‘zlashtira olgani bilan, ularda yuqoridagi aytilgan histuyg‘ular rivojlantirilmasa, o‘qituvchi o‘zoldiga qo‘ygan maqsadiga erisha olmaydi.Buning uchun o‘qituvchi Mirkarim Osimning tarixiy asari “O‘tror”dan foydalanishimumkin yoki Baxtiyor Abdug’afforovning “Sulton Jaloliddin Manguberdi” asaridanparcha o‘qib berishi yoki diskka yozilgan parchani eshittirishi mumkin. Parcha g‘oyatta’sirli his-tuyg‘u va hayajonlar bilan o‘qilgan bo‘lishi zarur. O’qituvchi « JaloliddinManguberdi –vatan qaxramoni»mavzusihaqida gapirar ekan, Mirkarim Osimning“Singan setor” asarining 49-betidagiquyidagi parchani keltirishi mumkin

Amaldagi bu kabi tadbirlar “Bibliotarix” metodinitengdosh-tengdoshga tamoyiliasosida tavsiya etilayotgan asarlarni ommalashishiga sabab bo’ladi. Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev: “Jaxolatgaqarshima’rifat bilankurashish, yosh avlodnigumanistikg‘oyalar, milliyg‘urur va iftixor ruxida tarbiyalash zarur”, deb ta’kidlaganidek,o‘quvchilarda mafkuraviy immunitetni xosil qilishda, ma’rifatli shaxs etibtarbiyalashda tarixiy voqealarni badiiy talqini orqali, tarixiy shaxslar hayotini yorqinranglarda ochib berish bilan, farzandlarimizda mintalitetimizni chuqurroq anglabetish, vatan taqdirini o‘z taqdiri deb bilish ko‘nikmasini xosil qilishga erishamiz.

Tarix fanini o’qitilishida badiiy adabiyotlardan foydalanishda yana quyidagitartibga amal qilish kerak: foydalanilayotgan asar, roman, she’r yoki ilmiy-ommabopnashrning, iloji boricha darsgaolib kirib ko‘rsatilishi va tavsiya etilayotgan kitobmaktab kutubxonasida mavjudligiga e’tibor berilishi kerak. Shu ma’noda mavjud



kitoblardan kelib chiqib, mavzu yuzasidan quyidagi kitoblardan foydalanish tavsiyaetiladi.

Quyida davlat ta’lim standartlari asosida tuzilgan o’quv rejasi mavzulariga mosba’zi tarixiy asarlardan parchalar va ularga qisqacha izoh berib o’tamiz.

6-sinf Tarix fanida «O‘rta Osiyoda ahmoniylarning bosqinchilik yurishlari».«Shiroq». Tarixiy qissasida1 ayni mavzuni keng yoritganparcha bo’lib, asar shutarixiy voqea haqidagi eng ishonarli qo’shimcha afsonavabo’rtirishlarsizyozilgantarixananiq dalillar asosidagi qissa bo’lib, o’quvchiga u o’zi turliadabiyotlardan va bolalar ro’znomalarida o’qigan hikoyalari orasida siz tarixchisifatida aynan shuadabiytalqini –eng to’g’risi deb tavsiyaberishingiz mumkin.Shuning o’zio’quvchida o’tmishhaqidagi kitoblarnitarix nuqtai nazaridan bohalabborish kerakligini tushunish vabu borada tanlovni to’g’ritashkillashmalakasiniyuzagakelishiga sabab bo’ladi.

7-sinf “O‘zbekiston tarixi” darsligidagi»Mavoraunnhr va Xorazmning madaniyhayoti. «mavzusida Ibn Sinova Abu Rayhon Beruniy haqidagi Mirkarim Osimning “Jayhun ustida bulutlar” qissasi

7-sinf “O‘zbekiston tarixi” fanidagi Amir Temur saltanatiningtashkil topishimavzusida»Jangga kirish usuli «, «Amir Temurning harbiy yurishlari», «Temurtuzuklari» singari rejalarda sizga Xurshid Davronning «Sohibqiron nabirasi «Sharqnashriyoti 1995yil va’»Tarixiy hikoyalar» kitobi asqotadi. Kompetensiyada qo’yilgantalab-Tarixiy manba va adabiyotlar bilan ishlashdagiA2vaB1 ko’rsatkichidagi mezonamalga oshadi. Asarni kulmanitsion nuqtasida to’htatib qo’yish, tavsiya qilinganasarnio’quvchiningo’zi izlab topishiga turtki bo’ladi Bu esa kompetensiyadagi B1-dako’zlagan maqsadga ko’ra tarixiy manbalarni mustaqil o’rganishi mavzuga oidma’lumotlarni to’play olish, xulosa chiqarish va boshqalar mezonini yo’zagachiqaradi. [qarang. . Tarix fani bo’yicha o’rta maxsus, kasb–hunar ta’limmuassasalari bitiruvchilariga qoyiladigan malaka talablari.]

6-sinf: Tarix darsligidagi»Eng qadimgi odamlarning rivojlanish bosqichlari»mavzusida «Diniy e’tiqodni vujudga kelishi», «totemizm»haqidagi rejalarigatushuncha berishdabu aqidalar Chingiz Aytmatovning «Oq kema « asaridan qirg’izxalqida hozirgacha saqlanib kelayotganini misol qilib ko’rsatish mumkin

8-sinf O‘zbekiston tarixi XIX-asr I-yarmi Qo’qonxonligi ijtimoiy iqtisodiyhayot. Abdulla Qodiriyning»Mehrobdan chayon»romanida Qoqon xonligi boshqaruvtizimi so’ngi xon Xudoyorxonninghayoti yurgizgan siyosatito’g’risida ishonarlima’lumotlar berilgan. Ushbu tavsiya qilingan tarixiy asarlar qaysi sinf tarixi ekanligiberilayotgan mavzudagi tarixiy davr va voqelikni dolzarbligi uning o‘tmish vakelajagda qoldirgan izi nechog‘li muhim ekanligi inobatga olingan. Shu bilan ayniko‘rsatilayotgan davr tarixiga oid yozilgan badiiy asarni qanchalik tarix faktlari vatasvirlari to‘g‘ri va yorqin rangda bayon etilganligini inobatga olsak yozuvchi



ta’riflagan shaxslar tarixiy prototip ekanligi bois kitobxon estetik zavqi badiiy talqinorqali ma’nan yuksalishi munkinligi va shu bilan berilgan tarixma’lumotlari bazasigashu davr nafasini his qilishiga olib keladi. Ayniqsa, qadimda ishlatilgan atamalar joynomlaritoponimikasi o’quvchi xotirasida yaxshi shakllanib qoladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. “Shiroq”, «To’maris» M. Osim. ToshkenT. :35-bet M. Osim2. «Oq kema» Chingiz Aytmatov. Toshkent T. :78-bet. 3. «Sulton Jaloliddin Manguberdi» Baxtiyor Abdug’ofurov. «Yangi asr avlodi»4. «Amur Temur-rivoyat va haqiqat» Nazrulla Axmedov. Qomuslar bosh

tahririyati. 1996yil. 5. “Ulug‘bek xazinasi'' OdilYoqubov. Toshkent. 1994y 102-bet. 6. «Singan setor’kitobidagi»’Jayhun ustida bulutlar»qissasi M. Osim. 2012 yil. 7. “Ulug‘bek xazinasi'' OdilYoqubov. Toshkent. 1994y 102-bet. 8. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida” va “Kadrlar tayyorlash

milliy dasturi to‘g‘risida”gi qonunlari;Lex. uz. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 30 sentyabrdagi

“O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi faoliyatini takomillashtirishto‘g‘risida”gi PQ-3304-son qarori; Lex. uz.



“ILM-FAN VA TA’LIMNING RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”

Ergashova DilsoraBuxoro viloyati G‘ijduvon tumani

17-umumiy o‘rta ta’lim maktabi

Annotatsiya: Maqolada umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ona tili va adabiyotfanini innovatsion texnologiyalardan foydalangan holda o‘qitish o‘quvchidunyoqarashining shakllanishi, og‘zaki nutqning rivojlanishi va ravon bo‘lishidaalohida ahamiyatga ega ekanligi haqida so‘z boradi.Shuningdek, darsda turli o‘yin vaog‘zaki so‘rovlardan foydalanish, rasmlarga qarab gap tuzish, qiziqarli testsavollariga javob topish, muammoli vaziyatlarni tahlil qilish, dars samaradorliginioshiribgina qolmay, balki mashg‘ulotning qiziqarli kechishiga sabab bo‘lishi misollaryordamida keng ochib berilgan.

Kalit so‘zlar: Interfaol, dunyoqarash, og‘zaki nutq, yozma nutq, muammolivaziyat, mustaqil o‘rganish.

Zamonaviy ta’limni tashlik etishda qo’yiladigan muhim talablardan biri ortiqcharuhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir.Qisaqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o’ruvchilarga yetkazib berish asosidama’lum faoliyat ko’nikma va malakalarni shakllantirish faoliytini nazorat qilish, ulartomonidan egallangan nazariy va amaliy bilimlar darajasini baholash o’qituvchidanyuksak pedagogik mahoratni, ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talabetadi.

Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlarda o’quvchilarning o’quv va ijodiyfaolliklarini oshiruvchi, ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchipedagogik texnologiyalarni qo’llashga doir katta tajriba to’plangan bo’lib, bu tajribaasosini interfaol metodlar tashkil etmoqda. Bu kabi metodlar o’z mohiyatiga ko’rata’lim oluvchilarda o’quv-bilish faolligini oshirish, ularning kichik guruh va jamoadaishlash, o’rganilayotgan mavzu, muammolar bo’yicha shaxsiy qarashlarini dadil,erkin ifodalash, o’z fikrlarini himoya qilish, dalillar bilan asoslash, tengdoshlarinitinglay olish, g’oyalarni yanada boyitish, bildirilgan mavjud mulohazalar orasidaneng maqbul yechimni tanlab olishga rag’batlantirish imkoniyatiga egaligi bilanalohida ahamiyat kasb etadi. Ta’lim va tarbiya jarayonida o’qituvchilar tomonidaniterfaol metodlarning o’rinli, maqsadli, samarali qo’llanilishi ta’lim oluvchidamuloqotga kirishuvchanlik, jamoaviy faoliyat yuritish, mantiqiy fikrlash, mavjudg’oyalarni sintezlash, tahlil qilish, turli qarashlar orasidagi mantiqiy bog’liqlikni topabilish qobiliyatlarini tarbiyalash uchun keng imkoniyat yaratadi.



Keling biz avvalo “Interfaol” so’zining lug’aviy ma’nosi bilan tanishib olsak.“Interfaol” tushunchasi ingliz tilida “intertact” so’zidan olingan bo’lib, lug’aviynuqtai nazardan “inter” – o’zaro ikki taraflama, “act” – harakat qilmoq, ish ko’rmoqkabi ma’nolarni anglatadi.

Interfaol ta’lim quyidagi tamoyillarga asoslanadi:- Mashg’ulot ma’ruza emas, balki jamoaning umumiy ishi;- Guruhning tajribasi o’qituvchining tajribasidan ko’p;- O’quvchilar yosh, ijtimoiy mavqe va tajribaga ko’ra o’zaro teng;- Har bir o’quvchi o’rganilayotgan muammo yuzasidan o’z fikrini aytish

huquqiga ega;- Mashg’ulotda o’quvchi shaxsi tanqid qilinmaydi, (fikr tanqid qilinishi

mumkin);- Bildirilgan g’oyalar o’quvchilarning faoliyatini boshqarmaydi, balki fikrlash

uchun axborot (ma’lumot) bo’lib xizmat qiladi.Ona tili va adabiyot darslarini o’tishda innovatsion yangi metodlarning

ahamiyati juda katta. Keling bu metodlarning ba’zilarini ko’rib chiqamiz.“Grafik test”o`yin texnologiyasi-Ish tartibi:-Har bir ishtirokchiga maxsus jadvalli varaqlar tarqatiladi.-Vazifa:-O`qituvchi oldindan tayyorlangan savollarni o`qiydi.-Ishtirokchilar har bir savolga javob variantlardan mosini tanlab shu katakchani

bo`yaydi.-Jarayon yakunida hosil bo`lgan shakl namunaviy shakl bilan solishtiriladi.

Ot Sifat Son Fe’l Kishilikolmoshlari

12345

Quyidagi savollarning javobini jadvalda belgilang1. Qancha?, nechta? so`rog`iga javob bo`lgan so`z2. Ko`rkam, chiroyli, baland3. O`rikzor, toshloq, gulzor4. Shaxs va narsaning harakatini bildirgan so`z5. Sanoq va tartibni bildirgan so`z6. Men, sen, u, biz, siz, ular7. Kuyladi, sakradi, tinglayapti



8. Shaxs va narsaning belgisini bildirgan so`z “Zehn matni” usuliBu usul darslikda berilgan matn bilan o‘quvchilar tanishib bo‘lgach zehnini

sinash uchun, yoki uyga vazifa sifatida berilgan matnni mustahkamlash uchunqo‘llaniladi.

Buning uchun o‘quvchilarga matn yozilgan qog‘oz tarqatiladi. Matn ichidagiayrim so‘z va raqamlar o‘zgartirib qo‘yiladi. O‘quvchilar esa ana shu xatolikni topib,matn tagida berilgan jadvalga joylaydilar.

NamunaMir Alisher Navoiyning“Mantiq ut-tayr” asari majoziy xarakterdagi asar bo`lib,

yoshlik davrida xayolini olgan Farididdin Attorning “Lison ut-tayr” asariga javobanyozilgan.

“Lison ut-tayr” hikoyasidagi bosh qoliplovchi hikoya: jahon qushlariningyig’ilishib martaba va fazilatlariga ko’ra joy talashishlari voqeasidan tortib,qushlarning boyqush yo’lboshchiligida Simurg’ni izlab yetti vodiydan (Talab, Ishq,Ma’rifat, Ma’naviyat, Tavhid, Hayrat, Faqru Fano) o’tishlari va Simurg’ni topolmay,Simurg’ — Simurg’ni izlashga chiqqan si murg’ (uch qush)ning o’zi ekanliginibilishlarida ham; dostondagi Shayx San’on qissasi va o’nlab hikoyalaridanchiqadigan xulosa ham bitta: olam — borliq Ollohning zuhuridan iboratdir. Qushlar(odamlar) Simurg’ni izlab (ya’ni to’qlikka yetishish uchun) yo’lga chiqadilar.

Mir Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” asari majoziy xarakterdagi asar bo`lib,yoshlik davrida xayolini olgan Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” asariga javobanyozilgan.

“Lison ut-tayr” dostonidagi bosh qoliplovchi hikoya: jahon qushlariningyig’ilishib martaba va fazilatlariga ko’ra joy talashishlari voqeasidan tortib,qushlarning Hudhud yo’lboshchiligida Simurg’ni izlab yetti vodiydan (Talab, Ishq,Ma’rifat, Istig’no, Tavhid, Hayrat, Faqru Fano) o’tishlari va Simurg’ni topolmay,Simurg’ — Simurg’ni izlashga chiqqan si murg’ (o’ttiz qush)ning o’zi ekanliginibilishlarida ham; dostondagi Shayx San’on qissasi va o’nlab hikoyalaridanchiqadigan xulosa ham bitta: olam — borliq Ollohning zuhuridan iboratdir. Qushlar(odamlar) Simurg’ni izlab (ya’ni xudoga yetishish uchun) yo’lga chiqadilar.

Yuqoridagilardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, qo‘llanilgan usullaro‘quvchilarning intellektual faollik, qiziqishlari hamda moyilliklaridan kelib chiqqanholda bilimlarning ortishi va ko‘nikmalarining malakaga aylana borishinita’minlaydi. Ta’lim sifat samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Mamlakatimizdata’lim-tarbiyani hozirgi zamon talablari darajasida olib borishda mavjud barchaimkoniyatlar va vositalardan samarali foydalanganimizdagina ma’naviyati yuksakyoshlarni tarbiyalashga erishamiz.



Foydalanilgan adabiyotlar1.Karimov I.A Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.-T.,”Ma’naviyat”, 2008.2.Qodirov M, Ne’matov H, Abduraimova M, Sayfullayeva R, Mengliyev B Ona

tili. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik. Cho’lpon nomidaginashriyot – matbaa uyi, 2019.

3.Ro’ziyeva D, Usmonboyeva M, Xoliqova Z .Metodik qo’llanma. ToshkentNizomiy nomidagi TDPU nashriyoti.2013.



ОРГАНИЗАЦИЯ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ШКОЛЬНИКОВ ВРЕЖИМЕ ДИСТАНЦИОННОГО ОБРАЗОВАНИЯВ УЗБЕКИСТАНЕ

Худайбердиева НодираЛагай Ольга

Школа №144 город Ташкент

Аннотация: Современный научно-технический прогресс и его социальныепоследствия приводят к быстрому устареванию полученных знаний и требуютих постоянного обновления и пополнения, создания качественно новойсистемы непрерывного профессионального образования. Сегодня появиласьреальная возможность целенаправленного обучения и переобучения людей,имеющих различные физические ограничения жизнедеятельности, практическинезависимо от их возраста, уровня квалификации, состояния здоровья, условийработы. Подобное обучение может быть реализовано путем предоставленияобразовательных услуг дистанционно, с использованием новыхинформационных технологий и сети Интернет, что позволит поднятьобщеобразовательный уровень населения; создать условия для успешнойсоциализации людей с ограниченными возможностями.

Ключевые слова: образование, дистанционное обучение,информационные технологии, система непрерывного образования.

Информатизация общества требует наличия у человека таких качеств, какспособность самому принимать решения и отвечать за них, обладатькритическим мышлением и навыками работы с большими объемамиинформации, способностью быстро ориентироваться в информационномпространстве, самообучаться в течение всей жизни. Основным результатомдеятельности образовательного учреждения должна стать не система знаний,умений и навыков сама по себе, а набор ключевых компетентностей.

Одновременно, от современной образовательной системы требуетсяпредоставить возможность выбора индивидуальной траектории обучения вобразовательном пространстве для каждого учащегося в зависимости от еголичностных предпочтений, индивидуальных особенностей, а также важнообеспечить личностно-ориентированный подход в условиях коллективногоусвоения знаний.

Традиционная школьная система не способна выполнить эти задачи и даетсбои не столько в отношении содержания образования, сколько формыорганизации обучения. Внедрение в школьное образование технологий



дистанционного обучения будет способствовать получению качественно новогообразовательного продукта.

Эффективное применение дистанционного обучения в школьномобразовании возможно только в том случае, когда соответствующиетехнологии не являются надстройкой к существующей системе обучения, аобосновано и гармонично интегрируются в данный процесс, обеспечивая новыевозможности и преподавателям, и обучаемым. Однако дидактически иметодически проработанные педагогические технологии интеграциидистанционных форм обучения в традиционную образовательную системуразработаны не в полной мере. Сегодня многие учебные заведения, имеющие вналичии и компьютерные классы и доступ в Интернет, не в состоянии в полномобъеме использовать богатые возможности глобальной сети, посколькунедостаточно владеют технологией организации дистанционного обучения,методами решения образовательных задач с помощью средств сети Интернет.

Противоречия между потребностью современных учащихся всамореализации и традиционными образовательными возможностями,предоставляемыми существующей системой обучения, могут быть разрешеныпри условии внедрения модели организации учебной деятельности учащихся сиспользованием дистанционного режима обучения.

Данная модель должна включать этапы и виды деятельности учащихся,направленные на развитие у них умений работать в дистанционном режиме, ииспользовать адекватные им методы и формы дистанционного обучения.

Согласно исследованиям Всемирного банка, образование являетсясильнейшим инструментом решения проблем бедности, повышения уровняздоровья людей, роста гендерного равенства, обеспечения мира и стабильности.О проблемах в сфере образования, в том числе и высшего, и качествавыпускников в Узбекистане говорилось немало.

Большое число выпускников, работающих не по специальности,свидетельствует о серьезных проблемах в сфере высшего образования.

В таких условиях введение практики онлайн-образования со всемипреимуществами, перечисленными выше, имеет большой потенциал решенияэтих проблем путем расширения возможности доступа большего количествалюдей к качественному образованию, в том числе, и женщин, людей сограниченными возможностями, а также детей из бедных семей.

В Узбекистане в последнее время стало уделяться определенное вниманиеонлайн-обучению. Министр народного образования не раз заявлял о видео-лекциях в школах. Постановлением президента в 2018 году предоставленоправо всем вузам, учреждениям послевузовского образования, переподготовки



https://elearninginfographics.com/online-education-developing-world-infographic/

http://uza.uz/ru/documents/o-dopolnitelnykh-merakh-po-sovershenstvovaniyu-sistemy-podgo-06-09-2018

и повышения квалификации кадров, независимо от их форм собственности иподведомственности, права организовывать дистанционное обучение.

Дистанционное обучение (ДО) – это процесс передачи и формированияZOOM с помощью удаленного взаимодействия между учеником и учителем.

Тема актуальна, ведь современной школе необходимо:предоставитьполноценное образование для детей с ОВЗ;содействовать развитию программдля одаренных детей;обеспечить всем ученикам доступ к образовательнымресурсам;организовать учебный процесс для сельских жителей и удаленныхрегионов, где есть проблемы с кадрами;создать условия для качественнойпрофориентации учеников старших классов.

Другим аспектом является необходимость усвоения учениками школьныхзнаний на время карантина, болезни, стихийных бедствий. Все эти проблемы вусловиях глобализации ДСО решает на расстоянии в прямом смысле слова.

В нынешнее время все образовательные учреждения вынуждены былиперейти на данный вид обучения.С 30 марта 2020г.в стране по ЦТВ началасьтрансляция видео-уроков для учащихся средних школ.Практически во всехшколах уже давно введена система электронных журналовKundalik.com., спомощью которых учащиеся получают задания. Однако массовый переход надистанционный формат нельзя назвать гладким: из-за неожиданно большойнагрузки электронный журнал дает сбой, ученики периодически сталкиваются стехническими неполадками. Но в этих случаях тоже есть решение: школьникампомогут специальные приложения, которые можно скачать на мобильныйтелефон.

Экономия времени и для детей, и для взрослых. В некоторых случаяхдистанционное обучение может помочь. А иногда — навредить. Среди плюсовосновных преимуществ такого обучения — его универсальность. В любоевремя школьник или студент сможет заниматься своим образованиемсамостоятельно. Ведь главное в современном образовании — это результат.

Отзывы учителей, родителей и учеников указывают на то, что приподобной форме образования огромную роль играет самообразование. Этоплюс — можно научиться рационально пользоваться временем, лучшеусваивать материал.

Обучение школьников на расстоянии позволяет не пропускать занятия потем или иным причинам. Например, если ученик заболел. Достаточно тольковключить компьютер, присоединиться к виртуальной конференции — и можноприсутствовать на занятии. И это без вреда для здоровья.

Важное значение также имеет обучение в комфортной обстановке. Еще одно преимущество дистанционного образования — это доступность

учебных материалов. Всю информацию при необходимости можно найти на



просторах интернета. Не нужно тратить уйму времени и денег на покупку ипоиск учебников, методичек и прочих учебных конспектов. И что не маловажно, дистанционное обучение избавляет детей от массы книг в сумках,которые нужно каждый день носить с собой.

С другой стороны, дистанционное обучение требует организованности исобранности. К примеру, маленьким детям такое образование, скорее всего,дастся с огромным трудом. Для них способность концентрироватьсясамостоятельно, без стороннего контроля, не всегда заканчиваетсяположительным результатом. Поэтому за младшими школьниками родителямвсе равно придется следить. По этой причине дистанционная форма обучениябольше подходит средней и старшей школе.

Также есть ученики, которые к самообразованию вообще непредрасположены. Такие дети будут все время развлекаться, а не учиться.

Поэтому среди минусов часто называют полную свободу действий. Учить и учиться таким образом просто удобно. Раз в Европе такая форма

уже давно используется, значит, и в Узбекистане при хорошо продуманнойсистеме она даст результаты.

Использованная литература1.Ш.М.Мирзиёев.О дополнительных мерах по совершенствованию

системы подготовки, переподготовки и повышения квалификации кадров вобласти корпоративного, проектного управления и государственных закупок.Постановление от 05.09.2018г.

2.Чичерина Я. Социальная работа с инвалидами-взрослыми// Основысоциальной работы. Учебное пособие РЦСАД.- Проект «Развитие социальнойработы в Узбекистане».

3.Егорова Т.В. Социальная интеграция детей с ограниченнымивозможностями. Учебное пособие. Саратовский гос.Университет. Балашовскийфилиал. Балашов. Изд-во «Николаев.2002г.»



МУҚАДДАС ДАРС – ЖОНЛИ БИР АСАР

Абдуқодирова Феруза АбдуллаевнаТошкент вилояти Охангарон туманидаги

51-умумий ўрта таълим мактаби

Келажак фарзандларимиз ўзимиздан ўзишини ният қилиб яшайдиганболажон халқмиз. Биринчи Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганидек,уларнинг биздан кўра кучли, билимли, доно ва албатта, бахтли бўлишлари учуншарт-шароит яратиш ёруғ манзилимиз, барча эзгу орзу-умид ваинтилишларимиз негизидир.

Ҳар бир боланинг руҳияти, ўзига хос хусусиятларини инобатга олиб дарсўтиш - мураккаб жараён.

Ўқувчилар тафаккурини ўстириш, сўз бойлигини ошириш, эстетик диди,маънавиятини юксалтиришда бадиий асар таҳлили муҳим аҳамият касб этади.Унда ўқувчининг ўқилаётган асар юзасидан мустақил ишлаш, ижодий фикрлашва тақдимот қилиш, кези келганда, ўз ҳаётларида ўрганганларидан хулосаларчиқариш малакалари шакллантирилади.

Адабиёт- фикр ва қалбни тарбиялайди. Ҳар бир инсон ҳаёти давомида дучкелган муаммоларга жавобни ўз тарбиясидан излайди. Бундай ҳаётий тажрибаҳосил бўлиши учун эса яхши китобхон сифатида воқеалар-у кечинмаларни ўзқалбидан ўтказиши, ўзи танлаб олган образнинг тарафдори бўлиб, унингютуқлари, қувончи, қайғуси-ю мағлубиятини ҳам ўзиники қилиб олиш керакбўлади.

Ўқувчи ўқилган асарининг сир-асрорини туйгачгина, қалбида китобгамуҳаббат ҳисси шаклланади, чинакам баддият намунасини ажрата олишмалакасини эгалласа, ҳақиқий китобхонга айланади. Бирор асарни ўқиш, унитаҳлил қилиш жараёнида олинган билим ўқувчиларни бошқа асарларни ўқишга,улардан завқланишга ундайди.

Бадиий таҳлил мақсадига кўра илмий ва ўқув(дидактик) таҳлилгабўлинади. Илмий талқин асарнинг бадиийлигини таъминлаган жиҳатлар, сўзсеҳри, санъатнинг сирли томони нимада эканлигини кўрсата билиш бўлса,(ўқув) таҳлил педагогик мақсадга йўналтирилган бўлиб, ўқувчининг бадииймаданиятини юксалтиради, тафаккурини ва ҳиссиётини фаоллаштиради. Илмийтаҳлил адабиётшуноснинг ақлий фаолияти натижаси бўлса, ўқув таҳлилиодамлар билан мулоқот мобайнида амалга оширилади. Дидактик таҳлилнингвазифаси бадиий асарнинг жозибаси, ўзига хослиги, таъсир кучи сабабинианиқлаш орқали ўқувчиларда соҳир қалб, ҳассас туйғулар, равон ва ифодалинутқни шакллантиришдир. Ўқувчининг эстетик тарбиясини фаоллаштириш,



дидини ўстириш орқали унинг шахсини баркамоллаштириш эсаадабийтаълимдан кўзланган асосий мақсад ҳисобланади.

Ўқув таҳлили икки босқичли бўлиб, биринчи босқичда ўқитувчиўқитиладиган асарни таҳлил қилади, саволлар тузади, таҳлил учун мақбулусуллар танлайди. Иккинчи босқичда ўқитувчи билан ўқувчилар ҳамкорликдабирор асар таҳлил қилинади.

“Нима учун?” усули муаммо ёки асардаги бирор асосий фикрнинг сабаб ваечимларини излашга “нима учун” деган узун йўл орқали боришни талаб этади.Бу “йўл” қанча узоқ бўлса, асар мазмунига, ундан олинажак бадиий завққашунча яқинлашамиз.

Ўқитувчи таҳлил якунида, албатта, фикрларни хулосалаши, гуруҳларнииштирокини изоҳлаши ҳамда нотўғри ҳукмлардан китобхонни огоҳлантиришикерак. Чинакамбилишшавқига эришганлар рағбатлантирилади.

Дарҳақиқат, чинакам меҳр ва масъулият билан ўтилган “муқаддас дарс”ўқувчини маънавиятли, чуқур ҳиссиётли, етук фазилатли, доно ва билимлибўлишга ундайди. Шунингдек тўғри ташкил этилган дарс ва ижодийёндашилган ҳар бир мавзу ўқувчиларнинг китобхон бўлиб камол топишидамуҳим аҳамият касб этади. . . . Ҳа , аслида ҳар бир дарс жонли асар:ўқитувчиҳам муаллиф, ҳам ўқувчилар билан бирга “асар қаҳрамонларидир. Бунда мурғакёшлар билан эркин ишлаш, фикрини инобатга олиш, адашса, тўғри йўлкўрсатиш муҳим. Ўқувчилар мавзуни пухта ўзлаштириши учун дарсларинтеллектуал ўйин тарзида олиб борилса, ўқувчиларнинг зерикишига имконқолмасди. Бу айрим ўқувчилардаги ялқовлик, кўчирмакашлик ўрнига фикрлашқобилиятини уйғотиш муҳим аҳамиятга эга. Ўқувчилар билан дарс жараёнидабаҳсга киришиш, самимий суҳбат қуриш, дарсни жонли мулоқот ё гўзал адабийкеча тарзида ўтказишга, имкон қадар соддаликка эришилса, ўқувчилар албаттаўша дарсни ўзлаштиради. Зеро, ҳарбир ёшнинг қалбида катта билим вамаънавий қувват мавжуд, фақат бу билим - тафаккур булоғининг кўзи очилсабўлди – истеъдод ва эзгу интилишлар рўёбга чиқаверади.

Фойдаланилган адабиётлар1. Каримов И. А. ”Юксак маънавият – енгилмас куч”. Тошкент: Маънавият

– 2008. 9 – б. 2. Тўхлиев Б. Адабиёт(мажмуа). Академик лицейларнинг 3 босқичи учун

дарслик. Тошкент :Байоз, 2016. 27- б. 3. Қ. Йўлдош, М. Йўлдош. Бадиий таҳлил асослари. Тошкент:Камалак -

2016. 42 –б. 4. Авесто. Тошкент:Шарқ, 56-57-бетлар. 5. Кайковус. Қобуснома. Тошкент:Ижод. 1992. 8-б.



6. А. Ғуломов, Н. Неъматов. Она тили таълими мазмуни.Тошкент:Ўқитувчи. 1995. 81 – б.

7. Ишмухаммедов А, Йўлдошев М. Таълим ва тарбияда инновационпедагогик технологиялар. Тошкент:Нихол 2013. 65-б.



ПРОФЕССИОНАЛ ТАЪЛИМДА ФАНЛАРАРО АЛОҚАЛАРУЗВИЙЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

Баротов Муслимбой Усмонович Тошкент Иқтисодиёт коллежи

Фанлараро алоқалар касб-ҳунар таълимида интеграцияллашганжараёнларнинг аниқ ифодаси ҳисобланади. Бу алоқалар ўқувчиларни амалий ваилмий-назарий тайёргарлигида муҳим ўрин тутади. Мавзуларниумумлаштиришлар профессионал таълим тизими битирувчисига билим вакўникмаларни аниқ ҳолатларда, алоҳида саволларни кўриб чиқишда ўқув вадарсдан ташқари фаолиятида, ҳамда келгуси ишлаб чиқариш, илмий жиҳатданжамият ҳаётида қўллаш имконини беради.

Ҳар томонлама фанлараро алоқалар ёрдамида нафақат таълимнингвазифалари, балки ўқувчи ва талабаларнинг билим салоҳиятиниривожлантириш ва тарбиялаш катта аҳамият касб этмоқда, бу эса ҳақиқийборлиқда мураккаб муаммоларни мажмуали кўриш, ёндашиш ва ечиш учунпойдевор ҳисобланади.

Фанлараро алоқани дидактик моделини яратиш учун, ўқув фанларимазмунини икки, яъни ички ва ташқи: тузилмавий - мантиқий таҳлилиниўтказиш муҳимдир.

Ички- тузилмавий-мантиқий таҳлили ўрганилаётган фаннинг мавзумазмунини унинг асосий ҳолатларини очиб берувчи.

Ташқи- тузилмавий-мантиқий таҳлили ўрганилаётган мавзу мазмуни билануларнинг мазмунини ошириш даражасини аниқлаш ва «таянч» фанлараробилимларни аниқлаш, яъни кўриб чиқилаётган ўқув фанидаги ўрганилаётганмавзунинг асосий ҳолатларини илмий ва ҳар томонлама очиб бериш мақсадидабошқа фан мавзулари мазмуни. Ушбу вазифани ечишдан аввал, ўзаро боғланганмавзу доирасидаги ўқув фанларини аниқлаш муҳим ҳисобланади.

Шу сабабли ўқув мавзуларининг бу доираси қуйидаги мезон асосда танлаболинади:

Ўқув фанининг асосий ва асос солувчи ғояларини очиб бериш учун,мавзунинг энг катта аҳамияти.

Ўқув мавзу мазмунида ҳар турдаги билимларнинг юқори даражадагиумумлашуви ва интеграциялашуви берилган мезонларга таяниб ўқув мавзулармазмуни ўзаро боғлиқликни қуйдаги схемада кўриб ўтамиз.



Шундай қилиб, ўқув мавзулар таҳлили уларни илмий, тизимли, етарли ваунинг асосий ҳолатларини ҳар томонлама очиб бериш ва ҳар бир мавзу бўйичаяхлит билимлар тизимини яратиш мақсадида кенг қамровли фанларароалоқалар асосда ўрганиш мумкин эканлигини кўрсатади.

Шу билан бирга ўқув фанларининг асосий ғоялари ва ҳолатлари бунда ҳартурдаги асосий бирлаштирувчи вазифаларни бажаради.

Юқоридаги жадвалдан кўринадики, математика фанининг ўқув мавзуларииқтисодиёт йўналишидаги фанлар билан узвий боғлиқдир. Масалан,иқтисодиёт соҳасида ишлаб чиқариш самарадорлигини умумий интегралифодаси қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади.

УФБМЖМ

CMUC

ИС-ишлаб чиқариш самарадорлиги, СМ-соф маҳсулот, ЖМ-жонли меҳнатхаражатлари, БМ- жорий йилдаги буюмлашган меҳнат харажатлари

Ф-ишлаб чиқариш фондларига қўйилган маблағлар, У-харажатлар вамаблағларни бир хил ўлчовга келтирувчи коэффицент.

Бу формуладаги ҳар бир ифода, маълум бир сонлардан иборат бўлиб, уларёрдамида математик амаллар бажарилмоқда.

Фойдаланилган адабиётлар1.Пешкова М.А. «Межпредметные связи в технологическом обучении

школьников» Республика Татарстан-2007 г.2.Г.Н. Варковецкая. «Методика осушествления межпредметных связей в

профтехучилихах»., М. «Высшая школа». 1989.



ЛОЙИҲАВИЙ БОШҚАРУВ СОҲАСИДА МУТАХАССИСЛАР ТАЁРЛАШТИЗИМИНИНГМЕЪЁРИЙ-ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ ВА

ИСТИҚБОЛЛАРИ

Досчанова Дилдора ИбадуллаевнаЎзбекистон Республикаси Иқтисодий тараққиёт ва камбағалликни

қисқартириш вазирлиги қошидагиБизнес ва тадбиркорлик олий мактаби

Аннотация: Илмиймақола Ўзбекистон Республикасида лойиҳавийбошқарув тизимини жорий этишнинг меъёрий-ҳуқуқий асосларини шакллаништадрижи ҳамда лойиҳавий бошқарув тизимини жорий этишнинг мухимжихатларидан бири бўлган лойиҳавий бошқарув соҳасида малакалимутахассисларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва ходимлар малакасини оширишмеханизмини шаклланишининг таҳлилига, жумладан лойиҳавий бошқарувсоҳасида малакали мутахассислар тайёрлашнинг устуворлик даражасинипасайиб бораётганлиги муаммосига бағишланган бўлиб, илмий мақола илмийизланувчининг фикр ва қарашлари ифода этади.

Калит сўзлар – лойиҳавий бошқарув тизими, малакали кадрлартаъминоти, кадрлар тайёрлаш механизми, меъёрий-ҳуқуқий асослар.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев бошчилигида амалгаоширилаётган кенг кўламли ҳамда жадал суръатларда амалга оширилаётганислоҳотлар доирасидаги лойиҳаларни самарали амалга ошириш бу соҳадагиетук мутахассисларга бўлган эхтиёж ва мазкур вазифа долзарблигиниифодалайди.XX асрнинг 50-чи йилларидан бошлаб шаклланиб келган ҳамдахозирги пайтдан нафақат фирма ва компаниялар, балки давлат бошқарувиорганлари тизимни такомиллаштиришда ҳам кенг қўлланиб келинаётганлойиҳавий бошқарув тизими ривожланган мамалкатлардаанъанавий бошқарувусулига айланиб улгурган.

Мамлакатимизда ҳам лойиҳавий бошқарув тизимини жорий этишЎзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 июлдаги «ЎзбекистонРеспубликасида лойиҳа бошқаруви тизимини жорий этиш чора-тадбирларитўғрисида» ги ПФ-5120-сонФармони қабул қилиниши билан ўз ибтидосинибошлади. Мазкур Фармонда мамлакатимизда иқтисодиётни ҳар томонлама важадал ривожлантириш, макроиқтисодий барқарорликни мустаҳкамлаш,хорижий инвестицияларни фаол жалб этиш юзасидан кенг кўламли ишлар,шунингдек, саноатни модернизация қилиш ва замонавий юқори технологияли



ишлаб чиқаришни барпо этиш бўйича йирик лойиҳалар амалгаоширилаётганлиги эътироф этилган.

Аммо шу билан биргаликда, таҳлиллар комплекс ижтимоий-иқтисодийривожлантириш бўйича вазифаларнинг самарали бажарилишига,мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотларга ғов бўлаётган омилларниўз вақтида аниқлаш ва бартараф этишга тўсқинлик қилаётган қаторкамчиликлар мавжудлигини, хусусан:

-давлат аҳамиятига молик лойиҳаларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишжараёнини сифатли ташкил этиш, мувофиқлаштириш, мониторинг ҳамданазорат қилишни таъминловчи лойиҳа бошқарувининг ягона тизими мавжудэмаслиги;

-лойиҳаларни амалга ошириш суръати ва самарадорлигини тезкор кузатишимконини берувчи илғор ахборот-коммуникация технологияларинингбошқарув жараёнига етарлича жорий этилмаганлиги;

-давлат ва ҳудудий дастурларни, инвестиция лойиҳаларини ишлаб чиқишҳамда амалга оширишда очиқлик ва шаффофлик даражасининг пастлигимазкур соҳада молиявий маблағлар мақсадсиз ва самарасиз сарфланиши,шунингдек турли хил суистеъмолчилик ҳолатларини келтирибчиқараётганлиги;

-амалга оширилаётган лойиҳаларнинг мақсадга мувофиқлиги,асослантирилганлиги ва рентабеллигини таҳлил қилиш ҳамда баҳолаш,шунингдек уларнинг қийматини ошириб кўрсатиш ва бошқасуистеъмолчиликлар аломатларини аниқлаш бўйича ишлар самарадорлигинингпастлиги;

-товарлар, ишлар ва хизматларнинг ҳақиқий бозор қийматини аниқлашимконини берадиган ягона классификатор ишлаб чиқилмаганлиги сингарисалбий холатлар мавжудлиги қайд этилган.

Шу муносабат билан, Ўзбекистон Республикаси Лойиҳа бошқарувинингягона миллий ахборот тизимини жорий этиш бўйича Мувофиқлаштирувчикенгаш ташкил этилди ҳамда Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридагиЛойиҳа бошқаруви миллий агентлиги ташкил этилди.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 27 июлдаги«Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги лойиҳа бошқаруви миллийагентлиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида»ги ПҚ-3150-сон Қароригабиноан Агентликка юклатилган вазифаларни бажариш доирасида давлаторганлари, хўжалик бошқаруви органлари, давлат корхоналари ваташкилотлари, нодавлат нотижорат ташкилотлар, етакчи лойиҳа институтлари,шунингдек, халқаро ташкилотлар, чет эл компанияларининг юқори малакалиходимларини ва мутахассисларни маслаҳатчилар сифатида жалб этиш ҳуқуқи



берилди. Шунингдек, қисқа муддатда Агентликнинг зарур назарий билим ваамалий тажрибага эга бўлган, Агентликка юклатилган вазифаларнипрофессионал даражада амалга оширишни таъминлайдиган юқори малакалимутахассислар билан тўлдириш вазифаси юклатилди.

Мазкур вазифаларни амалга ошириш механизмини йўлга қўйиш мақсадида2018 йил 5 сентябрда Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Корпоратив,лойиҳа бошқаруви ва давлат харидлари соҳасида кадрларни тайёрлаш, қайтатайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимини такомиллаштиришбўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПҚ-3930-сон қарори қабулқилинди.Мазкур қарорга биноан Ўзбекистон Республикаси Президентиҳузуридаги Лойиҳа бошқаруви миллий агентлиги ҳузуридаги Корпоративбошқарув илмий-таълим марказининг номи Ўзбекистон РеспубликасиПрезиденти ҳузуридаги Лойиҳа бошқаруви миллий агентлиги қошидаги АбуРайҳон Беруний номидаги Бизнес ва бошқарув республика олий мактаби дебўзгартирилди.

Инвестиция лойиҳаларининг давлат ва ҳудудий дастурлар билан ўзаробоғлиқ ҳолда самарали ва ўз вақтида амалга оширилишини таъминлаш, лойиҳабошқаруви жараёнида айрим давлат органларининг масъулиятини ошириш,Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Лойиҳа бошқаруви миллийагентлигининг вазифа ва функцияларини рақамли иқтисодиёт ва сифатлилойиҳа бошқарувини устувор ривожлантиришни ҳисобга олган ҳолдаоптималлаштириш мақсадида, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019йил 10 январдаги «Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги лойиҳабошқаруви миллий агентлиги фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» ги ПФ-5624-сон Фармони қабул қилинди. Фармонгабиноан агентликнинг бир қатор ваколатлар бошқа вазирлик ва идоралар,жумладанЎзбекистон Республикаси Иқтисодиёт ва саноат вазирлиги,Ўзбекистон Республикаси Хусусийлаштирилган корхоналарга кўмаклашиш варақобатни ривожлантириш давлат қўмитасига, Ўзбекистон РеспубликасиҚурилиш вазирлигига, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига ҳамдаЎзбекистон Стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштиришагентлиги ваколатига ўтказилди.

Мустақил экспертлар ҳамда ижтимоий тармоқларда олиб борилган кенгмухокамаларда қайд этилган фикр ва мулохазаларда, мазкур қарордагиагентлик фаолияти доирасига оид ўзгартиришларнинг асосий сабабиЎзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 июлдаги «ЎзбекистонРеспубликасида лойиҳа бошқаруви тизимини жорий этиш чора-тадбирларитўғрисида» ги ПФ-5120-сон Фармони билан агентлик зиммасига қўйилганустувор вазифаларнинг ташкилий-ҳуқуқий механизмларини самарали ташкил



этиш, ҳамда мамлакатимизда нисбатан янги бўлган лойиҳавий бошқарувбўйича малакали кадрлар таъминоти тизимини йўлга қўйиш вазифасинимуваффақиятли бажаришга эришилмаганлиги билан изохланганлиги кузатилди.Натижада, 2020 йил Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Лойиҳабошқаруви миллий агентлиги қошидаги Абу Райҳон Беруний номидаги Бизнесва бошқарув республика олий мактаби Ўзбекистон Республикаси Иқтисодийтараққиёт ва камбағалликни қисқартириш вазирлиги қошидаги Бизнес ватадбиркорлик олий мактаби деб ўзгартирилди.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 26 мартдаги«Иқтисодиётни ривожлантириш ва камбағалликни қисқартиришга оид давлатсиёсатини тубдан янгилаш чора-тадбирлари тўғрисида» ги ПФ-5975-сонФармони билан ташкил этилган Ўзбекистон Республикаси Иқтисодийтараққиёт ва камбағалликни қисқартириш вазирлиги қошидаги Бизнес ватадбиркорлик олий мактабикорпоратив бошқарув ва тадбиркорлик соҳасидакадрлар тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш бўйича олий таълиммуассасаси ҳисобланади деб белгилаб қўйилди.

Хулоса сифатида шуни қайд этиш жоизки, Ўзбекистон РеспубликасиПрезидентининг 2017 йил 24 июлдаги «Ўзбекистон Республикасида лойиҳабошқаруви тизимини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида» ги ПФ-5120-сонФармони билан мамлакатимизда лойиҳавий бошқарув тизимини жорий этишбўйича бошланган истиқболли ва муҳим масала, жумладан, мамлакатимизгалойиҳавий бошқарув бўйича малакали кадрларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш вамалакасини ошириш бўйича энди шаклланиб келаётган механизмнингфаолиятининг устувор йўналиш яна ўзгартирилди. Бу эса малакатимиздалойиҳавий бошқарув ихтисослиги бўйича мутахассислар тайёрлашвазифасининг устуворлиги пасайганлигини ифодалайди.

Шу муносабат билан, мамлакатимизда лойиҳавий бошқарув тизиминижорий этишдек истиқболли ислоҳотларнинг мухим жихати бўлган лойиҳавийбошқарув бўйича малакали кадрларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасиниошириш механизмини такомиллаштириш масаласи Ўзбекистон РеспубликасиПрезидентининг 2020 йил 26 мардаги «Иқтисодиётни ривожлантириш вакамбағалликни қисқартиришга оид давлат сиёсатини тубдан янгилаш чора-тадбирлари тўғрисида» ги ПФ-5975-сон Фармонининг 12 бандида ЎзбекистонРеспубликаси Вазирлар Маҳкамасига қўйилган Олий мактаб фаолиятиниташкил этиш тўғрисидагиҳукумат қарорини қабул қилишда инобатга олинишимақсадга мувофиқ бўлади. Акс ҳолда,соҳада малакали мутахассисларнингетишмаслиги сабабли мамлакатимизда лойиҳавий бошқарув тизимини жорийэтиш орзусипарокандаликка юз тутиши мумкин.



Фойдаланилган адабиётлар1.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 июлдаги

«Ўзбекистон Республикасида лойиҳа бошқаруви тизимини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида» ги ПФ-5120-сон Фармони;

2.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 27 июлдаги«Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги лойиҳа бошқаруви миллийагентлиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида»ги ПҚ-3150-сон Қарори;

3.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 5 сентябрдаги«Корпоратив, лойиҳа бошқаруви ва давлат харидлари соҳасида кадрларнитайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизиминитакомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПҚ-3930-сонқарори;

4.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 10 январдаги«Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги лойиҳа бошқаруви миллийагентлиги фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» гиПФ-5624-сон Фармони;

5.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 26 мартдаги«Иқтисодиётни ривожлантириш ва камбағалликни қисқартиришга оид давлатсиёсатини тубдан янгилаш чора-тадбирлари тўғрисида» ги ПФ-5975-сонФармони;



ФИЗИКА ФАНИ ДАРСЛАРИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ МАСАЛАР ЕЧИШГАУРГАТИШ МЕТОДИКАСИ

Тожиматова Сарвинозхон ДавлатхужаевнаФаргона вилояти Узбекистон тумани

4- умумий урта таьлим мактаби

Физика фани табиат сирлари, ходисаларини урганадиган фан хисобланади.Мактаб физика курси 6-синфдан бошлаб укитилишни бошлайди. Ўқувчи 6-синфга утганда математика фанидан математик амалларни бажариш тартибибилан танишган ва урганган булади. Булиш, купайтириш, даражага кутариш,кушиш ва айриш амалларини бажариш коидаларига амал килишни билади.Бутун сон ва каср сонлар хакида маьлумотга эга булади. Табиатда кечаетганфизик жараённи урганишда биз масалалардан фойдаланган холдатушунтиришимиз керак булади……

Физик катталик ва уни улчов бирлиги, формуласи нима эканлигини билганўқувчи масала нима эканлигини тушуна олади.

Ўқув жараёнида мантикий хулосалар, математик амаллар ва физиккоуниятлар асосида ечиладиган муаммога физик масала дейилади. Аслида,физика дарсида мавзуни урганиш билан боглик булган ечиладиган жумбокмасала дейилади. Масалалар ечишни урганиш ўқувчиларнинг аклийривожланишига имкон беради, мантикий тафаккур, хотира, диккат ва идрокниусишига ёрдам беради.

Масалаларни еча олишлик физика фанини урганиш ва узлаштиришниасосий мезонидир. Физика фани фан ва техника ривожланиши учун мухим фанхисобланади. Масала ечиш жараёнида укитувчи ўқувчига табиат ватехникадаги турли физик ходисаларни тахлил килишни ургатиш вактида чизмава графикларни чизиш, тушиниш хисоблаш ишларини бажаришни билиш,маьлумотномалардан, кулланмалардан фойдалана олишни ургатиши керак .Хулоса килиб айтганда Масала ечиш –номаьлум физик катталикни масалашартида берилган катталиклар оркали ифодаланган ишчи формулани чикарибмасала шартида берилган катталикларнинг (халкаро бирликларсистемасидаги)сон кийматларини урнига куйиб хисоблашдан иборат.

Хар кандай маслани ечишдан олдин умумий урта таьлим мактаблари учунтавсия этилган дарсликдан ёки кулланмадан тегишли мавзуни укиш ва кераклиформула ва конунларни урганиш керак.

Масала ечиш учун керакли назарий ва амалий билимларни эгаллаганўқувчи масала ечиш жараёнида кийинчиликка учрамайди. Ўқув дарсликларидахар бир мавзу атрофлича еритилгандан кейин шу урганилган мавзуга оид



изохли ечими келтирилган масалалр билан ўқувчини батафсил таништирибчикиш керак булади. Бу жараенда укитувчи махоратли булиши ўқувчини дарсгакизиктира олиши шарт, чунки ўқувчи масала ечишга кизикиб харакаткилсагина ижобий натижага эришса булади.

Масалалар ечиш жараёнида укитувчи куйидаги услубий курсатмаларниўқувчига тулик тушунтира олса ўқувчига анча кулай булади, деб хисоблаймиз.

-Ўқувчи масала шартини бир неча бор укиб чикиши ва у физикани кайсибулимига оид эканлигини аниклаш керак.

-масала шарти мазмунини тушуниб, масала шартида берилганкатталикларни ХБС(халкаро бирликлар системаси) да ифодалаб топилишикерак булган катакка ёзилади.

-Масала шартига мос келадиган чизма чизилади. -Масала ечишдан олдин унинг шартида кандай конуниятлар етганлигини

аниклаш керак . -Масалани умумий куринишда ечиш учун кетма кетлик усули асосида

масала шартидаги номаьлум катталикларни бошка маьлум катталикларнибошка маьлум катталиклар билан богловчи катталиклар топилади. Агар хосилкилинган ишчи формулалар тугри булса, масала жавоби даги изохсиз ечимбилан бир хил куринишда булади.

-Натижавий ишчи формуланига катталикларнинг ХБС системаидаги сонкийматларини кйиб, хисоблаш ишлари бажарилса масалани жавоби келибчикади.

-Айрим холларда барча берилган катталикларнинг кийматларини биттасистеманинг узида ифодалашнинг хожати булмай колади. Масала, ишчиформуладаги катталикларни сурат ва махражда купайтмадан иборат булгандабу катталикларнинг кайси бирликда ифодаланишидан катьий назар уларнингулчов бирлиги бир хил булиши кифоядир.

-Масаланиинг жавобини чикаришда охирги натижанинг аникликдаражасига ахамият бериш керак. Бунда жавобнинг аниклиги масала шартидаберилган катталикларнинг аниклигидан ошмаслиги шарт.

-Масала ечиш давомида кулланилаётган хар бир конун, коида, формула вафизик катталиклар кискача изохлаб борилса яхши булади.

Фойдаланилган адабиётлар1. Узбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида» Конуни. Т. : 1997 2. Узбекистон Республикасининг Миллий дастури. Т. : 1998. 3. A. П. Римкевич “Физикадан масалалар туплами” Тошкент - 2004.



УСТОЗЛИК ҲАМ, ШОГИРДЛИК ҲАМ ОЛИЙ ҚАДРИЯТ

Абдужабборова Зебунисо СайдуллаевнаТошкент вилояти Ангрен шахар4-умумий урта таьлим мактаби

Ўзбекистон Республикасида таълим-тарбия тизимини янадатакомиллаштириш, ўқитиш ва тарбиялаш мазмунига миллий қадрият ваанъаналарни сингдириш, уларни илғор ғоялар билан бойитишга йўналтирилганкенг кўламдаги саъй-ҳаракатлар амалга оширилмоқда. Истиқлол шарофатибилан аждодларимиз томонидан асрлар давомида яратиб келинган бебаҳомаънавий мерос, унутилган қадриятларни қайта тиклаш, миллий ўзликнианглаш масаласи давлат дастури даражасида амалга татбиқ этилмоқда.

Ўзбекистон келажаги булган ёш авлодга таьлим ва тарбия беришда илммаскани булган мактабларнинг урни бекиёс хисобланади. Миллий тарбия халқноми ва унинг тарихи билан чамбарчас боғлиқ. Ўтмиш маданий-педагогикмерос ва анъаналар ёшлар тарбияси учун муҳим восита бўлиб хизмат қилади.Укитувчи хар доимо укувчининг диккат марказида булади.Укувчи унга карабгапиришни,муомала маданиятин урганади.

Устознинг энг буюк бурчи – юрт равнақига ўзининг муносиб ҳиссасиниқўша оладиган, ақл-идрокли, фаҳм-фаросатли ва қобилиятли шогирдлартайёрлашдан иборат. Устоз яхши шогирд тайёрлаш учун аввало унинг ўзикасбий салоҳиятли, маънавий баркамол, кенг дунёқараш ва соғлом фикрга эгабўлмоғи лозим.Демак ,устознинг узи устоз деган номга лойик булиши керак.Хар кандай касбинг,хунарнинг ургатувчи устози булади.Шогирд узустозларидан билим оладилар.касб ва хунар сирларини урганадилар.

Қадимдан устоз-шогирдлик анъаналарида устоз нафақат шогирдигайўлйўриқ, кўрсатма берибгина қолмай, ўз навбатида, уларни мустақилфаолиятга тайёрлаган ҳамда ўзидан кейин иш-тажрибани, билим ва маҳоратниавлоддан-авлодга ўтишига имконият яратган.

Фарзанд тарбиясида шарқона, қадимий аждодлар урф-одатлари,анъаналари, аҳлоқ-одоб қоидаларига амал қилишда халқимизнинг миллийтарбия тизимидан унумли фойдаланишга алоҳида эътибор бериш ва бу борадаустозлар ўз кучи, ақл-заковотини аямасликлари лозим. Юқоридаги фикрларданкўринадики, ҳозирги даврда келажак авлоднинг Ватан равнақи сари ишончбилан одимлаб боришида уларнинг маънавияти, миллий ўзлигини англашикечиктириб бўлмас зарур вазифалардан ҳисобланади.

Алишер Навоий “Вақфия” асарида, “Бутун осмон ва осмондаги жамикинарсалар, бутун ер юзи ва ер юзидаги жами нарсалар, ҳамма денгизлар ва унда



мавжуд бўлган ҳамма нарсалар, ҳамма мамлакатлар ва уларда бор жаминеъматлар – жами энг яхши нарсалар инсон учун, унинг бахт ва саодати учуняратилган, буларнинг бари инсонга хизмат қилмоғи керак” , - деб ёзган эди.

Демократия ва бозор иқтисодиётининг бош талаби ҳам шундан иборат.Ҳамонки, барча қулайликлар инсон учун яратилар экан, уни яратувчи шахс

ҳам баркамол инсон бўлмоғи, ушбу буюк мақсадга қаратилган таълим-тарбиятизими эса мукаммал бўлмоғи зарур. Ўзбекистон мустақиллиги туфайлитараққиётнинг барча соҳаларида рўй бераётган ўзгаришлар бўлғусифуқароларни турли хил фазилатларга эга бўлиши зарурлигини тақозо этмоқда.Бунинг учун ҳар бир фуқарода бозор иқтисодиёти даврида юз берадиган тезкорўзгаришларга мос шахсий фазилатлар ҳамда касбий хислатлар шаклланганбўлмоғи лозим. Шахсда бу хислатларни шакллантиришда устоз муҳим ўринтутади. Республикамиз биринчи Президенти И.А.Каримов 1997 йил 29 августда“Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурини” қабул қилинган олий мажлиснингбиринчи чақириқ IX сессиясида сўзлаган маърузасида (“Баркамол авлодЎзбекистон тараққиётининг пойдевори”): “...таълим-тарбия тизиминиўзгартиришдаги асосий муаммо ҳам мана шунда: ўқитувчи болаларимизгазамонавий билим берсин деб талаб қиламиз. Аммо замонавий билим беришучун аввало мураббийнинг ўзи ана шундай билимга эга бўлиши керак” деганэди. Демак, жамият учун зарур хислатларга эга бўлган шахсларни етиштирибберишда етакчилик қиладиган устознинг ўзи ҳам замонавий билимларга эгабўлиши зарур, ана шундагина ўзи яшаётган жамиятнинг ажралмас қисмибўлган ўқитувчи-мураббий ёшларга замонавий билимлар бера олади. Уларниянги давркишилари этиб тарбиялай олади.

Мактаб укитувчиси ўз соҳасининг ҳақиқий билимдони бўлиши, ҳамдаетук инсоний фазилатлар соҳиби бўлиб, бу билан бошқаларга ўрнак бўлишларикерак. Жамият томонидан устозга бу қадар катта талаблар қўйилиши бежизгаэмас. Сабаби тараққиётни олға етакловчи буюк куч бу таълим-тарбия,таълимий қадриятлар,устоз обрўси, устоз-шогирд муносабатлари биланбевосита боғлиқ.

Фойдаланилган адабиётлар1. Абу Наср Форобийнинг “Фозил одамлар шаҳри” асари./ Тошкент, Янгаср авлоди, 2016 йил.2. Ж.Ҳасанбоев, Х.Тўрақулов, И.Алқаров, Н.Усмоновларнинг

“Педагогика” китоби. I қисм. Тошкент – 2010. “Fan va texnologiya, 2010.3.www.ziyocom.uz.



ТАЬЛИМ ЖАРАЕНИНИ РИВОЖЛАНИШДА ЎҚИТУВЧИФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Ўрунбоева Махбубахон АбдусаматовнаТошкент вилояти Ангрен шахар4-умумий урта таьлим мактаби

Мустакиллик йилларида педагог кадрларни тайёрлашнинг янги тизимиишлаб чикилиб, узлуксиз таълимда укитиш сифати ва самарадорлигинибулажак ўқитувчиларнинг касбий, маънавий- ахлокий тайёргарлиги белгилаббериши хакидаги катъий хулосага келинди. Ўқитувчилардан маънавиймаданиятни ривожлантириш механизмларини жисмонан соглом, рухда ва акланривожланган, мустакил фикрлайдиган, Ватанга содик, катъий хаётий нуктаиназарга эга ёшларни тарбиялаш, демократик ислохотларни чукурлаштириш вафукаролик жамиятини ривожлантириш жараёнида уларнинг ижтимоийфаоллигини ошириш асосида такомиллаштириш талаб этилмокда.

Мактаб илм –зиё маскани.Хар тонг сахий куёш уз нурлари билан оназаминимизни ёритар экан,мен беихтиёр мактабни куёшга киёслайман.Шууринда доимо уз касбим билан фахрланаман.Куёш нурлари ердан униб чикибгуркираб усаетган майсазорларимизни ,богу тогларимизни ,онадиеримизни ,хамма –хамма нарсани сахийлик билан сийлайди.

Мактаб худди куёшдек нур сочиб болаларга илм нурини,зиёсинитаркатади,билимли инсон хар доимо халк хурматида булади.

Мустакил диёримизда талим сохаси ривожланиб бораётганлигихаммамизга маьлум.Таьлим сохасида ишлаётган фидоий касб эгаларўқитувчиларга жуда катта имконятлар берилмокда. „Кадрлар тайёрлаш миллийдастури“ни мактаб амалиётига татбик этилгани уз самарасини бемокда.Миллийдастурни руёбга чикаришнинг юкори сифат курсаткичини таъминлашмаксадида таълим мазмунини Давлат таълим стандартлари асосидатакомиллаштирилмокда. Бу эса хар бир фан ўқитувчисининг дастуригаайланди. Ўқитувчи дарсга кирар экан ,Давлат таьлим стандарти асосида билимбериб куникма ва малака хосил килишга эришишга харакат килади.

Хозирда миллий дастур асосида замонавий ахборот технологиялари вакомпьютерлар тармоклари негизида таълим жараёнини ахборот билантаъминлаш ривожланиб бормокда.Фан ва таьлим ривожланиб,ўқув, услубий,илмий, инновацион, замонавий технологиялар мукаммаллашиб, ўқув жараёнигататбик этилмокда.

Дарс ўқитувчи ва ўқувчи орасидаги илмий фаолият. Бу фаолиятда ўқувчиилм силарини урганади. Дарсни ургатиш, урганиш хамда таълим мазмуни



ташкил килади. Ўқитувчи ўқувчиларни фаоллаштирадиган ,узи ва урганувчиучун кулай булган йулларни,усулларни,укитиш методларини билсагина узмаксадига етади.Ўқув жараёнинг самарадорлиги ошади. Ўқувчиларни мустакилфикрлашга ургатиб, ўқув жараёнининг юкори сифат ва самарадорлигигаэришади.

Бугунги кунда таълим мазмунини модернизациялаш, таълим сифатиниошириш, таълимда инновацион технологияларни кенг жорий этишгайўналтирилган кўплаб инновациялар яратилмоқда ва амалиѐтга жорийэтилмоқда. Мазкур инновацияларнинг самарадорлиги кўп жиҳатдан таълиммуассасасида амалга оширилаѐтган инновацион фаолиятнинг тўғри ташкилэтилганлигига боғлиқдир. Ҳозирги кунга келиб Ўзбекистонда таьлим тизимидаўқув ва ижодий фаолликни оширувчи ҳамда таълим жараѐнинингсамарадоригини оширувчи таълим технологиялар интерфаол методлар номибилан юритилмоқда.

Интерфаол методлар асосида тузилган дарс тизимларида турлистратегиялардан фойдаланилади. Бунда ўқувчиларга китоблар, дафтар, бошқаусуллардан фойдаланиш тақиқланмайди, аксинча бундай усулларни қўллашрағбатлантирилади.Педагогик технолгиянинг куллаш жараѐни ўқитувчифаолияти сўзлаш, савол-жавоб, баҳс, мунозара, музокара; кўргазмали ўқувжараѐнида кўрсатиш, тушунтириш, савол-жавоб, машқ бажариш жараѐнида эсамашқ бажариш тартибини кўрсатиб бериш, тушунтириш, савол-жавоб,раҳбарлик назоратидан ташкил топади. Демак, хар бир фан ўқитувчиси ана шутехнологиялардан унумли фойдаланишни били керак.

Таълим жараѐнида ана шу вазифалар ҳал этилар экан ўқувчиларфаолиятини раҳбарлик ва назорат қилиш, баҳолаш унга қаратилиши керак.

Ўқувчининг ўқишга ва ҳатто ўқитувчига бўлган муносабати ҳам кўпжиҳатдан унинг ўқув фаолиятини нақадар ҳаққоний назорат қилинишга боғлиқ.Назоратнинг энг ҳақиқий ва тўғри тури ўз-ўзини назорат қилиш ҳисобланади.Бу педагогик технологиянинг барча иштирокчилари, яъни ўқитувчи ваўқувчиларга тегишли. Лекин маълумки, кўпинча одамларда ўз-ўзини қатъийназорат қилиш одатга айланмаган, бунинг учун кўп ҳолларда ирода этишмайди.

Шунинг учун ўқувчи фаолиятини назорат қилиш ўқитувчи ва ота-оналартомонидан ҳамкорликда олиб борилиши мақсадга мувофиқ. Бунда назорат учунҳаддан ортиқ вақт сарфламаслика эътибор бериш, ўқитувчининг асосий ишвақти назорат учун эмас, ўқувчиларга кўпроқ билимлар беришга сарфланишигаэришиш лозим. Инновацион технологиялар, педагогик ва ахбороттехнологияларини ўқув жараѐнида қўллашга бўлган қизиқиш кучайиббормоқда, бундай бўлишининг сабабларидан бири, шу вақтгача анъанавийтаълимда ўқувчиларни фақат тайѐр билимларни эгаллашга ўргатилган бўлса,



замонавий технологияларда эса, уларни эгаллаѐтган билимларни ўзлариқидириб топишларига, мустақил ўрганиб таҳлил қилишларига, ҳаттохулосаларни ўзлари келтириб чиқаришларига ўргатади ва бу холатдаўқувчиларни эркин фикрлаши юзага келади ва ривожланади,бу эса келажакдаяхши натижа беради.Педагог бу жараѐнда шахснинг ривожланиши,шаклланиши, билим олиш ва тарбияланишига шароит яратади ва шу билан бирқаторда бошқарувчилик, йўналтирувчилик функциясини бажаради. Таълимжараѐнида ўқувчи асосий шахсга айланади.Маьлумки,таьлим тарбия жараеникатта авлод томонидан уз билим ва тажрибаларини усиб келаётган ёш авлодгаургатади, бу жараёнда, асосан, инсон хаёти учун зарур ахборотларни авлоддан-авлодга узатиш амалга оширилади.

Мактабда таълим-тарбия жараёнининг самарадорлигини белгилашюзасидан хозирда мутахассислар томонидан билдирилган айрим нуктаиназарлар куйидагилардан иборат:

- синфда ишни тугри ташкил килиш ва бошкариш;- ўқув режаларининг турли шароитларга мослашганлиги;- йурикномаларнинг бевосига берилиши;- мактабда ўқувчиларнинг таълим-тарбия олиш имкониятларини хамда

ўқитувчиларнинг ижодий ишлаш имконияларини кенгайтириб бориш;- мактабда рагбатлантирувчан ўқув мухитини таъминлаш;- амалиётда юкори курсаткичларга эришиш натижасидатасдикланган янгиликларни тезкор татбик этиш;- кутилаётган натижаларга мос булган педагогик технологияни танлаш,

таълим-тарбия жараёнини амалга ошириш ва мунтазам такомиллаштириббориш.

Фойдаланилган адабиётлар1.Каримов И.А. Баркамол авлод Ўзбекистон тараккиётининг пойдевори. Т.:

1998. 2. Каримов И.А.Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Т.: 1997. 5- жилд. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида» Конуни. Т.: 199

Толипов У.К., Усмонбекова М. Педагогик техналогияларнинг тадбикийасослари. Т.: Фан.. 2006.

4. Йулдошев Ж.. Г., Усмонов С.А. Педагогик технология асослари ., Т.:Ўқитувчи. 2004.



БОШЛАНГИЧ СИНФ ЎКУВЧИСИНИ САВОДХОНЛИГИНИОШИРИШДА ОНА ТИЛИ ФАНИНИ УРНИ

Уразбоева Хидоятхон АбдуховмитовнаТошкент вилояти Ангрен шахар4- умумий урта таьлим мактаби

Бошлангич синф ўқитувчиси Давлат таьлим стандарти буйича болаларнингмантикий тафаккур кила олиш салохиятини, аклий ривожланишини,дунекарашини, коммуникатив саводхонлигини ва уз узини англаш салохиятинишакллантиришга, эркин фикрлай олиш, уз фикрини огзаки ва езма равишдабаен кила олиш куникмаларини эгаллашлари шарт.

Шу ўринда Ўзбекистон Респуликаси биринчи президенти ИсломАбдуганиевич Каримов «…келажагимиз пойдевори билимли даргохларидаяратилади, бошкача айтганда халкимизнинг эртанги куни кандай булишифарзандларимизнинг бугун канда таьлим ва тарбия олишига боглик. Бунингучун хар кайси ота- она, устоз ва мураббий хар бир бола тимсолида аввалошахсни куриши зарур. Ана шундай оддий талабдан келиб чиккан холда,фарзандларимизни мустакил ва кенг фикрлаш кобилиятига эга булган, онглияшайдиган комил инсонлар этиб вояга етказиш –таьлим ва тарбия сохасинингасосий максади ва вазифаси булиши лозим, деб кабул килишимиз керак», дебтаькидлаган эди. Бу сузлар хар бир ўқитувчининг юрагидан жой олган. Дарсбериш жараёнида ўқитувчи Ўкувчига караган вактида уз фарзандини кургандекбулиши керак. Ўзбек халқи жуда қадим замонлардаёқ илм-фанга катта эътиборбилан қараган ва уни ривожланишга харакат қилган. Ибн Сино, Беруиий, Ал-Хоразмий, Амир Темур, Улугбек ва бошқа кўплаб алломалар илм-фанни дунёгатанитганлар.

Биз буюк аждодлар аводларимиз. Халкимиз томонидан яратилган бой илм–маьрифат, муайянфанлар асослари, назарияларини ўзлаштириб, уз фаолиятигаамал кила оладиган авлодни тарбиялаб етиштириш бугунги кунўқитувчисининг асосий вазифаси хисобланади. Бунинг натижасида эсаЎкувчилар комиллик, баркамоллик сари интиладилар. Баркамол инсон илмийбилимлар хамда хар бир фанни пухта узлаштириши лозим. Уларни ургатишдазамонавий илгор педагогикалардан фойдаланишиш зарур.

Шу боисдан хам бошланғич синфлар укув жараёнларида бир хилликнитугатиш, дарс бериш жараёнини турли туманлиги, ранг баранглигинитаьминлаш максадида илғор педагогик ва иннаватцион технологияларни кенгжорий этиш керак. Дарс жараёнида махсус тайерланган мултимедиалииловалардан, видеолавхалардан, турли анимацион материаллардан фойдаланиб



укув жараёнини ташкил килинса, Ўкувчиларнинг амалий тафаккури ватасавввурларини шакллантиришда мавзуга булган кизикишларини орттирадива тез тушиниб, урганиб олишларига катта имконият беради. Ўкувчинингдарсда зерикиб колмаслиги, чарчаб колмаслиги учун мусикали дам олишдакикасини хам тугри ташкил килиш уз самарасини беради. Худди шундайбошлангич синфларда она тили дарсларида дидактик уйин вабошкотирмалардан фойдаланиш Ўкувчиларнинг мантикий фикрлаш вахозиржавоблиги орттиради.

Жамиятда тил кишилар ўртасидаги алоқанинг зарурий воситасидир.Тилсиз жамиятнинг яшаши мумкин эмас. Тил борлиқни оқилона, мантиқийбилиш воситасидир. Тил ва нутқ тафаккур билан узвий боғланади. Фикр нутқдашаклланади. Тилни эгаллаш ва нутқ ўстириш билан ўқувчининг фикрлашқобилияти ҳам ўсади.

Она тили ўқитиш методикаси бошлағич таълим стандарти белгилаб берганвазифаларини амалга оширади, яъни тафаккур қилиш фаолиятлариникенгайтиришга, эркин фикрлай олиши, ўз фикрини оғзаки ва ёзма равишдаравон баён қила олиши, жамият аъзолари билан эркин мулоқотда бўла олишкўникма ва малакаларини ривожлантиришга хизмат килади.

Она тили - нутқ: ўқиш ва ёзиш соҳасидаги кўникма ва малакаларўқувчилар ўқув меҳнатининг зарурий шарти ва воситаси ҳисобланади. Болаўқиш кўникмаларини эгаллаш билан, биринчи навбатда ўз она тилиниўрганиши зарур. Чунки она тили билимдонликнинг, ақл -идрокнинг калитидир.Она тили бошқа фанларни воситаси ҳамдир, жамият тарихи ҳам, табиий фанларҳам она тили ёрдамида ўрганилади. Демак, она тили боланинг умумий камолтопишида ҳам, билим ва меҳнат килишида хам ахамиятга эга. Тил муҳимтарбия воситасидир. Бадиий адабиётларни, газета, журналларни ўқиган болаўзида энг яхши ҳислатларни тарбиялаб боради. Муомала маданиятиниэгаллайди.

Она тили бошлангич синфда асосий ўринни эгаллар экан, ҳар бир ўқувчидаона тилига қизиқиш ва муҳаббатни тарбиялаш зарур.

Бошлангич синфларда она тили машгулотлари тури ва мазмуниқуйидагиларни ўз ичига олади:

1. Ўқиш, ёзув, грамматик материални ўрганиш, кузатишлар ҳамдаўқувчиларнинг ижтимоий фаолиятлари билан боглиқ ҳолда, уларнинг огзаки ваёзма нутқини ўстириш.

2. Биринчи синфга келган болаларга савод ўргатиш, яъни уларниэлементар ўқиш ва ёзишга ўргатиш, бу кўникмаларни малакага айлантирш.



3. Адабий тил нормаларини, яъни имловий ва пунктуатсион саводлиёзувни, орфоэпик тўгри талаффузни ўрганиш нутқ ва услубий элементларниэгаллаш.

4. Грамматика, фонетика, лексикадан назарий материалларни ўрганиш,тилдан илмий тушунчаларини шакллантириш.

5. Ўқувчиларни ўқиш ва грамматика дарслари орқали бадиий, илмий-оммабоп ва бошқа адабиётлар намунаси билан таништирш, уларда табиийасарни идрок этиш кўникмасини хосил қилиш.

Куйида бошлангич синфларда грамматик ва сўз ясашга доир машқларгамисоллар куриб чикамиз.

Мактабда тилдан назарнй билимни ўрганишдан мақсад фикрни оғзаки ваёзма тарзда грамматик тўғри ва услубий аниқ ифодалаш учун ундан онглифойдаланиш ҳисобланади. Бироқ назарий билимни амалда қўллашни эсамақсадга мувофиқ ва мунтазам ўргатиб бориш талаб этилади.

Машқлар тизими тушунчани ўзлаштириш босқичига ва унинг хусусиятигамос равишда машқ турини танлаш, унинг мураккаблаша боришини ваўқувчилар мустақиллиги ўсиб боришини ҳисобга олган ҳолда, машқларнибажариш изчиллигини аниқлашни кўзда тутади. Бу система машқларнинг ўзаробоғланишига асосланган.

Машқ турлари. Грамматик машқлар турли асосга кўра тасниф қилинади,шунинг учун машқнинг ҳар хил тури ҳосил бўлади. Агар билимнишакллантириш характери асосга олинса, грамматик машқлар икки каттагуруҳга бўлинади.

1) морфологик машқлар (бунга лексик-морфологик машқлар ҳам киради);2) синтактик машқлар. Агар ўкувчилар фаолиятининг характерли, яъни машкжараёнида ўкувчилар бажарадиган аклий омиллар характери асос қилиболинса, машқлар аналитик, спитетик, такқослашга, группалашга,умумлаштиришга оид машқларга бўлинади. Грамматик таҳлил сўз туркумигакўра (морфологик) таҳлилни, гап бўлакларига кўра (синтактик) таҳлилни ўзичига олади.

Гап бўлакларига кўра таҳлил ўқувчилар ўзлаштирган синтактикбилимларнинг меъёрига қараб чуқурлашиб боради. I синф ўқувчилари «эга» ва«кесим» терминларидан фойдаланмайдилар, аммо улар гапнинг бошбўлакларини амалий равишда топиш кўникмасига эга бўладилар Масалан,Болалар олмаларни тердилар гапини таҳлил қилишда ўқувчилар шундай фикрюритадилар: «Гап болалар ҳақида айтилган. Кимлар?- болалар ( сўзнинг тагигабитта тўғри чизик; чизадилар). Болалар - нима қилдилар?- тердилар(сўзниигтагига икки тўғри чизиқ чизадилар). Болалар- тердилар - гапнииг асосийқисми; нималарни? (тердилар) - олмаларни».



II синфда I синфдагидек муҳокама қилинади, фақат мазмуничуқурлаштирилади. Мисол учун II синф ўқувчиси Оппоқ пахталарқ қийғосочилди гапини қуйидагича таҳлил қилади: Гап пахталар ҳақида айтилган.Нималар? - пахталар - эга (тагига бир чизиқ, чизади). Пахталар ҳақида нимадейилган? Очилди - нима қилди?-кесим (тагига икки тўғри чизиқ чизади).Қандай? (очилди)- қийғос - иккинчи даражали бўлак, кесимни изоҳлаяпти(тагига тўлқинли чизиқ чизади). Қандай? (пахталар) - оппоқ (пахталар) иккинчидаражали бўлак, эгани изоҳлаяпти. Пахталар очилди-гапнинг асоси. Оппоқпахталар ва қийғос очилди - сўз бирикмаси.

III-IV синфда синтактик таҳлил сифат жиҳатидан ўзгармайди, аммо сўзбирикмасини ажратишга аҳамият берилади.

Морфологик таҳлилнинг моҳияти сўзнинг қайси сўз туркуми экани, гапдақандай грамматик формада келганида ифодаланади. Тўлиқ морфологиктаҳлилда ўқувчи сўз туркумининг ўзи ўрганган белгиларини айтади. Масалан, 1синф ўқувчиси шу сўз қандай саволга жавоб бўлишини ва ниманибилдиришини айтади шахс, нарса белгиси, ҳаракати).

III синфда сўз туркумлари ўтилгач, морфологик таҳлил қуйидаги тартибдаўтказилади:

От: 1. Сўз туркуми. 2. Сўроғи. 3. Бирлик ёки кўпликда. Сифат: 1. Сўз туркуми. 2. Сўроғи. 3. Қайси от билан боғланган. Феъл. 1. Сўз туркуми. 2. Сўроғи. 3. Бўлишли? ёки бўлишсиз. Сўз таркибига кўра таҳлил қуйидагича ўтказилиши мумкин: 1. Сўзга сўроқ бериш ва у нимани англатишини билиш. 2. Ўзакни аниқлаш. Бунинг учун сўзга ўзакдош сўзлар танлаш. Ўзакдош

сўзларни таққослаш ва умумий қисми (ўзак)ни аниқлаш. 3. Сўз ясовчи қўшимчани аниқлаш. Бу янги сўз ясаш учун хизмат

қилишини айтиш. 4. Сўз ўзгартувчи (форма ясовчи) қўшимчани аниқлаш. Бу сўзни бошқа сўз

билан боғлаш учун хизмат қилишини айтиш. Сўз таркибига кўра таҳлилдан мустақил машқ сифатида фойдаланиш ҳам

мумкин. сўзни морфологик таҳлил қилиш унинг лексик маъносини тушунишда,морфемаларни тўғри ёзишда ўқувчиларга ёрдам берадиган муҳим воситадир.

Бошланғич синфларда грамматик ва морфемик таҳлил билан бирга, сўзнитовуш-ҳарф томонидан таҳлил қилишдан ҳам фойдаланилади. Бу таҳлилнннгвазифаси сўзда товушларнинг тартибини, уларнинг характерлихусусиятларини, товушлар ва ҳарфлар ўртасидаги муносабатни аниқлашҳисобланади.



Фойдаланилган адабиётлар1. Каримов И. А. Баркамол авлод Ўзбекистон тараккиётининг пойдевори.

Т. : 1998. 2. . Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида» Конуни. Т. : 1997 3. Ўзбекистон Республикасининг Миллий дастури. Т. : 1998. 4. Гуломова Х. Гаффорова Т. 1- синфда она тили дарслари. Т. : Шарқ. 2003.5. Косимова К. Фузаилов С. Неъматова А. Она тили . 2- синф учун Т. : Чўлпон. 2005.



BOSHLANGÌCH SINF O`QUVCHILARINI INGLIZ TILIDA YOZISHSAVODHONLIGINI SHAKLLANTIRISHNING MUAMMOLARI VA

ULARNI BARTARAF ETISHNING SAMARALI USULLARI VABOSQICHLARI

Sobirjonova Sevara AbdukarimovnaAndijon viloyati Qo`rgòntepa tumani 25-maktab

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlangìch sinf o`quvchilarini ingliz tilidayozishga o`rgatishda uchraydigan muammolar va ularni yechimini topishningsamarali usullari haqida so`z boradi.

Kalit so`zlar: yozuv, muammo, savodxonlik, samarali, usul, bosqich, moslash.

Til bu inson fikrlarini ifodalashning sokin yo`lidir. Biz tildan hayotimiznirejalashtirishda, fikrlarimizni almashishda, bir so`z bilan aytganda hayotimizning harbir jabhasida foydalanamiz. Globalizatsiya ingliz tilini dunyo bilan muloqot qilishdachetlab o`tib bo`lmaydigan tillardan biriga aylantirdi. Uzbekistonda ham ingliz tilidavlat ta`lim dasturi asosida o`qitiladigan horijiy tillardan biridir. So`ngi yillardagitadqiqotlqr shuni ko`rsatdiki, chet tilini ertaroq yoshlarda o`rganish kattalarganisbatan samaraliroqdir, biroq o`quvchilarning yoshiga xos xususiyatlari horijiy tilo`qitishda bir qator muammolarni keltirib chiqaradi. Jumladan ingliz tilini o`qitishdamukammallikka erishish uchun biz asosan to`rtta integrativ ya`ni uygùnlashgano`qish, gapirish, tinglab tushunish va yozish ko`nikmalarni shakllantirishimiz lozim.Bu jarayonni tashkil etishda biz horijiy til o`qituvchilari oldida turgan eng murakkabishlardan biri bu yozuvni shakllantirishdir. Shu o`rinda bir savol tugìladi. Nimauchun aynan yozuv? Buning eng asosiy sabablaridan biri bu yosh tilo`ranuvchilarning psixofizik jihatdan til strukturasi ya`ni tuzilishini tushunishqobiliyatiga ega bo`lmasliklaridir.

Bugungi kunda boshlangich sinf oquvchilarining ingliz tilida yozishnio`rganishda duch kelayotgan eng dolzarb muammolardan biri bu o`zbek alifbosidagimavjud harflarning ingliz alifbosidagi harflar bilan yozilishida o`hshashlikka egaligibo`lsa, ikkinchisi esa ingliz tilida harflar va tovushlar o`rtasidagi nomutanosiblikdir.Dastlab birinchi holatni tahlil qiladigan bo`lsak, bu o`quvchiga qanday muammotug`diradi ? Masalan ingliz tilida mavjud A harfini turli holatlarda qo`llanilishinitahlil qoladigan bo`lsak apple -olma, art- tasviriy sanàt, came – keldi ma`nosinianglatuvchi so`zlarda bitta a harfidan foydalanamiz lekin talaffuzda ularni uch xiltovush bilan ifodalymiz. Og`zaki nutqi shakllangan lekin hali yozma nutqishakllanmagan birinchi va ikkinchi sinf o`quvchilarimiz esa yozuvda ushbu



so`zlarning talaffuzini ona tilidagi mavjud tovushlarga o`hshatadida quyidagicha qilibxato yozib qo`yadi :eppl, art, keym.

Ikkinchi holatda esa o`quvchilarimizga ingliz tilida mavjud ba`zi tovushlarnio`zbek tilida mavjud emasligi muammo tug`diradi. Masalan ingliz tilida 26 ta harf 44ta tovush bo`lsa ulardan ba`zi harfli birikmalarni ifodalovchi tovushlar ona tilimizdayo`qligi til o`rganuvchilarni chalgìtadi va yozuvda savodxonlikni pasayishiga olibkeladi. Masalan father – ota so`zini faze, think – o`ylamoq so`zini sink, I – menso`zini ay shaklida yozib qo`yishlari oddiy holatlardan biridir. Biz bundayanglashilmovchiliklarni millionlab holatlarda uchratishimiz mumkin.

Yuqorida keltirib o`tilgan muammolarni bartaraf etishda mahoratlipedagoglarimiz turli innovatsion usullardan foydalanishi mumkin lekin masalaningyechimi qaysi uslni qaysi bosqichda qo`llashda yotadi. Boshlangìch sinflardagi uzoqmuddatli faoliyatim shuni tasdiqladiki, o`quvchilarga ingliz tilida yozishnio`rgatayotganda avvalo ular yoddan biladigan og`zaki nutqida ifodalay oladiganso`zlarni o`z ichiga olgantopshoriqlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.Jumladan oila a`zolar, raqamlar, ranglar, sabzavotlar. mevalar, tana a`zolari kabimavzular shular sirasiga kiradi. Ingliz tilida yozishni o`rgatishda quyidagi usullarnnibosqichma bosqich qollash o`z samarasini beradi

1. Matching - Moslang2. Find the missed letter - Tushirib qoldirilgan harfni toping3. Correct the mistake - Xatoni toping4. Correct / incorrect -To`g`ri /Noto`g`ri5. Fill in the text – Matnni tuldiringBiz bu usullarni oila mavzusi kesimida ko`rib chiqadigan bo`lsak, birinchi

usulda oilaga oid rasmlar bir ustunda so`zlar esa ikkinchi ustunda beriladi,o`quvchilar esa yodlagan bilimlari asosida ularni tutashtiradilar. Bu bosqichdao`quvchilarda so`zni ingliz tilida qanday yozilishi haqida tasavvur paydo bo`ladi.

Ikkinchi bosqich -tushirib qoldirilgan harfni toping topshirigìda esa urgù harbir oilaga oid so`zning muammoli qismiga beriladi O`quvchilar xató yozishi mumkinbo`lgan qismlar tushirib qoldiriladi va yuqoridagi topshiriqqa asoslanib ulardan xarfniyozish talab etiladi, bu usul o`quvchiga o`sha so`zni yozishda qaysi harfga e`tiborlibo`lishga yordam beradi. Uchinchi bosqichda esa so`z yozilishining xató variantberiladi O`quvchi yoniga to`g`rilab yozib qo`yadi, bu metod ulargda tahlil qilishko`nikmasini shakllantiradi. Tortinchi tog`ri toki noto`g`ri usulida o`quvchilargaikkita variant va yonida bo`sh katakcha beriladi o`quvchi katakchalarga + yoki –belgisini qo`yadi. Bu topshiriq bolada tahliliy qiyoslash ko`nikmasini shakllantiradi.Eng so`nggi bosqich esa o`quvchi nazotat ishi tartibida ishlaydi, ya`ni oqituvchitomonadan oila haqida qisqacha matn yaratiladi va tekshirilayotgan lugàt elementiniyozish ushun bo`sh joy tashlandi keyin rasm joylashtiriladi va o`qivchidan to`ldirish



so`raladi. Bu usul o`quvchida o`rganilgan bilimni amaliyotda qo`llash ko`nikmasinishakllantiradi

Shuni ta`kidlab o`tish joizki ushbu yozuv bosqichlari ketma ketligiga rioyaetmaslik, biror bir bosqichni e`tibordan chetda qoldirib ketish o`quvchilar bilimidabo`shliqlar hosil bo`lishiga olib keladi

Foydalanilgan adabiyotlar1. Cameron, Lynne Teaching Writing to Young Learners Cambridge.

Cambridge university Press. print 20012. Halliwel, Susan Teaching English in the Primary Classroom

London :Longman 19923. Harmer, Jeremy How to teach English 1998 Longman limited. 4. Wright, Andrew. 2003 Pictures for Language Learning Cambridge University

press.



HAR BIR DARS-YANGI KASHFIYOT

Shermatova Zulfiyaxon AbdulhamitovnaNamangan viloyati, To’raqo’rg’on tumani


Mamlakatimizning jahon andozalariga mos ravishda taraqqiy etishi, jamiyathayotining barcha jabhalarini rivojlantirishga qaratilgan islohotlar o`z samarasiniberish barobarida yosh avlodni milliy mafkura ruhida tarbiyalash jarayoniga hamzamin yaratmoqda. Shuningdek, zamonaviy va yangi ta`lim texnologiyalari asosidabilim olayotgan yoshlarga yanada kengroq imkoniyatlar yaratish uchun soha rivojigatatbiq etilayotgan yangilik va o`zgarishlar ham ta`lim tizimini mukammal bosqichgaolib chiqishda asos bo`lib xizmat qilayotgani hech kimga sir emas. Shunga ko`ra,yoshlarni har tomonlama yetuk insonlar qilib tarbiyalash ta`lim-tarbiyamuassalarining asosiy vazifasi sifatida belgilangani o`qituvchilar oldiga qo`yiladiganvazifalarning murakkablashib, masùliyat yanada oshayotganini ko`rsatmoqda.Rivojlanagan davlatlar qatoridan o`rin olishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yganO`zbekistonimizda ta`lim sohasida ilgòr texnologiyalarni joriy etishga va shu orqalita`lim mazmunini jahon andozalari darajasiga olib chiqish borasida ham salmoqliishlar amalga oshirilmoqda.

Har bir dars o`quvchi hayotida unutimas voqea, fikrida yangi kashfiyot bo`libqolmogì uchun o`qituvchi o`quvchini passiv tinglovchidan faol ishtirokchidarajasiga olib chiqishi zarur. Bunda o`qituvchidan yuksak intellektual qobiliyat,o`quvchilarning qiziqishlarini to`g`ri aniqlab, maqsad sari yo`naltira olish talabqilinadi.

Interfaol usullardan darslarda unumli foydalanilganda raqobat va hamkorlikningreal muhitini yaratish imkoni tugìladi va bu o`quvchilarda yashirinib yotgantadqiqotchilik xususiyatlarini ochib berishga xizmat qiladi. Quyida 8-sinf adabiyotdarsida Ozod Sharafiddinovning hayoti va ijodini o`rganilganda foydalanilganinterfaol usullardan ayrimlari haqida to`xtalib o`tamiz.

“Kvadrat test” usuli. O’tilgan mavzuni va uyga berilgan topshiriqnimustahkamlash maqsadida o`quvchilarga bittadan kvadrat test beriladi. O`qituvchitestni yechilishi haqida o`quvchilarga tushuncha beradi.

Swot-tahlil qilish metodi1999yil ?

Maqola Ozod Sharafiddinov



Ushbu metod eng ko`p va turli maqsadlarda qo`llaniladigan pedagogikmetodlardan biri hisoblanadi. Uning nomi inglizcha so`zlarning birinchi harfidanolingan bo`lib, Strengthis-kuchli tomonlar, Weaknesses-kuchsiz tomonlar yokimuammolar, Opportunetiss-tashqi imkoniyatlar, Threats-tashqi muhitda mavjud xavf-xatarlar degan ma`nolarni bildiradi.

Adabiyot darslarida SWOT-tahlil metodini qo`llash ayniqsa samarali bo`lishimumkin.

“SWOT-universal tahlil” metodiO`qituvchi Ozod Sharafiddinovning kuchli jihatlarini, “Vatan- muqaddas”

guruhi zaif tomonlarini,“Vatanim onam” guruhi imkoniyatlarini, “VatanimO`zbekiston” guruhi xavf-xatar haqida yozib, yozuv taxtasiga qo`yilgan ko`rgazmagayopishtiradilar.

Ushbu texnologiyalar o’quvchilarda mustaqil fikrlash ko’nikmalarinirivojlantirish , o’z fikrlarini erkin bayon etishga o’rgatadi.

“Shaxmat usuli”ni qo`llab “Kecha, bugun” o`yini o`tkaziladi. Qora kataklargakechaga oid, oq kataklarga bugunga oid so`zlar shaxmat doskasiga joylashtiriladi.

O`qituvchi guruhlarga oldindan tayyorlab qo`yilgan, chalishtirib berilgangaplarni taqdim etadi.

“O`lsam ayrilmasman quchoqlaringdan” maqolasini mustahkamlash.

O`zbek loydan qurilgan kulbalarda yashardi

Pishiq gìshtli, zamonaviy uylarda baxtiyor

Har bir qishloq, mahallada 1-2tadan “Moskvich” yoki “Jiguli” bo`lardi.

Har 3 xonadonning bittasida O`zbekistondaishlab chiqarilgan “Neksiya” “Kobalt” turibdi

Bizning farzandlarimiz yuksak texnologiyalar asosida yaratgan mahsulotlariga dunyo xaridor

Bolalarimiz aqltalab kasblarga “noloyiq’ deb hisoblanardi

Ixtiyorimiz o`z qo`limizda

Qaram qul Edik

Ona tilimiz oila, oshxona,choyxona tili edi.

Davlatimizningtili

Chet ellarni ko`rish biz uchun ushalmas orzu edi

Xorijga safar qilish To`raqo`rgòndan Namanganga borib kelishdek bo`lib qoldi

Ko`zlarimiz mustaqilliktufayli ega bo`lganko`plab ne`matlar bilanbezangan baxtniko`rayotirmiz

Baxtsizlik bizniizimizdan quvibyurardi.

Mahalladosh,hamqishlogìmiz-jahon chempionlari,shuningdeksinfdoshimizShuhratO`zbekistonchempioni.

Jahon chempioninitelevizorda ko`rardik.

Ushbu texnologiya o`quvchilarda mustaqil fikrlash ko`nikmalarini rivojlantirish,o`z fikrlarini erkin bayon etishga o`rgatish, bahslashish madaniyatini tarkib toptirishimkoniyatini beradi.



Guruh a`zolaridan ikki o`quvchi himoyaga tayyorgarlik ko`radi va taqdimotqiladi.

Mustaqillik sharofati bilan yurtimizda erkin ijod qilish, jahon tajribalaridanfoydalanish, iste`dodlarni rag`batlantirishga keng yo`l ochildi. Yaratilganimkoniyatlardan unumli foydalangan holda biz, ustozlar ta`lim sifati vasamaradorligini oshirish, yoshlarni milliy qadriyatlarga sadoqat ruhida tarbiyalash,ularni dunyoning rivojlangan davlatlari madaniyatidan boxabar bo`lib ulg`ayishidao`z hissamizni qo`shmog`imiz lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar1. N. Abdurahmonova. Ona tili va adabiyot ta’limida pedagogik texnologiyalar.

2020-yil. 2. Til va adabiyot ta’limi jurnali. 2016-yil. 5-son3. Ozod Sharafiddinovning “O`lsam ayrilmasman quchoqlaringdan” maqolasi.



БИОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА ЗАМОНАВИЙ АХБОРОТТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА ЎҚИТИШНИНГ ИНТЕРФАОЛ

УСУЛЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ

Паттиева Шоҳида АбдурахимовнаНаманган вилояти Тўрақўрғон туман

31-сонли умумий ўрта таълим мактаби

Аннотация: Мазкур мақолада табиий фанларни ўқитишда замонавийахборот технологиялари ва интерфаол методлардан фойдаланишнинг амалийжиҳатлари ёритиб берилган. Муаллиф томонидан «Креатив фикрла» ва «Илмийасослайман»интерфаол методлари ишлаб чиқилиб, ушбу методларни амалиётдақўллашга доир тавсиялар таклиф этилган.

Калит сўзлар: Фаол фаолият, интерфаол, гуруҳ, «Креатив фикрла»,«Илмий асослайман».

Abstract: This article describes the practical benefits of using moderninformation technology and interactive methods in teaching natural sciences. Theauthor has developed interactive methods «Creative thinking» and «Sciense basis»and offers recommendations on their application in practice.

Key words: Active activity, interactive, group, «Creative thinking», «Sciensebasis».

Жахон таълими тараққиёти тажрибаси шундан далолат берадики, жамияттараққиёти таълим –тарбиянинг такомиллашиши ва тараққий этиши биланчамбарчас боғлиқ. Ижтимоий тарихий тараққиётнинг тезкор суръати, рўйбераётган ижтимоий ҳодисалар мазмуни, фан-техника ва технологиясоҳаларида қўлга киритилаётган ютуқларнинг таълим соҳасига фаол татбиқэтилиши узлуксиз таълим тизимида ёш авлодни тарбиялашда ўзига хосёндашувни қарор топтириш заруриятини кун тартибига олиб чиқмоқда. 2020-йилнинг «Илм-маърифат ва рақамли иқтисодиётни ривожлантириш» йили дебэълон қилиниши бу борадаги ислоҳотларнинг узвий давомидир. ПрезидентимизШавкат Мирзиёев Олий Мажлисга йўллаган Мурожаатномасида ҳар йили илм-фаннинг бир нечта устувор йўналишини ривожлантириш зарурлигинитаъкидлади. Биология фани фармацевтика қишлоқ хўжалиги тиббиёт озиқ-овқат саноатини ривожлантириш учун фундаментал ва технологик асосэканлиги айтиб ўтилди.

Таълимнинг асосий вазифаларидан келиб чиқиб, барча ўқув фанлари, шужумладан, биология фанини ўқитишни юқори савияда ривожланишига алоҳидаэътибор берилмоқда. Шундан келиб чиқиб, таълим тизимида замонавий



педагогик технологиялар ва ахборот технологияларидан самарали фойдаланишва тўғри ташкил этишга эришиш ўқитувчилар учун долзарб вазифаларданбиридир.

Умумий ўрта таълим мактабларида биология фанларини комлексўқитишда ахборот технологиялари замонавий таълим усулларининг жумладан,интерфаол усулларни жорий этиш ва улардан унумли фойдаланиш нафақатўқув жараёнини фаоллашуви, балки ўқувчилардаги билим кўникма вамалакаларни, шунингдек, фанга оид компетенцияларни ривожланиши, ўқувсалоҳиятининг ошишига ёрдам беради. Назарий билимларини амалиётдақўллайолиш, ўз мулоҳазаларини эркин билдириш имкониятлариникенгайтиради. Шу билан бирга педагогнинг таълим жараёнига пухтатайёргарлик кўришини таъминлайди.

Билим олишга бўлган бефарқликни қандай енгиш мумкин? Мазкур ўриндакўп нарса педагогнинг маҳорати, унинг ўқув-тарбия ишини ташкил эта олишқобилияти, ижоди ва доимий изланишига боғлиқ.

Интерфаол усулида ўқитиш –диалогга асосланган ўқитиш бўлиб, дарсжараёнида ўқитувчи билан ўқувчи ўзаро ҳамкорликка киришади, айни пайтда,ўқувчилар орасида ҳам ўзаро мулоқот имкони вужудга келади. Ҳар бир ўқувчиучун муҳим бўлган масалаларни биргаликда ҳалқилишгаолиб келади.Интерфаол дарсларда ўқувчилар танқидий фикрлашга, мураккаб муаммоларечимини вазият таҳлили ва керакли ахборот асосида топишга, баҳслардаиштирок этишга, бошқалар биланмуомалага киришишга ўрганадилар.Интерфаол ўқитишнинг бир қатор ўзига хос жихатлари мавжуд. Энг аввало, буинсоннинг ҳаётдаги эҳтиёжларидан бири инсонлараро алоқа аҳамиятининг танолинишидир. Ўқув жараёни эса айнан шундай алоқанинг кўринишидир.Иккинчиси, таълим жараёнида барча иштирокчиларга тенг даражадаимкониятлар яратилишидир. Учинчи жиҳати, ўқув гуруҳини сермаҳсулмулоқотга ижтимоий-руҳий босқичма-босқич тайёрлашдир. Суҳбатда иштирокэтиш фақат тинглай билиш, гапира олишни эмас, фикрнинг тингловчигатушунарли бўлишини ҳам талаб қилади. Ҳозирги вақтда интерфаолусулларнинг бир қанчашакллариишлаб чиқилган.

Шу ўринда, ўз меҳнат фаолиятим давомида ишлаб чиққан ва сезиларлисамарага эришилган «Креатив фикрла’’ва «Илмий асослайман»интерфаолметодларини ҳавола этмоқчиман.

«Креатив фикрла» интерфаол методи1. Савол(ДОК1). Сохта оёқлилар синфи вакили?2. Савол(ДОК2). Қисқарувчивакуола қандай функцияни бажаради? 3. Савол(ДОК3). Сохта оёқлиларнинг ҳужайраси ичидаги босимнинг

меъёрида сақланиши қайси органоид функциясига боғлиқ?



4. Савол(ДОК4). Нима сабабдан паразит ичбуруғ амёбаси ва денгизлардаҳаёт кечирадиган соҳта оёқлилар ҳужайрасидақисқарувчи вакуола мавжудэмас?

Чизмадан кўриниб турибдики, саволларнинг қийинлик даражаси ошибборганидек, шакллар ҳам ўзгаряпти. Охирги юлдузча шаклидаги жавобнитопиш учун ўқувчи юқори креатив фикрлаши керак. Ўқитувчи қуйидаги сўзларбилан ўқувчиларни метод шартини бажаришга жалб этиши мумкин: «Нервҳужайралари юлдузсимон тузилишга эга. Қани кимнинг нерв ҳужайраларифаол ҳаракатланар экан?». Ўқувчилар шакллар ичига ўз жавобларини ёзадилар.Бунинг учун оддий лист қоғози ва шаклларни чизиш учун рангли маркерларданфойдаланиш мумкин.

Ушбу методнинг мақсади, ўқувчиларнинг мавзу доирасидаги билимларинитизимлаштириш, ижодий фикрлаш, муаммони ҳал қилиш, маълумотларниилмий талқин қила олиш компетенцияларини ривожлантириш, ўқитувчи учунэса ўқувчиларнинг билим чуқурлигини аниқлаш имконини беради. Ўқитувчикреатив фикрлашга урғу бериш орқали ўқувчиларда халқаро баҳолаштадқиқотлари ҳақидаги кўникмаларни шакллантиради.

«Илмий асослайман» интерфаол методи. Бу метод мураккаб кўптармоқли, муаммоли мавзуларни ўрганишга қаратилган. Метод ёрдамидатанқидий, таҳлилий, аниқ мантиқий фикрлашни ривожлантиришга эришилади.Ўқувчиларнинг мустақил ғоялари, фикрларини ёзма ва оғзаки шаклда тизимлибаён этиш имконияти яратилади. Метод шартига кўра ўқитувчи ўқувчиларни 5-6 кишидан иборат кичик гуруҳларга ажратади. Ҳар бир гуруҳга умумиймантиқий фикрлашга йўналтирилган саволлар туширилган тарқатмаматериалларни тарқатади. Ҳар бир гуруҳ берилган саволни таҳлил қилиб, ўзмулоҳазаларини ёзма баён этадилар. Навбатдаги босқичда барча гуруҳлар ўзтақдимотларини ўтказади. Ўқитувчи томонидан таҳлиллар умумлаштирилади,камчиликлар тўлдирилади, хулоса қилинади.

Машғулотни интерфаол усулларда ташкил этиш ўқитувчиданқуйидагиларни талаб этади:

1. Мавзу ва унинг ҳажмини аниқлаш. 2. Дарс мавзусига мос машғулот шаклини аниқлаш. 3. Мавзунинг манбалари ва адабиётлар билан танишиб чиқиш. 4. Ўқувчилар учун мураккаб тушунчаларни изоҳлаш методини ишлаб

чиқиш(масалан, Менделнинг «Ирсият қонунлари» мавзусида «Белгилар синови«методи)

5. Машғулот режасини тузиш ва жиҳозларини тайёрлаш. 6. Машғулотнинг олдинги ва кейинги мавзулар билан боғлиқлигини

аниқлаш.



7. Ўқувчиларни баҳолаш мезонларини ишлаб чиқиш. 8. Уй вазифасини белгилаб қўйиш. Биология дарсларида уйга вазифа

сифатида қуйидагиларни бериш мумкин:-Дарсликдаги уйга вазифага ажратилган топшириқларни тушунтирилган

ҳолатдабериш;- Дарсликдаги тегишли маълумотларни ўқиб, жавоб беришга тайёрланиш;- Кузатиш ва тажриба ишларини олиб бориш;- Келгуси янги мавзуга тайёрланиш;- Дарсликдан четга чиққан ҳолда фанга оид маълумотлар тайёрлаш ва ҳ. к. Хулоса ўрнида шуни айтиш керакки, таълим жараёнида замонавий

педагогик ва ахборот технологиялари асосида олиб бориладиган дарсларнингинтерфаол усулларда ўтказилишида:

- Дарсда қўйилган мақсадларга самарали эришилади; - Янги билимларни беришда янги усуллардан фойдаланилади; - Вақт оқилона тақсимланади; - Таълим олувчи ўз фикрини эркин баён этади; - Янги мавзуни баён қилиш, билимларни мустаҳкамлашда ижобий

натижага эришилади; - Ўқувчининг ижодий қобилиятлари ўсади, компютер ва бошқа медия

маҳсулотларидан фойдалана олиш, замонавий ахборот воситалари биланишлашнинг амалий кўникмаларини мустаҳкам эгаллаш, муаммоли ҳолатларнимуҳокама қила олиш, ҳодисаларни илмий жиҳатдан тушунтириш, илмийтадқиқотларни лойиҳалаш ва баҳолаш, биологик ҳодисаларни илмий таҳлилқила олиш компетенцияларишаклланади;

- Дастур материали асосида қисман четга чиқиш ўқувчилар эътиборинитортиш, улар фаолиятини жонлантириш, уларни фикрлаш, изланиш ваҳаракатқилишгаундайди;

- Қайси мавзуларда қандай интерфаол усулларни қўллаш кабиларнипедагог яхши билиши керак;

- Интерфаол усулларнинг самарадорлиги, аввало унга пухта тайёргарликкўриш билан боғлиқ;

- Интерфаол усулларни қўллашдакамчиликларни юзага келишипедагогнинг машғулотга тайёргарлиги суст эканлиги натижасидир.

Зеро, юртбошимиз Шавкат Мирзиёевнинг қуйидаги сўзлари бизпедагогларда янада улканмаъсулият ҳиссини уйғотади: «Шарқ донишмандлариайтганидек, Энг катта бойлик-бу ақл-заковат ва илм. Энг катта мерос-бу яхшитарбия. Энг катта қашшоқлик-бу билимсизликдир» чинакам маърифат ва юксакмаъданият эгаси бўлиш, узлуксиз хаётий эҳтиёжга айланиши керак». Ш. ММирзиёев. Олий Мажлисга Мурожаатнома- 2020-йил 24-январ.



Фойдаланилган адабиётлар1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш. М Мирзиёевнинг Олий

Мажлисга Мурожаатномасидан. 2020-йил 24-январ. 2. И.A.Kaримов. Юксак маънавият-енгилмас куч. T. Maънавият, 2010-64 б. 3. Ў. Қ Толипов, М. Усмонбоева. Педагогик технологияларнинг татбиқий

асослари. - Т. : Фан, 2006-12б. 4. O. Maвлoнoв вa бoшқaлaр. Зоология дарслари. 7-синф. Ўқитувчилар

учун ўқув методик қўлланмa. -T. : Тафаккур, 2012-57б.



ХОРИЖИЙ ТИЛ ЎҚИТУВЧИСИНИНГ МАСОФАВИЙ ТАЪЛИМ ВАОНЛАЙН ДАРСЛАРНИ ЎҚИТИШДА, КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯСИНИШАКЛЛАНТИРИШДА ҚЎЛЛАНИЛАДИГАН ЗАМОНАВИЙ УСУЛЛАР

ХУСУСИДА

Мухитдинов Шамсиддин ШахобовичТошкент вилояти Тошкент тумани 6-мактаб

Abstract: Current article introduces FIAC, peer-teaching, classroom technique,team-teaching, role play, group Distance education, online lessons and other effectivemethods applied in formulating professional competence of foreign language teacher.

Keywords: Distance education, online lessonsforeign language, method,professional competence, teacher, lesson.

Аннотатация. Мазкур мақолада хорижий тил ўқитувчисининг касбийкомпетенциясини шакллантиришда қўлланиладиган Distance education, onlinelessons, peer-teaching, classroom technique, team-teaching, role play ва groupdiscussion каби самарали усуллар хусусида сўз боради.

Калит сўзлар: масофавий таълим, онлайн дарслар хорижий тил, усул,касбий компетенция, ўқитувчи, дарс.

Хозирги даврида хорижий тилларни ўқитишнинг замонавийтехнологияларидан бири бу масофадан туриб ўқитишдир. Унинг самарадорлигибир қанча омилларга боғлиқ:Ўқувларнинг мустақиллигини шакллантириш;Хорижий тилини ўрганиш учун ўз-ўзини мотиватсиясини шакллантиришдаражаси; АКТ компетентсиясини шакллантириш даражаси; Мобил алоқавоситаларидан тўғри фойдаланиш;Турли хил ижтимоий сайтлардан оқилонафойдаланиш ва энг мухими фарзанд ота-онанинг назорати остида бўлиши.

Масофавий ўқитишнинг асосий мақсадларидан бири бу таълимнингавтономлигини ва унинг таркибий элементларини шакллантириш: ўз-ўзиниташкил қилиш, ўзини ўзи бошқариш, ўз-ўзини синаб кўриш. Бошқа мақсадлар:

а) хорижи тилида лингвистик билимларни ошириш; б) хорижий тилиниўрганишда АКТ компетентсиясини шакллантириш. в) хорижий тилга қўйилганталабларни: тинглаб тушуниш, ўқиб тушуниш, граматика, ёзиш ва гапиришконпитенцияларини шакллантириш.

Ушбу ўқув йилида карантин муносабати билан 7-10-11 синфлардагурухларда ўқувчилар учун масофадан ўқитиш курсларини ишлаб чиқдим.Бунинг учун мен қуйидаги режадан фойдаландим:

Ўқувчилар гуруҳини аниқлаш;Тренинг мақсадини шакллантириш;



Масофавий таълимда фойдаланиш учун манбаларни қидириб топиш;Телквидения орқали берилаётган машғулотларни мунтазам кўриб бориш

Материални мустақил ўрганиш, тест ўтказиш ва белгиланган мавзу бўйичашарҳ ёзиш учун топшириқлар ва ҳаволаларни ўз ичига олган блог ва тезисларяратиш.

Britishcouncl.org, edumarket.uz, uzedu.uz ўқув сайтларидан ва бир нечателеграм каналларидан манба сифатида фойдаланилади. Google формаларплатформаси ёрдамида ўқувчиларнинг мустақил равишда бажаришлари учунтестлар ва жавоблар жадвалини яратилади. Бир гуруҳ ўқувчилар блогга ҳаволаберади ва топшириқларни бажариш муддати аниқланади.

Масофавий онлайн дарсларнинг асосий мохияти қуйидагилар: ўқувчилардарс давомида ўқитувчилар блогига борадилар, у эрда вазифаларнибажарадилар ва топшириқ учун ажратилган вақт охирида ўқитувчи блогдагижавоблар ва шарҳлар билан жадвални текширади. Амалиёт давомида дучкелган қийинчиликлар:Техник ускуналар ҳар доим керакли манбагаҳаволаларни босишга имкон бермайди;ўқувчилар шарҳ беришда бошқаодамларнинг фикрларидан фойдаланадилар. Шунга қарамай, ушбу турдагиўқитишни ўқитувчининг ўзгарувчан мақоми нуқтаи назаридан энг самарали деббиламан.

Ўқитувчи блогини топшириқлар, талабалар учун жавоб жадваллари биланнамойиш қилинади.Блог шундай кўринади. Биринчидан, кўрсатма берилади,яъни барча вазифаларни бажариш алгоритми берилади: 1) материални ўрганиш,2) ўқув тестини ўтказиш, 3) ўрганилаётган мавзу бўйича шарҳ қолдириш.

Кейин, ҳаволани кўриб чиқиб ва синовдан ўтказиб, натижаси фақатўқитувчи кўрадиган махсус жадвалда кўрсатилади.

Ўқувчиларнинг ишлаш статистикаси: Ўқитувчилар,ўқувчилар таклиф этилган мавзу бўйича ўрганилаётган

материаллар шаклига оид мулоҳазаларини қолдирадилар.Блог топшириқларини сифатли бажариш учун ўқитувчи ўқувчиларни

журналдаги баҳолари билан мукофотлайди. Буни билган кўпгина ўқувчиларбелгиланган вақт ичида вазифаларни бажаришга интилишади, ҳар бир ўқувчионлайн дарс давомида рағбатлантириб борилади.

Хорижий тил ўқитувчиси касбий компитенциясини шакллантиришдатурли хил замонавий усуллардан фойдаланиши мумкин. Бу курсларда турлисермаҳсул методик усуллар қўлланилади. Уларнинг асосийлари: FIAC (Flandersinteraction analysis categories-Фландерснинг ўзаро алоқа қилиш таҳлилинингкатегориялари), microteaching (микроўқитиш), peer-teaching (ўз тенгдошларигадарс ўтиш), flow-chart (жадвал-модель бўйича ишлаш), classroom technique(дарс ўтиш техникаси), team-teaching (гурух бўлиб дарс ўтиш), role play (ролли



ўйин), видеоёзувларидан, ТВ фильмларидан фойдаланиш, group discussion(гуруҳ бўлиб муҳокама қилиш), information gap (зарур даражада кифояқилмайдиган маълумотни тўлдириш), acting as teacher’s assistant in a genuineclass (ўзининг синфида ўқитувчига ёрдамчи сифатида ўқув жараёнидақатнашиш) ва бошқалар.

FIAC-услуби профессор. Н.Фландерс номи билан боғлиқ бўлиб уталабаларни педагогик мулоқот қилиш малакаларини ҳосил қилишгақаратилган. Бу усулга кўра ўқувчиларга видеоёзувлар орқали ўқув жараёнинамойиш этилиб, унда ўқитувчининг ўқувчилар билан мулоқот қила олишмалакаларини аниқлаш, уларни таҳлил қилиш ва методик тавсиялар тузишвазифалари топширилади. Бир неча дарс шу йўсинда таҳлил қилингандан сўнгўқитувчи бошқа усулдан фойдаланишга киришади. Бу усул микро дарс ўтишбўлиб, унда ҳар бир ўқувчи ўз гуруҳдошларига дарснинг айрим қисмлариниолдиндан тузилган режа асосида ўтади. Таҳлилнинг ўзига хос хусусиятлариданбири шуки, у умумий йўналишга қаратилмасдан, балки ўқувчининг конкреткоммуникатив малакаларини кузатишга, ўргатишга ва уларнитакомиллаштиришга қаратилган. Бу асосан юқори 10-11 синф ўқувчиларинипедагогика йўналишини танлаган ўқувчилар учун айнимуддаодир. Бу ишусулига Д.Аллен, К.Райн асос солган бўлиб, у Американинг барча педагогиколий ўқув юртларида кенг қўлланилади. Бу усул ҳам мактабда, ҳам олийдаргоҳда қўлланилиши мумкин. Кейинги ҳолатда дарс ўтувчи ўқувчинингсинфдошлари ўқувчилари сифатида қатнашади. Бу иш усули peer-teaching дебном олган бўлиб, у хам кенг қўлланилади.

ТВ филмларидан фойдаланиш усули-ТВ филм курси деб номланган. ТВфилими ёрдами билан ўқувчиларнинг хорижий тилни ўрганиш малакалариниҳосил қилади

Яна бир сермаҳсул иш омилларидан бири ролли ўйинлардир(simulation/role-playing). Бу усул балки ўрта ва бошланғич мактабларда ҳам кенгмиқёсда ишлатиладиган усуллардан биридир.

Ўқитувчининг касбий малакаларини ҳосил қилишда бу усулданфойдаланишнинг мақсади таълим жараёнин иложи борича ўқитувчинингхақиқий келажак педагогик фаолияти мазмуни ва шаклига яқинлаштиришдир.Бу усулга кўра мактаб ўқитувчисининг иш тажрибасини, мактаб, синфмуҳитини акс эттирувчи педагогик вазиятлар яратилиб, ўқувчиларни таълим ватарбиявий масалаларини ҳал этишга жалб қилинади. Ўқувчиларнинг касбийметодик малакаларини ҳосил қилишда ролли ўйинларидан фойдаланишга доирқатор ўқув қўлланмалари нашр этилган. Бу ўқув қўлланмалар тузилишига кўратурлича бўлса ҳам, уларнинг мақсад ва вазифалари ягона-педагогик аҳамиятгаэга бўлган малакаларни ҳосил қилишдир.



Фойдаланилган адабиётлар1. Ўзбекистон Республикаси талим тўғрисидаги қонуни2. Ўзбекистон Республикаси “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” – Т.:

19973. Мусаева Н –Педагогик технологиялар Тошкент – 2008 4. Абдуллаева М Fly High дарсликларининг барчаси,5, Ғозиев Э Педагогик технологиянинг тадбиқ этиш босқичлари – Халқ

таълими журнали.6. Britishcouncl.org, Americancouncils.org edumarket.uz, uzedu.uz ўқув

сайтлари.



БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА ЎҚИШ ДАРСЛАРИНИНГ ТАШКИЛҚИЛИШ МЕТОДЛАРИ

Усманова Муножатхон Абдрашид қизиТошкент вилояти Ангрен шахар4-умумий ўрта таьлим мактаби

Ёшликдаги олинган билимлар инсоннинг бутун умри давомида у биланҳамроҳ бўлади. Узбекистон дея аталувчи бу она диеримизда мустаклликшарофати билан барча сохаларда жуда ката узгаришлар амалга оширилди.Айникса, таьлим сохасини ривожлантиришга алохида эьтиборкаратилаётганлиги тахсинга сазовордир. «Кадрлар тайёрлаш Миллий Дастури»,»Харакатлар стратегияси», «Таьлим тугрисида »ги конунлар асосида таьлимтизими юкори боскичларга олиб чикилмокда. Мамлакатимизда келажакавлодни тарбиялаш борасида зарур шарт –шароитлар, имкониятлар яратилганбулиб, бу эса уз навбатида биз ўқитувчилардан юртимизнинг эртанги эгаси -фарзандларимизни замонавий билим ва тажрибага, ўз мустақил фикрига эгабулган, маънавий юксак комил инсонлар этиб тарбиялашни таказо этади.

Ёш мургак калб юрагида ўқишга булган мухаббатни уйготиш ва уникулидан ушлаб езишга, ўқишга ургатиш, саводли килиш анча машаккат вамехнат талаб килади. Бошлангич синф ўқитувчиси ана шу мехнатни чинюрагидан бажарганлиги сабабли уларнинг мехнати натижасида билимлиуквчилар етишиб чикяпти. Мустакил Узбекистонимизнинг равнаки учун хизматкилидиган укувчи ёшларни устиришда, тарбиялашда бу фидоий ўқитувчилармехнатлари алохида тахсинга сазовор. Бошлангич синф укувчиси мактабостонасига кадам куяр экан, бир неча фанлардан билим олишни урганишнибошлайди.

Бошланғич синфларнинг ўқиш дарслари алохида уринга эга. Бошлангичсинф укувчисини келажакда яхши билим олишида, барча фанларни туликузлашириб, халк учун керакли мутахасис булишида, хаётда уз урнинитопишида ўқиш дарси мухим вазифани бажаради. Шунингдек, инсоннинг,аввало, ўзлигини англашига ёрдам беради . Барча фанлардан мавзуни укувчиукиб тушуниши, урганиши керак булади. Бола биринчи марта бошлангичсинфда матнни тўғри, тез, тушуниб ўқиш, мазмунини ўзлаштиришни урганади.

«Кадрлар тайёрлаш Миллий Дастури» да таълим беришнинг илғорпедагогик технологияларини, замонавий ўқув-услубий мажмуаларини яратишкабилар умумий ўрта таълимнинг асосий вазифаларидан бири сифатидатаъкидланган.



Илғор педагогик технология усулларидан фойдаланиш ўқитувчи ва ўқувчифаолияти доирасини аниқ белгилаб беради. Инсон ҳаётида муҳим аҳамиятга эгабўлган ўқиш фаолияти барча фанлар дарсларида амалга оширилади. Ўқишдарслари орқали ўқувчиларнинг Давлат таълим стандартлари (ДТС) талабларибўйича ўзлаштиришлари кўзда тутилган ўқув-билув кўникма-малакалари ҳамдабилимларни эгаллашларига йўл очилади. Бошланғич таълим бўйича ДТС даўқиш таълими олдига қўйилган талабларни амалга ошириш синфда ўқишнитўғри ташкил қилиш, ўқитиш босқичлари, тамойиллари ва методлари, биринчинавбатда, илғор педагогик технологиялардан ўринли фойдаланишга кўпжиҳатдан боғлиқдир. Ўқитувчи укувчига энг аввал харфларни укилиши,талаффузи, ёзилишини алифбе дарсларида ургатади. Харфлардан товушларнихосил булиши, сузларни ёзилишида бугинлаб ўқишни, бугин кучириб ёзишхакида аста секин мохирлик билан куникма хосил килади. Бу жараёнда хар бирукувчи билан алохида ишланади. Чунки укувчиларни ўқиш, тушуниш, англашкобилиятлири турлича булади. Ўқитувчи ана шуларни хисобга олган холда узўқитиш услубидан келиб чикиб фолиятини олиб боради. Даставвал, ўқиш,расмлар асосида ҳикоя қилиш тарзида уюштирилса, ўқиш техникасиэгаллангандан сўнг ўқиш муайян мавзулар бўйича танланган бадиий, илмий-оммабоп матнлар юзасидан олиб борилади.

Бошланғич синфларнинг ўқиш дарсларида ўрганиладиган асарларнингмавзу доираси анча кенг бўлиб, она табиат, йил фасллари, халқ оғзаки ижоди,меҳнатга муҳаббат, асосий байрам саналари, миллий истиқлол ва маънавияткаби умумий мавзулар доирасида бирлаштирилган. Бу уринда ўқитувчи бумавзуларни ўқитиш, ургатиш жараёнида бевосита хаётий мисоллар билантушунтириши яхши самарага эришишига хизмат килади.

Узлуксиз таълимнинг бошқа босқичларидан фарқли ўлароқ, бошланғичсинфларнинг ўқиш дарсларида ўқувчиларнинг ўқиш малакаларинишакллантириш, асар матни устида ишлаш таълимнинг дидактик мақсадиҳисобланади. У турли мавзудаги матнлар устида ишлаш орқали маънавий-аҳлоқий, адабий - эстетик тарбия билан чамбарчас боғлаб олиб борилади.

Шунга кўра ўқиш дарсларининг етакчи ҳусусияти ўқувчиларнингсаводхонлигини таъминлаш билан бирга бадиий адабиётнинг сеҳрли оламигаолиб кириш, миллий мафкура асосида юксак ахлоқий қадриятлар руҳидатарбиялашга қаратилади.

Ўқиш дарслари учун танланган мавзуларга эьтибор каратилса, уларнингўқувчиларга кундалик ҳаёт, мустақилликни мустаҳкамлаш ва инсониймуносабатлар бўйича ҳам билим ва тарбия беришга асосланганлигини англашкийин эмас. Натижада узбек фарзанди уз тарихини, кадриятларини урганиши ваэьзозлашга ургатиши кўзда тутади. Булар ичида истиқлол, ватан, маънавият ва



табиат ҳақидаги мавзулар алоҳида ажралиб туради. Улардан кўзланган мақсадўзликни англаш, истиқлол, ватан ва табиат билан боғлиқ туйғулариниуйғотишдир.

Табиатга оид мавзулар ёрдамида ўқитувчи ўқувчиларга табиатдагиўзгаришлар, йил фаслларининг алмашинуви, ҳайвонот оламига доирбилимларни эгаллашларига ёрдам беради. Улар ўқувчиларни кузатувчанликка,табиатни севишга, унга нисбатан тўғри муносабатда бўлишга ўргатади.

«Ўқиш китоби» дарсликларидаги мавзулар синфдан синфга ўтган саримавзу жиҳатидан ҳам, мазмун жиҳатидан ҳам кенгая бориши ҳисобга олинган.

1-синфда ўргатиладиган «Аждодларимиз-фахримиз», «Илм-ақл чироғи»,«Зумрад баҳор», «Кумуш қиш» каби мавзулар 2-4 синфларда ҳам давомэттирилади. Натижада ўқувчиларнинг олдинги билимлари тўлдирилади вабойитилади.

Ижтимоий-тарихий мазмундаги мавзулар Ватанимиз ўтмиши, халқимизҳаёти, мардонавор кураши, улуғ сиймолар томонидан амалга оширилган ишлар,тарихий саналар тўғрисида муайян тасаввур беради. Беруний, Амир Темур,Алишер Навоий, Бобур ва бошқа аждодларимиз ҳақидаги матнлар шуларжумласидандир. Бу хилдаги асарлар ўқувчиларни фақат ўтмишимиз билантаништириб қолмасдан, Ватан олдидаги фарзандлик бурчи ва масъулиятинитеран англашга ҳам ёрдам беради. Уларда Ватанга муҳаббат туйғуси шу тариқашаклланади.

Ўқиш дарслари уқувчиларда яхши ўқиш сифатлари: тўғри, тез, онгли,ифодали ўқиш малакаларини шакллантириш, уларни китобдан фойдаланишга,ундан керакли билимларни олишга ўргатиш, китобга муҳаббат уйғотиш; уларниоддий китобхондан чуқур мулоҳаза юритувчи, ижодкор китобхон даражасигакўтариш, атроф-муҳит ҳақидаги билимларини кенгайтириш ва бойитиш ҳамдаилмий дунёқарашларини шакллантириш, уқувчиларни ахлоқий, эстетикжиҳатдан етук ва меҳнатга муҳаббат руҳида тарбиялаш, уқувчиларнингбоғланишли нутқини ва адабий эстетик тафаккурини ўстиришга хизмат килади.Ўқиш малакаларини эгаллаш мактабда ўқитиладиган барча фанларнимуваффақиятли ўзлаштиришнинг муҳим шарти ҳисобланади. Бошлангич синфўқитувчисинг ўқиш дарсида килган мехнати натижасида укувчи келажакдабрча фанлардан яхши укий олади. Ўқиш малакаларининг сифатларига бадиийасар матнини тўғри, тез, онгли ва ифодали ўқиш киради. Ўқиш дарсларидаўқувчиларнинг ўқиш малакалари шакллантирилади ва такомиллаштирилади.Ўқиш малакасининг сифатлари ўзаро боғлиқ бўлиб, уларнинг асосийси онглиўқиш ҳисобланади: ўқувчи матнни тез ва тўғри ўқиса-ю, англаб ўкимаса ёкиунинг тез ўқиши натижасида бошқалар матн мазмунини тушунмаса, тўғриўқиса-ю, ўта секин ўқиса, нутқ бирликлари орасида паузаларга эътибор



бермаса, матнда ифода этилаётган фикр тушунилмайди. Демак, ўқитувчи ўқишдарсларида юкоридаги сифатларга алохида эьтибор каратиши керак, дебхисоблаймиз.

Фойдаланилган адабиётлар1. Баркамол авлод –Узбекистон таракккиётининг пойдевори. Т-1997й2. Ахмедов М ва бошкалар -Биринчи синф ўқиш дарслиги. Тошкент Шарк.

2019 й 13-нашр 3. Ахмедов М ва бошкалар –Туртинчи синф ўқиш дарслиги. Тошкент

Ўқитувчи - 2005 й



БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА МАТЕМАТИКА ЎҚИТИШ МЕТОДИКАСИ

Рейимбоева Розагул ЙулдашовнаАнгерн шахар 4- умумий урта таьлим мактаби

Метод аслида юнонча «mеtodas»сузидан олинган бўлиб, ”билиш ватадкикот йули“, ”назария“ ва ”таьлимот “ каби маьноларни билдиради.

Методика бирон ишни бажариш амалга ошириш методларининг,усулларининг йигиндиси ёки ўқитиш усуллари хакидаги таьлимот -тарбиябериш методлари йуллари ва воситалари хакидаги фандир.

Бошланғич синфларда математика ўқитиш методикасини яхши билишўқувчиларга математика фанини ўргатиш йуллари ва восталарини ургатади.Математика фанини ўқитиш методикаси бошка фанлар билан боглик.Ўқитишда фанлараро богликликни тугри амалга оширишга этибор каратишкерак. Бизга маьлумки, математика методикаси педагогика, психология ва ёшпсихологияси билан узвий боглик. Укитувчи узи дарс бераётган хар бир ўқувчибилан шуларни хисобга олган холда иш олиб бориши керак. Математика фаниона тили, табиатшунослик, расм, мехнат ва бошка фанлар билан бевоситабоглик

Мактабда математика дарсини ташкил килиш куп йилик тажрибалардасиналган ва давлат таьлим стандартига жавоб берадиган шакли дарсхисобланади. Ўқувчиларни фан сирларидан огох булишларида нафакатметодни тугри танланишигагина эмас, балки укув жараенини тугри ташкилкилинганига хам богликдир.

Дарс деб, дастур буйича белгиланган, аник вакт мобайнида укитувчирахбарлигида ўқувчиларнинг узгармас сони билан ташкил этилган укувжараёнига айтилади. Дарс укитувчи ва ўқувчи уртасидаги илм ураниш жараенихисобланади. Дарс вактида ўқувчилар мтематикадан назарий маьлумотга,хисоблаш малакасига масала ечишга, хар хил улчашларни бажаришгаурганадилар.

Бошланғич синфларда матмематика билимларини шундай пухтапойдеворини куйиш керакки, бу пойдевор устида бундан кейинги математиктаьлимни узлуксиз даьвом эттириши мумкин. Бунинг I–IV синфлардагиматематика укув материалларини билан V–VI синф укув материаллари орасидаузилиш булмаслигик керак. Бошланғич синф матеатикаси давоми бўлиб юкорисинф синф математикаси давом этиши керак.

IV -синфни тугатиб V -синфга кадам куйган ўқувчи матеатика фанини янгисирлари билан таниша бошлайди. билим дунесининг янги эшиклари очилади.Ана шу жараенда V -синфнинг 1-боби “Натурал сон” мавзуларини ургана



бошлайди. Ўқувчи н атурал сонлар билан Бошланғич синфда танишган бўлиб,билим ва куникмага эга. Бу ерда натурал сон тушунчаси кенгайтирилади. ,чукуррок ва янги тушунчалар билан бойитиоган холда ургатилади. Масалан:натурал сонларнинг булиниш белгилари ЭКУК ва ЭКУБ, менфий сонлар, касрсонлар ва уларга оид мисоллар ечиш. тенглама, тенгсизликлар ва бошкалар. Шууринда юкори синф математика укитувчиси ва бошлнгич синф математикаукитувчиси уртасида ижодий хамкорлик йулга куйилса самарали натижаберади, деб уйлаймиз

Бошланғич синф учун мулжалланган хозирги замон математикадарслигининг биринчи синф учун берилган куйидаги топширикларига дучкеламиз:»расмда нечта юк машинаси булса бир каторга шунча катак буя,расмда нечта автобус булса 2-каторга шунча катакни буя».

Бундай топширикларнибажариш болаларни курсатилган элементарорасида узаро бир кийматли мослик урнатишга ундайди бу эса натурал сонтушунчасини шакллантиришда жуда мухим хисобланади

Илмий тадкикот методлари –конуний богланишларни . муносабатларни,алокаларни ўрнатиш ва илмий назарияларни тузиш масадида илмийахборотларини олиш усулларидир.

Кузатиш, тажриба, мактаб хужжатлари билан ишлаш, уквчилар ишлариниурганиш ва тахлил килиш, сухбат ва суровномалар утказиш илмий–педагогиктадкикот методларидан хисобланади. Куйида Бошланғич синфлардаматематика ўқитиш методларидан бир нечасини куриб чикамииз.

Ўқувчилар билан математик фактларни кузатиш мухим ахамиятга эга,натурал сонларнинг хоссалари, арифметик амалларнинг хоссаларни, геометрикфигураларнинг хоссаларини кузатиш ўқувчиларнинг фикрлаш кобилиятиниоширади. арияметик амаллар ва сонларнинг купгина хоссалари Бошланғичсинфларда кузатиш усули билан ургатилса максадга мувофик булади. Масалан1-синф ўқувчилари кушишнинг урин алмаштириш хоссасини кузатиш оркалитез билиб оладилар.

4+5=, 5+4=, …1-синф ўқувчилари бундай мисолларние ечганларидан сунг ечимларни

тенглаштиришни суралади. 5+4=9 va 4+5=9. Укитувчи бир хилда кушиш амали бажарилаганлиги ва кушилувчиларни

урин алмашгани билан натижа узгармаслиги хакида, дастлабки тушунчага эгабуладилар. Педагогик тадкикотда сухбат методидан хам фойдаланиш мумкин.Бу методдан фойдаланиш кузатиш методидан олинган маьлумотларнитулдирувчи ва аникловчи материаллар олиш, топшириклар бажариш имкониниберади, методнинг муваффакитили томони шундаки болалар билан алокаурнатилиши, улар билан бемалол эркин мулокот урнатиш имкониятини



орттиради. Ушбу методдан ота-оналар оркали хам фойдаланиш мумкин. Бу эсаота оналарга уз фарзанди хакида тулик маьлумот олишига ердам беради.Масалан:100 ичида ракамлашни ўқитишда ўқувчига кандай сонлар бир хоналива кандай сонлар икки хонали эканлигини, ундан кейин иккита ракам биланифодаланган икки хонали сонлар дейилишини тушунтириб утилиши лозим.сухбат жараенида ноль раками хакида тулик маьлумот беришга харакат килишкерак. 1дан 9 гача нечта сон, 10 дан 99гача нечта сон борлигини баён килишкерак. Баён килиш методи икки турга булинади.

а) кургазмали баён килиш. Бунда укитувчи янги билимни баен килишбилан бирга унинг хакийкийлигини мисоллар оркали доскада тушунтиради.

б) муаммоли баен килиш усули, укитувчи мавзунинг муаммосиникуяди, вауни ечиб курсатиб беради. Масалан: 2-синф математика дарслигида сонларникупатиришни ургатишда купайтиришнинг урин алмаштириш конуниургатилади. Купайтувчининг урни алмашиб колса купайтма кандай узгаради.Бу муаммони тушунтиришда кургазмалардан фойдаланилади.

3x4=12 яьни 3+3+3+3=12 ёки 4x3=12 ёки4+4+4=12. Демак, укитувчи ўқувчига купаювчининг урни алмаштирилгани билан

натижа узгармайди деган хулосага келишлари керак . Математика ўқитишметодикасида машк методидан фойдаланиш катта уринга эга. Укитувчи янгимавзу билан ўқувчиларни таштириб, уларда билим, куникмасинимустхкамлашда машклар тизими, яьни маьлум топширикларни бажариш оркалиамалга оширилади. Машклар дарсликда берилган ёки укитувчи томонидантайёрланган булиши мумкин. Машклар мавзудан келиб чиккан холда турличабулиши мумкин:ифодининг кийматни топинг, таксимлаш тенгламалар ечиш,масалалар ечиш ва бошка топшириклар берилиши мумкин. Айникса турлидидактик уйин сифатида тайёрланса ўқувчилар кизикиши ортади.

Биз юкорида тахлил килган бир катор методлардан самарали фойдаланилсадарсдан кузланган натижага эришиш мумкин . Дарсдан кузланган натижагаэришишда мавзуни еритишда ишлатиладиган кургазмали куролларни,ўқитишнинг иннаватцион методларини танлаш, ўқувчиларнинг фаоллиги, синфўқувчиларининг узлаштириш даражасига хам боглик . Математика дарсидафакат билим берибгина колмасдан ўқувчиларда кузатувчанликни, зийраликни,атрофга танкидий карашни, укишда ташаббускорликни, маьсулиятли булишнитугри сузлашни, муаммони ечимини топишга интилишни, хаётда узурнинитопишга интилиш каби хислатларни хам тарбиялайди.

Фойдаланилган адабиетлар1. Ахмедов М ва б Биринчи синф дарслиги методик кулланма «Шарк»

2005й .



2. Бикбаев а Н. Ю Иккинчи синф математика дарслиги Тошкент 2005й3. Жумаев М. Э «Бошланғич инфларда математика ўқитиш методикаси»

2005йил4. Жумаев М . Э «Болаларда математик тушунчаларни ривожлантириш

назарияси ва методикаси»Тошкент 2005й



OPERATSION SISTEMANI TASHKIL ETUVCHI DASTURLAR VA QOBIQ-DASTURLAR MAVZUSINI O‘QITISHDA ZAMONAVIY AXBOROT

KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH VAVIDIO DARS YARATISH

Umrzaqov Baxtiyor5-sonli davlat ixtisoslashtirilgan maktab-internati

Namangan viloyati Chortoq tumani

Anotatsiya: Ta’lim jarayonida axborot – kommunikatsiya texnologiyalaridanfoydalanish zamon talabidir. O‘qitishning zamonaviy usullari va axborot –kommunikatsiya texnologiyalarini qo‘llamasdan turib, o‘qituvchi o‘z kasbiyfaoliyatida samarali natijalarga erisha olmaydi. Ammo bunda ta’limning maqsad vamazmuni, usul va vositalari hamda tashkiliy shakllarini to‘g‘ri tanlash muhimahamiyatga ega. Xozirgi o‘qitishda zamonaviy axborot kommunikatsiyatexnologiyalarini qo‘llash usullari juda xilma xildir. Ammo biz ko‘rsatgan usuldanya’ni vidiodars yaratish orqali o‘quvchilarga mavzuni o‘qitish imkonyati xozirdaRespublikamizni barcha maktablarida mavjud. SHuni etiborga olsak biznimaqolamizdan barcha informatika darslarida qo‘llash mumkin bo‘ladi.

Kalit so‘zlar: SMART, CamStudio, Fayl , Record, Stop, Pause, exit

Mavzuni o‘qitishda zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalar vaularning amaliy axamyati xozirgi zamonaviy ta’limni negizini tashkil etadi desakyanglishmaymiz. Xozirgi kunda rivojlangan davlatlarda informatika va axborottexnologiyalari fanining mazmuni va uni o‘qitishda ilg‘or tajribalaridan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari ken foydalangan SMART ta’limini misol qilishimizmumkin. Zamonaviy ta’limga yangi yondashuvlarni turli kichik dasturiy ta’minotlar(gadjetlar) siz tasavvur qilish qiyin. Gadjetdan SMART o‘rganish vositasini yaratishuchun qo‘shimcha dasturiy ta’minotni bilishingiz kerak.

Fanlarni o‘rganish uchun kerak bo‘ladigan va ta’limni rivojlanishigi oz bulsadaxissasini qo‘shib kelayotgan ba’zi mobil ilovalardan namunalarini ko‘rib chiqamiz.

«GeoGebra»a dasturi barcha darajalarda matematikani o‘rganish uchunmo‘ljallangan dastur hisoblanadi. Unda geometriya, algebra, statistika va boshqako‘plab qo‘llanmalarni topishingiz mumkin.

«Chemist» («Kimyochi») dasturi kimyo darslariga qo‘shimchalar. Dastur virtuallaboratoriya sifatida amalga oshiriladi. Bu erda har bir kishi «professor» sifatida engajoyib tajribalarni o‘tkazishi mumkin. Dastur yuqori sifatli 3D va detallar bilanta’minlangan. «Laboratoriya» omborxonasida ikki yuzga yaqin kimyoviy elementlarmavjud.

1



«Molecules» («Molekulyar») dasturi bilan o‘quvchilar turli moddalar bo‘yichayangi bilimlarga ega bo‘lishlari mumkin. Ilovada ko‘plab molekulyar modellarmavjud. Har bir molekula va molekulyar tuzilmalar va moddalar haqida to‘liqma’lumot topish mumkin.

«Star Walk 2» ilovasi yulduz osmonni o‘rganish uchun mo‘ljallangan. Undao‘quvchilar barcha yulduzlar va galaktikalar nomini va manzilini ko‘rishlari,shuningdek, ular haqida ma’lumot olishlari mumkin. SHuningdek, yulduzlar turkumiva ularning tarixi ham bor.

«Edmodo» («Edmodo») ilovasi - o‘qituvchilar va o‘quvchilar uchun ta’limjarayoniga yordam beradi uchrashuv joyi. Dasturning maqsadi - o‘qituvchilar vata’lim olayotganlarga vaqt va manzilidan qat’iy nazar doimiy ravishda o‘zaro aloqaqilish, bog‘lanish imkoniyatini ta’minlash.

«Plickers» («Plickers») dasturi sizga mobil telefondan foydalanib, o‘quvchilarbilan so‘rovlarni o‘tkazishga imkon beradi. Uning asosini mobil ilovalar, sayt va QR(Quick Response, ya’ni tezkor javob) - kodlari bilan bosilgan kartachalari ttashkilqiladi. «Plickers» dasturi bolalarning bilimlarini muntazam monitoringini amalgaoshirishga imkon beradi, bu darsdan bir necha daqiqadan ko‘proq vaqt talab qiladi.

SHunga o‘xshab operatsion sistemani tashkil etuvchi dasturlar va qobiq-dasturlar mavzusini o‘qitishda zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalar vaulardan foydalanib darsni samarali ttashkil etish mumkin.Buning uchun bizmaqsadimizga mavzuga oid vidiodars hamda elektron test yaratgan xoldaerishishimiz xam mumkin.

Operatsion sistemani tashkil etuvchi dasturlar va qobiq-dasturlar mavzusinio‘qitishda zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalari mavzusida vidiodarsyaratish.

Operatsion sistemani ttashkil etuvchi dasturlar va qobiq – dasturlar mavzusixaqida video darslik tayyorlamoqchi bo‘lsangi avvalo bir muncha soddaroq bo‘lgan«CamStudio» dastursi kompyuteringizga o‘rnatilgan bo‘lishi lozim lozim. Agardasizning kampyuteringizga shu dastur o‘rnatilgan bo‘lsa uni quyidagi ketma – ketlikdaishga tushiriladi «Пуск=>Все программы=> CamStudio» va kompyuterningmonitorida quyidagi bu dasturning «Record» tugmasi bosildadi. Shundan so‘ng«CamStudio» dasturi kompyuterning monitorida sodir bo‘layotgan barcha effektlarxarakatini kompyuter xotirasiga yozib boradi. Dasturni ishga tushirgandan so‘ng unisozlab olish lozim buladi.

Keling xozir dasturni menyusi bilan tanishib chiqamiz. Bu dastur ishchi oynasibu erda sarlavxalar satri, menyular satri, ishchi oyna hamda xolatlar satri mavjud. (1-rasm)

2



1-rasmFayl menyusi Record, Stop, Pause, exit kabi buyruqlardan ttashkil topgan.

Record buyrug‘i bosilishi bilan ekrandagi ma’lumotlarni dastur yoza boshlaydi. Stopbuyrug‘i bosilishi bilan dastur yozishdan butunlay tuxtaydi. Pause buyrug‘i bosilishibilan dastur yozishdan va qtinchalik tuxtaydi yani yozishni keyin davom ettirishmumkin buladi. Exit buyrug‘i bu dasturdan butunlay chiqish. (2-rasm)

(2-rasm)Region menyusi Region, Fixed Region, Full Screenkabi buyruqlardan ttashkil

topgan.Region buyrug‘i bosilishi bilan ekranni ma’lum qismini dastur yozaboshlaydi. Fixed Region buyrug‘i bosilishi bilan ekranni qaysi qismini dasturyozishini siz belgilashingiz mumkin bo‘ladi. Full Screen buyrug‘i bosilishi bilanekranni to‘liq xolatda dastur yozadi. (3-rasm)

3



(3-rasm)Options menyusida Vidio Options, CursorOptions, Record Auido, Audio

Options for Microphone,Audio Options for Speakers vaxokozomenyularmavjud.Vidio Optionsbuyrug‘i bu tasvirni sozlash.CursorOptions kursorni sozlash buyrug‘i.Record Auido buyrug‘i tanlansa quyidagi rasmdagi qo‘shimcha menyu xosil buladi.Biz buerda ovozni sozlab olishimiz mumkin buladi. Agar kompyuterimiz noutbukbulsa, demak ovoz yozishda qo‘shimcha qurilmani keragi bulmaydi.Noutbuklardamikrafon o‘rnatilgan buladi. Agar personal kompyuter bulsa u xolda qo‘shimchaakssesuar yani mikrafon ulash kerak bo‘ladi. Agar biz Record from mikraphonebuyrug‘ini tanlasak ovozimizni yozishimiz mumkin buladi. (4-rasm)

(4-rasm)Endi yozish yakullangandan so‘ng, yozilgan vidio darsimizni saqlashni

bilshimiz zarur buladi. Buning uchun biz yozishni to‘xtatish tugmasini yani qo‘yidagiko‘k tugmachani bosishimiz bilan dastur xosil qilingan vidio faylni kompyuterxotirasini qaysi qismiga qv qanday nom bilan saqlashni so‘rovchi oynani ochibberadi.(5-rasm)

4



(5-rasm)Faylga nom berib kerakli joyga saqlaganingizdan so‘ng. Uni ishga tushirib

ko‘rishingiz va doimiy darslaringizda foydalanishingiz mumkin.

5



ИНГЛИЗ ТИЛИНИ ЎРГАНИШНИНГ ЭНГ ОСОН ЙУЛЛАРИ ВАИНГЛИЗ ТИЛИДА ГАПИРА ОЛИШНИНГ ФОЙДАЛИ ТАРАФЛАРИ ВА

ИМКОНИЯТЛАРИ

Джалгасова Гулнур27 умумий таълим мактаби

Навой вилояти Конимех тумони

Чет тилини ўрганиш сўнги вақтларда жудо урф бўлиб келмоқда. Айниқса,Инглиз тилининг обрўси кундан – кунга ошса ошиябтики аслотушмаябти.инглиз тилини билувчилар у тилда сўзловчиларнинг чеки йуқ.Инглиз тилини ўрганишга қарор қилибсизми, демак ўз устингизда ишлашнибиладиган закий инсон экансиз. Чунки тил билиш бизга каттадан каттаимкониятлар ҳадя этади. Мотивация учун улардан бир қанчасини санаб ўтаман.

1) Инглиз тили билган инсон бемалол чэт элдаги истаган инсон биланмулоқатга кириша оласиз. Янги дўстлар , танишлар орттирасиз

2) Хозирда энг мўжизакор замонавий техналогиялар Ғарбда ихтироқилинмоқда.барча қўлланмалар ва янгиликлар Инглиз тилида ёзилмоқда.Инглиз тилини билиш бизга шу ерда ҳам фойда беради. Биз истаганкитобимизнинг таржимасини кутиб ўтирмаймиз, бемалол интернетдан юклаболиб ўқиб оламиз.

3) Инглиз тилида филмлар, видоекурслар кўриб, уларни тушинишимкониятига эга бўламиз

4) Инглиз тили хозирда бутун дунёнинг иккинчи тили сифатида юритилибкелмоқда. Бу эса хар қандай чет мамлакатда яшаб ҳам бемалол мулоқат қилишва ўзингизни қобилятингизни кўрсата олиш имкониятини беради.

5) Тасаввур қилинг, ишга киришингиз керак. Бу ишга бир қанча одаманкета топширган. Сиз Инглиз тилини биласиз олий ёки ўрта маьлумотлисиз!Қолганлар эса маълумотли аммо Инглиз тилини билишмайди. Энди ўйлабкўринг, кимни ишга кириш эҳтимоли юқори?

Хуллос Инглиз тилини ўрганиш фойда берса берадики, аммо зарарқилмайди.

Тиллар учун фойдали техналогиялар. Бу сўз хаммага таниш бўлиб хозирдабиз уларни қўллаб келамиз. Масалан Мобил телефонлардаги программалар,луғотлар жуда ҳам самарали бўлиб бизнинг вақтимизни тежайди. Тилни жамоабўлиб ўрганинг чунки бу ўртада рақобат муҳитини уйғотади. Яна кўпчиликбўлиб ўргансангиз, билмаганингизни билиб оласиз, бошқаларга ўргатиш орқалибилимларни мустаҳкамлайсиз, бундан ташқари яхшигина мотивация бўлиб,ўрганиш иштиёхини оширади. Энг муҳими барча вазифаларни тўлиқ бажаринг.



Визиал хотира билан ишлаш буюрилдими демак уялмасдан уни бажариш керак.Қолаверса биринчи босқичда энг мухими – қайтаришдир. Шунчаки, кунига учтўрт маҳал вақт топганингизда, автобусдами, метродами ёки тушликкачиққанингиздами дафтарингизни секин очиб структураларни 5 – 10 дақиқадавомида бир неча бор такрорласангиз етарли. Миямиз вақти вақти биланқайтарилган нарсаларни одатий бўлиши керакдек ёзиб олади ҳамда уникейинги сафар автоматик тарзда қайтаради. Бизнинг мақсадимиз ҳам шу –структураларни автоматизм даражасига олиб чиқиш.

Энди кейинги босқич – бу луғот билан ишлаш. Тўғрисини айтганда, тилўрганиш жараёнида 95% вақтингиз янги сўзларни ёдлашга қаратилган бўлади.

Тилни асосан 3 нарса ташкил этади: луғат, грамматика, фонетикаКўриб турганингиздек, луғот энг катта ўринни эгаллайди. Гапиришни

ўрганишнинг энг зўр йули бу – гапиришдир! Дўстларингизни йиғинг ёкиалбатта бир гуруҳ тўплаб, улар билан бирга турли хил мавзулардасуҳбатлашинг. Яна бир усули уйда бўлганингизда ўзингиз билан ўзингизгаплашинг фақат буни ойнага қараган холда бажаринг. Булар эса фақат вафақат фойда келтиради. Энди тушиниш масаласига келсак бу – тилнинг энгмухим аспектларидан бири.

Энг зўр ечим бу – фильмлар. Бу усулни қўллаш тушуниш тезлигиниоширади. Агар сўзларни тушунишда қийинчилик юзага келаётган бўлса,фильмнинг скриптини, яьни ссенарисининг матн шаклидагисини олингда ўқибчиқинг, агарда унда тушинарсиз сўзлар бўлса уларни фломастер ёрдамидабелгилаб чиқинг.

Мотивация – тил ўрганишда ҳам, бирон ишни бошлаганда ҳам энг муҳимусуллардан бири.

Фонетикани билиш ва тушиниб олиш хамма тилда муҳим бўлганидекИнглиз тилида ҳам етакчи рўл уйнайди. Сизга келтирилган бу манбаларсизнинг фонетикани осон ўзлаштиришингизга йул очади.

{} – bu transkriptsiya;: - бу белги унли товушлардан кейин қўлланилганда, ҳарфлар чўзиб

ўқилади. Демак, унли товушлар:{a} – a;{Λ} – a;{o} – o;;o – {כ}{u} – u;{e} – e;{æ} – e;



{Ə} – buharf e, o va u harflariningo`rtasi.Энди дифтонгларни кўриб чиқамиз:{ei} – ey;{ai} – ay;{oi} – oy;{au} – au;{ou} – ou;{uƏ} – ua;{iƏ} – ia;{eƏ} – ea.Ундош товушлар:Ko`plab undosh tovushlar bizning lotin harflariga o`xshash. Misol uchun:{b, d, f, g, h, k, l, m, n, p, r, s, t, v, z} Bularni qanday o`qilishini bilamiz.Endi siz uchun yangi bo`lganlarini ko`rib chiqamiz.{w} – v yokiuoo`qiladi;{j} – y;{Σ} – j faqat qattiqroq o`qiladi;{dΣ} – j;{θ} – tishni orasiga tilni uchini qo`yib s harfini aytsangiz, shu tovush

jaranglaydi;{ð} – xuddishu, faqatendi z harfini aytasiz;{η} – bu esa ng tovushi;{ζ} – sh tovushi;{tζ} – ch tovushi.Инглиз тилида бази истиснолар мавжуд бошқа тиллар сингариC [s] + E, I, YYa`ni C harfidankeyin E, I, Y harflariishlatilsa, ushbuharf [s] o`qiladi.Misollar (M): circus (syorkus), cycle (saykl), city (siti), cellular (sellular), cedar

(sidar), scent (ssent)35C [k] – qolganholatlardaM: Cat (ket), Cut (kat), crate (kreyt), crystal (kristel), cop (kop), critical

(kritikel).G [dз] + I, E, YM: gentleman (jentlmen), gym (jim), gin (jin).G [g] – qolganholatlardaM: dog (dog), glad (gled), grade (greyd), bag (beg)Istisnolar: give (giv), get (get), girl (gyol), gift (gift)



Ingliz tilida tovushlar ko`pligi sababi kki undosh ham bir tovushni berishimumkin. Ko`plab bu kabi kombinatsiyalar [H] harfi bilan yasaladi.

1) С + H = CH (ch) – chocolate (chokolit), chips (chips), children; 2) C + K = CK (k) – clock (klok), black (blek), stock (stok), pocket (pokit); 3) S + H = SH (sh) – shop, ship, shell; 4) T + H = TH: a) [ð] – bu tovush faqat ikki unli orasida bo`lgandagina va so`z boshida

yordamchi olmoshlarda [ð] o`qiladi: wheather (uezar), leather (lezar), feather (fezar),this (zis), that (zet), these (ziis), those (zous), then (zen), than (zen), thus (zas),though (zou), the (ze), they (zey), their (zeya), them (zem);

b) [θ] – qolganhollarda: bath (bas), thunder (sande), thousand (sauzend); 5) G + H = GH – so`zlardako`pinchao`qilmaydi: though (zou), eight (yet),

thought (sot), bought (bot); ba`zihollardaesa [f] qilibo`qiladi: rough (raf), tough (taf),enough (inaf), laugh (laf);

6) P + H = PH (f) – bu kabi tovushlar asosan tagi yunoncha bo`lgan so`zlardauchraydi: photo (foto), geography (jiogrefi), philosophy (filosofi), physics (fiziks);

7) WHO (h) qilibo`qiladifaqat agar WH + O bo`lsagina: who (hu), whose (huz),whom (hum), whole (houl);

8) Wh qolgan holatlarda (w) o`qiladi: when (uen), why (uay), where (ueya),while (uayl);

9) Wr (r) – w o`qilmaydi: write (rayt), wrong (rong), wreck (rek); 10) K + N bo`lsa – k harfio`qilmaydi: knit (nit, knight (nayt), knife (nayf);



ОНА ТИЛИ ВА АДАБИЁТ ДАРСЛАРИНИ ЎҚИТИШСАМАРАДОРИГИНИ ОШИРИШДА ИНШОНИНГ ЎРНИ

Базарова Умидахон Яхшимуратовна Тошкент вилояти Ангрен шахар4-умумий урта таьлим мактаби

Хозирги даврда усиб келаётган ёш авдодни билимли булиб камолтопишига катта эьтибор берилмокда. давлват таьлим стадартлари ва кадрлартайёрлаш милий дастури бунинг яккол далили. Ўқитувчиларга жуда катаишонч билдирилмокда. яўқитувчи олдида гоят маьсулиятли вазифа куйилганбулиб. бу келажагимиз булган Узбекистон фарзандларини жахонда билимлиликбуйича юкори жаражаларга олиб чикишдир.

Дунёдаги энг улуг даргохлардан бири бу мактаб хисобланади. инсон булибкамол топишида мактабнинг ўрни бекислиги хаммага маьлум. Жажжи мургаккалб эгаси ўқувчи сифатида илк бор калам тутиб ёзишни бошлагандан токиуммумий урта таьлим шаходатномасини кулига олгунича бир неча боскичларнибосиб тади. Ўқувчи бир неча фанлардан дарсларда билим урганади ва дуненианглайди. Она тили ва адабиёти, математика, кимё, физика ва бошка фанлар. Буфанлар бири иккинчиси билан узвий боглик. Бирини иккинчисиз ургаништушуниш кийин. Бизга маьлумки, хар бир билимлар уммонида алохида урингаэга. Она тили ва адабиёит фани узининг билимларни ургатиши, англаш учункумакчилиги билан алохида урин тутади.

Она тили ва адабиёт фанларидн уквчи тугри ёзишни, укишни, талаффузкилишни урганади. Бу жараёнда ўқитувчи ўқувчилар билимини синаши ватекшириши учун диктантдан, баёндан. иншодан фойдаланади.

Ўқувчининг ёш хусусиятини хисобга олган холда диктант мавзусиўқитувчи томонида Давлат таьлим стандариларига мос холда танланади.Ўқитувчи танлаган матнини укиб бериб туради ва ўқувчилар ёзишади. Бундаўқитувчининг эшшитиб ёзиш куникмаси ривожлантириади. Нутк ватовушларни англаш жараёни ургатиб борилади. Диктант ўқитувчи томонидантекширилади.

Ўқитувчи ўқувчиларни ижодий фикрлашини ошириш учун иншо каттаурин тутади. “Иншо” асли арабча сўз бўлиб, маъноси “”яратиш”, “”биноқилиш”, “”бошлаш” демакдир. Бу cўзнинг маъноси ҳозирда анча торайиб,асосан, ўқувчи ва талабалар томонидан ёзиладиган ижодий ёзма иш маъносидақўлланади.

Ўқитувчи иншо ёзишни ургатиш жараёнида ўқувчида фаоллик, қизиқиш,фикр билдиришни ургатади. Мавзуга оид манбаа тайёрлаш, уни тартибга



солиш, режаси ҳақида ўйлаш, сўз, сўз бирикмасини танлаш, гап тузиш ва униўзаро боғлаш, имлони текшириш каби барча мураккаб ишлар ўқувчидан ақлийкучини тўла ишга солиш билан бирга, ўз маънавий фаолиятини бошқаришкўникмасини ҳам талаб этади.

Иншода тил назарияси нутқ тажрибаси билан қўшилади. Ўқитувчи ана шухолатда ўқувчини маьнавий ва рухан куллаб кувватлаши керак. Уқувчи иншонимустақил ижод килиб, изланиб ёзади.

Ўқитувчи аввалдан танланган мавзу буйича уквчини иншо ёзишга ўргатишжараёнида гоят маьсулиятили булиши керак. Ўқувчиларда мавзуни тушунганхолда ёритиш, режа тузиш ва режа асосида ёзиш, мазмунга ва нутқ вазиятигамос равишда тил воситаларидан фойдаланиш, ёзган иншосинитакомиллаштириш кўникмалари ҳосил қилинади.

Иншо болаларни воқеа-ҳодисаларни чуқур ҳис этишга ёрдам беради, изчилфикрлашга ўргатади, тилга ва адабий ижодга қизиқишларини ўстиради.Болалар энг қизиқарли ва ўзларига яқин воқеа-ҳодисалар ҳақида ҳикояқиладилар ва ёзадилар, уларнинг иншоси мустақил ишлаш малакасиниўстиради, оммавий фаолликни оширади.

Танланган мавзунинг ғоявий йўналишини очиш тарбиявий вазифани ҳалқилишга имкон беради. Улар узлари тугилиб усган ватанлари хакида ёкиукиган асарлари хакида ино ёзганларида калбан шу иншонинг бир булагигаайланадилар. Ватанларини севиши урганадилар. Асар кахрамонлариниёритганларида уларни бошидан кечирган саргузаштларни худи узларикечираётганларидек тасавввур килдилар. Бу эса уз навбатида уларни хёетгатайерлайди. Иншо жамият ҳаётини тушунишга ўргатади. Табиатга, кишиларга,уларнинг яхшиликка интилишлари ва ҳаракатларига, меҳнатга ва меҳнатмаҳсулига муҳаббатни тарбиялайди, кишилар хатти-ҳаракатидаги чиройлижиҳатларни эгаллашга, ҳозирги замон ахлоқий талабларини англашдаболаларга ёрдам беради.

Ўқитувчи энг авввало иншога тайёргарлик жараёнида ўқувчиларда иншоучун керак буладиган мухит тайёрлаши керак. Иншо мавзусига оид манбатайёрлаши лозим булади. Ўқитувчи дарсда ўқувчиларни мавзу учунтайерланган манбаалари билан таништирганда, уларда қизиқиш уйғонибёзишга хоҳиш уйғота олиши зарур. Ҳаётда хар бир ишни режаси булади.уквчига режа тузишни ургатиш хам илмий, хам хаётий-тарбиявий томонданфойдали. Режа ҳар қандай иншонинг асоси хисобланади. Болалар аввал ўқиганҳикояларига режа тузадилар ва уни режа асосида қайта ҳикоя қиладилар, кейинбаён режаини тузадилар иншога сарлавҳа топадилар. Режа тузишга ўргатишдаолдин нима ҳақида тўхталиш, кейин уни қандай давом эттириш, ундан сўнгнима ҳақда айтиш, ниҳоят, ҳикояни қандай тугатиш кераклигини ўқувчиларга



тушунтириш фойдали усул ҳисобланади. Режа аввал сўроқ гап тарзида, кейиндарак гап, охири номинатив гап тарзида тузилади.

Иншо ёзиш дарсида қуйидаги босқичларга риоя қилинади: 1) мавзуни,иншодан кутилаётган максадни эълон қилиш 2) режа тузиш ёки аввал тузилганрежага аниқлик киритиш; 4) мавзуга оид атамаларни изохлаб тушунтириббериш; 5) иншони ёзиш;6) ўқувчилар ёзган иншоларини текширадилар,камчиликларини тўлдириб, хатоларини тўғрилайдилар. 7) болалар иншониўқитувчига текшириш учун топширадилар; ўқитувчи икки кун ичидатекширади. Ўқитувчи иншони текшириш жараенида иншо мазмуни мавзусигамослигини, режа асосида тугри еритилганлигини хисобга олган хоолдатекширади. Иншониг хажми, имловий ва пнктуацион саводхонлиги хуснихатикабиларни хисобга олади.

Иншони таҳлил қилиш дарсида хатолар устида ишлаш мақсади учундарснинг иккинчи қисми – 20-25 минути ажратилади. Уқитувчи ўқувчилариншони қандай ёзганлари ҳақида қисқа тушунча бериб, энг яхши ёзилганматнни ўқиб беради, мазмундаги, мавзуни ёритишдаги камчиликлар, имловийва нутқий хатолар аниқланади. Йўл қўйилган хатони тўғрилаш йўлитушунтирилади. Шундан сўнг хато устида биргаликда ишланади: ўқитувчи йўлқўйилган хатонинг бир турини тўғрилаш юзасидан топшириқ беради: «Ноўринишлатилган сўзни бошқаси билан алмаштиринг». Хатоси бор матнни ўқиб ёкиёзиб беради, ўқувчилар йўл қўйилган хатони топадилар, мақсадга мувофиқ сўзбилан алмаштириб, уни тўғрилайдилар ва тушунтирадилар.

Айрим ўқувчилар йўл қўйган индивидуал хатолар дарсдан ташқари вақтда,қўшимча машғулот жараёнида тўғриланади.

Хулоса килиб айтганда, ўқувчиларни ижодий фикрлашга ургатишда, хамтарбиявий, хам илмий салохиятини оширишда иншо ката фойда беради.

Фойдаланилган адабиётлар1. Узбекистон Республикасининг «Таьлим тугрисида»ги конуни Т. 1997й2. Тухилиев Б. Д Адабиё укитиш методикаси. -Т:Янги аср авлоди-2006й3. Матжон С «Китоб устида ишлаш усуллари». “Тил ва адабиёт таьлими”

1991 4. www. Ziyonet. uz



TA’LIM-TARBIYADA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH

Xudaynazarova Muxtora Abdushukurovna1 umumiy o’rta ta’lim maktabi

Qashqadaryo viloyati Muborak tumani.Sattorova Feruza Abdushukur qizi

O’zbekiston Respublikasi Milliy Gvardiyasi Respublika IxtisoslashtirilganMusiqa akademik litseyi

Toshkent shahri Chilonzor Ц mavzesi

Anotatsiya: Ushbu maqolada yosh avlodga ta’lim tarbiya berish jarayonidaSharq qomusiy olimlarining qarashlari berilgan. Shuningdek, amerikalik filosofDavid Kolbning bilim olish usullaridan foydalanib, o’quvchilarning o’z o’quvusullari tahlil etilgan.

Kalit so’zlar: Sharq qomusiy olimlari, David Kolb, Bilish usullari, Aniq tajriba,Beixtiyor kuzatuv, Mavhum mohiyatlashtirish, Faol ekspriment.

Abstract: This article presents the views of Eastern encyclopedic scientists inthe process of educating the younger generation. The article also analyzes student’sown teaching methods using the methods of American philosopher David Kolb.

Key words: Eastern Encyclopedic Scientists, David Kolb, experiential learning,concrete experience,reflective observation, abstract conceptualization, activeexperimentation.

Yosh avlodga ta’lim tarbiya berish jarayonini mukamallashtirish uchunumumjahon pedagogikasida erishilgan yutuqlar bilan birgalikda milliypedagogikamizning yosh avlod tarbiyasidagi bebaho yutuqlarni asos qilib olish zarur.Shu boisdan ham sharq mutaffakirlarining ta’lim tarbiya to’g’risidagi tajriba vausullariga qayta-qayta murojat qilishimiz zaruriyatga aylanmoqda.

Sharq qomusiy olimlari pedagogika muammolariga ta’lim tarbiyaningmaqsadlari, mazmuni, shakli va usullariga doimo e’tibor bilan qaraganlar. Ularshaxsning aqliy mehnat jarayonida shakllanishiga qat’iy ishonganlar.

Abu Rayxon Beruniy ta’limning muhim masalasini ta’lim jarayonida amaliyotdasinalgan, ishonchli dalillar bilan bolalarni qurollantirishdir, deb hisoblaganlar.Olimning e’tirof etishicha, ko’rsatmalilik ta’limni aniq, yorqin va qiziqarli qiladi,kuzatuvchanlik va fikrlash mushohada yuritishga o’rgatadi.

Ibn Sino ta’lim- tarbiyada ko’rsatmalilik prinsipiga katta e’tibor bilan qaraydi.Ibn Sino tarbiya ishida ta’limning chuqur uslubiy afzalliklarini ham ko’rsatib beradi.“Bolalarni guruh qilib o’rgatish tashkil qilinsa, juda yaxshi samara beradi. Chunki bujarayonda ular bir-birlaridan ibrat oladilar. Guruhlarda ta’lim-tarbiya ishlarini olib



borishda rag’batlantirish, musobaqa uslublarini keng qo’llash joiz. Guruh qilibo’qitish jamiyatga katta foyda keltiradi. Chunki bunda o’quvchilar bir-birlari bilando’stlashadilar, ular o’rtasida o’zaro hurmat paydo bo’ladi, o’zaro bahslashadilar,huquq va burchlari muhokama yuritadilar, bahslashadi va qarorlar qabul qiladilar”deydi olim.

Abu Nasr Farobiy bolaning shaxs sifatida shakllanish jarayonida o’qituvchishaxsi, ularning pedagogik sifatidagi mahorati alohida ahamiyat kasb etishini aytibo’tadi.

Umar Hayyom o’z asarlarida shaxsning ma’naviy-axloqiy rivojlanishmuammosiga alohida ahamiyat beradi. Ijobiy sifatlarni tarbiyalash uchun ishontirish,o’rgatish, mashq uslublaridan foydalanish samarali ekanligini uqtiradi.

Bundan tashqari o’quvchi shaxsiga bo’lgan hurmat va e’zozlash orqalishaxsning tahsil olishi, ijod qilishi va o’z-o’zini rivojlantirishiga qulay ijtimoiy vapsixologik muhit yaratiladi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarda sharqmutaffakirlari fikrlaridan keng foydalangan holda ta’lim-tarbiya jarayonini tashkiletish har bir o’qituvchidan ijodkorlikni, izlanishni taqazo etadi.

Har bir o’qituvchi qaysi fandan saboq berishidan qat’iy nazar ta’lim-tarbiyajarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni, interfaol usullarni va turli xilo’yinlardan foydalansa samaradorligi oshadi. Bu esa o’quvchilarni bilim va hunarolishga bo’lgan qiziqishlarini ortiradi, fikrlash qobilyatlarini rivojlantiradi.Yoshlarimizda buyuk milliy me’rosimizga, ajdodlarimizga nisbatan hurmat va faxrhissini uyg’otadi.

Yangi ped texnalogiyalarga ko’ra o’quvchining bilim olishdagi mustaqilliginioshirish, mustaqil faoliyatni tashkil etish yo’li bilan til va nutqiy ta’limsamaradoligiga erishish, rivojlantiruvchi ta’lim mohiyatini ro’yobga chiqarishi,o’quvchilarning mustaqil o’qib o’rganishini ta’minlash mumkin. Bir qatorrivojlangan mamlakatlarda to’plangan tajribalar, interfaol uslublar, darsni tashkiletish jarayonida pedagogik texnologiya asosida yondashuv ta’lim-tarbiya jarayonidanazariy va amaliy bilimlarni berishni xilma-xil shakllari joriy etilgan.

Quyida biz amerikalik filosof David Kolb bo’yicha bilish usuli ro’yxatidanfoydalanib, o’quvchilarning o’z o’quv usulini tahlil etamiz. Shuningdek o’quvchilaro’z o’quv usuli nimalar berishini bilib oladilar va oddiy sinflarda o’qituvchilaro’quvning juda xilma-xil usullarini afzal ko’rishi bilan bog’liq faktlarni aniqlaydilar.Bunda yaxshi o’qituvchi o’qitish jarayonida turli xilma-xil usullarni qo’llashiniko’rsatib berishga harakat qiladi.

Quyida har birida to’rttadan so’z bo’lgan to’qqiz qator so’zlar berilgan,qatordagi har bir so’zga 4,3, 2 yoki 1 ball berib har bir qator so’zlari ierarxiyasinibelgilang, 4 balni sizni bilim olish uslubingizni eng yaxshi ifodalaydigan so’zga, 3ballni sizni biroz kamroq ta’riflaydigan so’zga bering va shu tartibda 1 ballni sizni



o’quvchi sifatida eng kam darajada ifodalaydigan so’z oladi. Pirovardida mazkurqatordagi har bir so’zga turlicha ball berganligingizga ishonch hosil qiling. Mazkurqator chegarasida so’zlarga bir xil ball bermang.

Yodingizda tuting! Bu mashqda yaxshi yoki yomon javob yo’q. sizningjavoblaringiz sizning o’qishga bo’lgan qobilyatingizni emas, sizning bilim olishmetodingizni tasvirlashga yordam beradi.

A B D E 1 …e’tiborli …ehtiyotkor …ishqiboz …amaliy2 …ta’sirchan …o’rinli …taxlil

qiluvchi…beg’araz

3 …sezish …kuzatish …tafakkur …harakat4 …ma’qullovchi …tavakkal …baholovchi …ongli5 ..intuitiv(ichkisezgi) …samarali …mantiqiy …bahslovchi6 …abstract …kuzatuvchi …muayyan …faol7 …shu vaqtga

yo’nalgan…beixtiyor …kelajakka

yo’nalgan…progmatik

8 …tajriba …kuzatuv …nazariyanitashkil etish

…ekspriment

9 …qiziquvchan …vazmin …ratsional …ma’sulyatliMasalan: e’tiborli 4, ehtiyotkor 1, ishqiboz 2, amaliy 3 Yakunlar yasash (1)

Bilim olish uslublariUshbu jadvaldagi aloxida so’zlarga

bergan ballaringizni yozing. bo’yalgankataklarni tashlab, ustunlardagi ballarnihisoblang.

Yakunlar yasash(2)Sizning bilim olish uslubingizni

to’la ta’riflash uchun yuqoridagi to’rtuslubdan biri yetarli bo’lishi ehtimolijuda kamdir. Aynan shu bois hozir bilimolish uslubingizni to’rt asosiyo’lchamlarda olingan ja’mi natijalarni

aks ettirgan grafik orqali ifodalashga harakat qilamiz. MK(mavxummohiyatlashtirish) dan AT( aniq tajriba)ni ayirib tashlab, mavhumlikni aniqlikdanko’ra qanchalik afzal ko’rishingizni, FE(faol ekspriment)dan BK(beixtiyorkuzatuv)ni ayirib esa, qanchalik ish harakatni fikr yuritishdan afzal ko’rishingiznianiqlang. Natija 0 dan kichik bo’lishi mumkin.

Ikkita aynan bir xil javob bo’lmaydi. Demak har birimiz turlicha o’qiymiz.Xuddi ana shunday vaziyat bizning sinflarda ham mavjud. Bundan biz o’qituvchisifatida xulosa chiqaramiz.

A B D E123456789Jami; AT- BK- MK- FE-



- barcha uchun birday samarali, universal usul yo’q;- Ushbu vaziyatdan o’qitish usullarini doimo o’zgartirib turish eng amaliy natija

beradigan yechimdir.O’qituvchining o’quvchilar bilan ishlashda qaysi usulni afzal ko’rishi uning

o’qitishida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli o’qitishda yuqoriko’rsatkichlarga erishish uchun qo’llanilayotgan usulni tez-tez almashtirish kerak.

D.Kolb bo’yicha o’qish usuli nihoyatda ilmiy tuyilgani uchun oddiy misollarbilan tushutiramiz. Suzishni o’rganishdan boshlaymiz. (MT)Shunday insonlar borki,ular qirg’oqdan suvga sirpanib tushib ketishi bilanoq suza boshlaydilar.O’rganishning bunday usulini muayyan tajriba deb atash mumkin. (BK) Boshqaodamlarning o’rganishi butunlay o’zgacha. Qirg’oqqa borib bir chetda o’tirgancha,hatto jimjilog’ini ham ho’l qilmasdan odamlarning suzishini, qutqaruvchiningbolalarni suzishni o’rgatishini kuzatib o’rganishadi. O’rganishning bunday usulinibeixtiyor kuzatish deyiladi. (MM)Yanada boshqacha o’rganuvchi odamlar hammavjud. Ular suv havzasiga bormasdan, uyda o’tirganicha o’rganadilar. Buninguchun fizikaga oid asarni olib, Arximedqoidasi yozilgan varaqni ochadilar va suvgatushgan odamga qanday kuchlar ta’sir etishini tahlil qila boshlaydilar. Miyadasuzuvchi modeli paydo bo’ladi. Bu usulni mavhum mohiyatlashtirish deymiz. (FEO’)Kolb bo’yicha o’rganishning oxrigi usuli yanada bo’lakcha. Suzishni o’rganishnixohlagan kishi hovuz yoki daryoga borib, suvga tushadi va tajriba qila boshlaydilar.Bu agar yonboshga yotilsa va chap oyoq bilan chapillatilsa yuz beradi. Mana shuningo’zi faol eksperiment o’tkazishdir.

Barcha ham suzishni o’rganishni xohlamaydi, lekin har birimiz qachondiravtomabilda sayr qilganmiz. Haydovchi esa teshilgan g’ildirakni tuzatishni bilishkerak.

Muayyan tajriba usulini afzal ko’ruvchi haydovchilar texnik xizmatstansiyasidan yuzlarcha kilometr uzoqdagi cho’lda avariya yuz berganda g’ildiraknituzatishni o’rganadi. Zarurat yengni shimarib, g’ildirakni yamashga majbur etadi.

Beixtiyor kuzatish usulini ma’qul ko’ruvchi xaydovchilar esa birozboshqacharoq ish tutishadi. Ular avtomabil sotib olishi bilanoq yaqinroqdagiustaxonaga bu ishni mutaxassislar qanday bajarishini kuzatish uchun boradi.

Mavhum mohiyatlashtirish usulidagi xaydovchilarning harakati butunlayboshqacha. Ular avtomabil haqidagi ishonchli darslikni sotib oladilar.

Faqatgina faol ekspriment o’tkazish usulini afzal ko’ruvchi to’rtinchi haydovchiesa teshilgan kamerni uyiga olib keladi. Uni aptechkadagi plastir, keyin saqich yokisement bilan yamashga urinadi. U juda ko’p sinovlardan so’ng o’z maqsadigaerishadi.

Shu sababli o’quvchilarda ham qaysidir biri eshitib, yana biri bajarib ko’rib,boshqasi ko’rib, tomosha qilib va taqlid qilish orqali o’rganadi. Tajribali pedagog esa



dars davomida har bir o’quvchini qobilyatini namoyon etish uchun yuqoridagi to’rttausuldan ham samarali foydalana olish kerak.

Xulosa o’rnida shuni ayta olamanki, pedagogik mahorat o’qituvchiijodkorligining oliy na’munasidir. Darslarni izlanuvchanlik, ijodkorlik vatashabbuskorlik bilan olib borishi kerak. Kichik guruhlarda ishlash, sahna rollari,lug’atli diktant, yozma bahslar, amaliyot kabi usullardan foydalansak maqsadgamuvofiq bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Foundation Education for Democracy – Demokrtiyani Maktabda o’rgatish

uslubi. O’qituvchilar uchun seminar dasturi. 8-10 b2. M. Raximova. Ta’lim jarayonida innovatsion usullardan foydalanish (uslubiy

tavsiyanoma) Namangan 2005.3. Internet sayti: https://en .m.wikipedia.org , www.manba.uz



ГЕОГРАФИЯ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ИННОВАЦИОНТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

Убайдуллаева Камолахон Мирзахматовна Ангрен шахар 4-умумий ўрта таьлим мактаби

Аннотатция: мазкур мақолада география фанини ўқитишда педагогиктехнологияларнинг ахамияти ва уни ўқув жараёнларида қўлланилиши хакидаёритилган.

Калит сўзлар: технология, иннноватцион технология, самарадорлик,таьлим ва тарбия, фан

Мамлакатимизда мустақиллик йилларида жуда ката ислохотлар амалгаоширилди. Бу ислохотлар эса ўз навбатида миллий давлатчилик васуверенитетни мустаҳкамлаш, хавфсизлик ва ҳуқуқ-тартиботни, жамиятдақонун устуворлигини, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини, миллатлараро тотувликва диний бағрикенглик муҳитини таъминлаш учун муҳим пойдевор бўлди. Бизбуюк халк фарзандларимиз, ўз тарихимиз, ўз бугунимиз ва ўз эртамиз бор.Юртимизда халқимизнинг муносиб ҳаёт кечириши, жаҳон талабларидаражасида таълим олиши ва касб эгаллаши, фуқароларимизнинг бунёдкорликсалоҳиятини рўёбга чиқариш учун зарур шарт-шароитлар яратилган булиб,таьлим тизими риволаниши учун хам алохида эьтибор каратилган.

Янги шароитлардан келиб чиқиб, «Таълим тўғрисидаги» ва «Кадрлартайёрлаш миллий дастури тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасиқонунларига, 2017-2021-йилларга мўлжалланган «Ўзбекистон Республикасиниянада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947фармонига асосланган холда, таълим босқичларининг ўзлуксизлиги ваизчиллигини таъминлаш, таълимнинг замонавий методологиясини яратиш,давлат таълим стандартларини компетенциявий ёндашув асосидатакомиллаштириш, ўқув фанларини жахон андозаларига мос холда ўқувчиларгаетказиш, уларни билимларини ривожлантиришни йулга куйишни такозо этади.Бу эса хар бир фан укитувчиси олдига аник максад ва вазифани белгилашлозимлигидан далолат беради.

География фани табиий фан хисоббланади. География - инсоният яшовчисайёра, яъни Ер хакида тулик тасаввур хосил килиш учун маълумот беришгакаратилган ягона ўқув фанидир. География таълими Ер куррасида руй берувчива социал иктиисодий жараёнлар ва ходисларни ургатади. Шунга курагеография икки йирик тармокка: табиий география ва ижтимоий-иктисодийгеографияга булиб урганилади.



География таълими ўқувчиларда Ер хакидаги илмий дунёкарашнишакллантиради, социал-иктисодий билимларни таркиб топтиради, дунёдавлатлари ва турли регионлардаги жамият ва табиатнинг ўзаро богликлиги,географик объект, жараён ва ходисалар хакидаги билим ва тушунчалар биланкуроллантиради. Бу эса, Ер куррасининг табиий манзараси, ишлаб чикаришсамарадорлигини ошириш, ахоли турмуш даражасини ошириш, атроф-мухитхолатини яхшилаш воситалари ва усуллари хакида мантикий фикрлашгаугатади. Бинобарин, география таълими ўқувчиларда умуминсониймаданиятнинг таркибий кисми булган географик маданиятни тарбиялайди.

География фани олдига куйилган юкоридаги вазифаларни бажарилишининазорат килиш таълим стандарти воситасида амалга оширилади. Географиябуйича таълим стандарти умумий ўрта таълим мактабларида географияфанининг таянч мазмуни кирраларини хамда битирувчиларнинг географиядантайёргарлик даражасини белгиловчи меъёрлар мажмуаси булиб, у давлатнингтаълим сохасидаги меъёрий хужжати сифатида истеъфода этилади. Давлаттаълим стандартида белгилаб Куйилган курсаткичларга эришиш давлаттомонидан талаб килинади ва ўз навбатида бу курсаткичларга эришиш учунзарур булган таълим олиш имкониятлари таъминланади.

География фани буйича минимал даражаси мактаб география таълимимазмунини камраб олувчи куйидаги 6 йуналишга булинади:

1. Географиянинг назарий асослари. 2. Географик тадкикот методлари. 3. Табиий ва социал-иктисодий объектлар. 4. Ходиса ва жараёнлар. 5. Оламни идрок этишнинг моддий ва маънавий маданиятда ифодаланиши.6. Хуудуд географик тавсифининг тузилиши. Умумий ўрта таълим мактабларининг ўқувчилари география билан ўқув

фани сифатида 5-синфдан танишадилар. 5-синфда табиий география курсиникириш мавзусини урганиш давомида болалар умуман география фани, унингтармоклари, ривожланиш тарихи, тадкикот усуллари билан танишадилар,географик кашфиётлар хакида тасаввур оладилар. Бу булимда ўқувчиларэътибори географияни ривожлантиришга катта хисса кушган туркистонликолимларга, хусусан Мухаммад ал-Хоразмий, Абу Райхон Беруний, Ахмад ал-Фаргоний, Ибн Сино, Мирзо Улугбек Загириддин Мухаммад Бобурларнингишларига алохида каратиш лозим. Шу билан бирга географиянинг, географикбилимларнинг халк, хужалигини юритишда, экологик шароитни яхшилашдаги,табиатни мухофаза килишдаги ахамиятини болалар тушуниб олишлари лозим.Жой тархи (плани) булимини урганиш вактида ўқувчилар жой тархи, тархшартли белгилари, масштаб, унинг турлари, азимут бурчаги, табиий ва мутлак



баландликлар, горизонталлар тарх тузишнинг энг оддий усулларини билиболадилар.

Г'еографик хариталар булимида ўқувчилар ернинг улчамлари, глобус,географик хариталар, дунё харитаси, ярим шарлар хариталари, ўзбекистоннингхариталари, меридианлар (туш чизиги), параллеллар, градус (даража), тугригеографик кенглик, географик ўзунлик, географик координаталар,хариталарнинг шартли белгилари, баландлик тушунчалари маъноларини билиболадилар.

"Ер Куёш тизимида" мавзусида оламнинг мураккаб тузилганлиги,юлдузлар, галлактика, Куёш, куеш тизими, сайёралар, уларнинг йулдошлари,бошка осмон жисмлари, Ернинг сайёра сифатида Куёш тизимида тутган урнихакида билим берилади.

"Ер кобиклари" мавзусида Ер кобиклар хакида маълумот берилади. "Ер юзида усимлик ва хайвонлар" мавзуси ўқувчиларнинг срда тирик

мавжудотларнинг хилма-хиллиги, организмнинг ўзаро алок;адорлиги,инсоннинг усимлик ва хайвонларга, уларнинг географик таркалишига таъсири,Ер, хаво кобигининг газ таркибига, гидросферага, литосферага таъсири,органик тог жинслари, тупрок, унинг хосилдорлиги каби тушунчалар мазмунибилан танишадилар.

Табиат комплекслари мавзусида олдинги утган мавзуларга таяниб, табиаткомплекслари, уларнинг алокддорлиги, табиат комплексларини хосил килишитушунилади.

Одам мавзусида ўқувчилар ерда одамнинг пайдо булиши хакида дин вафан карашлари, дунё ахолисининг сони, ирклар, ахоли яшайдиган манзилхагсида маълумот бериш.

География фани ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, ундагиқўлланиладиган педагогик технологиялар билан бир қаторда доимий равишдакартографик усулни ўрни кўрсатилиб борилади. Педагогик технологияларданфойдаланиб дарсларни ташкил килиш дарс самарадорлигини оширишибарчамизга маьлум. «Кейс-стади», «Муаммоли», «Кластер», «БББ», «Инсерт»,«Камалак» кабилар шулар жумласидандир. Деярли барча мавзуларга блиц-суров, кейс-стади, кластер технологиялари қўлланилади ва уларнингсамарадорлиги юқори эканлиги бизга маьлум. Куйида шу усулардан бирнечасига тухтаб утамиз.

“Кичик гуруҳлар иши” усуллари дарсларда қўлланадиган асосийметодлардан ҳисобланади. Нотаниш, қийин саволларга жавоб топишда гуруҳбўлиб ишлаш ва бунда натижа учун ―масъулиятнинг бўлиниши, психологиктомондан инсонларга қулайлик яратади.

Бу методнинг афзаллиги нимада.



Камгап инсонлар кичик гуруҳларда ўзларини эркин тутадилар. Бу эсаумумий гуруҳ муҳокамасида иштирок этиш учун уларга трамплин вазифасиниўтайди. Яна бир қулайлиги, кичик гуруҳда ҳамманинг фаоллашиши кузатилади,умумий гуруҳда эса кўпроқ ―қўшиламиз, позициясида фаолият олиб борилади.

“Ақлий ҳужум” методи Бу метод муайян мавзу юзасидан берилган муаммоларни ҳал этишда кенг

қўлланиладиган метод бўлиб, у машғулот иштирокчиларини муаммо хусусидакенг ва ҳар томонлама фикр юритиш, ҳамда ўз тасаввурлари ва ғоялариданижобий фойдаланиш борасида маълум кўникма ва малакаларни ҳосил қилишгарағбатлантиради.

Қатор педагогик технологиялар ўқитувчи ва ўқувчилар муносабатиниташкил этишнинг асоси саналса, ўқувчиларнинг билиш фаолиятини ташкилэтиш бошқа технологияни қўллашни талаб этади. Шу сабабли ҳар бирмашғулотда битта технологиядан эмас. Балки ўқувчилар билим ҳар бирбосқичининг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқиб тегишли технологияданфойдаланилади. Шундай қилиб, битта машғулотда бир нечта педагогиктехнология уйғунлаштиради. . «Кичик гуруҳларда ишлаш», «Саёҳат» машқи.

1. Супертанкер экваториал чизиғи билан 170 градус ғарбий ўзунликкесишган координатадан 270 градус азимут йўналишда 60 км/соат тезлик биланҳаракат қилган бўлиб, 15 соатдан сўнг тўхтаган. Супертанкер қайсикоординатада тўхтаган?

2. Кема 40 градус жанубий кенглик 10 градус шарқий ўзунлик биланкесишган координатадан 270 градус азимут йўналишида 17 соат 60 км/соаттезлик билан сўзди. Кема тўхтаган координатани аниқланг.

Машқ жараёнида координаталарни аниқлаш, азимутни аниқлаш, кемаҳаракатланаётган кенгликлар, табиий объект, шу кенгликдаги ернинг катталиги1 градус ёй ўзунлиги каби билимларга эҳтиёж пайдо бўлади. Бу эса ДТСдаги«Битирувчиларнинг тайёргарлик даражасидаги талаблар кўрсаткичларга мосбўлиб, башорат қилишга йўналтирувчи саволлар орқали географиятаълимидаги бир бутунлик, ҳудудий географик тавсифининг тузилишиҳақидаги билимлар шакллантирилади.

Ўқитувчи фаолиятидаги раҳбарлик ва назорат география ўқув жараёнинисамарали бошқаришда алоҳида жараён бўлиб, ҳар бир машғулотнинг мақсадигеографик маданиятни тарбиялаш, харитадан моҳирона фойдаланиш кабимазмунга мувофиқлаштирилади. Ўқувчи фаолиятини текшириш ва баҳолашгақараб, ўқитувчи мактаб географиясининг мақсади вазифасини қанчаликтасаввур этишни ҳам билса бўлади.



Фойдаланилган адабиётлар1. Ата-Мирзаев О. Б. О современной системе географических наук. «

география фанининг долзарб назарий ва амалий масалалари » – Тошкент: 2008. 2. Алимқулов Н. Р., Абдуллаев И. Х. «Амалий география» фанини

соҳаларга йўналтириб ўқитиш методикаси (ЎМКХТМ ўқитувчилари учунметодик қўлланма) – Тошкент: 2012

3. Алимқулов Н. Р., Абдуллаев И. Х., Ш. Холмуродов. «Амалийгеография» КХК учун ўқув қўлланма. Т. ТДПУ нашриёти, 2015

4. Алимқулов Н. Р., Абдуллаев И. Х., Ш. Холмуродов. «Амалийгеография» Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасалари учун электрондарслик. –Т., 2015. 150 МВ.



BOSHLANG’ICH SINF DARSLARINING TAKOMILLASHTIRISHGAINTEGRATSION VA INNOVATSION YONDOSHUV

Zulxumor Rustamovna KambaraliyevaNamangan viloyati Namangan shahar 31- maktab

Innovatsion pedagogika hozirgi davirda norasmiy fan sfatida ma‘lum bo‘lganbiroq kun sayin butun jahon soha mutaxasislarining etiboriga tushib jadal rivojlanibborayotgan bilimlar tizimidir. Uning ta‘limiy ahamiyatini tan olgan pedagoglarjamoasi olimlar shu boisdan ham mavjud ananaviy pedagogikaga tanqidiyyondashmoqdalar. Hozirgi kunlarda shakilanib rivojlanib borayotgan mazkur yangifan haqida jiddiy fikrlar bildirilyapti uning asosiy vazifasi xukumron bo‘lib turganbutun o‘quv tarbiya tizimi nazariyasini innovatsiya asosida qayta tashkil etibo‘zlashtirishdir. Innovatsion pedagogika – hukumron nazariya nazariy va amaliymuammolarni hal etishning asosi qilib olingan. Innavatorlar fikricha asosan adbiymumtoz pedagogik nazariyalar eskirib qolgan yangi sharoitda hozirgi avlodni bu yo‘lbilan tarbiyalash mumkin emas. Hozirgi pedagogika fanidagi vaziyat umumiy holdashundan iborat. Bu vaziyatda innavatsiya juda muhim pedagogika – bilimlar tizimidirobektivlik maqsadga muvofiqlik, mustahkamlik bir-biriga zid bo‘lmaslik uningasosiy harakteristikalaridir ―Pedagogika tizimini har qanday ilmiy nazariya kabitizimini tashkil etuvchi tamoyillari loyhalashtiradi va ushlab turadi yani ushbu tizimasosiy bilimlarga asoslanishi asosiy holdir obektiv nazariyaning asosiy tamoyillarinifaqatgina ilmiy purintsin bo‘linish shart ammo g‘oyaviy bo‘lmasligi lozim insonningaqliy rivojlanganligi va tarbiyasi haqidagi bilim darajasining talabga muvofiqdirobektivlikning yagona talabidir. Idealogiya bu har doim ham u yoki bu ijtimoiyguruhlarning bir tomonlama ijtimoiy qiziqishlari bo‘lib ular buni qimmatli yo‘l-yo‘riqva g‘oya sfatida boshqalarga majburlaydilar. Jahon pedagogiknazariyasi tarbiyaviyjarayon shrti bilan bog‘liq yuqorida turgan odamlarning g‘oyalari qanday bo‘lishibilan bog‘liq allaqachon etirof etganligi. O‘sib borayotgan avlodlar tarbiyasi judajiddiy ish bo‘lib uning o‘tkinchi narsalarga bog‘liq etib qo‘yish mumkin emas.Mustabidlik davrida mamlakatimizda ko‘p vaqt insonni komunistik g‘oyalar ruhidatarbiyalashga oid pedagogik ko‘rsatmalar ustun bo‘lib kelgan uning juda ta‘sirligiturli chaqiriqlarni hayotga tatbiq etish kabi maqsadga qaramay uni ilmiy debbo‘lmaydi, chunki bunday g‘oyalarni tashkil etuvchi qoidalar inson tabiati va uningrivojlanishi haqidagi tizimini faqatgina fan o‘rnatgan obektiv asoslar va amaliyotdatasdiqlangan qoidalar yordamida rivojlantirish mumkin. Ma‘lum bo‘lishichaamaliyotda yo‘l ko‘rsatuvchi pedagogik nazariyalarimizning asosiy kamchiliklaridanbiri bilim va ta‘limning ustunligini qattiq bo‘rtirib yuborishdadir insoniy manaviymehnat tarbiyasi zarariga bilimda yodlab olish hajmi ko‘payib borishi maktab



hayotida odatiy hol bo‘lib qoldi. Hozirgi tarbiya va u boshqarayotgan amaliyotninghamma belgilari bo‘yicha inqiroz holatda ekani ko‘rinib turibdi. Bu holatdan chiqishuchun bo‘lgan har qanday harakat innavatsion deb hisoblanayapti va bu holda ularo‘z nomlariga mosdir. Innavatsion pedagogikani ko‘pincha ananaviy muqobilpedagogika deb ataydilar. Bu fikirga qo‘shilmaslik mumkin emas hech bo‘lmagandaeng oddiy tushunchalar bo‘yicha sinf ham o‘qituvchi ham, dars mazmuni vadarsliklar yo‘qolib ketmaydiku. Agarda pedagogik tizim saqlanib qolsa unda faqatuni mukammallashtirish haqida gapirish mumkin faraz qilayotgan rivojlanishstrotegiyamiz rivojlantiruvchi o‘qitish yo‘naltirishlaridan end avvalo o‘z intilishlarinimaktabda o‘qishga boshlashgacha yaxshi rivojlangan tuzulmalarini shakillantirishhamda bu harakatlarga endi paydo bo‘lib kelayotgan jarayonlarni uyg‘unlashtirib olibborishga qaratilgan strategik yo‘limiz. Butun taraqqiyotning o‘z avlodlari haqidagig‘amho‘rligi mantiqiga asoslangan didaktik va pedagagik tizim tuzishga amalqilishdir huddi ana shuning uchun ham metodologik asos negizi sifatida kengma‘noda tabiyatni o‘rgatuvchi soha bo‘lib halq pedagogikasi hisoblanadi. Bolalarqanday bo‘lib tug‘ilish uning ota-onasidan bo‘lak hech kimga bog‘liq emas, lekin harbir insonning yetarlicha rivojlanishi barkamol shaxs darajasiga yetishi o‘zicha yoqqanmashg‘ulot va hayotda o‘z o‘rnini topishi o‘z umrini hayotiy meyorlarga munosibo‘tkazishi, avvalo maktabga bog‘liq. Har bir bola shaxsni sevish hurmat qilish vauning rivojlanishi uchun zarur sharoitlarni yaratib berish lozim. Agarda tabiatnio‘rgatuvchi pedagogik moslashishni talab etmagan bo‘lsa gumonistik pedagogika bumasalani munosabatlar markaziga qo‘yishni va bola meyoriy darajada rivojlana olishiuchun hamma ishni qilishni talab qildi. Gummanistik pedagogikani ko‘pinchainnavatsion deb ataydilar, lekin innavatsionligi faqatgina ayrim ta‘lim tizimlarigaaloqador. Hozirgi zamon G‘arb mamlakatlari ta‘lim tizimlari uchun esa allaqachongumonistik yo‘nalishga o‘ta boshlagan. Ta‘lim asta-sekin yangi munosabatlargaaylana boshlagan. Gummanistik pedagogikani innavatsion pedagogika deb atalganso‘zining to‘la ma‘nosida aytish mumkin u tashqarida ―inektsiya‖ talab qilmaydiyuqori o‘quv tarbiyaviy ta‘sir natijalari tizimining ichki qayta tashkil etilishi evazigaerishiladi. Gummonizm dunyodagi eng qimmatli ma‘naviy boyliklar yagonakantseptsiyasi. Bu kantseptsiyaning asosiy qoidasi shaxs qadr qimmatini himoyaqilish, uning erkinlik, baxt, rivojlanish va o‘z qobiliyatini namoyon etish, huquqinitan olish buning uchun zarur qulay sharoitlarni yaratib berishdir. Gummonizm insonturmushi yagona va hususan alohida shaxs uchun ahamiyat umumiy ekanliginitasdiqlovchi g‘oya va qadriyatlar yig‘indisidir. Qimmatli yo‘naltirish va ko‘rsatmalartizimi sfatida gummonizm ijtimoiy g‘oya mazmunini oladi. Gummonistik pedagogiko‘quv tarbiya jarayoni ishtirokchisini o‘z imkoniyati bo‘yicha rivojlantiruvchi tenghuquqli ongli faol tarbiyalanuvchining yetishib chiqishiga ro‘l o‘ynovchi ilmiy-nazariy tizimidir. Inson qadr-qimmatini eng yuqori o‘ringa qo‘yilgan bizning



davlatimizda insonparvarlik nuqtai nazaridan tarbiyaning asl maqsadi har birtarbiyalanuvchi munosabatlar o‘zlashtirish faoliyati to‘la huquqli subekti mustaqilerkin shaxs bo‘lib yetishishidan iborat. Tarbiya jarayoning insonparvarlik darajasiushbu jarayon shaxsi o‘zini nomoyon eta olishi o‘zidagi hamma tabiiyimkoniyatlarini ochib bera olish uning erkinlikka qobilliyati ijodga masulliyatiniochib berish uchun shart-sharoit yaratib berishi bilan belgilanadi va baholanadi.Insonparvarlik pedagogikasi shaxsga qaratilgandir.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Abdullaeva Q.A., Safarova R.G‗., Bikbaeva N.U, Baxramov. Boshlang‗ich

ta‘lim davlat ta‘lim standarti. Boshlang‗ich ta‘lim jurnali №6 2010-y. 2. Abdullaeva Q.A, Safarova R.g‗, Bikbaeva N.U, Baxramov. 3. Boshlang’ich ta‘lim Konsepsiyasi. Boshlang’ich ta‘lim jurnali № 6-1998 y.



UZLUKSIZ TA’LIM JARAYONINI ISLOH QILISHNINGSAMARADORLIGI

G`ofurova MohigulFarg`ona viloyati O`zbekiston tumani 27- maktab

Har bir davlat kelajagi fuqarolarning intellektual salohiyatiga, madaniyati,bunyodkorligiga tayanadi. Zero, eski ta’lim-tarbiya asosida yangi jamiyatni quribbo’lmaydi. Shu jihatdan mamlakatimiz kelajagi, shubhasiz kadrlar tayyorlashmasalasiga bevosita bog’liq. Yangicha fikrlaydigan, zamonaviy bilimlarni egallaganbarkamol, tashkilotchi va zukko kadrlarga ega bo’lish uchun ta’lim-tarbiyadargohlaridagi sharoitlarni tubdan o’zgartirish, hozirgi davr talabi darajasiga ko’tarishmasalasiga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Bu borada O’zbekistonda mustaqillikdanso’ng barcha sohalar kabi, ta’lim tizimi ham tubdan isloh qilinmoqda. O’zbekistondata’lim tizimida olib borilayotgan sa’y-harakatlar, erishilayotgan natijalar xalqarohamjamiyat tomonidan alohida e’tirof etilayotgani diqqatga sazovordir. Yosh avlodgaxalqaro talablar darajasida zamonaviy bilimlarni berish, yetakchi va ilg’or o’qitishuslublaridan foydalanish, uzluksiz ta’lim jarayonining barcha sohalarida ushbuislohotlarni birdek amalga oshirish bugungi kunning dolzarb muammolaridan biridir.Ta’lim sohasida o’tkazilayotgan islohotlarning natijasi sifatida nafaqat ta’limsohasida faoliyat yuritayotgan kishilar, balki xalqimiz ongida ham ta’lim-tarbiyatizimiga nisbatan katta o’zgarishlar paydo bo’ldi, yoshlarimiz o’rtasida esa bilimolishga bo’lgan intilish va qiziqish kuchaydi. Ta’limning rivoji va barkamol avlodtarbiyasi uchun asosiy sharoit yaratib beradigan omil sifatida uzluksiz ta’lim tiziminitakomillashtirish bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan bo’lib kelmoqda.Zamonaviy dunyoda yangicha texnologiyalar bilan uyg’unlashgan ishlab chiqarishkuchlarining rivojlanib borayotganligini kuzatishimiz mumkin. Ishlab chiqarishrivojlanar ekan malakali mutaxassislarga bo’lgan ehtiyoj ham kundan-kunga ortibbormoqda. Avvallari malakali mutaxassis deganda soha yuzasidan muayyanma’lumotga ega, shu sohada bir qancha vaqt faoliyat yuritgan tajribali kishitushunilsa, endilikda esa butun umri davomida sohada ro’y berayotgan o’zgarishlarnio’rganib, tushunib, rivojlantirib boradigan mutaxassislargina malakali mutaxassis debqaraladigan bo’ldi. Oldinlari sohalarda yangiliklar har 20-30 yilda bo’lgani uchunham eski avlod bilan yangi avlod bilimlari orasida deyarli farq sezilmas edi. Biroqhozirda sohalar yuzasidan har yili yangiliklar bo’lib turgani uchun ham eski avlodvakillari yangicha bilimlarni o’zlashtirishga ulgurolmay qolishyapti. Bu muammonibartaraf etishning yagona yo’li bu uzluksiz ta’lim jarayonini tizimli ravishdabosqichma-bosqich isloh qilib borishdir.



Uzluksiz ta’lim – o’zaro mantiqiy izchillik asosida bog’langan, hamda soddadanmurakkabga qarab rivojlanib boruvchi va bir-birini taqozo etuvchi bosqichlardaniborat yaxlit ta’lim tizimi. Uzluksiz ta’lim tizimining faoliyati davlat ta’limstandartlariga asoslanadi. Uzluksiz ta’lim tizimi har taraflama mukammal vadavlatimiz taraqqiyoti uchun xizmat qilishga layoqatli malakali kadrlar tayyorlashuchun zaruriy muhitni yaratib beradi.

2018-yilning 5-sentabr kuni PQ-3931-sonli qaror asosida 2018-2021-yillardaO’zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari dasturi qabul qilindi. Ushbu dasturning ikkinchi bo’limi “Ta’lim sifatiniyaxshilash va innovatsion ta’lim texnologiyalarini joriy etish” deb nomlanib, undauzluksiz ta’lim tizimida yangicha o’quv dasturlari va darsliklarni, hamda STEAMta’limini xalq ta’limi tizimida bosqichma-bosqich joriy qilish vatakomillashtirishning ustuvor yo’nalishlari ko’rsatib o’tilgan. Unda uzluksiz ta’limtizimida faoliyat yuritayotgan har bir bo’g’in rivojlangan xorij tajribalarini joriyqilgan holda rivojlanishlarining nazariy asoslari belgilab berilgan. Yoshlarga bilimberishda ular olgan bilimlarini hayotda qo’llash ko’nikmasi kompetensiyagaasoslangan holda berilishi, har bir o’quv topshiriqlarini chuqur mantiqiy fikrlaydiganva qiziqarli tarzda berilishi ta’limga bo’lgan qiziqishning yanada ortib borishiga olibkeladi.

Uzluksiz ta’lim tizimining asosiy maqsadi – ijtimoiy–siyosiy jarayonda mustaqilfikrlaydigan, istiqbolli maqsadlarni aniqlaydigan va ularning yechimlarini topaoladigan, ijodkor, yuksak kasbiy madaniyatga ega bo’lgan yangi avlodnishakllantirishga yo’naltirilgan. O’zining oilasiga, xalqiga va vataniga sadoqatli,barkamol shaxslarni tarbiyalash muammolari doimo davlat va jamoatchilikningdiqqat markazida bo’lib kelgan. Zotan, har bir mamlakatning buguni va kelajagi, tomma’noda, ta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligini, yosh avlodning kelajagiuchun yaratilgan shart-sharoitlar bilan belgilanadi. Bugungi yoshlarimiz yurtimizdagiyangi, moddiy ta’minlangan, zamonaviy talablar asosida faoliyat yuritayotgantarmoqlarda murakkab texnologiyalarni boshqarmoqda, ilm-fan, madaniyat, sportyo’nalishida turli yutuqlarni qo’lga kiritmoqda. Bu ham uzluksiz ta’lim tiziminingbarcha sohalari ularga yetarli bilim va tarbiyani berayotganining yaqqol natijasidir.

Xulosa qilib shuni e’tirof etish kerakki, mamlakatimizda qabul qilingan barchaijtimoiy dasturlar, qonun va qarorlar Vatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalqfarovonligini ta’minlashga qaratilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Abu Nasr Farobiy. “Fozil odamlar shaxri”. Toshkent, 1998.2. Yo’ldoshev J. “Ta’limimiz istiqloli yo’lida” – Toshkent:Sharq.1996.



3. Sobirov B. “Ta’lim tizimi takomillashmoqda” // O’zbekiston iqtisodiyaxborotnomasi. – Toshkent, 2008. N 6son. –B.41-43.

4. “Xalq so’zi” 2012-2019-yillar.5. www.uza.uz-O’zbekiston Respublikasi Axborot agentligi rasmiy sayti.



ANORGANIK KIMYO DARSLARIDA GRAFIKLARNI QO’LLASH-FANLARARO ALOQA VOSITASI

C. X. UluxxodjayevaToshkent viloyati O’rta Chirchiq tumani

72-IDUM

Anorganik kimyo dasturi, mazmunini tahlili shuni ko’rsatadiki, unda kimyo vamatematika orasida fanlararo bog’lanishning umumdidaktik muammolari hal qilaborish uchun yetarli imkoniyatlar bor. O’quvchilar bilish faoliyati samarasini oshirishmaqsadida kimyo va matematika orasidagi bog’lanishni ifodalovchi yo’nalishlarnitanlash muhimdir. Xususan, kimyo darslarida grafiklardan sistemali holda foydalanaborish o’quvchi tafakkurini rivojlanishida katta ahamiyatga ega, chunki:

1) grafiklar tushunchalar orasidagi bog’liqlikni umumlashgan va ko’rgazmaliholda ifodalashga imkon yaratadi.

2) kimyo masalalarini yechish jarayonida grafiklarni qo’llash kimyoqonuniyatlarini o’quvchilar tomonidan tog’ri tushunib olishlariga yordam beradi,ularni qiyin arifmetik hisoblashlardan xalos etadi.

3) grafiklar o’quvchilar uchun yangi ma’lumot manbai bo’lishi mumkin. 4) kimyo darslarida grafiklarning qo’llanishi o’quvchilarning matematik bilim

va ko’nikmalarning rivojlanishiga yordam beradi. 5) grafiklar yordamida matematikani kimyoviy jarayonlar va qonuniyatlarni

bilish metodi sifatida qarashga, kimyoviy tushunchalar mazmunini, ularningmatematik interpretatsiyasi asosida chuqurlashtirishga imkon yaratadi.

6) kimyo darslarida grafik usulini sistemali qo’llab borish (bir necha yildavomida) kimyo va matematika fanlarini o’qitish jarayoni koordinatsiya qila boradi.

7) kimyo darslarida grafik usulni sistemali qo’llab borish (bir necha yildavomida) kimyo va matematika fanlarini o’qitish jarayoni koordinatsiya qila boradi.

Quyidagi jadvalda kimyo va matematikaning ayrim tushunchalari orasidagibog’lanish ifodalangan.

Sinf Matematik tushunchalar mazmuni

Kimyo darslarida rivojlanuvchi matematik ko’nikmalar

Sinf Matematika bilan bog’liqlik zarur bo’lgan maavzulariva masalalari

O’quvchilarning kimyodarslaridagi faoliyatining matematik bilimlarini oshirishga ta’siri



V Sonli tog’ri chiziq, son o’qi, birlik kesma musbat va manfiy yo’nalishlar, koordinatalar son, modul, koordinant tekisligi

Grafik, funksiya, funksiyaning grafig usulida berilishi y=kx funksiya grafigi. Funksiyaning aniqlanish sohasi

1. Kimyo masalalarini yechishda koordinatalar o’qidan foydalanish2. Tajribalar natijasi bo’yicha grafikni ko’rabilish. 3. Kimyoviy bog’lanishlarni tasvirlovchi grafiklarnio’qiy olish. 4. Koordinatalar tekisligidan foydalanishni bilish, unda kerakli kattalikni aniqlay olish

VI

VII

VIII

IX

1. Moddalar massalari orasidagimunosabat. 2. Tajribalar natijasi bo’yicha grafik ko’ra bilish. 3. Termokimyoviy hisoblar4. Elektrolitik dissotsiyalanish5. Har bir gruppa elementlarining xossalarini o’rganishda grafikdan foydalanish.

1. Grafikni tuzish va o’qish ko’nikmalarini takomillashtirish. 2. Chiziqli funksiya haqidagi bilimlarni chuqurlashtirish. Kimyo va matematik qonuniyatlarni ifodalay olish.

Kimyo va matematika fanlari orasidagi bog’lanishning turli yo’nalishlarini aniqmisollar orqali ko’rsatishga harakat qilamiz. O’z pedagogik faoliyatimizdao’quvchilarga grafiklar kimyoviy qonuniyatlarni aniqlovchi topshiriqlar tavsiya etdik.Masalan, ”Erish jarayonida issiqlik hodisalari (VII sinf) mavzusi bo’yicha quyidagitopshiriqlar beriladi:

1. Uchta stakanga 30 ml dan quying va termometr yordamida haroratnio’lchang.

2. Har bir idishdagi suvga ketma-ket quruq sodani eriting:I-0. 2g, II-0. 5g, III-1g3. Har bir tajribada termometr ko’rsattkichini belgilab qo’ying. 4. Harorat bilan eritilgan soda massasi orasidagi bog’lanish grafigini ko’ring.

Ko’rilgan grafigdan foydalanib, 1. 5g sogani eritish uchun harorat qancha bo’lishikeragligini aniqlang.

O’quvchilar bu topshiriqni bajarishdagi faoliyati kimyoviy tajriba shaklidaamalga oshiriladi, natijada ular:moddalarning eruvchanligi haqida bilimga, qattiqmoddalarni suvda eritish tajribalarini o’tkazish, haroratni o’lchash ko’nikmalarigaega bo’lishadi. Bunda o’quvchilar matematikadan:

a)koordinata tekisligi, o’qlari, funksiyalar va ularni ifodalovchi grafiglar,chiziqli funksiya grafigi haqida bilib olishadi.

b)Tajriba natijalari bo’yicha grafik tuzish, masshtabni to’gri tanlashko’nikmalariga ega bo’lishadi.

Kimyoviy reaksiyaning issiqlik effektini o’rganish, har xil konsentrasiyaliqotishmalar tayyorlash, elektr o’tkazuvchanlikning qotishma konsentrasiyasigabog’liqligi, kimyoviy reaksiya tezligi kabi masalalar bo’yicha topshiriqlar ishlabchiqib, o’quvchilarga tavsiya etdik.



Xulosa qilib aytish mumkinki, kimyo darslarida grafiklarni qo’llash nafaqato’quvchilarning kimyo fanidan bilim va ko’nikmalari samaradorligini oshirishga,balki ularning matematik bilim va ko’nikmalarini ham takomillashtirishga xizmatqiladi. Bu esa muhim masala-kimyo va matematika orasidagi fanlararo aloqani o’quvjarayoniga joriy qilish masalasini hal qila borishni ta’minlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Kimyo 7-sinf:I. R. Asqarov, N. X. To’xtaboyev, K. G. Gopirov;Toshkent

20172. Kimyo 8-sinf:I. R. Asqarov, N. X. To’xtaboyev, K. G. Gopirov; Toshkent

20193. Kimyo 9-sinf:I. R. Asqarov, N. X. To’xtaboyev, K. G. Gopirov; Toshkent

20194. Kimyo S. Masharipov Toshkent 20125. “Umumta’lim maktablarining o’quv tarbiya jarayonini modernizasiyalashda

innovasion ta’lim texnologiyalarining o’rni” G. Ibragimova, Toshkent 2012



BIOLOGIK VA KIMYOVIY TUSHUNCHALARNI RIVOJLANTIRISHORQALI TA'LIM BERISH MASALALARI

Ro’zimova Matluba ValijanovnaBurxonova Nargiza Olimjonovna


Tushuncha tabiatda narsa va xodisalarni tashqi va ichqi tuzilishlari,bog’lanishlarni aks ettirib inson ongida so’zlar vositasidagi intihosidir. Insondatushunchalar sezgilardan boshlanadi. Inson ko’zi orqali turli narsalarni shakli, katta –kichikligi, rangi, harakati, ba'zi hayotiy jihatlarini o’rgansa, qo’l sezgisi orqali shunarsalarni qattiq – yumshoqligi, issiq, – sovuqligini aniqlaydi. Hid sezgisi bilan bunarsalarni hidini, tam bilishi orqali mazasini o’rganadi. Sezgilardan idrok shakllanadi.Idrok tashqi olamning sezgi organlariga ta'sir etishi tufayli obyektiv dunyoningsubyektiv obrazidir. Sistemali va ma’lum reja asosida idrok kilish insonningkuzatuvchaniligi hisoblanadi. Kuzatuvchanlik o’z navbatida xotirani kuchaytirib turlitaqqoslashlar, umumlashtirishlarga sabab bo’ladi.

Narsa va hodisalarni farqlantirish, umumlashtirish abstrakt tafakkurga xosdir. Usezgi va idrokdan farq qilib narsa va hodisalarning ichki bog’lanishlarni mohiyatiniochib beradi. Sezgi, idrok, tasavvur, abstrakt tafakkur va tushuncha bilishjarayonining bosqichidir. Ta'limda tushunchalardan foydalanish masalasiga ahamiyatberib kelingan. Qadimdan katta ahamiyat berib kelingan. Ayniqsa, O’rta Osiyodayashab ijod o’tgan qomusiy olimlarning didaktik qarashlarida o’z masalaga alohidae’tibor qaratilgan. Masalan: Ibn Sino «Donishmanoma» asarida tushunchalari oddiyva umumiy xillari bo’lishi haqida ma'lumotlar beradi. Ibn Sino tushunchalarnixususiy va umumiy bo’lishligini ko’rsatib xususiy faqat birgina predmetga taaluqlibilishi, xususiy tushunchalar asta rivojlanib borishi ko’rsatadi. Biologiya ta'limidatushunchalar rivojlantirish nazariyasi 1550-yillarda Sank-Peterburgli metodistlartomonidan ishlab chiqildi.

Bular biologiya fanlari qo’lga kiritgan yutuqlarni va maktab biologiyapredmetlarini mazmunini siyosiy tahlil etish natijasida biologik ta'limdagi asosiytushuncha guruhlari, ular urtasidagi o’zaro bog’lanishlarni, nazariy va amaliytushunchalarni inson dunyoqarashining shakllanishida va amaliy faoliyatidagiahamiyatlarini aniqladilar. Bugina emas, tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi aynitushunchalarni o’quvchilar ongida hosil qilish, rivojlantirishning metodik yo’llari,vositalarini ishlab chiqishga imkon berdi.

Shunday qilib biologik tushunchalarni shakllantirish masalasini ishlanishi:1.O’rta maktablar biologiya ta'limi mazmunini belgilash; 2. Mavzularni urganish tartibini tuzish, ukitish;



3.Metodlarini aniqlash; 4.Ko’rgazmalilik tamoilini amalga oshirish;5.Predmetlararo bog’lanishlarni ilmiy jixatlarini ishlab, chiqishqa xizmat kildi. Biologik tushunchalarning xillari.Biologiya fanlaridagi tushunchalar bir – birlari bilan mantiqan bog’langan

morfologik, anatomik, fiziologik, ekologik, sistematik, filogenetik, itologik,embriologik, genetik, agronomik, gigiyenik, paleantilogik tushunchalardan tarkibtopadi.

Yuqorida ko’rsatilgan tushunchalar oddiy, murakkab maxsus va umumbiologiktushunchalar shaklida bo’ladi. Oddiy tushuncha o’simlik va hayvonlar tuzilishi vahayot jarayonidagi eng sodda tomonini aks etdiradi. Masalan: .«barg», «novda»,«gul» kabi tushunchalar o’simlikning faqat bir organi haqida tushunchadir.

Biroq, fan taraqqiyotida, shuningdek biologiya ta’limida oddiy tushuncha astarivojlanib murakkab tushunchaga aylanadi. Masalan: barg mavzusidagi darslardao’quvchilar birgina tashqi, ichqi tuzilish, unda ketadigan hayotiy jarayonlar bilantanishib borgan sari dasltabki, oddiy tushuncha darsda o’tgan sari o’z tarkibiga yangi-yangi tushunchalarni qamrab murakkab tushunchaga aylanadi. Masalan: yashil.barglar yorug’likda Co2 yutilishi, kislorodni chiqarishi», Bargdagi organik modalarhosil bo’lishi kabi mavzular shular jumlasidandir.

Dastlabki barg haqidagi tushuncha o’z tarkibiga anatomik, fiziologik,morfologik, ekologik tushunchalarni mushtarakligida murakkab tushunchagaaylanadi.Maxsus tushunchalar faqat ayrim fanlarni o’rganish doirasida uchraydi.Masalan: o’simliklarning mineral oziqlanishi, morfologiyasi, zoologiyadan hamhayvonlar morfologiyasi, anatomiyasi, fiziologiyasi kabilar maxsus tushunchalardir.Umumbiologik tushunchalar barcha tirik organizmlarga xos bo’lgan biologik hodisa,qonuniyatlarni hal ettiruvchi tushunchalar bo’lib bularga xujayra hayot birligidir,organizmlar tuzilishi bajarish vazifasi birligi, organizm o’z-o’zini boshqaruvchisistema, moddalar almashinuvchi va energiyaning o’zgarishi kabilar misol bo’ladi.Umumbiologik tushunchalar ham oddiy tushunchalarning rivojlanishi natijasida hosilbo’ladi. O’quvchilar ongida tushunchalarni hosil qilish va rivojlantirish masalasinito’g’ri tashkil etish uchun o’qituvchi, tushunchalarni mavzudan-mavzuga o’tgan sariqanday rivojlantirish yo’llari va vositalari o’rganib chiqishi zarur. Shu boisdano’rganiladigan xar bir tushunchani ajratish, uni qaysi tushunchalar bilan bog’lash,tushuncha hosil qilish uchun zarur ko’rgazma qurollar, o’qitish metodlarini tanlashmuhim vaziyatlaridan hisoblanadi. O’qituvchi darsga tayyorlanar ekan, u dasturtalablari bo’yicha o’quvchilarda qanday yangi tushunchalar hosil qilish vatushunchalarni qaysi metodlar, vositalar yordamida o’quvchilar ongida shakllantirishmasalalarini tahlil kiladi. Predmetlararo bog’lanishlardan foydalanish imkoniyatlarinihisobga oladi. Darsda morfologik mazmundagi masalalar o’rganiladigan taqdirda



amaliy metod yetakchiligida, anatomik fiziologik mavzularda ko’rgazmali, ekologikmavzuda og’zaki va ko’rgazmali metodlardan foydalanish talab etiladi. O’quvchilarongida tushunchalarni hosil qilish va shakllantirish, ularni fikrlash qobiliyatinirivojlangirishga qaratilgin. Shu boisdan o’qituvchi darsni tashkil etishda analiz,sintez, umumlashtirish kabi amaliy operatsiyalar vositasida olib borishga harakatqiladi. O’quvchilarni dars-faolligini orttirishga xizmat qiluvchi muammoli ta'lim,didaktik o’yinlar, konferentsiya darslari, ayniqsa, tushunchalarni puxta o’zlashtiribolishga yaxshi xizmat qiladi.

Tushunchalarning rivojlantirish masalasi o’quvchilarning faqat ilm olishgaginaemas, balki amaliy malaka va ko’nikmalar hosil qilish va rivojlantirishga hamqaratilgan. Shu boisdan mavzuni o’rganishda o’quvchilarning mustaqil ishlarnitashkil etishga ham e'tiborni qaratish kerak. Tushunchalarni rivojlantirish talablaribo’yicha o’quv – tarbiya ishlarini tashkil etish uchun o’qituvchi darsga quyidagichatayyorgarlik ishlarini ko’rishi kerak.

1.Dastur talabi bo’yicha o’rganiladigan mavzuda o’quvchilarda qandaytushunchalarni hosil qilish zarurligini aniqlash;

2. Dastur talabidagi tushunchalarni darslar qay darajada aks etganligini aniqlash;3. Yangi o’rganiladigan mavzudagi tushunchalar guruhlarini ajratish; 4.Tushunchalarni o’rganishga ijobiy ta'sir etuvchi o’qitishning shaklini tanlash; 5. Yangi o’rganiladigan tushunchalarni avvalgi darslarda o’rganilgan

tushunchalar bilan bog’lash yo’llari; 6.Tushunchalar hosil qilish va mustahkamlashga xizmat etuvchi dars jihozlarini

tanlash; 7.Tushunchalarni o’rganishdagi xonalarning mashg’ulotda o’quvchi va

o’quvchilarning qobiliyatlarning belgilash; 8.Tushunchalarni o’rganishda o’quvchilar faoliyatiga ta’sir etuvchi yo’llar

vositalarni topish; 9.Tushunchalarni o’rganish, boyitishga xizmat qiluvchi ilmiy – uslubiy

ommabop adabiyotlardan foydalanishni xam belgilash; O’quvchilarning turlitajribalar, eksperementlar o’tkazish taqqoslashlar, xulosalar chiqarishlar orqali hosilqilinadigan tushunchalar darajasidir.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Biologiyadan ma’ruzalar matni. NamDU 2018-yil, 21-22 betlar2.http. Ziyonet.uz3.http. Library.uz



MATEMATIKA – AQL GIMNASTIKASI

Barno Adxamjonovna NazarovaBaliqchi tumani 50-umumta’lim maktabi

Annotatsiya: Ushbu maqolada 5-6-sinf o’quvchilari bilan ishlashda og’zakihisoblash usullari bayon etilgan bo’lib, bu usullar orqali o’quvchilar fikrlashqobiliyatini, og’zaki nutqini o’stirish, xotirasini kuchaytirichni shallantirishmasalalari tahlil qilingan.

Kalit so’zlar: qo’shish usullari, ko’paytirish usullari, kvadratga ko’tarish

Matematika fani hamma davrlarda maktabdagi asosiy fanlardan biri hisoblanibkeladi, chunki matematik bilimlar har bir insonga kerak.hamma o’quvchilar hammaktabda o’qiyotganda kelajakda qaysi fan egasi bo’lishini bilmasligi mumkin, lekinmatematika ko’plab hayotiy masalarni hal qilish uchun kerakligini biladi. Hozirgikunda ko’plab o’quvchilar kalkulyator, telefon, kompyuterdan foydalanib, og’zakihisoblashni sedan chiqarib qo’ydi.

5-6-sinf o’quvchilarida og’zaki hisoblashlarni bajarish asosiy o’rin egallaydi,xuddi shu davrdan boshlab o’quvchilarga og’zaki hisoblash usullarini o’rgatib borishkerak. Bu o’quvchilarning fikrlash qobiliyatini, og’zaki nutqini o’stirib, xotirasinikuchaytiradi.

Og’zaki hisoblash – aql gimnastikasi bo’lib, hayotimizda yuz berib turadiganturli holatlarda qisqa vaqt ichida to’g’ri va nostandart yechim topishga yordamberadi. Shini inobatga olgan holda, o’quvchilarni matematika faniga bo’lganqiziqishini orttirish, darsning tashkiliy qismida o’quvchilar diqqatini jamlashmaqsadida og’zaki hisoblash usullaridan namunalar keltiraman.

I.Og’zaki qo’shish usullari.Berilgan songa 9 ni qo’shish uchun songa 10 ni qo’shib, 1 ni ayirish, 8 ni

qo’shish uchun 10 ni qo’shib 2 ni ayirish kifoya:65+9=65+10-1=74 56+8=56+10-2=64Agar 2 xonali sonning birlar xonasidagi raqam 5 dan kata bo’lsa, uni o’nliklarga

to’ldirib, hosil bo’lgan yig’indidan sonni to’ldirilgandagi farqni ayirishimiz, birlarxonasidagi raqam 5 dan kichik bo’lsa, avval songa o’nliklar qo’shilib, keyin birlarxonasidagi son qo’shib qo’yishimiz kerak.

46+58= 46+60-2=94 17+41=17+40+1=58II.Og’zaki ko’paytirish usullari.1.Sonlarni 1,5 ga ko’paytirish uchun berilgan songa uning yarmini qo’shish

kerak.34∙1,5=34+17=51 126∙1,5=126+63=189



2.Sonlarni 9 ga ko’paytirish uchun sonning o’ng tomoniga nol yozib, hosilbo’lgan sondan berilgan sonni ayirish kifoya.

57∙9=570-57=513 84∙9=840-84=7563.Sonlarni 11 ga ko’paytirish uchun o’nlar va birlar xonasiga shu sonlar

yig’indisini yozish kerak, agar yig’indi 10 dan kata bo’lsa, o’nlar xonasidagi songabirni qo’shish kerak.

27∙11=297, chunki 2+7=9 39∙11=429, chunki 3+9=12 2ni yozib, 1 ni 3ga qo’shib 4 hosil qilamiz.4.Sonlarni 22,33,44,…,99 ga ko’paytirish uchun ham 11 ga ko’paytirish

qoidasidan foydalanish mumkin.34∙22=34∙2∙11=68∙11=748 14∙33=14∙3∙11=42∙11=462 va hokazo5.Yuzga yaqin bo’lgan ikki xonali sonlarni ko’paytirish.98∙97=9506100 dan har ikki sonni alohida ayirib olamiz100-98=2 100-97=3 Hosil bo’lgan sonlarni qo’shib, yuzdan ayiramiz100-(2+3)=100-5=95Hosil bo’lgan ayirmalarni bir-biriga ko’paytiramiz, agar bir xonali son hosil

bo’lsa,oldiga 0 yozamiz. Birinchi ikki xonaga 95ni, o’ng tomoniga 06 ni yozamiz va9506 ni hosil qilamiz.

94∙92=8648100-94=6 100-92=8 6+8=14 100-14=86 6∙8=48 6.Ikki xonali oxir 5 bilan tugaydigan sonlarni kvadratga ko’tarish uchun o’nalr

xonasidagi sonni o’zidan keyin keluvchi songa ko’paytirib, hosil bo’lgan sonningo’ng tomoniga 25 sonini yozish kerak.

352=1225 chunki 3 ni o’zidan keyin keluvchi 4 soniga ko’paytirsak 12 hosilbo’ladi.

852=7225 902=90257.O’nlar xonasidagi raqamlari bir xil, birlar xonasidagi raqamlari yig’indisi 10

ga teng bo’lgan ikki xonali sonlarni ko’paytirish uchun o’nlar xonasidagi sonnio’zidan keyin keluvchi songa, birlar xonasidagi sonlarni bir-biriga ko’paytirish kerakva hosil bo’lgan sonlarni birinma-ketin yozish kerak.

87∙83=7221, chunki 8∙9=72 va 7∙3=2174∙76=5624, 7∙8=56 va 4∙6=2428∙22=616 2∙3=6 va 8∙2=1696∙94=90248.5 bilan boshlanadigan ikki xonali sonlarni kvadratga ko’tarish uchun 5 ning

kvadratiga birlar xonasidagi raqamni qo’shib, minglar va yuzlar xonasiga yozamiz vabirlar xonasidagi raqamni kvadratga ko’tarib, o’nlar va birlar xonasiga yozamiz.



532=2809 52+3=25+3=28, 32=09592=3481 52+9=25+9=34, 92=81 Xulosa qilib aytganda matematika darslarida og’zaki hisoblash usullaridan

foydalanish, o’quvchilarni ushbu fanga bo’lgan ishtiyoqini oshiradi. Eng asosiysifikrlash qobiliyatini va og’zaki nutqini o’stiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Artur Benjamin.Maykl Shermer. Секреты ментальной арифметики.2.Перельман.Я.И. Применяй математику3.B.Y.Yagudayev. Ajoyib sonlar olamida. O’qituvchi nashriyoti. Toshkent



ИНТЕГРАТИВНЫЙ ПОДХОД В ОБУЧЕНИИ МАТЕМАТИКЕ ВОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ

Торебекова Шазада ИсмандияровнаСпециализированная государственная средняя школа №1

Каракалпакстан, Нукус

Аннотация: С практической точки зрения интеграция содержанияпредполагает усиление меж предметных связей, расширение сферы получаемойинформации, подкрепление мотивации обучения, оптимизации иинтенсификации учебной и педагогической деятельности.

Ключевые слова: математика, школа, образования.

INTEGRATIVE APPROACH TO TEACHING MATHEMATICS INGENERAL EDUCATION INSTITUTIONS

Torebekova Shazada IsmandiyarovnaSpecialized State Secondary School No.1

Karakalpakstan, Nukus

Abstract: from a practical point of view, content integration involvesstrengthening inter-subject relationships, expanding the scope of informationreceived, strengthening the motivation of learning, optimizing and intensifyingeducational and pedagogical activities.

Keywords: mathematics, school, education.

Процесс интеграции нашей страны в мировую экономическую иинформационную систему, интеграционные тенденции развития наук,интеграция педагогического знания во все сферы человеческой жизниопределяют стратегию развития образования, которое призвано удовлетворитьпотребность общества в специалистах, способных реализовать свой творческийпотенциал как в собственных интересах, так и в интересах общества, умеющихадаптироваться к быстро изменяющимся условиям, обладающихинтегративным стилем мышления, критически относящихся как к своемуокружению, так и к самим себе. Стремительный рост объема информации,внедрение и постоянное обновление производственных технологий выдвигаютнеобходимость рассмотрения обучения как процесса, основу которогосоставляет самостоятельный поиск информации из всевозможных источников,ее извлечение, критическое осмысление и адекватное преобразование для



создания новых знаний и обмена ими в процессе коммуникаций. Новыетребования общества к обучению, разъяснение его целей создают предпосылкидля разрешения противоречия между требованием максимальнойсопряженности профессиональных и личностных качеств выпускникаобразовательного учреждения и недостаточной реализацией используемыхусловий для его целостного становления.

Понятие интеграции в образовании сегодня применяется очень широко ирассматривается в различных аспектах (интеграция содержания образования,интеграция методик и технологий преподавания, интеграция различных сфердеятельности, интеграция образовательных учреждений и т. д.).

В последнее время определилось две формы организации обучения наинтегративной основе: интегральные образовательные пространства иинтегративные образовательные пространства.

Интегральное образовательное пространство направлено на интеграциюзнаний из различных предметных областей в сознании учащихся в процессеобучения и основывается на следующих принципах: диалектическом единствеинтеграции и дифференциации (выражается в необходимости для педагогасоблюдать равноправие всех учебных языков, представленных вобразовательной системе), антропоцентризме (ученик занимает центральноеположение в образовательной системе, а его сознание является важнейшимфактором интеграции учебного содержания), культуросообразности(определяется тождественностью образования и культуры).

Образовательная область «Математика», изучаемая вобщеобразовательных учреждениях интегративна по своей природе, так какпредставляет собой систему взаимосвязанных фрагментов различных областейматематики (алгебра, геометрия, математический анализ, теория вероятностей иматематическая статистика), специально отобранных и адаптированных всоответствии с современной парадигмой математического образования. Чтокасается других предметных областей, то наиболее легко интегрируемымипредметами в школьном курсе является математика и физика. Эта легкостьобъясняется тем, что математика используется в физике и в значительной меревлияет на ход физического образования, а физика, используя математическийаппарат, оказывает обратное влияние на математику. Относительно легкоинтегрируются математика и химия, это объясняется тем, что для решениязадач по химии привлекается математический аппарат. Формированию уучащихся богатой и целостной духовной культуры способствует введение восновной курс математики локальных образовательных пространств сестественными отступлениями в область философии, истории культуры ирелигии.



С методологической точки зрения интеграция содержания даётвозможность сформировать у учащихся целостное восприятие мира во всеммногообразии, преодолев дисциплинарную разобщённость научного знания ифрагментарность изложения.

Под интегративным образовательным пространством процесса обученияматематике в общеобразовательном учреждении понимается система,представляющая совокупность субъектов, целей, содержания, средств ипроцессов образовательной деятельности с заранее заданнымихарактеристиками, и создаваемая как средство для достижения цели егоосновного субъекта (выпускника) - качественного общего математическогообразования. Анализ научной литературы по теме исследования позволилопределить структуру интегративного образовательного пространства процессаобучения математике. В структуре интегративного образовательногопространства процесса обучения математике нами выделен целевой,пространственно - временной, методологический, содержательный,процессуально-технологический и диагностический компоненты (элементы).Компоненты интегративного образовательного пространства соподчинены другдругу и находятся между собой во взаимосвязи и взаимозависимости.

В пределах интегративного образовательного пространства обученияматематике организуется синергетическое взаимодействие обучающего иобучаемого. Проблемные ситуации, организуемые обучающим, выводятобучаемого на точки бифуркации, преодоление которых не только дополняетего систему личностного знания количественно, но переводит на качественноновый уровень математической образованности. Данный процесс сложен длятехнологизации и требует высокой компетентности учителя-математика. Такимобразом, обучение математике в условиях интегративного образовательногопространства осуществляется в режиме постоянного творческого саморазвитиякак обучаемого, так и обучающегося. Такое целенаправленное, объёмное иразностороннее обучение математике расширяет возможности активизацииучащихся и способствует созданию условий для их всестороннего развития,что, безусловно, способствует повышению качества общего математическогообразования. Качество интегративного образовательного пространствапроцесса обучения математики общеобразовательного учреждения находится впрямой зависимости от организации образовательного процесса на основеинтегративного подхода и характеризуется более высоким уровнемупорядоченности и функционирования элементов интегративногообразовательного пространства обучения математике образовательногоучреждения в их системной целостности и высокой степени организованности,



при этом системный эффект обуславливает инновационность педагогическогокачества интегрируемого объекта.

Использованная литература1.Эшмуратов М.Т. Д. Кулайманова.Б. Методика преподавания

информатики (учебно-методическое пособие). - Ташкентский областнойгосударственный педагогический институт. Ангрен, 2004. - 24 б.

2. С.А.Толипова. "Педагогическая квалиметрия". -T. 2009.



MAKTABLARDA FIZIKA FANIDAN MASALALAR YECHISHNINGINTERFAOL METODLARI

1Qarshiboyev,E, Sh., 2Tangirov J., 3Hayitova,N, G.1Samarqand Davlat Unverisiteti, Nurobod tumani 60-maktab

3Samarqand tumani 2- [email protected]

Annotatsiya: Maktablarda fizika fanidan darslarni tashkil qilishda masalalaryechishni zamonaviy pedagogik texnalogiyalar asosida tashkil qilish ham dolzarbmasala bo’lib kelmoqda.Zаmоnаviy tа’lim tizimidа o’quv jаrаyoni vа undаo’qituvchining ish fаоliyatini rеjаlаshtirishgа dоir ilmiy-tаdqiqоt ishlаrini kеngdоirаdа оlib bоrishni zаrur dеb. Biz “Kinematika” bo’limiga doir masalalarniyechishda zamonzviy pedagogik texnalogiyalarni ba’zlarni qo’llash tajribasini havolaetamiz.

Kalit so’zlar: Interfaol metod, fizik masalalar, BBB metod, kinematika

Umumiy fizikadan darslarni tashkil qilishda masalalar yechishni zamonaviypedagogik texnalogiyalar asosida tashkil qilish ham dolzarb masala bo’lib kelmoqda.Hоzirgi vаqtdа аsоsiy e’tibоr zаmоnаviy infоrmаtsiоn tеxnоlоgiyalаrgа аsоslаngаno’quv jаrаyoni mоdеlini yarаtish, fаnlаrdаn gipеr vа mul’timеdiya tеxnоlоgiyalаrigааsоslаngаn elеktrоn dаrslik, o’quv qo’llаnmаlаrini yarаtish muаmmоlаri bo’yichаtаdqiqоtlаr оlib bоrilmоqdа. Shulаrni inobatga оlgаn hоldа zаmоnаviy tа’lim tizimidаo’quv jаrаyoni vа undа o’qituvchining ish fаоliyatini rеjаlаshtirishgа dоir ilmiy-tаdqiqоt ishlаrini kеng dоirаdа оlib bоrishni zаrur dеb hisоblаymiz.

Masalalarni yechishda zamonaviy pedagogik texnalogiyalarni qo’llash usullarinitaklif qilmoqchimiz. Misol tariqasida B/Bx/B usullini qo’llashda avval o’qituvchio’tilgan mavzuni mustahkamlashga, o’quvchilarni diqqatini jamlashga, amaliymashg’ulot darslariga tayyorgarlik darajasini hosil qilishga erishadi. O’quvchilar esa,masala shartini tushunib, ma’ruza darslarida o’zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlab,masala shartini tahlil qilishni va shartga qarab xulosa chiqarishni o’rganadilar. Biz“Kinematika ” bo’limiga doir masalalarni yechishda zamonzviy pedagogiktexnalogiyalarni ba’zlarni qo’llash tajribasini havola etamiz.

Mavzu. Garizont burchak osida otilgag jism harakatini o`rganish.Mustahkamlash uchun savollar: 1. Ko`chish deb nimaga aytiladi? 2. Tezlik deb

nimaga aytiladi? 3. Tezlanish deb nimaga aytiladi? 4. Erkin tezlanish deb nimagaaytiladi! 5.Koordinatalar sistemasi deb nimaga aytiladi?

Quydagi masalalarni yechishni tavsiya qilamiz.Masala: 1.1. Balndligi mH 25 bo’lgan minoradan gorizontga 030 burchak

ostida sm /150 tezlik bilan tosh otilgan. 1) Tosh qancha vaqt harakatda bo’ladi? 2)



U minora asosida qancha uzoqlikda yerga tushadi? 3) U qanday tezlik bilan yergatushadi? 4) Toshning yerga tushish nuqtasida uning trayektoriyasi gorizont bilanqanday burchak hosil qiladi? Havoning qarshiligi hisobga olinmasin.

B/Bx/B usulli.

№ Topshiriq savollari. Bilaman Bilishnixoxlayman

Bilib oldim

1 Koordinatalar sistemasi deb nimaga aytiladi?2 Tezlik deb nimaga aytiladi?3 Erkin tezlanish deb nimaga aytiladi?4 Masala shartiga qarab berilgan kattaliklarni

to’ldiring?

Yechish:0h balandlikdan gorizontga nisbatan

burchak ostida uloqtirilgan (tashlangan)eismning harakatini 2-ta etapga ajratishmumkin;

Jismning eng yuqori A nuqtagachaharakati,

A nuqtadan cos0x tezlik bilan gorizontal uloqtirilgan jismning harakati.Jismning ko’tarilish balandligi

g

SinhhhACS y 2

220

00

Toshning to’la harakatlanish vaqti

;21 ttt

bu yerda

gt

sin01 -jismning h balandlikka ko’tarilish vaqti.

Masalada berilganlarni qo’yib, mS y 9,27 st 77,01 st 39,22 ekanliginitopamiz.

Undan st 16,3

Minoraning asosidan toshni yerga tushish joyigacha bo’lgan masofa,CDOCODl

bu yerda

mg

SinOEСD 10

2

2

2

20

mttCD x 1,31cos202 undan ml 1,41

Tezlik ;22yx bu yerda smx /13cos0

Toshning yerga tushish nuqtasida, toshning harakat trayektoriyasining gorizontbilan hosil qilgan burchagi ni tgxy ifodadan topamiz, bundan

8,1x

ytg

va 061



1.2. Bola gorizontga 045 burchak ostida smм //100 tezlik bilan otgankoptok ms 3 uzoqlikda devorga urilgan. 1) Koptokning devorga urilishi ( uningyuqoriga ko’tarilishida yoki pastga tushishida ) qachon sodir bo’lganligini aniqlang.2) Koptok ( otilgan balandlikdan hisoblanganda ) devorga qanday h balandlikdaurilgan ? 3) Urilish vaqtida koptokning tezligi qanday bo’lgan ? Havoning qarshiligihisobga olinmasin.

Yechish: To’pning eng yuqori nuқtaga ko’tarilish vaqti

(1.38. chi masalaga qarang).

g

Sint

01 (1)

To’p yuqori nuqtada turganda ;)cos( 10 tS x

(1) ni hisobga olib,

mg

Sin

g

SinS x 1,5

2

2cos 20

20

Demak, to’p devorga yuqoriga ko’tarilishda uriladi. To’p devorga, koordinatasi

2)(

2

0

gttSinhS y (2)

bo’lganda uriladi. Bu vaqt momentida ,)( 0 tSinlS x

bu yerdan, cos0

lt (3)

(3) ni (2) ga qo’yib, :cos2cos2cos 22

0

2

220

2

0

0

gl

tglgllSin

h

Son qiymatlarni qo’ysak, mh 1,2

Tezlikning gorizontal tashkil etuvchisi

;cos0 x smx /07,7 Tezlikning vertikal tashkil etuvchisi

cos000

glSingtSiny

smy /91,2

To’liq tezlik 22yx sm /6,7 ega bo'lamiz. Bu usulda masalani

yechish o'quvchi uchun ham juda tushunarli sodda va oson bo'ladi. Mustaqil yechishuchun tavsiya etiladigan masalalarni ortiqcha qiyinchiliksiz yecha oladigan o’quvchimazkur bo’limga doir mavzularni o’zlashtirgan hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Savelev I.V. Umumiy fizika kursi, I tom, 1983 y.2. Axmadjonov O. Fizika kursi, II tom, T., O’qituvchi nashriyoti, 1984 y.3. Zisman G.A. va Todes A.A. Umumiy fizika kursi, I tom.4. Yavorskiy B.M. va Detlaf A.A. Fizika kursi, II tom.5. Trofimov I.T. Fizika kursi (rus), M., Vys.shk., 1986 y.



TALABALARNING INNOVATSION SALOHIYATINISHAKLLANTIRISH MODELI

Xo’jjiyev Ma’murjon [email protected]

Buxoro muhandislik-texnologiya institutiAlimov A’zam [email protected] davlat unversiteti

Annotatsiya: Bugungi globallashgan, raqobatbardosh zamonda Davlatimiztomonidan innovatsion ta’limga berilayotgan e’tibor yuksak darajada. Ta’limgainnovatsion qarashlar hozirgi zamon pedagogida ildom qadamlar bilanrivojlanmoqda. Har bir zamonda ham ta’limga yangicha qarashlar jamiyatni teranlikva buyuklikka yetaklagan. Shuni inobatga olgan holda zamonaviy rivojlangandavlatlarning eng innovatsion ta’lim metodlarini o’zlashtirib ta’lim samaradorliginioshirish bir butun g’oyamiz maqsadidir.

Darsni yuqori savyada tashkil etishda AQSh va Rossiya ta’limiga nazar solsakta’limning barcha qirrasida mutimediali, vizuallashgan dars modellariga guvohbo’lamiz. Bu maqolamizda ham texnik fanlarni o’qitish orqali talabalarninginnovatsion salohiyatini shakllantirish modeli haqida fikr yuritiladi.

Kalit so’zlar: vizual, virtual, video, multimedia, model, didaktik, kompetensiya.

Kirish. Uzluksiz ta’limda darsni mukammal tashkil qilish pedagogning birinchinavbatdagi vazifasi hisoblanadi. Mavjud resurslardan samarali foydalanishimkoniyatlari axborot miqdorining tez ko’payish va uning almashinuviningjadallashuviga sabab bo’lmoqda. Shiddat bilan jadal rivojlanayotgan bu jamiyatdazamonaviy AKT foydalanish ko’nikmalarini egallamasdan, kasbiy bilim vamalakalarni puxta o’zlashtirmasdan turib, mahoratli, yetuk raqobatbardosh kadrbo’lish qiyin. Shu sababli virtual dunyoda ta’lim modellarini qurishda o‘quvchilarbilan hamkor bo‘lib ishlash va ularga yordam berishga asoslangan, shaxsgayo‘naltirilgan interfaol multimedia texnologiyalaridan foydalanish asosida bo‘lajako‘qituvchilarning tayanch kompetensiyalarini shakllantirish muammolarinimuhokama qilamiz.

Tayanch kompetensiyalarni shakllantirish uchun, multimedianing, didaktikimkoniyatlarini ochib beruvchi uning asosiy tavsiflariga murojaat qilamiz

Multimedia, o‘qitish vositasi sifatida, ma’lum texnik-pedagogik va didaktikimkoniyatlarga ega, unga uch tomonlama – axborot, kommunikativ va o‘qitishni realindividuallovchi vosita sifatida qarash mumkin.



Bizning fikrimizcha, o‘qitish jarayonida qo‘llaniladigan multimediadasturlarining etakchi funksiyalariga tushuntiruvchi, axborotli, kommunikatsiyali,evristik, modelirlovchi, tizimlashtiruvchi, motivlashtiruvchi va rivojlantiruvchifunksiyalari kiradi.

Multimediani qo‘llash metodikasi. Multimediani qo‘llash samaradorliginiko‘tarish uchun mashg‘ulotlarni qurish metodikasi zarur. Bu metodika bo‘yichamashg‘ulotlar o‘quvchilarning shaxsiy talablariga mos kelishi, unda shaxsiy ta’limuslubi, tayanch kompetensiyalarning rivojlanishi bo‘yicha multimedianing didaktikimkoniyatlari, pedagogik multimediali dasturlarning optimal tanlovi va ularningmashg‘ulot maqsadlariga, talabalarning tayyorlik darajasiga, tayanchkompetentlikning shakllanish xususiyatlariga mos holdagi birligi hisobga olinishi,multimediani qo‘llashning umumilmiy va didaktik tamoyillariga rioya qilinishi kerak.

Multimediani, har xil, shu jumladan an’anaviy, o‘qitish modellarida,o‘qitishning eng istiqbolli modeli sifatida qo‘llanilishi mumkinligini inkor etmaganholda, talabalarning o‘quv va kasbiy faoliyatini shakllantirishga yo‘naltirilgan“boshqariladigan kashfiyot” modeli taklif qilinadi. Mazkur modelda o‘qitish jarayonimultimediani didakdik vosita sifatida eng samarali tarzda ishlatadi, unda tayanchkompetensiyalarni rivojlantirish uchun o‘qitishning faol metodlaridan (keys-stadi,«Portfolio» yaratish metodi, loyihali yondoshuv va h.k.) foydalaniladi. O‘qitishgashaxsga yo‘naltirilgan yondoshuv tamoyillariga asoslangan “boshqariladigankashfiyot” modeli o‘quvchiga faol rolni (yo‘naltiruvchi funksiyani) beradi. Bu modelchet elda ishlab chiqilayabdi. Unga Rossiya pedagogikasida tarqalgan va“boshqariladigan kashfiyot” modelining asosiy xarakteristikalarini va tasniflarini o‘zichiga olgan loyiha-yaratuvchi va o‘qitishning holat modeli yaqin keladi

O‘qitishning, avval qurilgan metodik tizimlari, bizning fikrimizcha, ko‘proqta’lim tuzilmasi va mazmuniga, kam darajada esa jarayonga, ya’ni o‘quvjarayonining sub’ektlari o‘rtasidagi o‘zaro harakatga, ularning o‘zaromunosabatlarinining tavsifiga, tayanch kompetensiyalarning shakllanishmexanizmlariga tegishli. Insonparvarlik psixologiyasi nuqtai nazaridan, aynanjarayon - muomala sohasi sifatida, ta’limning hamma modifikatsiyalari sodir bo‘lishikerak bo‘ladigan sohadir. N.I. Bolotova aytganidek, “har qanday kiritilganyangilikning, mazmun bilan bog‘liq bo‘lgan imkoniyatlari, jarayonda yo‘ldosh bo‘libkelgan, o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar xarakterini vaxususiyatlarini ochadigan o‘zgarishlarsiz, jarayonda to‘liq amalga oshirilishi mumkinemas” [1].

R.L.Xonning fikricha [2], o‘qitishda ishlatiladigan kompyuter texnologiyalari,bilimlar maxsus sohasining keng doirasida ishlatilishi mumkin bo‘lgan bilishfaoliyatining umumiy strategiyalarini rivojlantirishga yordam beradi, ya’ni, bilimlarva mahoratlarning oddiy yig‘indisini emas, balki o‘qitish texnologiyasini



o‘zlashtirishga imkon beradi. Multimedia har xil turdagi axborotlarning (audio,video, grafik tasvirlar) va telekommunikatsiya texnologiyalarining birlashuvihisobiga o‘quvchiga o‘qish jarayonini boshqarishga imkon beradi, guruhning o‘zarota’sirini oshiradi, “materiallarning boy ma’lumotlar bazasidan zudlik bilanfoydalanishni ta’minlaydi, har bir qatnashuvchi tomonidan o‘ziga xos shakllarningyaratilishini rag‘batlantiradi va tezkorlik bilan natijani olishga imkon beradi” [2].

Dars berish o‘qituvchi va o‘quvchi (yoki o‘quvchilar guruhi) o‘rtasidagi jarayonbo‘lgani uchun, kompyuter dasturidan vosita va bilish resursi sifatidafoydalanilganida, ta’lim kommunikatsiyasi o‘qituvchi tomonidan ham, o‘quvchi(o‘quvchilar guruhi) tomonidan ham bir xil “o‘zlashtirilishi” va o‘quv jarayonisub’yektlarining ta’lim maqsadlarini amalga oshirilishini quvvatlashi kerak. O‘quvjarayoni o‘quvchi - multimedia - o‘qituvchi (1-rasm) individual sxemadako‘rsatilgani kabi yoki virtual sinflarning lokal va global kompyuter tarmoqlariningmodellaridagi guruh sxemasi kabi (2-rasm) qurilishi mumkin.

1-rasm. Interfaol multimedia muhitidan foydalanilayotgan o‘quv jarayonimodeli (tizimda talaba – multimedia muhit –o‘qituvchi)

2-расм. Гипермедиа технологияси асосидаги виртуал o’quv xona sxemasi.

Talaba O’qituvchiMultimediali muhit



3-rasm. Texnik soha o’qituvchisining faoliyat modeli sxemasiTexnik soha o’qituvchisining bu modeli pedagogik oliy o‘quv yurti

bitiruvchisiga ta’limning asosiy yo‘nalishlari: pedagogik, metodik va ilmiy (Neft vagaz texnologiyalari bo‘yicha) darajasida talablar qo‘yadi Bu modelga muvofiq tarzdatexnik soha o’qituvchisini tayyorlashda pedagogik fanlar bloki, metodik tayyorlashfanlari bloki va predmetga tayorlash fanlari bloklari ajratiladi.

Bilimlar hajmining doimo o‘sib borish an’anasiga bog‘liq ravishda, oliy ta’limgaaxborot sohasi bo‘yicha fundamental bilimlarga ega o‘qituvchi kerak.

Xulosa. Texnika fani o‘qituvchisi, oliy ta’limda unga yuklanishi mumkinbo‘lgan hamma vazifalarni bajarishga tayyor bo‘lishi kerak. Eng avvalo virtualdunyoda masofaviy ta’lim modelini mukammal egallashi zarur. Buning uchun unafaqat boshlang’ich informatika kursi hajmini bilishi, balki informatikarivojlanishining turli sohalari bo‘yicha (dasturlash, ma’lumotlar bazalari, algoritmlarnazariyasi, kompyuter tarmoqlari va b.) bilimlarning ma’lum hajmiga ega bo‘lishikerak.

Bunday texnologiyalarni egallash texnik soha fanining bo‘lajak o‘qituvchisidamutaxassislik fanlarining rivojlanish tarixining to‘la manzarasini shakllantirishga,ya’niy har bir bilim oluvchida dunyoviy bilimlarning innovatsion qirralari mukammalrivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi.

Hozirgi kunda vizual dasturlash muhitida dasturlash bo‘yicha ko‘nikmalartexnik soha o’qituvchisining kasbiy faoliyatida istiqbolli tashkil etuvchi bo‘libbormoqda

Foydalanilgan adabiyotlar1. Болотова Н.И. Гуманистическая ориентация высшего педагогического

образования в Германии// «Высшее образование России» - 2001.- №3.-С. 23-36.2. Хон Р.Л. Педагогическая психология. Принципы обучения. - М.:

Деловая книга, 2002. - 736 с



3. Шишов СЕ. Государственные стандарты общего среднего образования:опыт, проблемы, перспективы . —М., 1997. — 214 с.

4. Abdal-Haqq, I. (1998). Constructivism in teacher education: Considerationsfor those who would link practice to theory. ERIC Digest [Online]. Available: http://www.ed.gov/databases/ERIC_Digests/ed426986.html.



КИМЁ ЎҚИТИШ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА АМАЛИЙМАЗМУНДАГИ МУСТАҚИЛ ТОПШИРИҚЛАРНИНГ РОЛИ

У.И.ХолмирзаевБ.М.Дўмонов

[email protected]Андижон давлат университети

Аннотация: мазкур мақолада жахонда ва мамлакатимизда ўқувчиларнингтаълим ютуқларини баҳолаш халқаро дастури (PISA) натижалари асосидатаълим тизимини ислоҳ қилишга қаратилган ишлар, бу дастур талаблариасосида кимё ўқув жараёнида ўқувчиларнинг табиий-илмий саводҳонликдаражасини ошириш бўйича олиб борилаётган тадқиқот ишлари хақидамаълумотлар баён этилган.

Калит сўзлар: халқаро баҳолаш дастури, кимё ўқув фани, қизиқиш,амалий мазмун, масала ва машқлар

Ҳозирда Хукуматимиз томонидан таълим тизимида ўқувчиларнинг фанасосларини ўрганишга қизиқишини ошириш, таълим олиш сифатини жаҳонталаблари даражасига кўтариш, умумий ўрта таълим мактаблари ўқувжараёнига ўқувчиларнинг таълим ютуқларини баҳолаш ҳалқаро дастури (PISA)талабларини татбиқ этиш асосида ўқувчиларнинг билим олишгақизиқишларини ошириш, дарс ва мактабдан ташқари ишларда фойдаланишучун қўшимча илмий-оммабоп адабиётлар яратиш, ўқувчиларнинг ижодийфикрлаш қобилиятини ўстириш, ўқув фанларига оид компетенцияларинишакллантиришда янги ёндашувларни аниқлаш ва амалиётга татбиқ этишбўйича самарали ишлар олиб борилмоқда [1, 2].

Жаҳонда табиий фанларни ўқитиш самарадорлигини ошириш,ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малака (БКМ)ларини ривожлантириш,турдош фан асослари мазмунини интеграциялашга доир тадқиқотлар олибборилмоқда [3, 4].

Қуйида ўқувчиларнинг таълим ютуқларини баҳолаш ҳалқаро дастури(PISA) талабларини Республикамиз умумий ўрта таълим мактабларининг кимёўқитиш жараёнига татбиқ этиш мақсадида биз томонимиздан олиб борилаётгантадқиқот доирасидаги 8-синф [5] ўқув дастури айрим мавзулари мазмунидагибилим, кўникма ва малакаларни ўзида ифода этиш билан бирга уларнингамалий аҳамиятига доир маълумотлар сақловчи масала ва машқларкелтирилган:



Ядро реакциялари1. 1 дақиқада Қуёшда термоядро реакцияси давомида Ер аҳолиси учун 1

йилга етарли энергия ҳосил бўлади. Қуйидаги ядро реакцияси тенгламасинитугалланг: 4H1

1→ He42 + X

2. U 235 изотопи ядро электростанцияларида ёқилғи сифатида қўлланилади.Унинг α-, β--, β+ - емирилиш ва электронни ядрога қулаши натижасида ҳосилбўлган изотопларни олиш реакция тенгламаларини ёзинг.

3. Инглиз олими Э Резерфорд олтин фольгасидан α-нурлар оқиминиўтказиб, атомнинг планетар моделини яратди. Бу нурлар қандай заррачалароқими эканлигини тушунтиринг.

Оксидланиш-қайтарилиш реакциялари1. Сув ости кемаларида кислород олишда Na2O2 дан фойдаланилади.

Na2O2 + CO2 → 2Na2CO3 + O2

Бу реакцияда оксидловчи ва қайтарувчини аниқланг.2. Кундалик турмушда гугуртдан кўп фойдаланамиз. Унинг ёнишида

қуйидаги жараёнлар содир бўлади:2KCIO3→ 2KCI + 3O2

4P + 5O2 → 2P2O5

Бу жараёнларда иштирок этувчи оксидловчи ва қайтарувчини аниқланг.3. Қўрғошинли оқ бўёқ билан чизилган расмлар вақт ўтиши билан қорайиб,

қўрғошин сульфид ҳосил бўлади. У водород пероксид билан ишлов берилса,сурат оқаради. Бу реакциядан қадимий суратларни реставрация қилишдафойдаланилади.

PbS + 4H2O2 → PbSO4 + 4H2OБу ерда оксидловчи ва қайтарувчини топинг. H2O2 қандай оксидловчи

ҳисобланади?4. Кальций карбид таркибида доим кальций фосфид ҳам бўлади. У сув

билан таъсири натижасида фосфин ҳосил бўлиб, у ацетилен гази хидига нохушҳид беради.

Ca3P2 + 6H2O → 3Ca(OH)2 + 2PH3

Бу реакция оксидланиш-қайтарилиш реакциясига мисол бўла оладими?Жавобларни изоҳланг.

Маълум нарсада янги нарсани билиш ҳар доим қизиқарли бўлган. Бундаижобий хислар вужудга келиб (кашфиёт хурсандчилиги) ўқувчиларнингэътиборини бутун дарс давомида сақлаб туриш имконияти яратилади.Ўқувчиларда алоҳида қизиқишини табиат сирларини тушунтириш келтирибчиқаради. Сирнинг ўзи ўзида зиддият сақлайди. Жавобни сабаб-оқибатбоғлиқликларини очиш йўли билан зиддиятдан чиқиш мумкин бўлади.



Юқоридаги мазмундаги масалаларни ечиш давомида ўқувчиларўзлаштираётган билим ва кўникмаларини кундалик турмуш, ҳаётдагиаҳамиятини англайдилар, билим ва кўникмаларини мустақил турли ҳодиса важараёнлар моҳиятини тушунишда қўллай олиш имконига эга бўладилар.

Фойдаланилган адабиётлар1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ–

4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйичаҲаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони. // Ўзбекистон Республикасиқонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.

2. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 8декабрдаги ВМ–997-сон «Халқ таълими тизимида таълим сифатини баҳолашсоҳасидаги халқаро тадқиқотларни ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида»гиқарори.

3. Muammer Calik, Alipasha Ayas. A crossage study on the understand-ing of chemical solutions and their components. International Education Journal,2005, 6(1), 30-41.

4. Panagiotis Sarantopoulos, Georgios Tsaparlis. Analogies in chemistryteaching as a means of attainment of cognitive and affective objectives: Nalongitudinal study in a naturalistic setting, using analogies with a strong socialcontent. Chemistry Education: Research and practice. 2004, Vol. 5, No. 1, pp. 33-50

4. И.Р.Асқаров, К.Ғ.Ғопиров, Н.Ҳ.Тўхтабоев. Кимё. 8-синфлар учундарслик. –Тошкент, «Янгийўл полиграф сервис» нашриёти. – 2019 йил. – 208 б.



O`QUVCHILAR NUTQINI RIVOJLANTIRISHDA ONA TILI VAADABIYOT FANI O`QITUVCHILARINING ROLI

Sattorova Nodiraxon YusufjonovnaNamangan viloyati To`raqo`rg`on tumani

51-sonli umumiy o`rta ta’lim maktabi

Anotatsiya: Ushbu maqolada ijtimoiy fanlar, jumladan, Ona tili va adabiyot fanio`qituvchilarining ta’lim jarayonida ayrim muammo va kamchiliklarini bartaraf etishbilan birga uning yechimi haqida fikrlar bayon etilgan. Bugungi kunda Ona tili vaadabiyot fani o`qituvchisining jamiyat taraqqiyoti rivojidagi o`rni va ta’siri haqidaham fikrlar mujassamdir.

Kalit so`zlar: Nutq, nutq sharoiti, mazmundorlik, mantiqiy fikrlash,ohangdorlik, taqqoslash.

Inson butun umri davomida o`z nutqini takomillashtirib boradi. U tilimizningboy imkoniyatlaridan unumli foydalanish orqali nutqning go`zal, ravon, ifodali,ta’sirchan bo`lishiga intiladi. Bu jarayon, ayniqsa, bolalik davrida samarali kechadi.Kichik bolalik davridan boshlab u aloqa-aralashuvga ehtiyoj sezadi; o`zgalarningfikrini tinglash va o`z fikrini bayon qilishga tobora ko`proq zarurat seza boshlaydi.

Avvalo, shuni qayd etish lozimki, maktabda o`qitiladigan barcha o`quv fanlario`quvchi nutqi ustida ishlashga yo`l ochadi. Ona tili fani o`qituvchisi esa ana shuimkoniyatlarni birlashtirib, o`quvchining fikr ifodalash malakalarini yanadarivojlantiradi. O`quvchini tilimizning go`zal olamiga olib kiradi, nutqni yaxshilash,boyitish, unga badiiy bo`yoq bergan holda foydalana bilishda ona tili va adabiyot fanio`qituvchisining roli katta.

O`quvchilar nutqini rivojlantirishda quyidagi jihatlarga e’tiborli bo`lishi lozim.Birinchidan, o`quvchi nutqida fikrning mantiqan to`g`ri, aniq va izchil bo`lishidir.Nutqda har bir fikr mantiqan asoslangan bo`lsagina, uning ta’sirchanligi ortadi. Buhar bir o`quvchidan narsa, voqea-hodisaga sinchkovlik bilan qarash, ularning harbiriga to`g`ri baho bera olish, shu yo`l bilan nutqni muntazam va izchil qurish, uniisbotlay bilishni talab etadi. O`quvchi fikrini bayon etayotganda, bir fikrni ikkinchisibilan mantiqan to`g`ri bog`lay olishi, mavzuga aloqador bo`lgan asosiy fikrlarniikkinchi darajali fikrlardan farqlay bilishi kerak. Nutqning mantiqan to`g`riligifikrlarning aniq va bir-biriga izchil bog`langanligi, mavzudan chetga chiqmaslik,hukm va xulosalar asosli bo`lishi lozim.

Ikkinchidan, o`quvchi nutqining mazmundorligi. Shuni unutmaslik lozimki, nutqnutq sharoitiga mos tushsa, u mazmunli bo`ladi. O`quvchi faqat bilgan narsalarini,o`zi xabardor bo`lgan voqea-hodisalarni og`zaki va yozma shakllarda to`g`ri bayon



qilishi mumkin. Aniq dalillar, o`quvchining shaxsiy kuzatish yoki taassurotlari, his-tuygùlari asosida yuritilgan fikrigina o`zgalar diqqatini o`ziga tortadi. Mazmunsizfikr na o`ziga, na o`zgalarga yoqadi. O`quvchiga o`zi o`qigan, kuzatgan, bilgannarsalar yoki voqea-hodisalar xususida gapirib berish va yozish ancha oson kechadi.

Uchinchidan, nutqning ohangdorligi. Ohang o`quvchi nutqining ta’sirchanliginioshirish vositasi hisoblanadi. Shuning uchun she’riy asarlar, nasriy parchalarniohangdorlikka amal qilgan holda o`qiy olish ham o`quvchi nutqini rivojlantirishgaxizmat qiladi. U ohang yordamida nutqni sintagmalarga bo`ladi, mantiqiy urgùniham o`rinli qo`llaydi. Shu sababli ifodali o`qish faqat adabiyot darslaridagina emas,balki, ona tili darslarining ham tarkibiy qismiga aylanmogì lozim.

To`rtinchidan, nutqning soddaligi va sofligi. Sodda nutq, avvalo, tushunarlibo`ladi. Nutqning tushunarli bo`lishi bir tomondan, fikrni lo`nda, aniq bayon qilish,tushunarli bo`lmagan gàliz jumlalardan saqlanishda namoyon bo`lsa, ikkinchitomondan, tinglovchining tayyorgarlik darajasiga ham bog`liq. Demak, o`quvchifikrni ham sodda, ravon bayon qilishi, ham o`zgalar fikri mohiyatini anglab, unitushunish imkoniyatiga ega bo`lishi kerak.

Nutqning sofligi, avvalo, uning tozaligi demakdir. Ma’lumki, o`quvchilarnutqida har xil qaytariqlar, (chet tillaridagi so`zlarni qo`shib, aralashtirib so`zlash)ortiqcha jumlalar, o`zbek adabiy tiliga xos bo`lmagan so`zlar ko`p uchraydi. Nutqnibunday so`zlardan tozalab borish, fikrni sof adabiy tilda, uning boy imkoniyatlaridanfoydalanib bayon qilish ona tili fani o`qituvchisining asosiy vazifasi bo`lmogì lozim.

Yuqorida sanab o`tilgan talablar bir-biri bilan o`zaro chambarchas bog`langanbo`lib, o`quvchi yaxshi va rivojlangan nutqqa faqat shularning hammasiga amalqilish orqali erishadi. Shuning uchun ona tili darslarida nutqqa qo`yilgan talabnihisobga olib, yuqorida sanab o`tilgan nutqning muhim jihatlarini e’tibordan qoldirishmumkin emas. Bu talablarga doimiy va qat’iy amal qilinsagina nutqni o`stirish,rivojlantirish samarali kechadi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Muhiddinov A. F. O`quv jarayonida nutq faoliyati. Toshkent. O`qituvchi2. Mahmudov N. O`qituvchi nutqi madaniyati. Toshkent-2009.



ELEKTRON DASTURIY RESURSDAN TA’LIM JARAYONI UCHUNFOYDALANISH

O‘.N. [email protected]

Navoiy davlat pedagogika instituti

Annotatsiya: Mazkur berilgan maqolada yaratilgan elektron dasturiy resursdanta’lim jarayoni uchun foydalanish imkoniyatlari haqida ma’lumot keltirilgan.

Kalit so‘zlari: tizim, dasturiy vositalar, ta’lim, mustaqil o‘qitish dasturi, algoritm,bilim, elektron resurslar, ilova.

Bilim va ko‘nikmalarni beruvchi texnologiyalar o‘qitishningdasturlashtiriladigan texnologiyalari, ya’ni maxsus ishlab chiqilgan dasturlar asosidao‘rgatuvchi qurilmalaridir. Dasturlashtirilgan material ma’lum bir mantiqiy ketma-ketlik tartibida beriladigan, nisbatan katta bo‘lmagan o‘quv axborotlari to‘plamidaniborat.

Jumladan, o‘qitish texnologiyasida quyidagi dasturlar bo‘lishi mumkin: chiziqlidastur; tarmoqlangan dastur; adaptiv dastur; umumlashtirilgan dastur; dastur-algoritm; modulli o‘qitish dasturi; bilimlarni to‘liq o‘zlashtirish dasturi. Budasturlarni tavsifini quyidagicha izohlash mumkin:

Chiziqli dastur nazorat topshiriqlari bo‘lgan o‘quv axborotining ketma-keto‘rin almashinuvchi uncha katta bo‘lmagan bloklaridan iborat. Bunda talabaaxborotning ushbu blokiga javob to‘g‘ri bo‘lganda keyingi blokka o‘tadi, javobnoto‘g‘ri bo‘lganda esa, shu qadamning o‘ziga qaytadi, ya’ni boshlang‘ich axborotniqaytadan o‘rganishi kerak.

Tarmoqlangan dasturda javob noto‘g‘ri bo‘lganda talabaga nazorattopshirig‘ini bajarishi, to‘g‘ri javob berishi va o‘quv axborotining navbatdagi blokigao‘tishiga imkon beruvchi qo‘shimcha o‘quv axboroti beriladi.

Adaptiv dastur talabaga yangi o‘quv materialining murakkablik darajasinio‘zi tanlashiga, ma’lumotnoma, adabiyotlar, lug‘atlar, qo‘llanmalar va h.k. gamurojaat qilishga imkon beradi.

Umumlashtirilgan dastur chiziqli, tarmoqlangan va adaptiv dasturlarningqismlarini o‘z ichiga oladi.

Dastur-algoritm nazariy va amaliy jarayonlarning ketma-ketligini aniqlaydi.Bu ham mustaqil o‘qitish dasturi, ham boshqa o‘qitish dasturining qismi bo‘lishimumkin.

Blokli o‘qitish dasturi talabaga turli intellektual amallarni bajarishga va o‘quvtopshiriqlarini bajarishda olgan bilimlaridan foydalanishiga imkon beradi.



Bloklarning ketma-ketligi axborot bloki; tekshirish-axborot bloki (testlar bilantekshiriladi); muammoli blok (masalalarni olingan bilimlar asosida yechish);tekshirish va to‘g‘rilash kabi bloklardan tashkil topgan bo‘lishi mumkin.

Elektron o‘qitish dasturi shundan iboratki, bunda o‘qitilayotgan fan mazmuniuch darajada beriladi: qisqartirilgan, to‘liq va chuqurlashtirilgan, shuningdek, ular birvaqtning o‘zida turli ko‘rinishda: rasmlar, matnlar ko‘rinishida yoki simvolli shakldaifodalanishi mumkin.

Bu o‘rinda o‘rgatuvchi tizim quyidagi tarkibiy qismlardan iborat bo‘ladi: aniqifodalangan o‘quv fani maqsadi; axborot banki (o‘qitish dasturi ko‘rinishidagi o‘quvmaterialiga oid manbalar); bilimlarni mustahkamlashga oid metodik qo‘llanma,tavsiyalar va h.k.; zarur mahoratlarni shakllantirish bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar;modulning maqsadiga mos keladigan nazorat ishi.

Bilimlarni to‘liq o‘zlashtirish dasturi, bunda bilimlarni mustahkamlik darajasiquyidagi faktorlar nazarda tutadi [1]:

o‘quv materialini o‘zlashtirish lozim bo‘lgan o‘quv elementlariga ajratish; o‘qishni tashkil etish; tekshirish-joriy nazorat; to‘g‘rilash; qayta o‘qitish.Yuqoridagi fikrlarimiz asosida dasturlashtiriladigan o‘qitishning bir nechta

asosiy tamoyilini keltiramiz (1-rasm):Birinchi tamoyil – boshqaruvchi qurilmalar majmuining ma’lum ierarxiyasi.

O‘qitishni boshqarishning yuqori sathida o‘qituvchi turadi hamda u fanga dastlabkiumumiy yo‘llanmani beradi va o‘qitishning nostandart murakkab vaziyatlarida to‘g‘riyo‘lni ko‘rsatib beradi;

Ikkinchi tamoyil – o‘quv faoliyatining har bir bosqichi bo‘yicha teskaribog‘lanishdan foydalanib, o‘quv jarayonini boshqarish tizimini sikl shaklida tashkiletish tamoyili. Teskari bog‘lanish o‘qituvchi uchun tuzatish kiritish (korreksiya),talaba uchun esa o‘quv materialini tushunib olish uchun zarur. Korreksiya uchuntashqi teskari bog‘lanishdan foydalaniladi. Bunday bog‘lanish o‘qitish jarayonini olibborayotgan boshqaruvchi qurilmalar, yoki o‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladi.

Uchinchi tamoyil – dasturlashtirilgan o‘quv materialini uzatish uchun maxsustexnik vositalardan foydalanishdir.



1-rasm. Tizim menyusi oynasi.Shunday qilib, elektron axborot-ta’lim muhitini yaratishdan maqsad ta’lim

muassasalarida talabalarning o‘z ta’lim yo‘nalishlari bo‘yicha bilim olish vamalakasini oshirishga bo‘lgan ehtiyojini yuqori darajada qanoatlantirishdir.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Begimqulov U.Sh. Pedagogik ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalarini

joriy yetishning nazariy asoslari. Monografiya. -Т.: Fan. 2007. -160 b.



ЎҚУВЧИЛАР ИЖТИМОИЙ ИНТЕЛЛЕКТИ КОМПОНЕНТЛАРИНИНГЎЗАРО МУНОСАБАТИ ДИНАМИКАСИ

Д.Мирзаева 72-мактаб

Аннотация: Ушбу мақолада ўқувчилар ижтимоий интеллектикомпонентларининг ўзаро муносабати динамикасини психологик тажрибаларасосида баён этилган. Ўқувчиларнинг мулоқотда ва ижтимоий шароитгамослашувчанликка қобилиятлилиги ҳамда инсонларни идрок этиш, улар биланмулоқатга киришимлилигидаги интеграллашган интеллектуал қобилиятианиқланган.

Калит сўзлар: ўқувчи, умумий интеллект, ижтимоий интеллект,интеллекти компонентлари, мулоқот, ҳиссиёт, новербал хулқ-атворни тушунишмезонлари, ижтимоий фаоллик.

“Сайёрамизнинг эртанги куни, фаровонлиги фарзандларимиз қандай инсонбўлиб камолга етиши билан боғлиқ. Бизнинг асосий вазифамиз – ёшларнинг ўзсалоҳиятини намоён қилиши учун зарур шароитлар яратишдан иборат[1]”.

Ёшларнинг замонавий касб-ҳунарларни пухта эгаллаши учун муносибшароитлар яратиш, ишбилармонлик қобилиятини ривожлантириш долзарбҳисобланади. Шунингдек ўқувчиларнинг интеллектуал ва ижодий салоҳиятинирўёбга чиқаришига ижтимоий фаолликнинг ўрни беқиёсдир. Фаоллик шахснингижтимоий интеллект хусусиятларига бевосита боғлиқдир. Ижтимоий интеллектинсонлар ўртасидаги муносабатларда содир бўладиган ходисаларни прогнозқилиш ва уларга тайёр туриш имкониятини беради ҳамда психологикзўриқишларга бўлган бардошни мустахкамлайди. Ҳозирги кунда ўзмутахассислик бўйича маҳоратли бўлиш билан бирга ижтимоиймуносабатларга мослашувчан, бошқаларнинг кечинмаларини ҳис эта оладиган,уларга ўз таъсирини ўтказувчи, муносабатларга киришимли, ўз хатти-ҳаракатларини бошқаларга мослаштира оладиган шахс бўлишини ҳам тақозоэтиши масаласи кўндаланг бўлиб қолди.

Ўқувчиларнинг умумий интеллекти табиатини тадқиқ этиш, илмийжихатдан чуқур таҳлил қилиш бугунги кун талабидир. Баркамол авлодтарбиясида, унинг интеллектуал салоҳиятини оширишда ва касбийшаклланишида ижтимоий интеллектни аниқлаш усулларини чуқур ўрганиш вадинамикасининг хусусиятларини таҳлил этиш мухимлиги кўрсатилди. Шусабабли бевосита тадқиқот натижалари шарҳига мурожаат этайлик. Ўқувчилартаълим жараёнида умумий ва ижтимоий интеллектни ривожлантириш



масаласига доимо эътибор қаратишлари лозим бўлади. Уларнинг умумийинтеллекти (IQ) даражаси ўртача бўлгани сингари ижтимоий интеллектниифодаловчи мезонлардан “Мулоқот иштирокчисининг ҳиссиёти, фикри ваниятларини тушуниш” бўйича (3.18±0.59) ўртача кучли даражани намоён этди.Бу эса ўқувчиларнинг одамлар билан муносабатни олдиндан прогнозлашни,воқеа-ҳодисаларнинг боришини тахминлашга лаёқатлари бор, аммо униривожлантириш лозим деган хулосани беради. Агар ўқувчиларда ушбусубтестни юқори даражада ечиш қобилияти бўлганда, нотаниш кишиларнифотосуратига қарабоқ, унинг кимлиги, шахси ҳақида батафсил тавсиф бераолардилар. Афсуски, ўқувчилар ижтимоий интеллектининг бу жабҳасиўртачадан юқорироқ камол топган.

Ўқувчилар новербал хулқ-атворни тушуниш бўйича ҳам ўртачадан юқориқийматга эга бўлганлар (3.30±0.85). Ўқувчилар ўзларини ишчанлик муҳитигатайёрлашга, новербал сигналларни илғашга, одамларнинг новербалмулоқотлари ёрдамида, позаси, мимикаси ва хатти-ҳаракатларига кўра,баҳолаш иқтидорлари асоси борлигидан далолат беради. Агар ўқувчиларўзларидаги ушбу сифатни юқорироқ даражада шакллантиришга эришсалар, уҳолда бу уларнинг фаол, стеник, чуқур рефлексияга, мулоқотда инсонларнингэмоционал ҳолатларига нисбатан сезгирликка, ўзларининг ҳис-туйғуларини ҳамтушунишга мойилликлари ортишини билдиради.

Ўқувчиларнинг қолган иккита субтест кўрсаткичлари, яъни вербалэкспрессияни тушуниш (2.89±0.55), шахслараро ўзаро таъсирлашувни таҳлилэтиш (2.82±0.95) бўйича ўртачага яқинлигини ўқувчилар ижтимоийинтеллектининг ушбу жабҳалари ҳали ўртача даражада ҳамривожланмаганлигидан далолат беради. Ўқувчиларнинг ижтимоийинтеллектини баҳолашга хизмат қилувчи тест мезонлари ёрдамида уларнингўзаро корреляцион муносабатларини таҳлил этишга ҳаракат қилайлик (1-жадвал). Ўқувчиларнинг ижтимоий интеллектини баҳолаш мезонлари орасидаижобий корреляцион муносабатлар кузатилмоқда. Ўртача қиймат бўйичатаҳлилимизда ўқувчилардаги “мулоқот иштирокчисининг ҳиссиёти, фикри ваниятларини тушуниш” ва "новербал ҳулқ-атворни тушуниш” бўйича ўртачаданюқори кўрсаткичларга эгаликларини корреляцион муносабатлар тасдиқлади(r=0.399,p<0.05). Демак, ўқувчилар шахслараро муносабатда интеллектуалқобилиятлари бирлигида умумий муҳитни, суҳбатдошларни хатти-ҳаракатлари,шахсий фазилатларини, кечинмаларини баҳолаш имкониятлари қонуниятжиҳатидан боғлиқлиги тасдиқланди (1-жадвал).



1-жадвал Ўқувчилар ижтимоий интеллекти муносабатлари

Ижтимоий интеллекткомпонентлари

Мулоқотиштирокчисининг ҳиссиёти,

фикри ваниятларинитушуниш

Новербал ҳулқ-атворни тушуниш

Вербалэкспрессия

нитушуниш

Шахсларароўзаро

таъсирлашувни таҳлил этиш

Мулоқот иштирокчисининг ҳиссиёти, фикри ва ниятларини тушуниш

1 0,400* 0,358 0,600**

Новербал хулқ-атворни тушуниш

1 0,359 0,620**

Вербал экспрессияни тушуниш

1 0,350

Шахслараро ўзаро таъсирлашувни таҳлил этиш

1

* p<0.05; * * p<0.01Ўз навбатида, ўқувчилар “мулоқот иштирокчисининг ҳиссиёти, фикри ва

ниятларини тушуниш” қобилиятларини ўстириб борсалар, “шахслараро ўзаротаъсирлашувни таҳлил этиш”да ҳам муаммоларга дуч келмасликлари илмийжиҳатдан исботини топмоқда (r=0.400,p<0.01). Новербал хулқ-атворнитушуниш қобилиятини ривожлантириш орқали “шахслараро ўзаротаъсирлашувини таҳлил этувчанликни камол топтиришлари мумкин экан.(r=0.620,p<0.01). Умумий интеллект натижалари билан ижтимоий интеллектмиқдорларини боғлиқлиги ҳам шахснинг камолотида аҳамият касб этишитабиий. Биз ўқувчиларнинг ижтимоий интеллекти билан бошқа интеллектларибилан ўзаро муносабатларини ўрганиш учун барча методикалар орасидагикорреляцион муносабатларни аниқлашга эришдик.

Бундан кўринадики, ўқувчиларнинг умумий интеллектига нисбатанижтимоий интеллектидаги ўсиш аломатлари яққолроқ. Унинг мезонлариорасида ҳам нисбий бўлса-да, ўзаро боғланишлар мавжуд. Ўқувчиларнингижтимоий интеллектни ўстиришдаги ўзига хослик турмушдаги ҳар хилвазиятларни кузатиш, уларга нисбатан ўз муносабатларини шакллантириш,ижтимоий вазиятларга мос тарзда ҳаётий кўникмаларни камол топтиришгаэҳтиёж сезган бўлишлари мумкин.

Таъкидлаш керакки, ўқувчиларнинг ижтимоий интеллекти мезонларинибосқичлар бўйича ўрганишга ҳаракат қилганимизда ҳам бир қатор ижобий,илмий маълумотлар қўлга киритилди. Ижтимоий интеллект натижалариўқувчиларда ўсиш ҳолати тўртинчи босқичда яққолроқ ифодаланишини



кўрсатди. Бундан кўринади, ижтимоий интеллектнинг ривожланишинитаъминлаш учун аниқ психологик тадбирлар билан бир қаторда, ўқувчиларнингўзлари у юзасидан мустақил изланиш олиб боришлари ҳам зарур.

Хулосалар.- Ўқувчилар ижтимоий фаоллигини аниқлаш учун психодиагностик

методикалари мавжуд бўлиб, уларни амалиётга татбиқ этиш шахснинг касбий-шахсий камолоти юзасидан етарлича илмий-услубий маълумотлар олишгахизмат қилади.

-Ўқувчиларнинг интеллекти ижтимоий табиатини белгиловчи мезонларумумий интеллект мезонларига нисбатан ўзаро корреляцион боғликларнияққолроқ ҳосил қилган бўлиб, улар субъектнинг жинсий тафовутларига кўрафарқланишга эга.

-Ўқувчиларнинг шахслараро муносабатларида интеллектуал қобилиятларибирлигида ижтимоий муҳитни, суҳбатдошларни хатти-ҳаракатлари, шахсийфазилатларини, кечинмаларини баҳолаш имкониятлари қонуният жиҳатиданбоғлиқлиги тасдиқланди.

- Ўқувчи қизларнинг ижтимоий интеллекти мезонлари бошқа интеллекткўрсакичлари билан бир қатор ижобий муносабатни ҳосил қила олди. Бундамулоқот иштирокчисининг ҳиссиёти, фикр ва ниятларини тушунишқобилиятига эгалик умумий интеллектнинг ўсишига ҳам, мураккаб мантиқиймуносабатларни тушунишга ҳам ижобий таъсир кўрсатиб, тушунчаларнингмуҳим ва номуҳим жиҳатларини фарқлай олишни ахборотларни кўриш орқалиқайта ишлаш имкониятларининг ўсишига олиб келиб, уларнинг касбий вашахсий камолотида ўз -ўзини намоён этганлигидан далолат беради.

-Ҳар икки жинс ўқувчиларида ижтимоий интеллектнинг мулоқотиштирокчисининг ҳиссиёти, фикри ва ниятларини тушуниш, новербал хулқ-атворни тушуниш мезонлари бир - бири билан боғланганлиги сингари умумийинтеллект билан ҳам ижобий ҳамда тўғри корреляцион боғлиқликни аксэттиради.

-Технологик ёндашув асосида педагогик фаолиятни ташкил этишиндивидуал ва ижодий хусусиятга эга. Шу билан бирга таълим ва тарбияжараёнини йўлга қўйишда ижтимоий тренинглардан мақсадли фойдаланишкасбий хусусиятларнинг шаклланишига, ижтимоий ва эмоционал интеллекттурларининг ривожланишига ижобий таъсир кўрсатувчи омил бўлибҳисобланади.

Касбий муносабатлар муайян ижтимоий-психологик шарт-шароитдашаклланиб, шахснинг маънавий салоҳияти, умуминсоний маданияти, тафаккурдаражаси, жамият қонунларини муайян даражада таҳлил эта олиш қобилиятибилан белгиланади Бу кўрсатгичларнинг қай даражада ёрқин ёки суст намоён



бўлиши изланишлар жараёнида тадқиқ этилиб, касбий муносабатларкўринишида ўқувчи ижтимоий интеллекти динамикасида намоён бўлди. Демак,ўқувчиларнинг ижтимоий фаоллиги “Ижтимоий интеллект” даражасинингюқорилигига боғлиқ.

Фойдаланилган адабиётлар1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг БМТ Бош

Ассамблеясининг 72-сессиясида сўзлаган нутқи (20.09.2017).2. Гилфорд Дж. Три стороны интеллекта // Психология мышления. Под

ред. A.M. Матюшкина. М., 1995.С.433-456.3. Ғозиев Э.Ғ. Ўқувчиларни умумлаштириш усулларига ўргатиш ва улар-

нинг ақлий тараққиёти.- Т.:Ўқитувчи, 1983.4. Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияси.- Т., 1990.5. Зиверт X. Ваш коэффициент интеллекта. Тесты. - М., 1997. - 164 с. 6. Зиверт X. Тестирование личности / Пер. с нем. - М.. 1997. - 198 с. 7. Искусственный интеллект и психология / Под. ред. О.К.Тихомирова. -

М., Наука, 1996.



ИННОВАЦИИ В ПРЕПОДАВАНИИ РУССКОГО ЯЗЫКА ИЛИТЕРАТУРЫ

Шерматова Мукаддас Хабибуллаевна18-й ГСШИ г.Наманган, Наманганской области

С чего же начался мой учительский опыт? Когда впервые началазадумываться о будущей профессии, о важности своего выбора? Вопрос кембыть – никогда не вызывал у меня раздумий. Я точно знала - что моя жизньбудет связана с воспитанием детей. С теплотой в душе я вспоминаю моюпервую учительницу, быть похожей на которую мне хотелось с первого дня вшколе. Именно желание быть помощником и наставником детям сталоопределяющим. Я пришла работать в школу, чтобы быть рядом сподрастающим поколением. Учительский труд – это каждодневная работа сосвоим удачами и неудачами, победа и поражениями. Нам учителям хочется,чтобы ученик обучался добровольно, самостоятельно и творчески. Но такихдостижений можно добиться, если ввести в учебный процесс активные формыи способы работы. Объективной необходимостью в условиях современногообразования становится освоение учителем и применение им на своих урокахинновационных технологий при обучении детей. Сегодня не должно бытьтакого учителя, который не задумывался бы над вопросами: “Как сделать урокинтересным, ярким? Как увлечь ребят своим предметом? Как создать на урокеситуацию успеха для каждого ученика?”И это не случайно. Новая организацияобщества, новое отношение к жизни предъявляют и новые требования к школе.Сегодня основная цель обучения - это не только накопление ученикомопределённой суммы знаний, умений, навыков, но и подготовка школьника каксамостоятельного субъекта образовательной деятельности. В основесовременного образования лежит активность ученика, направляемая учителем.Именно этой цели - воспитанию творческой, активной личности, умеющейучиться, совершенствоваться самостоятельно, и подчиняются основные задачисовременного образования.

Что же такое “инновационное обучение” и в чём его особенности?Инновационное обучение (от англ. innovation – нововведение) – новый

подход к обучению, включающий в себя личностный подход,фундаментальность образования, творческое начало, профессионализм,использование новейших технологий.

Основными целями инновационного обучения являются:-развитие интеллектуальных, коммуникативных, лингвистических и

творческих способностей учащихся;



-формирование личностных качеств учащихся;-выработка умений, влияющих на учебно-познавательную деятельность и

переход на уровень продуктивного творчества;-формирование ключевых компетентностей учащихся.Данными целями определяются и задачи инновационного обучения:-оптимизация учебно-воспитательного процесса;-создание обстановки сотрудничества ученика и учителя;-выработка долговременной положительной мотивации к обучению;-тщательный отбор материала и способов его подачи.В основе инновационного обучения лежат следующие технологии:-развивающее обучение;-проблемное обучение;-развитие критического мышления;-технология “Метод проектов”;-дифференцированный подход к обучению;-создание ситуации успеха на уроке;-информационные технологии.Использование данных технологий на уроках имеет большие

преимущества. Учебный процесс становится для учащихся интересным, чтоповышает активность учащихся, развивает навыки самостоятельно получатьзнания в процессе взаимодействия и поиска. Повышается качество и прочностьполученных знаний. Развиваются исследовательские навыки и умения,формируются аналитические способности учащихся. Параллельно с процессомобучения идет развитие коммуникативных качеств и формирование лидерскихкачеств личности.

При использовании инновационных технологий в обучении русскомуязыку и литературе я успешно применяю на своих уроках следующие приемы:

1) мозговая атака;2) групповая дискуссия;3)синквейн;4) эссе;5) дидактическая игры;6) уроки диспуты;7) исследование текста;8) работа с тестами;9) задания поискового характера;10) нетрадиционные формы домашнего задания.Остановлюсь лишь на некоторых из них.



Эссе - жанр критики и публицистики, свободная трактовка какой-либолитературной, философской, эстетической, моральной и социальной проблемы.Эссе очень распространенный жанр письменных работ в западной педагогике.Его целесообразно использовать как небольшое письменное задание обычно настадии рефлексии. Ребята, как правило, имеют на многие вопросы свою точкузрения, а в силу возрастных психологических особенностей не всегда могутпроявить сдержанность, поэтому возникает на уроке ситуация, когда болееподготовленные учащиеся высказывают свои мысли, идеи, предположения, недавая остальным время сосредоточиться. Вот тогда и незаменим прием эссе:каждый может проанализировать обсуждаемый вопрос, подумать, сделатьсамостоятельный выбор. Главное правило свободного письма – неостанавливаться, не перечитывать, не исправлять. 5-минутное эссе обычноприменяется в конце занятия, чтобы помочь учащимся подытожить свои знанияпо изученной теме. Для учителя – это возможность получить обратную связь.Поэтому учащимся можно предложить два пункта:

1) написать, что они узнали по новой теме;2) задать один вопрос, на который они так и не получили ответа.Развитию познавательной активности способствуют и нетрадиционные

уроки, которые позволяют повысить интерес ученика к предмету и к обучениюв целом.Существует несколько классификаций нестандартных уроков имножество их видов: урок-семинар, урок-беседа, урок-практикум, урок-экскурсия, урок-исследование, урок-игра, урок-КВН, урок-защита проекта,урок-диспут, урок-конференция, урок-театрализованное представление, урок-путешествие, урок-зачет.Практически все они позволяют задавать проблемныевопросы и создавать проблемные ситуации, решать задачидифференцированного обучения, активизируют учебную деятельность,повышают познавательный интерес, способствуют развитию критическогомышления. Нетрадиционные же уроки русского языка и литературыобеспечивают системный анализ лингвистических сведений, развиваютязыковую наблюдательность. Именно поэтому все вышеперечисленные видыуроков я с удовольствием применяю в своей работе.

Подсчитано, что в среднем ученик в течение пяти уроков говорит 3-5минут. Я думаю, что учителей эти данные не удивят, но, бесспорно, заставятзадуматься над проблемой. Поэтому сегодня актуальными являются уроки —диспуты, дискуссии. Большая доля работы при подготовке к такому урокуложится на плечи учителя: выбор темы, подход к проблеме, составление планадискуссии, отбор вопросов. Такая форма работы более эффективна на урокахлитературы.



При всем многообразии и эффективности нетрадиционных уроковиспользовать их часто нельзя по целому ряду причин. Но ведь так хочется,чтобы каждый урок был особенный, со своей “изюминкой”. Поэтому можноприбегнуть к нестандартным, творческим элементам отдельного традиционногоурока. Это могут быть и лексический диктант или диктант-кроссворд, исоставление загадок на уроке, и комментированное письмо илипредупредительные диктанты с “вагоновожатым”. Другое действенноесредство - это дидактические игры, способные вызвать интерес к занятиям порусскому языку.

Цель игры – пробудить интерес к познанию, науке, книге, учению. Нарядус учением занимает важное место в развитии ребенка. При включении детей вситуацию дидактической игры интерес к учебной деятельности резковозрастает, изучаемый материал становится для них более доступным,работоспособность значительно повышается. Важная роль занимательныхдидактических игр состоит еще и в том, что они способствуют снятиюнапряжения у детей, создает положительный эмоциональный настрой в ходеурока. Я использую большое количество дидактических лингвистических игр:это и и задание по типу “Исключи лишнее”, “Узнай меня”и другие, которыепрививают умение синтеза и осмысления информации. Главное, чтобы детям науроке некогда было скучать, чтобы им хотелось работать, учиться, а ведь дляэтого важны и ситуация успеха, которую, как правило, создают нестандартныеуроки или элементы уроков, и самостоятельность, к которой ребята приучаютсяна таких уроках, и творческое отношение к родному языку, котороевоспитывается только на творческих уроках.

Последние годы довольно часто использую на своих уроках синквейн какприем технологии развития критического мышления на стадии рефлексии.Хотя синквейн может быть использован на разных стадиях урока: на стадииповторения – сжатое сообщение актуализации полученных ранее знаний исистематизации материала; на стадии осмысления – вдумчивая работа надновыми понятиями; на стадии рефлексии – это средство творческоговыражения осмысленного материала.

Большое значение для раскрытия творческого потенциала ученика имеюти нетрадиционные формы домашнего задания, которые призваны, с однойстороны, закреплять знания, умения и навыки, полученные на уроке, а с другойстороны, позволяют ребёнку проявить самостоятельность, самому найтирешение нестандартного вопроса, задания.

Типы домашнего задания:- творческая работа(подготовка иллюстраций к литературным

произведениям, создание видеоклипов по литературным произведениям)



- художественное чтение;- инсценировка художественного произведения;- исторический комментарий к произведениям (слайд-шоу);- подготовка словарных диктантов или письмо по памяти;- составление вопросника к зачету по теме;- составление конспекта, опорных таблиц;- презентации (обзор героев произведения, биография писателя);Такие домашние задания помогают школьнику почувствовать себя и в

роли автора, и в роли иллюстратора, и в роли учителя. Необычные заданияактивизируют мышление, заставляют ребёнка обобщать, систематизироватьматериал по теме, а задача учителя – помогает ученику увидеть его роль науроке, перевести учебную деятельность школьника в творческую плоскость.



BIR XIL MAVZUGA IKKI XIL ILMIY YONDASHUVNING “ONA TILI”DARSLIKLARIDA YORITILISHI VA UZLUKSIZLIK MUAMMOLARI

Qurbonova Donoxon Namangan viloyati Namangan tumani 4-sonli umumiy o‘rta ta’lim maktabi

Ma’lumki, uzluksizlik – ta’lim sifatini ta’minlovchi eng muhim jihatlardan biri.Uzluksizlik hisobga olinmagan darsliklar tizimi o‘qituvchi faoliyatiga salbiy ta’siro‘tkazadi. O‘quvchi ongida shakllanadigan bilimning butunligi va mustahkamligigaputur yetkazadi.

Xo‘sh, uzluksizlik nima sababdan buziladi? Xususan, maktab “Ona tili”dasrliklarida uzluksizlikning buzilishi qaysi mavzularni yoritishda yaqqol ko‘zgatashlanadi?

Bir xil mavzuga ikki xil ilmiy yondashuv maktab “Ona tili” darsliklaridauzluksizlikning buzilishiga sabab bo‘layotgani bugun ko‘pchilikka ma’lum. Buborada gapdagi bosh bo‘laklar va uyushiq bo‘laklar masalasi, ayniqsa, diqqatgasazovor. Chunki har ikki mavzuning boshlang‘ich va yuqori sinf “Ona tili”darsliklarida yoritilishi bir-biridan keskin farqlanadi. Mazkur muammo 10-15 yildanbuyon munozara va muhokamalarga sabab bo‘layotgani uchun o‘qituvchilardarsliklarning yangi avlodi nashr etilishini intizorlik bilan kutishdi. Nihoyat, o‘shaintizor kutilgan damlar yetib keldi va 2019-yilda 3-sinf “Ona tili” darsliginiqo‘limizga oldik. Darslikning 43-sahifasida avvalgi nashrlarda bo‘lgani kabi quyidagima’lumotlar yozib qo‘yilibdi:

“Ega va kesim gapning bosh bo‘laklaridir. Ular birgalikda gapning asosinitashkil etadi. Gapning kim yoki nima haqida aytilganini bildirgan bo‘lak ega debataladi. Gapning egasi haqida nima deyilganini bildirgan bo‘lak kesim deyiladi.Kesim gapning boshqa bo‘laklarini o‘z atrofida birlashtiradi. Bolalar maktabdao‘qiydilar. Bu gapda bosh bo‘lak ikkita: kimlar? Bolalar (ega), nima qiladilar?O‘qiydilar (kesim). Bolalar o‘qiydilar gapi bolalarning mashg‘uloti (o‘qishi) haqidaxabar bildiryapti”.

Avvalgi nomuvofiqliklarni nazarda tutib, ayni shu mavzu 8-sinf “Ona tili”darsligining 2019-yil nashrida qanday yoritilganiga qiziqdik. Afsuski, darslikda boshbo‘laklar masalasiga oydinlik kiritilmagan, aniqrog‘i, “bosh bo‘laklar” atamasiqo‘llanmagan. Mualliflar ongli ravishda bu “bosh og‘riq”dan qochishgan va ega,kesim haqida ma’lumotlar berish bilan cheklanishgan. Lekin bu “ongli qochish”qimmatga tushgan. Negaki, darslikning 79-sahifasidan “Ikkinchi darajali bo‘laklar”deb nomlangan 6-bo‘lim boshlanadi. Savol tug‘ilishi tabiiy: “Ikkinchi darajalibo‘laklar” atamasining mavjudligi va butun boshli bo‘lim shu atama bilan nomlanishimantiqan “bosh bo‘laklar” atamasi ham mavjudligini anglatadimi?



Albatta, anglatadi. Natijada o‘qituvchilar 8-sinf “Ona tili” darsligida “boshbo‘laklar” atamasi uchramasligini texnik kamchilik sifatida baholashmoqda vadarslarda gap bo‘laklarini ikki qism (bosh va ikkinchi darajali)ga ajratib o‘rgatishdadavom etishmoqda. Amaliyot shunaqa. Uning ziddiyatlaridan xalos bo‘lish uchunnazariy ma’lumotlar puxta va aniq yoritilishi, savol-shubha tug‘dirmaydigan darajadamukammal ifodalanishi zarur. Afsuslanarli tomoni shundaki, mazkur muammolivaziyat yana eng kamida 4 yil, ya’ni yangi nashr etilgan darsliklar iste’moldanchiqarilgunga qadar ta’lim jarayonini qiynayveradi.

Ta’kidlash joizki, 4-5-sinflarning amaldagi “Ona tili” darsliklarida ham vaziyatshunday, ya’ni mualliflar “bosh bo‘laklar” atamasini qo‘llashdan o‘zlarini tiyishgan.Ammo mualliflar guruhi o‘zlari ishonadigan ilmiy haqiqatni o‘quvchilardan yashirib,pardalashdan uyalishgan, chog‘i, 5-sinf “Ona tili” darsligi uchun yozilgan“O‘qituvchi kitobi”ning 53-sahifasida kesim bosh bo‘lak, ega, aniqlovchi,to‘ldiruvchi va hol ikkinchi darajali bo‘lak ekanligini ta’kidlashgan va o‘sha o‘rindaboshlang‘ich sinflarda ega va kesim bosh bo‘lak sifatida o‘rgatilishini eslatibqo‘yishgan. Boshlang‘ich sinfda unday, yuqori sinfda esa bunday. Bu holdan xulosaqilish mumkinki, mualliflar guruhi maktab “Ona tili” darsliklarida uzluksizlikbo‘lishini shart hisoblamaydi, shekilli. O‘zlarining ilmiy qarashlari qobig‘igao‘ralashib qolgan bir guruh olimlar o‘rtasidagi tortishuvlar shu tariqa maktab ona tilita’limini holdan toydirmoqda. Olimlikning tor doiradagi manfaatlari qachongachata’lim jarayoniga soya soladi? Muhtaram olimlarimiz-darslik mualliflari, nahotki,milliy ta’lim tizimini qiynashayotganini o‘ylab ko‘rishmasa?!

Yo‘q, masala bir-ikki mavzu doirasida bo‘lganda bu qadar kuyunmasdik. “Onatili” darsliklarida chalkashliklar ko‘p va ular yangi ilmiy tadqiqotlar ta’sirida ro‘ybermoqda. Xususan, uyushiq bo‘laklar masalasi shu vaqtgacha hech bir muammosizo‘quvchilarga o‘rgatilardi. Biroq darsliklarning yangi avlodida bu mavzu hamboshqacharoq yoritilgan. Deylik, kesimlarning uyushib kelishi avvalgi qarashlargato‘g‘ri kelmaydi. 8-sinf “Ona tili” darsligining oxirgi nashrida bu mavzu quyidagichaizohlangan:

Bilib oling.1.Kesim uyushib kelganda uni shakllantiruvchi vositalar (zamon, shaxs-son,

mayl, tasdiq-inkor shakllari, bog‘lama va ko‘makchi fe’llar) oxirgi bo‘lakkaqo‘shiladi: Mavzuni yaxshi tushunish uchun, avvalo, darsni diqqat bilan tinglash,berilgan topshiriqlarni bajarish, muntazam takrorlash kerak. Men uzoq yillardanbuyon shu shaharda yashab, o‘qib, ishlab kelyapman.

Agar ushbu vositalar har bir kesimga qo‘shilsa, bunday gap uyushiq kesimlisodda gap emas, qo‘shma gap hisoblanadi: Nutq qudratli kuch: u ishontiradi,undaydi, majbur etadi.

2.Uyushiq bo‘lakda ko‘plik, egalik va kelishik qo‘shimchasi qo‘llanishi ikki xil:



1) ko‘plik, egalik va kelishik qo‘shimchasi uyushiq bo‘lakning oxirgisigaqo‘shilib, barchasiga tegishli bo‘ladi: Noma va arizalarning ba’zisi mirzo, muftilargahavola qilinar edi;

2) gapdagi uyushiq bo‘laklarning har birida son, egalik, kelishik qo‘shimchasiqo‘shilishi ham mumkin: Qor sovug‘i qo‘llarimni va oyoqlarimni, peshonamni yalabtursa-da, menga juda yoqimli tuyuldi.

4-sinf “Ona tili” darsligining 2017-yil, ya’ni amaldagi nashrida esa avvalgiqarashlar saqlangan:

41-mashq. O‘qing. Har ikki ustunda berilgan gaplarni taqqoslang.Men she’rni o‘qidim. / Men she’rni o‘qidim va yodladim. Men she’rni yodladim. / Bir xil so‘roqqa javob bo‘lgan so‘zlarni toping. Ularning gapdagi vazifasini

aniqlang.Qaysi ustunda berilgan gaplarda fikr ixcham ifodalangan?Gapda kesimlar uyushib kelishi mumkinMuammo shundaki, Men o‘qidim, yozdim jumlasida boshlang‘ich sinflar kesim

uyushib kelganini aytishsa, yuqori sinflar jumladagi ikki kesim ikki sodda gap, debo‘rganishadi. Shu tariqa maktab ona tili ta’limiga yana bir muammo bosh suqmoqda.Muammoning bosh sababi esa barcha sinflar darsliklarini yagona ekspertlar guruhinazorat qilmayotganidadir.

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalarni amalga oshirishmuhim hisoblanadi:

1. Respublika Ta’lim markazi tomonidan “Ona tili” darslaridagi uzluksizlikbilan bog‘liq muammolarni aniqlash va darslik mualliflari bilan muhokama qilish.

2. Uzluksizlik bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etish maqsadida “Ona tili”darsliklarining yangi avlodi ustida ishlayotgan mualliflar uchun yagona talabqo‘yilgan tavsiyanoma tayyorlash va unga amal qilish.

3. “Ona tili” darsliklari sinflar kesimi bo‘yicha turli yillarda nashr etilayotganinihisobga olib va ta’lim jarayonida munozarali holatlarning oldini olish maqsadidabarcha ona tili va adabiyoti fani o‘qituvchilari hamda boshlang‘ich sinflarda mazkurfandan dars beruvchi o‘qituvchilar bilan avgust kengashlari doirasida maxsusmashg‘ulotlar o‘tkazish.

Foydalanilgan adabiyotlar1. S.Fuzailov, M.Xudoyberganova, Sh.Yo‘ldosheva. “Ona tili” (3-sinf) darsligi.

Toshkent, “O‘qituvchi” NMIU, 2019-yil.2. R.Ikromova, X.G‘ulomova, Sh.Yo‘ldosheva, D.Shodmonqulova, “Ona tili”

(4-sinf) darsligi. Toshkent, “O‘qituvchi” NMIU, 2017-yil.



3. N.Mahmudov, A.Nurmonov, A.Sobirov, V.Qodirov, V.Jo‘raboyeva, “Onatili” (5-sinf) darsligi, Toshkent, “Ma’naviyat” nashriyoti, 2015-yil.

4. M.Qodirov, H.Ne’matov, M.Abduraimova, R.Sayfullayeva, B.Mengliyev,“Ona tili” (8-sinf) darsligi, Toshkent, “Cho‘lpon” NMIU, 2019-yil.

5. “Repetitor” gazetasi, 2016-yil 1-son.



УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ОНА ТИЛИ ФАНИДАН

“НАЗОРАТ ИШИ ТАҲЛИЛИ” МАВЗУСИНИ ЎТИШДА ЯНГИ ПЕД

ТЕХНАЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛИ

Ниёзова Мастура Махаммаджоновна

Наманган вилояти Тўракўрғон тумани 53-мактаб

Ушбу маколада она тили фани бўйича “Назорат иши таҳлили” мавзусида

ўкувчилар билан ишлашда “Fill the basket” яъни саватчани тўлдиринг, хато

ёзилган сўзларни тўғри вариантини ёзиш максадида “Хатолар устида ишлаш”

жадвали, “сўздан сўзни ясаш” жадвали, хато ёзилган сўзларнинг тўғри

талаффуз килиш максадида ўша сўзлар иштирокида ўзбек халк маколларидан

айтиш усулларидан фойдаланиш ўкувчиларнинг ёзган диктантларидаги

хатоларини тахлил килишнинг энг самарали усуллари эканлигини исботлайди.

1.”Сўздан сўзни ясаш” жадвали. 2. Ўкувчилар шундай сўз ёзишлари керак.

3. Ҳосил бўлган сўзлар иштирокида гаплар ёзадилар. 4. Биринчи ракамдаги

сўзларга эътиборимизни каратамиз. 5. Кўлкоп сўзининг иккичи бўғини. 6.

Тўртинчи катордаги сўзлар бўйича ишлаймиз.

Умумий ўрта таълим мактабларининг 5-11- синф она тили фанларида

назорат диктанти олингандан сўнг кейинги мавзу “Назорат иши таҳлили”

бўлади. Бу мавзуда ўкувчилар аввалги дарсда назорат диктанти учун ёзилган

матнни таҳлил килишлари ва хатолари устида ишлашлари керак бўлади. Буни

ҳозир биз 5- ва 6-синфлар мисолида кўриб чикамиз. Бизга маълумки, битта

синфда 23, 24, 25, 26, 27 тадан 30 нафар баъзан эса ундан кўп ўкувчилар

бўлади. “ 45 минутлик дарс жараёнида синфдаги барча ўкувчиларнинг назорат

иши ёзишдаги хатоликлари устида ишлаб бўладими?”-деган савол туғилиши

мумкин. Дарс жараёнида барча ўкувчиларнинг хатолари устида тулик ишлаб

бўлиниши ва вактдан унумли фойдаланиш максадида “ Fill the basket” яъни

ўзбекчага таржима килганда “ Саватчани тўлдиринг” усулидан фойдаланиш

максадга мувофик бўлади. Бу усулдан фойдаланишда энг аввало синф

ўкувчиларини уч груҳга бўлиб оламиз ва груҳ сардори сайлаб оламиз. Учала

груҳга биттадан саватча берилади. Ундан сўнг ўкувчиларнинг баҳоланган

назорат иши дафтарлари ўзларига таркатилади. Ўкувчилар диктантда йўл

кўйган хатоларини кўздан кечирадилар. Сўнг грух вакилларига коғоздан

ясалган шафтоли, олма, анор мевалари таркатилади. Меваларнинг бир тарафи

кўк, иккинчи томони кизил рангда бўлади. Ўкувчилар меванинг кўк томони

(яъни хом томони) га назорат диктантидаги хато ёзилган сўзларни кизил

томони (яъни пишган томони)га хато ёзилган сўзларнинг тўғри вариантини

имло коидасига мувофик ёзишади. Масалан: “Илм” мавзусида ўкувчилардан



диктант олдик дейлик бунда бир ўкувчи куйидаги сўзларни хато ёзди. Дойимо

(доимо) билм (билим ) пайвант (пайванд) унип ўсади (униб-ўсади)

Груҳ сардорлари ўкувчиларнинг кўлидаги меваларини саватчага жойлаб

ўкитувчига олиб келади. Ўкитувчи меваларга ёзилган сўзларни кўздан

кечиради хатоликлари бўлса изоҳлайди. Кайси груҳ вакиллари саватчани

меваларга тўлдириб биринчи бўлиб шартни тўғри ва сифатли бажарган бўлса

ўша груҳ вакиллари ғолибликни кўлга киритадилар. Кейин эса ҳар бир ўкувчи

мевага ёзган сўзлари иштирокида кичик матн тузадилар. Тузган матнлари

асосида сарлавҳа ҳам кўйиб оладилар.Ўкувчилар айнан ўша сўзларни такрор

кўллаш билан хатоликларини янада бартараф этишади. Намуна:

Китоб

(Диктантни ёзишда хатога йўл кўйган ўкувчилар учун)

Менинг онам доимо билим олишимни назорат килиб борадилар. Онамнинг

айтишларича, кимки ёшлигида китоб ўкиса, билимни пухта олса ўша инсон

униб-ўсар экан. Ҳакикатдан ҳам кимки кўп китоб ўкиса, билим олса, келажаги

порлок бўлади. Китоб инсонларнинг фикрини теранлаштиради, дунёкарашини

юксалтиради, ҳаётга бўлган кизикишларини оширади. Китоб мутолаа килган

киши жамоат жойларда ҳам тўй-маросимларда ҳам ҳурматли ва эъзозли бўлади.

Доимо эл ардоғида, ҳар пайт инсонлар куршовида бўлади. Шундай экан келинг

ҳаммамиз ҳозирданок кўлимизга китобни олайлик, келажагимиз учун замин

яратайлик. Доимо ўкиш ва изланишда бўлайлик.

Юкоридагига ўхшаган матн туздириш оркали ўкитувчи ўз максадига

эришади яъни ўкувчилар кейинги этапларда айнан ўша сўзларни такрор

ёзишлари оркали хатосиз ёзадилар. Диктант ёзишда ҳеч кандай хатога йўл

кўймаган ўкувчиларга эса 10 тадан 15тагача бўлган таянч сўзлар берилади.

Мисол учун:

1. Равнак

2. Ватан 9. Посбон

3. Аскар 10. Миллат

4. Мактаб 11. Теран

5. Юртбошимиз 12. Мустаҳкам

6. Шароит 13. Фидо

7. Юксак 14. Жон

8. Довюрак 15. Армон

Шуни таъкидлаб айтаманки, бу шартни диктант ёзишда ҳеч кандай хатога

йул кўймаган ўкувчилар бажаришади. Чунки, ўз хатоларини бартараф этиш

учун матн ёзаётган укувчиларнинг шартни бажариш жараёнида, бехато диктант

ёзган ўкувчилар бўш колмасликлари учун юкоридаги таянч сўзлар иштирокида



ихчам матн тузадилар. Демак, бундан чикди диктантни хото ёзган ва бехато

ёзган ўкувчилар бу жараённи тенг бошлайдилар.

Матн намунаси

(Диктантни хатосиз ёзган ўкувчиларга кўшимча машғулот)

Ҳар бир инсон келажакда яхши инсон бўлиши учун энг аввало мактабда

ўкиб юрган кезларидаёк яхши билим олишга барча фанларни бирдай

ўзлаштиришга ҳаракат килишлари керак. Мана юртбошимиз ёшларимизни аъло

ўкишлари учун ҳамма шароитларни яратиб беришди. Аскарларимиз эса тун-у

кун Ватанимизни кўриклаш билан банд. Ҳар бир инсон ҳам аскар яъни ватан

посбонлари бўла олмайди. Бунинг учун юрт ўғлонлари билимли теран

фикрлайдиган бир сўзли довюрак мустаҳкам иродали бўлишлари лозим. Барча

инсонлар юрт равнаки ва тараккиёти учун керак бўлса жонини фидо килишга

тайёр бшлиши керак. Биз ўзбек миллати эканлигимизни ҳеч качон эсимиздан

чикармаслигимиз даркор. Мени ўзбек халкига тилагим шуки, доимо юксак

чўккиларга эришинг. юрагингизда ҳеч ҳам армонингиз колмасин. Келинг,

барчамиз ёшликдан ўкишни, ўрганишни ва изланишни бошлайлик!

Бу матнни яратишда барча таянч сўзлар иштирок этди. Ўкитувчи

ўкувчиларни баҳолашда нечта таянч сўзлардан фойдаланганлигини ва

матннинг мазмун-моҳиятини ҳисобга олиши максадга мувофик бўлади.

Улар ўша таянч сўзлардан фойдаланган ҳолда матн тузадилар ва ўкиб

эшттирадилар. Колган вакт жараёнида ўкитувчи диктант учун кўйилган

баҳоларни ўкувчилардан сўраб журналга кўяди. Дарс жараёнида ўкувчиларнинг

диктант учун кўйилган баҳоларини сўраб кўйиш, ўкувчиларни ижобий томонга

ўзгартириши аник. Чунки паст баҳо олган ўкувчилар кейинги сафар синфдош

дўстларидан уялиб, изза булмаслиги учун яхши баҳо олишга ҳаракат

киладилар. Дарс сўнгида ўкитувчи ўкувчиларнинг назорат диктанти учун олган

баҳоларини кундалик дафтарларига кўйиб бериши керак бўлади. Юкорида

келтирилган усулдан фойдаланиш ўкувчиларни тезкорликка, ҳозиржавобликка,

фикрлашга чорлаб, тасаввур оламларини кенгайтирса, тарбиявий жиҳатдан

олиб карайдиган бўлсак, ўкувчиларни “ Ўз хатоларини тан олишлик” руҳида

тарбиялайди.

Юкоридаги янги услублар 5- 6-синфлар учун бўлса, куйидаги методлар эса

7- 11 синфлар учун тавсия этилади.

Дейлик 7- 11 синф укувчиларидан ҳам назорат диктанти олинди. Табиийки

ўкувчиларимиз орасида имловий хатоларга йул кўядиган ўкувчиларимиз

бўлади. Уларни хатоларини эса биз куйидаги методлар оркали бартараф этишга

ҳаракат киламиз.



“ Хатолар устида ишлаш” жадвали

Т/р Хато ёзилган

сўзлар

Тўғри

варианти

Мисол учун гаплар

1 Кадирият Кадрият Миллий кадриятларимиз фахримиз

2 Иптихор Ифтихор Миллий ифтихор тушунчалари бор

3 Холат Ҳолат Дўстим ачинарли ҳолатда эди

4 Росгўй Ростгўй Ростгўйлик инсон кўрки

(Изоҳ: Сўзлардаги ортикча кўлланилган ҳарфлар кизил, талаффузи бўйича

ёзилган ҳарфлар сиёхранг, айнан ўша сўзларнинг тўғри вариантини гап ичида

кўлланганлиги эса яшил рангда берилди)

1.Ўкувчилар баъзан кўшма сўз ва жуфт сўзларни ёзишда имловий

хатоларга йул кўйишлари лозим. Бундай вазиятда ўкувчилар куйидаги “Занжир

каби улаймиз” усулидан фойдаланишлари мумкин. Бу усул бир карашда оддий

кўриниши мумкин, лекин, бу метод оркали ўкувчиларнинг бироз бўлсада

фикрлашларига, хатосиз ёзишларига эришилади.

2.Бу жадвалга ўкувчилар шундай сўз ёзишлари керакки, биринчи катакка

ёзилган сўзни иккинчи катакка ёзилган сўзга кўшиб ўкилганда кўшма сўз,

иккинчи катакдаги сўзни учинчи катакдаги сўзга кўшиб ўкишганда эса

беихтиёр жуфт ва такрорий сўзлар ҳосил бўлиши керак.

Намуна: “Сўздан сўзни ясаш” жадвали

Тр Сўзлар Сўзлар Сўзлар

1 Кўл Коп Коп

2 Атир Гул Гул

3 Билим Дон Дун

4 Ўғил Ой Куёш

5 Уч Тепа Паст

Синф ўкувчилари ҳосил бўлган сўзлар иштирокида гаплар тузадилар.

Мисол учун биринчи ракам остидаги сўзларга эътиборимизни каратамиз ва

улар иштирокида гаплар ҳосил киламиз.

Кўл+коп= кўлкоп. Мен кишда кўлимга кўлкоп такиб юраман. Энди эса

кўлкоп сўзининг иккинчи бўғинидаги коп сўзи ёрдамида такрорий сўз ҳосил

киламиз.

Коп+коп= коп-коп. Бозорларда коп-коп сабзавотлар сотилади.

Энди эса тўртинчи катордаги сўзлар бўйича ишлаймиз.

Ўғил+ой = Ўғилой. Менинг дугонам Ўғилой синфимиздаги энг аълочи

киз. Энди Ўғилой сўзининг иккинчи бўғинидаги ой сўзи ёрдамида жуфт сўз

ҳосил киламиз.

Ой + куёш= ой-куёш.

Ўйин вактга караб давом эттирилиши мумкин.



Бундан ташкари ўкувчилар она тили фанини адабиёт фанига боғлаган

ҳолда ўзбек халк маколлари асосида “Хато сўздан макол топ” ўйинини ташкил

этишлари мумкин. Бунда ўкувчи кайси сўзни хато ёзган бўлса ўша сўзни синф

тахтасига ёзади ва ўша сўз иштирокида битта макол айтиб ўтиради.

Мисол учун: Мурод сўзини мурот ёзган дейлик. Ўкувчи ўша сўзни синф

тахтасига ёзиб ўша сўз иштирокида куйидаги маколни айтиши мумкин: “Яхши

билан юрсанг етарсан муродга ёмон билан юрсанг коларсан уятга.” Ўйин

вазиятга караб ташкиллаштирилади.

Бундай услублардан фойдаланиш ва фанларга боғлаш ўкувчи

ёшларимизни фикрлашларини кенгайтириши тасаввур оламларини

юксалтириши ва хотираларини мустаҳкамлашларига ва сўз ёзишдаги

хатоликлари бартараф этилишига ишонаман.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Ш. Акрамов. Тил ва адабиёт таълими. Тошкент шаҳри. 2004 йил 3-сон

21 бет

2. Б. Менглиев, Ў.Холиёров.Ўзбек тилидан универсал кўлланма. Тошкент.

Академнашр. 2011 йил. 51 бет

3. Мадрим Ҳамраев. Она тили (кўлланма) Тошкент. Шарк нашриёт-манба.

2017 йил 72 бет

4. Н. Махмудов, А. Нурмонов, А. Собиров, В.Кодиров, З. Жўрабоева. 5

синф она тили дарслиги. Тошкент. Маънавият. 2011 йил. 113- 114 бетлар

5. У.Санакулов, А. Мухторов. Ўзбек адабий тили тарихи.Тошкент.

Ўкитувчи. 1995 йил. 13-бет.



ANIQ FANLARNI O’QITISHDA AXBOROTKOMMUNIKATSIONTEXNOLOGIYALARINI AMALIYOTGA JORIY

ETISH

Kalandarova Ibodat AllaberganovnaKalandarova Zulxumor Allaberganovna

Xorazm viloyati, Urganch tuman 33-son maktab

Annotatsiya: Rivojlanishning o’z yo’lidan jadal sur’atlar bilan borayotganmustaqil Vatanimizda barkamol avlod tarbiyasi, ma’rifatli va yuksak ma’naviyatlifuqarolarni yetishtirish davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biridir. Bugungikunda esa “Qanday qilib samarali o’qitamiz?, “Samarali maktabni qanday tashkiletamiz?” degan masalaning yechimini topish dolzarb masala bo’lib kelmoqda. Ushbumaqolada ana shu savollarga ham javob topish mumkin.Undan tashqari darslarniAxborot Kommunikatsion Texnologiyalardan foydalanib tashkil etish bosqichma-bosqich yoritib berilgan.

Kalit so’zlar: AKT, kompyuter, multimediya, zamonaviy ta’lim, electron dars,o’quv filmlari.

Bugungi kunda ta’lim sohasida pedogoglardan yuksak darajada kasbiy mahorattalab qilinmoqda.Bu kasbiy mahorat nafaqat o’qituvchilarning faoliyatiniosonlashtiradigan texnik vositalarni o’zlashtirish va qo’llash, balki o’qitish lozimbo’lgan fanga intellektul va ijodiy masalalarni hal eta oladigan dasturlardanfoydalanish zarurligini ko’rsatadi. Endilikda ta’lim sohasida “Zamonaviy ta’lim”tushunchasi kirib keldi. Zamonaviy ta’lim deganda shaxsga yo’naltirilgan, axbarot-kommunikatsion texnologiyalardan foydalanilgan ta’lim tushuniladi.

Sifatli ta’lim berishda o’qituvchining maqsadi-o’quvchi shaxsini rivojlantirishgayo’naltirilgan ta’limning mazmuni va mohiyatini anglash, uni amalyotga joriy qilish,ta’lim tarbiyaning samarali metodlarini qo’llash.

Shu sifatli ta’lim berishda o’qituvchilarning vazifasi –sifatli ta’lim berish uchunsharoit yaratishdan iboratdir.

Jumladan, aniq fanlarni o’qitishda ham axborot- kommunikatsiontexnologiyalardan keng foydalansa bo’ladi. Barcha sinflarga mo’ljallangan aniqfanlarga oid electron darsliklar, multimeduyalar keltirilgan, maktablar interaktivdoskalar bilan jihozlangan. O’qituvchidan esa ulardan foydalanib mustaqil ravishdadars ishlanmasi tayyorlash talab etiladi.Bu dars ishlanmalarga elektron test, o’quvfilimlarini ham kiritish mumkin. Undan tashqari matematikaga katta hissa qo’shgan,Xorazmda yashab ijod etgan buyuk o’zbek allomalarning rasmlarini interaktivdoskada nomoyon etib, ularning ijodi bilan o’quvchilarni tanishtirib borilsa maqsadga



muvofiq bo’ladi. Elektron dars ishlanmalari tayyorlashda internetdan olinganma’lumotlardan ham foydalansa bo’ladi.Shuni ta’kidlash kerakki, multimediyayordamida beriladigan har qanday ma’lumot, albatta, mustaqil ishlashni talab etadi.O’quv jarayonida shunchaki o’qish yoki ko’rib chiqish bo’lmasligi kerak.

Darslarda bunday axborot- kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish;-tadqiqot uchun yana bir vosita;-mavzu boyicha qo’shimcha manba;-mustaqil malaka oshirish usuli ;-o’quvchilarning individual faollik sohasini kengaytirish imkoniyatidir.Axbarot-kommunikatsion texnologiyalar yordamida olib boriladigan dars

an’anaviy darsdan o’quv jarayonini tashkil etish va unda ishlatiladigan metodlar bilanham farqlanadi. Bunday o’qitish jarayaoni o’quvchining mustaqil bilim olishiga,bilim olish faolyatining jadallashiga olib keladi.

Aniq fanlarni o’qitishda axbarot-kommunikatsion texnologiyalardan foydalanibo’tilgan darslarni quyidagi bosqichlarga bo’lish mumkin;

1.Tashkiliy bosqich -o’qituvchi va o’quvchilar yaxshi munosabatda bo’ladilar;-sinf o’quvchilari ishchanlik ritmiga tez kirishib ketadilar;-o’qituvchi barcha o’quvchilar diqqatini jalb etadi, bu jarayonda aniq fanlarga

doir qisqa metodlardan foydalansa ham bo’ladi;-o’quvchilar va texnika vositalari darsga to’liq tayyorlanadi.2.Uy vazifasini tekshirish bosqichi.-butun sinf o’quvchilarining uy vazifasini bajarganlarini aniqlash(5-7daqiqa),

ommaviy xatolarni bartaraf etish;-uy vazifasini bajarmagan ayrim o’quvchilardan sababini aniqlash;-o’quvchilarga uy vazifasini bajarmaslik kelajakda umumiy natijalarga ta’sir

etishini tushuntirish;-uy vazifasining maqsadlari va o’quvchilarning uy vazifasini bajarishgabo’lgan

munosabatlarga qarab nazoratning turli shakllaridan foydalanish;-elektron uy vazifalarini uyda bajarish shart emas, hammaning ham uyida

kompyuter yo’q.Maktab kompyuterlaridan foydalanish mumkin. Elektron uyvazifalarini saqlash ko’p vaqt talab qilmaydi.

-aniq fanlarga oid sinov testlari tuzish. Buni Microsoft Word yoki Power Pointdasturlari yordamida yaratish mumkin.

3.Bilimni tekshirish bosqichi.Bilimni o’zlashtirish darajasini tekshirganda faqat xotirani emas, o’quvchining

fikirlashini tekshirish kerak. Savollar o’quvchilar uchun qiziqarli bo;lishi lozim.Buning uchun o’quv materiallariga yangicha yondashuv, nazariy bilimlarni amalda



qo’llash kerak. Bunda o’quvchilar bir-birlarining ishlarini baholashlari va o’qituvchibu jarayonni oqilona tashkil etishi muhim hisoblanadi.

Dars jarayonida axborot kommunikatsion texnologiyalardan foydalangandaberilgan vaqt me’yoriga rioya qilish zarur.Agar darsda matematik allomalargabag’ishlangan filimlardan foydalanilsa, filimning davomiyligiga, mavzuga ,o’quvchilarning yosh xususiyatlariga mosligiga jiddiy axamiyat berish zarur.

O’quv filmi namoyishidan so’ng albatta uning muhokamasini uyishtirishkerak .Muhokama jarayonida filimning ta’limiy , tarbiyaviy, estetik jihatlariga diqqatjalb qilinadi.Power Point taqdimotidan foydalanganda esa taqdimotni qo’llash vaqti,slaydlarning mazmuni ketma-ketligi, estetik bezagini hisobga olish zarur.Bundamaterialning hajmiga ko’ra, bir mavzudagi slaydlar soni 10-12 tadan oshmasligi, birslaydda beriladigan matn harflari katta, uzoqdan o’qishga qulay, qatorlar soni 4-5 tabo’lishi maqsadga muvofiqdir.

Slaydga bezak berishda sokin ranglardan, ta’lim jarayoni hamda fanxususiyatlarga mos rasm va chizmalardan, slayd mazmunini o’rganishga yordamberadigan animatsiyadan foydalanish lozim.Slaydlarda umuman o’qituvchitomonidan taqdim etiladigan axborotda darslikda berilmagan ma’lumotlarni keltirishjarayonga nisbatan qiziqishni, o’qib o’rganish ehtiyojini tug’diradi. O’quvchilargaaniq fanlarga oid axborot- kommunikatsion texnologiyalardan foydalanibbajariladigan topshiriqlar berish lozim. Bunday topshiriqlar o’quvchi shaxsinirivojlantirishga , uning aqliy va ma’naviy imkoniyatlarini yanada rivojlantirishgayordam beradi. O’qituvchi o’quvchilarga internet saytlaridan aniq fanlarga doirreferatlarni topishiga yordam berishi va ularni jarayonga tadbiq etishi zarurbo’ladi.Dars jarayonida o’quvchilar sevib tomosha qiladigan ta’lim jarayoniga oidbadiiy filimlar, multfilimlar seriallar ko’rsatuvlar lavhalarini eslatish, ta’limiy vatarbiyaviy jihatdan kuchli parchalarini namoyish qilish mumkin.Bunda o’qituvchio’zi namoyish etgan filimidan kelib chiqqan holda muammoli savol bilano’quvchilarga yuzlanadi va shu muammoning yechimini o’quvchilar bilan birgalikdatopishga harakat qiladi.

Ta’lim sohasida axborot-kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish o’quvjarayonini faollashtiradi, yetishmagan ma’lumotlarni to’ldiradi, bilim olish faolyatinitashkil etishni optimallashtiradi, o’qishni individuallashtiradi, o’quvchilarningmustaqil bilim olishini tashkil etadi, o’quvchilarning jamoaviy ilmiy-tadqiqotfaolyatlarini tashkil etish imkonyatlarini yanada oshiradi.

Umuman olganda axborot-kommunikatsion texnologiyalardan foydalanibo’tilgan darslar o’qituvchining o’zini ilxomlantirsa, yanada izlanuvchan, teranfikirlashga undasa, o’quvchilarni bir so’z bilan aytganda mantiqiy fikirlash doirasinikengaytiradi.



Foydalanilgan adabiyotlar1. Umumiy o’rta ta’lim maktablari o’qituvchilarining metodik guruhlarini

o’qitish uchun seminar modullari:1-modul: “Ta’limni rivojlantirishdagi o’zgarishlar”– Toshkent-2011

2.Umumiy o’rta ta’lim maktablari o’qituvchilarining metodik guruhlarinio’qitish uchun seminar modullari:2-modul:”Samarali maktab va hamkorlikmadaniyati” – Toshkent-2010

3. Umumiy o’rta ta’lim maktablari o’qituvchilarining metodik guruhlarinio’qitish uchun seminar modullari:3-modul:”O’quvchi shaxsini rivojlantirishgayo’naltirilgan ta’lim” - Toshkent- 2011

4. Azizxo’jayeva.N.N. “Pedodogogik texnologiya va pedodogogik mahorat.”-T.:2003y

5. G’ulomov.S.S, Alimov.R.X va boshqalar. “Axborot tizimlari vatexnologiyalari”.”Sharq”, T-2000y

6. Alimov R.X, Yulchiyeva G.T, va boshqalar. “Axborot texnologiyalari vatizimlari” darslik-T.:TDIU, 2010y



ТАЪЛИМДА ИНТЕРФАОЛ МЕТОДЛАРНИ ҚЎЛЛАШНИНГАҲАМИЯТИ

Пўлатов ХуршидНавоий вилояти Кармана тумани ХТБ

Мамлакатимизда кадрлар тайёрлаш миллий дастурини босқичма-босқич вамуваффақиятли амалга ошириш кўп жиҳатдан ўқитувчи фаолияти, унингкасбий нуфузини ошириш билан боғлиқдир. Шундай экан, соғлом ва ҳартомонлама баркамол авлодни етиштириш узлуксиз таълим тизимида меҳнатқилаётган педагогнинг савиясига, тайёргарлигига ва фидоийлигига, унинг ёшавлодни ўқитиш ва тарбиялаш ишига бўлган муносабатига боғиқдир. Ўқитувчижамиятнинг ижтимоий топшириғини бажаради, ҳар томонлама етукмутахассисларни тайёрлашда ўқитувчи муайян ижтимоий-сиёсий, педагогик вашахсий талабларга жавоб бериши лозим. Шундай экан, ўқитувчи мустақилликғоясига эътиқодли, ҳар томонлама ривожланган илмий тафаккурга эга, касбигатегишли маълумоти бор, яъни ўз фанининг чуқур билимдони, педагогикмулоқот устаси, педагогик-психологик ва услубий билим ҳамда малакаларниэгаллаган бўлиши ҳамда турли педагогик вазифаларни тезда ечиши,вазиятларни сезиши, ўрганиши ва баҳолай олиши керак. У педагогик таъсиркўрсатишнинг энг мақбул усул ва воситаларини танлай олиш қобилиятига ҳамэга бўлиши лозим.

Мустақил Ўзбекистоннинг келажаги бўлган авлодни тарбиялаш нозик,ниҳоятда катта диққат-эътиборни талаб қиладиган, ички зиддиятли жараёндир.

Шундай экан, ўқитувчи ёки ўқувчининг шаклланиш жараёнини зўрҳавас васинчковлик билан кузатиши лозим. У педагогик жараённи бошқарар экан,педагогик билим ва маҳорат эгаси бўлиши лозим. Шундагина ўқитувчипедагогик ҳодисаларнинг моҳиятини ва диалектикасини, педагогик меҳнатметоди, касб ва технологиясини ва профессионал педагогикани тушуниб етади.Педагогик билим ва маҳорат эгаси бўлган ўқитувчи, аввало, педагогикафанининг методологик асосларини, шахс ривожланишининг қонуниятлари ваомилларини, кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг моҳияти, мақсад вавазифаларини билиши керак. Таълим тизимида меҳнат қилаётганпедагогларнинг кўпчилиги таълим ва тарбия жараёнида педагогик маҳоратнингзарурияти ва аҳамиятини тобора чуқур англаб бормокдалар.

Шу сабабли улар ўз маҳоратларини узлуксиз ошира боришга, ҳозиргикуннинг юксак талабларига мос замонавий билим ва тажрибаларниўзлаштиришга, ижодий меҳнат қилишга интилмоқдалар. Аммо шуни ҳамэътироф этишимиз керакки, мактабларда айрим ўқитувчилар ўз педагогик



маҳоратларини ошира боришнинг аҳамиятини етарли даражада ҳисқилмайдилар, “Таълим тўғрисида”ги Қонун ва «Кадрлар тайёрлаш миллийдастури»нинг талабларини чуқурроқ ўрганишга қизиқмайдилар, ўқувжараёнининг илмийлигига, замон талабларига мослигига, турмуш ва амалиётбилан боғланишига юзаки қарайдилар, ўқитилаётган ўқув фанларининг илмийва ғоявий-тарбиявий бирлигини доимо эсда тутмайдилар. Бу эса улар қўлидатаълим олаётган ўқувчи ва талабаларнинг билим даражаси ва савиясинингетарли бўлмаслигига, ўқув дастурларини ўзлаштиришдан орқада қолишларигасабаб бўлмоқда. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» асосида амалгаоширилаётган таълим соҳасидаги ислоҳотларнинг биринчи ва иккинчибосқичлари вазифалари муваффақиятли ҳал қилиниб, учинчи босқичдагиўзгаришлар давом этмоқда. Бу босқичда ўқув-тарбия ишларини бутунлай янгиасосда ташкил қилиш, юқори сифат кўрсаткичга эришиш талаб қилинади.«Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» юксак умумий маданиятга ва касб-ҳунармаданиятига, ижодий ва ижтимоий фаолликка, сиёсий ҳамда ижтимоий ҳаётдатўғри йўл топа билиш маҳоратига эга бўлган, истиқбол вазифаларини илгарисуриш ва ҳал этишга қодир кадрларнинг янги авлодини шакллантириш,шунингдек, ҳар томонлама камол топган, жамиятда турмушга мослашган,таълим дастурларини онгли равишда пухта ўзлаштирган, жамият, давлат ваоила олдида ўз жавобгарлигини ҳис этадиган фуқароларни тарбиялашниназарда тутган педагогик ғояни илгари суради. Ушбу педагогик ғоя таълимтизими олдига: - таълим ва кадрлар тайёрлаш тизимини жамиятда амалгаоширилаётган янгиланиш, ривожланган ҳуқуқий-демократик давлат қурилишижараёнларига мослаш; - кадрлар тайёрлаш тизими ва мазмунини мамлакатнингижтимоий– иқтисодий тараққиёти истиқболларидан, жамият эҳтиёжларидан,фан, маданият, техника ва технологиянинг замонавий ютуқларидан келибчиққан ҳолда қайта қуриш;-таълим олувчиларни маънавий-ахлоқийтарбиялашнинг самарали шакллари ва услубларини ишлаб чиқиш ҳамда жорийқилишни ҳал этиш вазифаларини кўндаланг қилиб қўйди.

Интерфаол методни таълим тарбия жараёнига қўллаш сабаблари:1. Ривожланган мамлакатлар қаторидан ўрин олиш учун, аҳоли таълимини

жадаллаштириш ва самарадорлигини ошириш мақсадида замонавий интерфаолметодлардан фойдаланиш зарурлиги;

2. Фан-техника тараққиётининг ўта ривожланганлиги натижасидаахборотлар тизими ҳажмининг тобора кўпайиб бораётганлиги;

3. Замонавий техника ва технологияларни таълимга татбиқ этиш, таълимжараёнини компьютерлаштириш, ўқув-тарбия жараёнида ахбороттехнологияси(АТ) ва техник воситалар(ТВ)дан фойдаланиш кераклиги;



4. Ўқувчи ва ўқитувчи фаолиятини тўғри йўлга қўйиш, ўқитувчи таълиммақсади ва мазмунини пухта билиши, таълим усуллари, методлари вавоситаларини яхши эгаллаган бўлиши, талабанинг қизиқиш ваинтилувчанлигини тўғри йўлга йўналтира олиши лозимлиги;

5. Ўқитувчи таълим жараёнини юқори даражада, самарали ташкил этишучун мақсад ва вазифаларни аниқ белгилаши, таълим натижасини олдинданқайд этиши, ўқув предметларини тўлиқ ўзлаштиришга эришиш учун зарурийтаълим воситалари, шарт-шароитларини тайёрлашга эришиши кераклиги;

6. Ўқув жараёни учун зарур моддий-техник базанинг яратилганбўлишлиги;

7. Таълим-тарбия жараёни натижаларини холисона ва объектив баҳолаш,ўқувчиларнинг билим ва малакаларини эгаллаш жараёнини назорат қилиш вабаҳолашни автоматлаштиришга эришилганлиги;

8. Ўсиб келаётган ёш авлодни ҳаётга мукаммал тайёрлаш талаби уларга энгилғор билим бериш усули ҳисобланган объектив борлиққа мажмуий ёндашувтамойилидан фойдаланишни талаб қилиши каби муаммолардадир. Демак,замонавий интерфаол методлар юқорида келтирилган шартларнинг барчаталабларига жавоб берадиган таълимий тадбир ҳисобланади.

Бугунги кунда «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» талабларидан биритаълим жараёнида янги педагогик ва ахборот технологияларини қўллаш,тайёргарликнинг модул тизимидан фойдаланган ҳолда таълим олувчиларниўқитишни жадаллаштириш саналади.



INTERFAOL METODLARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI

Xurboyeva Yulduz AbdurasulovnaNamangan viloyati Uchqo’rg’on tumani 3-sonli maktab

Hozirgi vaqtda ta`lim jarayonida o`qitishining zamonaviy metodlari kengqo`llanilmoqda.O`qitishning zamonaviy metodlarini qo`llash o`qitish jarayonidayuqori samaradorlikka erishishga olib keladi.Bu metodlarni har bir darsning didaktikvazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq. An`anaviy dars shaklini saqlabqolga holda uni ta`lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan turli-tuman metodlarbilan boyitish ta`lim oluvchilarning o`zlashtirish darajasi o`sishiga olib keladi.Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda ta`lim-tarbiya jarayoningsamaradorligini kafolatlovchi zamonaviy pedagogik texnalogiyalarii qo`llash kattatajriba asoslarini tashkil etuvchi metodalar interfaol metodlar nomi bilanyuritilmoqda. Interfaol ta`lim metodlari hozirda eng ko`p tarqalgan va barcha turdagita`lim muassasalarida keng qo`llanilayotgan metodlardan hisoblanadi. Shu bilanbirga, interfaol ta`lim metodlarining turlari ko`p bo`lib, ta`lim - tarbiya jarayoniningdeyarlik hamma vazifalarini amalga oshirish maqsadlari uchun moslari n hozirdamavjud. Amaliyotda ulrdan muayyan maqsadlar uchun moslarini ajratib tegishlichaqo`llash mumkin. Bu holat hozirda interfaol ta`lim metodlarini qo`llash va ta`limoluvchilarni amaliy mashqlarini mustaqil bajarishga undash talab etiladi.

Interfaol metod biror faoliyat yoki muammoni o`zaro muloqotda, o`zaro bahs-munozarada fikrlash asnosida, hamjihatlik bilan hal etishdir. Bu usulning afzalligishundaki, butun faoliyat o`quvchi-talabani mustaqi fikrlashga o`rgatib, mustaqilhayotga tayyorlaydi.

O`qitishning interfaol usullarini tanlashda ta`lim maqsadi, ta`lim oluvchilarningsoni va imkoniyatlari,o`quv muassasining o`quv-moddiy sharoiti, ta`limningdavomiyligi, o`qituvchining pedagogik mahorati va boshqalar e`tiborga olinadi.

Interfaol metodlar deganda – ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqilfikrlashga undovchi , ta’lim jarayoning markazida ta’lim oluvchi bo’lgan metodlartushuniladi.

Bu metodlar qo’llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtirok etishgachorlaydi.Ta`lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Ta`lim oluvchimarkazda bo`lfan yondashuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyin bo`ladi:

- ta`lim samarasi yuqoriroq bo`lgan o`qish-organish;- ta`lim oluvchining yuqori darajada rag`batlantirishi; - ilgari ortirrilgan bilimlarning ham e`tiborga olinishi;- ta`lim oluvchining tashabbuskorligi va ma`suliyatining qo’llab –quvvatlashi- amalda bajarilish orqali o`rganilishi;



- ikki taraflama fikr-mulohasalarga sharoit yaratilishi;Shunday qilib, fanlarni o`qitish jarayonida interfaol metodlardan foydalanish

o`ziga xos xususiyatga ega. Ta`lim amaliyotida foydalanilayotgan har bir interfaolmetodni sinchiklab o`rganish va amalda qo`llash o`quvchi-talabalarning fikrlashqobilyatini kengeytiradi hamda muammoning to`g`ri yechimini topishlariga ijobiyta`sir ko`rsatadi. O`quvchi-talabalarning ijodkorligini va faolligini oshiradi. Turli xilnazariy va amaliy muamolar interfaol metodlar bilan tahrir etilganda o`quvchi vatalabalarning bilim , ko`nikma malakalari kengayishi va chuqurlashishiga erishiladi.

Yuqorida aytilganlardan interfaol ta`lim metodlarini tegishlicha tahlili etish vashu asosda ularni tasniflash zarurati ma`lum bo`ladi. Quyida ushbu masala bo`yichaumumiy mulohazalarni keltiramiz.

Bu metidlarni tasniflashda ularni interfaol metodlar, interfaol ta`limstrategiyalari , interfaol grafik organayzerlarga ajratish mumkin.

Hozirgi kunda eng ommaviy ta`lim metodlari quyidagilar hisoblanadi:1. Interfaol metodlar: “Keys-stadi” (yoki “O`quv keyslari”),”Blist-so`rov”, ,”

Modellashtirish”,”Ijodiy ish”, “Muomoli ta’lim” va boshqalar.2. Interfaol ta’lim strategiyalari.”Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Galeriya”, “Zig-

zag”, “Zinzma-zina”, “Muzyorar” ,”Rotastiya”, “Yumoloqlangan qor vahakoza.Interfaol ta’lim metodlari tarkibidan interfaol ta’lim strategiyalarni ajratishdaguruh ishini tashkil qilishga yondashuv ma’lum ma’noda strategic yondashuvgaqiyoslanishiga asoslanadi.Aslida bu strategiyalar ham ko’proq jihatdan intrerfaolta;lim metodlariga tegishli bo’lib,ularning orasida boshqa farqlar yo’q.

3. Interfaol grafik organeyzirlar :”Baliq skeleti”, “BBB”, ”Venn diagrammasi”,T-jadval”, “Klaster”, “Nima uchun?”, “Qanday?” va boshqalar.Interfaol grafikorganeyzrlarni ajratishda bunday mashg’ulotlarda asosiy fikrlar turli grafik shakllardayozma ko’rinishda ifodalanishiga asoslaniladi.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki,interfaol ta’lim metodlarini ko’pincha turlishakllaridagi o’quv mashg’ulotlari texnologiyalari bilan bir vaqtda qo’llashmumkin.Bu metodlarni qo’llash, mashg’ulot ishtirokchilarining faolliklarini oshirib ,ta’lim samaradorligini yaxshilashga hizmat qiladi.

Shu munosabat bilan yuqoridagi tasnif bo’yicha hozirgi ayirim interfaol ta’limmetodlarining turli shakllaridagi o’quv mashg’ulotlari texnologiyalari bilan qo’llashuchun qulaylik yaratadi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Abduqodirov A.A.Masofali o’qitish modellari va ularning sinflari.2014-yil2. Boshlang’ich ta’lim jurnali.2020-yil3. Sh.Qurbonov,E.Seytxalilov.Ta’lim sifatini boshqarish.T.:”Turon-Iqbol”.2006-

yil



KARANTIN DAVRIDA O`QUVCHILAR BILAN ONLAYN DARSLARTASHKIL ETISHDA O`QUVCHI, OTA-ONA BILAN O`ZARO

HAMKORLIK

Safarova Sanobar Solijonovna2-umumiy o`rta ta`lim maktabiNavoiy viloyati Navoiy shahar

Bugungi butun dunyoda ro'y berib turgan holat o`quvchilarimizning ta'lim olishusulini keskin o'zgarishiga olib keldi. Ular yaqin kunlargacha sinf xonalarida tayorma'lumotni o'zlashtirib kelgan bo'lsalar, endilikda butun e'tiborlarini kompyuter yokitelefon qurilmasining ekraniga qarab ta'lim olishga majbur bo'lmoqdalar. Aslida harbir bo'layotgan o'zgarishda bir hikmat bo'ladi. Bu holat o'qituvchini dars berishusuliga boshdan oyoq nazar solishga majbur qilmoqda. O`quvchida esa masofaviyta'limda ko'proq mustaqil izlanish ko'nikmasini o'zida shakllantirish ehtiyojinitug`dirmoqada. Demak buvaziyatda ta'lim inson omiliga nisbatan texnika vainternetga bog'liq bo'lib qolmoqda. Bunday ta'lim olish usuli aslida butun dunyodaommalashgan. Xo'sh, masofaviy ta'lim olishni yaxshi yo'lga qo'yish uchuno`quvchidan nimalar talab qilinadi? Bugun sizlarni masofaviy ta'limdagi eng zo'rtavsiyalar bilan tanishtirmoqchiman.

1. Bajaradigan ishlaringizni va o'qitiladigan fanlarni o'zingiz uchun jadvalinituzib oling va bo'sh vaqtingizni to'g'ritashkil eting. Mavzu bo'yicha topshiriqnimuddatini ham yozib qo'yishni unutmang. Sababi, reja bilan bajarilgan ish bukutilayotgan natijaning garovi hisoblanadi. Siz reja tuzayotganingizda bajarishingizlozim bo'lgan vazifani tasavvur qilib keyin uni qog'ozga tushurasiz. Bu esa, siznianiq, maqsadli harakat qilishga va qimmatli vaqtingizni hudda- behudagasarflamaslikka olib keladi.

2. O'zingiz uchun o'qish sharoitini tashkillashtiring! Yaxshi oqish shartlaridanbiri albatta qulay dars qilish sharoiti hisoblanadi. Qulay orindiq, yorug' xona, keraklidars qurollari darslarni o'z vaqtida bajarishga ilhomlaydi. Maxsus yaratilgan sharoitsizda ma'suliyat hissini yana ham shakllantiradi. Bundan tashqari bu omilga o`quvchio'zining unumli vaqtini aniqlash ham kiradi.

3. Doimo pozitiv bo'lib qoling!Masofaviy o'qish o'ziga yarasha qiyin, lekin unio'z vaqtida ijro etsangiz yuqori natijalar ko'rsatishingiz mumkin. Doim pozitiv bo'lib,butun e'tibotingizni muvaffaqiyatlaringizga qarating. Tadqiqotlarning ko'rsatishicha,muvaffaqiyatli o`quvchilar doimo pozitiv fikr egalari hisoblanishar ekan. Bungao'ziga ishonch, vaqtdan samarali foydalanish kriteriyalari kiradi.

4. O'zingizga SMART - maqsadlarni qo'ya biling!SMART so'zi aqlli deganma'noni bildirib, topshiriqni bajarib bo'lish muddati bilan bo'g'liq maqsadlarni qo'ya



bilish hisoblanadi. Yani, "Men bugun maxsus fanimdagi ma'lum vazifani qaysidiraniq muddatgacha bajarib tugataman" kabi kichik maqsadlarni qo'yishingiz va albattauni bajarishingiz lozim hisoblanadi. Qo'yilgan maqsadni o'z vaqtida bajarsangiz,sizga o'zingizdan qoniqish hissi paydo bo'ladi. Bu esa sizni yana yangi maqsadlarqo'yishga undaydi.

5. Masofaviy ta'lim orqali o'zlashtirayotgan mavzularni uzoq muddatli xotiragajoylang!

Asosiy muammo shundan iboratki, 80 % insonlar o'rgangan materialini 1-2kundan so'ng esidan chiqaribyuboradilar. Buning asosiy sababi siz ma'lumotlarniqisqa muddatli xotira omboriqa joylashtirqanmateriallarni muntazam takrorlab borishbu muammoni bartaraf etadi. Buda sizga quyidagi metodlar yordamga keladi:

- Taxminan bir soatdan so'ng yangi o'zlashtirgan mavzuni takrorlash. - Unutgan mavzuni takrorlash. - Mavzuni ertasi kuni takrorlash. Boshqacha aytganda, 1+1+1+1 metodi qo'lang. -1 soatdan so'ng-1 kundan so'ng-1 haftadan so'ng6. Savol berishda uyalmang. Azaldan xalqimizda "So'rab surushtirgan olim,

orlanib so'ramagan o'ziga zolim" degan naql bor. Masofaviy ta'limda fannio'zlashtirishda kichik bo'lsa ham tushumovchilik bo'lsa, bu haqida uztozingizga habarbering va mavzuni to'liq o'zlashtirib oling. Unutmang kichik tushunmovchilik kattatushunmovchilikka olib keladi.

Sizning motivasiya darajangiz o'qishdagi muvaffaqiyatingizga bevosita ta'sirko'rsatadi. Bu ko'nikma va iroda uyg'unligi bo'lib, biladigan bilimingizni qandayqo'llay bilishingiz hisoblanadi. Yani, qanchalik kuchli motivasiyaga ega bo'lsangiz,bilgan narsalaringizni qo'rqmay amaliyotda foydalana olasiz.

O'zingizga doim quyidagi gaplarni takrorlang: "Menda hammasi yaxshiketyapti", "Oldingi topshiriqlarni o'z vaqtida bajara oldim, endi navbatdagisini hamuddalayman" va hokazo.

6. O'zingizda masovafiy o'qishga nisbatan ko'nikma va odatni shakllantiring!7. Vaqti-vaqti bilan o'zingizga dam olish uchun tanaffus e'lon qiling. Karantin kunlarida ota-onalar va farzandlar o`rtasidagi munosabat yanada

yaqinlashadi. Hozirda o`quvchilarning vazifani bajarishlari va fanlarni bajarishlariko`proq ota-onalarga bog`liq bo`lib qolmoqda. Ota-onalar o`gìl-qizlari uchun darstayyorlashda faollik ko`rsatsagina, ularda o`qishga nisbatan faollik ortadi.

Bu borada ota-onalarga quyidagi tavsiyalarni beramiz: 1. Kun tartibini to`g`ri rejalashtiring. O`z vaqtida uyqidan turishi, ovqatlanishi,

uyda o`quv mashgùlotlarini o`tkazishi, o`yin yoki foydali ish bilan shugùllanishilozim. Bu farzandingizni tartib-intizomga o`rgatadi.

2. Uy sharoitida yangi kreativ tadbirlar tashkil qiling!



3. Oilaviy kitobxonlik va she`rxonlik kechalarini uyushtiring! Ota-bobolarimiz ham bola tarbiyasida kitobning tarbiyaviy ta`sir kuchidan

samarali foydalangan. Buning uchun bolaning Yoshi va qiziqishlariga moskitoblarnitanlash, ularni birgalikda o`qish foydalidir.

4. Masofaviy ta`limdan foydalaning! Respublikamiz ta`lim vazirliklarining tashabbuslari bilan bugungi kunda onlayn

darslar tashkil etilganidan foydalanib, uy sharoitida jadval asosida farzandlarimizningmasofaviy ta`lim olishini qo`llab-quvvatlab turishingiz lozim.

Bunday sharoitda o`qituvchilardan ham o`z ishlariga masùliyat bilanyondashib, o`quvchi, ota-ona bilan hamkorlik qilishda turli xildagi metodlardanfoydalanishni talab qiladi. Boshlangìch sinf o`quvchilarida bunday hamkorlikalohida ahamiyat kasb etadi.

Boshlang’ich sinf o’quvchilari go’yoki endigina unib kelayotgan niholgao’xshaydi. Unga qanday parvarish berilsa, u xuddi shu yo’sinda unib o’sadi.Bolalarning qay darajada zukko, bilimdon hamda ziyrak bo’lishlari o’qituvchiningmehnati, uning samarali ish faoliyatiga bog’liq bo’ladi. Karantin davrida har biro`qituvchi o`z sinfi uchun onlayn guruhlar tashkil etib, bu guruhlarga barcha ota-onalar bilan hamkorlikni yo`lga qo`yishdi. Endi bu guruhlarda o`quvchilarningyaxshi ta`lim olishi uchun o`qituvchidan kata mahorat talab etiladi. Kunliktopshiriqlarni o`z vaqtida bajarilishini nazorat qilish, har bir o`quvchining ishinie`tiborsiz qoldirmaslik ularni turli usullarda rag`batlantirib borish o`quvchida bilimolishga bo`lgan ishtiyoqini rivojlantiradi.

O`qituvchi bunda guruhni nazorat qilib borar ekan, o`quvchilarningqiziqishlarini ham hisobga olgan holda turli tanlovlar tashkil etib borsa o`quvchilarkunlik topshiriqlarni o`z vaqtida a`lo darajada bajarishga harakat qilishadi. O`ztajribamdan kelib chiqqan holda tanlovlarni hafta kunlariga bo`lib chiqdim.

Har bir tanlovni o`tkazishdan oldin o`quvchini shu tanlovning shartlari bilantanishtirib, uning bu topshiriqlarni albatta uddalay olishiga ishontirish, buning uchunundan sabr va qunt talab qilinishini aytib rag`batlantirish lozim. Hafta so`ngida engfaol o`quvchilar va ularning ota-onalarini rag`batlantirib borsak, ularda bilim olishgabo`lgan havas yanada kuchayadi. Eng yaxshi ishlarni telegram kanallardagi#5tashabbus_uyimizda, #sport tanloviga_634, #uydagi _qahramonlar tanlovlargayuborsak, unda vatanga, oilaga, ustozlariga bo`lgan hurmat ham yuksaladi.

Karantin ta`til jazo emas, balki sizni oila a`zolaringiz, farzandlaringiz bilanyaqindan tanishish imkoniyati degan munosabat siz istagan yaqinlikni hosil qilishgaimkon beradi. Unutmang bugun biz uyda bo`lib, shaxsiy gigienaga qatìy roiya qilibo`zimizni, yaqinlarimizni va boshqalarni koronovirusdan asray olamiz!



Foydalanilgan adabiyotlar1. Sh. Abdullayeva Karantin davrida vaqtni qanday tashkil etish

kerak?//Ma`rifat gazetasi -Toshkent, 2020. 31. 03 1-b2. Koronovirus inqirozi ta`tili davrida farzandlarimizni qo`llab-quvvatlaylik!

Ota-onalar uchun maslahatlar //Toshkent davlat pedagogika universiteti. 2020 –26mart- 1b



BOSHLANG’ICH SINFLARDA CHET TILINI NOAN’ANAVIYUSULLARDA O’RGATISH

Ortiqova Gulmira AbduraufovnaBag’dod tumani 43-maktab

Annotatsiya: Maqolada boshlang’ich sinf o’quvchilariga chet tillarini turli xilta’limiy va didaktik o’yin usullari va vositalari orqali o’rgatishning ahamiyatlitamonlari haqida so’z boradi. Shuningdek muallif, o’quvchilarga chet tilinio’rgatishda “Bu kim?”, “Hafta kunlari “ kabi o’yin metodlaridan foydalanish haqidatavsiya beradi.

Kalit so’zlar: Psixik jarayon, emotsional holat, chet tili, didaktika, ta’limiyo’yin.

Abstract: The article presents various foreign language teaching methods andtechnologies in elementary school. Significant attention is devoted to the importanceof holding educational game like activities . According to the author, in group games,children make a great effort to achieve the object and also obtain the discipline of selfresponsibility and being responsible for the sake of the group objective.

Key words: Mental process, emotional state, didactics, foreign language,educational game.

Bugungi kunda horijiy tillarni o’rganishga bo’lgan e’tibor barcha ruvojlanganmamlakatlar qatori Vatanimiz – O’zbekistonda ham e’tibor kuchayib bormoqda. Chettillarini o’rganish uchun yaratilgan shart – sharoitlar o’z natijasini ko’rsatmoqda.Chet tili mutaxasislari tamonidan darslar o’quvchilar uchun qiziqarli va maroqlitashkil etish bo’yicha yangicha metodik uslublar, jahon ta’lim standartlariga mosyangi darsliklar, qo’llanmalar yaratilmoqda. Bu talablar zamirida o’quvchi-yoshlargamukammal ta’lim –tarbiya berish maqsadi yotadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilariongida chet tilini o’qitishga bo’lgan qiziqishning shakllantirilishi, tilni o’rgatish bilanbirga ularda bilim egallashga bo’lgan qiziqishlarini ortishiga sasab bo’ladi. Darsjarayonida o’quvchilarga horijiy tillarni o’rgatishda qo’llanilayotgan interfaolmetodlar va didaktik o’yinlar muhim ahamiyat kasb etadi.

Boshlang’ich sinflarda chet tillarini o’rgatish turli usul va vositalar, shuningdershe’r va qo’shiqlar yodlatish, hikoya va ertaklarni o’qish va ularni sahna ko’rinishlariorqali ijro etish yordamida amalga oshirish, o’quvchilarni tilga bo’lgan qiziqishlariniortishiga va bilim egallashga samarali foyda beradi. Ta’lim jarayonida bolalarnio’qitish va kamol toptirishda chet tili muhim hisoblanadi. O’quvchining ijodiy ishfaoliyatini kuchaytiradi.



Boshlang’ich sinf o’quvchilariga tilni o’rgatishda ro’lli o’yinlarningmuhimligiga alohida e’tibor qaratishimiz zarur. Chunki bolalar o’yinlarga hech hame’tiborsiz bo’lishmaydilar. Shuning uchun ularga turli didaktik o’yinlar orqali amaliyjihatdan o’rgatilsa, bola ongiga tez yetib boradi. O’qituvchi o’quvchilarning chettilini oson o’zlashtirishini ta’minlovchi, ulardagi psixik jarayonlarning ruvojlanishigabevosita xizmat qiluvchi o’yinlardan habardor bo’lsa, amalyotda qo’llashdamuammolarga uchramaydi. Bu o’rinda o’qituvchi o’quvchilarning bilim darajasini,o’yinning dolzarbligini hisobga olishi kerak.

O’yin – bola hayotining mazmuni hisoblanib, dars davomida har qandaytortinchoq bola ham o’yin jarayonida emotsional holatlarini aks ettiradi.

Ma’lumki, ta’limiy o’yinlar o’quvchilarni aqliy va axloqiy jihatdan tarbiyalashuchun muhim axamiyatga egadir. Jumladan jamoa bo’lib o’ynaladigan o’yinlardao’quvchilar maqsadga erishish uchun qa’tiyatini ko’rsatishi, guruhi oldida o’ziningemas, balki o’rtoqlarining xatti-harakatlari uchun ham javobgarlik hissini sezadiganbo’lib tarbiyalanadilar.

Darslarda o’yinlardan foydalanish bilim olish bilan birga o’quvchilarda o’zmanfaatlarini jamoa bilan uyg’unlashtira olishi, bir-biriga ko’maklashish vao’rtog’ining muvaffaqqiyatidan xursand bo’lish kabi yaxshi fazilatlariningshakllanishiga yordam beradi.

Didaktik o’yinlarda o’quvchilar o’z bilimlarini yangi sharoitda ishlata bilishgao’rgatadi, hamda ulardan aqliy faoliyatning turli-tuman shakllarini nomayon qilishnitalab etadi. Masalan: 1-sinf o’quvchilarida hayvonlar mavzusini mustahkamlashda,ularga hayvonlar o’yinchoqlari beriladi, ular o’yinchoqlarni o’ynaydilar, lekino’quvchilar zimmasiga o’yinchoqni barmoqlari bilan paypaslab, tasvirlab berishvazifasi yuklatiladi. O’quvchilar o’yinchoqlarni nomini, rangini va tana a’zolarinitasvirlab bera olishi karak bo’ladi.

-What is it?-It is a tiger.-What colour is it?-It is orange.-What is it?-It is a horse.O’yin shu tariqa barcha bolalar tamonidan davom ettiriladi.O’qituvchi dars jarayonida o’yinlardan foydalanar ekan, o’quvchilarning

qiziqishlarini hisobga olishi shart.O’quvchilarga hafta kunlari mavzusini tanishtirishda quyidagi “Bu kim?”

oyinidan foydalanishi mumkin. O’qituvchi yetti o’quvchini ingliz tilida hafta kunlaribilan nomlab oladi: Monday, Tuesday, Wednesday, Thursday, Friday, Saturday,Sunday.



O’qituvchi bolalarga hafta kularini raqamlar bilan aytadi.Teacher:-Who is the fifth day of the week?-I’m Friday.-Who is the first day of the week?-I’m Monday.O’yin shu tariqa davom etadi.O’yin o’quvchilarni ma’naviy tushunchasini boyitadi, qobilyatini oshirishga

yordam beradi. Hulosa qilib shuni aytish mumkinki, darslarimizda o’yin til o’rgatishning eng

muhim faoliyat turlaridan biri bo’lib qoladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch- T.:”Ma’naviyat”, 2008-

yil.2. Tolipov O’.Pedagogik texnologiyaning asosiy tamoyillari. “Xalq ta’limi”,

2001-yil.3. “Xalq ta’limi “ jurnali, 2014-yil.



KIMYOVIY REAKSIYALARNI YOZISHDA PEDAGOGIKANING O’RNI

Mahliyo [email protected]

Samarqand Veterinariya Meditsinasi instituti akademik litseyi

Annotatsiya: Maqolada kimyoviy reaksiyalarni yozishda pedagogikaningahamiyati, o’qituvchidan pedagogic mahorat, tajriba va nazariy bilimlarni qo’llayolishi kerakligi haqida nazariy asoslar keltirilgan.

Kalitso’zlar: kimyoviyreaksiya, birikish, o’rinolish, almashinish, parchalanish,ekzotermik va endotermik.

O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan boshlab malakali, yetukmutaxassislarga bo'lgan ehtiyoj keskin ortganligining guvohi bo'lib turibmiz.Maktabdan boshlab mustaqil fikrlovchi yigit-qizlarni tarbiyalash shukunning dolzarbvazifalaridan biridir. Yosh avlod ma'lum bilimlar yig'indisini bilibgina qolmay,mustaqil davlat quruvchiga xos ma'naviyat vama'rifat egasi bo'lib, o'zining mehnatgamunosabati va xulq atvori hammaga havas qildiradigan bo'lishi kerak.

Bizning mamlakatda o'qituvchiga, yosh avlodni tarbiyasiga katta imtiyozlarberilmoqda. Shu sababli akademik litsey oldida oily talimga bilimli, ma'naviyatlihamda o'zbek millatiga xos tafakkurga ega bo'lgan yoshlarni yetkazib berish, ularnibilim bilan qurollantirish va keng ma'noda buyuk inson darajasiga yetkazish maqsadituribdi. Buni bajarishda fan o'qituvchilarining xizmati kattadir. O'qituvchi – mukamalshakllangan kimyo fani bo'yicha mutaxassis bo'lishi kerak. U kimyo fani, kimyoviybilimlar va amaliy uslublardan tashqari bolalarning yoshiga qarab psixologiyasinibilish kerak. O'zi dars beradigan fanning didaktik asoslarini bilib, bilimni berishumumiy uslublarini bolalar yoshlarini hisobga berib, o'zining hayotiy tajribasigaasoslanib bilimni yetkazishi kerak. Bugungi kunda akademik litsey o'qituvchisio'zining bilimini hamma vaqt to'xtamay oshirib borishi shart, ya'ni pedagogictexnologiyalarini egallashi, o'quv jarayoni mukammallashtirishga harakat qilishikerak. Chunki o'qituvchi o'z izlanishlarida to'xtab qolsa, ertasiga u shablon qotganfikrlab qoladi va yuqori xavas qiladigan darajadagi insonlar orasidan chiqib qoladi vao'quvchilar orasida unga nisbatan hurmat ozayadi, bolalar unga taqlid qilishi, havasqilishi yo'qola boshlaydi. Shunday ekan, kimyoviy reaksiyalarni yozishni o’rgatishdakimyo o'qitish uslublarini xususan kimyo o'qitishga xos uslublar hamdaumumpedagogik uslublarni qo'llash mumkindir. Bunda, albatta, kimyoviyreaksiyaning turiga va uning borishiga e’tibor beriladi [1].

Kimyoviy reaksiyalar – bir turdagi kimyoviy moddalarning tarkibi va xossalarijihatidan farq qiladigan ikkinchi turdagi moddalarga aylanish jarayoni. Kimyoviy



reaksiyalarni kimyoviy tenglama bilan ifodalash mumkin. Kimyoviy reaksiyalarreaksiyaga kirishayotgan dastlabki moddalar (reagentlar) va reaksiya mahsulotlarisonining o‘zgarishigaqarab sinflanadi.

1. Birikish reaksiyalarida ikki yoki undan ortiq moddadan bitta yangi moddaolinadi;

2. Parchalanish reaksiyalarida bitta moddadan bir necha yangi moddalar hosilbo‘ladi;

3. O‘rin olish reaksiyalarida oddiy modda murakkab moddaning tarkibiy qismio‘rnini oladi, natijada yangi oddiy va murakkab moddalar hosil bo‘ladi;4.Almashinish reaksiyalarida murakkab moddalarning tarkibiy qismlari o‘zaro o‘rinalmashadi;

Kimyoviy reaksiyalarda ajralib chiqadigan energiya kimyoviy energiya debataladi. Kimyoviy energiyani issiqlik, nur, mexanik, elektr energiyasiga aylantirishmumkin. Ko‘pincha kimyoviy energiya issiqlik energiyasiga va aksincha, issiqlikenergiyasi kimyoviy energiyaga aylanadi. Kimyoviy reaksiyada ajraladigan yokiyutiladigan energiya miqdori reaksiyaning issiqlik miqdori (Q) deb ataladi.Reaksiyaning issiqlik miqdori hosil bo‘layotgan va uzilayotgan bog‘larenergiyasifarqi bilan aniqlanadi va kilojoullarda (kJ) ifodalanadi. Kimyoviy reaksiyalardavomida issiqlik (energiya) chiqishi yoki yuti lishiga qarab ham ekzotermik vaendotermik reaksiyalarni farqlash mumkin. Issiqlik (energiya) chiqishi bilanboradigan reaksiyalar ekzotermik (ekzo – tashqari) reaksiyalar deb ataladi. Issiqlik(energiya) yutilishi bilan boradigan reaksiyalar endotermik (endo – ichkari)reaksiyalar deb ataladi [2].

Mendeleev o'quvchilarni kimyoning atrofdagi tabiatni izohlab berish va undanfoydalanish uchun zarur bo'lgan ilmiy asoslari bilan tanishtirish: o'quvchilardatabiatga to'g'ri, materialistic nuqtai nazardan qarash xususiyatlarini hosil qilishgaalohida e'tibor berish: o'quvchilarni ilmiy bilimining vositalaridan biri bo'lgankimyoviy tajribadan foydalana oladigan qilib tarbiyalash, o'quvchilarni mehnatgao'rgatish, ularni kelgusi amaliy faoliyatga tayyorlash zarur deb hisobladi. Uningfikricha kimyo o'qitish moddalarning o'ziga va shu moddalar bilan sodir bo'ladigano'zgarishlarga asoslanishi kerak. Kimyogarlar moddalarning xossalarini va bumoddalar bilan bo'ladigan o'zgarishlarni fanda mavjud nazariyalar: moddalarningtuzilish nazariyasi, davriy qonun, kimyoviy elementlarning davriy sistemasi vaboshqa nazariyalar hamda kimyoviy reaksiyalarni yozish asosida izohlab berish lozimdeb hisobladilar.

S.Sazonovning, fikricha, kimyo o'qitishda eksperimentga e'tibor kuchayishikerak degan edi. U kimyoviy tajribalar qilib ko'rsatishning ta'lim-tarbiyaviyahamiyatini inkor etmadi, shu bilan birga, o'rta maktabda o'quvchilarning maxsusamaliy mashg'ulotlarni tashkil etishga katta ahamiyat berdi.



Xulosa qilib aytganda, o’quvchilarga kimyoviy reaksiyalarni yozishnio’rgatayotganda :

a) oldin tajriba, keyin reaksiyani ifodalash;b) avval, reaksiyani ifodalash, keyin tajriba;v) reaksiyani ifodalash va tajriba birgalikdagi usullarni munosib qo’llash

maqsadga muvofiqdir [3].

Foydalanilgan adabiyotlar1. I.N.Borisov. Kimyo o’qitish metodikasi. T. 1966 y. 2. Yosh ximik ensiklopedik lug’at. T. 1990 y. 3. N.A.Parpiyev,A.G.Muftahov, H.R.Rahimov. Anorganik kimyo.

Toshkent-“O’zbekiston” 2003.4. Internet ma’lumotlari



UMUMIY O’RTA TALIM MAKTABLARIDA FIZIKA FANI BO’YICHA

MASALALAR YECHISH UCHUN UMUMIY METODIK KO’RSATMALAR

1Qarshiboyev E.Sh., 2Hayitova N.G. 1Samarqand Davlat Unverisiteti, 2Samarqand tumani 2- IDUM

[email protected]

Annotatsiya: Fizika darslarida masalalar yechishning umumiy yoki qatiy

algoritimi yo’q. Lekin masala yechishda ma'lum qoidaga rioya qilish lozim bo'ladi.

O'qitish tajribasidan kelib chiqib maktablarda fizika fanidan masalalar yechishda

quyidagi tadbiqdan foydalanishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz:

Kalit so’zlar: Interfaol metod, fizika darsi, mustaqil ishlash, masalalar.

Maktablarda umumiy fizika faniga tegishli hajm jihatdan mavzular ancha katta

bo'lganligi uchun uni qatiy reja asosida muntazam ravishda o'rganib borish talab

etiladi. Har bir sinf darsligini yoki har bir bo'limni o'zlashtirish uchun uni qatiy reja

asosida o'rganib borish talab etiladi Har bir sinf darsligi va bo'limlarni o'zlashtirish

uchun undan oldingi malumotlarni yaxshi bilishi lozim bo'ladi. Bunda mazkur

bo'limni tegishli bo'lgan mavzularga tegishli masalalarni yechishni o'rganish fizika

fanini nazariy qonun–qoidalarni o'zlashtirish muhim omili hisoblanadi.

Fizika darsida har bir mavzu bo'yicha masalalar yechish, fizikaning nazariy

qonun-qoidalarni o'zlashtirish va ularni hayotga tadbiq eta bilish maqsadni ko'zda

tutadi. Shuningdek tabiat hodisalarining fizik ma'nosini tushinib olishga, fizik

kattaliklar o'rtasidagi o'zora bog'lanishlarni amaliyotga qo'llashga yordam beradi.

Maktablarda fizika fanidan masalalarni yechish o'rganish jarayonida har bir

masalaga jiddiy yondashib atroflicha chuqur mulohaza yuritish lozim bo'ladi. Bunda

bir qancha masalani yechishni yuzaki tushintirishdan ko'ra bitta yoki ikkita

masalalarni yechish usulini chuqur tahlil qilib berish o'rganuvchi mahoratini ko'proq

oshirishga yordam beradi. Shu o'rinda takidlash lozimki, o'rganish jarayonida

yechilgan masalalarga teng kuchli bo'lgan masalani mustaqil yechish uchun tavsiya

etish hamda bajarilishini nazorat qilib borish lozim bo'ladi.

Mustaqil yechishga tavsiya etilgan masalalarni o'rganuvchi tomonidan

bajarilganligini nazorat qilish ularni fizika fani bo'yicha olgan bilim va ko'nikmalarni

sinovdan o'tkazuvchi mezoni hisoblanadi. Mustaqil masalalar yechishda qiynalgan

o'quvchilarga nazariy bilimlarini mustahkamlash va namunaviy masalalarni yana bir

bor sinchkovlik bilan o'rganib chiqishni tavsiya etilish maqsadga muvofiq bo’ladi.

Fizika darslarida masalalar yechishning umumiy yoki qatiy algoritimi yo’q.

Lekin masala yechishda ma'lum qoidaga rioya qilish lozim bo'ladi.



O'qitish tajribasidan kelib chiqib maktablarda fizika fanidan masalalar yechishda

quyidagi tadbiqdan foydalanishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz;

-Berilgan masala mazmunini tahlil qilib qanday fizik qonunlariga tegishli

ekanligini aniqlab olish;

-Berilgan masalalar shartini chizma yoki sxema ko'rinishda ifodalash masala

shartini tushinishni egallashtirish;

-Masala shartiga ko'ra berilgan va topilishi lozim bo'lgan fizik kattaliklarni tartib

bilan aniqlab olish va xalqaro birliklar sistemasida ifodalash;

-Izlanayotgan kattalik bilan berilgan kattaliklar orasidagi bog'lanishni

ifodalovchi qonunyatlarni aniqlab olish (yani natijaviy formulalarni keltirib

chiqarish).

-Natijaviy formula to'g'ri ekanligiga ishonch hosil qilish uchun izlanayotgan

fizik kattaliklarni o'lchov birliklarini keltirib chiqarish;

-Natijaviy formula asosida berilgan kattaliklardan foydalanib izlanyotgan

kattaliklarning son qiymatini hisoblash;

-Olingan har bir natijani tahlil qilish orqali masalani yechish algoritimida xatoga

yo'l qo’ymasligiga ishonch hosil qilish lozim.

Namuna uchun yuqoridagi ketma –ketlik asosida quydagi masalani yechilishini

keltiramiz.

Masala: Gorizont bilan qiyaligi =300 burchak tashkil etgan rels bo’ylab

massasi m=2103kg bo’lgan vagonetka a=0, 15m/s2 tezlanishi bilan ko’tarilayotgan

bo’lsa, tortish kuchining S=25m yo’lda bajargan ishini aniqlang. Ishqalanish

koeffisiyenti =0, 1 ga va g=10m/s2 ga teng deb hisoblang.

Berilgan.

=300

m=2103kg

a=0, 15m/s2

S=25m

=0, 1

g=10m/s2

A-?

Р

Р1

Р2

FТ

Fишк

Yechish:

1) Qiya tekislik bo’ylab harakatlanayotgan vagonetkaning harakat tenglamasini

quydagicha yozib olamiz.



ma =FT - Fishq -R1

2) Bundan Ft tortish kuchini topamiz

FT= ma+Fishq+R1

Bu yerda Fishq = R2= Rcos.

P1=Psin ekanligini inobatga olsak,

3) FT=ma+ mgcos + mgsin.

4) U holda bu kuchning S masofada bajargan ishi

кJмSggmSFA T 420352

110

2

315,0102)sincos( 3 =

++=++==

Demak tortish kuchining bajargan ishi 420 kJ ga teng.

Mustaqil yechish uchun tavsiya etiladigan masalalarni ortiqcha qiyinchiliksiz

yecha oladigan o’quvchi mazkur bo’limga doir mavzularni o’zlashtirgan hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Fizikadan masalalar yechishni o’rganing prof O. Axmadjonov tahriri ostida-

T: “O’qituvchi” 1994.

2. Fizikadan Savol va masalalar to’plami dots N. Sh. Turdiyev tahriri ostida -

Toshkent “TURON – IQBOL” 2007.



ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАТИВНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ НАУРОКАХ МУЗЫКИ

Хасанов Халим Равшанович[email protected]

Яхяева Шахноза ШароповнаБухарская специализированная школа-интернат культуры

Аннотация: В данной статье описывается, какие инновационныетехнологии и в какой форме можно применять на уроках музыки.

Ключевые слова: информационно-коммуникативные технологии,психология, педагогика, творческое педагогическое общение, презентация.

Современное образование выходит на более высокий технологическийуровень. Ведется поиск новых педагогических технологий, что связанно,прежде всего, с отказом от традиционного обучения и воспитания, с идеейцелостности педагогического процесса как системы, опирающейся на теорииобщечеловеческих ценностей, гуманизации, личностно-ориентированногоподхода приоритета субъектных отношений.

Музыка, как всякое искусство, помогает учащимся познать мир,воспитывает художественный вкус, творческое воображение, любовь к жизни, кчеловеку, к природе и своей Родине. Я считаю, что музыкальное развитие даетвозможность наиболее полно раскрыть все внутренние психологическиекачества (мышление, воображение, память, волю и др.), воспитатьэмоционально-чувственную сферу психики (тонкость, чуткость, умение черезмузыкальное искусство познавать глубину душевных переживаний) и, чтосамое главное, - это постоянная возможность самореализации.

В условиях образования искусство – единственная область, в которойможет закономерно развиваться эмоционально-нравственное развитиерастущего человека и его приобщение к высшим духовным ценностям.Современное поколение, на мой взгляд, не имеет четкого представления о том,какую несомненную практическую пользу приносят занятия музыкой, поэтомук предмету «Музыка» относятся как к малозначимому, ненужному предмету.Аеще Пифагор, создавая свою «школу мудрости», положил в ее основу дваискусства – музыку и математику. Он считал, что гармония чисел сроднигармонии звуков и что оба этих занятия упорядочивают хаотичность мышленияи дополняют друг друга.

К инновационным процессам относятся все связанные с передовымопытом, многочисленные организационные преобразования в сфере



непрерывного образования и внедрение их в практику. Учебно-воспитательныйпроцесс, занимающий центральное место в педагогике, можно рассматриватькак инновационный, т.к. его цель заключается в передачи учащимся новых дляних знаний, формировании новых свойств личности.

Главной целью инновационных технологий образования являетсяподготовка человека к жизни в постоянно меняющемся мире. Образованиедолжно развивать механизмы инновационной деятельности, находитьтворческие способы решения жизненно важных проблем, способствоватьпревращению творчества в норму и форму существования человека.

Наиболее перспективные образовательные технологии на сегодняшнийдень должны включать в себя такую деятельность педагога, которая целостнапо своей природе, последовательна в наборе действий, а необходимыйрезультат этой деятельности должен иметь прогнозируемый характер.

Образовательные, или педагогические технологии – это «продуманная вовсех деталях модель совместной педагогической деятельности попроектированию, организации и проведению учебного процесса собеспечением комфортных условий для студентов и преподователя».

Они включают в себя:- представление планируемых результатов обучения;- средства диагностики текущего состояния обучаемых;- методы обучения;- критерии выбора оптимальной модели для данных конкретных условий.С точки зрения использования ИКТ на уроке музыки можно выделить

типологию уроков: уроки демонстрационного типа. Этот тип уроков самыйраспространенный на сегодняшний день. Информация демонстрируется набольшом экране и может быть использована на любом этапе урока.

Презентация о жизни и творчестве композитора включающая в себя егопортреты (по возможности разных авторов), его фотографии (если имеются),репродукции известных картин и др., либо о художественном направленииэпохи, стиле в искусстве и т. д. Такая презентация может быть фрагментомурока и выполнять роль информационной справки, либо быть сквозной илежать в основе структуры урока. В конце такой презентации возможнытестовые или творческие задания, которые выполняются как письменно, так иустно. В случае устного выполнения заданий возможны дискуссии,обсуждения, сопоставление различных точек зрения, что приведёт к главномувыводу по теме, то есть к осознанию студентами художественно-педагогической идеи урока.

Демонстрация видеофрагментов опер, балетов, мюзиклов, документальныхфильмов и др. В зависимости от того, на каком этапе урока используется



данный материал, могут решаться различные задачи. Так просмотр фрагмента вначале урока может стать мотивацией в изучении темы, создать атмосферуглавной идеи урока, эмоционально настроить студентов на круг основныхобразов, помочь восприятию сложного произведения.

Мне, как учителю музыки, очень удобно использовать на уроках сетьИнтернет.

Таким образом, можно сделать вывод, что использование информационно-коммуникативных технологий на уроке музыки позволяет:

• активизировать познавательную деятельность студентов;• повысить объем выполняемой работы на уроке;• усовершенствовать контроль знаний;• формировать навыки исследовательской деятельности;• обеспечить доступ к различным справочным системам, электронным

библиотекам, другим информационным ресурсам.Кроме того, у студентов, работающих с компьютером, формируется более

высокий уровень самообразовательных навыков, умений ориентироваться вогромном потоке информации, умение анализировать, сравнивать,аргументировать, обобщать, делать выводы. И как естественное следствие всехэтих составляющих имеет место повышение качества знания учащихся.

Опыт показывает, что применение информационных технологий на урокахмузыки и во внеурочной деятельности, расширяет возможности творчества, какучителя, так и студентов, повышает интерес к предметам, стимулируетосвоение новейших достижений в области компьютерных технологий, чтоведет к интенсификации процесса обучения. Но нельзя забывать и о живомслове учителя. Поэтому использование ИКТ должно быть грамотноорганизовано и стать помощником в процессе обучения и воспитания.

Наше будущее – это школа «информационного века». Главным в нейстановится освоение каждым студентом самостоятельного, собственногознания, овладение способностями творческого самовыражения. Новыеинформационные технологии, мультимедийные продукты – это шаг кповышению качества обучения и в конечном итоге к воспитанию новойличности – ответственной, знающей, способной решать новые задачи, быстроосваивать и эффективно использовать необходимые для этого знания. Такимобразом, применение ИКТ делает урок познавательным, разнообразным, асамое главное современным.



AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA MASOFAVIY TA’LIM

Rahmatova Shahnoza Shahobiddin qizi Faxriddin Toshboltayev O’rinboyevich

[email protected]

Annotatsiya: Maqola masofaviy ta’lim, uning afzalliklari va kamchiliklari vaularning yechimlari, masofaviy ta’limda axborot texnologiyalarining o’rni vaahamiyatiga bag’ishlangan.

Kalit so’zlar: axborot texnologiyalari, masofaviy ta’lim, multimedia vositalari.

Hozirgi kunda barcha sohalarda bo’lganidek, ta’lim tizimida ham juda ko’pislohotlar amalga oshirildi, ayniqsa, ta’lim jarayoniga axborot kommunikatsiontexnologiyalarini olib kirish, ta’limni kompyuterlashtirish muammolarini hal qilishalohida ahamiyat kasb etadi. Oliy ta’lim muassasalarida tayyorlanayotganmutaxassislarning axborot hamda kommunikatsiya tarmoqlari bo’yicha ma’lumotlarishu fanlarda o’qitilayotgan an’anaviy bo’limlar bilan chegaralanib qolmasligi zarur."Zamonaviy axborot texnologiyalari, kompyuterlashtirish va kompyuterlar tarmoqlarinegizida ta’lim jarayonini axborot bilan ta’minlash rivojlanib boradi. Ta’limjarayonida ommaviy axborot vositalarining mavqei oshib boradi, televidenie varadioning ta’lim dasturlari intellektuallashuvi ta’minlanadi."1 Hozirgi kundamultimediya vositalaridan foydalangan masofaviy ta’limni tashkil qilisho’rganuvchilarning mustaqil fikrlashlari va bilim olishlari sifatini yaxshilaydi.Masofaviy o’qitishning asosiy shakllaridan biri axborot texnologiyalaridanfoydalanish bo’lib, u dasturlangan ta’lim g’oyasini rivojlantiradi, ta’lim texnologikvariantarining hali o’rganilmagan yangi qirralarini ochadi. Axborot texnologiyalari –bu o’quvchiga axborotni tayyorlash va uzatish jarayoni bo’lib, uning vositasikompyuter hisoblanadi . Kompyuterning joylashuvi muhim emas, shuning uchun bizuyda, ishda, masofaviy o'qitish markazlaridan birining online sinfida, shuningdek,internetga ulangan shaxsiy kompyuter mavjud bo'lgan boshqa joyda o'qishimizmumkin. Bu masofaviy o'qitishning an'anaviy o'qitish shakllaridan eng muhimustunligidir.

Masofaviy o'qitish jarayonining asosiy vositalari quyidagilar: elektron pochta,multimedia, yangiliklar guruhlari, videokonferentsiyalar, veb-serverlar. Ushbumuhitni yaratish Moodle (modulli ob'ektga yo'naltirilgan dinamik ta'lim muhiti)1O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI KADRLAR TAYYORLASH MILLIY DASTURI, 4-band,10. TA’LIM TIZIMINING YAXLIT AXBOROT

MAKONINI VUJUDGA KELTIRISH.



qobig'i - GNU GPL litsenziyasiga ega bo'lgan bepul ta'limni boshqarish tiziminiyaratishga imkon beradi. Moodle ochiq tizim bo'lib, masofadan o'qishni tashkil qilishuchun butun dunyo bo'ylab qo'llaniladi.

Masofaviy ta'lim tizimining asosiy vazifalari:- talabalar tomonidan axborot texnologiyalaridan foydalanib o'rganilgan

materiallarning asosiy qismini yetkazib berish;- o'quv jarayonida o'quvchilar va o'qituvchilarning interfaol hamkorligi;- o'quv jarayonida talabalarning bilim va ko'nikmalarini baholash.Masofaviy ta'limning afzalliklari :- chet elliklar, nogironlar va turli xil nogironligi bo'lgan odamlarning masofaviy

o'qitish imkoniyati;- talabalar uchun ma'lumotlar bazalari, kutubxonalar kataloglari va boshqa

axborot resurslaridan bepul foydalanish;- talabalarning shaxsiy ishlarini yuritishda qulaylik; Muammolar va yechimlari:- o'qituvchi bilan shaxsiy aloqaning yo'qligi. An’anaviy ta’lim tizimida

o’quvchilar o’qituvchi borligi uchun ham o’z mas’uliyatlarini his qilib yaxshio’qishga harakat qiladi. Masofaviy ta’limda esa bunday holat kuzatilmaydi, ammoo’quvchi o’zini erkin his qilishi, tortinmasdan mavzu bo’yicha savollarini yokishaxsiy fikrini bildira olish imkoniyatiga ega bo’ladi.

- o'zini o'zi tarbiyalash, o'zini o'zi boshqarish zaruriyati. Bu holat ko’pchiliko’quvchilarda kuzatiladi ya’ni ko’plab o’quvchilar boshlagan o’quv kurslariniyarmida qoldirib ketish holatlari kuzatiladi. Ushbu vaziyatda o’quv muassasitomonidan biometrik vositalar orqali o’quvchilarning darsga online qatnashishlarinitekshirib borilishi yo’lga qo’yilishi kerak.

Xulosa qilib aytganda, masofaviy ta’lim — bu ta’lim muassasalari uchun ham,foydalanuvchilar uchun ham ancha arzon tushadigan ta’lim shaklidir. Masofaviyta’lim jarayonini tashkil etishda yuqoridagi muammolarning yechimiga alohidae’tibor berilishi lozim. Shundagina yuqori sifatli masofaviy ta’lim tizimini joriy etishmumkin bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. O`zbekiston Respublikasi ‟ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” , 4-band.

Ta’lim tizimining yaxlit axborot makonini vujudga keltirish. 2. Трайнев В.А., Гуркин В.Ф., Трайнев О.В. Дистанционное обучение и его

развитие. Обобщение методологии и практики использования. - Дашков, 2010.3. Abduqadirov A.A., Pardayev A.X. Masofali o’qitish nazariyasi va amaliyoti.

T.: Fan, 2008.



BOSHLANG’ICH SINFLARDA ADABIY ERTAKLARNINGKOMPOZITSION QURILISHI VA ULARNI O’QITISH METODIKASI

Umarova Nilufar Abduqahhorovna3-umumiy o’rta ta’lim maktabi

Andijon viloyati Andijon tumani

Boshlang’ich sinflarning o’qish darslarida amaliy jihatdan turli janrga mansubasarlar o’qib o’rganiladi. O’qish darsliklariga asosan, hikoya, she’r, ertak, masal, ma-qol, doston, rivoyat va topishmoq kabi janrdagi asarlar kiritilgan. Bulardan tashqari,ilmiy-ommabop asarlar ham o’qitiladi.Turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi, uslubijihatidan o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, ularning o’quvchilarga ta’siri ham harxil bo’ladi. Tabiiyki, har bir janrga oid asar matni lingvistik jihatidan ham o’ziga xosxususiyatlariga ega. Masalan she’riy asarlar matni hikoya matnidan, ertak matni she’rmatnidan, ilmiy-ommabop maqola matni masal janriga taaluqli asarlar matnidantubdan farq qiladi. Topishmoq,predmet, voqea-hodisalar o’rtasidagi o’x-shashliknitaqqoslash orqali o’zlashtirilsa, maqollar mazmuni hayotiy misollar vosi-tasidasharhlashni taqozo etadi. Shunga ko’ra, turli janrdagi badiiy asarlarni o’qishdao’qituvchidan unga mos usullar tanlash talab etiladi.

Mustaqillikdan so’ng O’zbekistonda o’sib kelayotgan avlodni yetuk vabarkamol shaxs qilib tarbiyalashga alohida e’tibor qaratilmoqda.‘’Ta’lim to’g’risidagiqonun’’ ‘’Kadrlar tayyorlash milliy dasturi’’ning qabul qilinishi ham fikrimizisbotidir. Hozirgi globallashuv jarayoni va fan-texnika sohasidagi ilgor tadqiqotlarijtimoiy soha vakillarini biz o’qituvchilarning zimmasiga yangi pedagogiktexnalogiyalarni tadbiq etish, o’quvchi dunyoqarashini shakllantirishga qaratilganmaqsaddir.

Xalq og’zaki poetik ijodidagi eng boy janrlardan biri ertakdir. Biz bilamizki,adabiy ertaklar ma’lum bir shaxs tomonidan yaratilganligi bilan xalq ertaklaridanajralib turadi. Adabiy ertaklarda uni yaratuvchilarning dunyoqarashi, axloq normalariva boshqa ijtimoiy muhim masalalar oqilona hal etiladi. Ertaklar sodda va tushunarlibo’lgani uchun ham har qanday kitobxonning qalbiga tez yetib boradi.

Abdulla Avloniy ‘’Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat,yo saodat, yo falokat masalasidur’’,deydi.

Ertaklar yaratilishiga ko’ra, xalq tomonidan yaratilgan ertaklar, yozma yaniadabiy ertaklardir.Ertak xalq og’zaki ijodida eng keng tarqalgan janr bo’lib, ulardakishilar hayotida uchraydigan oddiy hodisalar va fantastik sarguzashtlar hikoyaqilinadi.Ertaklarning ko’pida real hayot tasviri fantastik elementlar bilan qo’shilibketadi. Bolalar adabiyoti-bolalar va o’smirlar uchun yaratilganbadiiy,ilmiy,ilmiyommabop va publitsistik asarlar majmui. Bolalar adabiyoti ertak,tez



aytish, topishmoq, o’yin qo’shiqlari, rivoyat, afsona, masal va doston singariaksariyat qismi bolalarga mo’l-jallab yaratilgan og’zaki ijod namunalaridanboshlanadi.Bolalar adabiyotining o’zi-ga xos xususiyati –o’zgaruvchan hodisabo’lib,u kitobxon yoshi, tarixiy davr va ijti-moiy muhit bilan bevosita bog’liq.Bolalaradabiyotida ayniqsa, adabiy ertak janri rivojlandi. Hamid Olimjonning ‘’Oygul vaBaxtiyor’’,’’Semurg’ yoki Parizod va Bun-yod’’, Mirtemirning ‘’Ajdar’’, ShukurSa’dullaning ‘’Uch ayiq’’, ‘’Ayyor chumchuq’’, Zafar Diyorning ‘’Yangiertak’’,’’Toshxon bilan Moshxon’’,Sulton Jo’raning ‘’Zangor gilam’’va‘’Qaldirg’och’’ singari adabiy ertaklari xalq og’zaki ijodi an’analari asosidayaratilgan, shakl va mazmun jihatdan puxta badiiy asarlar sirasiga kiradi.

Bunday ertaklar jahon adabiyoti, xususan o’zbek yozma adabiyotining kattaqismi-ni tashkil etadi. Bular orasida chet el ertaknavislardan Sharl Pero, Aka-ukaGirimlar Hans Xristian Andersen, A.S.Pushkin, L.N.Tolstoy, K.D.Ushinskiylaryozma ertaklar-ning rivojlanishiga katta hissa qo’shgan.

Boshlang’ich sinflarda o’zbek adabiy ertaklaridan foydalanish,ularni o’quvchilartarbiyasidagi ahamiyati to’g’risida olib borilgan va olib borilayotgan tadqiqotlari-mizhozirgi kungacha yetti yuzga yaqin o’zbek xalq ertaklari to’planib nashr etilga-niniko’rsatdi. Bu ishda folklorshunos olimlarimizdan H.Zarif, M.Afzalov, X.Rasul, HRazzoqov va boshqalarning mehnatlari diqqatga sazovordir.

Albatta, har bir ishni o’z vaqtida va boshidan boshlash lozim. Shu maqsadda bizer-taklarni maktabgacha ta’lim jarayonida qo’llash haqida va boshlang’ich ta’lim-tarbiya jarayonidagi o’rni to’g’risida to’xtalib o’tamiz. Bu asosan bolalarni yosh xu-susiyati va aqliy imkoniyatlarida o’z aksini topadi. Bolalarda vatanparvarlik, inson-parvarlik, mehnatsevarlik, odob-axloq kabi ijobiy fazilatlarni tarkib toptirishda adabiy ertaklarning o’rni beqiyosdir.

Boshlang’ich sinf o’quvchilari ertak bilan amaliy tanishtiriladi.Ertakning o’tkir maroqli syujeti, voqea rivojidagi favqulodda, ajoyib vaziyat

bolalarni maftun qiladi; undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qaxra-monlar, ertakning g’oyaviy yo’nalishi, undagi ezgu kuchning- yaxshilikning doimog’alaba qilishi bolalarni o’ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish formasi,bir xil so’z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi, oxangdorligi, tilining ta’-sirchanligi, ifodali vositalarining jonliligi bolalar uchun juda qiziqarlidir. Ertakda qatnashuvchilar ko’pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda ularning aksi bo’lgan yovuz,baxil, ochko’z obrazlarga bo’linadi.

Ertaklarning pedagogik qimmati shundan iboratki, bolalar unda to’g’rilik, halollik g’alaba qilganidan, kishilar qiyinchilikdan qutulganidan, ya’ni yaxshilik, ezgu-lik ro’yobga chiqqanidan va yomonlik, yovuzlik mahkumlikka uchraganidan quvo-nadilar. Ular hayotda ham doim shunday bo’lishini istaydilar. Ertak bolalarda per-



sonajlarning xatti-harakatini muhokama qilib baholash ko’nikmasini o’stiradi. O’-quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida kishilardagi qanday sifatlar sizga yoqadi?

Nima uchun ertakdagi ba’zi qaxramonlarga xatto tabiat kuchlari ham yordamberadi, ba’zilaridan esa, aksincha, yuz o’giradi? kabi savollarga javob berish uchuno’ylaydilar, ertak qaxramonlarining xatti-harakatini muhokama qilib, uni baholash-ga o’rganadilar. Masalan, ‘’Ur to’qmoq’’ ertagidagi asosiy fikr yaxshilikka-yaxshilikqaytishi, yovuzlik qoralanishini ifodalashdan iborat bo’lsa, ‘’Donishmand’’ ertagidaahillikka undashdan iborat. Ertakda xalq o’z hayotini o’zi hikoya qiladi, shuning u-chun o’quvchilar ertakni o’qish bilan ma’lum davrdagi xalq hayotini, o’ylari va orzuistaklarini bilib oladilar. Ertak o’quvchilar nutqini o’stirishda ham katta ahamiyatgaega. Ertak matni bog’lanishli nutqni o’stirish uchun zarur material beradi.Kichikyoshdagi o’quvchilar ertakni juda qiziqib, obrazli ifodalarni va tasviriy vositalarni,shuningdek, ertakning o’ziga xos sintaktik qurilishini, gap tuzilishini saqlagan holdajonli aytib beradilar.

Boshlang’ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko’proq o’qitiladi. AnvarObidjonning ‘’Bo’rining tabib bo’lgani haqida ertak’’, ‘’Ko’zacha bilan Tulki’’,‘’Ola-par, Mosh, Musicha’’ kabi ertaklar aniq-hayotiy hikoyalar tarzida o’qitiladi vatahlil qilinadi. Matn bilan ishlashda tanlab o’qish, savollarga javob berish,o’quvchilarning o’zlari savol tuzib, javob berishlari, so’z bilan grafik rasm chizish,reja tuzish, qayta hikoyalash, ertak aytish kabi ish turlaridan foydalaniladi. Ertaknio’qib, tahlil qilganda, barcha ishlar uning mazmunini yaxshi idrok etishga, syujetrivojida qatna shuvchi personajlarning xatti-harakati, o’zaro munosabatlarini to’g’ritasavvur e- tishga yo’naltiriladi. Ertak ustida ishlashning oxirgi bosqichida ‘’Ertakdasizga juda yoqqan joyini o’qing, nima uchun yoqqanini ayting. Hayotingizda manashu ertak- dagiga o’xshash voqealar bo’lganmi?’’ kabi savol-topshiriqlar yordamidao’quvchilarning ertak xulosasini tushunishlariga erishiladi. Ertak o’quvchilar uchunertakli- gicha qolishi va bolalar hayotidagi hodisalarga avtordek yondoshishgao’rganishlari uchun shuning o’zi kifoya.

Boshlang’ich sinf o’quvchilari hayvonlar haqidagi ertaklardan tashqari,‘’Davlat’’, ‘’Tuz haqi’’, ‘’Ovchi, Ko’kcha va Dono’’, ‘’Ilm afzal’’ kabi ertaklarniham o’qiydilar. O’quvchilarni bunday ertaklarni o’qishga tayyorlash ilmiy-ommaboptekstlarni o’qishga tayyorlash kabi bo’ladi( kuzatish, ekskursiya, fan darslari) ertaknio’qish va tahlil qilish badiiy hikoya tarzida uyushtiriladi.Bolalar o’qituvchirahbarligida ertakda qatnashuvchilarning xulq-atvori, ayrim xatti-harakatlarinibaholaydilar, ularning bir-birlariga bo’lgan munosabatlarini aytadilar va shularasosida ayrim obrazlar haqida xulosalar chiqaradilar, ertak rejasini tuzadilar, ertakqismlarini rollarga bo’lib o’qiydilar.

Bundan tashqari, bolalar 4-sinfda ‘’Davlat’’ ertagini o’qiydilar. Bu ertak oddiytur-mushga tegishli elementlarni tasvirlovchi ertakdir. Ertakda fantastika bo’lganligi



uchun o’quvchilarni ertakni o’qishga taxminiy tayyorlashni talab qiladi. Ertakni o’-qishga tayyorlash uchun ota-bobolarimiz atrofni, tabiatni, borliq dunyoni qandaytasavvur etishlari haqida suhbat o’tkaziladi. Bunday suhbat ertakdagi badiiy obraz-larni, ularning o’zaro munosabatlarini, xulq-atvorlari, xarakterlarini to’g’ri tushu-nishga yordam beradi.

Ertak ustida ishlashda bolalarni ertakni o’qishgagina emas, balki uni aytibberishga o’rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og’zaki nutqni o’stiradi, bolalarnutqini yangi so’z va iboralar bilan boyitadi, ona tiliga muhabbatni tarbiyalaydi.

1-sinfdayoq ertak tilidan erkin foydalanishga o’rgatish uchun ertak bilan birinchitanishtirishda uni (agar ertak hajmi katta bo’lmasa) o’qituvchi aytib beradi.Yuqoridagilarni hisobga olganda, ertakni izohli o’qish darsining qurilishi qu-yidagicha bo’ladi:

1)o’quvchilarni ertakni idrok etishga tayyorlash;2)o’qituvchining ertakni ifodali o’qishi, yod aytib berishi;3)ertakni o’quvchilar qanchalik idrok etganliklarini aniqlash maqsadida

qisqacha suhbat o’tkazish;4)ertakni qismlarga bo’lib o’qish va tahlil qilish, undan ayrim tasviriy vositalar,

si- nonim so’zlarni topish, ayrim so’zlar ma’nosini tushuntirish;5)ertakni aytib berishga tayyorlanish(ichida o’qish);6)ertakni aytish;7)umumlashtiruvchi suhbat(ertak g’oyasini ochish);8)ma’lum vazifa berish bilan ertakni qayta o’qish;9)vazifani tekshirish va yakunlash;(Nima uchun ertakni qiziqib o’qidik?)10)uyda boshqalarni ham qiziqtiradigan qilib ertakni o’qib(yoki aytib) berishga

tayyorlanish.O’quvchi ertak mazmunini o’zlashtirib olgandan so’ng, uning tili ustida ish-

lashga alohida ahamiyat qaratilishi zarur. Ertak mazmunini qayta hikoyalashda,qahramonlarga tavsif berishda o’quvchilarning o’z nutqida til vositalaridan o’rinlifoydalanish talab qilinadi. Til vositalaridan foydalanish uchun talab va vaziyat, eh-tiyoj yaratish zarur.

Ertaklarda keltirilgan maqollar ustida ishlash, ularda ilgari surilayotgan g’o-yalarni bolalar ongiga yetkazish, yod oldirish yo’li bilan bog’lanishli nutqni o’stirishnutqning ta’sirchanligini oshirish lozim. Masalan,’’Rostgo’y bola’’(1-sinf) ertagidabola o’z rostgo’yligi bilan podshohga ma’qul bo’lganligi hikoya qilingan. Ertak g’o-yasiga mos xulosa esa ‘’Boshingga qilich kelsa ham to’g’ri gapir’’ maqoli bilan ifo-dalangan. O’quvchilar ushbu maqol mazmunini tushunib olishsa, o’zlari ham yu-qoridagi kabi ertak tuzib, hikoya qilib berishlari mumkin. So’z ma’nolari ustidaishlashda boshlang’ich sinf o’quvchilariga mos bo’lgan usullardan biri rasmdanfoydalanishdir. Masalan 2-sinfda ‘’Ko’ngilchan o’tinchi’’ertagida qayin, eman,



shumtol, zarang, chinor kabi daraxt nomlari keltirilgan. Ularni bola ko’z oldigakeltira olmaydi. Ertakni o’qishdan oldin shu daraxt rasmlarini ko’r- satib, o’ziga xosxususiyatlarini izohlash va nomlarini aytish lozim. Shundan so’ng didaktik o’yino’tkaziladi. Bunda daraxt rasmlari bolalarga bo’lib beriladi.Har bir o’quvchi o’zigaberilgan daraxtning nomini aytishi kerak.Mana shunday o’yinlardan foydalanishdars sifatini oshirib, o’quvchilarni bilimli bo’lishlari uchun xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Abdullayeva Q. Raxmonbekova S. 2-sinfda.O’qish darslari(O’qituvchi ki-

tobi) Toshkent. O’qituvchi, 2009.2. Ma’qulova B. va boshqalar. Boahlang’ich sinfdan tashqari o’qish mash-

g’ulotlari. Toshkent, O’qituvchi, 2010. 3 Yu. K.Babanskiy ‘’Hozirgi zamon umumta’lim maktablarida o’qitish me-

todlari’’. Toshkent. O’qituvchi, 1990.



O’QUVCHILARNING MATEMATIK SAVODXONLIGINI OSHIRISHHAYOTIY ZARURATDIR

To’xtajon Ro’zmetovaXorazm viloyati Qo’shko’pir tumani

44-son maktabi

O’quvchilarni matematik tushunchalarini shakillantirish har doim hammutaxasislarning birinchi galdagi vazifasi bo’lib kelgan. Ma’lumki ,O’zbekistoniqtisodiyoti jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Iqtisodiyot ijtimoiy hayotningasosi hisoblanib, o’quvchilarning asosiy qismi kelajakda tadbirkor, iqtisodchi, bankxodimi, ish boshqaruvchi kabi kasblarni tanlashga intilmoqdalar. Bu kasblarningasosini matematik bilimlar tashkil etadi .

Har bir shaxs o’z hayoti va kasbiy faoliyati davomida iqtisodga oidmuommolarga duch keladi .Shuning uchun ham o’quvchilarni boshlang’ich sinfdanboshlab iqtisodga oid bilim va zarur ijtimoiy kompetensiyalar bilan tanishtirishmaqsadga muvofiqdir. O’quvchilar turli hayotiy vaziyatlarda o’zlari duch kelganmuammolarni o’zlari hal qila olish layoqatiga ega bo’ladilar.

O’quvchilarda boshlang’ich ta’lim jarayonidanoq iqtisodiy tushunchalar haqidatasavvur hosil qilish katta ahamiyatga ega bo’lib, ular gohida ota-onalarning nimauchun biror narsani sotib olishni inkor etishlarini tushinib yetadilar.Ta’lim jarayoningmuhim vazifalaridan biri boshlang’ich sinf o’quvchilarida matematika darslaridaolgan bilimlarini hayotda qo’llay olishga o’rgatishdan iborat.

Boshlang’ich sinf o’quvchilarining iqtisod asoslari bo’yicha egallagan bilimlario’z oilalarining iqtisodiy hayotida ishtirok etishlarida ko’maklashadi. Boshlang’ichsinflarda chuqur egallangan bilim ,yuqori sinflarda egallanishi lozim bo’lganbilimlarning poydevoridir. Har bir darsda o’qituvchining asosiy vazifasio’quvchilarning shaxsiy sifatlari va tayanch, hamda fanga oid kompetensiyalariniuzluksiz rivojlantirishdan iborat . Bu esa uzoq va uzluksiz davom etadigan pedogogikjarayon hisoblanadi.O’quvchi birgina darsning o’zida kutilgan natijaga erishaolmasligi mumkin. Buning uchun o’zaro bir - birini to’ldiradigan o’quvchilarningtayanch va fanga oid kompetensiyalarini rivojlantiroladigan didaktik jarayonni tashkiletish maqsadga muvofiq dir.

Songgi yillarda hayotimizda ro’y bergan o’zgarishlar matematika fani kundalikhayotda, ta’limda, kasb-hunarda, ijtimoiy va ilmiy faoliyatda duch kelayotganko’plab muommolarni ijobiy hal etish uchun muhim vosita ekanligini ko’rsatadi.

Matematik savodxonlik-bu “Insonning u yashayotgan dunyoda matematikanio’rnini anglash va tushunish, asoslangan matematik mulohazalar yuritish hamdafikrlaydigan, qiziquvchan va ijodkor fuqoroga mansub hozirgi va kelajakdagi



ehtiyojlarni qondirish maqsadida matematikadan foydalanish qobiliyati”. Yuqoridakeltirilgan ta’rif 2009- yilgacha qo’llanilgan bo’lib 2012- yilda matematiksavodxonlikni bu ta’rifiga qo’shimcha kiritildi:

Matematik savodxonlik-shaxsning matematikani turli kontekslardaformalizatsiya qilish , qo’llash va talqin qilish qobiliyatidir.U hodisani tushunish ,tushuntirish uchun o’z ichiga matematik mulohazalarni yuritish,matematiktushunchalarni, usullarni,faktlarni va vositalarni qo’llash kabi jarayonlarni olgan.

Matematik savodxonlik insonlarga dunyoda matematikaning o’rnini tushuninsh,faol fikrlaydigan fuqaroga zarur bo’lgan mulohazalarni yuritish hamda qarorlarniqabul qilishga yordam beradi.

Masala konteksti-atrof muhitning belgilangan vaziyatga mos elementlari vaxususiyatlaridir.

Masalalar tuzishda kontekstning 4 toifasi qo’llaniladi: shaxsiy hayot,kasbiyfaoliyat,ijtimoiy hayot va ilmiy faoliyat.

Shaxsiy hayot bilan bog’liq kontekstlar odatda o’quvchining oilasi, do’stlari vatengdoshlarining kundalik hayoti bilan bog’liq(o’rtoqlari bilan muloqot, do’konlardasavdo- sotiq, dam olish,uy yumushlari).

Kasbiy faoliyatlarga doir kontekstlarda berilgan masalalarda maktab hayoti yokimehnat faoliyati bilan bog’liq.

Ijtimoiy hayotga oid kontekstlar jamiyatning hayoti bilan bog’liq(valyutaayriboshlash , bankka omonat qo’yish va boshqalar ).

Ilmiy faoliyatga oid kontekstlar odatda matematikani fan va texnologiya, fizikhodisalarga bag’ishlangan bolib; bu kontekstlarda ob- havo yoki iqlim, ekologiya vatibbiyot, koinot muammolari qaralishi mumkin. Ularda nazariy savollar yoki bevositareal hayotga bog’liq bo’lmagan sof matematik masalalar (masalan:uchburchakningikki tomoni berilganda uchinchi tomonini toping).

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 21-sentabrdagi PF-5544 –sonli “2019-2021 –yillarda O’zbekiston Respublikasini innovatsion

rivojlanish strategiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi Farmonida O’zbekistonRespublikasining 2030 –yilga kelib Global innovatsion indeks reytingi bo’yichajahonning 50 ta ilg’or mamlakati qatoriga kirishga erishish vazifasi belgilangan.PISA-15 yoshli o’quvchilarning savodxonligini (o’qish,matematika,tabiyfanlar)hamda bilimini amaliyotda qo’llash qobiliyatini baholovchi testdir.

PISA topshiriqlarida 15 yoshli o’quvchilarning zamonaviy jamiyatgamoslashishga tayyorgarligini aniqlash,kundalik hayotdagi muommolarni hal qilishuchun matematika fanining o’rni boshqa yo’nalishlarga nisbatan kattaroqdir.Ko’rinibturibdiki matematik savodxonligi yuqori bo’lgan o’quvchilarimiz o’z tanlagankasblari bo’yicha samarali natijalarga erishadilar.



Foydalanilgan adabiyotlar1.O’zbekisto respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6- apreldagi

“Umumiy o’rta va o’rta maxsus, kasb –hunar ta’limining Davlat ta’lim standartlarinitasdiqlash yo’g’risida”gi 187-sonli Qarori www.lex.uz .

2.Boshlang’ich ta’lim konsepsiyasi.tuzuvchilar:R.G.Safarova va boshqalar.3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 21-sentabrdagi PF-5544 –

sonli “2019-2021 –yillarda O’zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlanishstrategiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi Farmoni. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliybazasi.

4.”Xalq ta’limi”.O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining ilmiy –metodik jurnali 2018-yil 6-son.

5. .”Xalq ta’limi”.O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining ilmiy –metodik jurnali 2019-yil 2-son.



«ODOBNOMA» FANI ORQALI O’QUVCHILARDA MILLIY G’URURFAZILATLARINI SHAKLLANTIRISH

Boltabayeva Zoxida AxmedovnaAxmadjanova Xolidaxon Umarjon qizi

Chortoq tumani 8-umumiy o'rta ta'lim maktabi

Bugungi o‘zbek xalqining nomi butun dunyo bo‘ylab qad ko‘tarilayotgan birpaytda jaxon xalqlari orasida O‘zbekiston eng rivojlangan mamlakatar qatorida o‘rinolayotgani bizga ma‘lum. Xalqimiz milliy g‘urur uchun belini bog‘lab, do‘ppisinibostirib, boshini baland ko‘tarib yurush uchun zamin yaratildi.

Shu o’rinda Birinchi Prezidentimiz so’zlarini keltirib o’tsak: - “Biz sog‘lomavlodni tarbiyalab voyaga yetkazishimiz kerak. Sog‘lom kishi deganda faqat jismoniysogliqni emas, balki sharqona axloq-odob va umumbashariy goyalar ruhida kamoltopgan insonni tushunamiz.”

Xo’sh, bunga qanday erishamiz, albatta, farzandlarimizga maktabga ilkqadamlarini qo’yishgan davrdan boshlab, milliy g’ururni singdirish, dunyonitebratgan Abu Rayxon Beriniy, At Termiziy, Abu Ali ibn Sino kabi ajdodlarimizgamunosib bo’lib voyaga yetish hamda Sobiq Sovet Ittifoqi davrida davlatimizmustaqilligi uchun jon fido etgan ajdodlarimizni say-harakatlarini tanitish asosiyomillardan hisoblanadi. Bu borada Odobnoma darsi muhim ahamiyatga ega.O‘tmishda odobnoma fan sifatida maktab va madrasalarda o’qitilgan. Unda quyidagiasarlardan foydalanganlar: Imom Taqoviyning «Aqoid», Abdurahmon Koyaning«Islom axloqi», az-Zamaxsha- riyning «Osariy axloq», A. Avloniyning «Turkiygulis- ton yohud axloq» va hokazo.

Yuqoridagi asarlarni o’rgatishdan bosh maqsad yosh avlodni yuksak ma‘naviyfazilatlar egasi qilish, uning qalbiga yaxshilik urug’ini sepish, islom ma‘naviyati, urf-odatlarini o’rgatish, imon, e‘tiqod egasi qilib tarbiyalashdir. Odob — xalqimizningboy milliy merosida, xalq og’zaki ijodiyoti va yozma yodgorliklarida o’ziga xos vamos odoblilik g’oyalari, fazilat va qadriyatlariga ega. Odob hayotdan o’qisho’rganish, oila tarbiyasi zamirida paydo bo’ladigan muomila-munosabatlarmajmuasidir. Odob insonlarni ruhiy holatlarini aks ettiruvchi madaniy munosabatlartizimidir. Odob va axloq tushunchalari chambarchas bog’liq bo’lib, insonning axloqimavjud qonun va qoidalar me‘yoriy talablarini bajarishda o’z ifodasini topadi.

Shaxsning ma‘naviy barkamolligi xalq pedagogikasida, diniy ma‘naviyatda,pedagogik qadriyatlarda alohida e‘tiborga sazovor bo’lib kelgan. «Kadrlar tayyorlashmilliy dasturi»ni amalda qo’llashda «Ta‘limning yangi modeli» jamiyatda mustaqilfikrlovchi erkin shaxsni shakllantirishga olib keladi. O‘zining qadr-qiymatini



anglaydigan, irodasi baquwat, iymoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bo’lganinsonlarni tarbiyalash imkoniga ega.

Shu o’rinda odobnoma fanining maqsadiga to’xtalib o’tsak:-O’zbek xalqining milliy urf-odat, an‘ana va qadriyatlarini amalda qo’llash

malakalarini shakllantirish;-Milliy istiqlol g’oyasi asosiy tushuncha va tamoyillari dasturi doirasida

o’quvchilar qalbida mustaqillik g’oyasiga sadoqat hissini tarbiyalash;-Barkamol avlodga xos odoblilik san‘ati va madaniyatini o’rgatish.Ushbu maqsadlarga tayangan holatda 1-4 sinflarda Odobnoma darsi orqali

farzandlarimizda salomlashish odobidan boshlab, yaxshi-yomon odatlar haqida,oiladagi talim tarbiya asoslariga tayangan holatda ularni yaxshilikka undash,dinimizdagi ulug’langan fazilatlarni singdirish, ota onaga bo’lgan hurmat vamehnatsevarlikka tadbiq qilish bilan Odobnoma fani milliy istiqlol g’oyasi vamafkurasini shakllantirishda keng imkoniyatlarga ega.

Bu fandan o’tiladigan har bir mavzu o’zining xarakter xususiyatiga ko’rao’quvchilarda O‘zbekiston istiqloli va istiqboli haqida bilim berishi bilan birga ularnikomillikka yetaklaydi. Odobnoma fanining maqsad va vazifasi kelajagi buyukdavlatimiz farzandalarini odobli va yuksak axloqli qilib tarbiyalashdan iboratdir.

Bu darslar zamirida milliy urf-odat, rasm-rusum, an‘ana, marosim,bayramlarimiz, momolarimiz ardoqlagan ibo, hayo, pokizalik, bobolarimiz qadrlagang’urur, jasorat, mardlik, ajdodlarimiz boy ma‘naviy merosidan namunalar, o’zbekxalqining qalb gavhari yotadi.

Marhum Yurtboshimiz Islom Karimovning «Kattalarni hurmat qilish, oila vafarzandlar to’g’risida g’amxo’rlik qilish, ochiq ko’ngillik, millatidan qat‘i nazar,odamlarga xayrixohlik bilan munosabatda bo’lish va o’zaro yordam tuyg’usi, kishilaro’rtasidagi munosabatlarning me‘yori hisoblanadi. O‘zbeklar diyorida o‘z Vatanigamehr-muhabbat, mehnatsevarlik, bilimga, ustozlarga, ma’rifatparvarlarga nisbatanalohida hurmat-ehtirom - O‘zbekiston aholisiga xos fazilatdir», degan fikrlari komilva sog’lom avlodga xos fazilat bo’lib, ular odobnoma fanini o’qitish orqalio’quvchilar ongida, qalbida shakllantiriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Karimov I.A. “Yuksak ma‘naviyat yengilmas kuch.”2.Karimov I.A. “Barkamol avlod orzusi” T.: sharq. 1999.3.1.4 sinf odobnoma darsliklari.4.www.ziyonet.uz



ЗАМОНАВИЙ ЎҚИТУВЧИНИНГ ОТА-ОНАЛАР БИЛАН БЎЛГАНМУНОСАБАТИГА ЯНГИЧА ЁНДАШУВ

Сабитова Камола ФуркатовнаНизомий номидаги ТДПУ

ДИУМ №300

Барча сохаларда бўлгани каби сўнги йилларда таълим соҳасида хам тубянгиланишлар, ўзгаришлар даврини бошдан ўтказмоқда эканмиз. Таълимсоҳасига илғор технологияларни жорий этиш, таълимда уч тамойил-сифат,адолат ва шаффофлик тамойилларига амал қилиниши зарур, деб ҳисоблаймиз.Таълим муассасаларида таълимнинг барча иштрокчилари билан шаффофмулоқот муҳитини яратиш, ўқитувчи имиджини юксалтириш, тизимдагимарказлашган бошқарув услубидан воз кечиш, адолатли ва сифатли ишмеҳанизмини йўлга қуйиш лозимдир. Жамиятимизда ўқитувчи касбинингмавқеини ошириш, устозлик касбига нисбатан ижобий қарашни шакллантиришкерак.[1]

Ўқитувчи касбининг мавқеини ошириш, унинг шахсига нисбатанҳурматини кучайтириш учун ҳам юқорида такидланганидек ўқитувчини ўзвазифасига виждонан ёндашуви, барча ўқувчиларга тенг ва адолатли бўлиши,ўқитувчини ота-оналар ва бошқалар билан муносабатларда шаффофликга амалқилиши лозим.Хозирги вақтларда таълим тизимининг долзарб муаммолариданбири бу ота-оналарни ўз фарзандларини таърбиясига ва таълим олишига тўламаъсулликларини сингдиришдир. Бу ҳақида халқ таълими вазирлигинингбуйруғи “синф рахбарининг фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”№282(29.08.2019й). Болаларни тарбиялашдаги мажбуриятларнибажармаганликлари учун жавобгарлик Маъмурий жавобгарлик тўғрисидагикодекснинг 47-моддаси белгиланди (газета.уз10.12.119). [2]

Ота-отаналарнингфарзандларини таърбиясига ва таълим олишига бўлганмуносабатини уларни таълим муассасаларидаги йиғилишларига иштрокигақараб ҳам билишимиз мумкин. Аксарият холатларда таълим тизимида ота-оналар йиғилишларида ҳулқи намуналий, ўқиши яхши ёки ўртача бўлганўқувчиларнинг ота-оналари иштрок этади. Лекин тарбияси оғир, натижаларипаст бўлган ўқувчиларнинг ота-оналари мунтазам иштрок этмайдилар. Бумауаммонинг қуйидаги сабаблари мавжуд:

-Ота-оналар фарзандинг ўқишига ва тарбиясига бефарқ ва шунинг учунҳам ўқувчининг ўзлаштириши паст.

-Ота-оналар доимий бир ҳилдаги мажлислардан зериккан ва улар фарзандиўртача ўқишини биладилар.



-Ота-оналар фарзандининг ўзлаштириши ва натижалари пастлигидануяладилар. Айниқса бу маълумотларни барча ота-оналарни олдида эълонқилиниши ва танбех берилиши уларга салбий таъсир кўрсатади.

Юқоридаги сабаблар ота-оналарни фарзандларининг таълим-тарбиясигибўлган эътиборини пасйтирибгина қолмасдан, йиғилишларда фаол иштрокэтишига ҳам тўсқинлик қилади. Шундай сабабларни инобатга олиб мен таълимтизимимизга ота-оналар билан бўладиган турли муносабатларда хорижиймамлакатлар тажрибасин тавсия этган бўлардим. Хозирги замонда жахонтажрибасига назар соладиган бўлсак дунёнинг ривожланган давлатлари таълимтизимида индувидуал ёндашув, ишонч ихтиёрийлик ва мустақиллик кабипринсипларга асосланганлини ота-оналарга булган муносабатлада хам кўзгаташланада. Хусусан Финландияда, Шветсия, АҚШ, Буюк Британия, Франсиякаби давлатларда ота-онлар мажлислари, йиғилишлари жамоавий тарзда эмасбалки индувидал шаклда ташкил қилинади. Масалан синф раҳбари ва фануқитувчилари ота-оналарни қабул қилиш учун бирор кунни белгилайдилар ваота-оналар шу кунинг ўзларига маъқул вақтида ўқитувчининг қабулигаёзиладилар. Бундай сухбатлар ота-она ўқитувчидан фарзандинингўзлаштириши, камчиликлари, тарбияси ҳақида батавсил маълумотларниолишлари мумкин.

Бундай тажрибани бизнинг таълим тизимимизга жорий қилиш қийинмасала бўлиши мумкин, чунки бизнинг халқ таълими тизимизда мактаб синфхоналарининг аксариятида европаникидан фарқли ўлароқ 30-40 тадан ўқувчитахсил олади. Бундай пайитда ўқитувчилардан барча ота-оналар биланиндувидуал мулоқат ортиқча вақт талаб этади. Шунунг учун мен синфўқувчиларни билим савиясини камситмаган холатда синфўқувчиларини“ўртача”, “яхши” ва “энг яхши” ўқийдиган ўқувчиларнинг ота-оналари каби гурухларга бўлган ҳолда йиғилишларга чақиртириш мақсадгамувофиқ деб хисоблайман. Бундан кўзланган мақсад фарзандининг билимдаражаси бир хил бўлган ота-оналар йиғилишдаги масалалардан, билимсавияси натижалардан ҳам ҳижолат бўлишмайди. Ўзлаштириши“ўртача”бўлган ўқувчиларнинг ота-оналар биргакаликда қандай қилиб билимсифатини ошириш ҳақида муҳокама қилишса, ўзлаштириши “яхши” ёки “энгяхши” ўқийдиган ўқувчиларнинг ота-оналар эса фарзандларин қизиқишигақараб қайси сохаларга йўналтириш, турлий танловларда иштрок эттириш кабимуаммоларни ҳал қилишади. Аслида мазмунига кўра аксариятота-оналармажлислари қуйдаги турларга бўлинади.

-режадаги(жорий)-анънавий йиғилишлар унда хар чорак якунларинатижалар самарадорлик, келгуси тадбирларга таёргарликлар иборат



-мавзуга оид(тематик)- бу йиғилишда долзарб мавзуга бағишланган ёкиота оналар қизқтирган мавзуга оид бўлиши мумкин. Мавзу ота-оналартомонидан ёки ўқитувчи томонидан танланади.[3]

Бундай мажлисларини ташкил этишда ва ота-оналар билан муносабатлардаўқитувчи таянч компетенциялардан коммуникатив компитенция ва ахборотбилан ишлаш компетенцияларига эга бўлиши лозим. Бизга маълумкикоммуникатив компетенция- ижтимоий муносабатларда ўзаро мулоқотгакириша олишни, мулоқатда муомила маданиятига амал қилишни, ижтимоиймослашувчанликни, ҳамкорликда жамоада самарали ишлай олиш лаёқатишаклланганлиги ота-оналар билан бўлган мулоқатда намоён булади.Ўқитувчининг ахборот билан ишлаш компетенцияларга эгалиги эса бугунгиахборот асрида ўқитувчининг медияманбалардан зарур маълумотларни топаолиш, улардан самаралий фойдалана олиш, хар қайси соҳадаги янгиликлар вамаълумотлардан хабардор бўлишда ўқувчилардан ва ота-оналардан бир қадамолдинда бўлишини таъминлайди.Бундан ташқари ўқитувчи анъанавий бирхилдаги ота-оналар мажлисларинини қизиқарли, самаралий ташкил қилишларилозим.

Ноанъанавий, замонавий ота-оналар йиғилишларини ташкил этишдақуйдаги методларни қўллаш яхши натижа беради:

-Психолог билан ҳамкорликда болалардан уларни қизиқишига, ёшдаврлари хусусиятлари ва муаммоларига оид олинган психологик тестнатижалари билан ўртоқлашиш

-Ота-оналарнинг фарзанд тарбиялашига оид турли психологик тестларўтказиш ёки ёки бу борада юзага келаётган муаммоларни бирга мухокамақилиш ;

-Ўқувчиларни ўз ота-оналари ҳақида ёзган фикларини, уларни қийнаётганмуаммоларини уларнинг ота-оналари билан бирга ўртоқлашиш, ўқувчиларнидарсда иштроклари акс этган видеолавхалар кўрсатиш;

-Мактаб ҳамшираси билан бирга ўқувчиларни ротционал овқатланиш вабелгиланган кун тартибини тўғри ташкил этиш хақидаги суҳбатлар утказиш;

-Ота-оналар билан турли трейнинглар ва беллашувлар ташкил қилиш;Юқоридаги тавсиялар ота-оналарни ўз фарзандарининг таълим-тарбияси

билан шуғулланишда мотиватсия беради ва тажрибасини оширади. Бунданташқари ота-оналарни навбат билан дарсларни кириб кузатишларини ташкилқилиш жуда мухимди. Чунки бу ўқувчига ота-онаси дарсга келганлигидан фахрва ғурур туйғусини берсади, ҳам ота-онанинг олдида уялиб қолмаслик учунўқувчини яхши ўқишга хамда фаоллигини оширишга ундайди.



Фойдаланилган адабиётлар1.Ш.Шерматов Халқ таълим тизимидаги ислоҳотлар: сифат, адолат ва

шаффофлик.(Халқ таълими/6/2018 7б)2.Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс47-м.(газета.уз10.12.119).3.http:idum.uz/ru/archives/СОШИ “Умид” Почему родители не ходят на

школьне собрания4.Якивчук Анна Ўқитувчи ва ота-она: иккитомонлама муносабат

системаси(взаимоотнашений) “Образование ямала”



BOSHLANGÌCH SINFLARDA SAVODXONLIKNIRIVOJLANTIRISHNING INNOVATSION METODLARI

Ahmedjanova NilufarXorazm viloyati Urganch shahri

25-son umumiy o`rta ta`lim maktabi

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlangìch sinflarda savodxonliknirivojlantirishda innovatsion metodlarning o`rni va ahamiyati bayonetilgan.Shuningdek ta`lim tizimiga yangicha yondashuv asosida noanànaviydarslarni tashkil etishning muhim jihatlari asoslangan.

Kalit so`zlar: innovatsion texnologiya,taqqoslash,hamkorlikda o`qitish ,tahlil,nazorat, muvaffaqiyat.

Abstract: This article deals with peculiarities of using innovational methods inteaching primary school as well as modern approaches which are based on traditionallessons.

Key words: innovational technology, comparison ,collaborative teaching,analyses, test, success.

Аннотация: В данной статье рассматривается роль и значениеинновационного образования в развитии грамотности в начальных классахобучения.

Ключевые слова: инновационная технология, сравнение, совместноеобучение, анализ, проверка,успех

Bugungi kunda yosh avlod tarbiyasiga berilayotgan ta’lim sifatiga katta e’tiborberilmoqda. O‘sib kelayotgan yosh avlodni jismonan baquvvat, ruhan tetik,ma’naviyjihatdan barkamol etib tarbiyalash pedagoglar oldiga muhim vazifalarniqo‘ymoqda.Innovatsion texnologiyalarning o‘quv-tarbiya jarayoniga kirib kelishi,shuningdek, axborot texnologiyalarining tez almashinuvi va takomillashuvijarayonida har bir inson o‘z kasbiy tayyorgarligini, mahoratini kuchaytirishga imkonyaratadi.

Ta’lim - tarbiya tizimini takomillashtirish bevosita innovatsion texnologiyalarniamaliyotga samarali joriy etish darajasi bilan bog’liqligini inkor etib bo’lmaydi.

Rivojlangan mamlakatlardagi ko’plab texnologiyalardan keng qo’llanilayotganhamkorlikda o’qitish, loyihalar uslubi, tabaqalashgan o’qitish kabi texnologiyalarnitanlashimizda biz mazkur texnologiyalarning mavjud ta’lim texnologiyalar hamdahozirgi ta’lim mazmunini inkor qilmay ishlab chiqilgan DTS, o’quvchilar bilimininazorat qilish shakllariga mos kelishi ham nazarda tutiladi. Taklif qilinayotgan



texnologiylarning yana bir muhim jihati shundaki, ya’ni ularning hozirgi ta’limdagiijobiy tomonlarni saqlagan holda qo’llash imkoniyatining mavjudligi.

Boshlangìch sinflarda hamkorlikda o’qitishning muhim jihati jamoaviy faoliyatko’rsatish bo’lib, bunda o’quvchilarda o’zaro hamkorlik, bir - biriga bog’liqlikhissiyotlari, o’zaro harakatlarini, faoliyatini muvofiqlashtirish munosabatlarishakllanadi. Hamkorlikda o’qitish o’quvchilarning ijtimoiylashuviga, o’zaro muloqotko’nikmalarining shakllanishi uchun muhim vosita hisoblanadi. O’quvchilardayoshligidan bir - biriga yordam hissiyotlari rivojlanib, bu faqat darsda emas, balkiyashash tarzida va butun hayoti davomida birovga yordamga kelish, har qandaymuammoni birgalikda hal qilishdan quvonish kabi shaxsiy sifatlariga aylanadi.

Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi turli mamlakatlarda keng qo’llanilibkelinmoqda. Bunda uning hamma joyda, bir xil qolipda emas, balki turli xilda qo’llabboyitish, turli variantlar shakllanishi e’tiborga molik. Masalan, Amerikada komandatarzida o’qitish keng qo’llaniladi. Bunda asosiy e’tibor ta’limning guruhli maqsadigaqaratilib, guruh muvaffaqiyati uning har bir a’zosi mustaqil ishining natijasigabog’liq bo’ladi.

Guruh har bir a’zosining vazifasi birgalikda muammoni hal qilib kerakliko’nikma va malakalarning shakllanishiga erishiladi. Bunda butun komanda har biro’quvchining nimaga erishganini bilishi muhim hisoblanadi. Butun guruh o’quvmaterialini uning har bir a’zosi egallashidan manfaatdor. Chunki butun komandamuvaffaqiyati uning har bir a’zosining qo’shgan ulushi va guruhning hamkorlikdao’z oldiga qo’ygan masala yechishiga bog’liq.

Boshlangìch sinflarda hamkorlikda o’qitishning komanda tariqasida o’quvchilarfaoliyatini tashkil qilish texnologiyasi quyidagi uch asosiy tamoyilga asoslanadi:

1. “Taqdirlash” butun guruh ball tariqasida yoki taqdirlash, sertifikat, maqtov,maxsus mukofot sifatida birgalikdagi ishiga baho oladi. Buning uchun butun guruhgaberilgan bitta topshiriq bajariladi.

2. Har bir o’quvchining shaxsiy mas’uliyati butun guruhning yutugì vakamchiligini belgilaydi. Bu esa guruh a’zolarining har birini boshqalar faoliyatininazorat qilish, o’quv materialini o’rtog’ining o’zlashtirishi va tushunishigayordamlashishiga zamin hozirlaydi. Guruh a’zolarining o’z bilimlarini turlichabaholash, nazorat qilishga tayyor turishlarini ta’minlaydi.

3. Guruhdagi har bir o’quvchining o’zlashtirishdagi teng imkoniyatlari o’zkomandasiga olib keladigan ballari avvalgi natijalarini yaxshilash asosida amalgaoshiriladi.

Ta’limni bunday tashkil qilishda asosiy narsa butun komandani taqdirlash va harbirining shaxsiy mas’uliyatini sezishini shakllantirish. Bunda o’quvchilarningbirgalikda ishlashi uchun ko’rsatma berish muhim bo’lmay, balki har bir o’rtog’iningbilim egallashidan manfaatdorlikni shakllantirish asosiy hisoblanadi. Shu bilan birga



o’quvchilarning hozirgi egallagan bilimlarini avvalgi natijalari bilan taqqoslash,ularni taqdirlashga nisbatan ancha ta’sirchan hisoblanadi. Bu esa ularning shaxsiynatijalarini yanada chuqurlashtirishga olib keladi.Hamkorlikda o’qitishning komandatarkibida ishlashni umumta’lim maktabida o’qitiladigan fanlarning hammasidaqo’llanilishi mumkin.

O’qituvchi yangi mavzuni tushuntirib, so’ngra o’quvchilarni guruhlarda unimustahkamlash, hamma jihatlarini anglab olishni topshiradi. Guruhlarda ma’lumtopshiriq, zaruriy tayanch tomonlarini fahmlash beriladi. Bunda topshiriq ayrimqismlarga bo’lib, har bir o’quvchi o’z qismini o’rganishi yoki aylanma tariqasida harbir o’quvchi undan keyingi qismni bajarishi tarzida bo’lishi mumkin.

Topshiriqni bajarishni guruhdagi kuchli yoki bo’shroq o’zlashtiruvchi o’quvchiboshlashi, ammo, har bir topshiriqni bajarish oshkora, ovoz chiqarib tushuntirilishi vabutun guruh nazorat qilishi lozim bo’ladi. Agar topshiriq guruh uchun bir xil bo’lsa,butun guruh topshiriqni bajarib bo’lgach, o’qituvchi darsni turli guruhlarning ishiniumumiy holda muhokama qilishi mumkin. Agar topshiriq turlicha bo’lsa, har birguruh, alohida yakunlashi mumkin. O’quv materiali o’quvchilar tomonidano’zlashtirilganiga o’qituvchi ishonch hosil qilgach, ularning tushunganligi vao’zlashtirganligini aniqlash uchun test sinovi o’tkazadi. Bunda o’qituvchio’quvchilarga individual yondashib, ularning bilim darajasini hisobga olgan holdatopshiriqni tanlaydi. Har bir o’quvchi olgan baholar umumlashtirilib, guruhningumumiy bahosi e’lon qilinadi. Bunda kuchli o’quvchilar bo’sh o`zlashtiruvchio’quvchilar bilan musobaqa qilmay, balki har bir o’quvchi o’zi bilan musobaqa qilib,o’z vazifasini bajarib, guruhga ballarni ko’paytirishga intiladi.

Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining yana bir ko’rinishi komanda-o’yinfaoliyati. Bunda ham avvalgidagidek, o’qituvchi yangi mavzuni tushuntiradi vao’quvchilar faoliyatini o’quv materialini guruhda o’zlashtirishga yo’naltiradi. Ammoo’zlashtirish natijalarini baholashda komandalar o’rtasida haftalik musobaqaturnirlarini tashkil etadi. Buning uchun 5-6 nafar o’quvchidan iborat “turnir stollari”tashkil qilinib, unda bir - biriga teng o’zlashtiruvchi o’quvchilar musobaqani tashkiletadi. Bunday o’qitish matematika, tabiiy fanlarda ko’proq natija beradi.

Topshiriqlar tabaqalashtirilib, murakkablik darajasiga qarab beriladi. Har bir stolg’olibi o’z komandasiga bir xil miqdorda ballar keltiradi. Bunda bo’sho’zlashtiruvchilar ham o’z tenglari bilan musobaqalashib, komandasiga ball keltiradi.Turnirda eng ko’p ball to’plagan komanda g’olib deb e'lon qilinadi va unga muvofiqtaqdirlanadi.

O’quvchilar o’zlari mustaqil ishlaganlari uchun o’qituvchining alohida guruhyoki o’quvchilar bilan individual ish olib borish imkoniyati kengayadi. O’quvchilarfaoliyatini ta’lim jarayonida bunday tashkil qilish ko’proq o`qish, matematika faninio’qitishda qo’l keladi.



O’qituvchi o’qiyotganlarning bir jufti bilan ishlayotganida boshqasi mustaqilbir-biriga o’qib berib, uning aytib berish rejasini tuzadi. Asosiy fikrlarni ajratib,matndagi savollarga javob yozadi, to’g’ri yozish, lug’at bilan ishlashni mashq qiladi.Ona tili darslarida o’quvchilar to’g’ri yozish, lug’at bilan ishlash, matn ma’nosiniaytib berish, bir-birlarining yozma ishlarini tuzatish va tahrir qilish bilanshug’ullanadilar. Guruhdagi barcha ishlar o’qituvchi nazorati orqali amalgaoshiriladi. O’quvchilar bilimini baholash testlari o’qituvchi ularning to’la tayyorligigaishonch hosil qilganida o’tkaziladi.

Hamkorlikda ta’lim berishning “Birgalikda o’qiymiz” texnologiyasi.Bunda sinf turli xil o’zlashtiruvchi 6-7 nafar o’quvchidan iborat guruhlarga

bo’linadi. Har bir guruh umumiy mavzuning bir qismidan iborat topshiriq oladi.Guruh har bir a’zosining birgalikdagi ishi natijasida butun o’quv materialiningo’zlashtirilishiga erishiladi.

Pedagogik texnologiyaning asosiy mohiyati har bir shaxsda mavjud bo'lganuning ehtiyoji, qiziqishi, iqtidori va imkoniyatlari asosida ularda ijobiy xislat vafazilatlarni shakllantirish, rivojlantirish sanaladi.

Foydalangan adabiyotlar1.Boshlangìch ta‘lim pedagogikasi innovatsiyasi va integratsiyasi. T:

G`.Gùlom 20132.Boshlang’ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar T.G’afforova T-

2011. 3.Mustaqil fikrlashning taraqqiyotga ta‘siri.Gòziev E. Ma‘rifat gazetasi.

2017yil.4. Pedagogik texnologiyalar (metodik qo`llanma). T: Fan va texnologiya, 2011

y.5.Ta`limda innovatsion texnologiyalar T:”Istèdod”2009 Shodmonova Sh.S,

Mirsagatova N.S, Ibragimova G.N, Mirsolieva M.T 6.Ta’lim, fan va innovatsiya T-2017 R.A.Mavlonova, N.Raxmonqulova,

R.Ishmuhammedov



СОВРЕМЕННЫЕ ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ НА УРОКАХАНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА

Хамидова Махлиё Юсуф кизиШкола №34

Ферганского района, Ферганской области

Аннотация: Данной статье рассматривается урок английского языка сиспользованием педагогический технологии и ИКТ.

Ключевые слова: Английский урок, задача, ученик, педагог, технология,компьютер.

MODERN PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES IN THE ENGLISH LESSONS

Abstract: This article discusses an English lesson using pedagogical technologyand ICT.

Key words: English lesson, task, student, teacher, technology, computer.

В последние годы всё чаще поднимается вопрос о применении новыхинформационных технологий в средней школе. Это не только новыетехнические средства, но и новые формы и методы преподавания, новыйподход к процессу обучения. Основной целью обучения иностранным языкамявляется формирование и развитие коммуникативной культуры школьников,обучение практическому овладению иностранным языком.

Основными характеристиками применения современных информационныхтехнологий являются возможность дифференциации и индивидуализацииобучения, а также возможность развития познавательной творческойактивности учащихся.

Задача учителя состоит в том, чтобы создать условия практическогоовладения языком для каждого учащегося, выбрать такие методы обучения,которые позволили бы каждому ученику проявить свою активность, своётворчество, активизировать познавательную деятельность учащегося впроцессе обучения иностранным языкам. Современные педагогическиетехнологии такие, как обучение в сотрудничестве, проектная методика,использование новых информационных технологий, Интернет-ресурсовпомогают реализовать личностно-ориентированный подход в обучении,обеспечивают индивидуализацию и дифференциацию обучения с учётомспособностей детей, их уровня обученности, склонностей и т.д.



Возможности использования Интернет-ресурсов огромны. Глобальная сетьИнтернет создаёт условия для получения любой необходимой учащимся иучителям информации, находящейся в любой точке земного шара:страноведческий материал, новости из жизни молодёжи, статьи из газет ижурналов, необходимую литературу и т.д.

В настоящее время необходимо привести методику преподаванияанглийского языка в школе в соответствие с развитием современныхинформационных технологий. На уроках английского языка с помощьюИнтернет можно решать целый ряд дидактических задач: формировать навыкии умения чтения, используя материалы глобальной сети; совершенствоватьумения письменной речи школьников; пополнять словарный запас учащихся;формировать у школьников устойчивую мотивацию к изучению английскогоязыка. Учащиеся могут принимать участие в тестировании, в викторинах,конкурсах, олимпиадах, проводимых по сети Интернет, переписываться сосверстниками из других стран, участвовать в чатах, видеоконференциях и т.д.Учащиеся могут получать информацию по проблеме, над которой работают вданный момент в рамках проекта. Это может быть совместная работароссийских школьников и их зарубежных сверстников из одной или несколькихстран.

Основная цель изучения иностранного языка в средней школе –формирование коммуникативной компетенции, все остальные цели(образовательная, воспитательная, развивающая) реализуются в процессеосуществления этой главной цели. Коммуникативный подход подразумеваетобучение общению и формирование способности к межкультурномувзаимодействию, что является основой функционирования Интернета. Внеобщения Интернет не имеет смысла - это международное многонациональное,кросс культурное общество, чья жизнедеятельность основана на электронномобщении миллионов людей во всем мире, говорящих одновременно – самыйгигантский по размерам и количеству участников разговор, который когда-либопроисходил. Включаясь в него на уроке иностранного языка, мы создаеммодель реального общения.

Общаясь в истинной языковой среде, обеспеченной интернет, учащиесяоказываются в настоящих жизненных ситуациях. Вовлеченные в решениеширокого круга значимых, реалистичных, интересующих и достижимых задач,школьники обучаются спонтанно и адекватно на них реагировать, чтостимулирует создание оригинальных высказываний, а не шаблоннуюманипуляцию языковыми формулами.

Как информационная система, Интернет предлагает своим пользователяммногообразие информации и ресурсов. Базовый набор услуг может включать в



себя: электронную почту; телеконференции; видеоконференции; возможностьпубликации собственной информации, создание собственной домашнейстранички и размещение ее на Web-сервере; доступ к информационнымресурсам: справочные каталоги; поисковые системы,; разговор в сети. Этиресурсы могут быть активно использованы на уроке.

Обучая подлинному языку, Интернет помогает в формировании умений инавыков разговорной речи, а также в обучении лексике и грамматике,обеспечивая подлинную заинтересованность и, следовательно, эффективность.

Интерактивность не просто создает реальные ситуации из жизни, но изаставляет учащихся адекватно реагировать на них посредством иностранногоязыка. И когда это начинает получаться, можно говорить о языковойкомпетенции. Пусть даже при наличии ошибок. Главное умение спонтанно,гармонично реагировать на высказывания других, выражая свои чувства иэмоции, подстраиваясь и перестраиваясь на ходу, т.е. мы можем рассматриватьинтерактивность как способ саморазвития через Интернет: возможностьнаблюдать и копировать использование языка, навыки, образцы поведенияпартнеров; извлекать новые значения проблем во время их совместногообсуждения.

При работе с компьютерными технологиями меняется и роль педагога,основная задача которого – поддерживать и направлять развитие личностиучащихся, их творческий поиск. Отношения с учениками строятся напринципах сотрудничества и совместного творчества. В этих условияхнеизбежен пересмотр сложившихся сегодня организационных форм учебнойработы: увеличение самостоятельной индивидуальной и групповой работыучащихся, отход от традиционного урока с преобладанием объяснительно-иллюстративного метода обучения, увеличение объема практических итворческих работ поискового и исследовательского характера.

Использованная литература1.Луцевич, Л.В. Вопросы эффективного использования ЭВМ в учебном

процессе / Автоматизированные системы научных исследований обучения иуправления в вузах/ Межвузовский сборник научных трудов // Л.В. Луцевич. -Новосибирск: НГУ, 1986

2.Лернер, И. Я. Дидактические основы методов обучения // Монография /И. Я. Лернер. - Москва: Педагогика, 1981

3.Зимняя, И.А., Сахарова, Т.Е. Проектная методика обучения английскомуязыку. / И.А. Зимняя, Т.Е Сахарова //Иностранные языки в школе -1991



4.Коптюг, Н. М. Интернет-уроки как вспомогательный материал дляучителя английского языка / Н. М. Коптюг. -Иностранные языки в школе. -2000



ТАЛАБАЛАР БИЛИМЛАРИНИ НАЗОРАТ ҚИЛИШДА ЭЛЕКТРОНЛУҒАТДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Абдураимов Д.Э[email protected]

Бердиқулов Л.И[email protected]

Гулистон давлат университети

Аннотация: Ушбу мақоланинг мазмуни, моҳияти шундан иборатки,бугуни кунда талабалар билимларини назорат қилишда электрон шаклгаўтмоқда.Ушбу назорат шаклида айрим ноқулайликларга дучкеламиз.Келтирилган айрим ноқулайликларни бартараф этишга қаратилган.

Калит сўзлар: Электрон ахборот, ЭАТР, компетентлик, ўқув модул,ресурс, интерфейс, интуитивлик, анъанавий луғатлар.

Глобаллашув жараёнида таълимни ташкил этишда тезкорлик ва сифаткўрсаткичларига эришиш муҳим аҳамиятга эга. ЭАТР ни Web технологияасосида яратиш бугунги куннинг муҳим талабларидан бири саналади. Электронахборот таълим ресурслари икки, яъни:

1) илмий-методологик; 2) дастурий-техник даражаларда режалаштирилади.Мазур ўқув воситасига қўйиладиган бирламчи ва энг муҳим талаб,

мазмуни ва амалиётга тадбиқ этилиши жиҳатидан талабаларда таълимстандартларига мос келадиган билим, кўникма ва малакалар шаклланишинитаъминлай олиши зарур.Электрон ахборот таълим ресурсларини яратишжараёнига ўқув модули бўйича бой иш тажрибасига эга, билимли, юқорикасбий компетентликка эга педагоглар жалб этиш мақсадга мувофиқ.Махсусфанлар педагогларининг ўқув модуллари бўйича Web технологиясигаасосланган электрон ахборот таълим ресурсларини яратишда ахборот-коммуникация технологиялар бўйича касбий билим, малакаларга эгамутахассислар билан ҳамкорликда иш олиб боришлари жараённинг самараликечишини таъминлайди. Айни вақтда республикада мустақил таълимни ташкилэтиш борасида муайян тажриба тўпланган бўлса-да, бироқ, уни янадабойитишга нисбатан эҳтиёж мавжуд.Ушбу эҳтиёжни самарали қондиришнингйўлларидан яна бири–электрон ахборот таълим ресурсларини яратишҳисобланади [2].



1-расм. Электрон ахборот таълим ресурс тушунчаси.Моҳиятига кўра электрон ахборот таълим ресурслари ўзига хос “ташқи

кўриниш” – интерфейсга эга бўлади.

2-расм. электрон ахборот таълим ресурсларини яратишда интерфейстушунчаси

Информатика ва ахборот технологиялари (ИАТ) соҳасида интерфейсиккита алоҳида таркибий қисмлар бўлиб, унинг воситасида бир вақтнинг ўзидаахборот алмашуви амалга ошириладиган умумий чегара сифатида тушунилади.Бу ўринда ахборотларнинг алмашинуви ҳам икки томонлама, ҳам биртомонлама бўлиши мумкин. “Интерфейс” атамаси фақатгина информатика ваахборот технологиялари соҳасигагина тегишли саналади.

Интерфейс барча замонавий ахборот тизимининг ўзаро боғланишлариниифодаловчи асос ҳисобланади.Интерфейсга хос муҳим жиҳат интуитивликҳисобланади.Қолаверса, интерфейс бошқарув элементлари фойдаланувчи, яъни,таълим олувчи учун қулай, уни матн ёки зарур ахборот билан ишлашданчалғитмаслиги зарур. электрон ахборот таълим ресурсларини саҳифалаш учунқўлланиладиган бошқарув элементлари эса унинг ҳар бир саҳифасида мавжудбўлиши лозим.Демак, ўзига хос “ташқи кўриниш” – интерфейсга эга бўлганэлектрон ахборот таълим ресурслари мақсадли, тизимли, изчил билим олишнитаъминловчи замонавий ўқув манбаси ҳисобланади.

Электрон ахборот таълим ресурсларининг таркибий асосини ташкилэтувчи элементларни қуйидагича гуруҳларга ажратиш мумкин: (3-расм):



3-расм. электрон ахборот таълим ресурсларнинг таркибий асосиҚуйида электрон ахборот таълим ресурсларининг таркибий асосини

белгиловчи таркибий элементлар моҳияти хусусида сўз юритилади. 1.Ўқув модулининг ишчи ўқув дастури – Давлат талаблари асосида

тегишли таълим йўналиши ёки мутахассислик бўйича тингловчиларни фаолиятйўналишида компетентлик даражасини ошириш хусусиятларини инобатгаолган ҳолда ўқув материалини ўзлаштиришга хизмат қиладиган дастур.

2.Ўқув модулини ўрганишга оид методик кўрсатмалар –тингловчиларга тегишли ўқув модулини самарали ўзлаштириш жараёниниташкил этиш имкониятини берадиган тавсия ва кўрсатмалар йиғидиси.

3.Ўқув ва ўқув-методик материаллар – ўқув модули бўйича назарий ҳамдаамалий билимларни самарали ўзлаштириш имкониятини яратадиганматериаллар. Бу турдаги материаллар сирасига қуйидагилар киради:маърузалар матни, электрон тақдимотлар, электрон дарсликлар, электрон ўқувқўлланмалар, электрон ўқув-методик (ёки) методик) қўлланмалар, машқ (ёкимасала)лар тўплами, семинар ва амалий машғулотларнинг режалари,лаборатория машғулотларини ташкил этишга оид кўрсатмалар.

4.Луғавий маълумотларни берувчи манбалар – энциклопедиялар,маълумотномалар, луғатлар, давлат қонунчилиги ҳужжатлари, норматив-методик ҳамда норматив-техник ҳужжатлар, давлат талаблари, низомлар,фойдаланувчилар учун электрон ахборот таълим ресурсларидан фойдаланишгадоир йўриқномалар ва б.

5.Ўқув кўрсатмали материаллар – электрон альбомлар, электрон атласлар,плакатлар тўплами, видеофильмлар, электрон тақдимотларнинг слайдлари,тасвирий материалларни ёритувчи web-ҳужжатлар, овозли файлларжамланмаси ва ҳ.к.

6.Атамалар луғати ёки глоссарий – ўқув модулига оид махсус атамалар,таянч тушунчаларнинг изоҳларини қамраб олган ўқув манбалари.



7.Жорий, оралиқ ва якуний назорат – ўқув дастурида кўрсатилган мавзуларёки яхлит ўқув модули бўйича назорат саволлари, ёзма ишлар ёки тесттопшириқларининг тўплами, тингловчиларнинг билимларни текширишимконини берадиган электрон тестни ташкил этишга оид компьютердастурлари.

8.Педагогик амалиёт ҳужжатлари – педагогик амалиётнинг умумиймоҳиятини ёритувчи ўқув ва методик манбалар, педагогик амалиётни ташкилэтиш ва ўтказиш жадвали, педагогик амалиётнинг йўналтирувчи ва якунийконференциялари ташкил этиладиган муддат, тингловчилар учун педагогикамалиётни ташкил этишга доир матеодик кўрсатмалар, педагогик амалиётжараёнида тингловчилар томонидан юритиладиган ҳужжатлар, уларнирасмийлаштириш тартиби ва қоидалари, тингловчиларнинг педагогикамалиётни ташкил этиш бўйича фаолиятларини назорат қилиш ва баҳолашмезонлари, кўрсаткичлари.

9.Ўқув-библиографик материаллар – ўқув-библиографик характердагимаълумотномалар, ўқув модули асосларини самарали ўзлаштиришга имконберадиган илмий, ўқув ва методик адабиётлар рўйхати, давлат қонунчилигиасослари ва нормативҳуқуқий ҳужжатлар, шунингдек, компьютер дастурийвоситаларининг рўйхати [3].

Хулоса ўрнида шуни айтиш жоизки, мамлакатимизда ЎзбекистонРеспубликасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонуни ҳамда «Кадрлар тайёрлашмиллий дастури»ни амалга ошириш доирасида чет тилларини ўқитишнингкомплекс тизими, яъни уйғун камол топган, мустақил фикрловчи ёш авлоднишакллантиришга, республиканинг жаҳон ҳамжамиятига янада интегратсия-лашувига йўналтирилган тизим яратиш мақсадида Ўзбекистон РеспубликасиПрезидентининг 2012-йил 10-декабрдаги «Чет тилларини ўрганиш тизиминиянада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-1875 сонли Қарориқабул қилинган. Мазкур қарор ижросини таъминлаш мақсадида Республикадабир қатор намунали ишлар амалга оши-рилмоқда, жумладан, инглиз тилинибиринчи синфдан бошлаб ўқитиш тизими жорий этилди.

Чет тилини ўрганувчилар учун муҳими сўз бойлиги бўлиб, бундалуғатларнинг аҳамияти катта ҳисобланади, бироқ уларни доимий равишда,олиб юриш бир мунча ноқулайликлар туғдиради ва улардан фойдаланишмаълум бир вақтни талаб этади. Ҳозирги пайтда чет тилларини ўрганишжараёнида электрон луғатлардан фойдаланиш таълим жараёнинингунумдорлигини ошириб, таълимда янгича ёндашувни юзага келтиради. Шусабабдан ҳам ўзбек, рус ва инглиз тиллари бўйича умумий электрон луғатдастурини ишлаб чиқиш долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Электронлуғатлар анъанавий луғатларга қараганда, бир қатор афзалликларга эга бўлади.



Замонавий электрон луғатлар нафақат ўзининг сўз бойлиги бўйича, балки бусўзларни тезда қидириб топиш билан ҳам ажралиб туради [1].

Фойдаланилган адабиётлар1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Мирзиёев Ш.М. нинг ПФ-4947

сонли Фармони. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантиришнинг бештаустувор йўналиши бўйича “Харакатлар стратегияси”. Т.: 2017 йил.

2. Электрон ўқув-услубий мажмуалар ва таълим ресурсларини яратишметодикаси. Методик қўлланма. Тузувчилар: Ф.Закирова, У.Муҳамедханов,Ш.Шарипов, Р.Исянов, Ф.Эсанбобоев, С.Доттоев,-Т.: ОЎМТВ, 2010. –64 б.

3. Web технология асосида электрон ахборот таълим ресурсларини яратишва уларни амалиётга жорий этиш / Муслимов Н.А., Сайфуров Д.М., УсмонбоеваМ.Ҳ., Тўраев А.Б. – Тошкент: 2015. –128 бет.



МАКТАБГА ҚАБУЛ ҚИЛИНГАН 6 ЁШЛИ БОЛАЛАР БИЛАНКОРРЕКЦИОН РИВОЖЛАНТИРУВЧИ МАШҚЛАРНИ ЎТКАЗИШ

Мирзаева Дилафрўз ШиринбоевнанингСамарқанд вилояти Пайариқ тумани


Мақсад: 6 ёшли ўқувчиларни мактаб таълимига мослаштириш, улардаўқув мотивациясини шакллантириш, мулоқот кўникмалари, бир-бирини ўзаротушуниш, шерикчилик, ўзаро масъулиятни сезиш каби хислатларни, билишжараёнлари, жумладан диққат, сезги, идрок, хотира, хаёл, тафаккурхусусиятларини коррекция қилиш ва ривожлантириш.

Вазифаси: - ўқувчиларнинг билиш жараёнлари ва шахс хусусиятларини коррекция

қилиш ; - ўзлаштириши суст ўқувчиларнинг билиш жараёнларини

ривожлантириш; - мактаб таълимига мослашуви қийин кечган ўқувчиларда ўқув

мотивацияларини шакллантириш.Кутилаётган натижалар:-ўқувчиларнинг диққат, хотира, ҳаёл ва тафаккур хусусиятларини

ривожлантириш ҳамда мавжуд камчиликларни бартараф этиш;-6 ёшли ўқувчиларни мактаб таълимига мослаштириш.Тренинг ўтказишнинг ўзига хос хусусиятлари:Ушбу тренингдан психологлар тренинглар ташкил этишда; мактабга қабул

қилнган 6 ёшли ўқувчиларда психокоррекцион тадбирларни амалга оширишдафойдаланишлари мумкин.

Услублар:

Танишув: «Менинг ёқтирган нарсам» машқи.

«Сув, ҳаво, ер» машқи.

«Бўлган ва бўлмаган воқеалар» машқи.

«Яширинган буюмлар» машқи.

«Сонларни излаб топ» машқи.

«Саватчалар» машқи.

«Йил фасллари» машқи.

«Ҳайвонни тасвирлаб бер» машқи.

«Ортиқчасини топ» ўйини.

«Боғлиқлик ва фарқни изла» ўйини.



Мусиқий ўйин.Иштирокчилар: 6 ёшли 1- синф ўқувчилари.Вақт: 40 дақиқа.РЕЖА:

1. Кириш қисми.Тренингнинг қоидалари, мақсад ва вазифалари билантаништириш;Танишув қисм: «Менинг ёқтирган нарсам» машқи.

5 дақиқа

2. Асосий қисм :

«Сув, ҳаво, ер» машқи.

«Бўлган ва бўлмаган воқеалар» машқи.

«Яширинган буюмлар» машқи.

«Сонларни излаб топ» машқи.

«Саватчалар» машқи.

«Йил фасллари» машқи.

«Ҳайвонни тасвирлаб бер» машқи.

«Ортиқчасини топ» ўйини.

«Боғлиқлик ва фарқни изла» ўйини.

Мусиқий ўйин.

3 дақиқа3 дақиқа3 дақиқа2 дақиқа5 дақиқа3 дақиқа5 дақиқа3 дақиқа3 дақиқа3 дақиқа

3. Якуний қисм:-Муҳокама;-тренингни якунлаш;-ижобий установкаларни мустаҳкамлаш.

2 дақиқа

Тренингнинг боришиКириш қисми.-Тренингнинг қоидалари, мақсад ва вазифалари билан таништириш;- тренингда ўтказиладиган методика ва машқлар билан таништириш.Қоидалар:-фаоллик;-кўнгилли иштирок;-белгиланган вақтга риоя қилиш;-бошқалар фикрини ҳурмат қилиш;-қўл кўтариш қоидаси.1- машқ .Танишув.«Менинг ёқтирган нарсам» машқи.Мақсад: Гуруҳ аъзолари ўртасида ижобий психологик муҳитни яратиш,

диққат ва хотирани ривожлантириш.Машқнинг бориши: Иштирокчилар доира бўлиб ўтирадилар. Бошловчи ҳар

бир иштирокчига копток отади. Коптокни илиб олган ўқувчи ўз исми ваёқтирган нарсасининг номини айтиб, коптокни қайтиб бошловчига отади. Барчаиштирокчилар исмларини айтиб бўлишгач, ўқувчиларининг бир-бирларидан



бошқаларнинг ёқтирган нарсалари ёки бирон бир санаб ўтилган нарсани кимёқтириши сўралади.

Асосий қисм2- машқ. Танишув.«Сув, ҳаво, ер» машқи.Мақсад: Ўқувчиларнинг эшитиш ва ҳаракат сезгиларини, диқкатини

ривожлантириш.Машқнинг бориши: Иштирокчилар айлана бўлиб ўтирадилар. Олиб

борувчи ўйин шароити билан таништиради: агар у «ер» деса, ҳамма қўлинипастга тушириши керак, агар «сув» деса, қўлларни ўнгга- чапгаҳаракатлантирадилар. «Ҳаво» деганда, қўлларини осмонга кўтарадилар, ўйинбир неча маротаба такрорланади.

3-машқ.«Бўлган ва бўлмаган воқеалар» машқи.Мақсад: ўқувчиларда диққат ва мантиқий тафаккурни ривожлантириш.Машқнинг бориши: Олиб борувчи бирон ҳолатни айтади. Иштирокчилар

ушбу вазиятни диққат билан эшитиб, айтилган фикр бўлиши мумкин бўлганвазият бўлса чапак чалишлари, агар бўлиши мумкин бўлмаган ҳолат бўлса оёқдупурлатишлари лозим. Адашган иштирокчи мағлуб бўлган ҳисобланади.

Дадам ишга кетди.Мушук овқат пишираяпти.Поезд осмонда учиб кетаяпти.Қишда қор ёғаяпти.Бола думини ликиллатмоқда.Ўқувчи мактабга келди. Сигирнинг қаноти бор.Қизча дарс қилаяпти.4-машқ.«Яширинган буюмлар» машқи.Мақсад: ўқувчиларда ихтиёрий диққат ва кўрув хотирасини

ривожлантириш.Машқнинг бориши: Олиб борувчи иштирокчиларга бирор буюмларни

кўрсатиб, сўнг уларни яна беркитади. Болаларга «қандай нарсалар бор эди?»,«қандай рангдаги нарсалар бор?», «қандай шаклдаги нарсалар бор?», «Нимадакўлланиладиган нарсалар бор?» деб сўралади. Агар болаларнинг эсидан чиқибқолса, нарсалар очиб кўрсатилиб яна ёпиб қўйилади. Бунда муҳимиболаларнинг ўша нарсаларга диққатларини қаратишларидир.

5-машқ.«Сонларни излаб топ» машқи.



Мақсад: ўқувчиларда ихтиёрий диққат ва мантиқий тафаккурниривожлантириш.

Машқнинг бориши: Олиб борувчи томонидан ўқувчиларга расмкўрсатилиб, ўша расмда яширинган сонларни топиб бериш сўралади.

6-машқ.«Саватча» машқи.Мақсад: Машқ ўқувчиларда диққат, мантиқий тафаккурни

ривожлантиради, гуруҳларга ажрата олиш қобилиятини ва фикрлаш тезлигиниоширади.

Машқнинг бориши: Иштирокчилар икки гуруҳга ажратилади. Биринчигуруҳга меваларни, иккинчи гуруҳга сабзавотларни олиб ўз саватчаларигасолиш сўралади. Вазифани тез ва тўғри бажарган гуруҳ ғолиб ҳисобланади.

7-машқ.«Йил фасллари» машқи.Мақсад: ўқувчиларга эмоционал ҳолатларни имитация қилдириш орқали

уларнинг эмоционал соҳасини коррекция қилиш ва ривожлантириш.Машқнинг бориши: Олиб борувчи томонидан йил фасллари акс эттирилган

расмлар кўрсатилади. Ҳар бир фасллар болалар билан таҳлил қилиниб, ҳар бирфаслдаги вазиятни ҳис қилиш сўралади. Масалан, қишдаги совуқни, қорбўронўйнаётганини, баҳорда очилган гулларни ҳидлаётганини, ёзда исибкетаётганини, чўмилаётганини, кузда тўкилган барглар устидан юраётганиникўрсатиб бериш сўралади.

8-машқ.«Ҳайвонни тасвирлаб бер» машқи.Мақсад: Машқ тасаввур, ижодий қобилият, дунёқарашни ривожлантиради

ҳамда жисмонан дам олишни таъминлайди.Машқнинг бориши: Аввало ўқувчиларга мусиқа қўйиб, релаксацион машқ

ўтказилади. Сўнг бирор ҳайвоннинг расми кўрсатилиб, ўша ҳайвонни гавда, қўлҳаракатлари ва товуш ёрдамида тасвирлаб бериш сўралади.

9-машқ.«Ортиқчасини топ» машқи.Мақсад: ўқувчиларда диққат ва мантиқий тафаккурни ривожлантириш.Машқнинг бориши: Олиб борувчи ўқувчиларга 3таси битта умумийликка

эга бўлган ва биттаси улардан фарқ қилувчи 4 та расм кўрсатади. Болаларулардан ортиқчасини топишлари лозим бўлади.

10-машқ.«Ўхшашлик ва фарқни топ» машқи.Мақсад: ўқувчиларда диққат, мантиқий тафаккур ва ижодий қобилиятни

ривожлантириш.



Машқнинг бориши: Олиб борувчи томонидан ўқувчиларга иккита расмкўрсатилиб, улар ўртасидаги ўхшашлик ва фарқни топишларини сўрайди.

11-машқ«Мусиқий ўйин» машқи.Мақсад: ўқувчиларда товушларни қабул қилиш, эшитув идрокини

ривожлантириш, хотирасини мустаҳкамлаш, жисмоний қувватини оширишданиборат.

Машқнинг бориши: Олиб борувчи мусиқа садоси остида турлиҳаракатларни кўрсатади. Сўнг бир неча маротаба машқ қилингач,ўқувчиларнинг ўзидан мусиқага монанд равишда худди шу ҳаракатларнимустақил равишда такрорлаб беришлари сўралади.

Якуний қисм:Тренинг якунланади ва умумий хулосалар айтилади.



ELEMENTAR ZARRALAR FIZIKASI BO`LIMIDAN ELEKTRON O`QUVMAJMUASI TAYYORLASH - TA`LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISH

OMILI

[email protected]

Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti

Anotatsiya: ushbu maqolada “Elementar zarralar fizikasi” bo`limining elektrono`quv majmuasi ushbu bo`limning o`zlashtirilishi samaradorligiga xizmat qiladi..

Kalit so‘zlar: elementar zarralar fizikasi, tabiatning fundamental qonunlari,gravitatsion to`lqinlar, tezlatgichlar, qora materiya, qora energiya.

Jamiyat taraqqiyoti mamlakatimizda ta`lim sohasida o`tkazilayotgan islohotlarjahon andozasiga mos etuk va yuqori darajada fikrlaydigan kadrlar tayyorlashnitaqozo etadi. Bu esa o`qitishni ham mazmun ham uslub jihatdan yuqori pog`onagako`tarishni talab qiladi. Uzluksiz ta`lim tizimi oldiga qo`yilayotgan bunday talabO`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlashMilliy dasturi”, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining ta`lim sohasidagima`ruzalarida o`z aksini topgan.

Shu munosabat bilan ilmiy-metodik izlanishlar olib borish, jumladan, dastur vadarsliklarning yangi avlodini yaratish, o`quv qo`llanmalari yozish zaruriyati tug`iladi.Bu zaruriyatdan kelib chiqqan holda, qisqa vaqt ichida fizika fanidan ta`limtizimining turli bosqichlari uchun o`quv dasturlari, darsliklari va qo`llanmalari ishlabchiqildi va yaratilmoqda.

Bugungi kunda fizika fani bo`yicha yaratilgan o`quv dasturlari, darsliklari vaqo`llanmalarining tahlili shuni ko`rsatdiki, uzluksiz ta`lim tizimining turlibosqichlarida fizika fanining o`qitilish uzviyligi va uzluksizligi kam ta`minlanganjihatlari ham ko`zga tashlanadi. Respublikamizda amalga oshirilayotgan “Kadrlartayyorlash Milliy dasturi”ning sifat bosqichida aynan shunday jihatlar sifat jihatdanyaxshilanishi ko`zda tutiladi. Shu nuqtai-nazardan fizikaning «Elementar zarralarfizikasi” bo`limini uzluksiz ta`lim tizimining turli bosqichlarida o`qitish uzviyligi vauzluksizligini ta`minlash katta ahamiyatga ega bo`ladi.

Bizga ma`lumki, fizikani o`qitishdan asosiy maqsad, birinchidan, tabiatningfundamental qonunlarini ilmiy asosda tushuntirish, o`quvchilarning ilmiydunyoqarash va falsafiy mulohaza yuritish qobiliyatlarini rivojlantirish, texnikada vaturmushda foydalanilayotgan uskuna va vositalarning ishlash printsipinitushuntiruvchi fizik jarayonlar haqida tasavvurlarni shakllantirish bo`lsa, ikkinchidan



ta`lim olishni davom ettirish, olgan bilimlarini chuqurlashtirish va ilmiy izlanishlarnidavom ettirish uchun mustahkam zamin yaratishdan iboratdir.

So`nggi yillarda bu sohada fundamental o`zaro ta`sirlar tabiatiga, zarralarstrukturasiga va «elementarlik» kontseptsiyasiga bo`lgan qarashlarga radikalo`zgartirishlar kiritadigan ma`lumotlar paydo bo`ldi. Zarralar fizikasining asosiy“instrumenti” bo`lgan tezlatgichlarning yangi avlodi ishga tushirildi va natijadahozirda elementar zarralar deganda biz bilgan zarralardan tashqari materiyaning“qora materiya”, “qora energiya” hamda gravitatsion to`lqinlar kabi turlari hamnazarda tutilishi odatga aylandi. Bundan tashqari nanotexnologiyalar sohasida hamtub o`zgarishlar sodir bo`lmoqda. Nanofizika, nanomeditsina, nanoximiya kabiyo`nalishlar shakllanish bosqichida turibdi. Bu o`zgarishlarni tushunish hamda ta`limtizimimizda aks ettirish uchun ham «Elementar zarralar fizikasi” asoslarini yaxshibilish kerak bo`ladi.

Shu maqsadda “Elementar zarralar fizikasi” bo`limining takomillashtirilganmazmuni ishlab chiqildi. Bu vazifani amalga oshirish uchun bu bo`limning uzluksizta`lim tizimining turli bosqichlaridagi mazmuni, o`qitilish holati o`rganib chiqildi.Ikkinchi tomondan, dunyo miqiyosidagi elementar zarralar fizikasi sohasidagierishilgan yutuqlar hamda bu bo`limning o`qitilish holati ham chuqur o`rganibchiqildi. Bu bo`limning o`qitilish samaradorligini oshirish maqsadida hozirda uningfanlararo aloqadorlik tamoyili asosidagi mazmuni ustida tadqiqot ishlari olibborilmoqda. Shu bilan birga, ta`lim tizimining moddiy texnik bazasini yaratish,ta`limga axborot texnologiyalarini jadal tadbiq etish borasida ham dunyo varespublikamiz miqiyosida ham katta ishlar amalga oshirilmoqda. Shu o`rinda“Elementar zarralar fizikasi” bo`limining komp`yuter texnologiyalariga asoslanganmazmunini ishlab chiqish, axborot texnologiyalari asosida o`zlashtirilishi qiyinmavzularning bayonini ishlab chiqish, shu asosda uning o`qitish samaradorliginioshirish ham davr talabidir. Shu ma`noda “Elementar zarralar fizikasi” bo`liminingelektron o`quv majmuasini yaratish ham kun tartibida turgan muhim vazifalardanbiridir. Hozirda bu yo`nalishda keng qamrovli izlanishlar olib borilmoqda.

Ko`p yillik izlanishlar yaratiladigan “Elementar zarralar fizikasi” bo`liminingelektron o`quv majmuasi quyidagi tashkil etuvchilardan iborat iborat bo`lishikerakligini ko`rsatadi:

1. Nazariy bilimlarni o`zida mujassamlashtirgan elektron darslik.2. Nazariy bilimlarni mustahkamlashga xizmat qiluvchi testlar.3. O`zini-o`zi baholashga yo`naltirilgan testlar va savollar tizimi.Birinchi bo`limdagi nazariy ma`lumotlar o`zlashtirilishi qiyin mavzularning

komp`yuter texnologiyalari asosidagi hamda mavzularning fanlararo aloqadorliktamoyili asosidagi mazmunini o`zida mujassamlashtirgan bo`lishi kerak. Bu holat



“Elementar zarralar fizikasi” bo`limining o`zlashtirilish samaradorligini ta`minlashgaxizmat qiladi.

Ikkinchi bo`limda nazariy bilimlarni mustahkamlashga xizmat qiluvchi testlarham zarralar fizikasi asoslarining uni o`rganuvchilar tomonidan yaxshiuzlashtirilishini ta`minlashi kerak. Shu ma`noda bu savollarning turli nuqtai-nazardanberilishi mavzularning to`la o`zlashtirilishiga xizmat qiladi. Ushinchi bo`limdao`zini-o`zi baholash test va savollari ham turli yo`nalishda, mavzular kesimida,fanlararo bog`liqlikda va hakoza turli nuqtai-nazardan tuzilgan bo`lishi maqsadgamuvofiqdir.

Xulosa qilib aytganda, “Elementar zarralar fizikasi” bo`limining elektron o`quvmajmuasi ushbu bo`limning o`zlashtirilishi samaradorligiga xizmat qiladi. Shu bilanbirga talabalarning mustaqil ta`limini tashkil qilishga hamda hozirda dolzarbvazifalardan biri bo`lgan masofaviy ta`limni tashkil qilishga ham xizmat qiladi.Elektron o`quv majmuani yaratish jarayonida uning taklif qilingan tarkibiy qismlarimiqdor jihatdan oshib, sifat jihatdan yanada yaxshilanishi mumkin.



INNOVATSION TA’LIM TEXNOLOGIYALARINI TAKOMILLASHTIRISHYO‘NALISHLARI

Maxmudova Malohat Axmatovna Nasirova Shaira Narmuradovna

Salomov O’lmas Asror o‘g’liNavoiy davlat pedagogika instituti

Annotatsiya: Ushbu maqolada innovatsion ta’lim texnologiyalarinitakomillashtirish yo‘nalishlari haqida ma’lumot berib o‘tilgan. Ta’limmuassasasining innovatsion rivojlanishi tizimli sifat o‘zgarishlari jarayoni bo‘lib,uning optimal va barqaror rivojlanishini ta’minlashning asosiy shartlari va mazmunibo‘lib innovatsiyalar va yangiliklar xizmat qiladi.

Kalit so‘zlar: ta’lim, innovatsiya, o‘quv, talaba, dars, bilim, vosita, darslik,tizim, ta’minot, texnologiya.

Milliy ta’lim tizimining huquqiy asoslarini shakllantirish bilan uzluksizta’limning yaxlit tizimini yaratishni ko‘zda tutgan. Ana shu yo‘nalishda amalgaoshirilayotgan amaliy ishlarni yanada rivojlantirishda Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limida innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanishning ustuvoryo‘nalishlarini qo‘llash va milliy qadriyatlarimizga xos bo‘lgan yangi ta’limtexnologiyalarini ishlab chiqish va hayotga tadbiq etish zarur. Pedagogiktexnologiyalar asosida optimal tahsil olish jarayonini tashkil etish va uning uslubiyta’minotini yaratish, oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarihamkorligida zamonaviy o‘quv adabiyotlarini yaratish yo‘llari kabi masalalarga doiryutuqlar va muammolar echimini topish borasida fikr almashish, mushohada yuritish,ilmiy-amaliy taklif-tavsiyalar ishlab chiqish dolzarb vazifalardan hisoblanadi.Jamiyatimiz har tomonlama ma’lumotli, fan asoslarini chuqur egallagan, o‘zbilimlarini ishlab chiqarishga mohirlik bilan tadbiq qila oladigan kishilarni taqozoqiladi. Bunday kishilarni tarbiyalashda dars muhim rol o‘ynaydi. Shu tufayli darsgabo‘lgan talab ham doimo o‘sib boradi. Darsning asosiy belgilaridan biri ilmiylikdir.Darsda o‘rganiladigap bilimlar hozirgi zamon fani yutuqlarini o‘zida aks ettirish,ta’lim jarayon maqsadi hamda bolalarning real bilish imkoniyatlariga mos bo‘lishizarur. Bolalarning real bilish imkoniyatlariga mos kelmaydigan nihoyatda jo‘n yokio‘ta murakkab bilimlar o‘quvchilarning fan asoslariii o‘rganishga qiziqishlarinisusaytiradi.

Ta’lim sohasida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar o‘z navbatida uning barcha ichkibo‘g‘inlariga ham ta’sir etmay qo‘ymaydi; ya’ni ta’lim metodlari, tashkil etishshakllari, vositalari va bo‘g‘inlarining o‘zaro aloqalari ma’lum miqdorda o‘zgaradi.



Provard natija ta’lim mazmunining o‘quvchi tomonidan o‘zlashtirilishi darajasi,bilimlarning shakllanish doirasi, natijalar samarasi ham yangi ko‘rinishga ega bo‘ladi.Ammo, bu holatlar o‘quvchilarning bilim olish bosqichlariga ta’sir etmaydi, chunkibilimlarni egallash bosqichlariga ta’sir etmaydi, chunki bilimlarni egallashbosqichlari har bir shaxsda psixologik xususiyatlarga tayanadi.

Pedagogik ta’lim sifatiga talabning oshishi uzluksiz pedagogik ta’lim tiziminirivojlantirishning dolzarb muammosi va sharti, uning mohiyatini fundamentallik,yaxlitlik, izchillik va amaliy yo‘nalish tamoyillari yangilashning rag‘batlantiruvchikuchi bo‘lib bormoqda. Hozirgi zamon ta’limining maqsadi tarixan tarkib topganpedagogik shaxsini shakllantirish uchun sharoit yaratish orqali yanadarivojlantirishdan iborat. Ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatda ta’limning ahamiyati oshib,tobora takomillashib borayotgan sharoitda pedagogning an’anaviy vazifalari bilan birqatorda ta’lim va ijtimoiy-madaniy muhitning mazmun mohiyatini hamda tashkiliyjixatlarini rejalashtirish, loyihalashtirish va tashkil etish kabi kasbiy vazifalaridolzarblashib bormoqda.

Ta’limning mazmuni o‘zgaruvchan, u doimo yangilanib turadi. YangiO’zbekistonni qurayottan hozirgi kunlarda fan va texnikaning, pedagogiktexnologiyalarining jadal rivojlanishi, halqimizning madaniy-ma’rifiy yuksalishitufayli bu jarayon ayniqsa tezlashdi. Biroq material tanlash va ta’limning mazmuniniyangilash didaktik muammolar bo‘lib qolmay, balki yetarlicha murakkabmuammodir. Paydo bo‘layotgan yangi bilimlar oqimi uchun eng muhim, halq ta’limivazifalarini hal etishda asosiy ahamiyatta ega bo‘lgan vazifalarni ajratib ko‘rsatish vaayni vaqtda qanday o‘quv materiallarini chiqarib tashlash hisobiga ular dasturlargakiritilishini hal etish kerak.

Ilg‘or pedagogik tajriba, o‘zligimiz, qadriyatimiz shakllanishi borasida ta’limtizimida o‘zgarishlar bo‘ldi. Endi lozim bo‘lsa, ilgarigidan farqli o‘laroq, ta’limjarayonini erkinlashtirish, qat’iy qilib qo‘yilgan, muxrlangan etaplardan voz kechishilozim. Eng asosiysi esa ta’lim jarayonida talabalarni mustaqil fikrlashga, o‘qishga uyoki bu masalani xal etishni bosh maqsad qilib olib, uni eng oson, oddiygina uslublarbilan xal qilishga kirishishdir. Angi bilimlarni, bayon etish jarayonida talabalarningfaolligi muhim o‘rin egallaydi

Oliy ta’lim muassasasining innovatsion rivojlanishi tizimli sifat o‘zgarishlarijarayoni bo‘lib, uning optimal va barqaror rivojlanishini ta’minlashning asosiyshartlari va mazmuni bo‘lib innovatsiyalar va yangiliklar xizmat qiladi. Oliy ta’limmuassasasining innovatsiya asosida rivojlanishi unda yoshlarning shaxsiyxususiyatlari va professional imkoniyatlari shaklanishi, ijtimoiy kapitalni jamg‘arishiva rivojlanishi bilan belgilanadi. Innovatsion tizim yoshlar uchun fundamentaltadqiqotlar va texnologiyalar sohasida axborotlarni tahlil etish va qayta ishlash,mustaqil aqliy mehnat qilish usullari, zaruriy qobiliyat va ko‘nikmalarni egallashga



imkoniyat yaratadi. Innovatsion tizimning mohiyati an’anaviy ta’limdagidek doimoeskirib borayotgan bilim va malakalarni talabalarga uzatishga emas, balki uningxududiy asoslarini egallab olish va keyinchalik zaruratga ko‘ra, mustaqil xoldabilimni chuqur o‘zlashtirish, mustahkamlash va boyitishga qaratilgan ta’limdir.Shundan kelib chiqqan holda bugungi kunda yoshlar o‘z mutaxassisliklari bo‘yichaxorijiy davlatlarda o‘z malakalarini oshirib qaytib bu bilimlar asosida hozirgizamonaviy texnologiyalarni ishlab chiqarish, ta’lim va boshqa sohalarga taqdimetmoqda.

Innovatsion ta’limning taktik maqsadi – oliy ta’lim muassasasida aniqinnovatsion ta’lim dasturlarini ishlab chiqish va joriy etish bo‘yicha ilg‘or loyihalaramalga oshirishni ko‘zda tutadi. O‘quv dargoxlarida ta’limning avvalgi an’anaviymodeli talabalar uchun bilim, qobiliyat va professional ko‘nikmalarni shakllantirishgayo‘naltirilgan edi. Zamon ehtiyojlarini ularning oldida vazifa qilib qo‘yar ekanmizalbatta bugungi zamonga munosib shart-sharoitlar ham yaratib berishimiz zarur.Shundagina biz boshqa “El-elatlar orasida ajralib turadigan buyuk millatga aylanaolamiz”. Innovatsion oliy ta’lim muassasasining asosiy vazifasi yangi zamonaviybilimni bir butun jarayonda ham oladigan, tarqatadigan va qo‘llay oladigan sifatliraqobatbardor innovatsion mutaxassislarni texnika va texnologiyalarning istiqbollisohalari bo‘yicha tayyorlash hisoblanadi. Shu bilan birga oliy ta’lim muassasiningmilliy innovatsion faoliyati o‘ziga xos xususiyatlarga ega:

a) g‘oyadan, yakuniy innovatsion faoliyat natijasiga o‘quv ilmiy ishlab chiqarishkomplekslari tuzilmalarini yaratish hisobiga to‘la tugallangan innovatsion davrniamalga oshirish imkoniyati mavjudligi;

b) innovatsion davrning barcha bosqichlarini amalga oshira oladigan yuqorimalakali mutaxassislarning mujassamlashganligi;

v) xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida innovatsion faoliyat uchun kadrlartayyorlashda o‘quv milliy va ishlab chiqarish bazalari va yuqori malakali professor –o‘qituvchilarning mavjudligi bilan aniqlanadi.

Xulosa qilib aytganda dars jarayonida talabalarni innovatsion pedagogiktexnologiyalar asosida ijodiy ishlashga qiziqishlarini shakllantirish bugungi kundamuhim ahamiyat kasb etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. O‘.O‘.Tolipov, M.O‘smonboeva “Pedagogik texnologiya nazariya va

amaliyot” O‘z.RFA nashriyoti T.N.Qori Niyoziy nomidagi O‘zPFITI, 2005 y.2. Maxmudova M.A., Nasirova Sh.N. The importance of electronic education

resources in the effectiveness of the lesson Electronic journal of actual problems ofmodern science, education and training december 2019-V ISSN 2181-9750, Urganch,№ 5, 2019.–S.1-8.



ZAMONAVIY DARS - SAMARADORLIK OMILI

Allayarova ShoxsanamSirdaryo viloyati Guliston shahar

5-umumta`lim maktabi

Annotatsiya: Maqolada interfaol metodlarni qo'llash dars samaradorliginioshirishga yordam berishi, shuningdek, interfaol ta'limning asosiy mezonlari:norasmiy bahs-munozaralar, o'quv materialini erkin bayon etish va ifodalashimkoniyati, o'quvchilar tashabbus ko'rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichikguruhlarda ishlash kabi jarayonlar bo'yicha ham fikr-mulohazalar yuritilgan.

Kalit so'zlar: ta'lim, metod, interfaol, texnologiya, takomillashish, fan, muloqot.

Ta'lim-tarbiya faoliyatining mazmuni, maqsad va vazifalari davrlar o'tishi bilankengayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashmoqda. Hozirdainson faoliyatdan ko'zda tutilgan maqsadlarni to'liq amalga oshirish imkoniyatiniberuvchi yaxlit tizimga, ya'ni texnologiyaga aylanib bormoqda. Shu asosda ta'lim-tarbiya sohasida so'nggi davrda pedagogik texnologiya amal qila boshladi. Hozirdata'lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yo'nalishlardan biri interfaolta'lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iborat. Barcha fan o'qituvchilari darsmashg'ulotlari jarayonida interfaol usullardan kengroq foydalanishga harakatqilmoqdalar. Interfaol usullarni qo'llash natijasida o'quvchilarning mustaqil fikrlash,tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o'z fikrini bayon qilish, uni asoslagan holda himoyaqila bilish, sog'lom muloqot, munozara, bahs olib borish ko'nikmalari shakllanib,rivojlanib boradi. Darslarni o'tishda bugungi kundagi o'quvchilarning qiziqishi,orzulari, imkoniyatlariga katta e'tibor berish lozim. Buning uchun birinchi navbatdao'qituvchining o'zi ham siyosatshunos, ham ruhshunos, ham san'atkor, ham mohirustoz bo'la olishi kerak. Shundagina o'quvchilarning qalbi zulfiga kalit topa olsabo'ladi. Bu esa o'quvchilarni o'qitish va tarbiyalashda pedagogning yoshlar vahamkasabalar o'rtasida hurmatini oshiradi, xalq oldidagi mas'uliyatini, bo'yniga olganvazifasini bajarishi uchun katta imkoniyatlar eshigini ochadi. Lekin bu yo'ldanborishda pedagog nihoyatda ehtiyotkor bo'lishi lozim. Darsni o'tishda o'qituvchiquyidagilarga e'tibor berishi lozim. Avvalo har bir darsga ijodiy yondashish zarur.Xususan, mashg'ulotlarda bahs va munozaralarga mamlakatimiz taraqqiyotiga oiddalillar, xalqimizning tarixi, bugungi kuni, davlatimizning olib borayotgan ichki vatashqi siyosati, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga asoslanib, oddiy, hayotdanolingan qiziqarli misollardan foydalanish ijobiy natija beradi. O'quvchi yoshlarningPrezidentimizning nutqlari va ma'ruzalari, kitoblarida asoslab berilgan ustuvor



yo'nalishlar va tamoyillarni chuqur anglab, o'zlashtirib olishlariga erishish, ayniqsamuhim. Albatta, yangi vazifalar, maqsad va g'oyalarni hayotning o'zi ilgari surishitabiiy. Shunday ekan, bunday yangilanishlarga yoshlarning o'zlari tayyor bo'lishi,uning faol ishtirokchisiga aylanishi lozim. O'quvchilar mustaqillik buyuk ne'matekanligini anglab yetishiga, ularda darslarda ilgari surilgan vazifalarning bajarilishiuchun chuqur ishonch hosil bo'lishiga alohida ahamiyat berishi kerak. Bu vazifalaryoshlarning ezgu e'tiqodiga aylanishiga erishish uchun, uning ma'no va mohiyatinihayotiy lavhalar, har bir shaxs taqdiri, oila, mamlakat misolida talqin etish maqsadgamuvofiqdir. Dars mashg'ulotlarida mavjud muammolar ham atroflicha va ishonarlitahlil etilishi lozim. Har bir o'quvchi bunday muammolarning sababini aniq bilibolishiga, jamiyatimiz ularni qadamba-qadam hal etishi xususida o'zi to'g'ri xulosachiqarib, kelajakka ishonch ko'zi bilan qarashiga erishish ta'lim tizimi xodimlarioldidagi muhim vazifalardandir. O'quvchilar bugungi o'tish davriga xosqiyinchiliklarning ildizlarini, eski tuzumga xos boqimandalik kayfiyatidanqutilishning oson kechmayotganligini, bundan xolos bo'lish uchun odamlardagi ongva tafakkur o'zgarishiga, ularda o'z imkoniyatlariga bog'liq ekanligini chuqur idroketishlari lozim. Har bir darslarida Vatanimizning boy tarixiy merosiga murojaat qilishorqali mavzularning mohiyatini tushuntirish zarur. Mustaqillik to'g'risida birtomonlama tasavvur hosil bo'lishidan saqlanish darkor. Darslarni o'tishda o'ta ilmiyyondashish, me'yordan ortiq mutloqlashtirish yoki soddalashtirishga,"nasihatgo'ylikka" berilib ketishdan saqlanish kerak. Bu esa har bir muallimdanhayotni teran bilishi, yutuq va muammolarni xolisona tahlil qilishni talab etadi. Yutuqva muammolarni o'rganib, o'quvchilarning o'zini ularga javob topishga qiziqtirish,ularning muhokomalarida erkin ishtirok etishini ta'minlash kerak. Darslarda fikrlarxilma-xilligini erkinlashtirish jarayonlari demokratik hayot tarzining tarkibiy qismiekanligini, shu bilan birga erkinlikning haqiqiy mohiyati uning ma'naviy chegaralaribilan belgilanishi o'quvchilar ongiga yetkazishga alohida e'tibor berishi zarur. Busohada eskicha tashviqot va targ'ibot tamoyillarini voz kechish lozim. Interfaol metod- ta'lim jarayonida o'quvchilarning o'zaro faolligini oshirish orqali o'quvchilarningbilimlarni o'zlashtirishini faollashtirishga va shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmatqiladi. Interfaol metodlarni qo'llash dars samaradorligini oshirishga yordam beradi.Interfaol ta'limning asosiy mezonlari: norasmiy bahs-munozaralar, o'quv materialinierkin bayon etish va ifodalash imkoniyati, ma'ruzalar soni kamligi, lekin amaliymashg'ulotlar soni ko'pligi, o'quvchilar tashabbus ko'rsatishlariga imkoniyatlaryaratilishi, kichik guruhlar ishi shular jumlasidandir. Shu bilan birga katta guruh, sinfjamoasi bo'lib ishlash uchun topshiriqlar berish, yozma ishlar bajarish va boshqametodlardan iborat bo'lib, ular ta'lim-tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishdao'ziga xos ahamiyatga ega.



Foydalanilgan adabiyotlar1. Yo'ldoshev J.G'., Usmonov S. Ilg'or pedagogik texnologiyalar. -

T.:O'qituvchi, 2004.2. To'xliyev B. va boshqalar. Til va adabiyot ta'limining zamonaviy

texnologiyalari. - Toshkent, 2011.3. Xolmanova Z.T. Tilshunoslikka kirish. - Toshkent, 2005.4. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o'zbek tili. -Toshkent:Universitet, 2016.



CHARACTERISTICS OF DISABLED CHILDREN EDUCATION

Yoqubova Xusnida QosimovnaBahromova Sohiba Olimjonovna

Schools №19 of Fergana district, Fergana region

Annotation: This article deals with the problems that can occur in children withdeaf childhood disabilities, cerebral palsy and cerebral palsy. Thanks to theapplication of sampling methods a sufficiently high accuracy of the results wasensured. It discusses the impact they have on their health.

Keywords: cerebral palsy, amputation, epilepsy, depression, inclusiveeducation.

At present, along with the most energetic and energetic young people of thecountry, there is a social need. These include deaf children, children with mentaldisabilities and children with cerebral palsy who always feel pity. The problem ofpersons with disabilities has attracted the attention of the general public not only inour country, but in the world.

Our country is providing the necessary funds for these children. Specialboarding schools are being set up there to provide education. That is why thisparticular attention, the disability, the disability and the inability to study in a regularschool, depresses children and limits their ability to do so. A child cannot use his fullpotential and join his peers[5]. This prevents a person from developing a self-reliant,self-reliant future. Some parents hide the fact that children with a birth defect cannotbe taught or taught in a special educational institution. Even students who study insuch special institutions are not able to express themselves in their own way. It takesa great deal of responsibility for educators to create an inner world for these children,and they must work hard to understand the inner world and spirit of these children.Our students with learning disabilities in normal schools also study together withhealthy children.

Object characteristics and research methods: Unfortunately, there are no reliablestatistics on the number of children with disabilities. The internal accounting ofvarious departments responsible for providing assistance to children with healthproblems (education, health care, social services), is based on various criteria.

The findings of the study are mainly based on the data of sample surveys ofparents, an expert survey of specialists, and focus groups.

The object of the study were: children and adolescents with disabilities from 3 to18 years of age, requiring social rehabilitation; parents with children and adolescentswith disabilities; parents with children and adolescents without disabilities; specialists



in the field of education and social rehabilitation of children and adolescents;employees of educational institutions, heads of public organizations and foundations,some commercial institutions; specialists in the sphere of management, governmentbodies, making decisions in the field of forming an inclusive education system.

As the main method of obtaining information for assessing the educationalneeds of minor Muscovites with disabilities, such quantitative information collectionmethod as a mass questionnaire survey of parents of minors with disabilities wasused. This allowed not only to get an idea of the scale of the problem of access toeducational services, but also to evaluate its specificity for certain groups of familieswith children with disabilities. A mass questionnaire survey of parents of childrenwith disabilities made it possible to determine the degree of readiness of thesechildren and their families for inclusive education, the desirability of receiving aneducation in this form, the doubts, problems, difficulties and experience gained. Inorder to comprehensively assess the scale of the spread of inclusive education forchildren with disabilities, and to study the prospects for its development, a surveywas conducted of the parents of children without disabilities (the control group),which provided an idea of society's readiness for joint education of children withdifferent health conditions.

The survey was conducted among parents of children with disabilities, studyingin institutions of preschool, general and primary vocational education and in special(correctional) schools. This made it possible to identify objective and subjectivereasons for parents to choose a specific learning model for children. A total of 506parents of children with disabilities participated in the survey.

A survey of parents of children without health restrictions was carried out bothin educational institutions where joint education of healthy children and children withdisabilities is carried out, as well as in educational institutions where conditions forjoint education have not yet been created. A total of 309 parents participated in thesurvey.

Thanks to the application of sampling methods (two-stage stratified sampling), asufficiently high accuracy of the results was ensured (marginal sampling error of notmore than 4% for the main characteristics for the aggregate of parents of childrenwith disabilities)[1].

For example, he has a porous heart, a kidney is amputated, he has epilepsy withhearing and sight problems, and so on. When a child is born, he or she may have abirth defect or life disability. We need to be able to inform teachers, young mothers,about how to prevent such injuries and situations. Cerebral palsy can also be causedby convulsive syndrome due to involuntary contraction and contraction of themuscles. It should keep the child as calm as possible, with a few wrong actions, suchas hitting the face and sprinkling water, which can exacerbate the tension, causing



muscle contractions. A face-to-face can reveal that a child's tongue has fallenbackwards, a bruise, and a slight throat. In some cases, some nurses make mistakesand try to take over the language. In this case it is necessary to leave as quiet aspossible, in the human brain every center of a system of organs. Of these, the mostimportant is the hand-held grip. Children with developmental disorders may haveimpaired speech and movement. Children with speech defects should be referred to adoctor or speech therapist at a kindergarten age. It should be noted that children withcongenital abnormalities and rabbits should be treated surgically. Some sources in theliterature suggest that even if the human psyche is specific, it is possible to cure thepolio-polio complications by special training. In modern technology, modernvaleology, which combines wellness techniques, is used[2]. Occasionally, there aresituations in which teachers are less attentive to students who have undergonedifficult operations. They put extra demands on their education. In fact, they mayhave a profound effect on mood, anxiety and depression.

On the whole, the attitude of parents to inclusive education for their children isquite differentiated, in many respects determined by the nature of health problems inthe child, the experience of inclusion. Parents are thoughtful in choosing a form ofeducation for their child and are set to receive high-quality educational services thatsatisfy them in all respects. The success of the dissemination of the model ofinclusive education, and accordingly, the growth of confidence in this form ofeducation for children will depend on improving the quality of all its parameters,which will require serious and comprehensive work[3].

In addition to health care providers, we need teachers to participate in theirrehabilitation and rehabilitation. I have a suggestion that educational institutionsshould strive to provide uninterrupted students with fruit juices[4]. The great benefitsof their health prevent the animation, affecting the brain's activity, that is,strengthening the cell's nutrients, carbohydrates and memory. It is desirable forphytocytes to be present in every school and kindergarten.

References1. Дименштейн Р., Ларикова И. Интеграция или инклюзия? Споры о словах

и нерешенные проблемы образования особых детей. – М.: РБОО «Центрлечебной педагогики», 2010.

2. Поощрение прав детей с ограниченными возможностями. – М.:ЮНИСЕФ, Исследовательский центр Инночети, 2008.

3. д.э.н., проф. Кучмаева О.В. МЭСИ к.э.н., Петрякова О.Л. ФГНУ ИСВРАО, Оценка доступности образовательных услуг для детей с ограниченнымивозможностями здоровья в городе москве.

4. Scientific and methodological journal “Maktab va hayot”



BOSHLANGÌCH SINFLARDA FANLARNI O`QITISHDAINNOVATSION YONDASHUVLAR SAMARADORLIK OMILI SIFATIDA

Zaripova Ra`noSirdaryo viloyati Guliston shahri

5-umumta`lim maktabi

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlangìch sinflarda fanlarni o`qitishdainnovatsion texnologiyalarning o`rni va ahamiyati bayon etilgan.Shuningdek darsjarayonida turli xil o`yinlardan foydalanishning muhim jihatlari o`quvchilartomonidan samarali o`zlashtirilishiga xizmat qilishi asoslangan.

Kalit so`zlar: innovatsion texnologiyalar, AKT, tahlil, taqqoslash, raqobat,tadqiqot, o`yin, texnologiyasi, muvaffaqiyat, maktab, axborot-kommunikatsiya

Barkamol avlod ta'lim-tarbiyasi ilk maktab yoshidan boshlanganda ijobiy natijaberishini barchamiz yaxshi bilamiz. Chunki boshlang'ich sinf bamisoli poydevor,poydevori mustahkam bino esa pishiq va samaralidir. Har bir dars jarayonidamashg'ulotni qiziqarli va mazmunli tashkil eta olish, o'quvchilar diqqatini jamlayolishda AKTdan foydalanish samarali natija bermoqda. O'quvchilarda uzluksiz o'zustida mustaqil ishlash imkoniyati tug'ildi.Ular o'rgangan manbani "tahlil qilish" va"taqqoslash" xususiyatlarini ham mustaqil bajarishadi. Shularni e'tiborga olib,boshlang'ich ta'limda axborot-kommunikatsion texnologiyalardan unumlifoydalanilmoqda. E'tiborli tomoni shundaki, o'quvchi yangilikka qiziquvchanbo'lganligi sababli ekranda berilgan savollarga do'stlaridan oldin javob berishgaintiladi. Masalan, bir marta kompyuterda test bajargan o'quvchi keyingi safar qachontest bajarishini intizor kutadi. Sababi, o'qituvchi test natijalari (qog'oz varianti)nikeyingi darsda e'lon qilsa, kompyuterda esa test yakunida o'z balini biladi va hattoki,ijobiy ball ola olmasa qayta topshirib ko'rishni so'raydi. O'quvchilar o'rtasida darsjarayonida raqobat rivojlanadi. Raqobat bor joyda esa o'sish bo'ladi, o'sish esa o'znatijasini ko'rsatadi. Ta`lim tizimini qayta qurish hozirgi zamon bosqichidarivojlangan davlatlar darajasida O`zbеkistonning ilgòr ilmiy tеxnik, iqtisodiy,ijtimoiy va madaniy jihatdan rivoj topishini ta`minlashga loyiq yuksak ma`naviy-madaniy va axloqiy sifatlarga ega chuqur bilimli, iqtidorli, talabchan va tashkilotchi,raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashni talab etadi. Shu bois rеspublikamizda ta`limtizimiga yangi pеdagogik tеxnologiyalar kirib kеlmoqda. Endilikda ta`lim jarayonidao`quvchilarni zеriktirib qo`ymaydigan, fikrlashga, mustaqil ishlashga yo`naltirganinnovatsion texnologiyalar va o`qitish vositalaridan samarali foydalanish muhimahamiyatga ega. Har bir xalqning ertangi kuni o'sib kelayotgan yosh avlodga,ularning bugungi kunda qanday ta'lim-tarbiya olayotganiga bog'liq. Bunday



mas'uliyatli vazifani bajarish hozirgi zamon o'qituvchisidan, ayniqsa boshlang'ich sinfo'qituvchisidan o'z kasbiy mahoratini oshirib borishni, ilg'or pedagogiktexnologiyalar mohiyatini chuqur anglab yetishni va darslarni noan'anaviy tarzdatashkil etishni talab etmoqda. Bu darslarga o'yin texnologiyalarini olib kirishdemakdir. Tаdqiqоtchilаrning o'yin хususiyatlаrini tа'riflаshichа, uning muhimqirrаlаri shundаn ibоrаtki, u erkin rivоjlаnuvchi fаоliyatni fаrqlаydi. O'yin uchunhissiy ko'tаrinkilik хоsdir. U o'zаrо kurаsh, musоbаqаlаshish, rаqоbаt shаklidаnаmоyon bo'lаdi. Fаоliyatni rivоjlаntiruvchi o'yinlаr diqqаt, хоtirа, nutq, tаfаkkur,qiyoslаsh mаlаkаsi, sоlishtirish, o'хshаshni tоpish, fаrаz, hаyol, ijоdiy qоbiliyat, o'quvfаоliyatini mоtivаtsiyalаshni rivоjlаntirishgа qаrаtilgаn. O'yinlаrni o'tkаzishdаbоlаlаrning individuаl vа yosh hususiyatlаrini inоbаtgа оlish lоzim. Chunki mаktаbyoshidаgi o'quvchini tushunchаlаri sinfdаn-sinfgа ko'chgаndа o'zgаrib bоrishi siremаs. O'yinni tаshkillаsh vа o'yingа bоlаlаrni qiziqtirish o'qituvchidаn kаttа mаhоrаt,mehnаt tаlаb etаdi.

"Qarama-qarshi so`zlar" o`yini:Ushbu o`yin mashg`ulot bolalarning mantiqiy tafakkurini rivojlanishiga samarali

yordam beradi . O`yin individual, guruh bilan o`tkazilsa ham bo`ladi. O`yin shartiquyidagicha: O`qituvchi bolaga bir so`zni aytadi, bola esa shu so`zning qarama-qarshi ma`no anglatuvchisini topadi. Masalan: baland-past, issiq-sovuq, qorong`i-yorug`, qattiq-yumshoq, uzoq-yaqin kabi.

Bu o`yin ham bolalar mantiqiy tafakkurini rivojlanishiga samarali yordamberadi. O`yin sharti quyidagicha: o`qituvchi bolaga bir guruhga mansub bo`lganuchta yoki to`rtta narsa nomini aytadi. Bola ularning umumiy nomini aytishi kerak.Masalan: ot, qo`y, sigir, buzoq so`zlarini aytsa, bola esa: ot, qo`y, sigir, buzoq - uyhayvonlari deb umumiy nomini aytadi. Tarvuz, qovun, handalak-poliz mahsulotlari,qo`lqop, palto, etik, bo`yinbog`qishki kiyimlar.

"To`rtinchisi ortiqcha" o`yiniBolalarga bir guruhga mansub bo`lgan uchta narsa va boshqa guruhga mansub

bitta narsa nomi aytiladi. Bolalar ulardan to`rtinchisi ortiqchaligini anglashlari va aytaolishlari kerak. Sababi so`ralganda bola fikrini asoslab bera olishi kerak. O`yinjarayonida faqat to`rtinchisi emas, bolalarda hosil bo`lgan ko`nikmalarni hisobgaolgan holda birinchisi, ikinchisi, uchinchisi ortiqcha tarzida ham tashkil etishmumkin. Chunki faqat to`rtinchisi ortiqcha bo`lsa, bola fikrlamay turib, o`zidaoldingi o`rtoqlarining javobidan ko`nikma hosil qilib, to`rtinchisi ortiqcha deb qo`yaqoladi.

Lola, binafsha, bulbul, atirgul; Samarqand, samolyot, Xorazm, Namangan Buo`yinda bolalarning tafakkuri rivojlanibgina qolmay, shu bilan birga ularning nutqiyfaoliyatini rivojlanishiga yordam beradi. Muvаffаqiyatdаn оlingаn xursаndchilik,qiziquvchаnlik insоn shахsining hаr tоmоnlаmа rivоjlаnishigа оlib kelаdi. O'yindа



qоidаlаrni vа munоsаbаtlаrni аniq bаjаrishgа аlоhidа e'tibоr qаrаtilаdi. Bundаbirinchi mаrоtаbа sаrdоrlik hоsil bo'lаdi. Bоlаlаrdа tаshkilоtchilik ko'nikmа vаmаlаkаlаri rivоjlаnа bоshlаydi. Musоbаqа o'yinlаrini аlоhidа o'yin guruhigа аjrаtishmumkin. Bu o'yinlаrdа muvаffаqiyatgа erishish bоlа uchun judа аhаmiyatlidir.Shuning uchun аynаn musоbаqа o'yinlаridа muvаffаqiyatgа erishish mоtivаtsiyasishаkllаngаni vа rivоjlаngаni uchun bu o'yin teхnоlоgiyasini оlib kirish bоlаdаgiqiziqish vа ishtiyoqini o'sishigа yaхshi sаmаrа bo'lishi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Boshlangìch ta'lim pedagogikasi innovatsiyasi va integratsiyasi. T:

G`.Gùlom 20132. Boshlang'ich ta'limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar T.G'afforova T-

2011.3. Mustaqil fikrlashning taraqqiyotga ta'siri. Gòziev E. Ma'rifat gazetasi.

2017yil.4. Pedagogika tarixi. K.Hoshimov, S.Nishonova, M.Inomova T:O'qituvchi,

1996.5. Ta`limda innovatsion texnologiyalar T:"Istèdod"2009 Shodmonova Sh.S,

Mirsagatova N.S, Ibragimova G.N, Mirsolieva M.T6. Ta'lim, fan va innovatsiya T-2017 R.A.Mavlonova, N.Raxmonqulova,

R.Ishmuhammedov



ҚУРОЛЛИ ҚУЧЛАР ТИЗИМИДА АЁЛ ҲАРБИЙ ХИЗМАТЧИЛАРНИКАСБИЙ ФАОЛИЯТГА ТАЁРЛАШНИНГ ТАРИХИЙ-ПЕДАГОГИК

ТАҲЛИЛИ

Пахратдинова Арухан Керимбердиевна

Аннотация: Маколада аёл ҳарбий хизматчиларни касбга таёрлашдатарихий масалаларга эътибор қаратилган.

Калит сўзлар:Аёл ҳарбий хизматчиларни касбга таёрлаш, Тумарис, «Қирққиз» достони, аёл саркардалар.

Бугуги кунда армиямиз сафларида эр-йигитлар билан бир қаторда аёлҳарбий хизматчиларнинг хизмат ўтаётганини ҳисобга олсак, уларнинг касбгамослашувида, ўз касбини севишида тарихий фактлар муҳим ўрин эгаллайди.Чунки, ҳар бир аёл ҳарбий хизматчини кучли ҳарбий хизматчи қилибтарбиялашда ўзидан олдин яшаб ўтган жангчи аёлларнинг ҳаёт йўли намунабўлади.

Мелоддан аввалги VI асрда яшаб ўтган массагетлар маликаси ТумарисАҳоманийлар шоҳи Кир II билан жанг олиб боради. Моҳир жангчиларданиборат массагетлар, Кир II нинг кўп сонли қўшинини тор-мор этади. БундаТумариснинг қўллаган жанговор ҳиласи, аёл саркардага ғалабани олиб келади.Жанг якунида Кир II нинг бошини Тумарис қон тўла мешга солади.

Массагетлар билан Эрон шоҳи ўртасида бўлиб ўтган аёвсиз жанг ҳақидаюнон тарихчиси Герадот Тарих китобида шундай ёзади:1 «Менинг билишимча,бу варварлар ўртасидаги барча жанглардан ҳам даҳшатли бўлган. Аввал ҳариккала қўшин бир-бирини узоқ масофадан туриб, камондан ўққа тутдилар.Камон ўқлари тугагач, улар найза ва қилич билан курашдилар. Жанг узоқ вақтдавом етди. Кўп қон тўкилди. Ниҳоят массагетлар ғалаба қозонди. Форсқўшинининг асосий қисми, жумладан, Кир II ҳам жанг майдонида ҳалоқ бўлди.У тўлиқ 29 йил шоҳ бўлган эди. Кир II нинг жасади топилгач, маликаТўмариснинг буйруғи билан унинг боши инсон қони билан тўлғизилган мешгасолинди. » Туркий халқлар орасида кенг тарқалган «Аёллар подшолиги ҳақидаэртак» ҳам жангчи аёллар иборат аёллар давлати бўлганлигини ҳикоя қилади.

Корақалпоқ халкининг «Қириқ қиз» достонида Гулойим исмли қиз бўлиб,ёнига қирқта қизи тўплаб, отасидан «Мевали» қўрғонини сўраб олиб, қирқ қизибилан, жангчилик сирларини ўрганади. Олтита ўғлнинг ичида ўсган бир қизбўлишига қарамай, ватанини ёвлардан ҳимоя қилиш учун ўзига ўхшаганқизларни ёнига тўплаб, ҳарбийликнинг сир-асрорларини ўрганади. Кунларнинг

1 Герадот «Тарих» китоби. www.wikepediya.com



бирида Гулайимнинг юртига Нодиршоҳ исмли подшоҳ ҳужим қилиб, ҳалқниталон-тарож этади. Бундан хабар топган «Мевали» қорғонидаги Гулойим ёнигақирқ қизини олиб жанга отланади. Ботир ва жасур қирқ қиз билан ГулойимНодиршоҳ устидан ғалаба қозонади.

Бугунги кунда мард Тумарис, қаҳрамон Гулойим ва қирқ қизнинг сардориСарвинознинг донолиги ва ботирлигига ҳавас қилган ҳалқимиз, жажжитуғилган қизалоқларимизга Тумарис, Гулойим, Сарвиноз исмлар қўйибкелмоқта. Бу ҳам туркий халқларнинг мард аёл-кизларимизга, уларнинг ватанҳимояси йўлидаги фидоийлигига кўрсатган ҳурматини ва ҳавасини билдиради.

Энди жаҳонда, тарихда яшаб ўтган ботир аёллар ҳақида тўхталиб ўтсак,қадимги Хитойда VI асрда Хуа Мулан исмли жасур кизнинг мардлигини сўзэтувчи «Хуа Мулан» поэмаси яратилди. Оддий Хитой қизи Хуа Мулан юртигаХуннлар ҳужум килганда, отасининг ўрнига ўғил бола кийимида жанггаотланади. Кўпгина жангларда ғалаба қозониб, генерал даражасига етади ваимператорнинг олқишига сазовар бўлади. Ёвлар билан кўрқмай олишган ваХуннларнинг кўпгина бўлагини мағлуб ета олган Хуа Муланга барча Хитойхалқига хавас билан қарайди. 2

Бундан ташқари Орлеан қизи, Франция миллий қаҳрамони Жаннадаркнингхалқ озодлиги учун олиб борган ҳарбий харакатлари ҳам тақсинга сазовор.Унинг мардлиги ҳақида Ф.Шиллер «Орлеан қизи», А.Франц «Жаннадарктарихи», Б.Шоу «Авлио Жанна», М.Твен «Жаннадарк» романларини ёзган.3

Аёл харбий хизматчиларни ватанпарварлик руҳида тарбиялашда тарихгаянада теранроқ эътибор қаратиш керак. Юнон файласуфи Платон :«Инсонларнинг гўзал ярми ҳисобланган аёллар, жангда руҳий кўллаб-қўвватлаш воситаси сифатида жанг майдонида керак. Уларнинг кўзлари олдидачекиниш, одам қўрқоқ эканлигини кўрсата олмайди ёки жанг майдонини таркэта олмайди »-дея аёлларнинг эркаклар билан тенг ҳукуқлилигини айтатуриб:«Эркаклар ва аёлларнинг биргаликдаги ҳарбий фаолияти нафафқат мумкин,балки улар давлатни қўриқлашлари керак. Чунки, улар бунга қодир»-деганфиқрларни билдиради.

Даставвал, аёлларни ҳарбий хизматга жалб қилишда улар хамширавазифасини бажарган. Аёл ҳамширалар асосан чэт элларда малака оширишган.1872-йилда Санкт-Петербергда аёллар тиббий курслари очилиб, талабалар олийтиббий маълумотларга эга бўлдилар. 1867-йилги Сербия-Туркия урушидааёллар касалхоналарда шифокор бўлиб хизмат қилишган.

2 www.wikipediya.com

3 www.wikipediya.com



1925-йилги «Мажбурий ҳарбий хизмат тўғрисидаги» СССР қонунигабиноан, ихтиёрийлик асосида 18 ёшдан 34 ёш оралиғидаги ишлайдиган аёллархарбий хизматга қабул қилиниши мумкин эди. Суд жараёнида ва терговдабўлган ўз ҳуқуқларининг тикланишигача судга ҳукм қилинган, шунингдекҳарбий хизматга яроқсиз аёллар ихтиёрий ҳарбий хизматга кабулкилинмаганлар. Ихтиёрий ҳарбий хизматга кабул килинган фуқаролар ваишчилар қизил армия бўлинмаларида камида бир йил хизмат қилишлари шарткилиб белгиланган.

Аёл ҳарбий хизматчиларнинг ўз маҳоратларини намоён қилган даври IIжаҳон уруш йиллари бўлди. Бу даврда аёллар ҳамшира бўлиш билан бирга,жангчи, учувчи ҳам бўлишган. Мисол келтирадиган бўлсак, Н.Гризодубовауруш йилларида 101-узоқ масофали авиация полкига қўмондонлик қилиб,НКВДнинг маҳсус бўлими ва давлат хавфсизлиги катта лейтенантинингваколатига эга бўлиб, Сталин билан танишишга муваффақ бўлган. Сталинданаёлларнинг жанговар бўлинмаларини тузишга рухсат олиб, унингқўмондонлиги остида 1941-йилда Енгэлс шаҳрида «Тунги жодугорлар» номибилан танилган 46-гвардия тунги бомбардимончи аёллар авиацияси пайдобўлди. Уруш йилларида «Тунги жодугарлар» 23,5 мингдан ортиқ жангларниамалга ошириб, 3 млн килограмм бомбаларни ташлайди. Қизлар Кавказ учун,Қрим,Полша ва Белорусияни озод этувчи жангларда қатнашади. Бунданташқари кизлар тунда яшириниб, немец қўшинлари томонидан қўршаб олингансовет аскарларини ўқ дори ва озик-овқат билан таъминлаш вазифаларини хамбажарган. Собиқ иттифоқ давридаги Собиқ иттифоқ кахрамони мерган аёлЛ.Павлеченко 309 фашистни яксон қилган. Аёл ҳарбий хизматчилар ичидасамони забт этган рус космонавти Валентина Терешкованинг номи ҳамаълоҳида тақсинга сазовар.

Ҳулоса ўрнида шуни айтишимиз жоизки, Ўзбекистон РеспубликасиҚуролли Қучлар тизимида аёл ҳарбий хизматчиларни касбий фаолиятгамослаштиришда, тарих муҳим аҳамиятга эга. Йўқорида келтирилганмисоллардан ўрганган ҳолда, уларни педагогик жиҳатдан таҳлил қилиш ва аёлҳарбий хизматчиларга ўргатиб бориш, аёлларнинг ҳарбий ҳаётга адаптациясидамуҳим масалалардан бири бўлиб қолаверади.

Фойдаланилган адабиётлар1. А.Зуннунов «Педагогика тарихи»; «Шарқ», Тошкент-2004й2. Герадот «Тарих» китоби3. «Темур тузуклари» асари; «Ўзбекистон», Тошкент-2018й



ПСИХИК ТАРАҚҚИЁТ ВА ТАЪЛИМНИНГ ЎЗАРО МУНОСАБАТИ

Дадақўзиева Марғубахон РахнамоевнаФарғона вилояти Олтиариқ тумани


Анотация: Ушбу мақолада ёшларга таълим-тарбия бериш жараёнидапсихик тараққиётнинг ўрни ва таълимдаги ўзаро муносабатлар хақида сўзборган.

Калит сўзлар: интерфаолтаълимметодлари, психик хусусиятлар, психикривожланиш.

Мамлакатимизда хозирги даврда барча таълим тизимларида таълимишларининг мазмуни тубдан ўзгарди. Таълимнинг экспериментал равишдатекширилган янги усуллари (масалан, интерфаол таълим методлари)жорийқилинмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14августдаги “Ёшларни маънавий-аҳлоқий ва жисмоний баркамол этибтарбиялаш, уларга таълим-тарбия бериш тизимини сифат жиҳатидан янгибосқичга кўтариш чора-тадбирлари тўғрисида”ги, 2017 йил 14 мартдагиПҚ-3907-сон қарорига мувофиқ Вазирлар Маҳкамасининг “Ўқувчиларнипсихологик-педагогик қўллаб-қувватлаш ишларини янадатакомиллаштириш тўғрисида” ИД-947- сонли қарорининг қабул қилинишипсихология фани ютуқлари, инновацион психологик методика ватехнологияларни таълим жараёни ҳамда психологик амалиётга татбиқэтиш, турли ёш даврларида ўқувчиларнинг шахсий, ақлий ва ижтимоийривожланишини психологик жиҳатдан кузатиб бориш, таълим-тарбиядагипсихологик нуқсонларни аниқлаш, уларнинг шахсини шаклланишидасодир бўлиши мумкин бўлган ҳар қандай салбий оғишларнинг олдиниолиш ишларини ривожланишига имкон яратди.

Маълумки, ҳар бир одам ўзига хос, бошқаларда айнан такрорланмайдиганижтимоий муҳитда, аниқ ижтимоий муносабатларда, яъни оила, жамоа важамиятда, одамлар орасида яшаб улғаяди, шаклланади. Бу ижтимоиймуносабатларга одам жамият аъзоси сифатида, маълум синфнинг, у ёки буижтимоий гуруҳнинг намоёндаси сифатида ва ниҳоят, ташкил қилинганлик вауюшқоқлик даражаси турлича бўлган муайян жамоаларнинг фаол аъзосисифатида қатнашади.

Шахснинг моҳияти ўз табиати жиҳатидан ижтимоий характерга эгадир.Шахсдаги барча психик хусусиятлари, ижодий фаоллигининг ривожланишманбалари унинг теварак-атрофидаги ижтимоий муҳитда, жамиятдадир. Инсон



шахси сабабий боғлиқликда бўлиб, унинг ижтимоий турмуши биланбелгиланади. Мана шу маънода шахснинг тараққиёти одамлар биланмуносабатда юзага келадиган ижтимоий тажрибани эгаллаш жараёниданиборатдир. Бунинг натижасида инсоннинг психик хусусиятлари, ахлоқийфазилатлари, характери, иродавий сифатлари, қизиқишлари, эътиқод вадунёқараши таркиб топади.

Муҳит, маълум мақсадга қаратилган таълим ва тарбия, азалдан берилган,генетик жиҳатдан қатъий белгиланган ниманидир намоён қилиш учуншароитгина бўлиб қолмай, балки инсон психик хусусиятларини таркибтоптиради.

Бу борада, биринчидан, одам муҳит таъсири остидаги пассив объектбўлмай, балки фаол мавжудотдир. Шу боис ташқи ҳаёт шароити ташқи таъсириинсон психикасини белгиламайди, балки одамнинг муҳит билан бўлган ўзаротаъсири орқали, унинг муҳитдаги фаолият орқали белгиланади.

Иккинчидан,психиканинг ривожланиши пировард натижада ташқишароитларга, ташқи таъсиротларга боғлиқдир. Лекин бу ривожланишинибевосита ташқи шроитдан ва ташқи вазиятдан келтириб чиқариб бўлмайди. Бушароитлар хамда вазиятлар ҳамиша одамнинг ҳаётий тажрибаси, унинг шахси,индивидуал психологик хусусиятлари ва психик қиёфаси орқали таъсир қилади.

Учинчидан,одам фаол мавжудот сифатида ўзи ҳам онгли равишда ўзшахсини ўзгартириши, яъни ўзи-ўзини тарбиялаш билан шуғулланиши мумкин.Лекин, бу жараён атроф-муҳитдан ажралган ҳолда эмас, балки муҳит биланмослашган ҳолда ва муҳит билан ўзаро муносабатда содир бўлади.

Ўз-ўзидан маълумки, одамнинг психик ривожланиши учун табиий,биологик имкониятлар ниҳоятда зарурдир. Инсон психик хусусиятларимеъёрида таркиб топиши учун муайян даражадаги биологик тузилиш, инсонмияси ва нерв системаси бўлиши шарт. Бу табиий хусусиятлар психикривожланишни ҳаракатга келтирувчи кучлар, омиллар эмас, балки фақатдастлабки шароитлардир, холос. Бу борада немис психологи В.Штерн: таълимпсихик ривожланишнинг орқасидан боради ва унга мослашади, деган фикрниолға сурган эди. Бу фикрга қарама-қарши рус психологи Л.С.Вигоцкийболанинг психик ривожланишида таълим ва тарбиянинг етакчилик роли бор,деган қоидани биринчи бўлиб илгари сурди ва уни таълим ривожланишданолдинда боради ва уни ўз орқасидан эргаштириб олиб боради, деб аниқифодалаб, беради.

Юқорида баён қилинган биринчи фикрга мувофиқ таълим фақатривожланиш томонидан эришилган нарсалардан фойдаланади.Швейцарияликпсихолог Ж.Пиаженинг назарияси ҳам айни шу ғоялар билан бойитилгандир.Боланинг психик ривожланишини ҳаракатга келтирувчи кучлар мураккаб ва



http://genderi.org/reja-biologik-kimyo-fanining-predmeti-va-vazifalari.html

турли-тумандир. Ривожланишнинг моҳиятини қарама-қаршиликлар курашидан,ички зиддиятлар боланинг, психик ривожланишини бевосита ҳаракатгакелтирувчи кучлар, таълим ва тарбия жараёнида юзага келадиган ҳамдабартараф қилинадиган эскилик ва янгилик ўртасидаги қарама-қаршиликларданиборатдир.

Масалан, кичик мактаб ёшидаги ўқувчида мустақил иродавий фаолиятганисбатан бўлган тайёрликбиланхатти-ҳаракатларнинг мавжуд вазиятга ёкибевосита ички кечинмаларга боғлиқлиги ўртасида зиддият мавжуддирўсмирларда эса энг кучлизиддиятлар бир томондан, унинг ўзига ўзи баҳобериши ва ўз талаблари даражаси ва иккинчи томондан, атрофдагиларнинг унганисбатан бўлган муносабатлари ҳақидаги ички кечинмаси ўртасида,шунингдек, ўзининг жамоадаги реал мавқеи тўғрисидаги ички кечинмасиўртасида катта одамлар ҳаётида тўла ҳуқуқли аъзо сифатида қатнашишиэҳтиёжи билан бунга ўз имкониятларининг мос келмаслиги ўртасида пайдобўлади. Кўрсатилган барча зиддиятлар бирмунча юқори даражадаги психикфаолиятларни таркиб топтириш орқали бартараф қилинади. Натижада болапсихик ривожланишнинг янада юксакроқ босқичига кўтарилади. Эҳтиёжқондирилади-зиддият йўқолади. Бироқ қондирилган эҳтиёж, янги эҳтиёжнитуғдиради. Бу зиддият бошқа бир зиддият билан алмашинади, тараққиёт давомэтади.

Психологлар психик ривожланишнинг умумий қонуниятлари борлигиниқайд этиб кўрсатмоқдалар. Бироқ муҳит таъсирига нисбатан бу қонуниятлариккиламчидир, чунки бу қонуниятларнинг ўзига хос хусусиятлари ҳаётшароитига, фаолиятга ва тарбияга боғлиқдир. Мана шундай умумийқонуниятларга биринчи навбатда психик ривожланишнинг нотекислиги киради.Бунинг моҳияти шундан иборатки, ҳар қандай шароитда, ҳатто таълим ватарбиянинг энг қулай шароитларида ҳам шахснинг турли психик белгилари,функциялари ва хусусиятлари ривожланишининг битта даражасида тўхтабтурмайди. Боланинг айрим ёш даврларида психиканинг у ёки буйўналишларида ривожланиш учун нихоятда қулай шароитлар пайдо бўлади вабу шароитларнинг баъзилари вақтинчалик, ўткинчи характерда бўлади.

Юқоридагилардан хулоса чиқариб шуни айтиш мумкинки, боланинг,мактаб ўқувчисининг психик ривожланиши - мураккаб тарққиётжараёнидир.Одамнинг (боланинг, ўқувчининг) ижтимоий ташкил топган вафаол фаолияти унинг психик ривожланишининг асоси, воситасидир.

Фойдаланилган адабиётлар1.Ш.А.Дўстмухаммедова.Ўқувчилардаўқувфаолиятинибошқаришпсихолог

ияси.–Т.,2000й..



http://genderi.org/siyosiy-madaniyat-va-siyosiy-mafkuralar-reja.html

2.Ж.Г.Йўлдошев.таълимянгиланишйўлида.Т.,2000й.3.Беруний.Руҳиятватаълим–тарбияҳақида.Т.,1992й.



TEXNOLOGIYA DARSLARIDA ZAMONAVIY PEDAGOGIKTEXNOLOGIYADAN FOYDALANISH

Ollamova Oygul Otaboyevna44-umumiy o’rta ta’lim maktabi

Xorazm, Qo’shko’pir

Mamlakatimizda izchil amalga oshirilayotgan kadrlar tayyorlash dasturiningasosiy g’oyasi komil insonni tarbiyalashni nazarda tutadi. Barkamol shaxsningmuhim sifatlari bo’lgan mustaqil va ijodiy fikrlash, ishlash qobiliyatlarini tarbiyalashumumta’lim muassasalarining muhim vazifalaridan hisoblanadi. Bu boradao’quvchilarning faolligini oshirish, dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarni samaralitashkil qilish alohida ahamiyat kasb etadi. Jumladan, umumta’lim maktablaridao’qitiladigan texnologiya darslari yoshlarni hayotga, kasb-hunarga egallashigatayyorlashda muhim o’ringa ega.Shu sababli keyingi paytda bu sohada ham bir qatorijobiy o’zgarishlar ro’y bermoqda.

O’qituvchining dars, mashg’ulot olib boorish usularidagi bir xilliko’quvchilarning texnologiya faniga bo’lgan qiziqishlarini susaytiradi. Buning oldiniolish maqsadida darslarda o’quvchilar faoliyatining xilma-xilligini ta’minlash ko’po’quv fanlari qatori texnologiya darslaridagi asosiy vazifalardan biridir. Shu sabablihozirgi paytda texnologiya darslarida o’quvchilarning qiziqishini orttirish, ulargabilim berish va mehnat ko’nikmalarini singdirish ishlarini yaxshilash, zamontalablariga javob beradigan mashg’ulotlarni o’tkazish uchun o’qitishning noan’anaviyusullaridan, yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish zarur.

Texnologiya darslarida ham boshqa fanlardagi kabi yangi pedagogiktexnologiya asosida ta’lim berishning asosiy muammosi o’quvchi shaxsinirivojlantirish yo’li bilan o’qitishga qo’yilgan maqsadga erishishdan iboratdir.

Pedagogik texnologiyada ko’pincha quyidagi metodlar qo’llaniladi:1.Izohli-illyustratsiya materiallaridan foydalangan holda dars jarayoni tashkil

etildi.2.Reproduktiv-tafakkur faoliyatini rivojlantirishga yo’naltirilgan holdagi ta’lim

jarayoni- bunda darsni bayon qilish jarayoni algoritmik xarakterda bo’ladi.3.Produktiv- bu metod unumli daraja ham deb ataladi. Bunda oldin egallangan

bilimlar asosida o’zlashtirilishi lozim bo’lgan faoliyat yuzaga keladi.4.Ijodiy daraja- bu faoliyat baholashga tegishli bo’lib, bunda o’quvchi egallagan

bilimlar asosida yangi axborot izlab topadi va yangi faoliyat yo’nalishlarini ijodqiladi.

O’qituvchi dars jarayonida bu qayd etilganlarni amalga oshirish davomidao’quvchilarda kasbiy bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish bilan birga ularda



kasbiy sifatlarni hamda ma’naviy dunyoqarashni shakllantiradi. Buning uchuntexnologiya fanini o’qitishda -“muloqot-nazorat darsi”, “suhbat”, ”viktorina”,”didaktik o’yinlar”, ”musobaqa” (“Aqliy hujum”, ”Texnik hujum”, ”Kim yaxshijavob berdi va tashabbuskor”, ”Kim yangilikka qiziquvchan”, ”Ijodkor kim” vahokazo) kabi o’yinlardan foydalanish samarali bo’lishi mumkin.

Shuningdek, yuqori samaradorlikka erishish dars turlari, tiplari, shakllari vao’quv mazmuniga mos keluvchi o’qitish usullarini, ya’ni ta’lim texnologiyalarinitanlash hamda ularni qanday qo’llashga bog’liqdir.Texnologiya darslari ikki xilko’rinishga, ya’ni nazariy ma’lumotlarni berish va amaliy mashg’ulotlarni bajarishgaoid turlarga bo’linadi.Nazariy ma’lumotlarni berish darslarida o’quv materiallariog’zaki metod orqali o’quvchilarga hikoya, suhbat, tushuntirish, qisman ma’ruzausullarini namoyish etish usuli bilan qo’shgan holda beriladi. Amaliy mashg’ulotlarnibajarishga oid darslarda esa o’quvchilarga asbob- uskuna, mexanizm vamashinalarning tuzilishini o’rganish, ularni ishga sozlash, ulardan foydalanish va ishamallarini o’rganish mashqlari,,detal yoki buyum tayyorlashga oid mashg’ulotlaro’tiladi. Bu darslarda qaysi pedagogik texnologiyalardan foydalanish darsningmohiyati, maqsadiga qarab tanlanadi. Texnologiya fanida o’qitishning dars (amaliymashg’ulot),o’quvchilar guruhi, ishchilar guruhiga biriktirish, o’quvchilarnito’garaklarga jalb qilish kabi shakllar qo’llaniladi. Odatda dars shakllari yakka,guruhli, umumiy texnologiyalardan foydalanish darsning mohiyati, maqsadiga qarabtanlanadi.

O’quvchilar yangi o’quv materialini o’rganish darslarida bilimlarni o’z so’zlaribilan aytib bera olish, o’rganilgan bilimlarga doir faktlar keltira olish, buguno’rganilgan bilimlarni oldin egallangan bilimlardan ajrata bilish darajasidao’zlashtirmog’i lozim. Bu dars tipida quyidagicha vazifalar hal etiladi: o’quvmaterialining asosiy g’oyasi, maqsadini anglash; shu bilimlarning inson faoliyatidagiahamiyatini fahmlash ; yangi o’quv materialiga oid bilimlarning umumiy qurilishiniidrok etish; ularning asosiy xususiyatlarini tushunish; o’rganilgan bilimni qayta esgaolish yo’lini va uni amaliyotga tatbiq eta olish yo’llarini egallash.

Shuningdek, yangi mehnat ko’nikmalarini shakllantirish ham muhimahamiyatga ega bo’lib, bu berilgan nazariy ma’lumotlarni o’quvchilar tomonidanamalda sinab ko’rishga va shu orqali mavzu bo’yicha olingan dastlabki bilimlarniyanada kengroq o’zlashtirishga hamda mustahkamlashga olib keladi. Mehnatko’nikmalarini singdirishga qaratilgan amaliy mashg’ulotlar quyidagi uch xilko’rinishda – darajada amalga oshiriladi:

-asbob-uskuna, mexanizm va mashinalarning tuzilishini, ularni ishga sozlashnihamda materiallarning turlarini, xossalarini, ishlatilishini o’rganishga oid amaliymashg’ulotlar;

-biror ish usulini o’rganishga oid amaliy mashg’ulotlar;



-biror turdagi detal va buyumlarni tayyorlashga oid amaliy mashg’ulotlar.Yuqorida aytib o’tilgan dars tiplariga oid mashg’ulotlarda o’quvchilarni

qiziqtirish va ularning faolligini oshirish maqsadida o’qitishning og’zaki, yozma,amaliy, muammoli,, namoyish va illyustratsiya usullaridan keng foydalaniladi. Shubilan birga mazkur darslarning samaradorligini oshirishda ularga mos keluvchita’limning faol usullarini ham qo’llash zarur. Jumladan, kirirsh darslarida anjuman,intervyu, suhbat-munozara ; yangi bilimlar berish darslarida aqliy hujum munozara,trening, estafeta ; takrorlash darslarida rolli sahnalashtirish, quvnoqlar va zukkolarbahsi; sinov darslarida esa “nima?”, ”qachon?”, ” qayerda?”kabi o’qitishning faolusullarini qo’llash maqsadga muvofiqdir.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Karimov.I. Mehnat ta’limi o’qitish texnologiyalari.-T. RTM, 20082.Mehnat ta’limi bo’yicha yangi tahrirdagi DTS.”Ma’rifat ”gazetasi,2006 yil

sentabr soni:RTM,2009.3. Maktab va hayot -Ilmiy –metodik jurnal. 4/2014.



BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA AXBOROTTEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH IMKONIYATLARI

Allayeva Nodira RaxmatullayevnaGulmurodova Habiba Toshtemirovna

Sirdaryo viloyati Xovos tumani 9-maktabi

Annotatsiya: Maqolada maktabning boshlang’ich sinflarida matematikadarslarida slaydlardan ko’rgazmali material sifatida foydalanish to’g’risidama’lumotlar keltirilgan. Boshlang’ich ta’lim tizimida axborot texnologiyalariyordamida bilim olish motivini rivojiantirishi haqida qisqacha yoritilgan.

Kalit so’zlar: ta’lim jarayoni, axborot kommunikasion texnologiyalari,multimedia, elekton darslik, elektron taqdimot.

Hozirgi kunda boshlang’ich ta’lim sifati va samaradorligini oshirish masalasikun tartibida turibdi. Boshlang’ich sinflarda ta’lim sifati va samaradorligini oshirish,kompetensiyaviy yondashgan holda ta’lim jarayonini tashkil etish muhimvazifalardan biridir. Boshlang’ich ta’limni mazmunan modernizatsiya qilish, ilg’ortajribalar asosida o’qitish jarayoniga innovatsion pedagogik texnologiyalarni joriyetish, bunda kadrlar salohiyatini oshirishga alohida e’tiborni qaratgan holdaboshlang’ich ta’limning sifat-samaradorligini tubdan yaxshilash xalq ta’limi tizimifaoliyatining ustuvor yo’nalishi sifatida belgilab olingan. Bugungi kunda ta’limsifatini baholashda o’quvchining faqat bilimni o’zlashtirgani emas, undan amaldafoydalana olish malakasiga egaligi asosiy indikator sifatida olinishi kerak.

Boshlang’ich sinf o’qituvchilari bolalarni o’qishga o’rgatishi, ularning bilishgabo’lgan qobiliyatlari, ehtiyojlari va qiziqishlarini shakllantirishi va rivojlantirishihamda ta’lim jarayoni va fan asoslarini chuqur o’zlashtirishi uchun zarur bo’lganta’lim vositalari bilan ta’minlashi lozim. Uning asosiy vazifalaridan biri bolalarningbilishga bo’lgan harakatlarini kuchaytirishdan iborat.

Zamonaviy darslar faqat fan o’qituvchisi va o’quvchi bilan chegaralanibqolmasligi lozim. Umumta’lim fanlarining ihtiyoriy biri bo’yicha mashg’ulotlarningturli bosqichlarida kompyuter texnologiyalaridan fan bo’yicha qo’shimchama’lumotlar manbai sifatida foydalanish mumkin. Bunda o’quv materiallarini uzatishtezligi va sifati ortadi. Kompyuter texnologiyalaridan foydalanib boshlang’ich sinfo’quvchilarining matematikani bilishga bo’lgan qiziqishlarini orttirish uchun ularningmatematika fani bilan qiziqtirishi ham muhim hisoblanadi.

Jamiyatni axborotlashuvi zamonaviy darslarda albatta kompyuter va axborottexnologiyalaridan foydalanishni talab qiladi. Bu esa o’z-o’zidan o’quvchilarningkompyuter savodxonligi va madaniyatini rivojlantirishga olib keladi.



O’qituvchi mashg’ulot uchun o’z oldiga qo’ygan maqsadlarga muvofiq ravishdazamonaviy axborot texnologiyalaridan quyidagi maqsadlarda foydalanishi mumkin:

-o’qituvchi kompyuteri va videoprektor yordamida ko’rsatish uchunmo’ljallangan namoyish qiluvchi dasturlar;

-o’quvchilarning bilim darajalarini aniqlash uchun trenajyorlar; -masalalarni yechish bo’yicha o’quvchilar ko’nikma va malakalarini oshirish

uchun trenajyorlar; -matematika tarixi hamda o’rganilayotgan mavzu, yechilayotgan masalalar

bo’yicha axborot qidiruv yoki ma’lumotnoma dasturlari. Kompyuterlardan foydalanish rejalashtirilgan mashg’ulotlar odatiy

mashg’ulotlar kabi olib boriladi. Ularda kompyuter yoki noutbuklardan darsmavzusiga oid hususiy masalalarni yechishda foydalanish mumkin. Bunda o’quvchitomonidan joriy mavzuni chuqur o’zlashtirilishiga, ijodiy mulohaza yuritishigaerishish mumkin.

Kompyuterli mashg’ulotlarni boshlashdan avval o’quvchilarni albatta texnikahavfsizligi qoidalari bilan tanishtirish lozim. Undan keiyn o’quvchilar kompyuterlarbilan ishlash uchun boshlang’ich ko’nikmalarga ega bo’lishlari kerak.Mashg’ulotlarda boshlang’ich sinf o’quvchilari kompyuterlar bilan bitta mashg’ulotmobaynida 10-15 minut, kun davomida esa 30-40 minutdan ortiq ishlamasliklarininazorat qilish va uqtirish lozim. Shu munosabat bilan o’quv jarayonini to’laligichaaxborotlashtirilmaydi, faqat uning alohida olingan elementlarini an’naviy usuldagidarslar tarkibiga kiritish tavsiya etiladi.

Bugungi kunda kompyuter ta’limi uchun bir qator amaliy dastrular mavjud.Ulardan boshlang’ich sinf o’qituvchilari mashg’ulot samarasini orttirish uchunehtiyojga ko’ra turli maqsadlarda foydalanishlari mumkin. Namoyish etish uchunmo’ljallangan dasturlan biri foydalanuvchilar o’rtasida keng tarqalgan MicrosoftPowerPoint dasturi hisoblanadi. Uning yordamida multimediali prezentatsiyalarniishlab chiqish va amaliyotda qo’llash mumkin. Bunday prezentatsiyalar o’quvmateriallarini rang-barang, bo’yoqlarga boy, dinamik tarzda ifodalashda o’qituvchigakatta yordam bera oladi.

Kompyuter o’quv materiallarini ifodalash va o’quvchilarga uzatish usullariniyetarlicha darajada kengaytirdi. Rang, grafika, tovush, video va boshqa bir qatoreffektlarni ta’lim jarayonida qo’llash evaziga turli muhit va vaziyatlarni yuzagakeltirish mumkin bo’lib qoldi.

O’qituvchining ta’lim jarayonida o’quvchilarning bilishga bo’lgan qiziqishlariniuyg’otish, rivojlantirish, orttirish va mustahkamlash, shuningdek faoliyatlarini ijodiyva mahsuldor qilish bo’yicha mahorati o’z fani bo’yicha mashg’ulotlarni boy, rang-barang, qiziqarli qilib o’tkazishiga bog’liq. Kompyuter va zamonaviy axborottexnologiyalari o’quvchilarni motivlashni kuchaytirish imkonini bera oladi. Hattoki,



oddiy kompyuterda ishlashning o’zi ham o’qishga bo’lgan qiziqishni ortishiga sababbo’la oladi. Bundan tashqari, kompyuterlar o’quv masalalarini murakkablikdarajalariga ko’ra taklif etadi va bu jarayonni to’la boshqara oladi, to’g’ri yechimlarnirag’batlantirishi esa motivlashtirishda ijobiy rol o’ynaydi.

Demak, yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibdiki, aynan boshlang’ich sinfmatematika darslarida axborot texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlari cheksizbo’lib, bu jarayon har qanday malakali o’qituvchidan pedagogik mahorat, ijodiyizlanish, mukammal bilimni talab etadi. Shu bilan birga mavzuni o’rgatish jarayonidasinfdagi o’quvchi sonini hisobga olgan holda o’rganilayotgan bilimni mustahkamlashuchun metodlarni to’g’ri tanlagan holda ta’lim jarayonini tashkil etish ta’lim sifatinioshirishni kafolotlaydi. Zero, matematika aniqlikni, reallikni, isbotni va natijani talabqiluvchi fandir.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Alixanov.S “Matematika o’qitish metodikasi” Cho’lpon nomidagi nashriyot –

matbaa ijodiy uyi. Toshkent 2011 yil 2.Jumayev M.E “Matematika o’qitish metodikasidan praktikum” (O’quv

qo’llanma) Toshkent “O’qituvchi” 2004 yil3.Internet ma’lumotlari.



BOSHLANG’ICH SINFLARDA HIKOYA JANRIDAGI ASARLARNIO`RGANISH METODIKASI

Akramova Mashhura Salohiddinovna29-umumiy o’rta ta’lim maktabi

Namangan viloyati Namangan tumani

Annotatsiya: Ushbu maqola boshlang’ich sinflarda hikoya janridagi asarlarnio’rgatish, o’rgatish jarayonida qanday usullardan foydalanish to’g’risida yozilgan.

Kalit so’zlar: asar, mazmun, reja, o‘qish, savol, tanlab o‘qish, savol-javob,rollarga bo‘lib o‘qish, matnni tasvirlash, reja tuzish, yozish turlari, qayta izohlash vauning turlari, rasm asosida suhbat, munosabat bildirish

Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar fikrini o’stirish, ta’lim va tarbiyani oshirishhamda o’quvchi shaxsini har tomonlama rivojlantiruvchi hususiyatlari bilan boshqao’quv predmetlari orasida alohida o’rin egallaydi. Boshlang‘ich sinflarda badiiy asarturlaridan hikoya, she‘r, ertak, masal, maqol va topishmoqlar amaliy ravishdao‘rganiladi. Turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi, stilistik priyomlari jihatidan o‘zigaxos xususiyatlarga ega bo‘lib, o‘quvchilarga ta‘siri ham har xil bo‘ladi. Shunga ko‘ra,turli janrdagi badiiy asarlarni o‘qishda o‘qituvchi unga mos metodlar tanlashi talabetiladi.

Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo‘lib, unda kishi hayotidagi ma‘lum bir voqeahayotning muhim tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi. ―Hikoya ko‘pincha kishihayotida bo‘lgan bir epizodni tasvir etadi. Uning mazmuni ertakdagidan ortiqroqhayotiydir. Hikoya mazmunan boshlang‘ich sinf uchun mos janr hisoblanadi. Kichikyoshdagi o‘quvchilarni qahramonning xatti-harakati, tashqi ko‘rinishi, portret tasviri,voqea-hodisalar haqidagi hikoyalar ko‘proq qiziqtiradi. Shuning uchun bolalarnibadiiy asar turi bo‘lgan hikoya bilan tanishtirish uning syujetini tushuntirishgabog‘lab olib boriladi.

Boshlang‘ich sinflarda hikoyani o‘qishga bag‘ishlangan izohli o‘qish darslaridao‘qilgan hikoya mazmunini ochish, lug‘at ustida ishlash, o‘qilgan matnni qaytahikoyalash asosiy ish turlaridan hisoblanadi. Hikoya mazmuni, odatda, savollarasosida tahlil qilinadi. Bunda savollar qatnashuvchi shaxsning xatti-harakati vaxarakterini tahlil qilishga qaratilgan bo‘ladi. So‘roqlardan ikki maqsadda: hikoyamazmunini tahlil qilish hamda faktlar, mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xatti-harakat o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlash va umumlashtirish uchunfoydalaniladi.

Hikoyani o‘qish darsida o‘quvchilar ma‘nosini tushunmaydigan so‘z va iboralarma‘nosini tushuntirish ham muhim, aks holda, ular hikoya mazmunini tushuna



olmaydilar. So‘z ma‘nosini tushuntirishga ko‘p vaqt sarflamay, asar mazmuninitushunishda eng zarur bo‘lgan so‘zni qisqa izoh berish bilan tushuntiriladi. Hikoyanio‘qishda hikoya mazmunini tahlil qilish va shu asosda o‘quvchilar nutqini o‘stirishmarkaziy o‘rin egallaydi. Hikoya o‘qilgach, o‘quvchilar o‘ylashi, o‘z mulohazalariniaytishi uchun tayyorlanishga vaqt berish talab etiladi. O‘qilgan asar yuzasidanberiladigan dastlabki savollardan maqsad hikoya bolalarga yoqqan-yoqmagani,undagi qaysi qahramonning xarakteri bolaga ta‘sir etgani, bolalar kim yoki nimahaqida hikoya qilib berishni istashini bilishdan iborat. Shundan keyingina hikoyaxarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy g‘oyasini bilib olishga yordamberadigan savollardan foydalaniladi. Badiiy asarni tahlil qilishda syujetni to‘liqtushuntirishga berilib ketib, qatnashuvchilarga xarakteristika, asar qurilishi va tilinitahlil qilish kabi ish turlari e‘tibordan chetda qolmasligi lozim. Savollarni, odatda,o‘qituvchi beradi, ammo asar mazmuni, qatnashuvchi shaxslarning xulq-atvoriniochish yuzasidan o‘quvchilarga ham savol tuzdirish juda foydali. Bu usul bolalargajuda yoqadi va ishni jonlantiradi; asar mazmunini yaxshi tushunish, mazmun vavoqealar orasidagi bog‘lanishni to‘liq esda saqlab qolishda o‘quvchilarga yordamberadi. Hikoyani o‘quvchilar yaxshi o‘zlashtirishlari, unda ilgari surilgan g‘oyanibilib olishlari uchun matn bilan ishlash jarayonida tanlab o‘qish, savollarga javobberish, hikoya qismiga o‘zlari savol tuzishi, so‘z bilan va grafik rasm chizish, rejatuzish, qayta hikoyalashning barcha turlaridan, ifodali o‘qishga tayyorlanish kabi ishturlaridan foydalaniladi.

Kichik badiiy hikoyani izohli o‘qish darsini uyushtirishda quyidagi reja variantisxemasi e‘tiborga olinadi:

1) hikoyani o‘qishga tayyorlash (hikoyada tasvirlangani kabi kishilar hayoti, davrga qisqa xarakteristika...); 2) hikoyani (to‘liq yoki mantiqiy tugallangan qismlarini) o‘qituvchi yoki oldindan tayyorlangan o‘quvchining ifodali o‘qishi; 3) idrok etishni tekshirish (qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakatlari, shaxslar va voqealar o‘rtasidagi munosabatlar yuzasidan qisqacha suhbat); 4) hikoyani qayta o‘qish (hikoyani qismlarga bo‘lish, o‘quvchilarga o‘qitish, ayrim so‘zlar ma‘nosini tushuntirish); 5) hikoyaning har bir bo‘limi yuzasidan suhbat o‘tkazish va sarlavha topish; 6) hikoyaning ayrim bo‘limlarini ifodali o‘qish; 7) reja asosida qayta hikoyalash; 8) hikoyani ifodali o‘qishga yoki sahnalashtirishga tayyorlanish (sinfda yoki

uyda); 9) hikoyani ifodali o‘qish va ifodali qayta hikoyalash. Bu hikoyani o‘qish darsi rejasining varianti bo‘lib, o‘zgarishi ham mumkin.



Ammo shuni unutmaslik kerakki, badiiy hikoyani o‘qish darsida uningmazmunini, asosiy fikrini bilish bilan birga, asarning tarbiyaviy (badiiy asar misolidao‘quvchilarni tarbiyalash), xususan, estetik ta‘siri ham ko‘zda tutiladi va ifodali qaytahikoyalashga katta ahamiyat beriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1.D.A. Muhammedova , D. Shodmonqulova Boshlang’ich ta’lim metodikasi.-

Toshkent: Fan va texnologiya, 2007.2.Hayitova F.A. Turdiqulov Sh.D. – tuzuvchilar - “Boshlang’ich sinflarda ona

tili o’qitish metodikasi” fanidan ma’ruza matni. – Termiz, 2013. 3.ziyonet.uz



THE SCIENTIFIC AND THEORETICAL BASICS OF FORMATTINGECOLOGICAL CULTURE IN THE PUPILS OF ELEMENTARY CLASSES

Sidiqova Gavharoy MadaminovnaObidova Xurshida AlisherovnaRishtan district, Fergana region

Abstaract: This article focuses on formation of ecological culture of primaryschool pupils involves the formation of positive emotions, attudes, behaviors towardsnature, which are in hormony with local, national and universal values. Formation ofecological culture serves as a basis for preservation of nature and extension of its life.

Key words: Environmental problems, ecologic culture, primary education,significant, spiritually-intuitive, eco-relatintoinship, civilization.

By the 20th century, ecology has become a universal problem in the history ofmankind. Ecological security is one of the most important issues because of theurgency of the personality in society today and tomorrow. These problems can besolved in practical ways, and in many respects this will improve the living conditionsof present and future generations. Ecology is one of the most pressing socialproblems of today's world. Its solution is in harmony with the interests of all peoples,and the present day and the future of civilization are largely dependent on thisproblem. Today, science and technology are developing very fast in the world. As aresult, the capacities of our countries are rising every year, the living conditions ofthe people are improving, but the nature improvement work is not always sociallysignificant. Today, the ecological situation in the world proves that.

Importance of environmental knowledge in primary education.Rich spiritual and cultural heritage and national values of the Uzbek people have

great potential for upbringing of the highest human qualities in the growinggeneration. The scientific views of the Central Asian thinkers on the development ofworld science, in their pedagogical (educational) essence, are among the nationalvalues. The use of environmental considerations proposed by them to educate youngpeople over the course of centuries on the environment, and to help shape the senseof responsibility for conservation is an important factor for today's environmentaleducation, it is a legitimate foundation.

Primary education should include the provision of initial environmentalknowledge, and the importance of early childhood education and skills, it is desirableto focus on enriching the content of Central Asian thinkers with ecological views.The use of ecological materials in the course of the lesson has led to the interest of



primary school pupils to the study of environmental knowledge, as well as a deeperunderstanding of the essence of national and spiritual values.

Role of literary scholars in formatting ecological culture.Studying the works of writers and poets is very important in formulating

concepts about ecological culture. Because, writers and poets in their works, gothrough the issue of man and nature. In their works, ecological education is reflectednot only in nature conservation, but also in the context of important issues such ashumanism, the development of human thought, and moral upbringing. Classicalwriters claim that man is also a living being that enriches the world and enriches it asa particle of nature. Addressing the works of Alisher Navoi, analyzing nature issuesin it, develops students' understanding of ecological culture. Therefore, Alisher Navoipays great attention to the environment, human life, which is a part of naturethroughout its creative works. It tries to make people aware of the importance ofnature for human health. The poet considers himself to be primarily responsible forcreating a healthy social environment for physically healthy minded people, and he isguided by it. He focuses also on water. Navoi leads the archeological dig, drainage,water removal, and propagates these ideas in his works.

Ecological knowledge basics.An analysis of scientific research and problem-solving scientific and

methodological complexes and the concept of "Continuous ecological education",and environmental education curricula have been focused on expanding andstrengthening the knowledge of ecology.

Ecological knowledge given in elementary grades of primary schools ischaracteristic and helps to form ecological culture in students. By analyzing theabove points, we describe ecological culture as follows. Ecological culture is a highstandard, conscious and responsible approach to the work of nature, knowledge,perception, literacy, intuitive potential and its practical application. It contains areasonable, responsible relationship between nature and man.

Research on ecological cultureThe components of ecological culture were investigated by I. Z. Zveriv,

A.N.Zahlebniy, I.Turavnoy, E.O.Turdikulov, N.Sattorov, N.Nishonova, N.Bozorovaand others. In their opinion, without the environment, human nature cannot createharmony in nature.

As a result of our analysis, the pedagogical - psychological aspects of theformation of ecological culture in primary classes have been defined, and this processis carried out on an ecological basis.

Ecological awareness is the main component of ecological culture. Ecologicalconsciousness is a set of knowledge, consciousness, imagination, attitudinal actionsthat represent the relationship between man and nature. We have explained this as



follows: knowledge, imagination, attitude, activity, outcome, culture. This is reflectedin the chain: ecological awareness-ecological knowledge eco-concept, eco-imagination, eco-relationship, eco-activity, eco-culture. It means that the formation ofthe ecological culture of the creators is based on the whole pedagogical process in theformation of a competent person who needs a high level of consciousness, highresponsibility, a spiritually-intuitive potential, and a need for active participation inenvironmental protection. The importance of the problem of forming ecologicalculture in elementary school pupils is reflected in scientific and pedagogicalliterature. The formation of ecological culture of elementary school pupils is one ofthe most urgent problems of the modern era. Research showed that ancient humanrelationships with nature were stronger than modern times. The great spiritualheritage left by our ancestors shows that pupils need to be regarded as a national,historical, universal basis for the cultivation of ecological culture. In harmony withthe nature of our ancestors, harmony with nature took a special place; the solution toenvironmental problems was the basis for the formation of ecological culture in them.

Ecological culture in elementary gradesFormation of ecological culture in elementary school pupils, systematic,

consciousness, efficiency, theory and practice, nationality, territoriality and universalidentity, interconnectivity at various stages of education, mutual exchange ofachievements of the ancient East and contemporary ecological culture the factors ofthe closure.

According to our research, environmental problems should first be understoodby elementary school teachers and should be explained to their readers with regard totheir age and level of knowledge.

Ecological problems can be explored as follows:- Isolation and pollution are the only relationship;- Comply with national, universal, historical values;- Measures to exploit and rehabilitate underground and subsoil;- General laws of nature - practical approach;- Compliance with positive science and technology achievements.Ecological education and culture for pupilsEcological education for the pupils is the main purpose of teaching them to form

an ecological culture, which primarily reflects the consciousness of theirconsciousness towards their native land, its natural wealth, flora and fauna.

An ecologically-friendly person understands nature's importance for his life,makes every effort to preserve the purity of nature and the atmosphere. Therefore,environmental education and the beginning of the child's youngest childhood willcreate the basis for ecological culture. Only a person who has formed an ecological



culture will be able to treat and maintain the natural environment. Nowadays this isone of the most important tasks facing general education schools.

Ecological culture is formed as a result of conscious attitude to the environment.This, in turn, is a worthy participation in the prevention and disposal of naturaldisasters, the rational use of natural resources and the inclusion of ecological literacy.It includes the following components:

- To sense that humanity is a part of nature;- Understanding and thinking the essence of humanity as a place of birth,

development, and development;- To have a system of natural and anthropogenic knowledge about the

"relevance and relevance of society";- To be able to communicate effectively with the environment, to be able to

evaluate his or her situation, to be knowledgeable and competent;- Environmentally friendly environment for future generations.

References1. Akbarova M, To’ychiyeva I, “The ecology and Health reciprocity” 2002.2. Abdullayeva G. “Ecology and health’’1997.3. Shodimatova Y. “Healthy lifestyle, social hygienic and ecological problems”

1991. 4. Sobirov E, Umarjonov O. “Morals and Ecology” Fergana 1990.5. Otajonov I. “Human, Nature and Space” 2008 (p.5,6,7)



BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARI TA’LIM-TARBIYASIDA YUQORISAMARADORLIKKA ERISHISH YOʻLLARI

Jamoldinova Feruza JamoldinovnaNamangan viloyati, Mingbuloq tumani

11-sonli umumta’lim maktabi

Annotatsiya: Ushbu maqolada oʻquvchilarga ta’lim va tarbiya berishda engyuqori samaradorlikka erishtiruvchi ta’lim-tarbiya usullari, oʻquvchilarni faol, ahiljamoaga aylantirishga yordam beruvchi psixologik omillar, muallifning koʻp yilliktajribalariga asoslangan yangi gʻoyalar va ularning ahamiyatli tomonlari keng yoritibberilgan.

Kalit soʻzlar: Pedagogik mahorat, didaktik oʻyinlar, innovatsion dars, tafakkur,psixologiya, ta’lim –tarbiya, interfaol metodlar, psixologik trening.

Bugungi kunda jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, fan va texnikaningrivojlanishi, insoniyat hayotidagi jadallashib borayotgan oʻzgarishlar ta’lim sohasidaham bir qator oʻzgarishlar qilishni taqazo etmoqda. Hozirgi kunda ta’lim jarayonidainterfaol metodlar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborottexnologiyalarini oʻquv jarayonida qoʻllashga boʻlgan qiziqish kundan kunga ortibbormoqda. Buning asosiy sabablaridan biri shu vaqtgacha an’anaviy tizimdaoʻquvchilarni tayyor bilimlarni egallashga oʻrgatilgan boʻlsa, zamonaviytexnologiyalar ularni mustaqil fikrlashga, xulosa chiqarishga oʻrgatadi, mantiqiytafakkurni rivojlantiradi [1].

Kelajagimiz davomchilari boʻlgan yosh avlodni zamon talablari darajasidaoʻqitish, xalqaro baholash mezonlariga javob beradigan bilim, koʻnikma va malakalarhosil qilish bugun biz pedagoglarga asosiy vazifa boʻlib, oʻz ustimizda yanadakoʻproq ishlashga, izlanishga undamoqda.

Pedagogik texnologiya va pedagogik mahoratga oid bilim, tajriba va interaktivmetodlarni oʻrganishoʻqituvchilarni bilimini, yetuk malakaga ega boʻlishlarinita’minlaydi. Bu metodlarning oʻziga xosligi shundaki, ularpedagog vaoʻquvchilarning birgalikda faoliyat koʻrsatishlari orqali amalga oshiriladi. Bundaypedagogik hamkorlik jarayoni oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlib, ulargaquyidagilar kiradi:

-oʻquvchining dars davomida befarq boʻlmasligi, mustaqil fikrlash, ijod etish vaizlanishga undash;

-oʻquv jarayonida oʻquvchilarning qiziqishlari doimiy ravishda boʻlishinita’minlanishi;

-oʻquvchilarning har bir masalaga ijodiy yondashishlarini ta’minlash;



-pedagog va oʻquvchining doimiy ravishda hamkorlikda faoliyatiningtashkillanishi [2].

Darslarni samaradorligini oshirishda oʻquvchilar ilk maktabga kelgandavrlaridayoq ularning psixologiyasini oʻrganish, zararli odatlardan qutulishgayordam berish, sinfni ahil jamoaga aylantirishga erishish lozim. Oʻquv yiliningbirinchi choragida oʻquvchilar oʻrtasida “Yashirin ovoz berish” psixologik treninginioʻtkazish orqali oʻquvchilarning oʻzaro muomalasini ijobiy tomonga oʻzgartirishgaerishish mumkin. Buning uchun xuddi saylov kabi yashirin ovoz berish orqalisinfdagi eng yaxshi, odobli oʻquvchilar va eng odobsiz, urushqoq oʻquvchilaraniqlanadi. Oʻquvchiar tarqatilgan qogʻozga yashirin ravishda sinfdagioʻzi eng yaxshideb hisoblaydigan oʻquvchilardan uch-toʻrttasini “Yaxshi”deb nomlangan qatorga,oʻzini xafa qilgan oʻquvchilardan uch-toʻrttasini esa “Yomon” deb nomlanganqatorga yozadilar. Ovoz bergan oʻquvchilar oʻzlarining ism familiyalarini yozmayqogʻozlarni buklagan holda oʻqituvchiga topshiradilar. Bunga 3-4 daqiqa vaqtsarflanadi xolos. Shuning uchun ixtiyoriy darsning tashkiliy qismida tarbiyaviydaqiqa tarkibida amalga oshirish mumkin. Oʻqituvchi oʻquvchilar fikri yozilganqogʻozlarni darsdan soʻng oʻqib chiqadi va sinf roʻyxatidagi har bir oʻquvchiningnechta ijobiy fikr va nechta salbiy fikr toʻplaganligini belgilab chiqadi. Bunda har biroʻquvchi olgan ijobiy fikrlar “+” belgisi bilan, salbiy fikr bildirilgan boʻlsa “-” belgisibilan belgilab chiqiladi.

Masalan: Abdufattoyev Abdulloh:++++++---------- 5 ta ijobiy, 10 ta salbiy ovoztoʻpladi. Ergashaliyev Elyorbek:+++++++++++++++ 15 ta ijobiy ovoz toʻpladi…

Shu tarzda aniqlab chiqib, har bir oʻquvchiga oʻrin belgilanadi. Oʻrinbeigilashda eng koʻp faqat ijobiy ovoz olgan oʻquvchi birinchi oʻrinni egallaydi.Ba’zida shunday holatlar ham boʻladiki, sinfdagi aksariyat oʻquvchilar bir oʻquvchihaqida faqat yomon fikr bildiradilar. Bunday usul tarbiyasi ogʻir, urushqoq, fe’lidagiqusurlarni tuzatish talab qilinadigan oʻquvchilarni aniqlashda katta yordam beradi.Barcha oʻquvchilar olgan ballari va oʻrinlari ertasi kuni tarbiyaviy daqiqada e’lonqilinadi. Yuqori oʻrinlarni egallagan oʻquvchilar ragʻbatlantiriladi, ularning doʻstlargaqilayotgan muomalalari, berayotgan yordamlari va odoblari barchaga namuna qilibkoʻrsatiladi. Eng koʻp salbiy ovoz toʻplagan oʻquvchilarga esa sinfdoshlariga yaxshimunosabatda boʻlishga harakat qilishlari, oʻzlaridagi yomon illatlardan qutulishlarilozimligi tushuntiriladi. Har bir salbiy ovoz kimnidir xafa qilganliklari oqibatiekanligini tushuntiriladi. Bu mening tajribamda sinalgan usul boʻlib, natijada shundaysamara berdiki, oʻquv yili boshida eng koʻp salbiy ovoz olib eng yomon deb topilganoʻquvchim Turgʻunboyev Tolibjon oʻrtoqlariga munosabatini keskin ravishdaoʻzgartirdi va oʻquv yili yakunida oʻtkazilgan soʻrov natijasiga koʻra eng namunali,xushmuomala oʻquvchilar safiga qoʻshildi. Oʻquvchilarda bu katta qiziqish uygʻotadiva albatta hamma oʻquvchilar ham oʻzlari haqidagi doʻstlarining fikriga juda



qiziqadilar. Yomonliklarini eslashga, pushaymon boʻlib oʻzgarihga harakat qiladilar.Bu usul sinf oʻquvchilarini ahil jamoa boʻlib shakllanishlariga yordam berishi bilanahamiyatlidir.

Sinf oʻquvchilari oʻrtasida sogʻlom, doʻstona raqobatni vujudga keltirish ta’limsamaradorligini oshirishga juda katta yordam beradi. Masalan, oʻqish tezliginioshirishda muobaqa tashkil etish va bu musobaqani oʻquv yili davomida muntazamolib borish barcha oʻquvchilarni DTS talablaridarajasida bilim olishlariga yordamberadi. Ish faoliyatim davomida oʻzim oʻqitgan sinflarning barchasida “Haftalikmonitoring” musobaqasini oʻtkazib kelmoqdaman va bu juda katta samara bermoqda.Bunda sinf oʻquvchilarini har hafta yakunida oʻqish tezliklarini aniqlanadi va oʻrinbelgilanadi. Dastlab birinchi va ikkinchi sinflarda bu oʻqituvchi tomonidan amalgaoshirilganligi uchun biroz koʻproq vaqt talab qiladi. Uchinchi sinfdan boshlaboʻquvchilarning oʻzi mustaqil ravishda bir-birlarining oʻqish tezliklarini aniqlaydilarva bu juda kam vaqtda amalga oshirilishi sababli oʻqish darslarining mustahkamlashbosqichida oʻtkaziladi. Bu musobaqaning eng ahamiyatli tomoni shundaki,oʻquvchilar bir daqiqa davomida toʻgʻri oʻqigan soʻzlari soniga qarab guruhlargaboʻlinadilar va oʻzlarining qaysi guruhda, nechanchi oʻrinda ekanliklarini aniq biliboladilar. Sinfdagi partalar qatori nomlanadi. Birinchi qator “Oltin toj”deb nomlanib,birinchi oʻrinni olgan oʻquvchi birinchi partaga, ikkinchi oʻrinni olgan oʻquvchi esauning yoniga oʻtiradi va shu tartibda oʻninchi oʻringacha boʻlgan oʻquvchilar tartibibilan oʻtiradilar. Ikkinchi qator esa “Oltin kalit” deb nomlanib, oʻn birinchi oʻrindanyigirmanchi oʻringacha boʻlgan oʻquvchilar navbati bilan oʻzlari egallagan oʻrinlargaoʻtiradilar. Uchinchi qator “Kapalak” deb nomlanadi va kamroq soʻz oʻqigankapalakdek oʻyinqaroq boʻlgan oʻquvchilar navbati bilan oʻzlari egallagan oʻrinlariboʻyicha oʻtiradilar. Ortib qolgan joy (agar ortib qolsa) “Dars qoldiruvchilarjoyi” debnomlanadi vaoʻquvchi dars qoldirgan kunining ertasi kuni oʻsha joyga oʻtiradi. Engoxirgi oʻringa oʻtib qolishdan or qilgan oʻquvchilar iloji boricha dars qoldirmaslikkaharakat qiladilar, chunki yana kimdir dars qoldirmaguncha oʻsha joyda oʻtirishgamajbur boʻlib, kelmay qolgan oʻquvchining oʻrnigagina oʻtira oladilar. Oʻziningoldingi joyi esa keying oʻrinlardagi oʻquvchilar tomonidan egallab olinadi. Butartibda musobaqa oʻtkazilib borish bilim samaradorligini oshirish, sababsiz darsqoldirishning oldini olishdan tashqari oʻquvchilarni koʻproq kitob oʻqib izlanishlarigaundashi bilan ahamiyatlidir. Ayrim hollarda boʻyi past oʻquvchi orqaga, boʻyi balandioldinga oʻtirib qolsa oʻqituvchi donolik bilan vaziyatni toʻgʻrilashga harakat qilishilozim. Oldinda oʻtirib qolgan boʻyi baland oʻquvchiga u shu oʻringa loyiqligi, lekinorqadagi boʻyi past oʻquvchiga joyini berib oliyjanob ish qilishi mumkinligitushuntirisa u faxr bilan oʻrtogʻiga joyini berishga rozi boʻladi. Bunday holatlarfaoliyatimda ba’zida uchrab turadi, lekin oʻquvchilarning bilimga ishtiyoqlarini



musobaqa tufayli oshayotganligini koʻrib muntazam ravishda bu usulni qoʻllabkelmoqdaman.

Bundan tashqari oʻqish va ona tili darslarida qoʻllanadigan uslublardan boʻlgan“Sinkveyn”(fransuzcha-“besh qatorli oq she’r”) usulidan foydalanish hamoʻquvchilarni soʻz turkumlarini yaxshioʻzlashtirishiga, fikrlarini toʻgʻri bayonqilishiga yordam beradi. Oʻqish darslarida ham bu usuldan foydalanish mumkinboʻlib, ona tiliga bogʻlashdan tashqari oʻrganilayotgan mavzu qahramonlariga xossifatlar, xususiyatlar, qilgan harakatlarini aniqlash va ularga xolis baho berishgaoʻrgatadi, fikrni toʻgʻri bayon qilish malakalarini shakllantiradi. Masalan 4-sinfoʻqishdarsligidagi shoir Anvar Obidjonning “Boʻrining tabib boʻlgani haqida ertak”mavzusini oʻtish jarayonida ertak qahramonlariga ta’rif berishda “Sinkveyn”quyidagicha tuzilishi mumkin:

1. Boʻri (ot);2. Yitqich, goʻshtxoʻr (2 ta sifat);3. Poylaydi, ovlaydi, yeydi (3 ta fe’l);4. Boʻri goʻshtxoʻr, yovvoyi hayvon (4 ta soʻzdan iborat gap);5. Yirtqich (ma’nodosh ibora);Bunda oʻquvchilar boʻriga xos sifatlarni, uning harakatlari, ta’rif va ma’nodosh

iboralarni izlab topish orqali ona tilidan ham bilimlari mustahamlanadi, fikrlashgaoʻrganadilar, fikrni toʻgʻri bayon qilishga oʻrganadilar. Tabiat haqida hamtasavvurlari kengayib boradi.

Bundan tashqari “SWOT” universaltahlili ham juda samaralidir. Inglizchada:S –strengths –kuchli tomonlar;W–weaknesses–kuchsiz tomonlar yoki zaiflik;O–opportunities–imkoniyatlar;T–threats–xavf-xatarlar;Ushbu texnologiyadan foydalanish ham oʻquvchilarda fikrlashni oʻstiradi va

nutqni oʻstiradi, oʻzi va boshqalarning harakati haqida xulosa chiqarishga oʻrgatadi.Men yaqinda 4-sinf oʻqish darsligidagi adibimizGʻafur Gʻulomning “Shumbola”mavzusini oʻtish jarayonida “SWOT” texnologiyasini qoʻllaganimdaoʻquvchilar quyidagicha tahlil qildilar:

1. S–kuchli tomonlari: Shum bola, ya’ni Qoravoy juda dadil, dovyurak. 2. W – kuchsiz tomonlari: U dangasa, oʻyinqaroq, besabr bola. 3. O – imkoniyatlar: Qoravoy ilm-hunar oʻrganishi, onasiga roʻzgʻorni

yuritishiga yordam berishi mumkin edi. 4. T – xavf-xatarlar: Yomon kimsalarning qoʻliga tushib qolishi va ular boladan

yovuz niyatda foydalanishlari mumkin.



Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, oʻquvchilar Shum bolaning harakatlarigabaho berish orqali sayoq yurishning oqibatlarini anglab yetmoqdalar va xulosachiqarmoqdalar.

Dars jarayonida oʻquvchilar oʻzlashtirish darajasini aniqlash maqsadida testingqulay usuli –“Barmoqli test” usulini oʻylab topdim va bu judasamarali ekanligigaamin boʻldim. “Barmoqli test” usulidan mavzuni mustahkamlashda foydalanishmumkin. Bunda mavzu yuzasidan tuzilgan test savollari bilan oʻquvchilarnitanishtiriladi. Javob variantlar koʻrsatiladi. Odatiy testdan farqi shundaki, variantlar 1,2, 3, 4 raqamlari bilan belgilanadi. Oʻquvchilarga koʻrsatilgandan soʻng “Tun”buyrugʻi beriladi. Oʻquvchilar parta ustiga chap qoʻl bilaklari ustiga boshlarini qoʻyibturgan holatda oʻqituvchi tomonidan “Javobni barmoqda koʻrsating!” buyrugʻiberiladi. Oʻquvshilar shunday holatda, ya’ni bir-birlarining javoblarini koʻrmaganholda qaysi javobni tanlagan boʻlsalaroʻng qoʻlni koʻtarib barmoqlariorqalikoʻrsatadilar. Bunda birinchi javob toʻgʻri deb hisoblaganlar bitta barmoqni, ikkinchijavobni tanlaganlar ikkita barmoqni, uchinchi javobni tanlaganlar uchta barmoqnikoʻtarib “Uxlagan” holatda turganlarida oʻqituvchi toʻgʻri javob bergan oʻquvchilaryoniga “Ragʻbat” tarqatmalarini parta oralab yurib qoʻyib chiqadi. Soʻng “Kun”buyrugʻi beriladi va toʻgʻri javoblar uchun “Ragʻbat” tarqatmalari olgan oʻquvchilarbaholanadi. Bu usul kam vaqtda hamma oʻquvchilarning mavzuni qay darajadaoʻzlashtirganliklarini aniqlash va baholashga yordam berishi bilan ahamiyatlidir.

Xulosa qilib aytganda oʻquvchilar ta’lim-tarbiyasida yuqori samaradorlikkaerishish uchun oʻqituvchi oʻz ustida ishlashi, sinf oʻquvchilarini ahil jamoagaaylantira olishi, eng samarali metodlarni aniqlashi va mavzuga mosini oʻz oʻrnidaqoʻllay olishi, oʻquvchilarni bilim olishga ishtiyoqini kuchaytirishi kerak boʻladi.Zamonaviy oʻqituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida innovatsion usullardan foydalanabilishi va amalga oshira olishi lozim. Pedagogik texnologiya va pedagog mahoratigaoid bilim, tajriba va interaktiv metodlar oʻquvchilarnimustaqil fikrlash qobiliyatlarinirivojlantirishga, erkin fikrlashga, mustaqil qaror qabul qilish, hissiyotlarini boshqaraolish, tanqidiy va ijodiy fikr yuritishning rivojlanishiga zamin yaratadi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. T. Gʻafforova, Sh. Nurillayeva, O. Haydarova. “Boshlangʻich sinflar uchun

ona tili va oʻqishdan didaktik materiallar”. Toshkent: “Ilm Ziyo” , 2004. -80 b. 2. Oʻ. Tolipov, M.Usmonboyeva. “Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy

asoslari”, Toshkent. Oʻz. Res. Fanlar akademiyasi “Fan” nashriyoti, 2006.-164b.3. Gʻ.I. Muhammedov, X.A. Toʻraqulov. Zamonaviy pedagogik tadqiqotlarning

ilmiy-nazariy asoslari. Toshkent. “Fan” 2004.-135b.



MATEMATIKA DARSLARIDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDANFOYDALANISH

Bahodirov ShermuhammadAsaka tumani 52-umumta`lim maktabi

Boshlang’ich sinf matematika darslari uchun yangi, ilg‘or pedagogiktexnologiyalar, dars o‘tishning nostandart, noan’anaviy usullari, xususan, interfaolusullari keng joriy etilmoqda. Yangi pedagogik texnologiyalarni boshlang’ich sinfmatematika darslarida tadbiq etish ham samarali natija beradi. Dars o‘tishning ilg‘orpedagogik texnologiyalarga asoslangan bosqichlarini quyidagicha belgilanadi:Darsning maqsad va vazifalari. O‘quv jarayonining mazmuni, ya`ni mavzuga oidmetodik tavsiyalar, qisqacha matnda mavzuning asosiy g‘oyasi beriladi. O‘quvjarayonini amalga oshirish texnologiyasi, bunda mavzu maqsadiga mosfaollashtiruvchi usul, dars shakli, vositasi, usullari aniqlanadi. O‘quvchi faoliyatininazorat qilish va baholash yo‘llari belgilanadi O‘qituvchi tanlagan texnologiyayakuniy natija- DTSlari talablariga erishishni ta’minlashi zarur. Ma’lum bir mavzuo`tilgach, o‘quvchilar egallashlari lozim bo‘lgan bilim va ko’nikmalar, ishlashlarishart bo‘lgan mashqlar namunalari; bunda nafaqat o‘quvchilar, o‘qituvchining o`ziham darsdan kutilgan yakuniy natijaga erishishi kerak. Bosqichlar ichida engmuhimi- o‘quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi bo‘lib, bunda yangitexnologiya mavzu maqsadiga mos qilib tanlanadi. Masalan, 4-sinf darslarida

Keys -dars o‘tishning bu yangi texnologiyasi quyidagicha amalga oshiriladi:darsda o‘tilishi, tahlil qilinishi kerak bo‘lgan muammo, ya`ni mashq, masala,mavzuning qisqacha yozma matni o‘quvchilarga avvaldan beriladi; qo‘yilganmuammo bo‘yicha o‘quvchilar olgan natijalar, qabul qilingan qarorlar sinfdamuhokama etiladi va aniq bir fikrga kelinadi; yangi, kelgusi mavzu uchun zamintayyorlanadi.

Dars jarayoniga - Keys texnologiyasini qo‘llab, shunday xulosaga kelishmumkin:

bu texnologiya o‘quvchilarni masalaga turlicha yondashuvga, ularni tahlilqilishga o‘rgatadi;

bunda o‘quvchi o`z bilimini o‘rtoqlari bilimi bilan taqqoslaydi, solishtiradi, ularbilan fikr almashadi;

olingan nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llash imkoniyati yaratiladi;bu texnologiya o‘quvchilarni ma’lumotlarni tanlash, zarurlarini ajratib olishgao‘rgatadi;

o‘quvchilar turli ma’lumotlar orasidagi o‘zaro aloqadorlikni topish, o‘rnatishko’nikmalarini hosil qiladilar;



bunda o‘quvchining muammoni oldindan ko’ra bilish, sezish (intuitsiya) hissirivojlantiriladi.

Dars o‘tishning - Klaster deb nomlangan yangi texnologiyasi umumlashtirish,takrorlash darslarida yaxshi samara beradi. Bu texnologiya amaliyotda shundayqo‘llaniladi:

mavzu doska yoki katta oq qog‘oz o‘rtasiga yoziladi; o‘quvchilar birin-ketin shu mavzuga oid tushuncha va qoidalarni, tariflarni

aytadilar; aytilgan tushunchalar doskaga yozib boriladi; tushunchalar o‘rtasida mavjud bo‘lgan bog‘lanish; aloqalar o‘rnatiladi, mos misollar tuziladi, tahlil qilib boriladi;

o‘quvchilarga amaliy topshiriqlar beriladi. O‘quvchi bilimini baholashning yangi pedagogik texnologiyaga asoslangan

nazorat shakllaridan biri – matematik diktantlar. Bunda sodda mashqlar bilan birqatorda, ma’lum bir mavzular majmuasiga doir atama va tushunchalarnio‘quvchilarning qay darajada o‘zlashtirgani aniqlanadi. Masalan, bir noma`lumlimurakkab tenglamani tekshirishga doir matematik diktantda o‘quvchilarga birnoma`lumli tenglamalarning mohiyatini ochib berishini, tariflarini keltirishiniso`raladi. Yangi pedagogik texnologiyalarni o‘quv jarayoniga tadbiq etish davrtalabidir.

Foydalanilgan adabiyotlar1.N.Muslimov va boshqalar. Pedagogik kompetentlik va kreativlik asoslari.

Toshkent 20152.M.A.Mirzaaxmedov, SH.N.Ismailov. Matematikadan qiziqarli va olimpiada

masalalari. Toshkent, “Turon-iqbol” 2017.3.M.A.Mirzaaxmedov. Matematikadan masalalar to‘plami 7-sinf. Toshkent ,

“G‘ofur-g‘ulom” nashriyoti. 2017



TIBBIYOT AMALIYOTIDA PEDAGOGIKANING TUTGAN O‘RNI.TIFLOPEDAGOGIKA

Nilufar MirniyozovaToshkent Pediatriya Tibbiyot Instituti

[email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqolada pedagogikaning bir qancha fanlar bilanbog‘liqligi, shu bilan bir qatorda tibbiyot amaliyoti bilan qay tarzda bog‘lanishitiflopedagogika nima ekanligi, ko‘zi ojizlarga yaratib berilgan qulayliklar haqidayoritib o‘tilgan.

Kalit so‘zlar: Ta’lim–tarbiya, pedagogika, ko‘rlar maktabi, tiflopedagogika,surdopedagogika, korreksion pedagogika, ko‘r va zaif bolalar.

Pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasi uzviy hisoblanadi, uzluksiz ta’limjarayonining har bir bosqichidagi pedagogik jarayonning o‘ziga hosligini asoslabberuvchi – oila pegagogikasi, maktabgacha tarbiya pedagogikasi, maktabpedagogikasi, harbiy pedagogika, menejment pedagogikasi, hamda tibbiyotpedagogikasiga bo‘linadi. Undan tashqari, sezgi organlarining biron bir turiishlamaydigan kishilarga bilim berishning o‘ziga xos tomonlarini o‘rganuvchimaxsus pedagogika guruhiga – surdopedagogika, tiflopedagogika vaolifrenopedagogikalar kiradi.

Bizga ma’lumki, pedagogik hodisa murakkab tuzilmaga ega bo‘lib, uningumumiy mohiyatini to‘laqonli anglash uchun bir qator fanlarning imkoniyatlarigatayaniladi. Shular qatorida tibbiy fanlarning ham o‘rni katta hisoblanadi.

Tibbiy fanlar – shaxsning fizilogik – anatomik jihatidan to‘g‘ri rivojlanishinita’minlash, uning organizmida namoyon bo‘layotgan ayrim nuqsonlarni bartarafetishda amaliy yondashuv, shuningdek, nuqsonli bolalarni o‘qitish hamda tarbiyalashmuammolarini o‘rganishda ko‘maklashadi.

Korreksion pedagogika – rivojlanishida turli nuqsonlar bo‘lgan bolalarnikorreksion o‘qitish va tarbiyalash bilan bog‘liq muammolarni o‘rganadi. O‘znavbatida korreksion pedagogika tarkibiga maxsus pedagogika va psixologiyaningturli sohalari kiradi. Ular quyidagilar:

Surdopedagogika va surdopsixologiya – eshitish qobiliyati buzilgan bolalarnirivojlantirish, o‘qitish va tarbiyalash masalalarini o‘rganadi.

Oligofrenopedagogika va oligofrenopsixologiya – aqli zaif bolalarnirivojlantirish, o‘qitish va tarbiyalash masalalarini o‘rganadi.

Tiflopedagogika va tiflopsixologiya – ko‘rish qobiliyati buzilgan bolalarnirivojlantirish, o‘qitish va tarbiyalash masalalarini o‘rganadi.



Logopediya va nutqiy buzilishlar psixologiyasi – nutqi, shuningdek, motorli –harakatlanish doirasida murakkab nuqsonlar bo‘lgan bolalar (kar, soqov va karbolalar)ni rivojlantirish, o‘qitish va tarbiyalash masalalarini o‘rganadi [1].

Tiflopedagogika haqida ba’tafsil ma’lumotga ega bo‘lsak (yun. typhlos ko‘r vapedagogika) – defektologiyaning ko‘r va zaif ko‘ruvchi bolalarni o‘qitish, tarbiyalashhamda ularni mehnatga tayyorlash masalalarini ishlab chiquvchi sohasi. Bolalarningaqliy jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirishni, umumiy o‘rta ma’lumotga egabo‘lishlarini, hayot va mehnatga tayyorlashni maqsad qilib qo‘yadi. Tiflopedagogikako‘r va zaif bolalar uchun ta’limni takomillashtirish yo‘llarini, o‘quv tarbiyajarayonini tashkil etish metodlarini, maxsus maktab hamda maktabgacha muassasalartuzilmasini, ularning ta’lim tarbiyasining tashkiliy shakllarini ishlab chiqadi.Tiflopedagogikaning eng muhim vazifasi bolalarda saqlanib qolgan ko‘rishimkoniyatlaridan o‘qish jarayonida to‘g‘ri foydalanish va uni rivojlantirish, ko‘rishimkoniyatlarini saqlash uchun sharoit vujudga keltirish, ta’limning texnikavositalarini qo‘llashdan iborat [2].

Tiflopedagogika umumiy va mahsus pedagogika, psixologiya, fizologik optika,oftolmalogiya, pediatriya, maktab gigeniyasi, oliy nerv faoliyati fiziologiyasi,tilshunoslik, tiflotexnika fani ma’lumotlariga suyanadi. O‘zbekistonda 2002–2003o‘quv yili uchun maktab ishlandi. Bu maktab ko‘r va zaif ko‘ruvchi bolalar uchuninternat maktabi tipidagi maxsus ta’lim – tarbiya muassasasi. Ko‘rlar maktabi ko‘rlarva zaif ko‘ruvchilar internat maktabiga bo‘linadi. O‘zbekistonda birinchi marta1920–yil nogiron (kar, ko‘r, ali zaif) bolalar uchun internat maktabi sifatida tashkiletilgan. Ko‘rlar internat maktabiga mutlaqo ko‘rmaydigan, zaif ko‘ruvchilar internatmaktabiga 0.05 foizgacha ko‘rish qobiliyatiga ega bo‘lgan bolalar qabul qilinadi.Ko‘r va zaif ko‘ruvchi bolalar uchun maxsus ta’lim–tarbiya O‘zbekistonRespublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni asosida amalga oshiriladi.

Ko‘rlar maktabida 2 ta bo‘lim mavjud bo‘lib, 1–bo‘limda 10 yillik, 2–bo‘limda11 yillik tayanch ta’lim beriladi. Ko‘rlar maktabining boshlang‘ich sinflarida o‘qishmaxsus reja, dastur, o‘quv qo‘llanmalari asosida, yuqori sinflarda normalmaktablarning 5–9sinflar darsliklaridan foydalanib olib boriladi. Ko‘rlar internatmaktabida har bir sinfga 8 o‘quvchi, zaif ko‘ruvchilar internat maktabida 10 o‘quvchiqabul qilinadi. Darsliklar Brayl alifbosi (relief–nuqta) asosida tayyorlanib o‘rgatiladi.O‘quv rejasi, dasturi, va o‘quv qo‘llanmalari O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limivazirligi Ta’lim markazining maxsus ta’lim bo‘limi tomonidan tayyorlanadi.Maktabning 2–bo‘limida o‘qiydigan zaif ko‘ruvchi bolalar turli texnika vakattalashtiruvchi optik vositalar, maxsus yoritqichlardan foydalanadilar. Ko‘rlarmaktabi o‘quvchilari doimiy ravishda ko‘z vrachi, nevropatolog va boshqa vrachlarnazoratida bo‘ladi [3].



Ko‘rlar maktabi qoshida maktabgacha tarbiya bo‘limi mavjud bo‘lib, ularmaxsus maktabda o‘qish uchun tayyorlanadi. Ko‘rlar maktabida maxsus usullar kengqo‘llaniladi. Asosiy e’tibor albatta tibbiyot nuqtai nazaridan yondashilgan, holatdaojizlik oqibatlarini tuzatish, davolash, fazoviy tasavvur va oriyentatsiyani o‘stirishgaqaratilgan bo‘ladi. O‘qishni tugatgan o‘quvchilar rmehnat qilishlari yoki oliy va o‘rtamaxsus o‘quv yurtiga kirib o‘qishni davom ettirishlari mumkin.

Xulosa qilib shuni aytish mumkunki, pedagogika ham tibbiyot bilan uzviybog‘liqlikda katta ro‘lga ega ekan. Birorta kasallikni davolashda faqatgina dorigaemas balki, pedagogik bilim ham bizdan talab qilinar ekan.

Foydalanilgan adabiyotlar1. N. Ataev, M. Salaeva, “Umumiy pedagogika”, Toshkent – 2013, 10 – bet.2. O‘. M. Asqarova, M. Xayitboyev, “Pedagogika”, Toshkent – 2008, 25 – bet.3. www.mydlife.uz



О ВРЕДНЫХ ПРИВЫЧКАХ В РАННЕМ ЮНОШЕСКОМ ВОЗРАСТЕ ИИХ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ОСОБЕННОСТЯХ

Мапруза Кунназарова[email protected]

Нукусский государственныйпедагогический институт им.Ажинияза

Аннотация: В данной статье рассматривается и подчёркиваетсяактуальность проблемы имеющихся вредных привычек в молодёжной среде, ив частности среди старшеклассников, а также анализируются ихпсихологические особенности. Раскрывается определение понятия «вредныепривычки» и даётся характеристика раннего юношеского возраста. Приводитсякраткий обзор проведённого с этой целью небольшого научного исследованиясреди старшеклассников и формулируются полученные выводы.

Ключевые слова: ранний юношеский возраст, вредные привычки,психологические особенности, методы наблюдения и опроса (анкетирования),научное исследование.

Сегодня в жизни современного общества чрезвычайно острыми сталипроблемы, связанные со склонностью молодёжи к вредным привычкам.Особенно большое распространение вредные привычки получили в раннемюношеском возрасте, то есть в старших классах средней школы. Как объясняютспециалисты, такое явление связано со многими факторами, в том числе,социальными, экономическими и др. Однако, поскольку именно молодёжьсчитается будущим любого государства, то тщательное изучение даннойпроблемы, на наш взгляд, является весьма важным и актуальным.

По мнению исследователей, распространение вредных привычек вбольшом масштабе в молодёжной среде связано в основном с накопившимися инерешёнными проблемами в сфере воспитания. Под вредными привычками мыпонимаем следующее:

употребление в общении нецензурных слов и выражений,

курение, а также употребление других вредных для организмакурительных веществ (например, насвая),

распивание спиртных напитков (пиво, алкоголь),

увлечение азартными играми, в том числе, компьютерными и др.В этой связи мы решили провести небольшое научное исследование, чтобы

наглядно удостовериться в распространении некоторых вредных привычексреди учащейся молодёжи.

1



Предмет нашего исследования заключался в изучении таких вредныхпривычек среди старшеклассников, как привычка, связанная с употреблением вобщении нецензурных слов и выражений, а также привычка, связанная скурением. Объектом исследования явилась молодёжь в возрасте 16-17 лет. Наначальном этапе исследования нами было опрошено 45 учащихся.

Целью исследования явилось выявление состояния этой проблемы наданный момент времени среди старшеклассников города Нукуса. Задачуисследования мы определили следующим образом: собрать как можно большеинформации по данной проблеме с помощью методов наблюдения и опроса(выборочное анкетирование).

Чтобы понять результаты проведённого нами исследования, мы сочлинужным обратиться к характеристике данного возраста. Как известно, юность -это период в развитии человека, соответствующий переходу от подростковоговозраста к самостоятельной взрослой жизни. Подросток стремительно выйдя зарамки школьных интересов и, почувствовав себя взрослым, разными способамипытается приобщиться к жизни старших.

Но, приобретя самостоятельность, гораздо большую, чем раньше, оностаётся школьником, всё ещё зависящим от родителей. Остаётся он и науровне своей подростковой субкультуры. Подростковый возраст, этофактически затянувшееся детство, из которого ребёнок «вырастает» сбольшими трудностями. Новый возрастной этап — раннюю юность —исследователи считают третьим миром, существующим между детством ивзрослостью. В это время ребёнок оказывается на пороге реальной взрослойжизни.

Хронологические границы юности психологи определяют по-разному,выделяя в основном раннюю юность, т. е. старший школьный возраст (от 16 до18 лет), и позднюю юность (от 18 до 23 лет).

Характеризуя данный возраст, можно констатировать, что к концуюношеского периода завершаются процессы физического созревания человека.Психологическое содержание этого этапа связано с развитием самосознания,решением задач профессионального самоопределения и вступлением вовзрослую жизнь. В ранней юности формируются познавательные ипрофессиональные интересы, потребность в труде, способность строитьжизненные планы, общественная активность. В юношеском возрастеокончательно преодолевается свойственная предшествующим этапамонтогенеза зависимость от взрослых и утверждается самостоятельностьличности. В отношениях со сверстниками наряду с сохранением коллективно-групповых форм общения нарастает значение индивидуальных контактов ипривязанностей.

2



Ранняя юность - это напряжённый период формирования нравственногосознания, выработки ценностных ориентаций и идеалов, устойчивогомировоззрения, гражданских качеств личности. Безусловно, не у всехстаршеклассников вырабатывается мировоззрение — система ясных,устойчивых убеждений. Ответственные и сложные задачи, стоящие передличностью в юношеском возрасте, при неблагоприятных общественных илимакросоциальных условиях могут приводить к острым психологическимконфликтам и глубоким переживаниям, к кризисному протеканию юности, атакже к разнообразным отклонениям в поведении юношей и девушек отпредписанных общественных нормативов.

Подтверждением всему вышесказанному явились результаты нашегоисследования. Так, опрос, проводившийся совсем недавно (в феврале месяцетекущего года) в двух 10 классах средней школы №34 города Нукуса показал,что более половины принимавших в нём участие учащихся считают себясклонными изменять своё решение под воздействием товарищей и дляподдержки компании друзей; 77% наблюдают у себя колебания при выборесобственной позиции и не уверены в правоте своей точки зрения. В связи сэтим полезно вспомнить положение Эрика Эриксона о необходимостимировоззренческого выбора в юности. Отсутствие этого выбора, смешениеценностей не позволяет личности найти своё место в мире человеческихотношений и не способствует её психическому здоровью.

Однако, почти все участники опроса признали имеющиеся у них привычкивредными и сознались в своём неправильном поведении, а также выразилинадежду на его исправление. А это подтверждает данные возрастнойпсихологии о том, что ранний юношеский возраст предполагает более высокийуровень воспитанности человека как личности и субъекта учебно-познавательной деятельности, формирование их основных компонентов —характера, способностей, социальной и профессиональной направленности,ценностных ориентаций и самосознания. Их тесная взаимосвязь необходима,поскольку определение жизненной позиции, выбор специальности и реализацияспособностей требуют направленных усилий личности, достаточно развитыхволевых черт характера, социальной зрелости. Это в свою очередь, конечно,накладывает огромную ответственность на взрослых: родителей, учителей,психологов, других специалистов и т.д.

Анализируя результаты нашего исследования, мы сделали следующиевыводы:

к сожалению, вредные привычки, уже успели укорениться средиучащейся молодёжи, как среди юношей, так и девушек;

3



основными причинами вредных привычек наши респонденты назвалижелание повзрослеть и поддержать компанию друзей, а также имеющийся кним интерес;

некоторые участники не могли объяснить причины своего такогоповедения, что свидетельствует о недостаточном уровне личностного развитияи самосовершенствования.

Придаёт оптимизма и уверенности тот факт, что большинствореспондентов высказали мысль о том, что основным негативным последствиемэтих привычек является вред здоровью.

4



GLOBALLASHUV JARAYONINING YOSHLAR MA’NAVIYATI VA AXLOQIY QARASHLARIGA KO’RSATAYOTGAN SALBIY TA’SIRI

HAMDA BUNGA QARSHI KURASH CHORALARI

Ashuroxunova [email protected]

Guliston davlat universiteti

Annotatsiya: Mazkur maqolada globallashuv jarayonining mohiyati, yoshlarma’naviyati va ahloqiy qarashlariga ko’rsatayotgan salbiy ta’siri, bularga qarshikurashishda yoshlarning ma’naviy dunyoqarashini yuksaltirish hamda ularningahloqiy tarbiyasida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni kamol toptirish masalalarihaqida fikr yuritiladi

Kalit so’zlar: globallashuv, ma’naviy tahdid, axloqiy relyativizm, mafkuraviyimmunitet, ma’naviy dunyoqarash, milliy va umuminsoniy qadriyatlar,.

Globallashuv jarayoni kundan-kunga hayotimizning barcha jabhalarini shiddatbilan egallab borayotganligiga qaramay, ilmiy adabiyotlarda bu tushunchaga nisbatanuzil-kesil ta’rif keltirilmaganligini ko’ramiz. Shunday bo’lsada, ko’plab olimlarninggloballashuv jarayoni haqida bildirgan ilmiy fikr-mulohazalarini umumlashtirganholda aytish mumkinki, globallashuv – bu butun jahon iqtisodiy siyosiy, madaniyintegratsiya jarayonidir. Yana shuni ham ta’kidlash kerakki, olimlarning kattaginaqismi globallashuvning aynan iqtisodiy omillariga ko’proq e’tibor qaratadilar. Shusababdan bo’lsa kerak, ular globallashuvga erkin savdo yo`lidagi to`siqlarni olibtashlaydigan va barcha milliy iqtisodiyotlarni birlashtiradigan (integrallaydigan)ijobiy hodisa sifatida ta’rif beradilar. Haqiqatda, iqtisodiy omil har qanday davlatningrivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega. Shunday bo’lsa-da, globallashuv jarayonlarihayotning barcha jabhalarini, xususan, siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy sohalarini hamqamrab olayotganligini, shuningdek bir qator salbiy jihatlarni keltiribchiqarayotganligini ham unutmasligimiz lozim.

Globallashuvning belgilaridan biri turli sivilizatsiyalar va madaniyatlarto`qnashuvining sodir bo`lishidir. Bu esa millatlar ma`naviyatiga tahdid solish bilanbog’liq bir qator muammolarni keltirib chiqarmoqda. Shunday ma’naviy tahdidlarqatoriga yoshlar ongini zaharlovchi individualizm, egosentrizm g'oyalari, ularningaxloqiy qarashlariga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi “ommaviy madaniyat” belgilari,kishilarda daxldorlik va mas‘uliyatlilik hissinimg susayib ketayotganligi kabiholatlarni kiritish mumkin.

Masalaning dolzarbligi shundaki, “ommaviy madaniyat” doirasida yurtimizgasharqona mentalitet uchun yot bo`lgan sifatlar ham kirib keldi. Jumladan, imonsizlik,



o’z insoniy burchi va mas‘uliyatini tan olishni istamaslik, befarqlik, loqaydlik, harkim o’z foydasi uchun qo’lidan kelgan har qanday harakatni qilaverishini oqlovchi“dunyoni manfaat boshqaradi” qabilidagi g’oyalar, axloqiy relyativizm va shukabilar. Eng xavflisi esa yoshlar o’z ongini zaharlayotgan, hayotiy-milliy qadriyat vaurf-odatlaridan uzoqlashtirayotgan, xalqimiz ma`naviyatiga xilof bo’lgan “chet elmadaniyati”ni ― madaniyat namunasi sifatida o`zlashtira boshladilar. Bu esa ularnigàrb foydasiga fikr, xulosa chiqarishlariga moyil qilib qo`ymoqda.

“Ommaviy madaniyat” o’zining eng tuban ko’rinishlarini axloqiy relyativizmg’oyasi bilan oqlashga urinadi. Bu g’oyaning mohiyatini dunyoda azaliy va abadiyqat‘iy axloqiy meyorlar mavjud emas, ko’pchilik o’zini qanday tutayotgan bo’lsa, bizham shunga qarab ketaveramiz, degan o’ysizlik, fikriy dangasalik tamoyili tashkiletadi.

Ma’lumki, axloq tushunchasi o’zida ikki jihatni mujassam etib, birinchisi“zohiriy” (tashqi) tomonni hamda ikkinchisi “botiniy” (ichki) tomonni ifodalaydi.Axloqning zohiriy ko’rinishi insonlararo munosabatlarda namoyon bo’lib, o’rtachamo’tadil meyorni saqlab turishga xizmat qiladi. Axloqning botiniy ko’rinishi esashaxs ma’naviyatida namoyon bo’ladi va shu jihatdan shaxsning imon-e‘tiqodigabog’liq ravishda e’tirof etiladi. Ilmiy adabiyotlarda keltirilishicha axloqning zohiriyko’rinishi sharoitga moslashib, o’zgarib turishi mumkin. Ya’niki, zamongamoslashib, ilgari axloq normalariga to’g’ri kelmaydigan hatti – harakatlar yangichatalqin nuqtaiy nazaridan tanqid ostiga olinuvchi harakatlar doirasidan chiqaribyuborilaverishi mumkin. Axloq masalasiga nisbatan sharq va g’arb mamlakatlariningqarashlaridagi tafovutlar ham aynan shu nuqtada vujudga keladi. Ya’ni axloqtushunchasiga nisbatan munosabat g’arbda faqat zohiriy ahamaiyat kasb etsa, sharqdabu masalaning har ikkala tomoni ham muhim hisoblanadi. Lekin mamlakatlararointegratsiya ya’ni globallashuv jarayoni mavjud tafovutni mislsiz tezlik bilan olibtashlamoqdaki, bu bevosita har bir xalqning milliy mentalitetining tobora yo’qolibborishiga, buning natijasida millatning tanazzulga yuz tutishiga sabab bo’lmoqda.

Sharqona axloq tamoyillari bir qator ruhiy-ijtimoiy hodisalar orqali vujudgakelib, umuminsoniy qadriyatlarning tarixiy bir bo`lagiga aylanadi. Shu ma’noda unio`zlikni anglash, vatanparvarlik, milliy gùrur, tarixiy xotira, ma`naviy barkamollikkabi tuygù va tushunchalar bilan uzviy bog`liq holda tasavvur etish o’rinli bo’ladi.

Bugungi kun yoshlarida yuksak axloqiy fazilatlarni shakllantirishning yana birahamiyati shundaki, ulardagi har qanday chuqur bilim axloqiy tamoyillar bilanbirgalikda amaliyotga tatbiq etilgandagina jamiyat va insoniyat uchun manfaatli vafoydali bo’lishi mumkin. Bu haqda mashhur ma’rifatparvar ajdodimiz AbduraufFitrat jumladan shunday degan:

“Zikr qilingan uchta tarbiyaning eng muhimi axloqiy tarbiya hisoblanadi.O'zingiz xohlaganingizcha bolangizning aqliy va badan tarbiyasi bilan mashg'ul



bo'lishingiz mumkin va qo'lingizdan kelguncha uni dono va baquvvat qiling. Lekinaxloqiy tarbiya talab darajasida bo'lmasa, aqli hamda jismoniy kuchini o'zi yokiatrofdagilar zarariga ishlatadi. Binobarin, bolaning aqliy va jismoniy tarbiyasisamarasiz qolmasligi uchun farzandning axloqiy tarbiyasi bilan jiddiy shug'ullanibko'p harakat qilish lozim”.[2:109]

Zero, axloqiy fazilatlar bilan uzviy bog’lanmagan bilim qancha kuchli bo`lsa,shuncha zararlidir. Ayrim olimlar o’zlarining chuqur ilmidan foydalanib, ommavaiyqirg’in qurollarini kashf etganligiga ham insoniyat guvoh. Demak, bundayfazilatlardan yiroq bo’lgan inson o`z bilimidan atrofidagilar va jamiyat zararigafoydalanishi mumkin va bu zarar bilimsiz kishinikidan ko`p marta ortiq bo`ladi.Aynan shu xususda mashhur yunon donishmandi Arastu quyidagi fikrlarni bildirganekan: “Kimki bilimda ilgarilab, axloqda oqsaydigan bo`lsa, bilingki u oldinga emaskatta tezlik bilan tubanlik sari ketipti”.

Bugungi kunning eng katta dolzarb masalalaridan yana biri - globallashuvjarayonida yoshlarda mas‘uliyatlilik hissini shakllantirish muammosidir.Mas‘uliyatlilik tushunchasi falsafiy – ijtimoiy kategoriyalardan biri bo’lib, shaxs vajamiyat, jamoa o‘rtasidagi munosabatlarni obyektiv tarzda bevosita amalga oshirishniifoda etadi Mas‘uliyat deganda ijtimoiy ahamiyatli burch va vazifalarning bajarilishinatijasida vujudga keladigan axloqiy tamoyillar ham tushuniladi. Ma’lumki, harqanday tushunchaning mazmun mohiyati, uning tarkibiy tuzilmalari orqaliifodalanadi. Ijtimoiy mas‘uliyatning tarkibiy qismi insonlar, jamoa, jamiyat oldidagiijtimoiy javobgarlik, ijtimoiy maqsad va ijtimoiy tashabbuslardan iboratdir. Ijtimoiymas‘uliyat ijtimoiy hayotning turli jabhalarida, jumladan, xizmat, oilaviy, fuqarolik,jamoat va shaxsiy xizmatlarni bajarayotgan holatlarda vujudga keladi hamda ushbushaxsning xulq-atvori jamiyatdagi ijtimoiy me‘yorlar va ularning bajarilishi uchunasos bo’lib xizmat qiladi. Ijtimoiy mas‘uliyat individual yoki jamoaviy shakldanamoyon bo’lishi mumkin. Ijtimoiy mas’uliyat o’zini ijtimoiy tashabbusni amalgaoshirish jarayonida ham namoyon qiladi. Ijtimoiy mas’uliyat namunasini“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha 2017-2021 yillargamo’ljallangan harakatlar strategiyasi” negizida tashkil etilgan yoshlarning ijtimoiyfaolliklarini oshirishga qaratilgan “Besh tashabbus” doirasida ilgari surilgan g’oyalarmisolida ham kuzatishimiz mumkin. Ya’ni mazkur g’oyalar o’zining ko’lamijihatidan hayotning eng muhim sohalarini qamrab olgan bo’lib, uning to’la ravishdaamalga oshirilishi, real hayotda o’z aksini topishi bevosita ijtimoiy mas’uliyatiyuqori, vatan ravnaqi, jamiyat farovonligiga bo’lgan dahldorlik hissi yuksak bo’lganyoshlarga har tomonlama bog’liqdir. Demak, yoshlardagi mas‘uliyatlilik hissini davrva zamon talablariga mos ravishda maqsadlilik va kasbiy yo’naltirganlik asosidashakllantirib boorish, eng avvalo, davlat va jamiyat ravnaqi uchun xizmat qilar ekan.



Yoshlar mas‘uliyatliligini to’g’ri shakllantirish oila, maktab, jamoada va shukabi ijtimoiy muhitda ta‘lim-tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yishdan boshlanadi hamdadavlat va jamiyat qurilishi va uni boshqaruviga tomon tizim sifatida ierarxik tarzdatavsiflanadi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki,globallashuv jarayonining salbiy to’lqinlari yoshlarni ohangrabo kabi o’ziga jalb qilibborar ekan bugungi murakkab, juda tez kechayotgan davrda yoshlarningmas‘uliyatiga, ma‘naviyatiga, ahloqiy dunyoqarashiga kuchli e‘tiborda bo’lish.ularning ma‘naviyatini har tomonlama yuksaltirish, ma’naviy olamini turli axborothurujlaridan himoya qilish, ularda yuksak axloqiy fazilatlarni, mas‘uliyatlilik vadaxldorlik hissini oshirish talab etiladi. Buning uchun ularning qiziqish doiralaridankelib chiqqan holda ulardagi ma‘naviy bo’shliqlarini to’ldiruvchi o’rindosh vositalar,milliy qadriyatlar ruhidagi tarbiyaviy uslublar ishlab chiqish, shuningdek,globallashuv jarayoni ta`sirida vujudga kelgan ma`naviy va mafkuraviy tahdidlargamustahkam iroda bilan dosh berish va ularga qarshi samarali kurashish uchunimkoniyat beruvchi omil, ya’ni mafkuraviy immunitetni shakllantirish lozim bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha 2017-2021 yillarga

mo’ljallangan harakatlar strategiyasi.2. Abdurauf Fitrat. Oila yoki boshqarish tartiblari. Cho’lpon nomidagi nashriyot-

matbaa ijodiy uyi. Toshkent – 2013. 109-b.3. Erkin Yusupov. Inson kamolotining ma’naviy asoslari. “Universitet”.

Toshkent – 1998y.4. Qiyomiddin Nazarov. G’oyalar falsafasi. “Akademiya”. Toshkent – 2011y.



BOSHLANG’ICH SINF O’QITUVCHILARIGA BUGUNGI KUN TALABI

Mahkamova Gulbahor Namangan viloyati Mingbuloq tumani

50-sonli maktabi

Annotatsiya: Ushbu maqolada bugungi kun boshlang’ich sinf o’qituvchilariqanday bo’lishi lozimligi va, umuman, pedagoglarga qo’yiladigan talablar yoritibberilgan. Maqola bir necha pedagogik metodlarni hamda uslubiy tavsiyalarni o’zichiga oladi. Mazkur maqola boshlang’ich sinf o’qituvchilari e’tibor berishlari lozimbo’lgan sohalarda qo’l keladi.

Kalit so’zlar: metod, uslub sinf, jamoa, tavsiyalar, kitob, hikmat, an’ana, XXIasr, axborot, texnika.

Annotation: This article describes what primary school teachers should be liketoday and the requirements for educators in general. The article contains severalpedagogical methods as well as methodological recommendations. This review isuseful in areas that primary school teachers need to focus on.

Keywords: method, style, class, community, recommendations, book, wisdom,tradition, 21st century, information, technique.

Kitob - insonning eng yaqin do’sti, dono maslahatchisi, tajribali ustozi. Bilimniboyitish, dunyoqarashni kengaytirish uchun muntazam tarixiy va badiiy kitoblarnio’qib borish maqsadga muvofiqdir. “Tafakkur gulshani” kitobidan o’rin olganaforizm kitobxonni , ayniqsa, o’qituvchi ahlini ta’sirlanturmay qolmaydi.

Donishmand Ezop hikmatlaridan birida shunday deyilgan: “Ustozingni ota-onang qatorida e’zozla. Ota-onangni senga tabiat ato etgan bo’lsa, ustozing seni o’zixtiyori ila sevadi. Shuning uchun undan ikki barobar rozi bo’lishing kerak”.Darhaqiqat, ustoz hech qanday iddaolarsiz, zahmat chekib, shogird tarbiyalaydi.

Ochig’I , ushbu hikmatni o’qib , ustoz ko’ngli tog’ga bo’ylashadi. Maqtov,chiroyli so’zlar kimga yoqmaydi deysiz. Shuni ham ta’kid etish darkorki, , hikmatshodlik hissi bilan og’riqli bir o’y ham tuxfa etadi: “Zamonaviy pedagog qandaybo’lishi lozim?”

Ezop miloddan avvalgi VI asrda anglab yetgan haqiqat bugun ham dolzarbahamiyat kasb etadi. Bilim poydevori boshlang’ich sinfda quyiladi. Binoningmustahkamligi poydevorga bog’liq ekan, biz boshlang’ich sinf o’qituvchilarifaoliyatimiz davomida jonkuyar bo’lishimiz, zamon bilan qadam baqadam odimtashlamog’imiz darkor. Xo’sh , bolajonlarga ta’lim berishda nimalarga ahamiyatberish zarur?



XXI asr─ ulkan axborot asri, XXI asr─ texnika asri, XXI asr ─ g’oyatgloballashib borayotgan palla. Shuningdek, ayni dam raqobat davri. Shunday uchqurzamonda jajjilar yetakchisi hayot bilan hamnafas, izlanishdan tolmas, fidoyi, bolajon,yuzida hamisha tabassum zohir, qalbida mehr, so’zida sehr bo’lishi shart. Zamonbilan hamqadam borayotgan , jamiyatning vijdoni uyg’oq a’zosi bugungi kunmo’jizasi ekanligi haqiqat. Boshlang’ich sinf o’qituvchilari ish-faolyati esa mo’jizagaqorishib ketgan, desak mubolag’a bo’lmas .

1-4-sinflarda qanday fanlardan ta’lim berilsa, o’qituvchi ham barcha fanlardanpuxta bilimga ega bo’lishi kerak. Albatta, ingliz va rus tili fanlari bundan mustasno.Biroq o’rganmoq, bilmoq koni foyda. Shuningdek, jajjilar muallimi kezi kelganda ,xonanda , raqqosa, aktyor, hamshira va eng muhimi, ota-ona rolini bajarishiga hamto’g’ri kelishini unutmaslik lozim.

O’quvchilarni tarbiyalashda, DTS asosida ta’lim berishda, ularning ruhiyatdunyosini pokiza saqlashda sinf jamoasi muhim rol o’ynaydi. Jamoa deganda hayottalablariga yo’la mos keluvchi o’quvchilar jamoasini tushunish kerak. Ipgatizilmagan marjon shoda bo’la olmaganidek, maqsadsiz to’plangan kishilar hamjamoa bo’la olmaydi. Qachonki ma’lum bir insonlar yagona maqsad yo’lida birlashaolsalar, shunda jamoaga aylanadilar. Ijtimoiy maqsad birligida tashkil qilingan jamoakuchli tarbiya vositasi bo’la oladi. Jamoa esa hamfikrlikda yakdillikdagi faoliyatasosida shakllanadi. Pedagog shu hayot haqiqatiga asoslanib jamoaning butunhayotini tarbiyaviy maqsadlarga bo’ysundirishi kerak. Bejizga dono xalqimiz “Odoblibola elga manzur”, “Bola aziz, odobi undan aziz”, “Odobning boshi til”, “Odoboltindan qimmat”, “inson odobi bilan, osmon oftobi bilan”, “Ota – ona bo’lish qiyin,tarbiya berish qiyin”, “So’z kishinig o’zagi, odob esa bezagi”, deya naql qilmagan.

O’quvchilar jamoasida odob, tarbiya tushunchalarini tom ma’nodashakllantirishda sinf majlisi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Boisi bunday yig’ilishda jamoaga mos muammolar ko’rib chiqiladi, o’quvchilar qiziqishiga doirmasalalar muhokama qilinadi. Tabiiyki, jamoani qiynayotgan yoki qiziqtirayotganmavzu ochilgach, sinfdagilar faolligi ortadi. Shunday vaziyatda jamoada umumiy fikrishlab chiqilishi va bu fikr g’oyaga aylanishi lozim. O’quvchilar tartib – intizomlarinimustahkamlab, har bir o’quvchi o’zini va butun sinf faoliyatini nazorat qilishi , “Birkishi hamma uchun, hamma bir kishi uchun” shiori ostida harakat qilishga odatlanishilozim. Bunda mas’uliyatning kata qismi sinf rahbariga tushadi.

Sinfda yoki olilada shakllangan odat, dunyoqarash asosida bola shakllana boradiva kata jamiyatga shu holida kirib boradi. Demak ota-onalar va murabbiylar,boshlang’ich sinf o’qituvchilari poydevorni mustahkam qilsak, jamiyat uchun foydalikishilarni tarbiyalagan bo’lamiz. Zotan ma’nan yetuk inson─ jamiyat ziynati.

Bir qarashda 1-4-sinflarga ta’lim berish osondek, zimmadagi yuklama yengildektuyuladi. Lekin hamkasblar anglab turganlaridek, bu mashaqqatli yo’l sari otlanish,



ustamonlik bilan ish ko’rish , halimdek yumshoq muomalada bo’lish , shirin va ravonso’zlash , go’yo satrlarni naqshlayotgandek husnixat bilan yozish, o’z oromidankechib, farzandlaridek bo’lib qolgan o’quvchilar haqida qayg’urish demakdir.

O’qituvchi har bir darsga puxta tayyorgarlik ko’rishi lozim. Darsga tayyorgarlikikki xil bo’ladi: o’qituvchining umumiy bilimi va dars oldi tayyorgarligi. Shu ikkitushuncha mushtarak bo’lsagina sifatli ta’lim berilishiga erishiladi. Bir soatlik sifatlidars “san’at asari” deya e’tirof etilishi shundandir balki. Qolaversa, har bir darsdao’quvchining faolligini oshirishga undaydigan, zehnini peshlaydigan pedogogikusullardan foydalaish kerak. Masalan, matematika darsida “Kim chaqqon?”, “Kimzukko?”, “Kim birinchi?”, “ Km Al- Xorazmiy izdoshi?”, “Kim topqir?” kabi usullaro’quvchilarni chaqqonlikka undab va fanga qiziqtirsa, onatili darsida esa “Kimningxati chiroyli?”, “Kim husnixat egasi?” kabi usullar chiriyli yozishga yo’naltiradi .O’qish fanidan esa “Kimning nutqi ravon?”, “Ertakchi bolajon”, “Yosh ijodkor”usullari yaxxshi samara beradi.

Xullas, quyi sinflarga ziyo nurin taratuvchilar ham ma’nan, ham aqlano’quvchilariga ibrat bo’lishi kerak . O’zimni misol qilib aytishim mumkinki,kayfiyatim qandayligidan qat’iy nazar, maktab binosiga tabassum bilan qadamqo’yaman. Ayniqsa, bolajonlar qarshisida doimo kulib turishni odat qilganman.So’zlaganda qo’limni o’qtalib muomala qilishdan o’zimni tutaman. Bu holbolajonlarga tahdiddek tuyulishi mumkin. Boshlang’ich sinf metodikasida o’qituvchinigohi, so’zlash ohangi, qo’l harakatlari va do’stona muhit muhim ahamiyat kasbetadi. Bola ko’ngli podsho, deydilar. Qorako’zlarimga sen deyishga sira tilimbormaydi, tanbeh berganda ham sizlayman. Tajribam sabab ularning ko’ziga boqib,nima istayotganlarini bilib turaman, ularning ko’ngliga kirib borishga intilaman.

Qachonki, bizning ─ boshlang’ich sinf o’qituvchilarining bilimimiz mustahkambo’lsa, texnika yutuqlaridan to’la foydalana bilsak, OAVlarini doimiy kuzatib borishbarobarida o’zimiz ham ilmiy, ma’naviy qarashlarimiz bilan faol ishtirok etsak,shogirdlarimiz zehni o’tkir, fikri teran, so’zi keskir bo’lib, har jabhada faollikkaerishadilar. Ezop singari mutafakkirlar ta’rifiga shundagina munosib bo’lib,maqtovlardan shodlanishga loyiq sanalamiz.

Foydalanilgan adabiyotlar1.O’zbek xalq maqollari. “Sharq” nashriyoti. Toshkent ─2012.2.Haqiqat manzaralari. 100 mumtoz faylasuf. Yangi asr avlodi. Toshkent ─2013.



O'QUVCHILARNING IJTIMOIY FAOLLIGINI OSHIRISHDA SHARQMUTAFAKKIRLARI MEROSIDAN FOYDALANISH

Abdullayeva Kibriyo RavshanbekovnaUmrzaqov Sherali Qosimovich

NamDU

Jahon amaliyotida ijtimoiy faollik masalalari bo’yicha tadqiqotlar tahlili shuniko’rsatmoqdaki,demokratik jamiyatda o’quvchilar ijtimoiy faolligi o’z-o’zidanyuzaga kelmaydi, balki muntazam tarzda maqsadli ravishda olib boriladiganpedagogik faoliyat natijasida shakllantiriladi.Shuningdek,o’quvchi yoshlar ijtimoiyfaolligiga qo’yilayotgan zamonaviy talablar bilan ularning bilim, ko’nikma vamalakalari, mavjud ijtimoiy faollik kompetensiyalari o’rtasidagi mutanosiblik jamiyattaraqqiyoti ehtiyojlariga mos kelmasligiga sabab bo’lmoqda.

Bugungi kunda mamlakatimizda izchil islohotlar natijasida yurt istiqboli uchunmas’uliyatni o’z zimmasiga olishga qodir,tashabbuskor,shijoatli yoshlarni tarbiyalashbilan bir qatorda umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’quvchi- yoshlarnitashabbbuslarini to’g’ri yo’naltirgan holda ularning ijtimoiy faolligini oshirishjarayoni ko’lamini kengaytirish zarurati mavjud.O’zbekiston Respublikasini yanadarivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasida “jismonan sog’lom, ruhiy vaintellektual rivojlangan,mustaqil fikrlaydigan,qati’iy hayotiy nuqtai nazarga ega,Vatanga sodiq yoshlarni tarbiyalash,demokratik islohotlarni chuqurlashtirish vafuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonida ularning ijtimoiy faolligini oshirish kabiyo’nalishlar belgilangan bo’lib, bu o’z navbatida mazkur jarayonni tadqiqiy vatahliliy yo’nalishga ega bo’lgan pedagogik tizim sifatida ko’rib chiqish zaruratiniizohlaydi.

O’zbekistonda islohotlarning davomiyligini ta’minlash hamda demokratikfuqarolik jamiyatini shakllantirish, yoshlar, xususan, ularning ijtimoiy faolligigabog’liq.

O’zbekiston Respublikasi prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning BMT BoshAssambleyasining 2017-yil 19-sentabrdagi 72-sessiyasida so’zlagannutqida:”...Bizning asosiy vazifamiz-yoshlarni o’z salohiyatini namoyon qilishiuchun zarur sharoitlar yaratish,zo’ravonlik g’oyasi “virusi” tarqalishini oldiniolishdir.Buning uchun yosh avlodni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash, uning huquq vamanfaaatlarini himoya qilish borasidagi ko’p tomonlama hamkorlikni rivojlantirishlozim,deb hisoblaymiz. [1]

Hozirgi kunda tarbiya ilmida eng muhim vazifalardan biri har tomomlamabarkamol, ijtimoiy faol shaxsni voyaga yetkazishdir. Bu vazifani samarali amalgaoshirish tizimini qayta qurish, ijtimoiy faol shaxsni voyaga yetkazishdir.Bu vazifani



samarali amalga oshirish tizimini qayta qurish, ijtimoiy faol shaxs xususiyatlari vasifatlari tarkib toptiriladigan vosita, shakl, uslublarni izlab topish kerak.Buning uchunesa “ijtimoiy faollik” tushunchasi mohiyatini chuqur tushunish,nazariy jihatdan ham,amaliy tomondan ham juda muhim masaladir.Sho’ro davri faylasuf olimiE.A.Anufriyevning qayd qilishicha, keng ijtimoiy- falsafiy jihatdan jamiyatningrivojlanishiga yordam beradigan , ijtimoiy qadriyatlarga yo’nalgan , inson hayotigama’no baxsh etadigan faollikgina “ijtimoiy faollik” bo’laoladi. [2 ]

Ijtimoiy faollik me’yoriy va odatdagiga nisbatan kuchli faoliyatdir. Qadimturkiy pedagogikamizning mumtoz vakili,donishmand Yusuf Xos Hojib o’zining“Qutadg’u bilig” kitobida bolaning yoshlikdan ijtimoiy tarbiyaga,faollikkka jalbetishi haqida gapirib shunday satrlarni bitgandi:

Uquli-idrokli bo’lsa qay odam,Kishi deb atagin, maqtagin har dam.Yovuzni ezgu tut, kichikni ulug’,Uquv-idrok, bilim bo’lsa unda jam.deyish bilan “aql yoshda emas- boshda” naqliga amal qilib, agar unda uquv-

idrok,bilim bo’lsa,kichikni ulug’ tutib, boshga ko’tarishni maslaxat beradi.Harqanday jamiyatning oltin jamg’armasi bo’lgan uquvli, bilimli, tadbirkor odamlarniyoshligidan qadrlab,tarbiyalab,kamol toptirishga chaqiradi.

O’rta asrlar qomusiy olimi Abu Ali ibn Sino ham o’z asarlarida bu masalagaalohida urg’u beradi,mutafakkir bolalarni yakka-yakka emas,jamoa qilib, birgalikdao’qitish tarafdori ekanligini bildiradi.O’quvchilarni ijtimoiy faollik ruxidatarbiyalashda muallim tanlashning ahamiyati haqida gapiradi.

Manbalarning tahlili shuni ko’rsatadiki, demokratik jamiyatda o’quvchilarijtimoiy faolligi o’z-o’zidan yuzaga kelmaydi, balki muntazam tarzda maqsadliravishda olib borilgan pedagogik faoliyat natijasida shakllantiriladi. O’quvchiyoshlarga nazariy-amaliy bilimlarni berish, ularda ijtimoiy faollik ko’nikma vamalakalarini hosil qilish pedagogika nazariyasi va amaliyoti uchun ham o’ziga xosahamiyatga ega ekanligi bilan dolzarblik kasb etadi. O’quvchi-yoshlarda ijtimoiyfaollikni tarbiyalash umumiy o’rta ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan pedagogikjarayon mazmuni ustida ishlash va tarbiyaviy jarayon sub’ektlarining o’zligininamoyon qilishlarida katta imkoniyatlarga ega.

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida ijtimoiy faollikni shakllantirish ishlari tizimidao’z-o’zini boshqarish jarayoni ham muhim o’rin tutadi. Ular sekin asta o’zo’zininazorat qilish va o’z-o’zini tahlil qilish ko’nikmalarini ham hosil qilib boradilar, o’zxatti-harakatlarini mustaqil yo’lga qo’yish, unga tanqidiy baho berishga, o’z xulq-atvorini boshqalar bilan taqqoslashga o’rganadilar, o’zlarida ijobiy xislatlarni tarkibtoptirishga faolroq intiladilar. O’quvchilarning ma’naviyahloqiy kamolot darajasiqanchalik yuqori bo’lsa, ular o’zlarini shunchalik ko’p nazorat qila oladigan, salbiy



qusurlarni oldini oladigan va o’zlarini mustaqil boshqara oladigan bo’ladilar.N.Safoevning fikriga ko’ra, inson o’z hayotining sub’ekti hisoblanib o’z faolligiustidan nazorat qilishga qodir. O’zining faoliyati yordamida inson shundaysharoitlarga erishadiki, uni amalga oshirish sifati va darajasi uning intilishlariga,istaklariga, talablariga javob bera oladi. [3] Demak, ta’lim-tarbiya ishlari o’quvchilarxohishiga, qiziqishlariga, ularning o’z-o’zini tarbiyalashiga, ular xulq-atvoridagikamchiliklarni bartaraf etishlariga yo’naltirilsa samarali natija beradi vao’quvchilarning faolligi ortib boradi. O’quvchilari odatda faoliyat ko’rsatishgaintiladilar, o’z kuch va imkoniyatlarini turli mashg’ulotlarda va mehnat jarayonidato’laqonli ishga solishga harakat qiladilar. Shuning uchun ham o’quvchilarni rang-barang faoliyatlarga jalb etish va avvalo ularni ijtimoiy-foydali mehnatga o’zimkoniyatlari darajasida ishtirok etishlarini ta’minlash ularda ijtimoiy faolliknitarbiyalash jarayonining asosiga qo’yilishi zarur. Agar o’quvchilar faolligi o’quvmashg’ulotlariga, ijtimoiy-foydali mehnatga, sport, san’at va texnika bilanshug’ullanishga qaratilmas ekan, bu faollik sho’hlik va o’yinqaroqlikka aylanibqolishi mumkin.

Xulosa qilib aytganda, passivlik, jonbozlik ko’rsatmaslik nafaqat insonningo’ziga, balki jamiyatga ham iqtisodiy ham ma’naviy jihatdan qimmatga tushishimumkin. Ma’naviy va moddiy boyliklar yarata oladigan ko’pchilik kishilardafaollikning yetarlicha shakllantirilmaganligi oqibatida o’zlarining butun kuch-g’ayratlari va imkoniyatlaridan to’la foydalana bilmaydilar. Ijtimoiy faolliknishakllantirish keng qamrovli va kechiktirib bo’lmaydigan vazifalardan biri sanaladihamda xilma-xil ta’limiy-tarbiyaviy vositalar negizida amalga oshiriladigan jarayonhisoblanadi...

Foydalangan adabiyotlar1. Mirziyoyev Sh.M. BMT Bosh Assambleyasining 2017-yil 19-sentabrdagi 72-

sessiyasida so’zlagan nutqi.2.Tojibayeva X.M.O’quvchi-yoshlar ijtimoiy faolligini oshirish.Dis-304. 2018 y.3.Safoev N. Subekt faolligi va mas’uliyatlilik muammosi. “ Xalq ta’limi”

jurnali, 2003 y. 3-son , 42-bet.



BOSHLANG‘ICH SINF O‘QISH DARSLARIDA MUAMMOLI TA’LIMORQALI DARSLIK VA QO‘LLANMALAR BILAN ISHLASHGA

O‘RGATISH

Hakimova Muyassar TursunbayevnaNamangan shahar 58-umum ta`lim maktabi

Boshlang‘ich sinf darslarida muammoli ta’lim o‘quvchilarning yozish, chizish,harflarni o‘rganish, og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, harflarni qo‘shib o‘qishdao‘qish malakalarini, tez o‘qish darajasini savodxonlik darajasini oshirish, bayonqilish, hikoya, olam bilan tanishish, tabiatni o‘rganish, mehnatga o‘rgatish, sonlarbilan tanishish, matematik bilimlarni egallash, unumuman olganda o‘quvchilarnita’lim–tarbiyasini oshirishda muammoli vaziyatlar yaratish va muammoli ta’limorqali darslik va o‘quv qo‘llanmalar bilan ishlash muhim o‘rin tutadi.

Psixologik–pedagogik tadqiqotlar tahlili va ilg‘or o‘qituvchilarning ishtajribalarini o‘rganish boshlang‘ich sinflarda o‘qish, ona tili, matematika, mehnat,tabiatshunoslik va boshqa fanlar ta’limiga muammoli yondashuvning quyidagi o‘zigaxos xususiyatlarini belgilashga imkon beradi:

- boshlang‘ich sinflarda yuzaga kelgan o‘quv muammolari o‘zida qandaydirhayotiy vaziyatni namoyon etmog`i lozim. Dars jarayonida o‘quvchilar e’tiborini jalbetish uchun hech bo‘lmaganda bitta muammoli savolni o‘rtaga tashlash lozim.Yuzaga kelgan muammoli vaziyatning xarakterli belgisi – bir vaziyatdan tabiiyravishda ikkinchisiga o‘tish, ayrim hollarda yangi vaziyatlarning paydo bo‘lishidir;

- o‘qish, ona tili, matematika, mehnat, tabiatshunoslik va boshqa fanlarningo‘quv predmeti sifatidagi ta’limiy–tarbiyaviy ahamiyati, hayot bilan yaqin aloqasigako‘ra boshqa fanlardan keskin farqlanishidir;

- faqat boshlang‘ich sinflarning o‘qish, ona tili, matematika, mehnat,tabiatshunoslik va boshqad darslari uchun xarakterli bo‘lgan metodik usullarda ishko‘rilishida;

- o‘quvchilarga o‘quv materialining hissiy ta’sir etishida;- faqat o‘qish, ona tili, matematika, mehnat, tabiatshunoslik va boshqa fanlar

darslarida yuzaga keluvchi muammoli vaziyatlar tipologiyasida;- boshlanich sinflar o‘qish, ona tili, matematika, mehnat, tabiatshunoslik va

boshqa fanlar ta’limida nafaqat muammoli ta’lim, balki unga tayyorgarlik haqida hamgap boradi (hatto bilimlarni o‘qituvchi muammoli bayon etgan sharoitda ham), chunkio‘quvchilar bunday bayonni qabul qilishga oldindan psixologik, mantiqiy tayyorgarlikko‘rgan bo‘lishi lozim;

- boshlang‘ich o‘qish, ona tili, matematika, mehnat, tabiatshunoslik va boshqafanlarda oli borilgan muammoli ta’limda mashg‘ullik elementi muhim rol o‘ynashi



bilan bog‘liq. Mashg‘ullikni muammoli vaziyat holatiga qadar olib borish kerak.Boshlang‘ich sinf o‘qish darslari yuzasidan olib borgan izlanishlarimiz

natijasida muammoli vaziyat yaratishning quyidagi usullarini ona tili fani misolidaishlab chiqdik:

1.O‘quvchilarni bayon qilinayotgan mavzudagi umumiylik va xususiyliknianiqlash maqsadida berilgan mashqlarni tahlil etish va qiyoslash.

2.Tanish topshiriqni hal etishda o‘quvchilar oldiga yangicha yondashuvni talabetadigan amaliy topshiriqlarni qo‘yish. Masalan, 3–sinfda “Oltin kuz” mavzusinio‘rganishda uyga vazifa qilib mavzuni o‘qib kelish beriladi. Amaliy topshiriq qilibesa mevalar turidan topib kelish amaliy topshiriq qilib breriladi.

3.O‘quvchilarning darslik bilan ishlashda amaliy topshiriqlarni mustaqilbajarishda yuzaga keluvchi hayotiy vaziyatlardan foydalanish, ularni muammonibelgilash maqsadida tahlil etish.

4.Darsida darslik va qo‘llanmalar ortiqcha ma’lumot berilgan yoki ma’lumotlaryetarli bo‘lmagan mashqlar orqali muammoli vaziyat yaratish. Ortiqcha ma’lumotniyoki yetishmayotgan ma’lumotni topish uchun o‘quvchilar yangi ma’lumotnibilishlari lozim bo‘ladi va muammoli vaziyat yuzaga keladi. Masalan, 3–sinfdao‘quvchilar mavzu tagida berilgan topshiriqlar, testlar, topishmoqlar, savollar vaboshqa topshiriqlarni yechimini darsida darslik va qo‘llanmalardagi matn, hikoya,she’rlar, ertak, hadislar orqali topishlari mumkin.

5.Dars maqsadini amalga oshirishda o‘qish darsida darslik va qo‘llanmalarorqali darslik mavzusidagi tegishli savollar yordamida muammoli vaziyat yaratib,o‘quvchilarning hayotiy tajribalari orqali muammoni hal etish. Bunday muammolisavollarni yechimini toppish uchun darslikdan foydalanish, darslik bilan ishlashko‘nikmasini yaratadi.

Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslarida darsida darslik va qo‘llanmalar orqalimuammoli ta’limni amalga oshirish quyidagi bosqichlarda o‘tkaziladi:

- darslik va o‘quv qo‘llanmalar orqali o‘quvchilar yechishi mumkin bo‘lgan vaular uchun qiziqarli muammolarni o‘rtaga qo‘yish.

- dars jarayonida darslik va o‘quv qo‘llanmalar orqali o‘quv materiali yuzasidanmuammoli vaziyat yaratish;

- darslik va o‘quv qo‘llanmalar orqali dars mavzusi mazmuniga ko‘ra muammolivaziyatni muayyan maqsadga yo‘naltirish.

- darslik va o‘quv qo‘llanmalar orqali muammoli vaziyat yaratish, muammoniyechimini topish, muammolarni hal etish;

- darslik va o‘quv qo‘llanmalar orqali alohida muammolarning jamoa usulidayechilgan natijalarini tekshirish va xatolarni to‘g‘rilash.

- darslik va o‘quv qo‘llanmalar orqali alohida muammolarning yechimidanolingan natijalarni umumlashtirish va asosiy muammoning yechimini aniqlash.



Darsida darslik va qo‘llanmalar orqali muammoli darsni tashkil etishningmazkur sxematik rejasi boshlanich sinflarda va u yoki bu o‘quv muammosiga qarabto‘liq yoki qisman bajariladi. Bu o‘rinda yuzaga keladigan muammoli vaziyatlaro‘ziga xos xususiyatga egadir. Ulardan ba’zilari o‘z yechimlari uchun avvaloxulosalarni, tushunchalarni, qonunlar va nazariyani tahlil qilishni talab etadi,boshqalari faktlarni umumlashtirishni talab qiladi, uchinchilari hodisalarni,tushunchalarni taqqoslashga ko‘proq tayanadi va hokazo.

Darsida darslik va qo‘llanmalar orqali muammoli vaziyatlarni yaratishdaquyidagilarga amal qilish joiz:

- o‘quvchilar ma’lum bilimlar doirasidan o‘zlariga yetishmayotganlarini aniqchegaralab olishlari, ya’ni noma’lumni “ko‘rishlari”;

- o‘qituvchi yangi bilimga ehtiyoj uyg‘otuvchi darslik va o‘quv qo‘llanmalarorqali muammoli masalani darsdan avval loyihalashtirishi;

- darslik va qo‘llanmalar orqali har bir o‘quvchining va butun sinfning alohidaindividual psixologik imkoniyatlarini qat’iy hisobga olishi;

- darslik va o‘quv qo‘llanmalar orqali muammoli vaziyat yaratishni darsningistalgan bosqichida amalga oshirilishi (o‘rganilganlarni takrorlashda, yangi materialnitushuntirishda, yangi mavzuni mustahkamlashda);

- muammoli vaziyat yaratish uchun vosita sifatida o‘qituvchi so‘zi, darslik(qo‘llanma) materiali, o‘quvchilarning kuzatishlari natijalari, laboratoriya ishlari,ta’limning texnik vositalarini namoyish etish talab etiladi.

Tabiiyki, darsida darslik va qo‘llanmalar orqali muammoli vaziyat muammolisavollar, tajribalar va laboratoriya ishlari yordamida yaratilishi mumkin. Buninguchun o‘qituvchi bilish vazifalariga “Faktlarni taqqoslang”, “Faktlarniumumlashtiring” kabi savollarni berish orqali ham muammo qo‘yadi.

Muammoli vaziyatlarning bu turlari shartli ravishda ajratilgan. Chunki darslik vao‘quv qo‘llanmalar orqali o‘qituvchi yordamida amalda ko‘p vaqt o‘quvchilar birtushunchaning o‘zini o‘rganishda faktlarni tahlil va sintez qilishni yoki taqqoslash vaumumlashtirishni birga qo‘shib olib boradi. Lekin aytib o‘tilgan tafakkur shakllaridanbiri – tushuncha yetakchi o‘rinda turadi. Darslik va o‘quv qo‘llanmalar yordamidamuammo qo‘yib bo‘lingach, o‘qituvchi o‘quvchilarni yana fikr yuritish, ammo endifaraz qilish, muhokama etish, xulosalar chiqarishga qaratadi. Bilish muammolariniilgari surish va hal qilish jarayonlari uzluksiz zanjirga o‘xshab qo‘shilib ketadi.Chunki muammoni ilgari surar ekanmiz, biz bir vaqtning o‘zida uni hal qilaboshlaymiz. Bu esa, o‘z navbatida, darslik va qo‘llanmalar orqali yangi muammoniqo‘yishga olib keladi. Umuman yangi didaktik tushunchani faol, muammolibilishning bir–biriga zid va uzluksiz jarayoni amalga oshiriladi.



Darslik va o‘quv qo‘llanmalar orqali ta’lim tarbiya jarayonidagi muammolivaziyatlar, muammoli hikoya va muammoli suhbatlar ham fikr yuritish, isbotlash,umumlashtirish, tahlil kabi tafakkurni rivojlantiruvchi mashqlar sanaladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -Toshkent: O‘zbekiston, 1992. - 48 b.2.O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. Barkamol avlod

orzusi. —Toshkent: O‘zbekiston, 1998. —20–29 b.3.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod orzusi. — Toshkent:

O‘zbekiston, 1998.– 31–61 b.



BOSHLANG’ICH SINFLARDA MAQOL VA HADISLARDANFOYDALANISH MASALALARI

Rahmonova Gulbahor Abdurasulovna15-umumiy o`rta ta’lim maktabiBuxoro viloyati, Buxoro tumani

Biz Mustaqil O’zbekistonning mustaqil farzandlariga ta’lim-tarbiya berarekanmiz, ona tili va o’qish fanlaridagi har bir mavzularda maqollarimiz, hikmatliso’zlarimiz, hadislarimiz, rivoyatlarimizdan ham boxabar qilib turishimiz kerak.Maqollar o’quvchilarning yodlash, fikrlash qobiliyatlarini charxlaydi. Birinchi sinfdaayniqsa maqollardan foydalansak, o’quvchilarning yod olish qobiliyatini rivojlantiribboramiz.

“Vataning tinch – sen tinch” Bu maqolning ma’nosi, demakki vatanimiz tinchbo’lsa, albatta biz tinch bo’lamiz. O’quvchilarga Vatanimizni qo’riqlab turgan xalqposbonlari haqida gapirib beramiz. Sinfimiz yigitlari katta bo’lib, kuchli, zabardastyigitlar bo’lib, o’z vatanlarini qo’riqlashlari kerakligi haqida aytamiz. Buning uchunalbatta yaxshi o’qishlari kerakligi, vatanga sodiq farzand bo’lib yetishishlari kerakligihaqida tushuncha beramiz.

“Mehnat qilsang – rohat seniki”. Har bir kishi mehnat qilsa, uning rohatinialbatta ko’radi. O’z peshona teringiz bilan, mehnat qilib topgan noningiz bu halolbo’ladi. Mehnatsiz kelgan non bilan qorningiz to’ysada, ko’nglingiz to’lmaydi.Chunki uni mehnat qilmay topdingiz. Sizga mehnatsiz topgan noningiz huzur,halovat bermaydi, aksincha azob beradi. Mehnat qilsangiz, albatta uning rohatiniko’rasiz.

“Vatani borning – baxti bor, Mehnati borning taxti”. O’z Vatanimizda tinch,osoyishta yashashimiz bu bizning baxtimiz. Hammaga o’z vatanida yashash nasibetsin. Vatanimizda yashab halol mehnat qilsak, o’zimizga taxt yaratamiz. Mehnatqilib o’zimizga uy-joy qilamiz. Bola-chaqamiz bilan uyimizda rohat-farog’atdayashashimiz baxtimiz, taxtimiz bo’ladi. Buning uchun hozirdan yaxshi o’qib, yaxshibilim olib o’z vatanimizga sodiq farzand bo’lib yetishishimiz kerak. Yaxshifarzandlar yurtimiz kelajagidir. Siz bolajonlar bizning kelajagimizsiz. Vatanimizsizning qo’lingizda. Uni asrash, avaylash sizning izmingizda.

O’quvchilarga kitob haqida ham maqollar yod oldirishimiz mumkin. Kitob – bilim manbai. Kitobdan yaxshi do’st yo’q. Kitob -aql qayrog’i. Kitob- bilim bulog’i.



Darhaqiqat kitob bilim manbai. Kitobni qancha ko’p o’qisak, shuncha dunyoviybilimlarni bilib olamiz. Kitob bizni yaxshilik qilishga, yomon ishlardan hazar qilishgao’rgatadi. Kitob bizning do’stimiz, u bizga do’stlarcha maslahatlar beradi, yomonyo’llardan qaytaradi. Yaxshi yo’llarga boshlaydi. Aqlimizni, bilimimizni qayraydi,miyamizni charxlaydi.

Do’stlik, ahillik haqida maqollar. Yaxshi ko’rgan do’stingdan Joningni ham ayama. Maslahatli ish buzilmas. Maslahatsiz ish Keltirar tashvish. Kuch birlikda. Kimniki do’sti, u hech qachon qoqilmaydi. Chunki yaxshi do’st bo’lsa undan

joningni ham ayamasliging kerak. Yaxshi do’st senga, yaxshi maslahatlar beradi.Boshingga kulfat tushsa, seni do’sting qutqarib qoladi. Do’sting yaxshi bo’lsaqoqilmaysan, qoqilsangda yiqilmaysan. Shuning uchun do’st tanlashdaadashmasligimiz kerak. Sinfimizda hamma bolalar bir-birimiz bilan do’st inoqbo’lishimiz kerak. Chunki kuch birlikda. Hammamiz bir yoqadan bosh chiqarib ishqilsak hammavaqt biz g’olib bo’lamiz. Ilm, fan va hunar haqida ham maqollarkeltirishimiz mumkin.

Ota – ona va farzand haqida:Oltin kumushning eskisi bo’lmas. Ota-onaning bahosi bo’lmas. Ona bilan bola – gul bilan lola. Bola aziz, odobi undan aziz. Ota-onang – davlating. Bu maqollarni o’rgatish orqali, ota-onamizni hurmat qilishga, ularni asrashga,

avaylashga aytgan so’zlarini ikki qilmaslikka o’rgatamiz. Ota-onangiz sizni dunyogakeltiradi, boqadi, o’qitadi, kiydiradi, yediradi, ichiradi. Sizni asrab-avaylaydi.Ko’zingizga bitta ham xas tushirishni xohlamaydi. Gulni qanday parvarish qilsangiz,onalarimiz bizni shunday parvarish qiladi. Shuning uchun biz katta bo’lib, voyagayetganimizdan keyin, ularni asrashimiz, avaylashimiz, ularning belining quvvatibo’lishimiz, ko’zining nuri bo’lishimiz kerak. Ota-onamiz bizng kuch-qudratimiz,uyimizning farishtasi. Ularning ko’zining nuri, qalbining qo’ri bo’lishimiz kerak.

Abu Abdulloh Muhammad Ibn Ismoil al-Buxoriy hadisshunoslikda ta’rif etilganto’plamlarda faqat “sahih” – to’g’ri, ishonarli hadislarni kiritish yo’nalishiningasoschisi, islom olamida eng yetuk va mashhur muhaddisdir. Ul zot hali juda yoshlikchog’laridan ilmi hadis o’rganmoqqa kirishganlar. Muborak haj safarini bajo keltirib,bir muddat Makkada yashab qolganlar. So’ng Payg’ambarimiz Muhammad



alayhissalomning hadisi shariflarini to’plab, tartibga solmoq niyatida bir qanchaislom mamlakatlarini kezib, shayxu ulamolardan ko’plab hadislar yozib olganlar.Betinim mehnatlari benihoya ortib, islom olamida katta shuhrat qozonganlar. Rivoyatqilishlaricha ul kishi bolalik chog’larida ko’r bo’lib qoladilar. Onalari kunlardanbirida Ibrohim Halilulloh alayhi vassalamni tush ko’radilar. Ul zot : “Ey volida:Alloh taolo betinim duoyu iltijolaring boisidan o’g’ilchangning ko’zlariga qayta nurato etdi” – deb xitob qiladilar. Ertalab turib qarasalar, haqiqatan hamo’g’ilchalarining ko’zlariga nur kelibdi, shundan keyin g’am-g’ussaning o’rninishodlik egallabdi. Imom al-Buxoriy shoir bo’lmasalarda, ba’zi-ba’zida purhikmatbaytlar bitib turardilar.

Imom Al-Buxoriy mashaqqatlarga chidamli, ishda tirishqoq bo’lib, o’zqo’llaridan keladigan yumushni birovga yuklashni xushlamas ekanlar.

Sinfdan tashqari o’qish darslarini o’tganda Rivoyatlardan foydalanishimizmumkin.

Bir kuni Bog’dod shaxri ko’chalarining birida bolalar o’yin bilan mashg’uledilar. Tasodifan, xalq qoshida obro’ e’tiborga ega bo’lgan bir qari odam otga minibo’sha ko’chadan o’ta boshladi. O’ynab turgan bolalardan biri cholning kelayotganiniko’rib chetroq joyga chiqib turdi. Qari kishi yetib kelgach qo’l qovushtirib salomberdi. Boshqa bolalar esa, cholga e’tibor bermay, o’yinda mashg’ul bo’ldilar. Chol bubolaning oqilona harakatidan zavqlandi. U bolalarning odobini sinash uchun bolalaryoniga kelib, qo’lidagi uzugini ular o’rtasiga tashladi.

- Bolalar qay biringiz uzukni olib kelsangiz, daftar olish uchun pul beraman, -dedi. Bolalar bir-birlari bilan urushib uzukka yopirildilar. Bir bola chaqqonlik bilanuzukni olib keldi. Chol u bolaning holiga diqqat qilib turardi. U hech nima qilmayturardi. Bu daf-a uzukni uning yoniga tashladi. Bola darhol uzukni yerdan olib artdi,cholga ta’zim qilib, uning qo’liga berdi. Chol u bolaning odob tarbiyasidan zavq-shavqqa to’lib, tahsin-ofarin aytdi. Otdan tushib, bolaning peshonasidan o’pib, uninghaqqiga xayr-duo qildi, o’g’lini shunday tarbiyali, odobli qilib o’stirgani uchun uningota-onasiga rahmatlar aytdi. Hamma bolalarni yig’ib, ularga axloqli, tarbiyali bo’lishhaqida pand-nasihat qildi. Keyin yonidan pul chiqarib bolalarga:

- Xayr bolalarim, endi men ketaman, mana bu pulga kitob, daftar, qalam oling, -deb pulni haligi odobli bolaning qo’liga berdi.

Har kishining dunypoda oromi joni – tarbiyat Baxtu iqbolu saodatning makoni – tarbiyat Ey otalar, jonlaringizdan aziz farzandingiz G’ayrat aylang o’tmasin vaqtu zamoni tarbiyat. Bu rivoyat bolalarni odobli bo’lishga, qari kishilarimizni hurmat, izzat qilishga,

ota-onani hurmat qilishga o’rgatadi.



Boshlang’ich sinflarda hikmatli so’zlardan ham foydalanib darslarimizniqiziqarli qilib olib borishimiz mumkin.

O’zingizdan oldin kelgan odamlardan ibrat oling, keyin kelganlarga ibratbo’ling.

Bayt: Yaxshilarning suhbatin qilgil talab Boadab bo’l, boadab bo’l, boadab.Demakki bizdan yaxshi bilimli bolalardan ilm o’rganib, bizdan yaxshi

bilmaydiganlarga o’rgatishimiz kerak ekan. Yaxshilarning suhbatini doimo olibodobli, axloqli bo’lishimiz kerak ekan.

Xulosa o’rnida aytishimiz mumkinki, maqo va matallar doimo insonlarni to’g’riyo’lga chaqiradi. Yaxshilik va yomonlik o’rtasidagi kurashda albatta yaxshilikg’alaba qozonishiga chorlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Imom al-Buxoriy muhaddislari sultoni. Muharrirlar: Baxtiyot Nabixon o’g’li.2.Alinazar Egamnazarov 2-sinf o’qish kitobi. 3.3-sinf o’qish kitobi. M.Umarov, Sh.Hakimova. 4.Rivoyatlar to’plami. Hikmatli so’zlar to’plami. Payg’ambarimiz Muhammad

(s.a.v.) hadislar



CHET TILI DARSLARIDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDANFOYDALANISH – BILIM SIFATINING SAMARALI MEZONIDIR

Bobojonova Guliston YuldashboyevnaXorazm viloyati Qo’shko’pir tumanidagi

44- son umumiy o’rta ta’lim maktabi

Chet tilini o’rganish va o’rgatish barcha rivojlangan mamlakatlar qatori bizningmustaqil O’zbekistonimizda ham davr talabiga aylanmoqda. Bugungi kundaVatanimizda ilm dunyosining barcha jabhalarida jiddiy o’zgarishlar,yangilanishlarro’y bermoqda. Shu jumladan chet tillarni o’rganish uchun yoshlarga,qolaversa butunyurtdoshlarimizga yaratib berilayotgan shart –sharoitlar o’zining ijobiy natijasiniko’rsatmoqda desak mubolag’a emas. Albatta bunday samarali g’oyalar boshidaYurtboshimizning ko’rsatayotgan jonbozliklarini, yoshlarga bo’lgan e’tiborishonchlarini ko’rish mumkin.

Chet tillarni o’rganishni yanada rivojlantirish uchun O’zbekiston Respublikasi1- Prezidentining 2012- yil 10- dekabrda “Chet tillarni o’rganish tizimini yanadatakomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida”gi 1875 sonli PQ qarori barkamol shaxsva malakali mutaxassisni tayyorlab voyaga yetkazish jarayonini to’laqonli ochibbergandir. Bu qaror ijrosini ta’mminlash maqsadida qabul qilingan O’zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining “ Uzluksiz ta’lim tizimining chet tillarbo’yicha yangi Davlat Ta’lim Standartini tasdiqlash to’g’risida”gi 2013-yil 8-maydagi qarori asosida xorijiy tillar fani uchun zamonaviy pedagogiktexnologiyalarni ta’lim jarayoniga tadbiq etish borasida bir qator ko’rsatmalar beribo’tilgan. O’zbekistonning uzluksiz ta’lim tizimida chet tillarni o’rgatish bo’yichaxalqaro ta’lim standartlarini joriy qilish va chet tillarining Umumyevropakompetensiyalarini o’rganish, o’qitish va baholash darajalariga asoslanish muhimahamiyat kasb etadi. Shu maqsadda chet tillarini o’rganishning yanada samaraliyo’llarini izlash,turli xildagi o’qitish metodlarini yaratish, olmlarimiz,izlanuvchano’qituvchilarimiz va bilimli yoshlarimiz oldida turgan dolzarb vazifa hisoblanadi.”Shu o’rinda 1- Prezidentimiz I. A.Karimovning quyidagi iboralarini esga oilsh lozim:Shuni unutmaslik kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi,boshqacha aytganda xalqimizning ertangi kuni qanday bo’lishi farzandlarimizningbugun qanday ta’limmva tarbiya olishiga bog’liqdir.”Demak o’qituvchining engmuhim vazifasi yosh avlodga yetarli bilim va tarbiya berishdir. Bunday vazifaniamalga oshirish uchun esa o’quv tarbiya jarayonini ilg’or pedagogic texnologiyalarbilan ta’minlash va ularni amalda natijaviy qo’llash amaliyoti turadi. Ta’limjarayonini zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash zarurati Kadrlartayyorlash milliy dasturini ro’yobga chiqarish shartlaridan biridir. Respublikamizning



barcha ilm dargohlarida ta’lim olayotgan yoshlarimizni zamonaviy pedagogik vaaxborot texnologiyasi bo’yicha yangi bilimlar tizimi bilan qurollantirishni uzliksiztashkil etish davr talabidir. Pedagogik texnologiyalarni qo’llashning muammolixususiyatlaridan biri sifatida o’quvchilar bilimlarini boyitish, dunyoqarashinikengaytirish va amaliy bilish faoliyatida markaziy o’rinni egallaydi. O’quvchi o’zfikrini erkin bayon etishi,mavzuni guruh yoki jamoa ichida erkin yoritib berishida esabu kabi pedagogik texnologiyalarning o’rni katta ahamiyatga egadir.

So’nggi paytlarda chet tillarni o’qitilishida yangi zamonaviy texnologiyalardanfoydalanilmoqda. Didaktik o’yin texnologiyalari ta’lim tarbiya jarayonida didaktiko’yinli dars shaklida qo’llaniladi. O’yinli darslar esa o’quvchilarning mavzuyuzasidan bilim, ko’nikma va malakasini oshirishga zamin yaratadi. ANGLA-ANGLAT texmologiyasida esa o’qituvchining o’zi dastlab bugungi kunda chettillarning o’rganishning ahamiyatini tushunib oladi hamda o’quvchi va uning ota-onasiga chet tilini o’rganishning mohiyatini, o’quvchining kelajakda qaysi kasb egasibo’lishidan qat’iy nazar uning hayotdagi o’rnini ta’sirchan metodlar orqalitushuntiradi. natijada esa o’quvchida, ota-onalarda chet tillarni o’rganishga bo’lganistak shakllantiriladi. GAPIR-GAPIRTIR texnologiyasida esa chet tillarnio’rganishda sinfda, maktabda chet tilida muloqot muhitini shakllantirish amalgaoshiriladi. Bunda o’quvchining og’zaki nutqi rivojlantiriladi. Yuqoridagitexnologiyalardan tashqari ta’lim jarayonida juft –juft,guruh-guruh bo’lib ishlashusullari ham yaxshi natija beradi. Bu esa o’quvchida o’z ishiga ma’suliyat bilanyondashish, jamoaviy bo’lib ishlash va ijodkorlik ko’nikmalarini shakllantiradi.

Yuqoridagi fikrlarga asoslanib quyidagi xulosaga kelish mumkin. Chet tilidarslarida zamonaviy pedagogic texnologiyalardan foydalanish ingliz, nemis, franzusva boshqa tillarning ommalashishida o’zining samarasini beradi. Chet tili darslaridao’quvchilarning bilim sifatini oshirish uchun darslik va metodik jihatdan to’g’riishlay bilish kerak. Yana bir narsani ta’kidlash lozim,ilg’or pedagogiktexnologiyalarni ta’lim jarayonida zamonaviy axborotni qo’llash bilan birgao’quvchini mustaqil fikrlashga o’rgatadi. Buning uchun o’qituvchi va o’quvchimunosabatlari to’g’ri tashkil etilishi lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar1.I.A.Karimov “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” –T 2012.2.Sh.M.Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga

quramiz”-T.”O’zbekiston” NMIY,20173.R.J.Ishmuxamedov.Innovatsion ta’lim texnologiyalari-T.,2008. 4.J.Jalolov “Chet tilini o’qitish metodikasi “ –T.1996. O’qituvchi nashriyoti



ИГРЫ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА В СТАРШИХ КЛАССАХ

Хакимова Хосият ОлимжоновнаСырдаринский област район Хаваст школа № 12

Дидактические игры на уроках русского языка конструируются поразному. В некоторых из них есть элементы ролевой игры: сюжет, роль,действие, игровое правило; в других – только отдельные элементы: действиеили правило, или то и другое. По этому по структуре дидактические игры науроках русского языка делятся на сюжетно-ролевые и игры – упражнения,включающие только отдельные элементы игры. В сюжетно – ролевых играхдидактическая задача скрыта сюжетом, ролью, действием, правилом.Дидактическая задача – один из основных элементов игры на уроках русскогоязыка. Она определяется целью обучающего и воспитывающего воздействия.Наличие дидактической задачи или нескольких задач подчеркиваютобучающий характер игры, направленность содержания напроцессы познавательной деятельности детей.

Следующим структурным элементов дидактической игры на урокахрусского языка является игровая задача, осуществляемая детьми в игровойдеятельности. Специфика игровых задач состоит в том, что цель в нихпредставлена в мнимой, воображаемой форме, отличающейся от практическойцели неопределенностью ожидаемого результата и необязательностью егодостижения.В дидактических играх на уроках русского языка всегда две задачи– дидактическая и игровая – отражают взаимосвязь обучения и игры. В отличиеот прямой постановки дидактической задачи на уроках русского языка, вдидактической игре она осуществляется через игровую задачу, определяетигровые действия, становится задачей самого ребенка, возбуждает желание ипотребность решить её, активизирует игровые действия. Иногда даже вназвании игры заложены игровая задача и её познавательная направленность.

Дидактическая цель реализуется на протяжении всей игры черезосуществлении игровой задачи, игровых действий, а итог её решенияобнаруживается в конце игры. Только при таком условии дидактическая играна уроках русского языка может давать полезные плоды и считаться средствомобучения.

Игровые действия – составляют основу дидактической игры - без них нетигры. Это, своего рода, рисунок сюжета игры. Чем разнообразнее исодержательнее игровые действия, тем интереснее для детей игра и темуспешнее решаются познавательные и игровые задачи урока русского языка.



https://pandia.ru/text/category/obrazovatelmznaya_deyatelmznostmz/

В ситуации дидактической игры на уроках русского языка знанияусваиваются лучше. Дидактическую игру и урок русского языкапротивопоставлять нельзя. Самое главное – и это необходимо ещё разподчеркнуть – дидактическая задача в дидактической игре осуществляетсячерез игровую задачу. Дидактическая задача скрыта от детей. Вниманиеребенка обращено на выполнение игровых действий, а задача обучения им неосознается. При проведении игр на уроках русского языка необходимосохранить все структурные элементы, поскольку именно с их помощьюрешаются дидактические задачи.. Это и делает игру особой формой игровогообучения, когда дети чаще всего непреднамеренно усваивают знания, умения инавыки по русскому языку. Взаимоотношения между детьми и педагоговопределяются не учебной ситуацией, а игрой. Дети и педагог участники однойигры.

Итак, игра – не просто любимое занятие детей. Она способствуетповышению эффективности учебного процесса, активизирует познавательнуюдеятельность детей, является основой прочного и осмысленного усвоенияпрограммного материала по русскому языку.

Список литературы1. Воронов Н.Я. Игры на уроках русского языка и внеклассных занятиях.

Русский язык в школе. 1968, №6. - с. 89-91.2. Воснанян Г.И. Грамматическое лото. Русский язык в школе. 1966, №3. -

с. 3. Выготский Л.С. Игра и ее роль в психическом развитии ребенка.

Вопросы психологии. 1966, №6. - с. 62-76.



QIZIQARLI DARS-SAMARALI NATIJA

Masadiqova Gulmira MaratovnaFarg’ona viloyati Quva tumani 1-maktabi

Biz jadal rivojlanib borayotgan, erkin fikrga asoslangan jamiyatda yasharekanmiz, har bir sohadagi o’zgarishlar, o’quvchilar ongining o’sib borishi va ungaatrof muhitning ta’siri kabi hayotiy jarayonlarni kuzatib borgan xolda mehnatfaoliyatimizni tubdan isloh qilishimiz, muhtaram prezidentimiz ShavkatMiromonovich ta’kidlaganidek, o’zimizni bir oz qiynashimiz, ya’ni tinimsiz o’qibizlanishimiz talab etiladi.

O’qituvchi har tomonlama yetuk, saviyasi baland, ilg’or, zamon bilan hamnafasbo’lmog’i kerak. Agar biz o’qituvchilar o’z ustimizda tinimsiz ishlab, saviyamizniyuksaltirib, dunyoqarashimizni oshirib bormas ekanmiz, Zamonaviy texnologiyalarbilan oshno bo’lib o’sayotgan XXI asr yoshlariga ta’lim –tarbiya berishga ojizlikqilib qolamiz.

Ayniqsa biz, boshlang’ich sinf o’qituvchilari bola hayotining poydevoriniquramiz. Poydevorning mustahkam bo’lishi, hayot deb atalmish ulkan ummonto’lqinlariga bardosh bera oladigan imorat qurishda juda muhimdir. Bas shundayekan, boshlang’ich sinf oqituvchilari zimmasidagi yuk juda ham o’gir vama’suliyatlidir.. Biz o’z yukimizni yengillashtirish uchun esa biz bolada kitobgamehr, kitob o’qishga qiziqish uyg’ota olishimiz darkor. Chunki kitobni ko’po’qiydigan o’quvchi o’z-o’zidan yaxshi tarbiya topadi, saviyasi yuksalib boraveradi.Hozirgi texnikalashgan zamonda o’qituvchini qiynayotgan masala ham mana shu.Chunki hayotimizda bolani kitobdan chalg’itadigan, o’ziga ko’roq rom qiladigan «qiziqarli» manbalar juda ko’p. Kitob o’qishini, bolasining ta’lim tarbiyasini nazoratqiladigan ota-onalar esa afsuski, juda kam.

Shunday ekan barcha mas’uliyat yana o’z zimmamizda. Demak, «Zamon sengaboqmasa, sen zamonga boq» zaylida ish olib borishimiz, o’quvchi e’tiborinitortayotgan, biz «zararli» deb hisoblayotgan manbalarni o’zlashtirishimiz va ulardano’quvchiga bilim berishda qurol tariqasida foydalanishimiz darkor.

Zamonaviy pedagogik texnogiyaning maqsad mohiyati ham shundan iboratdir.Davlatimiz tomonidan boshlang’ich sinflar uchun juda chiroyli, rangli, vedeo roliklarva testlar bilan boyitilgan juda qulay multimediya qo’llanmalari taqdim etilgan. Harbir darsligimizning elektron ko’rinishlari ham berilgan. Sizga dars jarayonidaqo’llashimiz uchun juda ham qulay. «Ziyonet», «uzedu.uz». «kitob.uz», «RTM.uz»,«Multimediya.uz’, «kun.uz», «Ta’lim yangiliklari», «O’qituvchiga yordam», kabijuda ko’plab internet tarmoqlari bizga kerakli minglab ma’lumotlarni saqlagan holdaxizmatimizga shay turishibdi. Faqat bulardan foydalanishimiz uchun kompyuter



texnologiyasini yaxshi bilishimiz kerak. Yosh bolalar bemalol foydalanayotganzamonda o’qituvchining kompyuterni bilmasligi juda ayanchli holat.

Biz o’quvchilarni darsga qiziqtirishimiz, darsdagi faolligini oshirishimiz,o’quvchini mustaqil ishlashga, mustaqil fikrlashga undashimiz talab etiladi. Sizningkompyuter texnoloiyasidan foydalanish uchun imkoniyatingiz yo’qdir mayli, buningham chorasi bor. Texnik vositalarsiz ham darsni samarali tashkillash uchun yuzlabinterfaol usullar ishlab chiqilgan. Faqat biz ularni o’rganishimiz va to’g’ri vaziyatdasamarali qo’llay olishimiz kerak xolos.

«Raqobat bor joyda o’sish bor» –deb bejiz aytmaydilar. Raqobat hozirgizamonda rivojlanishga olib boradigan asosiy omil sanaladi. Bas, shunday ekanraqobatni sinfda ham vujudga keltirishimiz kerak. Faqat uni to’g’ri yo’naltiraolishimiz talab etiladi. Aks holda natija salbiy bo’lishi mumkin. Raqobatning engsamarali tashkil etish usuli bu- kichik guruhlar bilan ishlashdan iboratdir. Bunda bolafaqat o’zi uchun emas, balki jamoa uchun kurashishni o’rganadi. Bir biriga o’rgatadi.Shu o’rinda men ko’pchilikka tanish zamonaviy texnologiyaning asosi bo’lganNasriddin Afandining bir latifasini esga olishni joiz topdim.

Bir kuni Xo’ja Nasriddin olomonning oldiga kelibdida, so’rabdi:-Odamlar, bilasizlarmi men sizlarga nima demoqchiman?-Yo’q, yo’q, -deb javob beribdi odamlar.-Eh, bilmaysizlarmi? Unda sizlar bilan gaplashib o’tirishimning hojati yo’q-deb

jahli chiqib, jo’nab ketibdi. Ertasiga kelib yana savolini qaytaribdi.-Bilamiz!- deyishibdi odamlar.-Agar bilsangiz mening bu yerda keragim yo’q ekan- deb yana jo’nab ketibdi.Uchinchi kuni huddi shu savol berilganda odamlar maslahatlashib: « Yarmimiz

bilamiz, yarmimiz bilmaymiz»-deb javob berishibdi. Shunda Xo’ja Nasriddin kulib:«unday bo’lsa, bilganlaringiz bilmaganlaringizga o’rgatinglar, men esa avval sizlarnitinglayman»- deb javob qaytargan ekan.

Bu latifa nashriyotda chop etilgan bo’lib, pedagogikaning mazmun mohiyatigato’liq mos keladi. Demak, o’qituvchi o’quvchilar orasida shunday vaziyatnishakllantira olishi kerak. Ayniqsa, 1-sinfda dars jarayonini o’yin jarayoni bilanchambarchast bog’lash talab etiladi. Darslar oyin texnologiyalari yordamida tashkiletilsa, o’quvchining maktabga bo’lgan muhabbati shakllanadi, o’qishga qiziqishiortadi.

Namuna uchun dars faoliyatida o’quvchilar faolligini oshiruvchi bir qanchainterfaol usullarni keltirib o’tamiz.

«Yaxshi kayfiyat» Darsning samaradorligi bevosita bolalarning vao’qituvchining kayfiyatiga bog’liq. Darsning tashkiliy qismida bu texnologiyadanfoydalanish, darsni ko’tarinki kayfiyat bilan boshlash imkonini beradi va o’quvchilaro’rtasida o’zaro mehr muhabbat tuyg’usi shakllanadi, o’quvchilarning nutqi o’sadi,



katta davralarda ham chiroyli tilaklar ayta olish ko’nikmasi rivojlanib sayqallanibboradi. O’qituvchi bir gulni oladida chiroyli tilak aytib, har bir guruhning 1-o’quvchisiga beradi. Tilaklar zanjir usulda aytib oxirgi o’quvchiga yetib boradi.Oxirgi o’quvchilar ustoziga chiroyli tilaklar bilan gulni qaytarib keladilar.

«Xat tashuvchi kabutar» Sinfga kabutar manzili o’rniga savol yozilganmaktublar tashlab ketibdi. Agar savollarga kim to’g’ri javob topsa kaputar keltirganmaktub shu o’quvchiniki bo’ladi.

1- maktub: 1991-yil 31-avgust 2 – maktub: 1992-yil 8- dekabrQaysi o’quvchi maktub ustidagi sanalar nimani ifodalanishini to’g’r’ topsa,

ichida olqishlovchi chiroyli so’zlar yozilgan maktub unga tegishli bo’ladi. Bumetodni siyosiy daqiqa vaqtida qo’llash ham mumkin.

«Bu meniki» O’quvchilarga 1tadan yoki, 2tadan har xil bo’lgan harflartarqatiladi.O’qituvchi ketma –ket so’zlarni o’qiy boshlaydi. O’quvchilar qo’lidagiharf bilan boshlangan so’zni eshitishi bilanoq «Bu meniki» deyishlari kerak . Buo’yin o’quvchilarning hushyorligini, ziyrakligini oshiradi.

«Kim adashdi» Bu o’yin orqali ham o’quvchilarning hushyorlik, topqirlik,ziyraklik tuyg’ulari shakllanib boradi. Bir guruh o’quvchilar qo’liga bir xilmavzudagi so’z yoki rasmlar beriladi. Faqat bir yoki ikki o’quvchining qo’ligaboshqa mavzuga doir so’z yoki rasm beriladi. O’quvchilar orasidagi adashgano’quvchini topishlari va nima uchun u adashganligini aytishlari kerak bo’ladi.Masalan:

A, O, I, U, Y, O’, E - Y undoshi, unlilar ichida adashgan.Olma, anor, behi, uzum, qovoq, olcha, ...—Qovoq, mevalar ichida adashgan.1, 7, 4, 5, 3, 9, 11, 15...— 4 soni, toq sonlar ichida adashgan.Quyosh, oy, sayyora, kameta, yer, tog’- tog’, osmon jismlari orasida adashgan…«Quvnoq paravoz» O’quvchilarning qo’llariga zanjir usulida bir- biriga

bog’langan 1tadan misol tarqatiladi. Misollar vagoncha ko’rinishidagi kartochkalargayozilgan bo’ladi. Paravozning ozi ustoz qo’lida bo’lib, vagonchalar o’z navbatikelganda o’z joyini egallashi kerak. Bunda har bir bola o’zining navbatini bilishuchun har bitta vagonchadagi misolni tez javobini topishi talab etiladi.

5+2= 7-3= 4+5= 9-3= 6+4= 10-8= 2+6= 8-7=......«Idrok haritasi» Bu metod tarmoqlash metodiga o’xshab ketadi. Faqat bir

mavzuni har tomonlama yoritishga yordam beradi. Avval bolalarda harita nimaligihaqida ko’nikma hosil qilinadi.

O’quvchilar o’z qo’llari bilan harita yaratsalar harita haqidagi tushunchalar ham,unga yozilgan ma’lumotlar ham ularning ongiga muhrlanib qoladi. Bu metodnihamma fanda qo’llash mumkin.

“O’yla, izla, top!» Bu didaktik qo’llanma juda oddiy, kamchiqim, tashlandiqmateriallardan tayyorlanib, juda samarali foydalanilishi mumkin. Oddiy yog’ va suv



uchun mo’ljallangan 5litrli polietilin idishlarning qopqoq qismidan tayyorlanadiganushbu didaktik qo’llanma mustahkamlash darslarida, yangi mavzuni mustahkamlashqismida, to’garaklarda, o’quvchilar bilan individual ishlashda, guruhlar bilanishlashda qo’llanilishi mumkin. Ayniqsa, o’qishga qiziqishi yo’q, o’yinqaroq, pasto’zlashtiruvchi o’quvchilar bilan individual ishlashda ularni o’yin orqali dars qilishgamajburlash uchun samarali hisoblanadi. Sinfda guruhlar o’rtasida musoba qatarzidadidaktik o’yin tashkillash ham mumkin. Bu ko’rgazma 2ta qismdan iborat bo’lib,o’quvchilar shu 2 qismni to’g’ri birlashtirishlari kerak bo’ladi. Savollar berilgan 1-qism yani qopqoqlar maxsus xaltachaga joylashtirilgan holda bo’ladi. O’quvchilarxaltachadan bittadan qopqoq olib, uni javob bilan birlashtiradilar. Topshiriqlar onatilidan yoki matematikadan bo’lishi mumkin. Quyida ko’rgazmadan foydalanishningbir necha usuli aytib o’tamiz.

I Savod o’rgatish davridaMaqsad: O’quvchilarga harflarni tez tanib olish, eslab qolish imkonini beradi.

O’quvchilarga dars jarayonida o’yin orqali bilim beriladi.Bosh harflar yozilgan qopqoqchalar o’quvchilar tomonidan maxsus qopchadan

navbati bilan olinadi va ko’rgazmadagi shu harfning kichigini topib qopqoqni yopishikerak bo’ladi. Bu o’quvchilarda harflarni tez eslab qolish imkonini beradi. A a, B b

Topshiriqni biroz o’zgartirib, bosma harflarning yozma ko’rinishini toping deyish ham mumkin.

II Savod o’rgatish davrida matematikaRaqamlarni o’quvchilar yaxshi eslab qolishlari uchun raqamlarni o’ziga

o’xshashini topib, birlashtiring deyish ham mumkin. Bu maktabning ilk kunlaridaqo’llaniladi. 10 ichida qo’shish va ayirish. Bu davrda qopqoqlardagi raqamlar o’rniniifodalar egallaydi. O’quvchi o’zining qo’lidagi qopqoqda yozilgan ifodaningqiymatini topadi va javobi bor joyga olib borib yopadi.

Vaqt o’tib, maktab dasturi murakkablashgan sari u bilan birga qopqoqlardagiifodalar ham murakkablashib boraveradi. Bu ko’p xonali sonlarni ko’paytirish vabo’lish darslarida ham qo’llanilishi mumkin.

III Ko’paytirish va bo’lish jadvali.Ko’paytirish va bo’lish jadvali matematikaning muhim omillaridan biridir. Uni

o’quvchilarga to’liq yod oldirish o’qituvchidan ancha sabr toqat talab etadi.O’quvchilar raqamlarni eslab qolishi she’r yodlashga nisbatan qiyin kechadi.

Bu didaktik ko’rgazmaga matematika darsida “ Pifogor jadvali»ning amaliyko’rinishi sifatida ham qarashimiz mumkin.

Ko’paytirish ifodalari qopqoqlarga 2tadan joylashtirilib(3·4=, 4·3=), u birvaqtning o’zida bolaga ko’paytuvchilar o’rni almashsa ham natija o’zgarmaydi deganqoidani singdirib ketadi.



Ko’paytirish jadvalini qay darajada yod olganligini tekshirish uchun o’quvchigahuddi o’qish tezligini tekshirgan kabi ma’lum vaqt berish ham mumkin. Masalanbugun o’quvchi bu qopqoqlarni joylashtirib chiqish uchun 3 daqiqa vaqt sarflasaertasi kuni tezroq bajarish uchun ko’paytirish javalini yaxshiroq yod olishadi. Yoki 2ta o’quvchiga 18 tadan qopqoq berib, ular o’rtasida musobaqa tarzida hamko’paytirish va bo’lish amalini mustahkamlash mumkin.

IV So’z turkumlari. Bu ko’rgazmadan ona tili darslarida ham keng foydalanishmumkin. Ko’rgazmada qopqoqlar 6 qator qilib terilgan. Bu bejiz emas. Ona tilidanfoydalanilganda har bir qatorni 1tadan so’z turkumi deb belgilab olinadi.Qopqoqlarga esa har xil so’z turkumiga mansub so’zlar yozilgan bo’ladi. Qo’ligaqo’pqoqni olgan o’quvchi u yerdagi so’z qaysi so’z turkumiga mansub ekanliginianiqlab shu qatorga qo’qoqni yopishi kerak bo’ladi. Bu juda qiziq o’yin usuli bo’lib,bola o’z qo’llari bilan bajaradi va juda yaxshi eslab qoladi.

Bu metodlarni son sanoqsiz davom ettirishimiz mumkin. Yangi –yangimetodlarni yaratish, ulardan dars jarayonida yoki darsdan tashqari vaziyatlardasamarali foydalanish biz o’qituvchilarning o’z qo’limizda. Faqatgina biz bir qolibdaqotib qolmasligimiz, doimo yangiliklar sari intilib yashashimiz darkor. Darslarimizqiziqarli, rang- barang tashkil etilsa, biz albatta ko’zlagan maqsadimizga erishamiz!

Foydalanilgan adabiyotlar1.» Boshlang’ich ta’limda zamonaviy padagogik texnologiyalar» Tal’at

G’afforova 2.www.ziyonet.uz3www.pedagog.uz



BOSHLAHG‘ICH TA’LIMDA O‘QUVCHILARNING MA’NAVIY-AXLOQIYSIFATLARINI SHAKLLAHTIRISHDA AXBOROT XAVFSIZLIGINI

TA’MINLASHNING DOLZARB OMILLARI

Djurayeva Perdegul SaidovnaNavoiy VXTXQTMOHM

Annotatsiya: Maqolada boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishida o‘quvchilarningma’naviy-axloqiy sifatlarini shakllantirishda axborot xavsizligini ta’minlashningdolzarbliligi va tarbiyada mas’ul omillar, ushbu omillarni malaka oshirish tizimidatinglovchilarning talab va ehtiyojlarini hisobga olgan holda dars mashg‘ulotlaridaqo‘llash mexanizmlari xususida fikr-mulohazalar o‘rin olgan.

Kalit so‘zlar: boshlang‘ich ta’im, ma’naviy-axloqiy sifatlar, xalq og‘zaki ijodi,malaka oshirish tizimi, talab va ehtiyoj.

Abstract: The article discusses the relevance of information security in theformation of spiritual and moral qualities of students in the field of primary educationand the factors responsible for education, taking into account the needs of students inthe system of professional development. There are opinions about the mechanisms ofimplementation.

Keywords: primary education, spiritual and moral qualities, folklore, trainingsystem, demand and need.

Hozirgi kunda ta’lim sohasidagi tub islohotlar zamirida talab va ehtiyojlardankelib chiqib respublikamizda pedagog kadrlar malakasini oshirishning samaralitizimini yaratish ustida jadal ishlar olib borilmoqda. Bunday samarali tizimniyaratish, jumladan, pedagog kadrlar kasb malakasining haqiqiy darajasini hisobgaolib tashkil qilinadigan malaka oshirishni nazarda tutadi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Buyukkelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz” asarida yetukmutaxassis yoshlar va ularning roli to‘g‘risida quyidagilar ta’kidlangan:“Farzandlarimizni mustaqil fikrli, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan,mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatidatarbiayalash biz uchun dolzarb ahamiyatga ega bo‘lgan masala hisoblanadi”. 1

O‘quvchilarni kichik maktab yoshidan boshlab vatanparvar inson sifatidatarbiayalash, ma’naviy-axloqiy yuksaklik sari yetaklash, ularga bilimlar eshiginiochib berish - bizning asosiy vazifamizdir. Ma’naviy-axloqiy sifatlarga ega inson -komil inson tushunchasi bilan hamohangdir. Ayni vaqtda bu tushuncha sog‘lom

1 Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston” 2017. – 157-158-b.



avlod tushunchasi bilan ham bog‘lanib ketadi. Ilmiy adabiyotlarda bu tushunchalaralohida-alohida ishlatilsada, mohiyatan ularning hammasi inson axloqi va odobini,ularda shakllangan barcha ijobiy xislatlarni, ularning insonlarga, jamiyatga vaVatanga bo‘lgan munosabatlaridan tortib, toki oilaga, ota-onaga va boshqalargamunosabatlarining barcha qirralarini qamrab oladi. Shu o‘rinda ma’naviy-axloqiysifatlarga ega inson qanday bo‘lishi kerak degan tabiiy savol tug‘iladi? Yoshlardama’naviy-axloqiy kamolot va vatanparvarlik bilan bog‘liq faxr-iftixor, milliy g‘ururtuyg‘ularini shakllantirish barcha zamonlarda ilg‘or fikrli kishilarning diqqatmarkazida bo‘lib kelgan. Jumladan, Sharqning buyuk allomasi Abu Rayhon Beruniyyozadi: “Faxrlanish haqiqatda yaxshi xulqlar va oliy fe’llarda oldin ketish, ilmuhikmatni egallash va imkoniyat boricha mavjud nopokliklardan tozalanishdir. Kimdashunday sifatlar topilsa, xulq uning foydasiga va kimda bular yetishmasa, xulq uningzarariga bo‘ladi”. Ma’naviy-axloqiy sifatlarga ega insonni tarbiyalashga ma’sul:Mahalla, ta’lim muassasalari, oila, ommaviy axborot vositalari, yoshlar tashkilotlari,davlat tashkilotlari va jamoat birlashmalari hisoblanadi. Vaholanki, O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan bir qator qaror vafarmoyishlar bu vazifalarni ijro etishda dasturilamal bo‘lib xizmat qilmoqda. Qabulqilinayotgan qarorlarning bosh maqsadi ta’lim-tarbiya ishlari sifatini ko‘tarish bo‘lib,buning uchun pedagog kadrlar malakasini oshirish tizimini zamonaviy darajadatakomillashtirib borish hal qiluvchi ahamiyatga ega hisoblanadi. Shu o‘rinda malakaoshirish jarayonlarida tinglovchilarga ularning talab va ehtiyojlarini e’tiborga olganholda yangicha yondashuv orqali yo‘naltiruvchi mulohazalarimiz bilan hamo‘rtoqlashishimiz zaruz. Chunki, ehtiyoj insonlarni ma’lum bir faoliyatgayo‘naltiruvchi omillar bo‘lib, ularni jismoniy yoki aqliy mehnatga, shuningdek, damolish, bilim olish, hunar o‘rganish, umuman olganda yashash uchun kurashishgachorlaydi. Inson ehiyojlari turli xil bo‘lib, ularning psixologik xususiyatlari, ya’niodati, didi va kayfiyati, yoshi va sog‘ligi, jinsi, oilaviy ahvoli mehnat qilish vayashash sharoitlariga ham bog‘liq bo‘ladi. Ixtiyoriy insonning ehtiyojlario‘zgaruvchan bo‘lib, yashash va mehnat qilish sharoitlari o‘zgarib, rivojlanib borgansari ehtiyojlar ham ortib boradi.2

Ehtiyojning kundalik hayot tarziga aylanish jarayoni kichik maktab yoshidao‘quvchilarning ma’naviy-axloqiy sifatlarga ega inson shakllantirishdagi asosiyvazifalarimiz - bolalarda vatanparvarlik va mas’uliyat tuyg‘usini shakllantirish,axloq-odob ma’naviyat negizi ekanligini bolalarga tushuntirish, bolalarni yuksakma’naviyatli, iymon-e’tiqodli qilib tarbiyalsh, bolalarda Vatandan faxrlanish hissinirivojlantirish, “Ommaviy madaniyat” xurujlarining salbiy ta’sirini bola tilida2 Djurayev R.X. Turg‘unov S.T. Ta’lim menejmenti. – T.: “Voris nashriyot”, 2006. – 139-b.



tushuntirish, ularni milliylik, an’ana va qadriyatlar ruhida tarbiyalashdaniboratdir.Boshlang‘ich ta’lim davri shaxs rivojlanishi va kamolotining ma’lumbosqichi bo‘lib, bolalik va yetuklik o‘rtasidagi ko‘prikdir.

Boshlang‘ich sinflarning “O‘qish kitobi”, “Odobnoma”, “Musiqa madaniyati”darsliklaridagi xalq og‘zaki ijodi namunalari o‘quvchilarda ma’naviy-axloqiysifatlarni shakllantirishda muhim manba vazifasini o‘taydi. Bugungi kundagiboshlang‘ich sinf darsliklarida o‘quvchilarda ma’naviy-axloqiy sifatlarnishakllantirishga xizmat qiladigan maqol va topishmoqlar o‘z ifodasini topganligiquvonarli hol, lekin ular sanoqli. Bizningcha, o‘quvchilarda ma’naviy-axloqiysifatlarni shakllantirishga xizmat qiluvchi xalq og‘zaki ijodi materiallarini ko‘proqberish maqsadga muvofiqdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ma’naviy-axloqiysifatlarni shakllantirish bilan bog‘liq maqsad va vazifalarni ijobiy hal etishda tabiiymuhit muhim rol o‘ynaydi. Chunki, o‘qituvchi va o‘quvchi hamkorligidagifaoliyatning samaradorligi ko‘p jihatdan tabiiy muhitga bog‘liq. Shuningdek, ota-onalari bilan hamkorlikdagi faoliyat ham bolaning o‘qib-o‘rganishi, qobiliyatinirivojlantirishga yordam beradi.

- Bolalarlarni bo‘sh vaqtlarini samarali o‘tkazishga yo‘naltirish; - Darslarda “Ibrat bekati”ga murojaat qilib, rivoyat, hikoya, hadislar orqali oila –

mahalladoshlar, ota-ona, ustozlarga bo‘lgan hurmatni oshirib borish;- Yurtimizdagi milliy obidalarimizga sayohat uyushtirish orqali milliy

qadriyatlarimizga bo‘lgan hurmatni yuksaltirib borish;- Oila, mahalla, ta’lim muassasi hamkorligida “Uch avlod uchrashuvlari”ni

tashkil etib, “Keksa avlod vakillarini darsga taklif qilish, INTERVYU darslarinitashkil etish.

- Avvalo, boshlang‘ich sinf o‘quvchisining qiziquvchanligi atrof-muhitnio‘rganishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bola o‘yin orqali tajriba o‘tkazadi, jarayonlarningsabab va natijalarini kuzatadi. O‘qituvchi yaxshi bilan yomonni farqlashga o‘rgatishizarur.

Boshlang‘ich ta’limning asosiy maqsadi: bolaning o‘qishga bo‘lgan ijobiymunosabatini, bugungi kunda eng zarur bo‘lgan o‘qish savodxonligi, turlima’lumotlar bilan ishlash, asosiy matematik amallarni bilish va ularni kundalikhayotda qo‘llay olish, mantiqiy va ijodiy fikrlash, o‘z-o‘zini boshqarish, jamoadao‘zini tuta bilish, yozma va og‘zaki muloqot madaniyati qoidalarini egallash, ta’limiyfaoliyatni tashkil etish kabi ko‘nikmalarni shakllantirishdan iboratdir.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilgamo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim yo‘nalishlariga bag‘ishlangan VazirlarMahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasida ta’lim-tarbiya sohasiniyanada isloh etish va tanqidiy baholash, uni takomillashtirish masalasiga alohida



e’tibor qaratib: “Avvalgi uchrashuvlarda ta’lim va ilm-fan, davlatning yoshlarga doirsiyosatini amalga oshirish, ta’limning yangi, zamonaviy usullarini, jumladan axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish sohasidagi ishlar ahvoli tahlil qilibberilgan edi. Bu boradagi dolzarb vazifalarni amalga oshirish yoshlarimiz,jamiyatimiz va mamlakatimiz kelajagi uchun strategik ahamiyatga ega”, deyata’kidladi.3Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, boshlang’ich sinf o‘qituvchisiningkasbiy salohiyati va ma’lumot darajasi, bolalar psixologiyasi, hozirgi zamonboshlang‘ich ta’lim metodikasini bilishi boshlang‘ich ta’lim sifatini oshirishdamuhim ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida zarur ko‘nikmalarnishakllantirish, boshlang‘ich ta’lim sifat-samaradorligini yangi bosqichga ko‘tarish,o‘qitishning zamonaviy usul va vositalarini amaliyotga joriy etish maqsadgamuvofiqdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining imkoniyat va ehtiyojidan kelibchiqqan holda o‘qituvchi o‘z ishiga ijodiy yondashib, mazkur tavsiyada berilgan darsishlanmalariga o‘zgartirishlar kiritishlari hamda qo‘llanmada va multimediailovalarida berilgan topshiriqlardan boshqa darslarda ham foydalanishlari mumkin.Hozirgi kungacha yaratilgan metodik qo‘llanma, tavsiyalar, elektron resurslaro‘qituvchilarni metodik tomondan ta’minlanish ehtiyojini to‘liq qondirmaydi.Shuning uchun bugungi kunda 1-4-sinflar uchun plakatlar to‘plami, ertaklar vaslovar-lug‘atlar to‘plamlari hamda didaktik materiallar qardosh tillar kesimida hamchop etilib, joylarga yetkazilishi lozim. Shuningdek, boshlang‘ich ta'limda ma’naviy-axloqiy sifatlarga ega insonni tarbiyalashda huquqiy tarbiyani ham uzviyshakllantirishda o‘quvchilarni internet tizimidan foydalanishini tashkil etishgaalohida e’tibor berilmog‘i lozim. Internet o‘quvchilarga axborotlar makonidanmateriallarni qidirish, topish, foydalanish, ma'lum bir o‘zgaruvchan harakatlarnitanlash imkonini beradi. Bu o‘z navbatida axborotlarning interfaol o‘zaro ta’sirinivujudga keltiradi.

Interaktivlik - bu foydalanuvchining axborot tashuvchi bilan birga o‘zaro faolta’sir ko‘rsatish imkoniyatlarini o‘z xohishiga ko‘ra tanlash, uzatish tezliginio‘zgartirishdir. Tarmoq tizimi nafaqat hududiy, balki yoshga bog‘liq chegaralarniham olib tashlaydi. O‘quvchi o‘zidan katta yoshdagi odamlar bilan bir qatordashug‘ullanishi, kattalar esa tarmoqdagi bolalarga mos o‘yinlarni o‘ynashlari mumkin.Tarmoq tizimida ko‘p holatlarda 1,2,3-sinf bolalarini ham ayrim harbiy o‘yinlarni,otishmalar yoki urush o‘yinlarini yoki ovchining hayvonlarni otayotgan va qanchako‘p hayvon otsa, shuncha ko‘p ochko oladigan animatsion o‘yinlarnio‘ynayotganliklarini guvohi bo‘lamiz. Natijada bolada asabiy zo‘riqish, charchashholatlari uning ruhiyatiga salbiy ta’sir o‘tkazishi aniq. Demak, boshlang‘ich ta'limo‘qituvchilari, oilada ota-ona boladagi ushbu holatni oldini olishi, kuzatishi lozim.

3 Mirziyoyev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – T.: “O‘zbekiston”. 2017. – 44-b.



Xulosa shundan iboratki, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar timsolidama’naviy-axloqiy tarbiyani shakllantirishimizda Prezidentimiz ShavkatMirziyoyevning respublikamiz o‘qituvchi va murabbiylariga yo‘llagan bayramtabrigida ta’kidlaganidek “…o‘quv-tarbiya jarayonlariga zamonaiy ta’lim va axborottexnologiyalarini, yangi o‘quv metodikalarini joriy etish bo‘yicha hali oldimizdako‘plab dolzarb vazifalar turganini yaxshi anglaymiz va ularning yechimi ustidadoimiy ish olib boramiz”,4- degan fikrlarini inobatga olgan holda har doim o‘zustimizda uzluksiz va tinimsiz izlanishimiz zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar1.ilganMirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan

birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston” 2017. – 157-158-b.2.Djurayev R.X. Turg‘unov S.T. Ta’lim menejmenti. – T.: “Voris nashriyot”,

2006. – 139-b.3.Mirziyoyev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik

– har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – T.: “O‘zbekiston”.2017. – 44-b.

4.Boshlang‘ich talim Forumi materiallari.- 2016-yil 13-14-iyul.5.G.B.Niyozov, Q.Axmedov, Q. Tojiboyev. Sharq allomalari va ma’rifatparvar

adiblarning barkamol avlod tarbiyasiga oid ma’naviy-axloqiy qarashlari -T.:”O‘zbekiston” NMIU, 2010. -88 b.

4 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston o‘qituvchi va murabbiylariga yo‘llagan bayram tabrigi. // “Xalq so‘zi” gazetasi, 2017-yil 30-oktabr.



DARSLARDA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH ORQALIO’QUVCHILAR FAOLLIGINI OSHIRISH

Mamajanova Gulchexra21-umumiy o`rta ta’lim maktai

Namangan viloyati, Yangiqo’rg’on tumani

Darhaqiqat, shiddat bilan rivojlanib borayotgan bu texnika asrida ta’lim jarayonizamon bilan hamnafas olib boorish biz pedagoglarga ulkan mas’uliyat yuklaydi.Yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalashning muhim omillardan biri – ta’lim vatarbiya jarayonini davr talablari asosida olib boorish, uzviylik tamoyillarigaasoslanib, ilg’or pedagogik texnalogiyalar, shuningdek axborot texnalogiyalaridansamarali foydalangan holda darslar tashkil etishdir. Hozirgi kunda ta’lim jarayonidainterfaol usullar, innovatsion texnalogiyalar, pedagogic va axborot texnalogiyalariniqo’lashga bo’lgan qiziqish kundan-kunga kuchayib bormoqda. Bunday usulo’quvchilarni tayyor bilimlarni o’zlari qidirib topishlariga, mustaqil o’rganib taxlilqilishlariga, xatto xulosalarni ham o’zlari keltirib chiqarishlariga o’rgatadi.O’qituvchi bu jarayonda o’quvchini rivojlaishi, shakllanishi, bilim olishi vatarbiyalanishiga sharoit yaratadi.

Interfail dars jarayoni shunday tashkil etilishi kerakki, bunda sinfdagio’quvchilar faollashishi zarur, ya’ni dars o’tish jarayonida o’quv materillariningma’lum bir qismi o’quvchilar tomonidan mustaqul o’rganiladi, so’ngra sinfda hartomonlama muhokama etiladi. Bundan tashqari, o’qituvchi o’quvchini bilimnisinashi, ko’nikma va malakalarini aniqlashi, uning shaxsiy fikrini bilishi uchunalbatta to’g’ri savol qo’ya olishi kerak. Savol berishda quyidagilarni inobatga olishlozim.

-Savollar qisqa va aniq bo’lishi;-Bitta savol bilan bitta narsani so’rashi;-Savol aynan mavzuga oid bo’lishi;Sinfga yoki o’quvchiga savol berilganda albatta javobni ma’lum bir muddat

kutish kerak. Ba’zida yordam berish maqsadida savolni boshqacharoq tarzdatakrorlash mumkin. Lekin imkon qadar javobni aytmaslik kerak.

Interfaol usullar xilma-xil bo’lib, qaysi metodni tanlash o’qituvchini o’tayotganmavzusi, darsning maqsadi va vazifalariga bog’liq. Men o’z tajribamdan kelib chiqib,ona tili darsiga o’quvchilarni qiziqtirish uchun qo’llangan metodlarimdan ayrimlarinitavsiya qilmoqchiman. Boshlang’ich sinf ona-tili darslarida asosan o’tilgab darslaryuzasidan muloxaza yurita olish o’z fikrlarini erkin bayon eta olish, gap tuza olishni,matn yaratishni, xusnihatni o’rganib boramiz.



-“Sen xammasini eslab qol” nomli o’yinda guruxlarda rasmli kartochkalartarqatilib, ma’lum vaqt o’tgandan keyin kartochkalar yig’ib olinadi. Ular garmmatikxatolarsiz joylashish o’rnini xisobga olgan xolda gap tuzishlari kerak. Shu metodorqali ularni xotirasi, ijodiy, mustaqil fikrlassh qobiliyati ortadi.

-“Sirli sharlar” usuli, sharlar ichida so’zlar tartibsiz joylashtiriladi, o’quvchiulardan to’g’ri gap tuza olish kerak. Bu usul to’g’ri va mustaqil fikrlashga, diqqat vataffakkurni rivojlantirishga xizmat qiladi.

-“Fasllar”, bunda o’quvchilar to’rt guruxga ajratiladi va ularga Bahor, Yoz, Kuz,Qish so’zlari bittadan beriladi. O’quvchilar shu so’zlar yordamida qo’llaridagifasllarga matn tuza olishi kerak. Bu usul o’quvchilarda bayon, insho kabi mustaqilishlash ko’nikmalarini oshiradi.

Bu usullar xammasi o’quvchilarda mas’uliyatni va qiziqishni, erkin fikrlashni,o’rganilgan metodlarni yodda saqlab uni so’zlab bera olish ko’nikmalarini,rivojlantirishga xizmat qiladi. Bunday usullar nixoyatda ko’p. O’qituvchi o’tayotganmavzuga mos tanlay bilishi va uni darslarda qo’llay bilishi lozimdir. O’qituvchio’zining tajribasiga tayangan xolda, og’zaki va yozma ravishda, oddiy sinfxonadadarslarda qo’llab kelayotgan ilg’or usullar, o’yin musobaqalardan tortib, ko’rgazmali,tarqatmali materillargacha, o’z o’rnida qo’llay bilsa, bu uning eng katta yutug’ixisoblanadi va har tomonlama maqsadga muvofiq bo’ladi.

Men yuqorida faqat ona-tili darslarida qo’llaniladigan ilg’or interfaol usullarnitavsiya etdim. Aynan ona-tili darslarida chiroyli yozish ko’nikmalarini rivojlantiribboriladi. Shuning uchun sinfda tez-tez “Xusnixat” tanlovlarini o’tkazib turishmqasaddga muvofiq bo’ladi. Chunki bolalarda bilishga, mustaqil fikrlashga, chiroyliyozishga bo’lgan ko’nikma va malakalr shakllantiriladi va shakllantiriladi.

Shuning uchun bunday metodlarni xar bir fan, har bir darsda qo’llash kerak“Samarali mexnat bor joyda yaxshi natija bor” deyishadi donolar. Yaxshi natijauchun avvalo o’qituvchi o’z kasbini fidoiysi bo’la qolmay, zamonaviy ta’limniinnovatsion usullarini bilishi, qo’llay olishi muhimdir.

Xulosa qilib aytganda, darslarda yangi pedagogik texnalogiyalar, interfaolusullardan foydalanish o’quvchilar bilimini oshirish bilan birga ularni erkin vamustaqil fikrlashga, o’z fikrini ximoya qilishga ochiq xolda baxslashishga, o’zbilimlarini taxlil qiilishga o’rgatadi.

Men o’z tajribamdan kelib chiqib, o’quvchilarni darslarda shunday interfaolusullardan keng foydalanishlarini xoxlardim. Zero, yurt taqdiri shu murg’ak bolalarqo’lidadir, ularni chin ma’nodagi komil etib arbiyalash biz pedagoglarni eng muhimvazifamizdir.



MY LEARNING STYLE – MY STUDENTS’ LEARNING STYLES

Shodiyev Ulug’bek SalimovichBukhara District Gijduvan region 63- Specialized Boarding school

In this article, I will state how I identified my own learning style and how muchI benefited from it for learning English. I will also speak about how I managed tobring my experience to my classroom to teach the target language to different typesof learning style learners. I will give some suggestions what approaches can beapplied for different learning style students.

I used to listen to music and the same time read history books. If someone sawme doing this type of studying, they would think it was a waste of time and myparents were of the same opinion. They mentioned many times that I was beingdistracted by music and they believed that one can only work when the environmentis silent. I was pushed to adopt the same belief. However, for me it was the timewhen I could concentrate and learn better. I also faced group work at school andthough I support the importance of working cooperatively as it gives a lot ofscaffolding towards learning with the help of peers did. As a result, I had nosatisfaction of what I was doing I felt comfortable when I was given individual tasksas I always received good grades. If someone told me that I had an auditory learningstyle as well as I belong to “sociological category” based on Dunn and DunnLearning style model at that time, I would not have wasted my time searching fordifferent methods of having a good command of the English language. Instead, Iwould have enjoyed every minute of my learning process.

Only when I started my professional life as an English teacher, and when I sawthe same students as I used to be in my own classroom, I came across to Dunn andDunn model which assisted me greatly to understand my students’ learning styles andapproach them accordingly in my teaching. Therefore, I would like to share how thismodel help me to engage my students.

There are five categories that have been identified how we learn: Environmental,Philosophy, Sociological, Physical, Psychological. Each category gives a significantinsight into leaners’ tendency to acquiring information. I will describe how I benefitfrom those categories in delivering my lessons effectively in my own classroom andpreparing my lesson plans as well.

Environment-the color of the room or the amount of darkness and light canaffect a student’s learning. Even though we have a little control over this, it issuggested to divide the room with different environmental climates so that thelearning environment can be different. I try to carry my classes in different



classrooms where the position of the desks are set differently ( e.g. a round table) sothat students can work in groups or individual seats when they watch video clips.

Philosophy– the learners of this learning style relate the exterior effects to theirphilosophy state. human knowledge is the reflection of objective reality in humanconsciousness. So such kind o events as substance, quality, degree, time and space inour mentality. These cases are surely reflected in the language. V. Z. Panfilovconsiders, that the quantity, quality, time and space are reflected in the linguisticcategories. So one of the categories is the meaning of quality which is connected withthe notion of substance. In philosophy substance exists objectively and has definiteattributes.

Sociological- individuals in this category prefer working alone. These learnersare usually noticed when they are given group work. For example, I notice suchstudents who show good results when an individual work is given, yet in a group,their participation is passive and they contribute less. Some of my students cannotlearn when they feel the power of authority: instead they can gain information whenthey work with their peers rather than the constant supervision of the teacher.

Physiological- when a learner is a aware of his/her own learning style strength, itincreases the outcome of the learning. In this category the learners learning modalityand individual preference is heavily emphasized. When a learner is sure about hisway of progress he attempts to apply this style in other areas of acquiring knowledge.From my own teaching experience, it seems it is much more challenging to identifyevery learner’s learning style and sometimes it can be time consuming, yet with theright instrument it can be quick and effective. In a responsive and resourcefulenvironment, learners can make progress in their learners. When a learner enjoys thelearning process, he feels confident and less worried about result he has aimed at.

Psychological- according to this category learners are divided into analytic andglobal learners. Analytic learner gains information best when it is presented in asequential step-by-step, cumulative order to get the conceptual idea. Global learnersprefer to get familiarized with an overall goal and then deal with it in the sequence ofsmall ‘bites’.

The teacher encourages student who havedone well. Dr.Fred Jones has added anew element to the classroom design that will make learningmore effective andintriguing. The sole way optimize the lesson is to have students monitor theiractivities and correct their mistakes. Only then will students gain more skills. Theygain conscious thinking and a better understanding. The only way to do this is to usethe ‘’ co-teaching’’ method.

In conclusions, if teachers are familiar with their students’ learning styles, theywill have better understanding of each student’s individual needs and they will alsobe to increase understanding of the areas in which those students are likely to be in



need of extra support. Teachers who are aware of this, put a greater emphasis onaltering teaching methods through application of myriad approaches where possible.Students also appreciate the attention given by their teacher to their learning stylesand gain insight into the ways in which they can learn most effectively. This willguide them to become more independent learners in the future.

References1.Dunn and Dunn K. G.E. (1985)2.Learning Style Inventory (LSI) An Inventory for the Identification Of How

Individuals to learn. Lawrence 3.Jumaboyeva F A. ‘’Modern teaching method in high education’’ .20024.Shirinova N.D. “the expression of relation of substance and attribute in the

language system.



ONA TILI O’QITISH METODIKASI FANINING PREDMETI VAVAZIFALARI

Go’zal Muxtarova XoldorovnaJizzax viloyati Forish tumani


Ma’lumki, jamiyatda til kishilar o’rtasidagi aloqaning zaruriy vositasidir.Tilning aloqa vositasi sifasitadagi ahamiyati uzluksiz ortib boradi. Til borliqnioqilona mantiqiy bilish vositasidir. Til birliklari yordamidagi bilish jarayonidaumumlashtirish, tushunchani muhokama va xulosa bilan bog’lash amalga oshiriladi.

Til va nutq tafakkur bilan uzviy bog’alandi. Til o’rganish orqali o’quvchiningnutqi o’sadi va fikrlash qobilyati ham rivojlanadi.

Oan tili o’qitish o’qituvchiga bir qancha mas’uliyat yuklaydi. Maktab ta’limitizimining asosiy qismini o’quvchilarga ona tili o’qitish tashkil etadi.

Ona tili o’qitish metodikasini bilishimiz uchun biz avvalo, metod so’zigato’xtalishimiz lozim.

Metod aslida yunoncha “metodos” so’zidan olingan bo’lib, “bilish va tadqiqotyo’li”, “nazariya”, “ta’limot” kabi ma’nolarni bildiradi. Metodika (yunonchametodike) biror ishni bajarish, amalga oshirish, ado etish metodlarining, usullariningyig’indisi yoki o’qitush usullari haqidagi ta’limot. Ta’lim berish metodlari, yo’llari vavositalari haqidagi fandir.

Ona tili o’qitish metodikasi fanining predmeti o’quvchilarga o’zbek tilinio’rgatish yo’llari va vositalari, ona tilini egallash yani nutqni, o’qish va yozishni,grammatika va imloni o’zlashtiib olish to’g’risidagi ilmdir.

Ona tili metodikasi maktab oldiga qo’yilgan ta’lim va tarbiyaviy vazifalardankelib chiqib, ona tilini o’rgatisning vazifalarini va mazmunini belgilaydi, ta’lim-tarbiya berish jarayonini tekshiradi, shu jarayonning qonunyatlarini va ta’lim berishusullarining ilmiy asoslangan tizimini belgilaydi.

O’quvchilarga ona tilini o’rgatishda, avvalo, o’qitish metodlari, tamoyillari,usullari, dars va uning turlarini, o’quvchilar uchun amaliy ishlar, mashqlar va yozmaishlarning izchil tizimini nazariy va amaliy jihatdan bilish, “Nimani o’qitish kerak?”,“Qanday o’qitish kerak?” savollariga javob bera olishi lozim.

Umumiy o’rta ta’lim tizimida ona tili o’qitishni ikki bosqichga: 1.Boshlang’ich sinflarda; 2.Yuqori sinflarda o’qitish kabilarga ajratamiz. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi yuqori sinflarda ona tili

o’qitish metodikasining dastlabki bosqichi hisoblanadi.



Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasining o’ziga hos hususiyatlarimavjud. Boshlang’ich sinflarda ona tilini o’qitish grammatika, imlo va unga bog’liqholda nutq o’stirish metodikasinigina emas, balki xat-savod o’rgatish sinfda vasinfdan tashqari o’qitish metodikalarini ham o’z ichiga oladi.

Ona tili o’qitish metodikasi ta’limning turli bosqichlarida o’quvchilarning bilim,ko’nikma va malakalarini aniqlaydi ,o’qishning muvaffaqiyati va kamchiliklarinibelgilaydi, sababini izlaydi, xato va kamchiliklarini bartaraf etish usullarini topadi.Ona tili o’qitish metodikasi fani quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi:

1.Savod o’rgatish metodikasi, ya’ni o’qish va yozishga o’rgatish;2.O’qish metodikasi, boshlang’ich sinflarda o’qish metodikasi;O’quvchilarda o’qish predmetining vazifasi bolalarni tez (me’yorida) to’g’ri,

ongli va ifodali o’qish malakalari bilan qurollantirish hisoblanadi. 3.Grammatika, fonetika, imlo va so’z yasalishini o’rganish metodikasi. Bu

bo’lim to’g’ri yozuvga va husnihatga o’rgatishni Grammatik tushunchalarboshlang’ich imlo malakalarini shakllantirishni nazarda tutadi.

4.Nutq o’stirish metodikasi. Bu bo’lim o’quvchilarda alohida o’rin tutadi.O’quvchilarda birinchi navbatda tilni, nutqni anglaydilar. Ular hohlagan va qiziqarlinarsalarnigina emas, balki zaruriy narsa va hodisalar haqida o’ylab rejali nutq tuzishzarurligini ham tushuna boshlaydilar.

Ona tili o’qitish metodikasining metodologik asosi borliqni bilish nazaryasida.Bu fanning bosh vazifasi o’quvchilarning o’zbek tili lug’at boyligini to’liqo’zlashtirib olishlarini ta’minlashdir.

Ona tili o’qitish psixologiya va pedagogika metodikasi ma’lumotlariga hamtayanadi. Metodikaning masalalarini hal etishda pedagogika va psixologiyama’lumotlari zarurdir.

Pedagogik psixologiya kishiga ta’lim va tarbiya berishning psixologikqonunyatlarini o’rganishni o’z oldiga qo’yadi. U o’quvchilarda tafakkurningshakllanishini tadqiq qiladi, aqliy faoliyat usullari va ko’nikmalarini o’zlashtirishjarayonini boshqarish masalalarini o’rganadi. Metodika psixologiya fanima’lumotlariga tayanib o’qitishda o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlarinihisobga olib yondashish imkoniyatiga ega bo’ladi.

Ona tili metodikasi umumiy pedagogika bilan ham o’zaro bog’lanadi. Maktabta’limidagi xar bir o’quv predmeti, shu jumladan ona tili ham, faqat bilim berish,ko’nikma va malaka hosil qilish bilangina cheklanmay, bolaning ongini oshirishi vatarbiyalashi ham zarur. Haqiqatdan ham ona tili o’qitish jarayonida bolalarning dunyoqarashi shakllanadi, bilish qobilyatlari o’sadi. Ular aqliy, axloqiy, estetik tomondanrivojlanadi. O’quvchilar harakterida ma’lum ijobiy xususiyatlar yuzaga keladi,mehnat qilishga o’rganadi.



Ona tili o’qitish metodikasi o’zbek tilining ma’lum qismini nazariy egallashninazarda tutadi. Shuning uchun ham fonetika, leksikologiya, frazeologiya, so’zyasalishi, etimologiya, grammatika, morfologiya, sintaksis, stilistika(uslubshunoslik), orfoepiya, grafika, orfografiya kabi fanlar va bo’limlar ona tilimetodikasining muhim asosi hisoblanadi.

Ona yili o’qitish metodikasini o’rganish har bir pedagog uchun zarurdir .Yoshavlodni yetuk va barkamol qilib tarbiyalash ,Vatanga xizmat qiladigan sodiq farzandbo’lib, voyaga yetishida ustozlarning mehnati yuqoridir.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Sh. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga

quramiz” Toshkent 2017-yil2.I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent 2015-yil3.Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartlari va o’quv dasturi. Toshkent

2017-yil. 4.“O’zbek tilining izohli lug’ati”. Toshkent 2006-yil II jild.5.O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. Toshkent 2003-yil.6.A.G’ulomov “Ona tili o’qitish prinsiplari va metodlari”. Toshkent 1992-yil 7.K.Qosimova, S.Matjonov, X.G’ulomova va boshqalar “Ona tili o’qitish

metodikasi”. Toshkent 2009-yil8.Internet tarmoqlari “ZiyoNet”, “Eduportal” va boshqa ta’limga oid saytlar.



BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA DIDAKTIKO’YINLARDAN FOYDALANISH

Murotova Nasiba JabborovnaYo’ldosheva Dilfuza Suyarqulovna

Xovos tuman 9 – maktab

Annotatsiya: Maqolada maktabning boshlang’ich sinf ona tili darslaridaoquvchilarning tushuninishlari va fanning qiziqarli bo’lishi uchun didaktiko’yinlardan foydalanish to’g’risida ma’lumotlar keltirilgan.

Kalit so’zlar: didaktik o’yinlar, texnologiya, axborot texnologiyalari.

Asrlarga tatigulik chorak asrda farzandlarimiz erishgan ulkanmuvafaqiyatlarimizning poydevor sifatida boshlang’ich ta’limning ulkan va beqiyoso’rni bor. Jannatmakon yurtimiz kelajagini barpo etishda, yani farzandlarimiz ta’lim– tarbiyasining asosi boshlang’ich sinf o’qituvchilari zimmasiga sharafli va zalvorlima’suliyat yukladi. Bunga yana bir aniq dalil qilib shuni keltirish mumkin.Ruxshunoslarining takidlashlaricha, inson umri davomida egallashi zarur bo’lganbilim, ko’nikma va malakalarning 60-65 % kichik maktab yoshi (6-10 yoki 7-11yosh) boshlang’ich sinf davriga to’g’ri keladi. Shu yoshda o’quvchilarga keraklibilimni, ko’nikma va malaka berib boshlang’ich sinf o’qituvchilariga berilganimkoniyatdan 100 % foydalanish kerak.

Darslarida zamonaviy metodik vositalardan foydalanish o’qituvchiga mavzuningto’liq o’zlashtirilishiga yordam beribgina qolmasdan, o’quv jarayonidao’quvchilarning o’zlari faol ishtirok etishlarini ham ta’minlaydi. Bunda o’qitilayotganfanlar o’quvchilar yoqtirmaydigan fan bo’lmasdan, aksincha, harakatchan, tushunarliva shuning uchun qiziqarli bo’ladi. Bu esa fanini o’qitishda ijobiy natijalarga erishishgarovi bo’lib xizmat qiladi. O’qituvchi o’qitishga qo’ygan maqsad va rejalashtirilgannatijalarni, asosan, didaktik texnologiyalarning to’g’ri tanlab, o’quv jarayonini vao’quv faoliyatini uyushtirish usullarini mulohaza qilib tanlaganligi ta’minlaydi.Boshlang’ich sinflar ona tili ta’limi o’quvchilarda nutq faoliyatining asosiy turlarinio’stirish bilan bir qatorda, juda muhim masalalarni hal etishni ko’zda tutadi.

Ma’lumki, har qanday tilni o’rgatish, avvalo shu tildagi so’zlarnio’zlashtirishdan boshlanadi. O’rganilagan so’zlarni boshqa so’zlarga bog’lab, so’zbirikmalari va gaplar tuzush orqali ular asta – sekinlik bilan nutq jarayoniga olibkiritiladi: o’yin kichik maktab yoshidagi maktab o’quvchilar faoliyatda asosiy o’rinniegallaydi. Bolalarning yosh va psixologik xususiyatlaridan kelib chiqib aytadiganbo’lsak, o’yin dunyoni va o’zlikni anglashda, bog’lanishli nutqni o’stirishda asosiyvosita hisoblanadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari aqliy va jismoniy faoliyatini



tashkil qilish va rivojlantirish mazmunida didaktik o’yinlar alohida ahamiyat kashfetadi. Didaktik o’yinlar o’quvchilarning ma’naviy va axloqiy kamolotida, ularningbarkamol inson bo’lib kamol topishida ulkan tarbiyaviy ta’sir qudratiga egadir.Didaktik o’yinlar davomida bolalar jamoa bo’lib ishlashga, birgalikda ijod qilishga,hamkorlikda ishlashga va mustaqil ishlashga o’rganadilar. Bu jarayondao’quvchilarda intizomlilik, inoqlik va o’z navbatda erkin fikr yurita olishlarikuzatiladi. Didaktik o’yinlar asosan ta’lim jarayonini bolalarning yosh xususiyatlariva tayyorgarliklariga qarab samarali tashkil qilishga, ularga bilim va ma’lumotberishni yengillashtirishga, ta’limda ko’rgazmalilikni ta’minlashga qaratilgan bo’libo’quvchilarni o’quv materiallari bilan ortiqcha band qilib qo’ymaslik, toliqtirmaslikva zeriktirmaslik imkoniyatini yaratadi, dastur materiallarini o’zlashtirishda qulayliktug’diradi. Didaktik materiallar o’qituvchi tomonidan har bir darsga alohidatayyorlangan bo’lib, u dars mazmunini to’la ifodalash va o’quvchilar dars mazmunigayaxshi tushunib yetishlari uchun xizmat qiladi. Bularga har turli ko’rgazmali qurollar,turli muammoli vaziyatlarni yaratuvchi moslamalar, o’yin va hokazolar kiradi.Didaktik materiallar ham didaktik tamoillarga mos ravishda yaratiladi. Ilg’orpedagogik tajribali o’qituvchi tomonidan ta’lim –tarbiya berishning usul vauslublarini yaxshi o’zlashtirib, ularga ijobiy yondoshgan holda, nisbatan samaraliroquslub yaratish. Shuni alohida ta’kidlab o’tish lozimki dars davomodafoydalanilayotgan didaktik o’yin darsning mavzusiga mos ravishda tanlab olinishimuhim axamiyatga egadir. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini nutqini o’stirishdadidaktik o’yinlardan foydalanish samarali natija beradi. O’quvchilarning nutqboyligini oshirish, tovushlarini to’g’ri talaffuz qilishda xam didaktik o’yinlardanfoydalanish maqsadga muvofiqdir. Boshlang’ich ta’limda didaktik o’yinlargaaxborotlarni tashuvchi manba sifatida qaraladi. Dars jarayonida didaktik o’yinlarnitashkil etish o’quvchilar o’rtasida muloqat qilish, diqqatni jamlash va o’z navbatidahozir javoblik kabi xislatlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Boshlang’ich ta’limjarayonida o’yindan muntazam ravishda foydalanish ta’limda tabiiy sharoitni yaratadibu esa o’quvchilarni dars davomida erkin faoliyat olib borishlariga imkoniyatyaratadi. O’yindan samarali va olib borilayotgan darsning mazmuniga mos holdafoydalanish o’quvchiga dars davomida berilayotgan manbalarni mustaqilo’zlashtirishini, ijodiy tafakkurini o’stiradi. O’yin o’quvchilarni yashirinimkoniyatlari va fanga bo’lgan qiziqishini ochib beradi. Didaktik o’yinlar bolalarfaoliyatini rivojlantiribgina qolmay, ularning fikrlarini bir joyda to’plab, tez va aniqbayon etishga, mashg’ulotlar jarayonida o’zaro hamjihatlikda faol harakat qilishgaundaydi. O’quvchilarda bilm olishga, tengqurlaridan ortda qolmaslik hissi kuchayadi.

Dars jarayonida jo’shqin vaziyat yuzaga keladi. Eng muhumi bolalardagiiqtidor, salohiyat, maqsadga intiluvchanlik yuzaga chiqadi va mukammallashibboradi. Yosh avlodga ta’lim tarbiya asoslarini puxta o’rganish ularda keng



dunyoqarash hamda tafakkur ko’lamini hosil qilish, ma’naviy axloqiy sifatlarinishakllantirish borasidagi ta’limiy – tarbiyaviy ishlarni samarali tashkil etishgabog’liqdir. Ona tili darslarini mavzu harakteriga qarab xilma – xil, qiziqarli vafikrlashga da’vat etish o’quvchilardan mustaqil ijodiy mushohada yuritish o’z fikrinianiq, ravon, ixcham holda o’zgalarga yetkaza bilish ko’nikma va malakalarinishakllantirishga yordam beradi. Boshlang’ich sinflarda Grammatik mavzu va o’quvfaoliyati bilan bog’liq turli ta’limiy o’yinlar o’quvchilarning bilish faoliyatinioshiradi, aqliy charchoqlikni oldini oladi. Shuningdek olingan bilimlarnimustahkamlash va nazorat qilishda samarali vositalardan sanaladi. Ayniqsa ona tilidarslarida olib boriladigan ta’limiy o’yinlarning ahamiyatini hoyatda katta bo’lib,ular mazmuniga ko’ra bir necha turlarga bo’linadi. Grammatik topshiriqlaro’quvchilarning darsda faolligini oshirish bilan birga bilimlarni o’zlashtirishjarayonini yengillashtirish va mustahkamlash, nutq o’stirishga yo’naltirilgan har birmashg’ulotni qiziqarli tashkil etishga xizmat qiladi. Didaktik o’yinlar bolalarfaoliyatini rivojlantiribgina qolmay, ularning fikrlarini bir joyda to’plab, tez va aniqbayon etishga, mashg’ulotlar jarayonida o’zaro hamjihatlikda faol harakat qilishgaundaydi. O’quvchilarda bilim olishga, tengqurlaridan ortda qolmaslikdan orttaqolmaslik hissi kuchayadi. Dars jarayonida jo’shqin vaziyat yuzaga keladi. Engmuhumi bolalardagi iqtidor, salohiyat, maqsadga intiluvchanlik yuzaga chiqadi vamukammallashib boradi. Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, bugungi dunyomiqyosida axborot kommunikatsiya tizimining yuksak darajada rivoj topibborayotganligi va bu boshqa sohalar qatorida ta’lim jarayoniga ham kirib kelib, uniyanada sifatli tashkil etishga o’z ta’sirini ko’rsatayotganligi ehtiyojidan kelib chiqib,shuni aytish mumkinki, boshlang’ich ta’lim o’qituvchisi texnika va texnologiyanichuqur bilishi, tahlil qila olishi va yangilik yaratilish darajasida bilimli va mahoratlibo’lishi juda muhim. Buning uchun darsni tashkil etish jarayonida barchao’quvchilarga tushunarli, oson, qiziq bo’lgan usullarni tanlashi va qo’llay olishi,ko’rgazmali qurollardan foydalanishi, yangi ishlab chiqarilayotgan texnik vositalarnitadbiq qilishi, ta’lim oluvchilarni ijodiy, mustaqil ishlashga undashi, pedagogiktexnologoyalardan to’g’ri va unumli foydalanishi maqsadga muvofiqdir.

O’quv-tarbiya jarayonlarini tashkil etishda ham an’anaviy usullardan farqlio’laroq, yangicha pedagogik yondashuvlarni o’zlashtirish va ta’lim jarayonidaqo’llash zamon talabidir. Dars jarayonida yangicha muhitni shakllantirish, zamonaviyko’rgazmalardan, interfaol metodlardan foydalanib mazmunli olib borish zarur.Pedagogik texnologiyalardan foydalanishda ta’limning mazmunini belgilash, ta’lim-tarbiyaning shakllari va vositalarini tayyorlash, o’quvchilarning bilimlarni kengegallashi va ma’naviy fazilatlarni o’zlashtirishga yunaltirilgan topshiriqlar tiziminiishlab chiqish, ta’limning natijasi va o’zlashtirish darajasini aniqlash ularni ob’ektivbaholash uchun test vazifalarini tayyorlash kabilar tashkil qiladi. Boshlang’ich sinf



o’quvchilarining pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etilgan o’qish darslarijarayonida erkin va mustaqil fikrlash qobiliyati shakllanadi. Mustaqil fikrlashqobiliyatining shakllanishi natijasida, o’quvchilar atrof olamdagi, jamiyatdagiqonunlarni, shuningdek, asardagi ijobiy va salbiy qahramonlar orqali ular insoniyfazilatlarni anglash, bilimlarni chuqur o’rganish, keng fikrlash, tegishli qarorlar qabulqilish ko’nikmalari shakllanadi.



DARS TA`LIM JARAYONINING POYDEVORIDIR

Mirsaidova Mohinur Hamza qiziNavoiy viloyati Qiziltepa tumani 27-maktab

Annotatsiya: Ushbu maqolada zamonaviy pedagogik texnologiyalar va ulardansamarali foydalanish usullari xususida ma`lumotlar beriladi. Dars jarayonini tashkiletish, o`quvchilar bilan muloqot, ularni darsga qiziqtira olish borasida kuzatilgantajribalarga asoslanib takliflar,didaktik o’yinlar berilgan.

Kalit so’zlar: Pedagogik texnologiya,savodxonlik, didaktik o’yinlar, pedagogikmahorat.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining”Ta’lim-tarbiya va kadrlar tayyorlashtizimini isloh qilish,barkamol avlodni voyaga yetkazish to’g’risida”gi Farmoni va“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da matematikani o’qitishning sifatini oshirish bilanbirga o’quvchilarning tafakkuri va shaxsiy sifatlarini,matematik savodxonliginishakllantirish hamda ijodiy qobiliyatlarini o’stirish masalalari berilgan.Boshlang’ichsinflarda matematika kursining asosiy natural son va nol,butun, musbat sonlar ustidato’rtta arifmetik amal hamda ularning asosiy xossalari haqidagi aniq tasavvurlar va bubilimlarga asoslangan og’zaki va yozma hisoblash usullarini ongli ravishda puxtao’zlashtirishlarini tashkil etish,shuningdek jadval hollaridagi hisoblash malakalariniavtomatizm darajasida yetkazilishini tashkil etadi.

Bugungi kun o`qituvchisi o`z ustida tinimsiz ishlaydigan, har tamonlama kengfikrlaydigan, ilg`or pedagogik va axborot texnologiyalarni samarali qo`llay oladiganijodkor shaxsga, yoshlarning yuragiga chuqur kirib boradigan yuksak fazilatlaregasiga aylanishi kerakligini hayotning o`zi talab etmoqda. Husayn Koshifiyningfikricha,muallimlar bilimdon, dono, shirinsuxan, adolatli bo’lishi lozim. Umuallimlarning pedagogik mahorati haqida shunday degan edi: murabbiy bolaganasihat va ta’lim berishda lutf va odob qoidalariga rioya qilishi kerak. Ko’pchilikoldida bolaga pand berilmaydi, unga muloyimlik bilan pand-nasihat qilish lozim.O`qituvchi dars jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy eta bilishikerak. Zаmоnаviy pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrning аsоsiy jаrаyoni o‘qituvchi uchunso‘zlаsh, ko‘rsаtish, tоpshiriqlаr bеrish nаzоrаt qilish (tushuntirish, rаhbаrlik qilish)оrqаli mustаqil bilim оlish vа fikrlаshgа o‘rgаtishdаn, o‘quvchi uchun esа diqqаtnijаmlаgаn hоldа tinglаsh, kuzаtish, tоpshiriqlаrbаjаrish (tushunish, o‘zlаshtirish)оrqаli mustаqil bilim оlish vа fikrlаsh-gа o‘rgаnishdаn ibоrаt. Pеdаgоgiktехnоlоgiyalаrning аsоsiy jаrаyoni o‘quv-tаrbiya mаshg‘ulоtlаri, ya’ni o‘qituvchibilаn o‘quvchi o‘rtаsidаgi pеdаgоgik mulоqоt ko‘rinishidа аmаlgа оshirilаdi. Bumulоqоt dаvоmidа ulаrning hаr biri mа’lum fаоliyat turlаrini аmаlgа оshirаdilаr.



Ulаrning ushbu fаоliyatlаri bеvоsitа zаmоnаviy pеdаgоgik tехnоlоgiyaning аsоsiyjаrаyonini hоsil qilаdi.Hamma zamonlarda ham darsning asosiy maqsadio’quvchilarga samarali ta’lim-tarbiya berishdan iborat bo’lgan.

Samarali dars – o’quvchilarga ta’lim berish va ularni tarbiyalashda eng yaxshinatija beruvchi amaliy harakatdir,chunki “O’qituvchi – ezgulikbunyodkori”dir.”Zamonaviy dars shunday darski, - deb yozadi pedagogika fanlaridoktori,professor J.G”.Yo’ldoshev, - unda o’qituvchi o’quvchining mavjudimkoniyatlaridan ustalik bilan foydalanib,uning aqliy potentsialini ishgasolib,rivojlanishini ta’minlaydi.O’quvchi esa o’z navbatida bilimlarni chuquro’zlashtiradi va ma’naviy barkamollik sari odimlaydi.”

Boshlang`ich sinflarning ona tili fanidan o’quv dasturi asosida ilg`orpedagogik va axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanib, darslarnitashkil etishi, o`qituvchi oldiga qo`yilgan katta vazifadir. Ma`lumki darslar bosqichliizchillik tamoyili asosida olib boriladi. Har bir amalga oshirilgan tahlil keyingi tahliluchun zamin yaratishi, boshqacha aytganda berilgan bilim keyingi bilimningmuvaffaqiyatli egallanishini ta`minlashi lozim. Ona tili darslarida turli didaktiko`yinlardan foydalanish, o`quvchilarning nutq tovushlarini to`g`ri talafuz etishga,so`zni o`rinli va to`g`ri ishlatishga, gap va bog`lanishli nutqni izchil tuza olishgao`rgatadi. Masalan, a) ”Videotopishmoq” (vaqti: 5-10 daqiqa) usuli: bundao’quvchilarga mavzuga oid hech bir izohsiz bir nechta videolavha,slaydlar namoyishqilinadi.O’quvchilar har bir videolavhada qanday jarayon aks ettirilganliginiizohlaydilar,jarayonning mohiyatini daftarlariga qayd etadilar, o’qituvchi tomonidanberilgan savollarga javob qaytaradilar.

b) ”5/5”(5-10 daqiqa) usuli: bu usulni qo’llash uchun o’qituvchi oldindan birmavzuga oid (o’tgan darsni mustahkamlash yoki yangi mavzuni mustahkamlashjarayonida qo’llash mumkin) 5 ta to’g’ri va 5ta noo’rin tushunchalar yozilgantarqatma materiallarni guruhlar(sinf xonasidagi o’quvchilar )soniga mos holdatayyorlashi kerak. Buning uchun tarqatma materialining tepasiga mavzu va pastiga 10ta tushuncha,shundan 5 tasi mavzuga oid, 5 tasi noo’rin (mavzuga oid bo’lmagan)tushunchalar yoziladi.O’qituvchi tarqatma materiallarni tarqatib, usul shartlari bilano’quvchilarni tanishtiradi.O’quvchilarni noo’rin yozilgan tushunchalarning yonigaqalam bilan “?” belgisini qo’yadilar va javoblarini sharhlab beradilar.O’qituvchi faolishtirok etgan o’quvchilarni rag’batlantiradi yoki baholaydi.

O‘qish savodxonligi esa inson o‘zining maqsadlariga erishishi, bilim vaimkoniyatlarni kengaytirishi, ijtimoiy hayotda ishtirok etishi uchun, yozma matnlarnitushunishi va foydalanishi, ular to‘g‘risida fikrlashi va o‘qish bo‘yicha o‘quvchiningsavodxonligi hisoblanadi.Kitob o‘qish savodxonligida o‘quvchilar mazmunni topishva chiqarib olish, integratsiya va sharhlash, matndan tashqari bilimlargatayanish ,tushunish va baholash , matnning mazmunini anglash kabi ko‘nikmalarni



hosil qiladi. O‘qish savodxonligi, insonning matn shaklida berilgan ma'lumotlarnitushuna olish va ularga reaksiya bera olish ko‘nikmasi ,jamiyat hayotida faolqatnashish jarayonida o‘qigan ma'lumotlaridan o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanaolish, bilim va imkoniyatlarini oshira olish layoqatidir.Bu yerda, o‘qish savodxonligitushunchasi keng ma'no kasb etadi. Bu yo‘nalish maqsadi o‘quvchining berilganbadiiy asardan parcha, biografiya, xat, hujjat, gazeta va jurnallardan olinganmaqolalar, turli qo‘llanmalar, geografik kartalar kabi rangba-rang tematikadagi,tarkibida matnni ochib berishga mo‘ljallangan diagrammalar, rasmlar, kartalar, grafikva jadvallar berilgan matnni tushunishi, mazmuni haqida fikr yurita olish, matnmazmuniga baho berish va o‘qiganlari haqida fikr yurita olish kabikompetensiyalarini aniqlash hisoblanadi. Dars jarayonida o`quvchilarinining diqqatibeqaror bo`lib, tezda charchaydi. O`quvchilar diqqatini jalb qila bilish, uningsavodxonlik darajasini yanada o`stirish albatta o`qituvchiga bog`liq. Bolalarga xosqiziqarli o’yinlardan o`rni bilan foydalangandagina o`quvchilarda jamoa bo`libishlashga havas hamda o`rganishga nisbatan qiziqishni yanada oshirish mumkin debo`ylayman. O’quvchilarni o`rganishga nisbatan qiziqishni yanada oshirish jarayonida”O’zaro savol-javob”,”Aqliy hujum”,”Kichik guruhlarda ishlash”,”Muzyorar””Kubiko’yini”,”3*4”,”Bilimdon o’quvchi”,”Zanjir”,”Bir – birini o’qitish” usuli va shukabilardan dars jarayonida foydalanishimiz mumkin. Dars ta`lim jarayoniningpoydevoridir. Shunday ekan, darsdan kim qanday natija olishi uning o`zigabog`liq.Menimcha ijodkor, tajribali,izlanuvchan o`qituvchi o`zining ijobiyko`rsatkichlari bilan yaxshi natijalarga erisha olishi mumkin. Bolalarni erkin,mustaqil fikrlashga o`rgatish, har bir o`quvchiga individual yondashish, o`quvchilaruchun sinfda ijodiy muhit yaratish, mustaqil qarorlar qabul qilish, ijodiyqobiliyatlarni rivojlantirish ulkan vazifalardan biridir.

Hozirda boshlang‘ich ta'lim tizimining asosiy vazifalari o’quvchilarni hartomonlama barkamol shaxs etib tarbiyalash maqsadida ularga mustaqil fikrlash,o’zligini anglash, bilimlarni o’rganishda,maktabda va maktabdan tashkari ishlardafaollik,boy ma'naviyatimiz va qadriyatlarimizni o’rgatish,o’z shaxsidagi «men»initanitish, yuksak axloqiy fazilatlar va estetik ruhda tarbiyalashdan iborat.Boshlang‘ichsinflarda innovatsion texnologiyalardan foydalanib darslarni tashkil etish ta'limdayuqori sifat va samaradorlikka olib keladi. Boshlang‘ich ta'lim tizimidagi innovatsiontexnologiyalarning yo’nalishlari,boshlang’ich sinf o’quvchilarining ta'lim mazmuninio’zlashtirishlariga innovatsion yondashish, boshlang‘ich ta'lim jarayonida interfaolta'lim metodlarini tanlash va amalda qo’llash orqali o’quvchilarning faolliginioshirish dolzarb pedagogik muammo hisoblanadi.Shunday ekan, boshlang‘ich sinfgaqadam qo’ygan o’quvchi shaxsini shakllantirish, uning muvaffaqiyatli o’qib ketishiuchun zarur sharoitlar yaratish boshlang‘ich sinf o’qituvchisidan kasbiy hamdametodik mahorat talab etadi. Bu talablarning bajarilishi bilan ta'lim-tarbiya



jarayonida ilg‘or pedagogik texnologiyalarni qo’llash orqali o’quvchini ta'limjarayoniga olib kirish hamda ta'limning oldindan kafolatlanadigan natijasiga erishishta'minlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Azarov Yu.I. Bolalarni sеvish san'ati. T. «O`qituvchi» 1992 yil2. Azizxo’jayeva N.N. Pedagogik texnolofiyalar va pedagogik mahorat.

Toshkent. 2006-yil.3.Boltajon Sodiqov «Pеdagogik mahorat va psixologiyasi» 1996 yil4. N.M.Bekniyozov “O’qituvchi nimalarni bilishi kerak?”Toshkent-2016.51-bet.5.Rajabov M.Pеdagogika fanining allomalari T. «O`qituvchi» 1991 yil.6.Tоlipоv O‘.Q., Usmоnbоyevа M. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrning tаtbiqiy

аsоslаri. –T.: Fаn, 2006.7.Rоziqоv О., Оg‘ayev S., Mаhmudоv M., Аdizоv B. Tа’lim tехnоlоgiyasi. –

T.: O‘qituvchi, 2002.8.J.Hasanboev, X.To‘raqulov, I.Alqarov, N.Usmonovlarning “PEDAGOGIKA”

kitobi. I qism. Toshkent – 2010. “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2010.



BOSHLANGÌCH SINFLARDA O`ZLASHTIRISHI QIYIN BO`LGANO`QUVCHILARDA O`QISH KO`NIKMASINI SHAKLLANTIRISH.

Margùba Shamsiyeva Navoiy viloyat Uchquduq tuman 18-maktab

Annotatsiya: Ushbu maqolada o`ziga ishongan, har qanday ishni uddalayolishiga ishonchi bor bo`lgan shaxslarni shakllanishidagi kichik,ammo kattamuammolarga olib kelishi mumkin bo`lgan masalalar haqida mulohazayuritilgan,tajribadan misollar keltirilgan.

Kalit so`zlar: Oilaviy ta`sir, jamoadagi muhit, ishonch tarbiyasi,bosqichmabosqich harakatlanish, amaliyot va natija.

O`sib kelayotgan yoshlarni barkamol shaxslar etib shakllantirish hozirgi kunningdolzarb muammosidir. Ilm fanning rivojlanishi, hayotga avtomatika va telemexanika,kompyuter texnikasining joriy etilishi, iqtisoddagi bozor munosabatlari keng vaasosiy bilimga ega bo`lishni talab etmoqda. Demak zamon talabiga mos yashayoladigan shaxs o`z bilimini muttasil boyitish bilan mashgùl bo`lishi kerak.

Bilim olish ko`nikmasini shakllanishida boshlangìch sinf muhim bosqichdir.Maktabga munosabat, ilm olishga o`qishga qiziqish, tez ravon, tushunib o`qishko`nikmasi boshlangìch sinfda hosil bo`ladi. Boshlangìch sinfning o`qish texnikasibo`yicha miqdoriy ko`rsatkich: - bir daqiqada 80-90 so`zni o`qiy olish Talablar :harflarni to`g`ri talaffuz etish: so`zlarni tog`ri o`qishlarni tashkil etadi. Bundantashqari, tinish belgilariga e`tibor berib, ravon, tushunib o`qish va boshqalar talabetiladi.

Ko`rinib turibdiki boshlangìch sinfda egallanadigan o`qish ko`nikmalari judamurakkabdir. Bolaning savod o`rganishi bilangina o`qish ko`nikmasi shakllanibqolmaydi.O`qish ko`nikmasi o`qituvchining savod o`rgatish davrida foydalanganbarcha ish usullariga o`quvchilarning maktabga qanday tayyorgarlik bilan kelganligi,ta`lim jarayonida o`qishga faol intilishi, yani qiziqishiga bog`liq bo`ladi.

O`qituvchi savod o`rgatish davrida turli ish usullaridanfoydalanib,o`quvchilarning o`rgatilayotgan tovush va harflarni to`g`ri idrok etishinita`minlashi tovush va harflarni mustahkam esda olib qolishiga erishishi,bogìn vaso`zlarni tog`ri o`qish ko`nikmasini shakllantirishi kerak.

O`qituvchilar tajribasida “Alifbe” kitobidan, undagi rasmlardan va o`qishmateriallaridan, kesma harflar, bo`gìnlardan, harflarni eslab qolishni ta`minlovchirasmlardan so`z plakatlardan, harflar haqidagi she`rlardan, ko`chma qora taxtalardano`rinli foydalanishni kuzatish mumkin .



Lekin har qancha mukammal ish tashkil etilmasin, o`quvchilarning ma`lumqismida o`qish ko`nikmasi talab etilgan darajada shakllanmaydi. Shuning natijasidaboshlangìch sinfni tugatib, 5-sinfga ko`chgan o`quvchilar orasida matnni yetarlilichatezlikda, tushunib, ifodali o`qiy olmaydigan o`quvchilar uchraydi.

Bunday oquvchilarni qo`shimcha o`qitish ham juda qiyinchilik bilan otadi.Ularda faollik yetishmasligi, sust harakat qilish kuzatiladi.

Bunday oquvchilarning o`qishga intilishini kuchaytirish, o`qish texnikasinimukammallashtirish uchun o`ziga ishonchini shakllantirish yo`llarini topish kerakedi. Buning uchun o`quvchilar bilan oson so`zlarni o`qishdan boshladik.Ulargao`qilishi oson bo`lgan 2 harfli so`zlar tanlab,ayrim varaqqa bosma shaklda yozibberiladi. Masalan:

Ot osh os oq it un ip ol Ish ich

O`quvchilarga 25 ta shunday so`zlarni bosma shakli beriladi. O`quvchilar ularnitez va ravon o`qigandan keyin 3 harfli

tom tosh bol suv Bog` sut Tog` bosh Loy

mol qon sol sir choy til non boy Zor

4 harfli

To`rt ikki lola bola ukki Sarf5 harfli (vatan, parta, taxta, terak, parda, qalam, safar, bozor) kabi, 6 harfli

(duldul, tandir, tokzor) kabi, 7 va 8 harfli (pomidor, kamalak, kapalak, Bahodir,sumalak, paxtazor, yaxmalak………….. kabi ) so`zlar berib boriladi.

Dastlabki davrda bo`sh oquvchilar shu oson so`zlarni ham o….t- ot, o….sh- osh,u….n-un shaklida o`qishga intiladi.Agar oddiy so`zlarni tez va sidirgà o`qishgao`rgatilmasa,harflab o`qish keyin ham davom etaveradi.O`quvchilarga ko`p martatakrorlatib bo`lsa ham so`zlarni sidirgà o`qishiga erishish kerak. Bunda avvalo`quvchilarga tushunish oson, yaqqol tasavvur etish mumkin bo`lgan so`zlardanboshlash va keyin ma`nosi mavhumroq bo`lgan so`zlarga o`tish foydalidir. Quyidato`rt harfli so`zlarni o`rgatishga taklif etilgan tizimni keltiraman.

dala lola Bola



ipak elak EtakO`quvchilar sana, shama, teri, suli,tug`i kabi so`zlashuvda kam qo`llaniladigan

so`zlarni o`qishda qiyinchilikka uchraydilar.Shuning uchun so`zlar mazmunan asta-sekin murakkablashib borsa, o`quvchilarning oqishi yengillashadi.Bolalar bilanishlashda ular o`qish ko`nikmasini qanday muvaffaqiyat bilan egallayotganini,qiziqishini hisobga olish muhimdir. Shunga erishish kerakki, o`quvchi to`g`ri, tez,qiynalmay o`qiy olishigacha yetishi kerak.Bolaning muvaffaqiyatiga qarab birbosqichdan ikkinchisiga o`tiladi.

O`quvchi bu so`zlarni o`qish ko`nikmasini egallagandan so`ng to`liq jumlalarnio`qishga o`tish foydalidir.Masalan: Xo`roz qichqirdi. Rustam keldi. Osh pishdi.Bunday jumlalarni tez va tog`ri o`qigandan so`ng 3 so`zli, 4 so`zli, va 5, 6, 7 so`zlijumlalarni tavsiya etish mumkin. Bu jumlalarni sinf taxtasiga yozib ham o`qitishmumkin.

O`qituvchi chidam bilan izchil ravishda taklif etilgan ishlarni o`tkazsa,o`quvchilarning tez, to`g`ri va ravon o`qish ko`nikmasi mukammallashib boradi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Karima Qosimova|, Safo Matchonov, Xolida G'ulomova, Sharofat

Yo‘ldosheva, Sharofjon Sariyev Ona tili o‘qitish metodikasi, Boshlang‘ich ta’limfakulteti talabalari uchun darslik, О ‘zbekiston Respublikasi Oliy va о ‘rta maxsusta’lim vazirligi tasdiqlagan, Toshkent «NOSIR» nashriyoti 2009, www.ziyouz.comkutubxonasi

2. “Alifbe” darsligi 2019



O’QUVCHI YOSHLARNI VATANGA FIDOIY ETIB TARBIYALASHDAMA’NAVIY TARBIYANING O’RNI VA ROLI

Sotivoldiyeva SharifaxonAndijon viloyati XTB ga qarashli 4-DIMI

Azamov Toxirjon Toshtemir o’g’liAndijon davlat universiteti

Annotatsiya: Ushbu maqolada o’quvchi yoshlarni ma’naviy tarbiyasinitakomillashtirish, ularni vatanparvar etib tarbiyalash masalasi bayon etilgan.

Kalit so’zlar: fikr, g’oya, ma’naviyat, madaniyat,tarbiya, ta’lim

Insoniyat tarixiy taraqiyotining sivilizatsiyalashgan davri tajribasi biron birjamiyatning ezgu g’oyalar va mafkurasiz rivojlana olmasligini tasdiqlamoqda..Dunyodagi xalqlar o’z tarixining dastlabki davrlarida goh tabiat qiyinchiliklariga, gohyon-atrofdagi yovuz kuchlarning bosqinchilik harakatlariga duch kelishadi. Anashunday qaltis sinov onlarida ular o’z uyi, oilasi va vatani bilan birga, avlod-ajdodlariasrlar davomida asrab-avaylab kelgan ezgu his-tuyg’ular, tushuncha va tasavvurlar,maqsad-muddaolarni ham saqlab qolishga harakat qiladi. Ana shunday buyukma’naviy boylikni har qanday og’ir sharoitda saqlab qola olgan xalq va millatginao’zining milliy o’zligi, tarixiy qiyofasini ham saqlab qolishga erishadi. Bunda ungamilliy g’oya katta yordam beradi. Chunki milliy g’oya xalqning uzoq tarixi davomidaqanday qiyinchiliklarni yengib o’tgani, uning irodasi yengilmas va mustahkamekanini, ayni paytda kelajak avlodlar uchun ona vatanni ozod va obod holda saqlabqolish zarurligini, jamiyatning kuchi uning birligi va hamjihatligida bo’lishini doimoeslatib, millatning har bir vakiliga kuch-g’ayrat bag’ishlab turadi. Mustaqillikkaerishgan mamlakatimiz rahbarining tashabbusi bilan o’zbek xalqi ham o’z oldigaozod va obod vatan, erkin va farovon hayot barpo etish kabi buyk maqsadlarniqo’ydi. “Tabiiyki, milliy g’oyamiz shu yurtda yashayotgan barcha odamlarningoliyjanob niyatlarini, hayotiy manfaatlarini mujassam etadigan yurt tinchligi, vatanravnaqi, xalq farovonligi degan yuksak tushunchalarni o’z ichiga oladi”.

Bizning milliy g’oyamiz o’zining shakllanish va rivojlanish tarixiga ega bo’lib,zamon talablariga uyg’un holda muttasil boyib, takomillashib boradigan tizimdir.Milliy g’oya faqat bir millatga mansub bo’lib qolmasdan, tabarruk diyorimiz-O’zbekiston tuprog’ida yashayayotgan, uni o’z ona vatani deb biladigan barcha millatva elatlarga birdek daxldordir. “Milliy g’oyaning ma’no-mazmunini belgilaydiganasoslaridan biri-bu xalqimizning qadimiy va boy tarixidir. Haqiqatan ham.Yurtimizning ko’p asrlik tarixiga nazar tashlar ekanmiz, unda milliy g’oyamizningasosiy yo’nalishlarini belgilab beradigan, xalqimizga asrlar davomida xos bo’lgan



orzu-intilishlarni ko’ramiz”. Milliy g’oyamizning tarixiy asoslari bunyodkorlik,mehnatsevarlik azal-azaldan xalqimizning bosh fazilati, ustuvor maqsadlaridan biribo’lib kelganidan dalolat beradi.

Inson hech qachon tashqi dunyodan, o’zini qurshab olgan olamdagi o’zgarishlar,ro’y berayotgan hodisalar, voqyea jarayonlardan ajralib qolgan, ularni his etmaganholda, ularning ta’sirisiz yashay olmaydi. Xalqlar, millatlar, ijtimoiysiyosiy kuchlarfaoliyati tufayli sodir bo’lgan turli hodisa va jarayonlar odamlar ongi, tafakkuri vadunyoqarashiga ta’sir etadi.

Hayotda maqsadi, yuksak G’OYASI, ezgu orzu-intilishlari bo’lmagan inson vajamiyat a’zolari tabiiy ehtiyojlar doirasi bilan chegaralanib, ma’naviy yuksaklikkaerishishi qiyin. Ayrim yovuz kuchlar ta’sir o’tkazish orqali o’z g’arazli niyatlarigayetish maqsadida foydalanishlari mumkin. Shu sababli barcha davrlarda inson vajamiyat o’z maqsad-muddaolarini ifoda etadigan manfaatiga zid bo’lgan zararli vabegona g’oyalarga qarshi turadi. Har bir xalq, millat va jamiyat o’z manfaatigaxizmat qilib, uning taraqqiyotini ta’minlashga yordam beradigan muayyan g’oyagaehtiyoj sezadi.

Binobarin, g’oya muayyan millat va xalqning maqsad-muddoalari, manfaatlarizamirida shakllanadi hamda takomillasha boradi. Milliy istiqlol g’oyasi ham millatmanfaatlarini, xalqning orzu-istaklarini o’zida mujassamlashtiradi. U o’zininghayotbaxsh g’oyalari, buyuk maqsadlari bilan o’z kuch-g’ayrati, aql-zakovati va xattohayotini buyuk g’oyalar yo’lida baxsh etishga tayyor komil insonlarni tarbiyalashgaxizmat qiladi. Insoniyat tarixidan ma’lumki, yer yuzida dastlabki odamzod paydobo’lib, uning urug’, qabila, jamoa yoki xalq sifatida shakllanishi ro’y bergandastlabki davrlardayoq ularni birlashtirib turadigan umumiy g’oya va mafkuragaextiyoj tug’ilgan. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “...Chunki,mafkura — jamiyatda yashaydigan odamlarning xayot mazmunini, ularningintilishlarini o’zida mujassamlashtiradi”. Darhaqiqat, barcha davrlarda xar bir davlat,xalq, jamiyatning o’ziga xos g’oyasi va mafkurasi bo’lgan. “Mafkura har qandayjamiyat hayotida zarur. Mafkura bo’lmasa odam, jamiyat, davlat o’z yo’liniyo’qotishi muqarrar. Ikkinchidan, qayerdaki mafkuraviy bo’shliq vujudga kelsa,o’sha yerda begona mafkura hukmronlik qiladi”. Chunki jamiyatning, xalqning o’zoldiga qo’ygan aniq maqsadi uni amalga oshirishda jamiyat ahdini birlashtiradigan,safarbarlikka undaydigan g’oyasi va mafkurasi bulmasa, u muqarrar ravishdahalokatga maxkum bo’ladi.

Mafkuramiz, tutgan yo’limiz, bor kuch-g’ayratimiz ana shu ulug’vor niyatniamalga oshirishga yo’naltirilishi kerak. Xalqimizni, yurtimizdagi barcha siyosiykuchlarni, nodavlat tashkilotlarni yagona umumiy maqsad atrofida birlashtiradigan,bir tan-u bir jon qiladigan milliy g’oya ham aslida shu”.



Foydalanilgan adabiyotlar1. Shavkat Mirziyoyev. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan

eng oliy bahodir. T:O’zbekiston. 2018. B:380.2. Karimov.I.A. Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura T.O’zbekiston.1996.3. Karimov.I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni- xalq, millatni-millat qilishga

xizmat qilsin. T.O’zb. 1998-y.B:264. Karimov.I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T. Ma’naviyat. 2008-y.

B:72



ONA TILI O`QITISH JARAYONIDA KOMPETENSIYAVIYYONDASHUVGA ASOSLANGAN O`QUV TOPSHIRIQLARIDAN

FOYDALANISH METODIKASI

Saydaxmedova Zeboxon Ibragimovna Xorijiy tillarga ixtisoslashtirilgan Davlat umumta’lim maktabi

Alisher Navoiy nomidagi o`zbek tili va adabiyoti [email protected]

Annotatsiya: Maqolada ona tili o`qitishda o`quvchilarda shakllantiriladigantayanch kompetensiyalar elementlarini amalda qo`llash jarayonlari namunalarikeltirilgan. O`quvchilar iqtidorini oshirishda, ularning nutqi, fikrlashi, mavjudaxborot manbalaridan foydalana olish ko`nikmalarini shakllantirishda tayanchkompetensiyalarni qo`llash tavsiyalari berilgan.

Tayanch so`zlar: kompetensiya, shaxs sifatida o`z-o`zini rivojlantirishkompetensiyasi, ruhiy va intellectual kamolotga intilish, ijodiy fikrlash malakasinioshirish;

Umumiy o`rta ta’lim muassasalarida ona tili fanini o`qitishning maqsadi-o`quvchilarda og`zaki va yozma nutq ko`nikmasini, ijodiy fikrlash malakasini,kitobxonlik va nutq madaniyatini rivojlantirishdan iborat.

Ona tili fanini o`qitishning asosiy vazifasi – o`quvchi shaxsini fikrlashga,o`zgalar fikrini anglashga, o`z fikrini og`zaki hamda yozma shaklda savodli bayonqila olishga qaratilgan nutqiy( kommunikativ) kompetensiyani rivojlantirish;o`quvchilarda grammatikaga oid o`zlashtiriladigan bilimlarni (fonetika,leksikologoya, so`zning tarkibi, so`z yasalishi, morfologiya, sintaksis, yozuv va imlo,tinish belgilari, nutq uslublari, stilistikaga oid tushunchalarni) rivojlantirish hamdaona tilining keng imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda to`g`ri va ravon bayoneta olishni rivojlantirishga qaratilgan lingvistik kompetensiyalarni shakllantirishdaniborat.

Ona tili fanidan o`quv dasturi o`quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirishgayo`naltirilgan Davlat ta’lim standarti talablaridan kelib chiqib tuzilgan. O`quvdasturida o`quvchilarda fanga doir nutqiy va lingvistik kompetensiyalarni hamdatayanch kompetensiyalarning elementlarini shakllantirish ko`zda tutilgan.

Umumiy o`rta ta’limda – ona tili imkoniyatlari asosida ta’lim oluvchidamustaqil va ijodiy fikrlash, ijodiy fikr mahsulini nutq muhiti, sharoiti va vaziyatigamos ravishda og`zaki va yozma shakllarda to`g`ri, ravon va aniq ifodalashko`nikmalarini shakllantirishdan iborat. 5-9- sinflarda ona tili fonetikasi, leksikasi,morfologiya va sintaksisini tizimli va amaliy samarali o`rganish natijasida ta’lim



oluvchiga tilshunoslik fani asoslarini berish emas, balki ayni bir narsa- hodisaniatash, fikrni ifodalash uchun ona tilida o`nlab imkoniyatlarning har birining o`z ifodava ta’sir xususiyatini o`quvchiga yetkazish, unda mana shu jihatlarni ilg`ay olish,bunda axborot resurslariga murojaat qilishmadaniyatini shakllantirish, har bir shaklva imkoniyatdan o`z o`rnida foydalana olish malakalarini rivojlantirishdir.

Ma’lumki, O`zbekiston Respublikasida tayanch kompetensiyalar quyidagichanomlanadi:

1. Kommunikativ kompetensiya.2. Axborot bilan ishlash kompetensiyasi.3. Shaxs sifatida o`z- o`zini rivojlantirish kompetensiyasi.4. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi.5. Umummadaniy kompetensiya.6. Matematik savodxonlik, fan va texnika yutuqlaridan xabardor bo`lish hamda

foydalanish kompetensiyasi.Bizningcha “kompetensiya” deganda, o`quvchilar tomonidan egallangan bilim

va ko`nikmalarni mustaqil ravishda shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy faoliyatlarda amaliyqo`llay olish layoqati tushuniladi. Ilmiy tadqiqotchi sifatida darslarimda tayanchkompetensiyalarning barcha turlaridan unimli foydalanishga harakat qilaman.

1. Kommunikativ kompetensiyasi: Mavzudan kelib chiqib to`g`ri javob beraolish;

2. Axborot bilan ishlash kompetensiyasi:mavjud aborot manbalaridan (internet,televizor, radio(audio-video yozuv), telefon, kompyuter, elektronpochta va boshqalar)foydalana oladi;

3. O`zini o`zi rivojlantirish kompetensiyasi: shaxs sifatida doimiy ravishdao`zini-o`zi rivojlantirib, jismoniy,ma’naviy, ruhiy va intellectual kamolotga intilaoladi;

4. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi: mehnat qonunchiligida o`z haqhuquqlarini biladi, jamiyat va oilasi manfaati uchun xizmat qila oladi.

5. Umummadaniy kompetensiyalar: vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatlihamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo`lish;

6. Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo`lishhamda foydalanish kompetensiyasi: aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy,oilaviy, kasbiy va iqtisodiy rejalarni tuza olish.

Bugun sizlarga 3- tayanch kompetensiya: Shaxs sifatida o`z- o`zini rivojlantirishkompetensiyasi bo`yicha olib borilgan ishlar, erishilgan yutuqlar haqida o`ztadqiqotim natijalarini o`rtoqlashmoqchiman.

Darslardagi qatra va ijodiy matn yarata olish ko`nikmasi o`z-ozini rivojlantirish,jismoniy, madaniy, ruhiy va intellectual komolotga intilishga undaydi, o`z hatti –harakatini nazorat qila bilishga, halollik, to`g`rilik kabi sifatlarda ega bo`lishga



chorlaydi. Quyida o`quvchilar tomonidan yaratilgan qatra va ijodiy matnlar shaxssifatida o`z-o`zini rivojlantirish kompetensiyasiga yaqqol misol bo`la oladi.

Bolalikning begùbor tongiBolalik bu - begùborlik. Bizning quvonchli kunlarimiz, shirin allamiz. Zavqqa

to`la baxtli onlarimiz. Kulgu gullarining gùncha ochish davri. Zamon torlariningyoqimli misiqasi. Tabiatning jilmayishi. Ilohiy kuch, ilk qadam, ilk sevinch tuyg’usi.Ilk so`z va albatta hayot. Bu bolalikning begùbor tongi emasmi? Bizga ayon, har birbola o`zgacha. O`ziga xon, o’ziga bek… Gàyri tabiiiy qarash. Boshqacha xususiyat.Har gapida sokinlik, jo`shqinlik o`ynaydi. Uning munchoq – munchoq ko`zlariqalbingga xotirjamlik keltiradi. Har kulishida o`zing bilmagan holda osmonlargauchasan, bulutlarni quchasan. Har so`zin tinglab, uzoq vaqt yashaganday bo`lasan.Uni ilk bor qo`lingga olsang, bag`ringga bossang, bolaligingni eslaysan. Sen hamdala – qirni sevganing, qalbingdagi baxt nima ekanligini tuyganing yodingga tushadi.Ana shunday tarzda bolalikning begùbor tongi seni qarshilaydi. Hayotingning engnish urgan faslini topasan. Bolalik bozorining xaridori bo`lasan. U yerdan bolalikdavri, bolalik ko`ngli, bolalik bag`ri, bolalik nozi kabi mevalarni sotib olasan.Ularning sevinch ila ta’mini totib ko`rasan. Vaqt o`tib, qiymati ko`tarilgach, yanasotib olish uchun yelib - yugurasan. Ammo bu bozorning xaridori bo`lolmaysan.O`rningni boshqasi egallaydi. Qaygùrma ! Sen uchun esa o`smirlik bozori poyezdiuchun chipta beriladi.

Bahor tabassumi Bahorning ilk tongida o`zgacha uygòndim. Derazadan qaradim. Kayfiyatim

ko`tarilib ketdi. Negadir o`zimni qushdek yengil his qila boshladim. O`zgachayoqimli hid taraldi. Bu bahorning yoqimli ifori edi. Bunchalar ham yoqimlisan,bunchalar ham go`zalsan, bahorim! Sening yoqimli shabadang ham daraxtlarni astauygòtadi. Ular ham o`z tuhfasini senga hadya qilishadi. Ular gullaydi. Bu sovgàniko`rib sen yana ham atrofga o`zgacha boqasan, hamma yerni gulga burkaysan.Bundan shodlangan quyosh esa o`z nurlarini o`zgacha taratadi. Bahor, sening seningtabassumingni ko`rdik. Hammayoq gulga burkandi, bu sening tabassumingemasmikan?

Vaqt Vaqt…O`z qadriga yetkazadigan,ba’zilar uchun tez va ba’zilar uchun sekin

o`tadigan jarayon.Vaqt…Bolalik chogìda tushunmay behuda ketgan jarayon. Vaqt…Hozirda ba’zida yetmay, ba’zida ortib qoladigan jarayon. Vaqt…Yillar o`tib, oila vabola tashvishi bilan shoshiltiradigan jarayon. Vaqt…Keyinchalik umr yakuniyaqinligini bildiruvchi jarayon. Shunday ekan, vaqtimizning qadriga yetish vaqtikelmadimikan?

O`qib- o`rganganlari va hayot tajribasidan foydalangan holda kundalikturmushda uchraydigan muammolarni hal eta olish ham o`z- o`zini shaxs sifatida



rivojlantirish kompetensiyasi hisoblanadi. O`quvchilarning ijodiy fikrlari esa bungayaqqol misol bo`la oladi.

HayotHayot- oqar daryo ekan. Xuddi shu oqar daryo toshlarga urilganidek, uning

yo’llari ham tekis emas ekan. Hayot - bu baland daraxt ekan.Lekin shu daraxtningtagidan ajal qurti kemirgani uchun ham ba’zida hayotimiz ham poyoniga yetibborarkan. Hayot - asfalt qilinmagan yo`l ekan. Gohida qoqilib, gohida loyga botibyashar ekanmiz. Hayot - ustoz ekan va uning saboqlari umrimizda katta rol o`ynarekan.Hayot pionnina klavishalari ekan. Pionino ijrochisi qora klavishalarnibosganidek, biz ham ba’zida xato qilib turar ekanmiz.

TaqdirO`shanda kichkina edim. Men uni yaratishim kerak edi. Men uni yaratdim,

xuddi bolalardek! U mening qo`limda qo`gìrchoq edi go`yo. Yillar o`tib, men o`smirbo`ldim. Endi men o`zimga sig`may ketardim, xuddi butun dunyo menga qarshichiqayotgandek ko`rinardi. O`zimda qandaydir tuygùlarni his etardim. Negadir endio`zimni uning qo`lidagi qo`gìrchoqdek his qilardim. Katta bo`ldim, endi meno`zimni eplay olardim. Endi u menga ba’zida do`st, ba’zida esa raqib edi. U menioyogìmga har qadamda bolta urib, yiqitishga harakat qilardi. Ba’zida u qo`ygantuzoqlarida ancha qolib ketardim, ba’zida tuzogìni chetllab o`tardim. Ba’zida unideb yig`lar, ba’zida kulardim. Endi yanayam kattaroq bo`ldim, endi men xulosachiqardim.Odamlarning taqdiri o`z qo`lida ekan.Taqdir tuzoq qo`ymas ekan, aslida ubizga imkon berar ekan. Ammo biz insonlar o`zimiz qo`ygan tuzoqqa, o`zimiz tusharekanmiz!

Bugungi kunHayot bir ko`chaga o`xshaydi. Unda qanday qadam bosish o`zimizga bog`liq.

Hadeb, o`tmishga alanglasak, hayotda ko`p qoqilamiz. Xotiralar unda chalgìshgaolib keladi. Kelajakka intilaversak, bugungi kun yo`qoladi, bugungi maqsadyo`qoladi. Biz bugungi kun, mana shu soniya bilan yashashimiz kerak. Hayotdabugungi rejalar bo`lmay turib, bir yildan keyin nima qilaman, nima qilishim kerak,deb emas, balki hozir nima qilaman, bugun nima qilishim kerak, deb savol berishimizkerak. Agar har bir inson bugungi kun bilan yashaganida edi, orzular vamaqsadlardan ko`ra, gàlabalar va yutuqlar ko`proq bo`lardi. Kim biladi, yanakimlardir: ”Buguning bilan yashasang, xor bo`lasan, ertangni o`yla!”- deb qo`yishadiNima bo`lganda ham, har bir inson hayoti davomida o`z umr daftariga taqdir qalamibilan o`z bitigini bitishi kerak. Niyatim esa har bir insonning umr daftaridagi orzu-maqsadlari va yutuq, gàlabalari o`rtasida doimo tenglik bo`lsin! Har bir insonningtaqdir qalami doimo o`tkir bo`lsin!

Yuqoridagi ijodiy matnlarni yaratishdan tashqari, nutqiy( kommunikativ)kompetensiyani rivojlantirish; o`quvchilarda grammatikaga oid o`zlashtiriladigan



bilimlarni (fonetika, leksikologoya, so`zning tarkibi, so`z yasalishi, morfologiya,sintaksis, yozuv va imlo, tinish belgilari, nutq uslublari, stilistikaga oidtushunchalarni) rivojlantirish hamda ona tilining keng imkoniyatlaridan unumlifoydalangan holda to`g`ri va ravon bayon eta olishni rivojlantirishga qaratilganlingvistik kompetensiyalarni ham shakllantirib, tahlil jarayonlarini o`tkazilsa hammaqsadga muvofiq. O`zbek tili o`qitish metodikasi fani hozirgi kungacha boy tajribato`pladi. U pedagogika fanlari tizizimidagi mustaqil fan sifatida shakllandi,rivojlandi, hozir ham rivojlanishda davom etmoqda. Uning mazmuni ona tilita’limining izchil tizimini ishlab chiqish, ona tili darslarini tashkil etishga oidmetodik tavsiyalarni tanlash va amaliyotga joriy etishgina emas, balki metodikasohasining zamonaviy pedagogik texnologiyalar, til o`rganishning interfaolmetodlarini o`zida aks ettirgan ilmiy asoslarni ishlab chiqishdir.

Ona tili darslarida kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan o`quvtopshiriqlaridan foydalanilsa, har bir dars qiziqarli o`tishiga, badiiy so`z qudratinianglashga,vatanga sadoqatli insonlarga mehr- oqibatli hamda umuminsoniy va milliyqadriyatga e’tiqodli bo`lishga zamin yaratiladi, desak mubolag`a bo`lmaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. O`zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi vazirligi Respublika Ta’lim

Markazining “O`quv dasturi” 2017- yil2. “Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan Davlat ta’lim standartlari”

Andijon viloyati, Baliqchi tumani 15 – umumta’lim maktabi oily toifali o`qituvchisiFoziljon Anapiyayev ma’ruzasi.2017- yil.

3. Nozimaxon A’lamova. “Hayot oynasidan mo`ralaganda” “Istiqlol nuri”nashriyoti 2019- yil. Xalq Ta’limi vazirligi tasarrufidagi Xorijiy tillargaixtisoslashtirilgan Davlat umumta’lim maktabi o`quvchisi.

4. “Bahor tabassumi” Malikxo`jayeva Mumtoza. “Istiqlol nuri” nashriyoti.2019- yil. Xalq Ta’limi vazirligi tasarrufidagi Xorijiy tillarga ixtisoslashtirilganDavlat umumta’lim maktabi o`quvchisi.

5. “Haqiqat tilsimlari” Zeboxon Saydaxmedova.“Sharq” nashriyoti.2012-yilXalq Ta’limi vazirligi tasarrufidagi Xorijiy tillarga ixtisoslashtirilgan Davlatumumta’lim maktabi ona tili va adabiyot o`qituvchisi



CHET TILINI O’QITISHDA YORDAMCHI VOSITALARDANFOYDALANISH

Atabaeva Dilfuza AtanazarovnaXorazm viloyati Qo’shko’pir tumani 44-o’rta ta’lim maktabi

Annotatsiya: Kun sayin jahonga yuz tutib, har jihatdan o’zgarib borayotganmustaqil Respublikamiz jadallik bilan ijtimoiy va iqtisodiy sohalarda rivojlanibborayotganligining shohidi bo’lib turibmiz. Barcha sohalarda bo’layotgani kabi ilm-fan sohasida ham ilmiy yangiliklar dunyoga kelmoqda. O’rta asrlardamamlakatimizda butun dunyoga taniqli olimu-fozillar yashab ijod etganlari barchagama’lum. Bugugi kunda ham ana shunday olimlar, mutaxassislar, umuman olgandabarkamol rivojlangan shaxs, o’z ishining ustasi bo’lgan kasb-hunar egalari, yetukkadrlar tayyorlash’’ Ta’lim to’g’risidagi qonun’’ va ’’Kadrlar tayyorlash milliydasturi’’da belgilab berilgan. Shu sababli ham avvalo o’tmishda allomalar qoldirganijodiy meroslari, mamlakatimiz, shuningdek, jahon ilm-fanining zamonaviyyutuqlaridan bahramand bo’lish, davr talabidir. Bunga esa faqatgina chet tillarinimukammal bilish, tilga oid barcha qonun qoidalari bo’yicha bilim egallash zarurbo’ladi. Muallif shu maqsadda chet tillarni o’rganishning yanada samarali yo’llariniizlash, turli o’qitish uslublarini yaratish olimlarimiz, izlanuvchi o’qituvchilarimizoldida turgan dolzarb vazifa ekanligini o’z fikrlarida berib o’tgan.

Kalit so’zlar: Chet tilini o’qitishda yordamchi vositalar, internet imkoniyatlari,lingofonli qurilmalar, yordamchi yasama qo’llanmalar, tarqatma materiallar, o’quvvositalaridan kompleks foydalanish.

Chet tili o’qituvchisi didaktik materiallarniyaratish va yaxlit o’quv jarayoninioptimallashtirishda yangi axborot texnologiyalaridan foydalanishi mumkin.O’qituvchi uchun axborot muhiti-Internet:qo’shimcha axborotlar olish;til o’rganishbo’yicha hamkasblar o’rtasida axborot almashish;turli masofaviy loyihalar,konferensiya, tanlovlarda o’qituvchilarning ishtiroklari;Internet texnologiyalaridanfoydalanib, xususiy metodik ishlanmalarni ishlab chiqish imkoniyatini beradi.O’qituvchilar ko’p qirralizamonaviy darslik, o’quv qo’llanmalardan foydalanib, darsjarayoniga tayyorgarlik ko’rsalar hambu ishlarga zarur materiallarnitanlashda ayrimqiyinchiliklarga duch keladilar. Internet esa o’qituvchiga mavjud bozordan zarurbo’lganlarini tezkorlik bilan toppish, ularni tahlil qilish, o’z shaxsiy nuqtai nazaridankelib chiqishi va muhim xulosalar chiqarishga imkon beradi. Zamonaviy o’qituvchiaxborotlar oqimidan o’z yo’nalishini aniq belgilab olishi lozim. So’nggi yillardaaxborot texnologiyalaridan yangi texnik vosita, o’qitishning yangi shakli vametodlaridan foydalanish, o’qitish jarayoniga yangicha yondashuv talab etilmoqda.



Ma’lumki, chet tilini o’qitishdan asosiy maqsad o’quvchilarda chet tilini amaliytarzda o’zlashtirish va ularda kommunikativ madaniyatnishakllantirish hamdarivojlantirishdan iborat. Zamonaviy o’qitish tizimi hamkorlikda o’qitish va axborottexnologiyalari, internet tizimidan foydalanib, loyiha metodikasini qo’llashnitalabetadi. Bu metodika o’quvchilarda shaxsning o’zligini nomoyon etish, o’qitishgayo’nalganlik bilan yondashish, har bir shaxs xususiyatlarini, o’qishda egallaydigano’zlashtirish darajalarini, iqtidorlarini va hokazolarni hisobga olgan holda ta’limniinduviduallashtirish va samaraliligini oshirishga yordam beradi. Komputerdanfoydalanishda ta’limiy dasturlardan keng foydalaniladi. Internet imkoniyatlaridanfoydalanish chet tillarini yanada chuqurroq o’rganishlarida muhim ahamiyat kasbetadi.

O’qituvchi o’quvchilar ishlarini asta sekin nazorat qilib boradi. Bundaaudioaktiv turdagi lingofon qurilmasi katta yordam beradi. Bu qurilma boshqalargaxalaqit qilmay, alohida o’quvchilar juftliklari ishlariga ulanish va kerakli tuzatishlarkiritishga imkon beradi. Ishni boshqalardan avval tugallagan ba’zi o’quvchilargaqo’shimcha topshiriqlar taklif etiladi. Lingofonli qurilmalar yordamida o’quvchilargaturli darajadagi qiyinchiliklarga ega topshiriqlar berib ularga differensialyondashishni muvaffoqiyatli amalgam oshirish mumkin. Nutqiy tayyorgarlikmashqlarini juftliklarda bajarish jarayonida tilga bir xil tayyorgarliklarga ege bo’lgano’quvchilarni birlashtirgan ma’qul bo’ladi.

Chet tillari xonasi birinchi navbatda chet tillarbo’yicha na’munaviy ro’yxatdako’rsatilgan o’quv vositalari bilan ta’minlanishni ko’zda tutadi. Shu bilan birga ko’pyillik tajribalar ijodiy ishlovchi o’qituvchilar ularga qo’shimcha o’zlari yaratganqo’llanmalardan foydalanishlarini ko’rsatadi. Qo’lda yasalgan qo’llanmalar asosano’lkashunoslik va kundalik hayot bo’yicha materiallar asosida yaratiladi, chunki hechbir markazlashtirilgan nashr etiladigan qo’llanma mahalliy sharoitni, uning tabiatini,iqtisodiy rivojlanishi xususiyatlarini aks ettira olmaydi va kundalik materiallarnidoimiy yangilanib borishini ta'minlamaydi. Darsni qiziqarli bo’lishiga intilish,o’quvchilarning og’zaki amaliyotlarini tashkil etish uchun dolzarb mavzulardanfoydalanish, ular uchun shaxsan ahamiyatli materiallarni kiritish, o’quvchilarni anashu materiallar asosida qo’llanmalarni o’z qo’li bilan yaratishga chorlaydi.

Tarqatma materiallarni tayyorlash ko’pincha bir guruhda o’qiydigano’quvchilarning bilim darajalari bir xilda bo’lmaganligi sababli yuzaga keladi. O’quvjarayonini individuallashtirib chet tili o’qituvchilari ko’pincha o’zlari individualtopshiriqlar bilan chet tilida kartochkalar tuzadilar. Bu o’quvchilarning axborotrejasini mustaqil aniqlab olishlarini nazarda tutuvchi ijodiy xususiyatdagi topshiriqdarslik mashqlari murakkab variantlari bo’lishi mumkin. Yaxshi tayyorlanmagano’quvchilar uchun ham shunga o’xshash topshiriqlar taklif etish mumkin. Lekintopshiriq bajarishni osonlashtiruvchi tayanch elementlarni kartochkada ko’zda tutish



zarur bo’ladi. Tasvirlash uchun rasm asosiy so’zlar va iboralardan iborat bo’lishikerak. Yaxshi tayyorgarlikka ega bo’lmagan o’quvchilarga esa shunday topshiriqnibajarish uchun rasmlar bilan kartochkalar tarqatiladi.

O’quv vositalaridan kompleks foydalanish o’quv-tarbiyaviy jarayonda alohidaqo’llanmalardan foydalanish emas, balki ulardan ma’lum birlikda, dasturning alohidasavolini o’rganish uchun, har bir darsning o’quv-tarbiyaviy vazifalarini bajarishuchun yetarli va zarur bo’lgan bir biri bilan o’zaro bog’liq qandaydir mos ravishdagiko’plikdagi o’quv vositalaridan foydalanish bilan bog’liqdir. Boshqacha qilibaytganda, pedagogik jarayonda o’quvchilarni gapirishga, eshitishga, o’qish vayozishga o’qitish uchun turli darajadagi murakkablikdagi komplekslarni qo’llashhaqida gap boradi. O’qitish vositalarini kompleks qo’llash shu tarzda bir tomondan uyoki bu o’quv-tarbiyaviy maqsadlar uchun o’qitish vositalari kompleksini yaratishmasalasini va ikkinchi tomondan ulardan darsda metodik to’g’ri foydalanishmasalalarini o’z ichiga oladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. M. Xoldoro’va, N. Fayziyeva, F. Rixsitillayeva “Chet tilini o’qitishda

yordamchi vositalardan foydalanish”-Toshkent 2005 yil. 2. J. Jalolov. ”Chet tili o’qitish metodikasi”-Toshkent, ”O’qituvchi”1996 yil. 3. F. Zaripova “Chet tillar o’qitish metodikasidan qo’llanma”-Toshkent 2002 yil.4. S. Saydaliyev :”Chet tili o’rgatish metodikasidan ma’ruza matnlari”-

Namangan 2002 yil.



QIZIQISH, QOBILIYAT HAMDA TEMPERAMENT HUSUSIYATLARINIANIQLAB O’QUVCHILARNI KASBGA YO’NALTIRISH

Muhammadjonova Marhabo MahmudjonovnaHamidova Barno Bahodirovna7- umumiyo’rta ta’lim maktabi

Andijon, Baliqchi tuman

“Kelajakda men kim bo’laman?” degan savol hayot bo’sag’asida turganyoshlarni va har qanday yoshdagi shaxsni qachondir o’ylantirgan. Chuqur mulohazaqilishga chorlagan.

Agar inson farovon va baxtli yashashni niyat qilgan bo’lsa, u o’ziningtemperamenti, qiziqishi va qobiliyatiga mos bo’lgan kasbni tanlashi zarur.O’ztemperamenti, qiziqishi, qobiliyatini aniq belgilash hamda shu asosda hayotdayuqori cho’qqilarni zabt etishda psixologlarning ko’rsatmalaridan to’liq foydalanishmaqsadga muvofiqdir.

Maktabni bitirayotgan o’quvchilar kasb tanlash bo’yicha o’quvchilikdagi har xilorzu va fantaziyalarini chetga surib aniq bir kasbni tanlashga majburdirlar. Bubitiruvchilar uchun mas’uliyatli davr-mustaqil mutahassis bo’lish uchun tayyorgarlikdavridir.

Mustaqil mutahassis bo’lish maqsadida kasb tanlash masalasini har kim turlichahal etadilar. Aksariyat yoshlar (birinchi usul) ota-onalari, do’stlari, tanishlari,ommaviy axborot vositalaridagi ma’lumotlar asosida biror kasbni tanlaydilar.Boshqalar esa (ikkinchi usul) har bir maktabda faoliyat ko’rsatayotgan kasbgayo’naltiruvchi pedagog, amaliyotchi psixolog mutahassislarning ko’p yilliko’rganishlari asosida kasb tanlaydilar.

Kasbga yo’naltiruvchi pedagog, psixolog mutahassislarning tavsiyalari asosidakasb tanlash ancha samarali. Bunda ular shaxsdagi qiziqish va qobiliyati hamdatemperament hususiyatlarini e’tiborga oladilar. Demak, insonda o’z “qadrdon”kasbini topish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bu orqali uning keyingi hayoti yanadamazmunli o’tadi. Albatta, kasbga yo’naltiruvchi mutahassis o’zining egallab turganlavozimi talablariga javob bersagina yuqoridagi xulosamiz kuchga ega bo’ladi.

Birinchi usulda yondashishning, ya’ni o’zining ota-onalari, do’stlari, tanishlari,radio va televideniyadagi ko’rsatuv va ma’lumotlar asosida biror kasbni tanlashningo’ziga yarasha kamchiligi bor. U ham bo’lsa hali sinab ko’rilmagan biror faoliyatniboshqalarning tavsiyasi asosida tanlashdir. Bu yerda ikki shaxs qatnashyabdi:tanlovchi va yordamchi. Tanlovchi yordamchidan yordam so’raydi. Yordamchio’zining tajribasidan kelib chiqib maslahat beradi. U yoki o’zining kasbini egallashni,yoki umuman ushbu kasbga yaqinlashmaslikni maslahat beradi. Bunday



yordamchilar kasb tanlovchini dovdiratib, unga kasb tanlashga bo’lgan qiziqishniso’ndirib qo’yishlari mumkin.

Birovning tajribasi kasb tanlayotgan o’quvchi uchun mayoq sifatida hizmatqilishi mumkin, lekin u, mayoq ko’ringani bilan o’quvchining kemasi unga qadaryetib boradimi? Agar mayoqlar soni ko’p bo’lsachi? Maslahat berayotgan insono’zining tajribasi va nuqtai nazaridan kelib chiqib ta’sir o’tkazishga harakat qiladi.Bunday holat maslahat beruvchilarning ichki kechinmalari o’quvchi uchunbegonaligi bilan ajralib turadi. O’quvchining temperament, qiziqish va qobiliyatinianiqlash uchun na o’quvchining o’zi, na “maslahatchilar” tayyormas. Mazkurjarayonda psixolog mutahassisning ishtiroki maqsadga muvofiq bo’ladi. Undantashqari, qiziqish va qobiliyatni aniqlash anchagina vaqtni talab etadi. yuqoridatasvirlangan holatni esa, kechinmalari bir-biriga begona bo’lgan ikkitahamsuhbatning muloqotiga o’xshatishimiz mumkin. Kasb tanlash sohasining asosiymuammolarini aynan mana shu holat keltirib chiqaradi. Bunday holatning bartarafetishning imkoni bormi? Bor. u ham bo’lsa o’quvchining kasb tanlashdagi o’zimkoniyatlarini o’zi belgilashidir. Buning natijasida o’quvchi kasbni o’zi mustaqiltanlashi amalga oshishi kutiladi. Shundagina o’z temperamenti tipiga mos bo’lgankasbni tanlashi, har bir insonning iqtisodiy imkoniyatlari to’liq ochilishiga erishishmumkin bo’ladi. Shaxs yosh bo’ladimi, yoki mo’ysafid, ularning har biri noyob,nodir va qaytarilmasdir. Shunday ekan har bir yosh inson uchuno’zining qiziqishi vaqobiliyatiga mos bo’lgan kasbini tanlashga berilayotgan imkoniyat ularning fazilatlari(qiziqishi va qobiliyatlari) hurmat qilinayotganligini bildiradi.

Psixologiyada ma’lumki inson asosiy 4 ta temperament tipiga bo’linadi. Shubilan birgalikda aralash tipdagi insonlar ham bor. Lekin, ikkala tipdanbittasidominant ya’ni ustun hisoblanadi. Shaxsning mana shu temperamenthususiyatlarini hisobga olgan holda kasbga yo’naltirish tanlagan sohasining yetukmutaxassisi bo’lib yetishishi va ishida ulkan yutuqlarga erishishiga sabab bo’ladi.Shuning uchun psixologlarga qilinadigan tavsiyalardan birlamchisi, o’quvchilariningtemperament turini aniqlab olish, keyingi amalga oshiriladigan ish esa kasblarharitasini tuzishdir.

-Sangvinik turidagi insonlar uchun g’alaba muhim. Ular har qanday insonlarbilan yaxshi chiqishib keta oladi. Har doim pazitiv fikrlashi o’ziga ishonchi judabaland bo’lganligi, bir joyda tura olmasligi sababli ham bir joyda o’tiribishlamaydigan doim harakatda bo’lishi talab etiladigan kasb tanlashini tavsiya qilishmumkin. Ularda biror bir ishni natijaga olib borib, hamma uchun hursand bo’lishdekhislati ham bor.

-Xolerik nihoyat darajada g’ayratli va serharakat, Shu bilan birga o’ziyoqtirmagan ishini hech qachon qilmaydigan insonlardir. Agar kimningdir tazyiqibilan qaysidir kasbni egallagan taqdirda ham hech qachon chin dildan mehnat



qilishmaydi. Shunchaki kun o’tsinga ishlashadi. Ular eng kuchli tashkilotchilar,motivatorlardir. xoleriklar bir zal odamni ruhlantirib, turgizib orqalaridan ergashtiribolib chiqib ketishga qodirlar. Ular qaynoq muhitni hosil qiluvchi, keskin ijodni talabqiluvchi, g’oyaga mualliflik qilishga ustalar.

-Flegmatik turiga kiruvchio’quvchilar nihoyatda sabrli va bir ish boshlasaalbatta ohiriga yetkazmay qo’ymaydigan insonlar hisoblanib, ular bir joyda o’tiribkun bo’yi ishlashi mumkin. Og’ir bosiq, puhta reja asosida ish qiluvchi hamda yettio’lchab bir kesuvchi insonlardir. Ular hech qachon erinmaydi, qayta-qaytahisoblashga, qayta-qayta ko’rib chiqishga. Shuning uchun ular kuchli energiya talabqilmaydigan, kasblarni tanlashi maqsadga muvofiqdir.

-Melanholik turiga kiruvchi insonlar esa, nihoyatda ta’sirchan, tabiati nozikinsonlar. Bunday o’quvchilar o’z burchaklarida va o’z olamlarida baxtlilar. Sokin vatich bo’lganliklari uchun yozuvchilar, rassomlar ya’ni zargarona ishlarni amalgaoshiradigan kasblarni tanlasalar ko’plab yutuqlarga erishadilar.

Shuni ham aytib o’tish kerakki, ko’pchilik egizak farzandlarning (ayniqsa ularbir hil jins vakili bo’lsalar) ota - onalari farzandlari bitta sohani tanlashini istashadi.Bu har doim ham kutilgan natijani bermaydi. Chunki inson qaytarilmas, hattoki ularegizak bo’lsalar ham. Ularning temperamentlari ko’pincha ikki hil bo’lishinikuzatamiz. , Shu bilan birga qobiliyat va qiziqishlari ham. Ularning biri tanlagankasbni ikkisining ham tanlashiga majburlash, avvalo bir biriga nisbatan ziddiyatningkelib chiqishiga, sohasining yetuk mutahassisi bo’la olmasligi natijasida bir umrkimlarnidir ayblab o’tishiga sabab bo’ladi. Bu esa butun hayotiga salbiy ta’sir etishihech kimga sir emas.

Shu o’rinda kasbning avloddan – avlodga o’tishi, kasbga sulolaviy yondashuvhaqida ham to’htalib o’tish joiz. Kasblarning avloddan avlodga o’tishi, albatta, yaxshiodat. Bunda kasb tanlash uchun tajriba, Kasb egasi bilan muloqot yetarli darajadamuhayyo bo’ladi. Shunga qaramasdan, har bir avlodning nodirligi masalasi jiddiye’tiborda bo’lishi maqsadga muvofiq. Kasb bu hayot tarzi va inson hayotiningmazmunidir. Har bir kasb qandaydir ma’noda hayot tarzi ekan, demak u fikrlashdaham o’xshash bo’lishni yoki bir xillikni talab etadi. Hozirgi kunda bilim vatexnologiyalarning o’ta tez o’zgarib borayotganligi avlodlar davomida bir xilliknisaqlab qolish imkonini chegaralab qo’ymoqda.

Bilim avloddan – avlodga nasliy usulda o’tmaydi. Har bir avlod o’sha bilimnio’zi yangidan o’zlashtirishi talab etiladi. Bilim juda tez o’zgarib borish va yangilanibturish xususiyatiga ega. Agar ajdodlar kosibbo’lgan bo’lsa keyingi avlod ham kosibbo’lishi, unda ularning qiziqish va qobiliyati e’tiborga olinmasligi yoki ikkinchidarajada ekanligi to’liq adolatdan emas. Keyingi avlod ichidan buyuk olimlar, san’atarboblari yoki uchuvchilar chiqishi imkoniyati chegaralanmagan.



Menda qobiliyat bormi ? Bu savolni har bir o’quvchi o’ziga berib ko’rishi kerak.Javobi esa oson: agar o’quvchi biror sohada biror marta bo’lsa ham muvaffaqiyatgaerishgan bo’lsa - unda o’sha sohada qobiliyat bor. Agar turli sohada muvaffaqiyatgaerishgan bo’lsa, unda ularning ichidan eng yorqin muvaffaqiyatni solishtirish orqaliqobiliyatini izlab toppish mumkin, bu uning yorqin qobiliyatidir. Agar o’quvchigaqobiliyati bir necha marta shuhrat olib kelgan bo’lsa, u shu sohada istedod (talant)sohibidir. Istedod – bu qobiliyatning bir necha marta muvaffaqiyatli namoyonbo’lishidir.

Istedod mavjudligini bilishning eng oson usuli – atrofdagilarning biror sohadaerishgan yutuq va mehnatsevarlik borasidagi chin yurakdan bildirgan maqtovidir.

O’quvchiga kasb tanlashda temperament, qobiliyat, qiziqishdan tashqari, kasblarxaritasidan unga mos kasbni tanlash lozim. bu jarayonlardan keyin esa, tanlagan kasbegalari bilan muloqot qilishiga sharoit yaratib berish, ularni ish jarayonlarini ko’rish,manashu kasbni tayyorlaydigan muassasalar bilan to’liq tanishishi, mutahassislarningfikrlarini eshitishi kerak. Agar mana shundan keyin o’quvchida shu kasbga bo’lganhurmat, qiziqish kuchaysa, demak kasbni to’g’ri tanlagan va biz uni to’g’ri yo’naltiraolgan bo’lamiz.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Z. Nishanova, G. Alimova, “Bolalar psixologiyasi va uni o’qitish metodikasi”

Toshkent - 20062. Aziza Toshxodjayeva “Kasb tanlashda temperamentning muhimligi haqida ”

trening mashg’uloti. Azizim telegrambot. 20193. R. Ishmuhammedov, M. Yuldashev, “Ta’lim va tarbiyada innovatsion

pedagogic texnalogiyalar” Toshkent – 2016 Nihol nashriyoti4. G’oziyev E. G. Psixologiya. “Umumiy psixologiya”Toshkent, 1994.



ФАРЗАНДИНГИЗ КИМ БИЛАН ДАРС ҚИЛАДИ

Тўхтамишова Шахноза АбдиноровнаАнгрен шаҳар 4-мактаб

Болалар–бизнинг келажагимиз. Келажагимиз давомчилари бўлганболажонларимзнинг вақтининг кўп қисмини мактабда ўтказишади. Боламактабдан келгандан сўнг уни қийнайдиган муаммолардан бири уни дарстайёрлашидир. Бола ҳар доим ҳам ўзи ҳоҳлаб дарс қилавермайди . Бошланғичсинфларда бу яққол кўзга ташланади.

Мактаб-нафақат болалар, балки ўсмирлар учун ҳам катта синов. Кўпҳолларда баъзи ота-оналар бола ҳолдан тойгунча дарсларини бажаришикераклигини талаб қилиб унга босим ўтказишади. Боланинг қизиқиши вақобилиятидан келиб чиқиб уствор вазифаларни белгилашга ҳаракат қилинг.Хушёр бўлинг, болани тингланг ва унга нима кераклигини тушунишга ҳаракатқилинг. Кўп ота-оналар дарсларни бажаришни одатга айлантиришгаинтилишади, бироқ аксарият болалар нима учун бирор нарсани шунчакишундай қилиш кераклиги учун бажариш лозимлигини тушунишмайди.Математика дарсини ҳамма болалар ҳам бир ҳилда бажара олмайди, баъзиболалар кўзида ёш билан ечадиган ҳолларга ҳам дуч келамиз. Бир томондан,бола албатта, ҳаётда ҳар куни бажариш керак бўладиган ишлар борлиги, уларфойдали ва зарур эканини тушуниши керак. Бошқа томондан, ўқиш ҳеч қачонкўр-кўрона ёндашишдан иборат бўлмаслиги керак. Боланинг кучли ва заифтомонларини тушуниб кейин унга таълим олишга кўмак бериш лозим.

Боланинг ҳаётига қизиқиш билдиринг, фақат баҳоларига эмас. Боланиназорат қилиш эмас, унга ғамхўрлик қилиш мактабдаги янгиликларга қизиқишбилдириш, уни тинглаш ва қўллаб–қувватлаш муҳим. Қисқа қилиб айтганда,унинг сиз билан ҳаёти умумий эканини, ундан муҳимроқ ишлар йўқлигиникўрсатиш. Катталарнинг ҳаётида иш қандай ўрин тутса, мактаб ҳам болаларҳаётида муҳим ўрин тутади. Шундай экан уй вазифаларига бефарқ қараш,боланинг мувоффақиятларини сезмаслик ва уларни қадрламасликдир. Баъзануйга вазифалар кўп бўлади, яъни ўқитувчи дарсда кўп нарсани тушунтиришгаулгурмайди ва вазифалар кўпроқ бўлади. Ўқувчилар мавзунинг катта қисминиуйда ўзлаштиришларига тўғри келади. Дарслар боланинг бутун ҳаётини қамраболиши керак эмас; у ўйинлар ўнашга, яхшилаб ухлаб олишга ва шунчаки дамолиши керак. Кўп ҳолларда ота-оналар болага уйга вазифани тушунтиришгаҳаракат қилади, бироқ бефойда. Бола тушунмайди, ота-оналарнинг жаҳличиқади. Бундай ҳолларда ота-онага фарзанди гапга қулоқ солмаётгандектуюлади. Аслида эса бола ота –онасини ўқитувчи сифатида қабул қила



олмаслиги табиий ҳолат. Ота –оналар билан бўладиган муносабатлар қоидагакўра ҳиссиётларга бой бўлади. Шу билан бирга, ота-она ўқитувчининг ўрнинибосиши керак эмас. Акс ҳолда, болалар уйда сиз яхшилаб тушунтиришингизгаумид қилиб, синфда ҳеч нарсани тингламай қўйишади.

Балаларимиз ҳақиқий билимни тадқиқот жараёнидагина олиши мункин.Болаларни жавобларни мустақил излашга илҳомлантириш лозим. Табиийқобилиятлар қанчалик яхши бўлмасин, нотўғри танланган талим уларни йўққилиши мумкин. Фарзандингиз келажакда муваффақиятли ютуқларга еришишисизга ҳам боғлиқ. Болаларни енг аввало хато қилишдан қўрқмасликкаўргатишимиз керак. Хатолар инсонни ўйлашга ундайди. Заковотлилар янгинарсаларни синаб кўришади ва таваккал қилишдан қўрқишмайди. Болангизучраган муваффақиятсизликларига етибор бермасликка харакат қилинг. У халикатта ҳаёт тажрибасига ега емас. Танбеҳ ва масхаралаш ундаги жўшқинликнисўндириши мумкин. Танқид қилиш ўрнига, уни рухлантиринг. Ота-оналарнингҳайратда қолиши ва мақтовлари болаларга ширинлик ва зўр ўйинчоқларгақараганда самаралироқ иштиёқ беради. Болани кичик ютуқлари учун ҳаммақташ лозим. Болангизни бошқалар билан таққосламанг. Болаларимизнингбўш вақтлари ҳамма оилаларда ҳам тўғри йўлга қўйилмаган. Ҳар биримизболаларимизнинг бўш вақтларини тўғри тақсимлашимиз керак. Вақт тақсимотиқандай бўлади, бола ўз вақтида дарс қилиши , спорт билан шуғулланиши,қўшимча машғулотлар ва ўйин-кулгуга ҳам вақтини тўғри тақсимлаши керак.Агар бу ҳолат болангизга тегишли бўлса, уни қобилиятли деб ҳисоблаш учунбарча асаослар бор. Болалар қобилиятларини ўрганувчи психолог Натан Лейтсиқтидорли болалар ўзларининг юқори самарадорликлари билан ажралибтуришини аниқлади. Меҳнатга бўлган мойилликнинг кучайиши нафақатумумий интеллектуал қобилият, балки катта ҳаётдаги муваффақиятнингкалитидир. Шундай екан, болангизда ушбу фазилатни шакллантиринг. Болаларҳамма нарсани тез ўрганади. Ўрганилган билимларини дарҳол амалдақўллайди. Қолиплар ва чегаралар у учун эмас, бола итоаткор ижрочи ролидашунчаки қийналади. Мустақил бўлишга ўргатиш учун болалар ўзлари ҳаммукаммал қила оладиган нарсаларни улар учун бажариб берманг. Бу нафақат уйвазифаларига, балки хонани тозалаш ёки идишларни ювиш каби уйюмишларига ҳам тегишли. Агар бола тушунмаса-тушунтиринг, хатто бир нечабор бўлса ҳам ўзингиз ўрнак бўлинг. Бошида натижа оз бўлади, бу учун боланиуришманг, лекин қайерда натўғри бўлганини изоҳлаб кетинг. Катта ҳаётдакўпинча муваффақиятга елтган йўл эмас, муваффақиятнинг ўзи аҳамиятлидир.Демак турли муаммоларни ҳал қилиш усуллари билан тажриба ўтказишингизмумкин, иш натижаси белгиланган мезонларга мос келса бўлгани.Ўқитувчиларга келадиган бўлсак, улар болалар фанларни ўрганиш ва шахсий



кашфиётларни такомиллаштиришда зарур бўлган восита ва ресурслар билантаъминлаш лозим. Жамоавий ишлашдан мақсад ким енг ақлли ёки қобилиятлиеканлигини исботлаш эмас, балки фақат умумий меҳнат орқали амалгаошириладиган ажойиб нарсалар ва ғояларни биргаликда яратиш. Битта яхшиифодаланган савол чексиз миқдордаги тайёр жавобларга қараганда кишиникўпроқ илҳомлантириши мумкин. Таълим жараёнининг ҳар жиҳатидаўқувчилар билан очиқ мулоқотни йўлга қўйиш, соғлом баҳсларнирағбатлантириш ва болаларга хулосаларни мустақил чиқариш имкониятинибериш керак. Унутманг, бола билан муносабатларингиз дарслардан ҳаммуҳимроқ. Фарзандларимизнинг келажаги учун барчамиз бир бўлиб харакатқилишимиз зарур. Ҳаракатлар шунчаки бўлиши керак эмас. Бугунги кундасизни ва фарзандингизни қийнаётган муаммолар анчагина. Муаммолар биланўзвақтида курашиш керак. Акс ҳолда у сиз учун турли кўнгилсизликларникелтириб чиқаради. Болаларимиз бахтли ва билимли бўлишга хақли. Бизкатталар уларга фақат тўғри йўлни кўрсатишимиз керак.



NAVOIY IJODI ORQALI O’QUVCHILARNING MA’RIFIY - AXLOQIYFAZILATLARINI SHAKLLANTIRISH.

Otaxonova Nilufar Namangan viloyati Yangiqo’rg’on tumani 6-sonli maktab

Annotatsiya: Maqoladao’qish darslarida o’quvchilarning og’zaki nutqlarinio’stirish orqali ularda axloqiy – ma’rifiy fazilatlarni shakllantirish haqida fikryuritiladi.

Kalit so’zlar: ma’nodosh so’zlar, badiiy matn, muashshax.

Amaldagi boshlang’ich ta’lim o’quv darsliklarining barchasida hazrati AlisherNavoiy to’g’risidagi rivoyatlar , hayot yo’li va ijodi haqidagi ma’lumotlar uchraydi.

Alisher Navoiy ijodi orqali o’quvchilarda Vatanga, ota-onaga, uztozlarga, onatiliga muhabbat tuyg’usi singdiriladi.

4-sinf “O’qish darsligi”da shoir Tursunboy Adashboevning “ Navoiy bobomlar-Buyuk odamlar” she’ri o’rganiladi . She’r mazmunidan va unda qo’llanganso’zlardan kelib chiqib, o’quvchilarda ijodkorlik qobiliyatlarini shakllantirish, so’zboyligini oshirish uchun quyidagi usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

“Xos va mos usuli”Voyaga yetgan Hirot “Xamsa” Mashriq FoniyMunavvar G’azallar

mulkiningsultoniKo’ngil

Layli va MajnunIftixor

Boqiy Xotira Mag’rib 1441 yil “Qush tili”Jadvalda berilgan so’zlarning to’g’ri izohini toping va ayting.Yorug’ , abadiy, Navoiy tug’ilgan shahar, Navoiy, yod , besh dostondan iborat

asar , Sharq, G’arb, faxr, Navoiyning tug’ilgan yili, Navoiyning taxallusi,“Xamsa”dagi doston, Navoiyning falsafiy dostoni, qalb, yurak, ulg’aygan.

“Muashshax” usuli.Bu usulda o’quvchilarga she’r yozish topshirig’i beriladi. She’riy misralarning

birinchi harflari jamlansa, “Navoiy” so’zi kelib chiqishi kerak.Nazm-u nasrda dunyo tanigan Alisher bobomlar –shoir bobomlarVoyaga yetganlar go’zal HirotdaOlam madh etdi doim she’rlardaIlm-u odoblari olamni tutdiYillar to’zonidan sog’-omon o’tdi

Darslarga bunday innovatsion yondashuv o’quvchilarning Alisher Navoiyijodiga bo’lgan qiziqishlarini oshiradi.



She’r mazmuni va undagi so’zlar izohi o’rganilgach, o’qituvchi o’quvchilare’tiborini Navoiyning buyukligi va umrboqiyligining nimada ekanligiga qaratishdarkor. Bu o’rinda o’qituvchiga Navoiyning “Hayrat ul abror” dostoni yordamgakeladi.

Topolmadim ota-onam haqqiga jonso’z,Navoiydan so’zladim - Navoiydan topdim.Azim SuyunBuyuk mutafakkir Alisher Navoiy o’zining “Hayrat ul- abror” dostonining

“Odob haqida” gi 6-maqolatida ota-onani e’zozlash haqidagi fikr-mulohazalarinibayon etgan. Odobning eng muhim shartlardan biri, ota bilan ona ehtiromini bajoqilmoqdir. Bu ikki zotning xizmatlarini bir xil bajarish, bu xizmatlarni imkon borichako’proq ado qilsang ham, shuncha oz. Boshingni ota qoshig’a fido aylab, jismingniano boshig’a sadqa qilg’il. Ikki jahoningga rohat istasang, ushbu ikki zotningrizoligini olgin. Tun-u kuningni yoritmoq uchun birini oy, birini quyosh debanglagin.

Biri erur makrumati volidayn,Bilki, munung qilmog’idur farzi ayn.Bu ikining xizmatini bir bil,Har necha ifrot esa, taqsir bil.Boshni fido ayla ato qoshig’a,Jismni qil sadqa ano boshig’a.Ikki jahoningg’a tilarsen fazo,Hosil et ushbu ikisidin rizo.Tun-kunungg’a aylagali nur posh,Birisin oy angla, birisin quyosh.So’zlaridan salgina ham chetga chiqmay, vasiyatnomalaridan bir qadam bo’lsin

tashqari qadam qo’ymagin. Barcha xizmatlaring odob doirasida bo’lsin, qomatingniesa “adab” so’zidagi “dol” harfi kabi tutgil.

So’zlaridin chekma qalam tashqari,Xatlaridin qo’yma qadam tashqari.Bo’lsin adab birla bori xizmatingXam qil adab “dol” i kibi qomating.Navoiy yana bir asarida farzandlar uchun ota-onani hurmat qilish, bu vazifani

bajarish ular uchun majburiyatdir, deb uqtiradi va “Shukrona avval Ollohgadir, keyinesa ota-onagadir. Ona-onaga muntazam odobsizlik qilgan farzandni charxiqadimiyning o’zi pastlatadi “ - deb farzandlarni ogohlantiradi. Bu hikmatni o’zimizva darslarda o’quvchilarimiz qalbiga singdirish biz, ustozlarning muqaddasburchimizdir. Bu o’rinda Navoiyning buyukligi va umrboqiyligining sabablarini hamtushuntirib o’tish maqsadga muvofiqdir.



Bugungi kunda millatimizning so’nmas dahosiga hurmat-ehtirom, uning boyilmiy va badiiy merosini o’rganishga bo’lgan qiziqish ortib bormoqda. Toshkent,Moskva, Tokio, Boku shaharlarida, Xitoyda Alisher Navoiy bobomizga muhtashamhaykal o’rnatilgan. Buyuk mutafakkir Navoiy ijodi mangulikka daxldordir.

Foydalanilgan adabiyotlar1.S.Matchonov va boshqalar. O’qish kitobi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining

4-sinfi uchun darslik. T.Yangiyo’l poligraf servis.2.Alisher Navoiy. Xamsa. T.Yangi asr avlodi. 2016.3.O’zbek tilining izohli lug’ati. Moskva. Rus tili. 1981.



GEOGRAFIYA VA BOSHQA FANLARNI MASOFAVIY O’QITISHDATA’LIM METODLARIDAN SAMARALI FOYDALANISH

Abdurahmonova Hilola LutfillaxanovnaAndijon viloyati Jalaquduq tumani

18-umimiy o’rta ta’lim maktabi

Butun dunyoda bo’lgani kabi O’zbekiston Respublikasida ham koronaviruspandemiyasi tufayli aholi o’rtasida ijtimoiy masofalanishga qaratilgan chora-tadbirlarishlab chiqildi. Birinchi apreldan boshlab esa barcha fan o’qituvchilari masofadanturib ishlash tartibiga o’tkazildi. Fan o’qituvchilari o’quvchilar bilan birgalikdatelevideniye orqali uzatilayotgan yangi mavzularni kuzatib, o’tilgan yangi mavzularnimustahkamlash, uyga berilgan topshiriqlarni tekshirib, ularning ta’lim olishlarigako’maklashib kelmoqda. O’qituvchilar o’quvchilar bilan masofaviy ishlaganda,ularning mavzuni qanchalik o’zlashtirganini aniqlash uchun turli ta’lim metodlaridanfoydalanishlari kerak.

Ta’lim metodlari ta’lim maqsadini yoritishga xizmat qiladi, u yordamida ta’limmazmunini o’zlashtirish yo’llari ifoda etiladi, o’qituvchi va o’quvchilarning o’zaroharakati, xususiyati aks ettiriladi. Metod, bir tomondan, ta’lim maqsadiga erishishvositasi sifatida namoyon bo’lsa, boshqa tomondan, boshqariluvchan o’qishfaoliyatini amalga oshirish sharti hisoblanadi.

Ta’lim metodi tuzilmasi chizmada quyidagicha namoyon bo’ladi (M. N. Skatkinqarashlariga ko’ra):

Chizmadan anglanib turibdiki, ta’lim metodi tuzilmasida quyidagilar ajralibturadi: maqsadli tarkib; faoliyatli tarkib; ta’lim vositalari.

Tabiiyki, umumiy holda erishilgan natija har doim ham o’qituvchining darsboshida belgilagan maqsadiga mos kelavermaydi. Ta’lim maqsadi o’qituvchi vao’quvchilar faoliyati asosida, shuningdek, ta’lim vositalari yordamida natijalanadi,ushbu jarayonda aniq maqsadga yo’naltirilgan mexanizm ishga tushadi. Ta’limtizimlari maqsadga erishish jarayonida bosh xalqa aynan qanday va qaysi mexanizm



asosida hamda mavjud tarkibiy unsurlarni qanday ishga solish mumkinliginiifodalashga xizmat qiladi.

Ta’lim metodlari quyidagi asosiy funktsiyalarni bajaradi:

Bu funksiyalar ta’lim metodini qo’llash jarayonida bir-biridan ajratilgan holdayoki ketma-ket joriy etilmaydi, aksincha bir-biriga o’zaro singib ketadi. Misol uchun,tashxisli funktsiya o’qituvchining bir qator metodlardan yaxlit foydalanishi evazigabajariladi.

«Ta’lim metodi» atamasi bilan birga ko’p hollarda «metodik usul» (sinonimlari– pedagogik usul, didaktik usul) tushunchasi ham qo’llaniladi. U ta’lim metodiningtarkibiy qismi, uning muhim unsuri, metodni joriy qilishdagi alohida qadam sifatidata’riflanadi. Har bir ta’lim metodi muayyan ta’lim usullarini chog’ishtirish orqalijoriy etiladi. Metodik usullarni xilma-xilligi ularni tasniflashga imkon bermaydi,biroq o’qituvchi faoliyatida tez-tez qo’llaniladigan usullarni ajratib ko’rsatishmumkin:

Har bir metod ma’lum ta’limiy vazifani muvaffaqiyatli hal etish, qolganlari esabirmuncha samarasiz bo’lishi mumkin. Universal ta’lim metodlari mavjud emas, shu



bois darsda turli ta’lim metodlaridan yoki ularning majmuasidan foydalanishmumkin.

Ta’lim metodlarini tanlash quyidagi mezonlari asosida aniqlanadi:-didaktik maqsad asosida;-ta’lim mazmuni asosida;-o’quvchilarning o’quv ko’nikmalarini egallash va rivojlanish darajasi asosida;-o’qituvchining tajribasi va kasbiy tayyorgarlik darajasi asosida. Ta’lim metodlaridan foydalanish ko’lami, holati o’qituvchining kasbiy

tayyorgarligi va mahorati darajasiga bog’liq holda o’zgaradi. Ta’lim metodlarini tanlash muammosi hozirgi davrda barcha uchun tadqiqot

obyekti bo’lib qolmoqda. Masofaviy ta’lim berishda, o’qituvchi bilan o’quvchinibog’lashda eng ko’p foydalanilayotgan tizim bu-telegram messenjeridir. Ushbuo’rinda geografiya ta’lim amaliyotida qo’llanilib kelayotgan metodlar tizimidantelegram tarmog’ida foydalanish mumkin bo’lgan ba’zi metodlarga to’xtalib o’tamiz.

1. ”Besh markaz” strategiyasi. “Yozuv” markaziBu markazda o’quvchilar murakkab mavzudagi matnlarni yoddan saqlab qolish

uchun muayyan konspekt yozadi. O’quvchilar yozish jarayonida AKTdan, doskadan,kitobdan foydalanib yozadi. Bu esa o’quvchilarning yozish qobiliyatlarini o’sishigaimkon yaratadi. Ba’zi o’quvchilar yozganda eslab qolsa, ba’zilar eshitganda,ko’rganda , o’qiganda eslab qoladi va darsda mavzuga oid BKMlar hosil bo’ladi.O’quvchini mustaqil ishlashga, yozuv nutqini o’stirishga yordam beradi va fanni onatili bilan bog’laydi.

“Son” markaziBu markazda o’quvchilar darsdagi asosan raqam va sonlar bilan ishlaydi.

Masalan: mavzulardagi sanalar, yillar, oy, kun, iqlim ko’rsatkichlari, harorat,koeffitsent, foizlar, promillelar va formulalar bilan ishlaydi. Murakkab mavzunio’rganishda raqamlarini alohida mazkur markazga to’plash, o’quvchilarning eslabqolish qobiliyatini mustahkamlaydi va miyada aqliy gimnastik jarayonni yuzagakeltiradi. Bu markaz geografiya fanidan masala yechish orqali matematika fani bilanbog’laydi.

«Joy nomi va atama» markaziDarsdagi yer-suv nomlarini, tushunchalarni va ilmiy-fan terminlarini hamda,

atama va toponimlarni to’plash bilan birga mavzuga oid iboralarning inglizchanomlanishini bilib boradi, bu esa nafaqat qiziqishini, e’tiborini ham tortadi. Bumarkaz geografiya fanini ingiliz tili fani bilan bog’liqligini namoyon bo’ladi.Toponimiya, terminologiya fanlaridan foydalanishga olib keladi.

«Chizuv» markaziMavzuga oid bo’lgan chizmalarni o’quvchilar bu markazga to’playdi. Masalan

mavzuga oid jadvallar, diagrammalar, profillar, sxemalar chizishadi hamda mavzu



xaritalarini yozuvsiz xaritada bo’yashadi va chizish qobiliyatini o’stiradi. O’quvchilarmavzuni chizmalar, rasmlar , xaritalar orqali bayon qiladilar. Bu markaz geografiyafanini rasm-chizmachilik fani bog’lanishi namoyon etadi.

«Ijod» markaziO’zingizga ma’lum ko’pchilik o’quvchilar ijodga qiziqadi, kimdir she’r yozadi,

kimdir rasm chizadi va hokazo. O’quvchi she’r yozish uchun matnni qayta-qaytao’qib chiqib, undagi satrlarni qofiyalab she’riy tarzga keltirish uchun mustaqilishlaydi. Bu esa o’quvchini ilhomlantiradi. She’r yozish uchun mashq qiladi vachiroyli asar qismi yaratadi. Bu markaz geografiyani ona tili adabiyoti fani bilanbog’lanishini namoyon qiladi.

2. SWOT-Tahlil strategiyasi. Strategiya muammoning asosiy to’rt jihatiniyoritishga xizmat qiladi. O’quvchilar mavzuning mazmuniga mos muammolarniatroflicha o’rganish orqal imohiyatini yoritadi, ularni keltirib chiqaruvchi omillarniizlab, hal qilish imkoniyatlarini topadi.

S-Kuchli tomonlariW-kuchsiz, ojiz tomonlar, muammolarO-ichki imkoniyatlarT-tashqi xavf-xatar, tahdidlar3. ”Konseptual jadval”grafik organayzeri. Grafik organayzer o’quvchilarni

o’rganilayotgan mavzu(masala yoki muammo)ni ikki yoki undan ortiq jihatlaribo’yicha taqqoslashga o’rgatadi. Undan foydalanishda o’quvchilarning mavzuyuzasidan mantiqiy fikrlash, ma’lumotlarni tizimli bayon qilish qobiliyatlaririvojlantiriladi. O’quvchilar e’tiboriga quyidagi namunani tavsiya etish mumkin:

Tabiat zonasinomi

Geografik o’rni

iqlimi tuproqlari O’simliklari Hayvonotdunyosi

4. Telegram messenjeri menyusidan foydalanib test savollari tuzib ham o’quvchilar bilimini aniqlash mumkin:

1.

Buning uchun menyuda1. «опрос»ustiga bosiladi, 2. »режим викторина»gao’tkaziladi. 3. Test savollari va javoblari yozilgach, »создать» tugmasi orqali



o’quvchilarga testni yuborish mumkin. ”Анонимное голосование “tugmasinio’chirish orqali qaysi o’quvchi test savoliga to’g’ri yoki noto’g’ri javob berganliginianiqlash mumkin.

2. 3.

Foydalanilgan adabiyotlar1. ”Урта Осиё табиий географияси”ни интерфаол методлардан фойдаланиб

укитиш имкониятлари. Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон МиллийУниверситети. -Тошкент. 2017. -224 бет

2. Дидактика средней школы //Под ред. М. Н. Скаткина. – Москва,Просвещение, 1982. – с. 207



NAVOIY IJODI-O’ZBEK MUMTOZ ADABIYOTINING ENG YUKSAKBOSQICHI

Ashurova Intizor HalimovnaBuxoro viloyati Vobkent tumani 15-umumiy o’rta ta’lim maktabi

Alisher Navoiy ulug’ shoir va mutafakkir, turkiy va forsiy xalqlar faxrigaaylangan o’lmas siymodir. Olti asrdan ziyod vaqt o’tibdiki, Navoiy ijodiy merosio’rganib kelinmoqda. Shubhasiz,bu bebaho ma’naviy meros yana asrlar oshayangidan yangi tadqiqotlarga asos bo’ladi.

Umumta’lim maktab dastur hamda darsliklarida shoir hayoti va adabiy merasinibosqichma-bosqich o’rganishga alohida e’tibor qaratilgan. Vll sinf adabiyotdarsligida Alisher Navoiy “Xamsa” sining to’rtinchi dostoni “Sab’ai sayyor”dostonida beshinchi iqlim yo’lidan kelgan musofirning “Mehr va Suhayl “ haqidagihikoyati mavzu sifatida keltirilgan. Ushbu hikoyadan sevgi va sadoqat,mardlik-tantilik kabi insoniy tuyg’ular ifodasi,obrazlar tahlilida rostgo’ylik,mehr-oqibattuyg’ulari shakllangan.

Vll sinf o’quvchilarning bilim,ko’nikma va malakalariga qo’yiladigan talablarquyidagilardir.

_ badiiy asar matni,yozuvchining badiiy niyati, asar voqeasining o’zaroaloqasini,

_badiiy asarlar tahlilida nazariy ma’lumotlardan foydalanishni,_epik,lirik,dramatic,liro-epik turdagi asarlarni bir-biridan farqlashni,_badiiy matnni tur va janr xususiyatlaridan kelib chiqib ifodali o’qish,_badiiy matnning shaklini o’zgartirib,og’zaki va yozma hikoya qilishi,_badiiy asar matnini izchil o’rganib,mavzuga mos reja tuza olishni,_she’riy san’atlarni va badiiy unsurlarni ayirib ko’rsata olishni

o’rganib,ko’nikma va malakaga ega bo’lishadi. ” ‘’Xamsa’’-o’zbek she’riyatining betimsol namunasi. Avvalambor e’tibotimizni

“Xamsa‘’ning yozilish tarixiga qaratsak. “Xamsa’’ so’zi arab tilidan olingan bo’lib,‘’beshlik’’ degan ma’noni anglatadi . Navoiyga qadar ozarbayjon shoiri NizomiyGanjaviy, hind shoiri Xusrav Dehlaviy,fors-tojik shoiri Abdurahmon Jomiy kabiijodkorlar ‘’Xamsa’’ yaratishgan. Xamsachilik mahorat maydoni sifatida turkiy tilda‘’Xamsa’’ yozish badiiy va milliy jasorat namunasi bo’lgan Alisher Navoiyning engyirik dostonlar majmuasi ‘’Xamsa’’ dostoni o’z ichiga olgan 54000 misradan iboratbu asar 1483-1485 yillar mobaynida yaratilgan. ‘’Xamsa’’ o’z ichiga beshta mustaqildostonni qamrab oladi. Bular: “Hayrat ul-abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli vaMajnun”, “Sabba’i sayyor”, “Saddi Iskandariy” kabi takrorlanmas dostonlardir.



‘’Xamsa’’ ning to’rtinchi dostoni ‘’Sabba’i sayyor’’ ya’ni ‘’Yetti sayyora’’dostoni ishqiy-sarguzasht doston hisoblanadi. Doston 38 bob [5000 bayt] dan iboratbo’lib, asar voqealari 12 bobdan boshlangan. Doston aruzning hafif bahrida

yaratilgan. Bo’ldi chun bu raqam ishi tayyor Qo’ydim otin “Sabba’i sayyor”. Dostondagi hikoyatlaridan faqat 5-iqlim yo’lidan kelgan musofir hikoyati

darslikda berilgan. Qolgan hikoyatlar esa o’quvchilarga mustaqil izlanishni ,o’rganish va esda

saqlash,tushunib olish, o’zlashtirganini ayta bilish, asosli manbalardan isbot qila olishmalaka va ko’nikmasi topshiriladi.

Dostondagi hikoyalar:1. Shanba kuni Bahromning mushkfom (qora) kiyimda,qora qasrda tunni avvalgi

iqlim yo’lidan kelgan musofir fasonasi va malikasi bilan o’tkazib,hind shohi va uningo’g’li Jasrat haqida hikoyat etishi;

2. Yakshanba kuni sariq kiyim va qasrda Rum malikasi huzurida 2-iqlimyo’lidan kelgan musofir hikoyatini tinglashi. Bunda “Zayd Zahhob”-Zahhob zargarhikoyati;

3. Dushanba kuni sabzarang (yashil) kiyimda va qasrda 3-iqlim yo’lidan kelganShahrisabzlik musofir hikoyatini eshitishi;

5. Chorshanba kuni shohning moviy, osmoniy, nilufariy rangdagi kiyimda vashu rangdagi qasirda 5-iqlim yo’lidan kelgan musofir hikoyatini tinglashi;

6. Payshanba kuni Bahromning sandal rangidagi qasr va kiyimda 6-iqlimyo’lidan keltirilgan musofir hikoyatini eshitishi. ”Muqbil va Mudbir” hikoyati;

7. Juma(Odina) kuni shohning oq(kofuriy) kiyim va qasirda 7-iqlim yo’lidankelgan musofirdan hikoyat eshitishi. Xorazmlik musofirning Dilorom haqidagihikoyati.

6x6x6 metodidan foydalanib darsni tashkil etish mumkin. Ushbu metodguruhlarning har bir a’zosini faollik, o’z fikrini ifoda etish, guruhdoshlariningfikrlarini tinglash va tanlay olish, o’rtaga tashlanayotgan bir necha fikrniumumlashtira olish, shuningdek, o’z fikrini himoya qilishga o’rgatadi.

Ushbu metodni 7 o’quvchidan iborat bo’lgan bir necha guruhlarda ham qo’llashmumkin.

6x6x6 metodidan ta’lim jarayonida foydalanish o’qituvchidan faollik va nutqiypedagogik mahorat, shuningdek, guruhlarni maqsadga muvofiq shakllantira olishlayoqatiga ega bo’lishni talab etadi. (Guruhlarni to’g’ri shakillantirmaslik topshiriqyoki vazifalari to’g’ ri hal etilmasligiga sabab bo’lishi mumkin. 6x6x6 metodiyodamida mashg’ulotlar quyidagi tartibda tashkil etiladi.



Hazrat Navoiy ijodi bir ko’zgudirki, unga har kim ko’z tashlab ko’rganicha olar,shunday xazinadirki, har kim qo’l solib siqqanicha olar. U zamon tanlamaydi, makontanlamaydi, millat tanlamaydi, doimo jahon kezib yuraveradi.



BOSHLANGÌCH SINFLARDA MANTIQIY FIKRLASHQOBILYATLARINI SHAKLLANTIRISH

Qurbonova Zulfiya Nasriyevna4-umumiy o’rta ta’lim maktabi

Navoiy viloyat, Zarafshon shahar

Boshlangìch ta’limning asosiy vazifalaridan biri - ijodiy va mantiqiy tafakkurqila olish salohiyatini, aqliy rivojlanishini, dunyoqarashini, kommunikativsavodxonligini va o`z-o`zini anglash salohiyatini shakllantirishdan iborat.Belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda boshlangìch sinf o`quvchilariningmantiqiy tafakkurini shakllantirishning ahamiyati juda kattadir.

Boshlangìch ta’limning o`ziga xos jihatlari shundan iboratki, bolalalarmaktabga ta’lim olish uchun turli tayyorgarlik darajasiga ega bo`lgan holda har xilijtimoiy tarbiyaga ega bo`lgan holda hamda turlicha psixologik va fiziologik holatdakirib kelishadi. Turlicha rivojlanishdagi bunday bolalarda ta’limtarbiya berishbarkamol avlod etib tarbiyalashda mantiqiy bilishni shakllantirish muhim ahamiyatkasb etadi. Shu o`rinda shuni aytish joizki, mantiqiy fikrlash tug`ma iste’dod emas.Shu ma’noda uni shakllantirish muhimdir. Mantiqiy fikrlashni shakllantirish va unio`stirishda o`quvchilarning mantiqiy fikrlashlarini o`ziga xos tomonlashi shundaki,o`quvchi darsliklarda berilgan mantiqiy savollarga javob izlar ekan, albatta, ular arabva rim raqamlari haqida ma’lumotlarga ega bo`lishlari lozim. Bu bir tomondano`quvchining fikrlash va o`quvchining berilayotgan materiallar hajmini o`zlashtirishdarajasida tanlangan bo`lsa nur ustiga a’lo nur. Buning ustiga gugurt cho`pi bilanberilayotgan topshiriqlarni faqatgina dars paytida emas, balki, mustaqil holda uyda,ko`chada, matematik to`garaklarda ham bajarishi mumkin.

Boshlangìch sinf matematika fanidan quyidagi mantiqiy savollar berish orqalio`quvchilarning xotirasini, ularning o`ylash, tushunish, fikr yuritish qobilyatlarini,izlanishlarini amalga oshirish mumkin.

Masalan: 1.Raqamlar orasida shunday amal belgi qo`yingki, natija 22ga teng bo`lsin. 6 2 8 2 =22 6x2+8+2=222. Raqamlar orasida shunday amal belgi qo`yingki, natija 10ga teng bo`lsin. 12 6 1 7 =10 12:6+1+7=10“Ajoyib raqamlar” topshirigì ham o`quvchilarning mantiqiy fikrlash

qobilyatlarini shakllantirish va o`stirishda yordam beradi. Masalan: 1.60 sonini 5ta 7 raqami orqali ifodalang. 7 7 7 7 7=60 7x7+77:7=602. 17 sonini 4ta 8raqami orqali ifodalang.



8 8 8 8=17 8+8+8:8=173. Berilgan 1,2,3,4,5 raqamlari asosida amallar belgisini shunday qo`yingki,

natija 12 soniga teng bo`lsin. 1 2 3 4 5=12 (12+3)x4:5=124. 24 sonini 5ta 8 raqami orqali ifodalang: 8 8 8 8 8=24 (8x8):8+(8+8)=245. 9 sonini 4ta 8raqami orqali ifodalang. 8 8 8 8=9 (8x8+8):8=96. 0 sonini 4ta 9 raqami orqali ifodalang.9 9 9 9=0 (9-9)+9-9=07. 10sonini 5ta 5 raqami orqali ifodalang.5 5 5 5 5=10 (5+5)-5+5=108.50 sonini 9ta 10 orqali ifodalang. 10 10 10 10 10 10 10 10 10 (10+10)-10+(10-10)+10+10+10+10=509.100 sonini 9ta 20 raqami orqali ifodalang.(20+20)-(20+20)+20+20+20+20+20=10010.Rasmda 12ta gugurt cho`pidan yasalgan shakl ko`rsatilgan. 2ta gugurt

cho`pini shunday olib tashlangki, natijada 2ta kvadrat qolsin.

Javobi: 11.Qozonda 5dona sabzi 30daqiqa qaynatilsa pishadi. 1dona sabzini qaynatish

uchun necha daqiqa qaynashi kerak? (1dona sabzi ham 30daqiqada pishadi.) 12.Jadvalni shunday 2 bo`lakka ajratingki, har bir bo`lakda 1dan 8gacha bo`lgan

sonlar bir martadan bo`lib qolsin.

7 6 7 1

1 2 6 8

3 5 2 3

8 4 4 5 Javobi:

7 6 7 1

1 2 6 8

3 5 2 3

8 4 4 5

13. 1dan 9gacha bo`lgan sonlarni shunday joylashtiringki, bo`yiga va eniganatija 15 chiqsin.



Javobi:

4 9 2

3 5 7

8 1 6

14. Mototsiklchi 120km yo`lni va yana jami yo`lning yarmini bosib o`tgandabelgilangan joyga yetib keladi. U necha km yo`l yurgan? (Javob: 240 km)

15. Sotuvchi o`yladi: Agar mening olmalarimga ularning yarmini va yana10ta qo`shsak, menda jami 100ta olma bo`lardi. Uning qancha olmasi bo`lgan?(60ta olmasi bo`lgan)

16. Har bir to`g`ri to`rtburchak 3ta kvadratdan tuzilgan. Bo`sh o`rinlargashunday sonlarni yozingki, har bir to`g`ri to`rtburchakdagi sonlar yig`indisi 17gateng bo`lsin.

10 12

11 5

7 6 8 2

Javobi:

10 5 2 4 12 1

11 1 5

7 6 4 8 2 7

Shuningdek, o`quvchilarni mantiqiy fikrlashlarini ona tili va o`qishdarslarida ham qo`llash yaxshi samara beradi.

1.Masalan: Nurotaliklar u narsadan faxrlanib yurishadi. Chunki, Nurotadaularning soni 30dan oshiq. Xalq erkalab ularga “Mastak”, “Zuli”, “Zulfiqor” ,“Mozor”, “Begli” , “Tayla”, “Maston” deb chiroyli nomlar bergan.

Savol: Yuqoridagi fikr nima haqida?Javob: Nurotada ularning soni juda ko`p. Xudo ularni bu narsa bilan beminnat

siylagan. Yuqorida so`raglan narsa Nurotadagi buloqlar edi.2. O`zbek xalqida shunday maqol bor. Ilon quvsa o`rga qoch, quvsa g`orga qoch.Ilon o`rga, ya’ni tepalikka yaxshi o`rmalay olmas ekan, shuning uchun.Maqolning 2 qatoridagi hayvon uncha-munchaga quvlamaydi, ammo bir

quvish qilsa, jahl otiga minsa undan qochish amri mahol. Ammo qabristonga kiribolsangiz, marra sizniki, uni shiddat o`tidan tushira olasiz.

Savol: Ikkinchi qatorda nomi keltirilgan hayvon qaysi?Javob: U uncha-munchaga quturavermaydi, ammo bir qutursa, undan qochib

qutulish amri mahol. U do`ng joylarda yaxshi harakat qila olmaydi. Noqulay ahvolgaqolib, chopa olmay qoladi.

Maqol quyidagicha edi: Ilon quvsa o`rga qoch,



Tuya quvsa g`orga qoch.Xulosa o`rnida shuni aytish lozimki, darslarda berilgan misol va masalalar

bolalarning tafakkurini, zehnini, yosh xususiyatlaridan kelib chiqqan holdatuzilgan bo`lsa, o`quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirishda fanlararointegratsiyaga alohida e’tibor qaratish lozim bo`ladi. Zero, aqlni charxlash doimiymashqlar yordamida amalga oshiriladi.



O`QISH DARSLARIDA MATN USTIDA ISHLASH ORQALI BADIIY ASARTAHLIL QILISH KOMPETENSIYALARINI SHAKLLANTIRISH

Rahmatullayeva NigoraAbdullayeva Nigora

Uychi tuman 3-maktab

Annotatsiya: Ushbu maqolada o`qituvchilar uchun o`qish darslarida matnustida ishlash orqali badiiy asar ustida ishlash orqali badiiy asar tahlil qilishkompetensiyalarini shakllantirish usullarini qo`llash haqida so`z yuritilgan.

Kalit so`z: globallashuv, ta`lim va tarbiya, zamonaviy axborot, axborot-kommunikatsiya texnologiya, kompetensiya, DTS

Bugun shunday globallashuv jarayonida yurtimiozda ta`lim va yoshlargabo`lgan e’tibor ham keskin jadallashdi. Shunga ko`ra prezidentimiz Sh. MirziyoyevO`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining qabul qilinganligining 24 yilligigabag`ishlangan tantanali marosimdagi maruzasdida ” Ta’lim va tarbiya, ilm-fan,sog`liqni saqlash, madaniyat va san’at, sportni rivojlantirish masalalari,yoshlarimizning chuqur bilimga ega bo`lishi, chet tillarini va zamonaviy axborot –kommunikatsiya texnologiyalarini egallashinin ta’minlash doimiy ustuvor vazifamizbo`lib qoladi”1 deb ta’kidlaganlar.

Umumiy o‘rta ta’lim tizimini mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg‘or tajribalari hamda ilm-fan va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan holdatashkil etish, ma’naviy barkamol va intellektual rivojlangan shaxsni tarbiyalashdaniborat.

Haqiqatdan ham yoshlar tafakkurining shakllanishi, erkin fikrlashi, og`zaki vayozma nutqning ravonligi bevosita jamiyatning ma`naviy sog`lomligiga bog`liq. Bujarayon yoshlarimizning qanday ta’lim – tarbiya olayotganiga bog`liq.Shuning uchunumumiy o`rta ta’lim tizimida kompetensiyaviy yondashuvga asoslanga yangi DTSjoriy etildi.

DTS talablari bo`yicha o`qish darslarida matn ustida ishlash, badiiy asar tahlilqilishni kompetensiyaviy yondashuvga asoslanib o`qish darslarida fanga oidkompetensiya - ya`ni badiiy asar tahlil qilish kompetensiyasi kiritildi. Shu bilan birgafan va fan o`qituvchisiga berilgan talablar chuqurlashtirildi. Shu jihati bilan biztanlagan mavzu “O`qish darslarida matn ustida ishlash orqali badiiy asar tahlilqilish kompetensiyalarini shakllantirish” mavzusi dolzarblik kasb etadi. Milliyhamda jahon adabiyotini nodir namunalarini o`qitish orqali o`quvchilarni ma`naviy-



axloqiy dunyosi, adabiy estetik dinini shakllantirish hamda ularda mustaqil fikrlash,obrazli tafakkurga oid bilim ko`nikma, malakalarni hosil qilish va rivojlantirish.

O`quvchilarni badiiy adabiyotga qiziqtirish, asarlarni o`rgatish jarayonida olamva inson tabiati, milliy hamda umuminsoniy qadiryatlar, shuningdek kitobxonlikmadaniyatini shakllantirish orqali o`quvchilarning ma`naviyatini, dunyoqarashinikengaytirib mustahkamlab borishdan iborat. ”O`qish fanini o`qitish” o`qish faninimaktabdan tashqari ishlarni tashkil qilish jarayonida o`quvchi yoshlarni badiiy asargabo`lgan munosabatini, asarga nisbatan mustaqil fikr bildira olishni, ravon so`zlashni,asardagi ijobiy va salbiy xislatlarni farqlay olish va uni o`z hayotiga tadbi qilish, so`zboyligini oshirish, og`zaki va yozma nutqini rivojlantirish jarayoni. Maktab vamaktabdan tashqari ishlarnitashkil qilish jarayonida o`quvchilarni badiiy asargabo`lgan munosabatini, asarga nisbatan mustaqil fikr bildira olishni, ravon so`zlashni,asardagi ijobiy va salbiy xislatlarni farqlay olish va uni o`z hayotiga tadbi qilish, so`zboyligini oshirish, og`zaki va yozma nutqini oshirish mazmuni va texnologiyasi.

1. O`quvchilarni o`qish darslari va sinfdan tashqari qo`shimcha mashgùlotlargayo`llashda to`garaklarning o`rni va ularni tashkil qilishning yo`llari;

2. O`quvchilarning og`zaki nutqi abadiy me`yorlari asosida shakillanishi varivojlanishini ta`minlash nutqiy kompetensiyani o`stirish;

3. Yozma nutqda yuksak savodxonlik abadiy til me`yorlariga rioya etish, uslubiyrang-baranglikdan foydalana olish ko`nikma va malaklarni rivojlantirish hamdadastlab tanish, keyin notanish tanish ifodali o`qitilib, o`quvchidagi ko`nikma, malakaaniqlanadi. Shuningdek, miqdoriy ko`rsatkich-o`qish tezligi, ongli va ravon o`qish,bir daqiqada nechta so`z o`qiy olishi ham belgilanadi. Kirish, 2 bob, 8 ta band,umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati, ilovalardan va sahifalardaniborat.Boshlangìch sinflarning o`qish darslari o`z mohiyati, maqsad va vazifalarigako`ra ta`lim tizimida alohida o`rin tutadi. Negaki uning zaminida savodxonlik vaahloqiy-ta`limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlarta`limini o`qish ta`limisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Boshlangìch sinflarida o`qishfanini o`qitishning asosiy maqsadi:

Milliy hamda jahon adabiyotini nodir namunalarini o`qitish orqali o`quvchilarnima`naviy-axloqiy dunyosi, adabiy estetik dinini shakllantirish hamda ularda mustaqilfikrlash, obrazli tafakkurga oid bilim ko`nikma, malakalarni hosil qilish varivojlantirish;

O`quvchilarni badiiy adabiyotga qiziqtirish, asarlarni o`rgatish jarayonida olamva inson tabiati, milliy hamda umuminsoniy qadiryatlar, shuningdek kitobxonlikmadaniyatini shakllantirish orqali o`quvchilarning ma`naviyatini, dunyoqarashinikengaytirib mustahkamlab borishdan iborat.

O`qish (1-4-sinf) fanining o`qitishning asosiy vazifasi:



-o`quvchilarning og`zaki nutqi abadiy me`yorlari asosida shakillanishi varivojlanishini ta`minlash nutqiy kompetensiyani o`stirish:

-yozma nutqda yuksak savodxonlik abadiy til me`yorlariga rioya etish, uslubiyrang-baranglikdan foydalana olish ko`nikma va malaklarni rivojlantirish hamdadastlab tanish, keyin notanish tanish ifodali o`qitilib, o`quvchidagi ko`nikma, malakaaniqlanadi. Shuningdek, miqdoriy ko`rsatkich-o`qish tezligi, ongli va ravon o`qish,bir daqiqada nechta so`z o`qiy olishi ham belgilanadi.

Boshlangìch sinflarda badiy asar quyidagi metodik qoidalar asosida tahlilqilinadi:

Asar mazmunini tahlil qilish va to`g`ri, tez, ongli, ifodali o`qish malakalarinishakillantirish bir jarayonda boradi (asarning mazmunini tushuntirishga oid topshiriqo`qish malakalarini takomillashtirish topshirigÌ ham hisoblanadi).

1.Asarning gòyaviy asoslari va mazmunini, uning obrazlari, sujet chizigì,kompozitsiyasi va tasviriy vositalarini tushintirish o`quvchilarning shaxs sifatidaumumiy kamol topishiga yaxshi xizmat qiladi, shuningdek, bog`lanishli nutqningo`sishi (lugàtining boyishi va faollashishi) ni ta`minlaydi.

2.O`quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idroketishning asosiva uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi.

3.Sinfda o`qishga o`quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish, atrof-muhithaqidagi bilimlarini kengaytitish va ilmiy dunyo qarash asoslarini shakillantirishningsamaraviy vositasi sifatida qaraladi.

Asarni tahlil qilishda hisobga olish zaruru bo`lgan muhum omillardan biri uningo`quvchilarga hissiy ta`siridir. O`quvchilar mualliflarning asaosiy fikrinitushunibgina qolmay, muallif hayajonlangan voqeadan ham hayajonlansinlar. Matnnitahlil qilish o`quvchida fikr qo`zgàtishi, hayotiy tajtibasining mullif qayd etgandalillarga to`gri kelish - kelmasligini aniqlash zarur. Tahlil davomida asarning estetikqimmati, badiiy go`zalligini ham alohida qayd qilib o`tiladi..

Boshlangìch sinflarda asar tahlilida adabiy janr turlari ertak, hikoya, masal,sher, doston, maqol, topishmoq bilan birga badiiy til vositalari sifatlash, o`xshatish,jonlantirish, mubolagà bilan ham amaliy ravishda tanishtiriladi.

Badiiy asar tilini tahlil qilish orqali o`quvchilarda o`z ona tiliga muhabbat hissi,badiiy asarni ongli o`qish ko`nikmasi o`stiriladi, asar gòyasini chuqur idrok etishgazamin hozirlanadi, o`quvchilar nutqi rivojlantiriladi.

Xalq og`zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinilib,qiziqib o`qilishning sabablaridan biri ertak tilining tasirchanligi, o`tkir sujetligi vaxalq tiliga yaqinligidir. Ertak o`qib bo`lingach, uning badiiy tili ustida ishlashgaalohida ahamiyat berish zarur. Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiybosqichlarini belgilashda o`qtuvchi badiiy asarning sanàt sifatida o`ziga hoshususiyatlari va o`quvchilarning tayyorgarlik darajasini nazarda tutadi. Badiiy asarda



barcha qisimlar (gòyaviy asos, kompozitsiya, sujet, tasviriy vositalar) o`zaro bog`liqbo`ladi. Sujet rivoji asosida asr qahramonlarining yangi yangi qirralari ochilib boradi.Bu hususiyatlar asar ustida ishlashda uni yahlit o`qish va idrok etishni talab etadi.

O`quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o`rgatish va ularda adabiiy-estetiktahlil malakasini shakillantirish va o`stirish orqali ta`lim-tarbiya deyishini nazardatutadi. Asar matnini tahlil qilish va muallif fikrini, hissiyoti va hulosalarinitushunishga yordam beradi, asarda ifoda etilgan voqealarga munosabatuygòtadi.Asar tahlilio`qtuvchidan o`quvchilar faoliyatini malum maqsadigayonaltirishni taqozo qiladi.

“Maktabda badiiy asarni tahlil qilishdan asosiy maqsad asrda ifodalanganhayotiy voqeani yoritish orqali o`quvchilarni badiiy adabiyot olamiga olib kirish,tasvirlanayotgan voqealarga nisbatan muallifning munosabati va niyatlarini payqabolishga imkoniyat yarstishdan iboratdir. Oquvchilarning yozuvchi olidinga surgangòya muammolarni to`liq tushunishlariga erishmay turib, adabiyotning yoshlarnitarbiyalashdagi vazifasini amalga oshirib bo`lmaydi.’’

O`quvchi asarning mazmuni bilan uni mutolaa qilish paytida tanishsa, tahlilqilishda uning poyetik vositalariga murojat qiladi. Mutoolaa hissiyotni boyitib aqlnipeshlasa tahlil asar zamiridagi ma`noni chuqur o`rganishga yordam beradi. Asarmaqsadga muvofiq tahlil qilinsa, o`quvchilar faolligi ortadi, chunki asarni tahlil qilishular uchun ijobiy jarayondir.

Foydalanilgan adabiyotlar1. I.A. Karimov.Yuksak ma`viyat yengilmas kuch. T.Ma`naviyat.2008yil2. Barkamol avlod-taraqqiyot poydevori.T.Sharq. 1997yil3. Sh.Mirziyoev. Erkin va farovon demokratik davlatni birgalikda barpo

etamiz.Toshkent. O`zbekiston.2016yil.4. Abdullayeva Q va boshqalar.2-sinf o`qish darsligi T. O`qituvchi.2009yil5. Umarova M, Sh. Xalilova O`qish darslari.T. Cho`lpon. 2008yil6. O`bekiston Respublikasi XTV xuzuridagi multimediya umumta`lim dasturi

rivojlantirish markazi. www.multimedia.uz.



JAMOADA SOG’LOM MUHIT YARATISH BILAN SINFDAO’QUVCHILARNING BIR-BIRIGA BIRIKTIRISH ORQALI TA’LIM

SAMARADORLIGINI OSHRISH

Yunusova Ulmasxon Jo’raevna54-umumiy ta’lim maktabi

Xonboyeva Xanifaxon Abdulatipovna41-umumiy ta’lim maktabi

Andijon viloyati Baliqchi tuman

O’quvchilar jamoasini uyushtirish, ularni muhim vazifalarini hal etishgaruhlantirish, o’z ishini to’g’ri tashkil etish, rejalashtirish va uni nazorat qila bilishtajribali o’qituvchilarga xos hisoblanadi. Bunda to’g’ri muomala qila bilish,qobiliyatli o’quvchilarga yaqin bo’lish, ular bilan pedagogik nuqtai nazardan judasamarali o’zaro munosabat o’rnata bilish pedagogik mahoratning mavjudliginibildiradi.

Umumiy o’rta ta’lim maktabida ta’lim - tarbiya jarayonini to’g’ri va ilmiyasosda tashkil etish uchun o’quvchining o’ziga xos psixologik holatini o’rganishmuhim sanaladi.. Zotan har bir o’quvchi o’ziga xos fe’l atvorga ega. Shu bois ta’lim –tarbiya jarayonida ularga individual munosabatda bo’lish, shaxsiy xususiyatlarinio’rganish orqali tarbiyaviy tasir ko’rsatish oqilona va samarali usuldir. Demak,o’quvchilar o’rtasida o’zaro do’stona munosabatning shakllanishi ta’lim sifatinimuhim omillardan biridir.

Sinfdagi iqtidorli o’quvchilarga oqsayotgan o’quvchini biriktirib (5+3) juftlikhosil qilinadi. Bu yo’l orqali ularni o’qishga ishtiyoqi uyg’onadi, faolligi shakllanadi.

“O’rgan – o’rgat” tadbirlar majmuasiga asosan : -har bir o’quvchining fe’l atvorini o’rganiladi,-o’quvchilar bilan individual munosabatda ishlanadi,-o’quvchining yaxshi sifatlarini , ijobiy tomonlarini e’tirof etiladi,-o’quvchilarning biriktirish orqali ta’lim –tarbiya sifatli amalgam oshiriladi,-o’quvchining xohshiga ko’ra bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchi bilan a’lochi

o’quvchi juftligi (5-3) biriktiriladi.Jamoada sog’lom muhit yaratish o’quvchilarni bir-biriga biriktirib yuqori

natijaga erishish mumkin:-o’quvchilar o’rtasida o’zaro do’stona shakllantiriladi,-o’quvchilarning bir-biriga yordam berish hislari rivojlanadi,-o’quvchi biriktirilgan o’rtog’ini ijobiy fe’l –atvorini, fazilatlarini o’rganadi.O’z sinfimda raqobat (5+5) iqtidorli o’quvchi bilan iqtidorli o’quvchini,(4+4)

o’rta o’quvchi bilan o’rta o’quvchini, (3+3)bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchi bilan bo’sh



o’zlashtiruvchi o’quvchini, (5+3) hamda bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchi bilaniqtidorli o’quvchini biriktirib, juftlik hosil qilganman. Sinfxonamda “O’rgan – o’rgat“ reyting oynasi mavjud. Bu oynada guruh juftliklari rasmlar orqali ko’rsatilgan.Rasm orqali oyna tashkil etish ijobiy natija beradi. Bola o’z rasmiga qarab, o’rninianglaydi.

Ayniqsa, “5+3”guruhidagi juftliklarning raqobati, juftlik o’rtasidagi o’zarodo’stona munosabati ortib bormoqda. Har oy oxirida juftliklarning reytingi aniqlanib,rag’batlantirib boriladi. Juftlikdagi ikkinchi o’quvchining harakatiga qarab, har ikkio’quvchiga dars jarayonida qo’shimcha joriy nazorat(JN) dan tashqari qo’shimcha 3ball(RB) berib boriladi. Bu RB orqali o’quvchilarda ko’taringki kayfiyat hosil bo’lib,dars sifatini , ta’lim –tarbiya samaradorligini ko’tarilishiga erishiladi. Chunkijuftliklar darsdan tashqari vaqtda ham , tanaffus vaqtada ham, o’zaro bir-birigayordam berib, uy vazifalarini to’g’ri tushunganligini, hattoki

Kundalik daftarni yuritilishini ham nazorat qilmoqdalar.Bu tadbir sinf rahbariga katta yordam berib, sinf o’quvchilarining o’zlashtirish

samaradorligini oshiradi. Agarki , o’qituvchi o’z vaqtida guruhlar nazoratini varag’batlantirishni to’g’ri tashkil etsa, ijobiy natijani olasiz.



BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING MAKTABGA MOSLASHUVIVA FAOL BO‘LISHIDA “SAYOHAT” DARSLARINING O‘RNI

Janazaqova Gulnoza Muxtorjonovna218-umumiy o‘rta ta’lim maktabiToshkent shahar Mirobod tumani

Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini darsglargaqiziqtiradigan dars ko‘rinishi haqida ma’lumot berilgan. Shuningdek, bu darsko'rinishi maktabga borishni istamaydigan o‘quvchilarni ham faol bo‘lishiga va aqliy,jismoniy, ruhiy o‘sishiga yordam beradi.

Kalit so‘zlar: ta’lim, sayohat, hamkorlik, muzey, asar, yozuvchi

Shiddat bilan rivojlanib borayotgan davrning jamiyat oldiga qo‘ygan talablarikun sayin ortib bormoqda. Strategik maqsadlarga erishish, yangi marralarni zabtetish, rivojlangan mamlakatlar qatoridan o‘rin olish uchun mamlakatda bilimli,malakali va zamonaviy fikrlaydigan yuksak salohiyatli kadrlar, mutaxassislarningo‘rni beqiyos. Buning zamirida inson salohiyatini kashf etish masalasi turadi.Tabiiyki, insonni kamol topishida umumiy o‘rta ta’lim nihoyatda muhim ahamiyatgaega. Umumiy o‘rta ta’limning asosi boshlang‘ich ta’lim hisoblanib, o‘qituvchidankatta mas’uliyat talab etadi. Bolaning erkin fikrlaydigan, o‘zgalar fikrini eshitadigan,mulohaza qila oladigan yoshlarni yetishtirib chiqarish uchun berilayotgan darslarningsifatini boshqarish, muvozanatini saqlash kerak, ya’ni kunlik darslar bir xilbo‘lmasligi, o‘quvchilarning oilaviy sharoiti va psixologiyasini inobatga olgan holdaturli dars ko‘rinishlaridan foydalanish lozim.

Boshlang‘ch sinf o‘quvchilarida, hamma fandan deyarli bir o‘qituvchi darsbergani uchun, zerikish hissi ko‘p uchraydi. Shu bois darslarni o‘quvchining xohishdoirasiga qarab ham rejalashtirilsa, noan’anaviy darslarni ko‘proq tashkil etilsa hammaqsadga muvofiq bo‘ladi.

Avval o‘zimizning farzandlarimiz qiziqishlarini, xohishlarini bir eslaylik. Ularbo‘sh qoldi degunlaricha qayergadir borishni istashini bilamiz. Bu xohishni biz fanda“ Sayohat ” deb ataymiz. Biz har doim ham ularning xohishlarini amalgaoshirmaganmiz, chunki vaqt bo‘lmagan, vaqt topganimizda xohish bo‘lmagan, xohishbo‘lganda mablag‘ bo‘lmagan.

Biz pedagoglar kelajagimiz poydevorlari bo‘lgan jajji o‘quvchilarimizningxohishlarini hech qanday rad javoblarsiz amalga oshira olamiz va darssamaradorligiga erishamiz, nazarimda. Noan’anaviy dars turiga kiruvchi “ Sayohat ”darsi o‘quvchilar faolligini oshiradi. Darsga qiziqishi bo‘lmagan o‘quvchilarni hamfaol bo‘lishga undaydi. Buning uchun o‘quvchilardan agar imkoniyat berilganda



qayerga borishni istashlarini so‘raladi, har kuni bo‘lmasa-da, sharoitdan kelib chiqib“ Sayohat ” darslarini tashkil qilsa bo‘ladi. Sayohat darslarini o‘zingiz dars beradiganbarcha fanlarda qo‘llashingiz mumkin. Darslar guruhlarda ,yakka tartibda olib borilsabo‘ladi. Bunday sayohat darslar orqali o‘quvchilar nafaqat sayohat qilishadi, balkimuzey , yozuvchi, asar, mehmondo‘stlik ... lar haqida ma’lumotga ega bo‘ladilar.O‘quvchilarning ruhiyatini, darsdagi faolligini rag‘bat kartochlari va maqtovlar bilanoshirib boriladi.

Sizda “ Qayerlarga sayohat qilsa bo‘ladi ?”,- degan savol tug‘ilishi mumkin.Quyida bir necha misollar keltiraman.

I. Muzeyga sayohat.Avvalambor, muzey haqida tushuncha beriladi. Bu sayohatga quyidagi

yo‘nalishlarni misol qilsa bo‘ladi : 1. Muzey shaharlarga sayohat (Samarqand , Buxoro, Xiva, Navoiy,…..).2. Bobolarimizning ruhini shod etish va qoldirgan meroslarini o‘rganish

maqsadida ular nomiga tashkil qilingan muzeylarga sayohat3. Tabiat muzeyiga sayohat 4. Qurolli kuchlar muzeyiga sayohatII. Yozuvchi va ularning asarlariga sayohat.Yozuvchi va asar haqida ma’lumot beriladi. Bu yerda o‘quvchilar bolalar

yozuvchilaridan biri va uning bolaga yoshiga mos bo‘lgan asariga sayohatgachiqishadi. Bunday sayohat darslarining yana bir muhim tarafi ham bor. Ustozlarbunday darslar orqali nafaqat bolani, balki ularning ota- onasini ham kitob izlashgava uni o‘qishga , mulohaza qilib fikr almashishga undaydi.

Masalan, G‘afur G‘ulomning “ Sen, yetim emassan ” asariga sayohatuyushtiriladi. O‘quvchilarni bu asarga sayohatga olib chiqishdan maqsad shuki, o‘shadavr qiyinchiliklarini his qilishlarini, bugungi kuniga shukrona keltirishlarini, ulargayordam berish uchun yo‘lida uchragan qiyinchiliklarni yengib o‘tishga harakatqilishlarini ko‘rish va bunga erishish. Dars davomida asar haqida aytib boriladi, darsso‘nggida esa “ Men nimalarni qoldirib ketdim, asarni topib o‘qibo‘rtoqlashishingizni istar edim” deb aytsa bo‘ladi. Ushbu sayohatlar orqalio‘quvchilar juda ko‘p ma’lumotlarga ega bo‘ladilar. Chunki o‘qituvchi darsgatayyorgarlik davomida o‘z ustida ishlaydi- da.

III. Uzoqdagi qarindoshlarnikiga sayohat.O‘quvchilar guruhlarda ishlashadi. Guruhdagi ikki o‘quvchi qarindosh, qolgan

o‘quvchilar mehmon bo‘lishadi. Ushbu sayohatda o‘quvchilar o‘zlarini o‘zlaribaholaydilar ( uy egasi mehmonlarga dars topshiriqlari beradi, to‘g‘ri javoblar uchunmeva, shokolad, pechenye, … beradi ).

saqlash, o‘rganish va targ‘ib qilishishlarini amalga oshiruvchi ilmiy, ilmiy-ma’rifiy muassasa.



IV. Tabiat qo‘yniga ( gul terish uchun, ob- havoni kuzatish uchun, tabiatdagi o‘zgarishlarni ko‘rish va savollariga javob olish uchun, … ) sayohat.

Sanayversak soni ko‘p,Izlanaversak sifat ko‘p.Hamma sayohat darslarida ham turli xil interfaol metodlardan foydalansak,

o‘sha kungi dars va berilgan ma’lumotlar o‘quvchilar qalbi va tafakkurida bir umrsaqlanib qoladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Mahoratli pedagog Ta’lim- tarbiya yo‘nalishidagi ma’naviy- ma’rifiy , ilmiy-

metodik nashr. 2020-yil 2- son 30- bet2. Internet manbalari



“O’ZBEK TILI” FANINI O’QITISH JARAYONIDA INTERFAOLTEXNOLOGIYALARNI TATBIQ ETISH

Xoliqova Gulnora NarzullayevnaToshkent shahar Bektemir tumanidagi

291-sonli umumiy o’rta ta’lim maktabiXoliqova Dildora Narzullayevna

Qashqadaryo viloyati Kitob tumanidagi2-umumiy o’rta ta’lim maktabi

“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da: “Yosh avlodni ma’nbaviy-axloqiytarbiyalashda boy milliy, madaniy-tarixiyan’analari, urf-odatlar hamdaumumbashariy qadriyatlariga asoslangan samarali tashkiliy, pеdagogik shakl vavositalar ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etiladi. Shaxsni tarbiyalsh va uni hartomonlama kamol toptirishning ustuvorligi ta’minlanadi, deb qayd etilgan. (“Kadrlartayyorlash milliy dasturi”.-T. “Ma’rifat” gazetasi, 1997 yil) Pedagogiktexnologiyalarni joriy qilish va keng ommalashtirish zarurati alohida qayd etibo’tilgan. Hozirgi kunga kelib ta’lim-tarbiya sohasida rivojlanib borayotganyo’nalishlatrdan biri- pеdagogik tеxnologiyalarni o’quv jarayonida qo’llash bo’lib,uni amalga oshirish dolzarb vazifalardandir. Hozirgi kunda ta’lim jarayonidapеdagogik tеxnologiyalarning interfaol metodlarini o’quv jarayoniga tatbiq qilish kunsayin kuchayib bormoqda. O’qitishning bunday faol usullari o’quvchilarni mehnatqilishga,diqqatini to’plashga, o’z ustida mustaqil ishlashga,fikrlashga, izlanishgachorlaydi, ularning darslarga qiziqishi ortib, darsga qatnashishi faollashadi.Zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarni qo’llashda noan’anaviy usullardanfoydalanish orqali iqtidorli o’quvchilarni aniqlash, sust o’quvchilarning o’zkuchlariga ishonch hosil qilishlari uchun sharoit yaratishga erishish nazarda tutiladi.

Pedagogik texnologiya- ma’lumotlarni o’zlashtirish uchun qulay shakl va usuldauzatish hamda o’zlashtirish jarayonidan iborat. Demak, pеdagogik tеxnologiyainsonga oldindan belgilangan maqsad bo’yicha ta’sir o’tkazish faoliyatidan iborat.

Ma’lumki, har qanday pеdagogik tеxnologiya ta’limning yangi loyihasinirivojlantiruvchi ta’lim tamoyillariga asoslangan bo’lib, o’quvchi shaxsigayo’naltirilgan bo’lishi kerak. O’qituvchi va o’quvchi hamda o’quvchilarninghamkorlikda ishlash malakalari shakllanadi.

Hamkorlikka asoslangan ta’lim besh asosiy elementga ega:1.Ijodiy o’zaro bog’liqlik ( bir-biridan yordam so’rash, guruhlarga yordam

berish natijasida ijobiy tomonda bir-biriga bog’lanish yuzaga keladi).



2.Mas’uliyatlilik (o’qituvchi tomonidan berilgan topshiriqlarni vaqtida bajarish,o’zi va boshgalar uchun javob berish, vazifalarga mas’uliyat bilan yondashish, birkishi hamma uchun, hamma bir kishi uchun mas’ullik hissini rivojlantiradi).

3.«Yuzma-yuz o’tirish imkoniyati» ( juft bo’lib yoki guruhlardaishlanganda,o’quvchilar yuzma-yuz, bir-birlariga qarab o’tirishlari kerak. Shu holatdafukrlashib va bahslashib, qarorlar qabul qilishadi).

4.Ijtimoiy malakalar (hamkorlikdagi faoliyat natijasida o’quvchilar bir-birlarining qobiliyatlarini aniqlay boshladilar, kim rasm chiza oladi, kim g’oyalarbera oladi. Bundan tashqari o’quvchilar juft bo’lib yoki guruhlarda ishlangandabemalol gapira olish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bunda o’qituvchi o’quvchilarninggapini to’g’ri va noto’g’ri deb baholaydi.).Demak bunda og’zaki nutq rivojlanayapti,xuddi shu vaqtda qolganlar tinch eshitishi kerak, ularda tinglay olish madaniyatishakllanayapti. Yangi, yaxshi fikrlar qo’llab quvvatlandimi, demak fikr egalaridao’ziga ishonch paydo bo’ladi, o’quvchilar o’zlari qaroro qabul qila boshlaydilar, buqarorni himoya qila oladilar. Shunday qilib, o’quvchilar jamiyatda mustaqil hayotkechirishda o’zlari uchun zarur bo’ladigan turli ijtimoiy malakalarga ega bo’ladilar.

5.Baholash (hamkorlikdagi jarayonida o’quvchilar bir-birlarini kuzatadilar,nazorat qiladilar, baholaydilar.O’qituvchi o’quv jarayoning boshqaruvchisi sifatidakuzatadi,biroq o’quvchilarning fikr-mulohazalari inobatga olinishi shart. Bujarayonda har bir berilayotgan baho ma’lum faktlar asosida tushuntirilishi vaizohlanishi shart. Bu holat ularning o’zlariga tashqaridan nazar tashlaganda, o’z hatti-harakatlarini nazorat qila olishlariga o’rgatadi).

Darsning faol, mahsuldor, ta’sirchan va samarali bo’lishida darsning yangishakllari, o’qitishmetodlari, ko’rgazmali qurollar va texnika vositasidan unumlifoydalanish katta ahamiyat kasb etadi.

Sizlarga tavsiya etayotgan interfaol metodlaridan bir nechtasining mohiyati vaulardan foydalanish yo’llari haqida so’z yuritmoqchimiz.

«So’z top» - mashg’uloti. ( «Domino»). Bu metodni darsning kirish qismidao’tkazish mumkin. O’qituvchi biron so’z aytadi, o’quvchilar davom ettiradilar.Masalan, ona – anor – rom – maktab – bola va h. k.z.

«Klaster» metodi. Bu usul o’quvchiga berilgan mavzu bo’yicha mustaqil o’ylashva fikrlarni erkin bayon etish uchun sharoit yaratadi.«Klaster» usuli bir o’quvchigayoki guruhlarda qo’llanishi mumkin. Bunda o’quvchi nimani o’ylasa, shuni aytadiyoki yozadi. Yozilgan fikrlar to’g’ri noto’g’ri bo’lishidan qat’iy nazar muhokamaqilinmaydi. Mashg’ulot berilgan vaqt tugagunga qadar davom etadi. Bu esa, sinfdagihar bir o’quvchi tomonidan ilgari surilayotgan g’oyalarni uyg’unlashtirish hamda ularo’rtasidagi aloqalarni topa olish imkoniyatini yaratadi.«Klaster» usuli yangi mavzuniboshlashdan avval o’quvchini darsga qiziqtirib, mavzu bo’yicha ilgari egallaganbilimlarini aniqlash maqsadida, o’tilgan mavzuni mustahkamlsh uchun ishlatiladi.



«Zanjir» metodi. Bu usulni biz she’r berilgan darslarda qo’llashni tavsiyaetamiz. She’rni yod olish uyga vazifa qilib berilmaydi. Biroq berilgan she’r«Zanjir»usulida, ya’ni kelgan joyidan so’ralganda, o’quvchi sinfdagi do’stlari oldida uyalibqolmaslik uchun ham she’rni yod olishga majbur bo’ldi. Matnni ham xuddi shuusulda o’qitish mumkin. Har bir o’quvchi bitta gapni o’qib, keying o’quvchi tartibbilan davom ettiradi. Shu yo’sinda she’r yoki matn har bir o’quvchi ishtirokidayoddan aytiladi yoki o’qib chiqiladi.

«Mozayka» metodi. ( yoki mayda bo’laklardan yaxlit ko’rinish hosil qilish).Bunda rasmlar, ertaklar, matnlar, maqollar, topishmoqlar bo’laklarga bo’lib yozilib,konvertlarga alohida joylanadi. Guruh qatnashchilari tanlagan konvertdagibo’lakchalarni bir butun holga keltiradilar.

«Meva va sabzavotlar» mashg’uloti.1-variant. Sinf o’quvchilarining soniga qarab, meva vasabzavotlar rasmi aks

etgan kartochkalar stol ustiga teskari holatda qo’yiladi. O’quvchilar xohlagankartochkalarinin tanlab olib, joylarini egallaganlaridan so’ng, o’qituvchi doska oldigachiqib: «Sabzavotlar» deb chaqiradi. Kimning qo’lida sabzavotlarning rasmi bo’lsa,o’qituvchi ko’rsatgan joyiga chiqib turadi. «Mevalar» deb chaqirganida, mevalar o’zjoylarini egallaydilar. Kim qolib ketsa, mag’lub bo’ladi.

2-variant. O’quvchilar qo’llaridagi meva yoki sabzavoyga ta’rif beradilar.Masalan, bu – olma, rangi qizil,mazasi shirin. Daraxtda o’sadi. Bu karam, rangiyashil, u vitaminlarga boy. Javob bergan o’quvchilar joylariga borib o’tiradilar. Aniqva tez javob bergan o’quvchilar rag’batlantiriladi.

«Kim tez bajaradi» mashg’uloti.1-variant. Berilan so’zlar alifbo tartibida joylashtiriladi. Har bir guruhga bir xil

so’zlar beriladi. Topshiriqni birinchi bajargan guruh g’olib sanaladi.2-variant. Stol ustiga so’zlar yozilgan kartochkalar teskari qo’yilgan. Sinf

o’quvchilari uch guruhga bo’linadilar. Har bir guruh beshtadab kartochka tanlaboladi. Tanlagan kartochkalardagi so’zlaralifbo tartibida joylashtirilishikerak.Topshiriqni birinchi bajargan guruh g’olib sanaladi.

«Har bir harfga bir ustun so’z» mashg’uloti. Sinf o’quvchilari uch guruhgabo’linadilar. Har bir guruhga 3-4 harfdan iborat bo’lgan so’zberiladi.O’quvchilar shuso’zning har bir harfi tagiga shu harf bilan boshlanuvchi to’rttadan so’z yozadilar.

Namuna:B O L A

Bol Ol Lola Asal Bosh Ota Laylak Aka Besh Ona Lak Ayiq Bet Olma Lobar Archa



Mashg’ulot boshlanishidan avval o’qituvchi doskada o’yin namunasiniko’rsatish kerak. Guruhlar topshiriqni flipchatlarda bajarib, doskaga osadilar. Har birto’g’ri yozilgan ustun uchun to’rt ochko beriladi, har bir xato uchun esa bittadanochko olib tashlanadi. Bu mashg’ulotni to’g’ri va tez bajargan guruh g’olib sanaladi.

«Lug’atimizni boyitamiz» mashg’uloti. O’quvchilar doira shaklida turadilar vaqog’ozdan yasalgan qor bilan qorbo’ron o’ynaydilar. Qog’oz qorni otgan o’quvchi birso’z aytsa, ilib olgan o’quvchi tarjimasini aytishi kerak. Shu tarzda o’yin davom etadi(paxta-xлопок, maktab- школа, uy-домva h.k.z). Javob bera olmagano’quvchio’yindan chiqib ketadi. Bu o’yinni o’tkazish uchun 5 daqiqa vaqt beriladi.Shu vaqt ichida qolgan o’quvchilar g’olib sanaladi.

«Navbatchi harf» o’yini. Uchta kartochkaga bir xil harf yozilib, stol ustigateskari qo’yiladi. Guruhlarga rangli markerlar va flipchatlar beriladi. Guruha’zolaridan biri chiqib, kartochkalardan birini tanlaydi. Bu topshiriqni o’tkazishuchun 3 daqiqa vaqt beriladi.O’quvchilar shu harf bilan boshlanadigan o’zlari bilganva istagan so’zlarni yozishlari mumkin. Masalan, O harfiga – olma, olam, osmon,Olim, olxo’ri va h.k.z.

«Rasmli rebus» mashqi.1-variant.Sinf o’quvchilari uch guruhga bo’linadilar. Har bir guruhga uchtadan

rasm beriladi. Rasmdagi narsaning nomi qaysi harfdan boshlansa, shu harfga mosertak qahramonining nomini yozish kerak. Topshiriqni birinchi bo’lib bajargan guruhg’olib bo’ladi.

2-variant. Sinf o’quvchilari uch guruhga bo’linadilar. Har bir guruhga rasmlarberiladi.Berilgan rasmlar nomining bosh harfidan ertak qahramonining nomi chiqishikerak. Masalan: zebra, uy, mushuk, raketa, anor, do’ppi - ZUMRAD.

«Chapak chalish» mashg’uloti. So’zlarni guruhlang. O’qituvchi o’quvchilarga«Kiyim-kechaklar», «Oziq-ovqatlar», «Oila» mavzusiga oid so’zlarni eslab olishnitaklif etadi. Ketma-ket shu mavzuga oid bo’lgan so’zlarnio’qiydi. O’qituvchi «Oziq-ovqatlar» mavzusini e’lon qiladi.o’quvchilar o’qituvchiso’zlarini diqqat bilantinglabborar ekanlar, agar so’z shu mavzuga oid bo’lsa, tinch o’tiradilar. Mabodo aytilganso’z boshqa mavzu doirasiga kirsa, u holda chapak chalib qo’yadilar. Masalan, osh,sanchqi, non, choy, cho’mich, paxta va h.k.z. Mashg’ulot tugagach faol qatnashgano’quvchilar rag’batlantirilib, rasm yordamida yangi mavzu tushuntiriladi.

«Men qayerda bo’ldim…» mashg’uloti. O’qituvchi har bir o’quvchiga senqayerda bo’lding va nima qilding?-deb savol beradi. Har bir o’quvchi birma-bir javobberadi. Javoblar takrorlanmasligi kerak. Masalan:«Men Mustaqillik maydonigabo’ldim, shahardagi eng katta archa atrofida o’ynadim».«Men archa bayramidabo’ldim u yerda tomosha ko’rdim»-deb javob beradilar. Mashg’ulotda hammao’quvchilar javob bermagunlaricha davom etadi. Barcha o’quvchilar javob berib



bo’lganlaridan so’ng o’qituvchi mashg’ulotga yakun yasaydi va yangi mavzutushuntiriladi.

«Kalit diktant». Gutuhlarga namunada berilgan jadval tarqatiladi. O’qituvchi Hva X harfli so’zlardan o’qiydi. O’quvchilar diqqat bilan eshitib, nechanchi so’zda«H»yoki «X» harfi ishtirok etgan bo’lsa, o’z jadvallariga «+» yoki «-» belgisiniqo’yqdilar. Masalan: 1. Bahor. 2. Xalq. 3. Daraxt. 4. Hamma. 5. Hashar.

1 2 3 4 5

X + - - + +

H - + + - -

«Aks sado» mashg’ulotini o’tkazamizi.Maqsad o’quvchilarda o’zaro hurmathissini rivojlantirish va yangi mavzuga oid so’zlarni o’rganish hamdamustahkamlash.Mashg’ulotni quyidagi usulda o’tkaziladi: o’quvchilar yarim doirashaklida o’tirib oladilar. O’qituvchi: «Siz qachondir aks sadoni eshitganmisiz? Buovoz bir nechamarotaba takrorlanib, har takrorlanganda sakinlashib boradi»-deydi.O’qituvchi biron so’zni baland ovozda aytadi. Yonidagi o’quvchi sekinroqtakrorlaydi. Keyingi o’quvchi undan ham sekinroq takrorlaydi. Shu tariqa hammao’quvchilar takrorlab chiqadilar. Mashg’ulotda har bir o’quvchio’z so’zini balandovozda aytib,qolgsn bolalar ushbu so’zlarni qaytarganlaricha davom etadi. Masalan,Ho-h-hoy. Odamlaru odamlar, eshitmadim demanglar.Yurtimizga Bahor keldi.Navro’z keldi. Yangi yil muborak. Yangi kun muborak…

Mashg’ulot tugagach, o’qituvchi quyidagi savollarni berishi mumkin: Nimanihis qildingiz? Qanday yangi so’zlarnio’rgandingiz? Har bir o’quvchi savollarigajavob berib bo’lgach, mashg’ulot yakunlanib, yangi mavzu tushuntiriladi.

Hurmatli o’qituvchilar. Sizning e’tiboringizga interfaol usullaridan ayrimmashg’ulotlarni havola qilindi.O’qituvchio’z imkoniyatidan kelib chiqib,o’quvchilarning bilim darajasi, Yoshi, fiziologik holatini inobatga olgan holda, buusullardan foydalanish mumkin. B usullar orqali dars jarayonini qiziqarli o’tishiamalda o’z isbotoni topdi. Har bir darsda o’quvchi imkon qadar yangi interfaolusulidan foydalansa, o’z oldiga qo’ygan maqsadiga erishadi, degan umiddamiz.

Siz tomondan o’tkazilayotgan har bir dars nafaqat dars ishlanmalari varaqlarida,balki tarix varaqlarida zarhal harflar bilan bitilsin deb qolamiz.

Foydalanilgan adabiyotlar1.“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”2. “Ta’lim to’gorisida” di Qonun3. “O’qituvchilarga foydalanish uchun metodik tavsiyalar ” Toshkent 2018 yil



ЎҚУВЧИ МАЪНАВИЙ КАМОЛОТИДА БАДИИЙ АДАБИЁТНИНГЎРНИ

Ғуломова Нигора АнваровнаФарғона вилояти, Фарғона тумани, 19-мактаб

Мустақиллик йилларида ёш авлодни ҳар томонлама етук вояга етиши учунсалмоқли ишлар амалга оширилди. Бунинг натижаси ўлароқ бугуннинг ёшлариэнди ўзининг ҳаёт йўлини мустаҳкам белгилаган, комилликка интилаётган,маънавий камолотга элтувчи омилларни яхши англаб етишга ҳаракатқилаётгани барчани бирдек қувонтирмоқда. Ёш авлод ўз тақдири шу мамлакатва миллатнинг тақдири билан узвий боғлиқлигини ҳис этган ҳолда бугунмамлакатда содир этилаётган ислоҳотлар, илгари сурилаётган ғоялар, аввало, ўзкелажаги ва халқ манфаати учун хизмат қилаётганини тушуниб етмоқда.

Жумладан, миллий ғурурни шакллантириш йўналишларидан бири бадиийадабиётга ҳам энди янгича нигоҳ билан қарай бошладилар. Чунки китобмутолааси инсонни ақл-идрокли, билимдон, иродали, эътиқодли, маданиятли,умумий қилиб айтганда, маънавиятли қилиб тарбиялайди. Китоб ўқувчинингҳаёт йўлларида таянч, ёлғиз дамларида йўлдош, бахтиёр дақиқаларидаҳамфикр, қайғули дамларида мададкор бўлади. Бугунги техника замонидаёшларни лол қолдириш осон эмас. Лекин китоб, хусусан, бадиий адабиётдашундайин сеҳр ва жозиба борки, уни ўқиган китобхон сўзнинг қудратидан, бусанъат турининг ҳаётийлигидан, бадиий тафаккур махсулининг жилвасиданзавқланади. Халқимизнинг орзу-истакларини ўзида мужассам этган, ўтмиш вакелажак ўртасида кўприк ваифасини бажарадиган, миллатнинг бугуни ваэртасини намоён қиладиган китоб ёшларни жамиятда ўз ўрнини топишга,халқнинг ҳурматини, миллатнинг меҳрини қозониши учун беминнат хизматқилади. Мутолаа асносида ёш ўқувчи етук инсон бўлиб шакллана боради, ўз-ўзини тарбиялаб, ёмонликдан қочишга, яхшиликка ёндошишига интилади.Қаҳрамонлар билан китоб якунигача бирга яшаб, улардан ўзига ибрат олади,хатолардан хулоса чиқаради, олам ва одам сирларини бирма-бир кашф этади.Ўзининг камолоти китобнинг ҳар бир саҳифаси билан биргаликда ўсиббораётганини ҳис қилади ва бундан қалби чексиз фахр-ифтихорга тўлади.Беминнат кўмакчи каби камолот сари етаклаётганин англаб етади.

Бадиий адабиётнинг бош мақсади инсон ва унинг руҳий оламини маънанбойитиш, яхшилик томон тубдан ўзгартириш, ёмонлик ва зулмат устиданкескин ғалаба қозонишга ундаш, ёш авлод, хусусан, ўқувчилар тафаккуридагўзал ҳаётга муҳаббат уйғотишдан иборатдир.



Маънавий комил инсон тарбиясида ўқувчиларни адабиёт фанига қизиқтирабилиш, бадиий адабиётга бўлган муҳаббатини ошириш, руҳий ва ақлийоламини мутолаа завқи билан бойитиш бугунги куннинг долзарбмасалаларидан саналади. Бунинг учун, энг аввало, ўқувчиларда бадиийадабиётни танлай билиш кўникмасини хосил қилиш лозим. Ёш авлод маънавийетукликка етаклайдиган асарни топиши ва уни завқ билан мутолаа қилишнибилмоғи даркор. Бадиий адабиётдаги замон ва макон руҳини ҳис қилиши,қаҳрамон билан асар муҳитида яшай олиши, унинг шодлигидан қувониши,бахтсизлигидан азоб чека олиши, кулганда қувнаб, йиғлаганда қайғура олишикерак. Ана шунда ўқувчи маънавий дунёси бойиб, унинг ички олами, руҳийкечинмалари, ақлий қобилияти ва идроки мукаммаллашиб боради. Мутолаақилиш асносида инсон ички олами гўзаллашиб, руҳи покланиб, эътиқодимустаҳкамланиб, виждони уйғониб боради. Адабиёт фаниниг энг биринчивазифаси ҳам ана шундадир.

Адабиёт фани ўқитувчиси ҳар доим ўз ўқувчиси онги ва маънавиятинитакомиллаштиришга интилади. Бу борада эса бадиий адабиётнинг ўрниниалоҳида таъкидлаш зарур. Бадиий адабиётнинг вазифаси китобхон дунёсинитарбиявий, эстетик ва маърифий йўналишларда бойитишдан иборатдир. Шуниалоҳида таъкидлаш лозимки, бу соҳанинг асосий вазифаси фақатгина панд-насиҳатдан иборат бўлиб қолмай, балки у ўқувчи ботиний ва зоҳирий дунёсигакўзгу тута оладиган энг кучли воситадир. Бинобарин, ўқитувчи ҳар бирасардаги бадиий фазилатларни аниқлаб, ўрганиб, ўзлаштириб боришдаўқувчига кўмакчи бўлади. Бу эса ёш авлод руҳиятини шаклланишида вамаънавий камолотида муҳим аҳамият касб этади.

Бадиий адабиёт маънавий нур янглиғ китобхон йўлини ёритиб, унингкомил инсон бўлиб вояга етишига, ўзлигини англашига, ўзининг борлиқдагиўрни ва вазифасини тушуниб етишига, Ватан олдидаги бурчини адо этишмасъулиятини зиммасига ола билишга, милатнинг бугуни ва эртаси учун ёнибмеҳнат қилишга ундайди. Шундай экан, бугуннинг ёшларини китоб ўқишга,мутолаадан завқ олишга, бадиий адабиёт билан чин дўст тутунишга ўргатишҳар бир миллатнинг энг зиёли қатлами саналган устознинг асосий вазифасибўлмоғи даркор.

Фойдаланилган адабиётлар1. Каримов Н. ва б. ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи. – Т.: “Ўқитувчи”,

1999.2. Носирхўжаев С. ва б. Маънавият асослари. – Т.: “Турон-Иқбол”, 2009.3. “Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча, тамойиллар ва атамалар”

қисқа изоҳли луғат. – Т.: “Янги аср авлоди”, 2002.



TA’LIM TIZIMINI BAHOLASH

Xoliqova Gulnora NarzullayevnaToshkent shahar Bektemir tumani


O’zbekistonimizda mustaqillik sharofati bilan barcha sohalarda tub islohotlaramalga oshirildi, iqtisodiy rivojlantirishning o’zbek modeli, kadrlar tayyorlashningmilliy dasturi ishlab chiqildi va bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda.Mamlakatimizda ta’lim sohasiga alohida e’tibor qaratilib, kelajak avlodni tarbiyalashborasida zarur shart-sharoitlar, imkoniyatlar yaratilmoqda.

XXI asrni olimlarimiz tomonidan axborot texnologiyalari asri deb tanolinganligi pedagogik va axborot texnologiyalari kun sayin barcha sohalardarivojlanayotgani, jumladan, ta’lim sohasida ham yangi axborot texnologiyalaridankeng foydalanish an’anaviy o’qitish usullaridan ko’ra samarali va yuqori natijalargaolib kelmoqda. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da ko’zda tutilganidek, pedagogikva axborot texnologoyalari, kompyuterlashtirish va kompyuter tarmoqlari negizidata’lim jarayonini yangi axborotlar bilan ta’minlash rivojlanib bormoqda. Barkamolavlodni tarbiyalash – “Ta’lim to’g’risdagi” Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliydastiri”da Respublika ta’lim xodimlari zimmasiga o’ta ma’suliyatli vazifalaryuklangan. Bu vazifani amalga oshirish jarayoni boshlang’ich sinf o’quvchilarinio’qishiga yangicha yondashish, o’qituvchilarni o’z kasbiga va tarbiyalanuvchilargao’ta ma’suliyatli munosabatda bo’lishni taqozo etadi. Bu dastur yuksak umumiy vakasb-hunar madaniyatiga, ijodiy, ijtimoiy faollikka, siyosiy hamda ijtimoiy hayotdato‘g‘ri yo‘l topa olish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va haletishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirish, shuningdek, har tomonlamakamol topgan, jamiyatda turmushga moslashgan, ta’lim va kasb-hunar dasturlariniongli ravishda tanlash va keyinchalik puxta o‘zlashtirish uchun ijtimoiy-siyosiy,huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni jamiyat,davlat va oila oldida o‘z javobgarligini his etadigan fuqarolarni tarbiyalashni nazardatutgan pedagogik g‘oyani ilgari suradi. "Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana birmuhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilanaytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Buo‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o‘zdavrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin.Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimoaks-sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidanerishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan", deya ta’kidladiPrezidentimiz.



Ta’lim tizimida baholash eng muhum jarayonlardan biri bo’lib, u baholovchidaneng avvalo: xolisonalikni; adolatlilikni; to’g’ri yondashishni; haqqoniylikni talabetadi. Yangi tizimga ko‘ra, bundan buyon har bir ta’lim muassasasida o‘zini o‘zibaholash orqali ichki ta’lim sifati auditi shakllantiriladi. Bunda ta’lim oluvchilarningmaktab hayoti va boshqaruviga oid fikrlari davriy ravishda o‘rganiladi va ular maktabboshqaruvida faol ishtirok etadi. Ta’lim sifatini baholashda maktabning ota-onalar,kuzatuv kengashi, mahalla, bog‘cha va oliy ta’lim muassasalari bilan maktabnirivojlantirish bo‘yicha hamkorlik ishlariga asosiy urg‘u beriladi. Ichki baholashnatijalariga shubha bo‘lgan taqdirdagina tashqi organ tomonidan tashqi baholasho‘tkaziladi. Ta`lim muassasalarida o’quv tarbiyaviy jarayonda unumli mehnatniamalga oshirish uchun o’quvchilarni tayyorlashga yo’naltirilgan bo’lib, jamiyat vashaxsiy talablarni qondirish ham kerak. Malakali, unumli mehnat o’quvchilarningta’lim-tarbiya olish jarayonida shakllangan bilim, malaka va ko’nikmalarigaasoslangandir. O’quv-tarbiyaviy jarayon – bu boshqariladigan va rostlanadiganjarayon bo’lib, o’qituvchi, ustoz o’quvchilardagi bilim, malaka va ko’nikmalarini sonva sifat jihatdan haqqoniy baholash va o’quv-tarbiyaviy jarayonga olishgannatijalargan qarab o’zgartishlar kiritib borish bilan birga o’zining faoliyatiga hamtavsif beradi. O’quvchilarning bilim, malaka, ko’nikma va qobiliyatlariga bahoberishga qarab chiqishdan oldin yana bir bor bilim, malaka, ko’nikma va qobiliyatlarta’sirini qarab chiqaylik. Bilim – nazariy va amaliy faoliyat natijasida o’rgangan, esdasaqlab qolingan, qabul qilingan va o`rganilgan hodisa va predmetlar haqidagitushunchalar tizimidir. Bilimlar o’z navbatida tizimli va tizimsiz, nazariy va amaliy,keng va tor, chuqur va yuzaki, moslanuvchan va shablonli, mustahkam vamustahkam bo’lmagan turlariga bo’linadi. Bularning ichida kasbiy ta’lim natijasidahosil bo’ladigan nazariy va amaliy bilimlarni oshirish mumkin. Amaliy bilim esatexnika va texnologiya sohasidagi jarayonlarning aloqasini, hodisasini vaboshqalarning to’g’ridan to’g’ri amaliy faoliyatga kiritilganligini bildiradi. Malaka –bu o’quvchining avtomatik ravishda yo’naltirilgan holda birorta ishni baholashqobiliyatidir. Ko’nikmalar: aqliy (xotira va fikrlash), sensorli (qabul qilishko’nikmasi), dvigatelli harakati (psixomotorli) va volevoyli. Ko’nikma yangisharoitda insonning ishni sifatli, kerakli hajmda va ajratilgan, belgilangan vaqtdabajarish qobiliyatidir. Ko’nikmani shakllantirish- bu kasbiy ta’limning majburiyoxirgi maqsadi bo’lib, bu ko’nikma o’qish, amaliyot jarayonida bosqichma-bosqichshakllanib boradi. Kasbiy qobiliyat kasbiy faoliyat sharoitida ishni muvaffaqiyatlibajarish uchun zarur bo’lgan shaxsning shaxsiy va psixologik sifati belgisidir.Qobiliyat tug’ma bo’lmasdan uning ko’zga tashlanishi yoki ajralib turishi muhitga,o’rganishga, tarbiyaga bog’liqdir. Qobiliyatning tug’ma ko’rinishi uning qabul qilaolishi, fikrlashi, xotirasi, faraz qilishi va boshqalar bo’lgani uchun bularrivojlantirilsa, to’g’ri yo’lga solinsa, qobiliyat yuqori cho’qqiga chiqadi. Bilim,



malaka va ko’nikma, qobiliyat o’zaro bog’liq bo’lib, ularni alohida-alohida baholashjuda murakkab. O’quvchilarning bilim, malaka va ko’nikmalarini baholash ustozning,o’qituvchining uslubiy faoliyatini tarkibiy qismidir. Shuning uchun ham o’qituvchio’quv sharoitida har bir o’quvchini diqqat bilan kuzatib,o’rganibva faoliyatinibaholab borishi zarur. Umumta’limmaktablarida fanlar bo’yicha bilim, malaka vako’nikmalarini baholash usulalri va shakli asosan birxildir. Texnologiya fanlarinio’rganishda bilim, malaka va ko’nikmalarni baholashning quyidagi turlari mavjud:Joriy – og’zaki so’rash, yozma nazorat ishlari, amaliy ish, o’qituvchining kuzatibborishi, dasturli nazorat. Davriy – har bitta mavzuning o’tgandan keyin tekshiribborish. Yakuniy – nazorat ishlari, zachetlar, imtihon va bitiruv ishlari.O’quvchilarning bilim, malaka va ko’nikmalarini nazorat qilishda uchta asosiyfunksiya (vazifa) amaliga oshiriladi: tekshiruvchi, o’rgatuvchi va tarbiyalovchi.Tekshiruvchi – nazorat qiluvchi – o’quvchilarning yoki guruh o’quvchilariningo’zlashtirganlik darajasini belgilab borish (ya’ni bilimi, malakasi va ko’nikmasi).O’rgatuvchi – har bir o’quvchining bilimi, malakasi va ko’nikmasini tekshirishnatijasida boshqa o’quvchilar o’zlarining bilim, malaka va ko’nikmalarini taqqoslaydiva o’ziga xulosalar chiqaradi. Shu bilan birga o’qituvchi umumiy kamchiliklarga hamto’xtalib o’tishi natijasida boshqa o’quvchilarga saboq bo’ladi. Tarbiyalovchifunksiyasi – tizimli nazorat o’quvchilarda o’ziga o’zi baho berishni, imkoniyatlarinitarbiyalaydi va o’z vaqtlarini to’g’ri taqsimlashga undaydi. O’quvchilarning bilimi,malakasi va ko’nikmalarini nazorat qilishning eng ko’p tarqalgan shakli og’zakiso’rash (shaxsiy, gruppali) dir. Buning keng tarqalganligining sababi uni tashkilqilishning osonligi. Lekin buning ham o’ziga xos qiyinchilik tomonlari bor, ya’nikimni qachon chaqirish kerak? Qanday savol berish kerak? Savolning hajmi qandaybo’lishi kerak? Qancha vaqt kerak? Nimani so’rash kerak? Qachon o’quvchilar bilannima qilish kerak? va h.k. Nazorat qilish qanday bo’lmasin, ularga qo’yiladiganumumiy talab: o’quvchilarga aniq savollar bilan murojaat qilish va bu nazoratgako’proq o’quvchilarni jalb etishdir. O’quvchilarning kasbiy mahorat yurituvchiob`yektlari bo’lib,quyidagi ishlab chiqarish bilim, malaka va ko’nikmalarihisoblanadi. O’quv ishlab chiqarish ishlarini bajarish sifati; - ishlab chiqarish muhitiunumdorligi – vaqt va mahorat; - ishni bajarishda ishlab chiqarish negizlariningusullarini qo’llay olish; - hozirgi zamon texnika va texnologiyasini qo’llay olish, ishbajarish; - mustaqil ish bajara olish; - amaliy ishlarni bajarish nazariy bilimlarniqo’llay olish; - mehnat madaniyati, ish joyi tartibi; - ish bajarish vaqtida texnikaxavfsizlik qoidalariga rioya qilish. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarigao’qituvchi besh balli sistema bo’yicha baho qo’yadi. Baho qo’yishning besh ballisistemasini amalida tadbiq etishda so’zlar bilan ifodalanadigan «a’lo», «yaxshi»,«qoniqarli», «yomon», «juda yomon» degan baholarni «5», «4», «3», «2», «1»raqamlari bilan almashtirish maqsadga muvofiq deb topilgan. Raqamli baholash



ko’proq aniqligi, puxtaligi va foydalanish uchun qulayligi bilan farq qiladi.Ko’pincha o’qituvchilar o’quvchilarning intizomiga oid birorta kamchiligi (kechikibkelishi, mashg’ulotlarga kelmay qolishi, dars vaqtida gaplashib o’tirishi va hokazolar)uchun bahoni kamaytirish kabi xatoga yo’l qo’yadilar. Bu o’rinda o’qituvchitarbiyaviy ta’sir ko’rsatishning boshqa vositalaridan foydalanilishi lozim. Baholashnitarbiyaviy rolini oshirish masalasi diqqatga sazovordir. Shu munosabat bilano’qituvchilar qo’ygan baholarini izohlab berishi muhimdir. Bu hol o’quvchilarga o’zbilimlaridagi kamchiliklarini, amaliy ishlaridagi nuqsonlarini bilib olishlariga yordamberadi. Baholashni muntazam izohlab borish ularning ta’limiy rolini oshiradi. laribelgilangan. O’zbekiston va boshqa xorijiy davlatlar o’quv muassasalarining tajribasio’qitish sifatini va o’quv jarayonining xilma-xil boshqa ko’rsatkichlarini baholashdava unga ob`yektiv yondashishda baholashning reyting tizimi eng zamonaviy usulekanligini ko’rsatmoqda. Chunki, hozirgi kunda ko’p o’qituvichlar o’quvchilarningo’quv fanlari bo’yicha o’zlashtirish darajasini belgilash ya’ni aniqlashda ma’lumdarajada xatoliklarga yo’l qo’yib kelmoqda. O’zbekiston Respublikasining «Ta’limto’g’risida»gi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida»gi qonunlarning qabulqilinishi ta’lim borasida olib borilayotgan tub islohatlarni amalgan oshirishdahuquqiy asos yaratdi. O’zbekiston Respublikasi O’quv materialini butun tafsilotlaribilan bilish va tushunish, materialni izchil, mantiqan bog’langan holda xatosiz bayonetish, hisob-kitob va grafika ishlarini namunali bajarish, mehnat topshiriqlarinibajarish vaqtida olingan ilmiy-texnikaviy bilimlarni mustaqil, dadil va to’g’ri tadbiqetish, mehnat usullarini to’g’ri bajarish (mehnat va hunar ta’limi dasturining talablaridoirasida), texnikaviy talablar doirasida sifat ko’rsatkichlariga rioya qilish, ishni vaqtnormasi doirasida bajarish «5» baho bilan baholanadi. «4» baho butun o’quvmateriallarini bilishi vatushunishi, uni og’zaki va yozma ravishda to’g’ri bayon etishi,hisob-kitob va grafika ishlarini to’g’ri va puxta bajarishi, olingan bilimlardan o’quv-mehnat topshiriqlarini, berilgan ishni belgilangan vaqt normasiga muvofiq o’zvaqtida bajarilganligi uchun qo’yiladi. «3» baho programmadagi asosiy materialnibundan keyingi o’quv-mehnat vazifalarini bajarishga imkon beradigan hajmda bilishiva tushunishi, o’quv materialini birmuncha xato va kamchiliklar bilan, o’qituvchiningozgina yordami orqali sodda qilib bayon etishi, mehnatni tashkil etishda bir ozkamchiliklar bo’lgan holda belgilangan vaqt normasini 75% bajargani uchunqo’yiladi. «2» balli baho programma materialining ko’p qismini yaxshi tushunmaslik,uni qo’pol xatolar bilan bayon qilish, hisob-kitob va grafika ishlarini yetarli darajadabajarmaslik, olingan bilimlarni xatolarga yo’l qo’yib tatbiq etish, mehnatoperasiyalarini ko’p xatolar bilan bajarish, mehnatda belgilangan sifatko’rsatkichlarini ta’minlay olmaslik uchun qo’yiladi. Butun programma materialinibilmaslik va tushunmaslik, o’tilgan materialni bayon qilib bera olmaslik, olinganbilimlardan amalda foydalana bilmaslik, mehnat usullarini qo’llana olmaslik, brakka



yo’l qo’yish uchun «1» baho qo’yiladi. Baholashni tarbiyaviy rolini oshirish masalasidiqqatga sazovordir. Shu munosabat bilan usta, o’qituvchilar qo’ygan baholariniizohlab berishi muhimdir. Bu hol o’quvchilarga o’z bilimlaridagi kamchiliklarini,amaliy ishlaridagi nuqsonlarini bilib olishlariga yordam beradi. Baholashnimuntazam izohlab borish ularning ta’limiy rolini oshiradi.

Foydalamilgan adabiyotlar1.www.ziyonet.uz2.www.pedagog.uz



РОЛЬ ВОСПИТАТЕЛЬНОГО ЧАСА В ПРОЦЕССЕ ОБРАЗОВАНИЯ

Бойматова Гулчехра БазаровнаСырдаринская область район Хаваст школа №12

Воспитательные часы имеют несомненное преимущество перед другимиформами работы со школьниками. Во время воспитательного часапреподаватель имеет возможность общаться и оказывать влияние сразу на всехучеников класса. Каждый ученик может высказать свое мнение, проявить себяэмоционально и интеллектуально. Наблюдения, которые можно сделать наклассном часу, очень полезны для воспитательной работы преподавателя.

На воспитательном часу высказывается мнение не только учителя, но исамих школьников, что очень важно для подростков, которые порой к словамсверстников прислушиваются более охотно, чем к взрослым. Таким образом,воспитательные часы более эффективны по сравнению с другими уроками.Здесь можно добиться таких результатов в воспитательной работе, которых неудается получить в ходе многочасовой индивидуальной работы с учеником.

Серьезные тематические воспитательные часы позволяют учителю увидетькласс в естественной атмосфере общения, адекватно оценить каждого ученика спсихологической точки зрения и выработать правильную тактикувоспитательной работы с классом.Воспитательный процесс и роль педагога вего организации. В целостном педагогическом процессе важное место занимаетпроцесс воспитания. Сущность, а также место и роль этого процесса легчевсего понять, рассматривая его в структуре общего процесса формированияличности.

Установлено, что соответствие субъективных факторов, выражающихвнутренние потребности личности, объективным условиям, в которых личностьживет и формируется, помогает успешно решать задачи воспитания. Чембольше по своему направлению и содержанию совпадают влиянияорганизованной воспитательной деятельности и объективных условий, темуспешнее осуществляется формирование личности. Безусловно, процессвоспитания - процесс комплексный. Комплексность в данном контекстеозначает единство целей, задач, содержания, форм и методов воспитательногопроцесса, подчиненное идее целостности формирования личности.Формирование личностных качеств происходит не поочередно, аодновременно, в комплексе, поэтому и педагогическое воздействие должноиметь комплексный характер. Это не исключает, что в какой-то моментприходится уделять большее внимание тем качествам, которые по уровнюсформированное не соответствуют развитию других качеств. Комплексный



характер воспитательного процесса требует соблюдения целого ряда важныхпедагогических требований, тщательной организации взаимодействия междувоспитателями и воспитанниками.

Заключения. Воспитательная работа, отмечал А.С. Макаренко, есть преждевсего работа организатора. Благодаря организаторской деятельности педагогаучащиеся включаются в различные виды деятельности. Содержаниедеятельности педагога на этапе осуществления педагогического процессаможет быть представлено взаимосвязанной системой таких педагогическихдействий, как постановка перед воспитанниками целей и разъяснение задачдеятельности; создание условий для принятия задач деятельности коллективоми отдельными воспитанниками; применение отобранных методов, средств иприемов осуществления педагогического процесса; обеспечениевзаимодействия субъектов педагогического процесса и создание условий дляего эффективного протекания; использование необходимых приемовстимулирования активности учащихся; установление обратной связи исвоевременная корректировка хода педагогического процесса.

Использованная литература1. Смирнова Г. Воспитательная система средней школы : Воспитание

школьников. 2003.2. Макаренко А.С. Избранные педагогические сочинения. М., 1978.3. Уманский Л.И. Психология организаторской деятельности. М., 1980.



«ҲАР БИР ДАРС ОЧИҚ ДАРС БЎЛСИН» ЁКИ ҲАР БИР ДАРСДААКТДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ

Абдуллаева Шахноза Наманган вилояти Учқўрғон тумани

43-сонли Давлат ихтисослаштирилган умумий ўрта таълим мактаби

Аннотация: Ушбу мақолада дарсларда АКТ дан самарали фойдаланиш вахар бир ўтиладиган дарсга очиқ дарс сифатида тайёргарлик кўриш ҳақидамаълумот берилган. Шунингдек АКТ дан фойдаланиб ўтилган дарсларданнаъмуналар келтирилган.

Калит сўзлар: мультимедиа, “Олтин аср”, А.С.Пушкин, “Я памятник себевоздвиг не рукотворный”, К.Г.Паустовский, «Кот – ворюга», «Барсучий нос»,Г.К.Скребицкий, “Зима-художник”, видеодарс

Таълим ўқитувчи ва ўқувчиларнинг ҳамкорликдаги фаолияти бўлиб, шужараёнда шахснинг тараққиёти, унинг маълумоти ва тарбияси ҳам амалгаошади. Дарсларда ўқитувчи ўз билим, кўникма ва малакаларини турливоситаларда ўқувчиларга етказади, ўқувчилар эса уни ўзлаштириб бориб, унданфойдаланиш қобилиятига эга бўлади. Тил ўрганиш жараёнида халқнингмаданий-ахлоқий қадриятларига яқинлаштириш имкони пайдо бўлади.

Ҳозирги замон фан-техника тараққиёти, ахборот оқимининг тобора ортиббориши, улар асосида бажариладиган жараёнларни янада тезроқ амалгаоширишда талаб қилинади. Жадал ривожланиб келаётган даврда, ахборотасрида ўз ўрнини топа оладиган, ҳар томонлама шаклланган шахсни тарбиялашбиз устозларнинг олдимизда турган энг асосий вазифамиздир. Мен ишфаолиятим давомида ўз олдимга ўсиб келаётган ёш авлодни замонавий ахбороттехнологиялари ёрдамида ўқитишни мақсад қилиб олганман. Бугунги кундаўқув жараёнини ташкил этишда янгича ёндошиш керак. Замонавий мактабўқитувчиси ахборот технологияларидан фаол фойдаланиши зарур. Шунингучун ҳам ҳар бир дарсда мультимедиа технологияларидан фойдаланиш зарур.Ўқувчиларга ўқиш ва ўқитувчиларга ўқитиш жараёнини қизиқарли бўлишиучун ахборот технология воситаларидан самарали фойдаланишимиз мақсадгамувофиқдир.

Шунингдек, мультимедиа воситаларидан янги мавзуни баёнида, мавзунимустаҳкамлашда, янги мавзуни қай даражада ўзлаштирилганлигини аниқлашда,уйга вазифани текширишда, фанга оид янгиликларни етказишда фойдаланишмумкин. Масалан, 19 аср рус шеъриятида “Олтин аср” ёки дунё миқёсида русадабиётининг аср деб аталиши, лекин шуни унутмаслик керакки, 19 асрда рус



адабиётининг юксалишида 17-18 асрларда адабий муҳит асосий ўринтутганлиги, бу жараёнда А.С.Пушкиннинг бой адабий мероси алоҳидааҳамиятли эканлигини ўқувчиларга англатишда “Я памятник себе воздвиг нерукотворный” шеърининг чуқур мазмунини очиб бериш мақсадида унинг ҳаётива ижоди, шоирнинг ҳаётида бўлиб ўтган ўша мудҳиш дуэль сабаб нафақат русхалқи, балки бутун жаҳон адабиётида юқори ўрин эгаллаган буюк шоирйўқотилгани акс эттирилган видео дарс яратдим ва бу дарсда шоир ҳақидаишланган бадиий фильмдан самарали фойдаландим, матнни эса ўзим ўқидим.Бу видеодарс ўқувчиларга А.С.Пушкиннинг нақадар буюк шоир эканлигинианглаб етишларида кўмак берди. Худди шундай видеодарслар орқали 5-синфўқувчиларига Г.К.Скребицкийнинг “Зима-художник” ҳикоясида табиатнингманзаралари нақадар гўзал тасвирлангани, 6-синф ўқувчиларигаК.Г.Паустовскийнинг «Барсучий нос» ва «Кот – ворюга» мавзусидаҳайвонларга меҳрли бўлиш каби фазилатларни сингдириб боришгаэришмоқдаман. Анъанавий дарслардан фарқли мультимедиадан фойдаланибўтилган дарсларнинг самараси жудаям юқори эканлигини ўз тажрибамдакўрдим.

Тажрибаларим шуни кўрсатадики, мультимедиа воситалариданфойдаланиб ўтилган дарслар самарадорлиги юқори бўлади, агар у кераклиматериаллар билан бойитилган бўлса. Аммо мультимедиа воситалариданфойдаланиб ўтилган дарсларни дарс эканлигини унутмаслигимиз лозим.Компьютер ўқитувчи вазифасини бажара олмайди, лекин унга мавзуниёритишда кўмак беради. Шунинг учун ҳар бир дарсга “очиқ дарс” сифатидатайёргарлик кўриш ўқитувчини ва албатта ўқувчини фанга бўган қизиқишиниоширади. Ҳар бир дарс жараёнида интерфаол методлар ва таълимийўйинлардан, замонавий ахборот-коммуникация технологиялариданфойдаланиш ўқувчиларни мустақил фикрлашга, ижодий изланиш ва мантиқийфикрлаш доираларини кенгайтириш билан бирга уларни дарслардаўрганганларини ҳаёт билан боғлашга, қизиқишларини оширишга ёрдам беради.Ўқитувчиларнинг бундай замонавий талаблар асосида яратилган шароитлардансамарали фойдаланиб, дарсларни илғор педагогик ҳамда ахбороткоммуникация технологияларидан фойдаланиб ташкил этишлари таълим-тарбия жараёнини сифатини кафолатлайди. Мазкур талабларга амал қилинса,дарс самарадорлиги ортади ва замонавий технологиялар таълимсамарадорлигига хизмат қилади.

Ҳозирги давр талабидан келиб чиққан холда ўқитувчилар ўз устиларидатиннмай изланишлари, ўқувчиларни эса ўз-ўзини тарбиялайдиган, ўзи мустакилизланиб, ахборот технология воситаларидан керакли мақсадларда



фойдаланадиган ёшлар қилиб тарбиялаш хар бир ўқитувчининг олдидагимухим вазифалардан бири бўлиши зарур.

Шундай экан АКТ дан самарали ва ўз ўрнида фойдалана олиш дарсжараёнида рухий ва жисмоний куч сарфламай, қисқа вақт ичида кутилганнатижаларга эришиш мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар1. Мусурманова Ю.Ю. Русский язык. 5 класс. Методическое пособие для

учителей школ с узбекским и другими языками обучения / Ю.Ю.Мусурманова– Т. Государственное научное издательство “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”,2016. – 160 с.

2. Русский язык: учебник для классов средних и средних специальных,профессиональных учебных учреждений с узбекским и другими языкамиобучения / С.Ю.Исламбекова [и др.]. – Ташкент : DAVR NASHRIYOTI, 2017. –192 С.

3. Баев П.М. Играем на уроках русского языка: Пособие дляпреподователей зарубежных школ. – М.: Рус.яз., 1989. – 86 с.



SCIENCE AND EDUCATION DEVELOPMENT PROSPERITIES

Yuldasheva Shaxnoza ToxirovnaTashkent region Urta Chirchik district, school №52

Developments in science and technology are fundamentally altering the waypeople live, connect, communicate and transact, with profound effects on economicdevelopment. To promote tech advance, developing countries should invest in qualityeducation for youth, and continuous skills for workers and managers.

Science and technology are key drivers to development, because technologicaland scientific revolutions underpin economic advances, improvements in healthsystems, education and infrastructure.

Technologies under development are interventions for cognitive enhancement,proton cancer therapy and genetic engineering.

To promote technological advances, developing countries should invest inquality education for youth, continuous skills training for workers and managers, andshould insure that knowledge is shred as widely as possible across society.

In a world in which the internet makes information ubiquitous , what counts isthe ability to use knowledge intelligently. Knowledge is the systematically integratedinformation that allows a citizen , a worker, a manager, or a finance minister to actpurposefully and intelligently in a complex and demanding world. The only form ofinvestment that allows for increasing returns is in building the stocks and flows ofknowledge that a country or organization needs, an in encouraging new insights andtechniques.

Adopting appropriate technologies leads directly to higher productivity, which isthe key to growth in societies productivity that have large stock and flows ofknowledge, virtuous circles that encourage widespread creativity and technologicalinnovation emerge naturally, and allow sustained growth over long periods. Insocieties with limited stocks of knowledge, bright and creative people feel stifled andemigrate as soon as they can, creating a vicious circle that traps those who remain ina more impoverished space.

Successful countries have grown their ability to innovate and learn by doing, byinvesting public funding to help finance research and development in critical areas.Everyone is involved – big and small, public and private, rich and poor.

The benefits that are certain to flow from technological revolution in anincreasingly connected world and knowledge-intensive world will be seized by thosecountries and companies that are alive to the rapidly changing environment, andnimble enough to take advantage of the opportunities. Those that succeed will makesubstantial advances in reducing poverty and inequality.



Science education, whether it aims at introducing all learners to the main ideasand principles of science or at the of training future scientists , calls for teachers withspecific qualifications. To teach science effectively, that is, in a way that promotesstudent’s understanding and abilities , science teachers need a thoroughunderstanding of the ways of their students learn science content and skills, and whatsort of learning difficulties may occur , and why.

As all we know that our President Sh. M. Mirziyayev is paying his greatattention to develop knowledge of future generation. New schools, universities areopening. Besides, many things changed in teacher’s working and teaching process.

Though the human all over the world is fighting with the COVID-19, people inUzbekistan also stay at home. But education of youth of our country is not stopped.Students and pupils are continue their lessons on-line. And techers do their best tohelp them. Because the future of our country depends on knowledge of futuregeneration.

References1. “Developments in Educational Sciences-Book” Washington 19992. “International Handbook of Science education” Frazer B, Tobin M 19983. “New developments in Science and Technology education” Riopel, Martin

2016



«ДВУХЧАСТНЫЙ ДНЕВНИК» ПРИЕМ ТЕХНОЛОГИИ РАЗВИТИЯКРИТИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ КАК ОДИН ИЗ СОВРЕМЕННЫХ

ИННОВАЦИОННЫХ ПОДХОДОВ В МЕТОДИКЕ ПРЕПОДАВАНИЯЛИТЕРАТУРНОГО ЧТЕНИЯ

Исакжанова Зульхумор АббасовнаСредняя школа №3

Уйчинского района Наманганской области

Аннотация: в данной статье рассматриваютсявопросы использованиясовременных инновационных технологий на уроках русского языка илитературы. Также рассматриваются вопросы формирования основныхкомпетенций при изучении русской литературы.

Ключевые слова: креативность, компетенция, инновация, интерактивныйметод, технология, компетентностный подход.

Критическое мышление - это способность анализировать информацию спозиции логики, способность ставить новые вопросы, вырабатыватьразнообразные аргументы, принимать независимые, продуманные решения. Критическое мышление – отправная точка для развития творческогомышления, синтеза, анализа, доказательств и обобщения.

Одним из приемов технологии развития критического мышления является«Двухчастный дневник» - одна из наиболее удобных и эффективных формосмысления прочитанного текста.

Современный школьник должен получить не только знания, но и умениеприменять их на практике, ориентироваться в нестандартных условиях. Науроках литературы обучающийся должен уметь работать с текстом, а для этогонеобходимы творческий подход к решению проблем, умение задавать вопросы,обобщать, интегрировать информацию. Но, к сожалению, у учащихсямотивация к предмету снижена, что приводит к поверхностному, формальномучтению. Таким образом, возникает проблема: современное образованиетребует развития информационной компетенции, а у большинства школьниковкультура работы с текстом низкая. В чем причина этого? Как повыситьпознавательный интерес учащихся к литературе?

Современного ученика чрезвычайно трудно мотивировать кпознавательной деятельности, к поиску пути к цели в поле информации икоммуникации. Происходит это потому, что дети часто испытывают серьёзные



затруднения в восприятии учебного материала по всем школьным предметам.1

Причина этого - в недостаточно высоком уровне развития мышления и, преждевсего, критического. А это очень важно для человека в современном мире,который входит в новый век с новым обликом познавательной культуры, длякоторой «человек репродуцирующий» – понятие, в сущности, устаревшее инеинтересное. Кроме воспроизводящей деятельности существует и другой роддеятельности, именно деятельность комбинирующая или творческая.

На сегодня существует больше ста стратегий критического мышления, иучителя каждый год придумывают все новые и новые методы обучения,делятся опытом друг с другом на семинарах и международных конференцияхпо критическому мышлению.

Одной из форм такой работы является двухчастный дневник. Двухчастный дневник – педагогический прием, развивающий письменную

речь. Дает возможность исследовать текст, письменно выразить своепонимание прочитанного. Предлагаем текст для прочтения. Послеознакомления с текстом, просим разделить тетрадный лист вертикальнойчертой на две части. В левой части дневника записывают те моменты из текста,которые произвели на них наибольшее впечатление, вызвали какие-товоспоминания, ассоциации с эпизодами из их собственной жизни, озадачилиих, вызвали протест или, наоборот, восторг, удивление.

Что мне известно по данной теме? Что нового я узнал из текста?

Проводя подобную работу, учитель вместе с учениками стараетсяпродемонстрировать все процессы зримо, чтобы потом ученики могли этимпользоваться.

Цель составления «двухчастного дневника» по художественному тексту:- вызвать интерес к изучаемой теме.- развить навыки письменной речи.Пошаговое описание метода:- предлагаем учащимся подготовленный текст для прочтения.- убедившись, что все ознакомились с текстом, просим разделить

тетрадный лист вертикальной чертой на две части.- далее предлагаем учащимся слева записать цитаты (идеи, мысли) автора,

которые понравились (или не понравились, озадачили).-справа учащийся записывает комментарий к цитате (тезису) автора, т.е.

обосновывает свой выбор и понимание прочитанного.

1Загашев И.О., Заир-Бек С.И. Критическое мышление: технология развития. – СПб: Издательство «Альянс «Дельта», 2003. – 284с.



- по завершении этой части задания предлагаем учащимся (добровольно)зачитать цитаты (по одной) и свои комментарии к ним. По ходу ознакомленияможно задавать вопросы либо предлагать свой вариант комментария на ту илииную цитату.

- далее учащиеся могут поработать в парах (в тройках, малых группах),обсудить услышанное и отметить то, что понравилось в работах партнеров.

Советы преподавателю:- Вы можете заранее оговорить количество цитат (2-3), все зависит от

характера, объема текста.- при этом текст, безусловно, необходимо увязывать с вузовской

(школьной) программой.- можно предложить учащимся отразить свои размышления (после

обсуждения) в сочинении или аргументированном эссе.Вот пример такой работы на уроке по роману М.Ю.Лермонтова «Герой

нашего времени»:Фразы из текста, которые произвелинаибольшее впечатление (согласие,протест или непонимание)

Комментарий. Что заставило меня сомневаться?Почему? Какие мысли и ассоциации у менявозникли?

Я как безумный выскочил на крыльцо,прыгнул на своего Черкеса

Я молился, проклинал, плакал,смеялся… нет, ничто не выразит моегобеспокойства, отчаяния!.. При возможности потерять ее навекиВера стала для меня дороже всего насвете – дороже жизни, чести, счастья!Бог знает какие странные, какиебешеные замыслы роились в головемоейя упал на мокрую траву и как ребенокзаплакал.

Я согласен с тем, что Печорин называет себябезумным, ведь такое поведение несвойственногерою.

Я сомневаюсь, разве Печорин может испытыватьтакие чувства?

Не понимаю, почему он боится потерять Веру?

Почему Печорин заплакал как ребенок?

Использованная литература1. Бермус А.Г. Проблемы и перспективы реализации компетентностного

подхода в образовании. // РГПУ. - Ростов на Дону, 2007.2. Загашев И.О., Заир-Бек С.И. Критическое мышление: технология

развития. – СПб: Издательство «Альянс «Дельта», 2003. – 284с.3. Зимняя И.А. Ключевые компетенции - новая парадигма результата

образования // Высшее образование сегодня. - № 5. - 2003.- с. 22-27.



YOSHLARNI ESTETIK TARBIYALASHDA MUSIQANING O’RNI

Matyaqubova Mahliyo Xorazm viloyati Urganch tumani


Insonni estetik tarbiyalashda uning estetik didini o’stirishda musiqa tengsizahamyat kasb etadi. Musiqa ellarni-ellarga, dillarni dillarga bog’lovchi,kishi estetikdidini tarbiyalovchi, hamda madaniy saviyasini oshiruvchi mo’jizaviy vositadir.

Musiqa bu tarbiyaning eng faol turi hisoblanadi. Bola tug’ilganidan so’ng ilk borona allasini tinglab orom oladi. Ona allasiga vatanga muhabbat ona yurtiga sadoqatkabi buyuk insoniy his tuyg’ular mujassamdir. Musiqa bolalar va yoshlarnivatanparvarlik ruhida tarbiyalashning g’oyat ta’sirchan va samarali vositasi sifatidaham ahamyatga egadir. Musiqa ta’limi va tarbiyasi o’quvchi yoshlarni komil insonqilib tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Buyuk islohatlar amalga oshirilayotganhozirgi kunda mustaqil fikrlovchi o’quvchilar o’zlari tanlagan kasblari bo’yicha harhil fanlarga ixtisoslashgan umumtalim maktablarida tahsil olmoqdalar. Yosh avlodniyuksak madanyatli estetik didi yuqori darajada rivojlangan komil insonlar qilibtarbiyalashda musiqiy ta’limning ahamiyati beqiyosdir.

Xususan o’zbek musiqa san’ati bu borada katta imkonyatlarga egadir. Ma’lumkio’quvchilarni musqiy estetik ruhda tarbiyalash jarayoni birinchidan musiqapedagogiksining umumiy tamoyillariga rioya etilishiga ikkinchidan didni tarbiyalashbilan bog’liqdir.

Qadimiy san’at turlaridan biri bu musiqadir. U san’atning noyob turlaridan birisifatida juda qadimiy tarixga ega. Bu san’at turi barcha davr daholari e’tiborini o’zigajalb qilib kelgan. Arastu «Musiqa shunday hislatga ega ekan u yoshlarni tarbiyalashvositalari qatoriga qo’shilmog’i lozim,» deb ta’kidlaydi. Musiqa san’ati SHarqningbuyuk allomalari Beruniy, Farobiy,Ibn Sinolarni ham qiziqtirib kelgan. Bu haqda ularmaxsus asarlar ham bitganlar. Masalan, Ibn Sinoning «Al muddohil ila san’atalmusiqiy» asari fikrimizning dalilidir. U maskur asarda shunday yozadi: «Musiqahayotbash, oilyjanob axloqiy qiyofasini shakillantiradi. Bugungi kunda yoshlarniestetik tarbiyalashda boshqa sohalarga qaraganda san’at sohalari ko’p jihatdansamaralidir, chunki san’atning barcha turlari ezgulikka va ijodkorlikka yo’l ochadi.O’zlarining ijodgorligi orqali yoshlarimiz kelajakda hech shubhasiz yurtimiztaraqiyotiga munosib hissa qo’sha oladi. Vatanimizning kelajagi hisoblanganyoshlarimizning san’atni tog’ri idrok eta olishi, ularning estetik tarbiyasi yetukligdandalolat beradi. Maqsadimiz anashunday estetik tarbiyalangan san’atga ixlosmandyoshlarning safini ko’paytirishdir.



Vatanimiz mustaqillikka erishgach yoshlarni har tamonlama yetuk, barkamol vakomil shaxs darajasiga yetishishi, ularning bilim darajasini yanada yuksaltirishhamda yoshlarni ma’nan va aqlan rivojlanishi uchun yurtimizda barcha shart-sharoitlar yaratildi. Bugungi kunga kelib ta’lim tarbiyaning turli sohalarida islahotlaramalga oshirildi. 1997-yil qabul qilingan “Ta’lim to’g’risida”gi qonunda yoshlarnihar tamonlama yetuk va barkamol, salohiyatli, teran fikrli, keng dunyo qarashli,milliy ruhda va estetik tarbiyalash asosiy maqsad qilib olindi va bu maqsadga erishishdavlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Bu maqsadga ershish uchun ta’lim-tarbiyaningbarcha sohalarini, ularning omillarni va vositalarini ishga solishni taqozo etadi.Bunday vositalardan biri bu san’atdir. San’atning barcha turlari ya’ni “amaliy san’at”,“tasviriy san’at”, “badiiy san’at”, “musiqiy san’at” bularning barchasi yoshlarniestetik tarbiyalashga xizmat qiladi.

San’at haqida fikr yuritar ekanmiz yoshlarni estetik jihatdan tarbiyalashdasan’atning, jumladan musiqa san’atining muhim vosita bo’lib xizmat qilishini alohidata’kidlab o’tishimiz kerak. Nega deganda musiqa san’ati insoni komillikayetaklovchi, ularni faqat ezgulikka chorlovchi ilohiy kuchdir. Boshqacha aytgandamusiqa san’ati ellarni ellarga dillarni dillarga bog’lovchi rishta sanaladi. Musiqiysan’at sahosida qilinayotgan islohatlar va erishilayotgan yutuqlarning barchasijamiyatimiz taroqiyotimizga munosib hisa qo’shadi va yurtimiz dovrug’ini jahongaovoza etadi.

Musiqa san’ati voqelikka estetik munosabatning eng muhum shaklidir. Musiqasan’ati estetik tarbiya vositasi sifatida har bir shaxsga va yosh avlodgamo’ljallanganligi bilan dunyoga keng va ochiq ko’z bilan qarash tuyg’usinishakillantirish, nafosatni bevosita mushohada etish, yuksak orzu-umidlar yo’lidaijodkorlik qobilyatni vujudga keltirish bilan izohlanadi. Bundan tashqari musiqasan’atining kuchliligi shundaki u insonni ichki olamiga kirib boruvchi, uning ruhiyolamiga ta’sir etuvchi ilohiy kuch desak adashmaymiz.

Yoshlarni estetik tarbiyalashda va estetik tarbiyaning eng muhim vositasisifatida musiqiy san’at:

-Yoshlarning estetik tuyg’usini, estetik didini, estetik orzusini, estetik tarbiyasiniva bilim doirasini kengaytiradi;

-Yosh-avlodni jamiyat rivojida faol ishtirok etishiga da’vat etadi;-Voqeylikka e’tiborli bo’lishga undaydi;-Yoshlarda estetik did-farosat va talab-ehtiyojlarni rivojlantiradi;-Ijodkorlik qobiliyatini rag’batlantirishga xizmat qiladi;-Yoshlarni badiiy qadriyatlarini idrok qilishga va ularni yaratishga xizmat qiladi;-Yoshlarning san’atdan bahramand bo’lishiga, ular orqali milliy va insoniy

ruhda tarbiyalashga xizmat qiladi;-Yoshlarni insoniy fazilatli va chinakkam e’tiqodli bo’lishiga xizmat qiladi;



Musiqa tarbiyasi estetik tarbiyaning eng asosiy va ancha murakkabmajmualaridan biri bo’lib bolalarning musiqa san’ati asarlarini tushunishga ijroetishga o’rgatish ishlarini kichik yoshdan boshlashni taqozo etadi. Shunga ko’raestetik tarbiyalash maqsadida barcha maktablarda va maktabdan tashqarimuassasalarda bolalarning badiiy musiqa, rassomlik haykaltaroshlik bilanshug’illanishga sharoit yaratish alohida nazarda tutilgan. Musiqa bolalar va yoshlarnivatanparvarlik ruhida tarbiyalashning g’oyat ta’sirchan va samarali vositasi sifatidaham ahamiyatga egadir.

O’quvchilarda o’bek musiqasi tilining o’ziga xos xususiyatlariga doir tushunchava tasavvur hosil qilish ancha murakkab, uzoq vaqt davom etadigan jarayondir.Bunda vazifa o’quvchilarning musiqani ongli idrok etishlari elimentar tahlil qilishlariva ularning musiqa haqidagi bilimlarini boyitib borish asosiy vazifa deb bajarilishqaraladi. Musiqa san’ati estetik tarbiya vositasi sifatida har bir shaxsga va yoshavlodga mo’ljalanganligi bilan dunyoga keng va ochiq ko’z bilan qarash tuyg’usinishakllantirish, nafosatini bevosita mushohada etish, yuksak orzu-umidlar yo’lidaijodkorlik qobilyatini vujudga keltirish bilan izohlanadi.

Xulosa qilib aytganda yoshlarni estetik tarbiyalashda boshqa sohalargaqaraganda san’at sohalari ko’p jihatdan samaralidir, chunki san’atning barcha turlariezgulika va ijodkorlikka yo’l ochadi. Vatanimizning kelajagi hisoblanganyoshlarimizning san’tini to’g’ri idrok eta olishi, ularning estetik tarbiyasiyetukligidan dalolat beradi. Maqsadimiz anashunday estetik tarbiyalangan san’atgaixlosmand yoshlarning safini ko’paytirishdir.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Nurmatov H. Musiqa va estetik madaniyat.-T. TDPI-1992 y. 2. Soipova D.Musiqa o’qitish nazaryasi va metodikasi. O’quv qo’llanma. - T.

Fan va tehnalogiyalari nashriyoti, 2009 y.



BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA

MULTIMEDIA VOSITALARIDAN FOYDALANISH

Xudaykulova Nargiza Bastam qizi

Sandiyeva Ulbo’sin Bastamovna

Sayhunobod tuman 33-maktab

Annotatsiya: Maqolada maktabdagi boshlang’ich ta’lim jarayonida darsda

slaydlardan ko’rgazmali material sifatida foydalanish to’g’risida ma’lumotlar

keltirilgan. Boshlang’ich ta’lim tizimida yangi pedagogik texnologiyalar, shu

jumladan, axborot texnologiyalari yordamida bilim olish motivini rivojiantirishi

haqida qisqacha yoritilgan.

Tayanch so’zlar: ta’lim jarayoni, axborot kommunikasion texnologiyalari,

multimedia, elekton darslik, elektron taqdimot.

Mamlakatimizda yillar davomida rivojlanib borayotgan axborot-

kommunikatsiya texnologiyalari ta’lim tizimiga ham jadallik bilan kirib

borayotganligi,ta’lim jarayonini sifat va mazmun jihatdan yanada yuqori bosqichga

ko‘tarish uchun xizmat qilayotganligi barchamizga ma’lum.

Bugungi kunda ta’lim jarayonining mazmuni va sifati axborotlashgan

jamiyatning dolzarb masalalari va ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida

ko‘rilmoqda.Ta’lim jarayonini rivojlantirish,uning samaradorligini oshirish yo‘llari

izlanmoqda,ta’lim-tarbiya jarayonida axborot texnologiyalarini joriy

etish,o‘quvchilarni kasb-hunarga va zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan

foydalanishga bo‘lgan qiziqishini oshirish masalasi ommalashmoqda.

Axbotot texnologiyalarini qo‘llash - har bir o‘qituvchi barcha o‘quvchilar

ko‘zda tutilgandek o‘zlashtiradigan mashg‘ulot olib borishini ta’minlaydi. Bunda har

bir o‘quvchi o‘z motivlari va intellektual darajasiga ega holda mashg‘ulotni oldindan

ko‘zda tutilgan darajada o‘zlashtiradi.

Hozirda ta’lim muassasalari zamonaviy kompyuter, axborot kommunikatsiya

texnologiyalari asosida jihozlanmoqda. Bu pedagoglarni o‘z mehnat faoliyatlariga

yangicha yondashuvlarini talab etadi. Zamonaviy texnologiyalarning joriy etilishi

pedagogni o‘quv jarayonida ta’lim vositalari asosida faoliyat doirasining

cheklanishiga emas, balki uning vazifalari va rolini o‘zgarishiga, pedagogik

faoliyatning mukammallashuviga olib keladi.

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun yaratilgan elektron darslik ,qo‘llanma va

taqdimotlardan o‘quv jarayonida keng foydalanilmoqda.

Ona tili, o‘qish, matematika va tabiatshunoslik fanlarini o‘qitishda axborot

texnologiyalari yordamida turli xil ko‘rgazmali slaydlardan dars jarayonida



foydalanish mumkin.Masalan:

-o‘qish va ona tili fanlarida katta ekranda harflarni, so‘zlarni bir-biriga qo‘shib

o‘qish, so‘ngra kichik ertak va hikoyalarni o‘qish, harflarni to‘g‘ri va chiroyli yozish;

-matematika fanida oddiy amallardan foydalanib,slaydlar yordamida masalalar

yechish, turli xil hisob-kitobli o‘yinlar tashkil qilish;

-tabiatshunoslik fanidan tabiatdagi hodisalar haqidagi sodda slaydlar yordamida

tushunchalar berish mumkin.

Elektron darslik, qo‘llanma va taqdimotlardan o‘quv jarayonida foydalanishda

bir qator muammolar ham kuzatilmoqda;

1. O‘qituvchilar kompyuter savodxonligining yetarli darajada emasligi.

2. Maktablarda kompyuter va proyektorlarning yetishmasligi.

3. Dars jarayonida kompyuterdan miyorida foydalanmaslik.

Bu muammolarni hal etish uchun avvalo boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari

axborot texnologiyalari vositalari bilan ishlash uchun quyidagi ko‘nikmalarga ega

bo‘lishi lozim:

- ishchi dastur va texnologik xaritalar tuzish,

- ma’ruza matnlari va amaliy mashg‘ulotlar bilan bog‘liq topshiriqlarni

tayyorlash, -metodik ko‘rsatmalar va nazorat savollarini tuzish,

- o‘zlashtirish natijalarini tahlil qilish,

- har bir mavzu bo‘yicha dinamik ko‘rinishda aks etuvchi jarayonlarning

animatsiyalarini tasavvur qilish.

O‘qituvchilar komp’yuter texnologiyalaridan foydalanish ko‘nikmasiga ega

bo‘lish bilan birga quyidagilarni amaliyotda qo‘llay olishi lozim:

Yangi o‘quv materiallarini tushuntirishda kompyuterning namoyish

imkoniyatlaridan foydalanish;

- internet, o‘rgatuvchi va nazorat qiluvchi dasturiy mahusulotlar asosida

darslarni tashkil etishi;

- darsga metodik tayyorlanish, qo‘shimcha axborotlarni izlash va tizimlashtirish,

didaktik materiallarni tayyorlash;

- kompyuter texnologiyalari asosida o‘quv jarayonini tashkil etish va

boshqarishda foydalanish malakalari.

Elektron taqdimot-darsda slaydlardan ko‘rgazmali material sifatida foydalanish

o‘qituvchi uchun keng imkoniyat yaratadi. O‘quv materialining elektron taqdimotida

animatsiyalar asosida o‘tilayotgan materialning berilishi mavzuni o‘quvchilar

tomonidan o‘zlashtirilishini yengillashtiradi va ko‘rgazmalilikni oshiradi. Namoyish

slaydlarini o‘quvchilarga tarqatma material sifatida ham berish mumkin. Slaydlarga

o‘quvchilar o‘zlarini munosabatini bildirishi, uni tahlil qilishi mumkin.

Bu orqali o‘quvchilar quyidagi malakalarga ega bo‘ladilar:

- grafika axborotlarni matn shakliga keltirish yoki aksincha;



- muhokama etilayotgan mavzu bo‘yicha xulosalar va savollarni shakllantirish;

- o‘zining o‘quv biluv faoliyatini rejalashtirish;

Boshlang‘ich ta’lim o‘quv darslarida axborot majmui-ma’lumotnomalar,

entsiklopediyalar, virtual kutubxonalar, geografik xaritalar, rasmlar, chizmalar,

animatsiyalar, matnlar, tasviriy axborotning statistik va dinamik ifodalari, ovozli

obrazlar (yozilgan ovoz, musiqa va boshqalar) foydalanish mumkin.

Bugungi kun o‘qituvchilariga qo‘yilayotgan talab,dars jarayonida axborot

texnologiyalarni qo‘llay olishi,o‘quvchilarni kompyuterdan erkin foydalanishga,

zamonaviy bilimlarni puxta egallashga, ma’nan yetuk shaxs bo‘lib yetishiga

o‘rgatishdan iborat.

Boshlang‘ich sinflarda axborot texnologiyalaridan foydalanish o‘quvchilarning

kayfiyati, qiziqishlari, hayot tarzi, dunyoqarashi, tafakkuri, aqliy va kasbiy

ko‘nikmalarini namoyon qiladi.Internet texnologiyalarining kirib kelishi

o‘quvchilarga axborot manbalaridan foydalanish imkonini beradi, mustaqil ishlar

samaradorligini oshiradi, ijodkorlik, malaka va ko‘nikmalarni egallash va

mustahkamlash uchun yangi imkoniyatlar beradi, ta’limning yangi shakllari va

metodlarini amalga oshirishga sharoit yaratadi.

Boshlang‘ich sinflarda fanlarni multimedia texnologiyalari asosida o‘qitish katta

samara beradi. Buning uchun esa mashg‘ulotlarning har bir mavzusi bo‘yicha dars

ishlanmalari yaratilishi lozim. Ana shu ishlanma asosida barcha mavzularga oid

axborot texnologiyalari vositalari yordamida bayon etilishi lozim bo‘lgan nazariy va

amaliy materiallarning elektron taqdimoti shakli tayyorlanadi. Dars ishlanmalariga

taqdimot slaydlar tayyorlanib, videoproyektorlar orqali o‘quvchilarga tushuntirilsa

maqsadga muvofiq bo‘ladi. Multimediali taqdimot nafaqat matnli va ko‘rgazmali

balki ovozli, animatsiyali bo‘lishi o‘quvchilar tomonidan mavzuni mukammal

o‘zlashtirishda katta ahamiyatga ega bo‘ladi.

Axborot - kommunikatsiya texnologiyalarining ta’lim jarayoniga joriy

etilishidan asosiy maqsad - aynan zamonaviy axborot muhiti uchun xarakterli bo‘lgan

o‘quv faoliyatlarining yangi turlarini yaratishdir.

Xulosa qilib shuni aytish joyizki, ta’lim-tarbiya jarayonini tubdan isloh qilishdan

ko‘zlangan bosh maqsadimiz- barkamol insonni shakllantirish orqali o‘z

kelajagimizni ta’minlashdan iboratdir. Darhaqiqat, kelajagimiz egalari bo‘lmish yosh

avlodni tarbiyalash, biz pedagoglardan ma’suliyat talab qiladi. Ayniqsa, kelajak

avlodda mustaqil fikrlash, mantiqiy fikr yuritish kabi ko‘nikmalarni hosil qilish

bugungi kun o‘qituvchisining asosiy vazifasidir.



ADABIYOT – INSON QALBIGA YO’L

Hakimova Aziza XaydaraliyevnaSirdaryo viloyati, Guliston tumani

1-umumiy o’rta ta’lim maktabiUmaraliyev Jaloliddin

Sirdaryo viloyati, Sirdaryo tumani31-maktabi

Adabiyot chindan ham inson umriga zavq beruvchi, qalblarni hayajongasoluvchi, bizni to’g’ri yo’lga boshlovchi ulkan kuch deb aytsam adashmaganbo’laman. Kasbim taqozosidan kelib chiqib aytadigan bo’lsam, o’qituvchilikfaoliyatimda juda ko’p harakterli o’quvchilarga duch kelaman.Lekin shuni tushunibyetdimki, badiiy asarlarning inson hayotidagi o’rni beqiyos.U vijdonli insonlarnihamisha sergak, vijdonsizlarga esa vijdon tuyg’usini singdirishga xizmat qiladi.

Har qanday boylikning nihoyasi bo’ladi,oltin, zar, zarbobga o’ralishning umriqisqa. Osmono’par binolar qulashi, sulolar kelib – ketishi, avlodlar ketidan yangilarikelishi tabiiy, ammo badiiy adabiyot, talim -tarbiya, xayqirib oquvchi daryodekuyg’oq, musaffo chashmadek betinim, quyosh taftidek issiq, oy nuridek nurafshonhayotning o’zidek go’zal, bedor insonlardek uyg’oq holda avlodlar tarbiyasigahamisha o’z vazifasini aytishgandek, inson odobi, xulqi, kamoloti borasidagixizmatini o’tayveradi, hech qachon,,toliqmaydi’’ -,,charchamaydi’’. Xalq og’zakiijodida yosh avlodni. Ma’naviy – axloqiy tarbiyalash va tarbiya usullari, insoniyqadriyatlar va yurtsevarlik,mehnatsevarlik,kasb-hunarga muhabbat, yaxshilik vayomonlikning,yaxshi va yomon so’zining oqibati, xalollik, to’g’rilik, olijanobliktarbiyasi, adolat insof va insofsizlik, do’st birodarlik, og’a –inichilik va qon-qarindoshlikning ahamiyati, botirlik va qo’rqoqlik kabi juda ko’p xarakterlarnishakllantrishga xizmat qiladi.

Darhaqiqat, nafaqat xalq og’izaki ijodi, qolaversa, badiiy adabiyotda ham boshmaqsadi – insonni inson qilib tarbiyalash vositasi hisoblanadi. Men dars o’tishjarayonida shu narsaga amin bo’ldimki, har qanday sho’x bolani ham samamiy,shirinso’z bilan to’g’ri yolga solish mumkin.

Badiiy asar voqealarini gapirib bersam sinf o’quvchilari miriqib eshitishadi.Hattoki,eng qattiq kongilli o’quvchilarni xo’ngiratib yig’laganini ko’rib to’g’risiishongim kelmagan. Shu payt asar matni aytishni to’xtatdim. Sinf sukunatda.Birdaniga boyagi qiz ustoz yana o’qib bering, davomi qanday ko’zidagi yoshlariniartayotgani to’g’risi, meni hayron qoldirdi. Yana bir bor tushunib yetdimki,adabiyotning inson qalbiga kirib boruvchi vosita ekan. Adabiyot insonga axloqiytarbiya vositasi deb bemalol ayta olamiz. Axloqiy tarbiya usullarri jumlasiga;



tushintirish, namuna korsatish, odatlantirish (o’rgatish, mashq qildirish ), iltimosqilish,tilak istak bildirsh, maslahat berish, duo qilish, olqish (oq yo’l tilash) kabilarkiradi. Taqiqlash, tana (gina, opka) qilish, masxara (mazax) qilish, majbur qilish,tanbeh berish, koyish, qarg’ash, qo’rqitish, uzur so’rash, lan’atlash kabi tarbiyausullari ham keng tarqalgan. Shu o’rinda Aflotunning ilm haqidagi fikrlarini keltiribo’tsam; chiroqning nuri tun zulmatini haydagani kabi, ishlardagi noaniqlik vaqorong’ulik ham oqil kishilar aqlining yog’dusi bilan oydinlashdi va oshkorbo’ldi.Shoyad,o’ylab – o’ylab, agar donishmadlardan madad so’rasang, ba’zilariningsenga haqoratli qarashiga yoki mazkur donishmandlarning nazdida xor-u zorbo’lishingga sabab bo’ladi deb natija qilursan. Qachonki bunday fikrlar qalbingdaqo’rquv uyg’otsa, uni tezda o’zingdan uzoqlashtirgin. Zeroki, ilm-u donish bilanbajargan ishlaring va qolgan shaxslarga qarshi kurashib g’alaba qilganingning nafi vaahamiyati, boshqa har qanday yo’l bilan erishgan natijasidan yuqoriroq turadi vaulug’roqdir. Yana shuni ham bilgingki, ikki guruh odamlar mavjud. Biri olimlardirilm istovchilardan bo’lsang, ular nazdida maqoming yuqoriroq boladi. Boshqalarjohillardir. Ular bilan kelishib bo’lmaydi.

Bilginki, hech kim ayb va fazilatdan xoli emas. Binobarin, biror kimsaning aybiuning yaxshi xislatlaidan foydalanishiga to’sqinlik qimasligi kerak. Bilgilki, yomonyor-u do’stlarning borligining zarari, yaxshi va sodiq yor-u do’stlarningbo’lmaganidan ko’ra kattaroqdir.

Darhaqiqat,farzandlarimiz qalbiga yo’l adabiyot orqali kirishi maqsadgamuvofiqdir.Insonga oq- qorani ajratuvchi, yaxshi-yomoni farqlatuvchi,,qalblariniyumshatuvchi, mehr- shafqatli bo;lishiga undovchi, vatanpararlik ruhini singdiruvchi,kattaga hurmat kichika izzat xislarini shakllantiruvchi vositadir.

Foydalanilgan adabiyotlar1. M.Xayrullayev, “Ma’naviyat yulduzlari”. Abdulla Qodiriy nomidagi, xalq

merosi nashriyoti, 2001 yil, 15- 23- betlar2. Abu Nasr Farobiy”Fozil odamlar shahri”. Yangi asr avlodi nashriyoti, 2016-

yil, 3. Nargiza Erkaboyeva “Adabiyot fanidan ma’ruzalar to’plami”, adabiyot

uchqunlari nashriyoti, 2018 yil.



ROLE OF PARENTS AND TEACHERS IN CHILDREN LIFE

Kenjebekova Rayxon School № 21, Tashkent

[email protected] Sabina

[email protected]

Annotation: School, teachers and parents play vital role in holistic developmentof the child. Parents are the first mentor of the child and the teacher is the second.Parents play important role in encouraging and motivating their kids to learn. Goodparental support helps child to be positive, healthy and good life long learner.

Key words: parents role, teacher role, interest, advice, support, behavior,attitude.

It is an indisputable fact that , school teachers and parents play vital role inholistic development of the child. Both have an immense contribution andresponsibility in shaping child’s personality.

Role of parents: Parents are the child’s first role model. Children behave, reactand imitate same as their parents. Parents play important role in encouraging andmotivating their kids to learn. Good parental support helps child to be positive,healthy and good life long learner. Children acquire skills at the very early stage oftheir life if the parents are responsive and understanding.

Role of Teachers: Major challenges for teachers are to nurture children’slearning and give him various experiences to face this challenging world. She moldsthe child to be a responsible and independent learner. Teacher is the first person fromwhom child learns his social skills in school. Teachers make him comfortable andguide him the early concepts and developmental skills of life. Open minded , wellbalanced and a planned teacher has a great power to bring a positive change in thechild’s development. As the child grows and develops mastery in different skills,teacher becomes a real guide in nurturing his interest and learning to make him moreindependent.

Teacher-Parent Relationship: Trust and mutual understanding between parentand teacher is a real secret of child’s happy learning. Support and Cooperativenessfrom parents towards teacher helps a lot to connect, understand and work towardschild. Remarkable positive change is seen in a child if the parents and teacherunderstand and work hand in hand. A good parent teacher relationship leads child tobe positive towards attending school.



In addition, in this era of stiff competition, selecting a decent career path hasbecome very important for every individual. At times they get confused whiledeciding which career to choose. During such a situation, teachers and parents inparticular play an important role to identify a child’s skills and interests. They canprovide proper guidance to students and can assist them in realizing their dreams.

Teachers and parents can act as motivators and can nurture the children. Theycan prepare them for a bright career and to face challenges of the future. Inculcatingcertain important habits like reading and writing from an early stage can help them toget attuned with the competitive world. These days, it is very difficult for parents todevote time to their children. As a result, they depend on teachers, schools, andcoaching institutions for their child’s education.

Demystifying the Confusion related to Career PathwayMany students face the dilemma of which course to opt for after completion of

their graduation. They are confused whether to go for MBA or M Tech, or to opt for ajob. A student studying in the 12th standard is very concerned about what stream tochoose for graduation among various options like engineering, medicine, science, art,humanities, and so on. Many students undergoing professional courses are unsureabout their career prospects.

Teachers can offer good career-related advice to the students by consulting withprofessionals and other specialists. Moreover, parents and teachers should make surethat students don’t get influenced by socioeconomic factors like poverty, influence ofneighbors, peers, and so on.

Importance of Parents as a Guiding LightA parent is the sculptor of child’s behavior, attitude, thinking, and character.

They are the ones who have regular interactions with the child and understand theirambitions, dreams, and aspirations. Parents should identify at an early stage what thechild’s interest areas are. A child might be interested in diverse fields likeautomobiles, film making, or geography. Accordingly, the parent should encouragethem to read books or watch videos or similar content related to the subject matter oftheir interest.

Parents should not pressurize their children to study all the time. They shouldtreat them with care and should give them life lessons of dedication, hard work,sympathy, and team work. Children should not be influenced with continuouspampering. Parents should praise their children’s achievements and should act as aguiding force to their academic growth. They should work towards exploring theirchild’s hidden talents and nurture them. Children should be taught about dreamingand visualizing their future goals and to accomplish them with hard work and properplanning.



Parents should encourage their children to read English newspapers, and shoulddiscuss on topics related to current affairs and news stories. This will generate thechild’s interest in reading newspapers and will also strengthen their hold on thelanguage. Children have different types of interest and hobbies like painting, music,sports, and so on. Parents should discover their child’s hidden talents and providethem the scope and window to explore themselves. Due to influence of society,friends, and family, many parents neglect the fact that there is tremendous scope andcareer opportunities in various areas like art, music, drama, and so on.

Parents should interact with other individuals who are currently pursuing acourse, or are pursuing the career their children are also interested in. They shouldintroduce these individuals to their children for better idea and understanding. Thiswill assist children to have a clear picture of the course/job and career prospects.

Teachers can act as NavigatorsTeachers can conduct regular quizzes and interactive sessions occasionally. This

will generate interest of studies among students and will provide them thoroughknowledge of the topics covered. Teachers should also focus regularly on generalknowledge and current affairs not as a subject, but as an additional component. Thiswill generate among the students and will develop a habit of learning about dailyhappenings.

Responsible teachers can guide their students properly right from the initialstage. They can teach them about the nuances of preparing for competitive exams andso on. Also, teachers should teach the students to be self-conscious and should trainthem to recognize their own talent and develop themselves accordingly.

To enhance students’ skills and boost their confidence, teachers can conductregular educational tours, and interactive sessions with industry experts. Moreover,they can also conduct career counseling sessions for students of classes IX, X, XI,XII, and for UG courses. Teachers can prepare them to face the stiff challenges of thecompetitive world and can give them idea about various occupations and theirimportance. Students can be confused about career options and may also be afraid totake the right decision. At such a time teachers can guide them to the right careerpath.

Wrap UpParents and teachers can play an important role in molding a student’s career.

They can nurture a child properly and make them understand how to choose a goodcareer. Working hand-in-hand, teachers and parents can be an important catalyst incareer development of students.

References1. https://www.thegaudium.com



USE OF "LEARNING A FOREIGN LANGUAGE AT STATIONS" INFOREIGN LANGUAGE CLASSES

Abdukodirov U.FerPI

Since the 1950s, physical education classes in European schools have been heldat the stations for a certain period of time to develop skills and abilities in varioussports. In such classes, the teacher acts as a counselor and assistant. The idea of usingthis method of learning in other disciplines, which has a playful, negotiable andcreative nature of learning, has also entered the foreign language classes, and fromthe 80s of the last century, the method of learning at stations began to be usedsuccessfully. This method came to our country after the 2000s.

In this method, as well as the project method, the lesson is planned,implemented and summarized by the students themselves.

In the method of learning at the stations, the teacher first prepares instructionson various tasks based on a specific topic. Each task can also consist of severalstages. Before the start of the lesson, the teacher should arrange the classroom in sucha way that it is convenient to work in groups, so that the teacher can easily controlaround the groups. The teacher divides the students into groups based on a specificmethod and explains the rule of working at the stations. For example, work at eachstation should move clockwise, work at each station should last a certain minute,tasks at stations should be done in an orderly manner, only written tasks should bedone and hung on the walls, special board or window sills. and that they should readthe written results of the other groups at the end of their work at the stations.

In groups, pupils / students can define social forms themselves. For example,individually, in pairs, or in a group (but in most cases, students are observed to workonly in groups at stations). When studying at stations, the teacher should take intoaccount the level of knowledge of the pupil / students, their experience, interests orage in the subject. At the stations, the teacher prepares the learning exercises in acreative way as an alternative to the literary or simple text exercises given in thetextbooks.

Numbering stations or placing a specific symbol makes it easier to switchstations clockwise after a set time. The method of learning at the stations may notcontinue within a single session, but over several training sessions. The teacher cancall a particular station a “rest station” and plan games on a topic that is of interest tothe student. At this “rest station”, students complete assignments faster and easierthan at other stations. Before completing the assignments at the stations, the teacherexplains the assignments at each station in detail to the student.



In traditional foreign language classes, the teacher is central as a distributor,supervisor, and error corrector, while in the station study method, the teacher is at theforefront in terms of organization and function. The teacher acts only as a moderator,facilitator and observer of the learning process. The teacher’s error-correcting taskchanges completely, and this task only becomes apparent when help is requested bythe student.

Learning stations involve a set of different tasks or activities that small groupsof students rotate through. The station rotation model does require some front-loadingto effectively design the learning tasks, but when it comes time for class, it’s one ofthose lessons that seems to magically “run itself.” This frees up your time, thusallowing you to circulate around the room, interacting with students and providingextra guidance to struggling groups or asking enrichment questions to advancedlearners. You also can integrate a teacher conference or check-in station so that youcan have meaningful one-on-one interaction with each student. Learning stations canenhance learning in ways that traditional whole-class instruction often can’t. If youwant to make your content more engaging and accessible and reach ALL of yourlearners in one class period, then learning stations are for you.

Structuring learning stationsUsing my classroom as an example, a typical station rotation structure could

include different stations where students: Interact with academic vocabulary Read a document related to our current project and add notes to a graphic

organizer Discuss our current class novel with peers and add notes to a shared document Meet with me in a group that’s formed around a specific needIn this model, students have fifteen minutes at each station. Often, that does not

feel like enough time, so I split the stations over two days. Not every brain can focus on a single topic for an entire class period, and the

station rotation model allows for smaller units of focus. While teachers may assigngroups to follow a particular pattern, I often allow students or teams to choose theirfocus for the day and let them cycle through the stations at their own pace. Thissimple choice alone flexes some critical thinking muscles, asking students toprioritize tasks.

Now that I think more carefully about what students can accomplishindependently while I work with a small group, my stations feel more beneficial andless frustrating for students. Stations work in my classroom as long as I pay attentionto the students in my classroom and then design stations according to those needs.



EKOLOGIK TA’LIM- TARBIYANING INSON HAYOTIDAGI O`RNI

Achilova N.R.Mamarayimova Sh.M.

[email protected]

Annotatsiya: Ekologik ta`lim-tarbiya insoniyatning atrof-muhit muhofazasigabo`lgan ijobiy munosabatini shakillantiradi. Biz hayotimizni tabiatsiz tasavvur etaolmaymiz. Chunki bizning hayotiy faoliyatimiz, rivojlanishimiz ko`p jihatdan tabiatbilan bevosita bog`liqdir

Kalit so`zlar: Ekoharakat, ekologik muvozanat, biogen, antropogen, texnogen.

Ekologik ta`lim-tarbiya insoniyatning atrof-muhit muhofazasiga bo`lgan ijobiymunosabatini shakillantiradi. Biz hayotimizni tabiatsiz tasavvur eta olmaymiz.Chunki bizning hayotiy faoliyatimiz, rivojlanishimiz ko`p jihatdan tabiat bilanbevosita bog`liqdir. Tabiatning har bir bo`lagida hayot deb atalmish o`ziga xoslikniko`rish mumkin. Mana shu hayot jarayonlari esa insonlarni va tabiatning har birelementar bo`lagini bir- biriga bog`lab turadi. Ekologiya esa bu- Insoniyatningtabiatga nisbatan ta`sirini, o`zaro munosabatini, tabiatdagi turli hodisa vavoqealarning salbiy holatlarini o`rganib ularning oldinini olishga harakat qiluvchibo`limdir. Hozirgi zamonda globallashuv jarayonida shuni anglash mumkinki,insoniyatning salbiy ta`sirlari kundan- kunga ortib bormoqda.Bunday holatlar tabiatresurslarining kamayishiga va ba`zilarining butunlay yo`qolib ketishiga sababbo`lmoqda. Tarixda inson sivilizatsiyasining dastlabki davrlarida inson tabiatdannimani olgan bo`lsa shuni qaytargan ammo moddiy ehtiyojning ortib borishi ekologikmuvozanatning buzilishiga sabab bo`lmoqda. Natijada ekologik muvozanat tangahvolga kelib qoldi. Tabiat va jamiyat rivojlanishida biogen, antropogen, texnogentarkibiy bosqichlarga ajratish mumkin.Hozirda ta`sir jihatdan yuqori pog`onadaturgan antropogen va texnogen tusdagi ekologik bosqichlardir. Keskino`zgarishlarning asosi kelajak avlodga ham o`z ta`sirini o`tkazmay qolmaydi. Shumunosabat bilan har bir davlat, har bir qit`a bunga nisbatan o`zining himoyavositalarini ishlab chiqmoqda.Shunday xusussiyatlardan biri- bu tabiatga nisbatanehtiyotkorona munosabatda bo`lishning ongli tanlovidir. Har bir davlat fuqarosida,har bir shaxsda ekologik ongni shakllantirish va shu asosida tabiatga nisbatanmunosabatini ijobiy holatda o`zgartirishdir. Tabiat va uning resurslarini himoya qilishhozirgi zamon va kelajak ehtiyojlarini hisobga olgan holda ularni himoyalash,kamyob yoki yo`qolib borayotgan turlarini maxsus choralar bilan saqlab qolishekologik ongninng shakllanishi mahsulidir. Hozirda bu jarayonni quyidagi



bosqichdalarda amalga oshirish mumkin. Oilada, maktabgacha ta`lim, boshlangìch,yuqori sinflarda, oliy ta`lim muassasalarida, mahallalarda, korxona va tashkilotlardaekologik muhit muhofazasiga amal qilish zarur. Har birimizga ma`lumki ta`limdargohlarida amalga oshiralayotgan ilmiy- amaliy jarayonlar insonlarning har birsohasida o`zining natijalarini bevosita ko`rsatadi.Shu munosabat bilan O`zbekistonRespublikasida amalga oshirilayotgan ishlar ko`lamining markazida aynan ta`limjarayonlarida tabiatga nisbatan, uni asrashga qaratilgan ongli tushunchalarnishakllantirish dastlabki sinf bosqichlarida amalga oshirilmoqda. Tabiatshunoslikdarslarining olib borilishi- bolalarda tabiatga nisbatan muhabbat uygòtishlari yokiyuqori sinflarda biologiyaga oid fanlarning o`qitilishi, ekologiya faning fan sifatidaqabul qilinishi ham ekologiya tushunchaning shakllanishiga bevosita yordam beradi.

Davlat jamiyatdan tashkil topgan, jamiyat esa mahalladan, mahalla esa oila debatalmish ulug` bir qo`rgòndan iborat. Insondagi eng oliy tuygù va tushunchalarningshakllanishi ham aynan mana shu mustahkam qo`rgòndan boshlanadi. Biz uchune`tiborsiz hisoblangan ba`zi bir tushunchalar ba`zida katta muammolarning yuzagakelishiga sabab bo`ladi. Shakllanadigan har bir tushuncha esa mangulikkachorlaydi.Mahallalar o`rtasida turli amalga oshiriladigan yigìlishlar, shanbaliklar bualbatta har bir fuqaroda tabiatga nisbatan o`zaro munosabatini o`zgartiribgina qolmayuning ish jarayoning shakllanishiga ham bevosita ta`sir ko`rsatadi. Oilada ham,jamiyatda ham ekologik tushunchani shakllanrirish kerak.Davlatimiz tomondanamalga oshirilayotgan yana muhim ishlaridan biri bu- qonuniy jihatdanyondashuvidir. Shu munosabat bilan davlatimiz tomonidan turli qaror va farmoyish-lar qabul qilinmoqda. Bu esa har bir fuqaroning tabiatga va uning resurslariganisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo`lishini talab qiladi. Talabning qondirilmasligiesa maxsus normativ hujjatlar asosida qonun oldida javobgarlikni yuzaga keltiradi.O`zbekiston Respublikasida ekologiyaga oid turli javobgarliklar mavjud. Masalan:Ekologik javobgarlik tushunchasi, Atrof tabiiy muhitning ifloslanganligi to’g’risidagima’lumotlarni qasddan yashirish yoki buzib ko’rsatish, atrof tabiiy muhitningifloslanishi oqibatlarini bartaraf qilish choralarini ko`rmaslik, yer osti boyliklaridanfoydalanish shartlarini yoki ularni muhofaza qilish talablarini buzish,ekinzor, o’rmonyoki boshqa dov-daraxtlarga shikast yetkazish yoki ularni nobud qilish,alohidamuhofaza etiladigan tabiiy hududlarning tartibini buzish va boshqalar. O’zbekistonRespublikasining 1992 yil 9 dekabrda “Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida”giqonuni qabul qilingan bo’lib, u atrof muhitni muhofaza qilishning ko’pginamuammolarini tartibga soladi. Bunday jarayonlar ham ekologik huquqning yuzagakelishiga bevosita ta`sir ko`rsatadi, albatta. Har bir tuman, viloyat miqyosidaekologik tushunchani ta`minlashning yana birdan bir yo`li bu turli tabiatnimuhofazalovchi turli tashkilot va mussasalarning ishidir. Ular natijasida ekologik hi-moya, ekologik ta`sir tusunchalari ongli ravishda o`z tasdigìni topadi.



Darhaqiqat, bugungi kunda Ekoharakat – jamiyatning barcha kuchlari, O‘zbek-istonning bugungi fuqarolari va kelajak avlodlari qulay tabiiy atrof muhitda yashashhuquqiga ega bo‘lishlari, aholi salomatligini yaxshilashga, muhofaza qilishga, tabiiyresurslarning barcha manbalaridan samarali foydalanishga yo‘naltirilgan say’-harakatlarni safarbar qilishga intilmoqda. “Sog‘lom muhit – inson salomatligi” Eko-harakatning bosh shioridir.Yana shuni aytish joizki, yosh avlodni Ona tabiat va uningne’matlariga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash, ularda ekologik bilim va madaniy-atni shakllantirish, uzluksiz ekologik ta’lim-tarbiya tizimiga ko‘maklashish maqsa-dida “Buloqcha” (“Rodnichok”) bolalar ekologik jurnali o‘zbek va rus tillarida chopetilmoqda.

Xulosa o`rnida shuni ta`kidlash kerakki, tabiatning bizga berayotganne`matlarini sarhisob qilib emas, balki biz tabiatga nima berayotganimiz haqidao`ylab ko`raylik. Chunki tabiatning har bir bo`lagi muqaddasligini ta`minlash bizinsonlarning burch va vazifasidir. Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan harqanday islohotlar inson manfaatlari yo`lida,shunday ekan biz ham bunga befarbo`lmasligimiz lozim.



ADABIYOT DARSLARIDA O`QUVCHILARGA MILLIY RUHNISINGDIRISH

Husanova Munira Suyunovnamuniraxusanova7782@gmail. com

Toshkent viloyati Chirchiq shahar 18-umumta`lim maktabi

Ota – bobolarimizning “O`tmishni unutganni kelajagi bo`lmaydi” deganqimmatli gapi bor. Biz keyingi chorak kam bir asr davomida o`tmishimizni unutaboshladik. Oqibatda o`tmishimizni kelajagi bo`lgan hozirgi hayotimiz shu darajagaborib yetdiki, imon, e`tiqod, oqibat, ittifoqlikka putur yetdi. Ro`zgòrdan barakaketdi, yurtdan odob pardasi ko`tarildi. Hayotimizning har daqiqasi ko`ngilsizvoqealarni keltirib chiqara boshladi. Xalqimiz hayotidagi hamma yaxshi ishlarningboshlanishi odob axloqqa bog`liq.

Darhaqiqat, bu davrda ayrim xalqlarning urf–odatlari ko`klarga ko`taribmaqtalsa, boshqasiniki oyoq osti qilindi, toptaldi. Ota bobolarimizning bizga merosbo`lib qolgan ajoyib udumlari ta`qib ostiga olindi, unga sodiqlar esa quvgìn ostigaolindi, qamaldi, o`lim jazosiga hukm etildi. Motam ma`rakalarni qadimiy anànaruhida o`tkazganlar mansab kursisidan, ba` zilari esa salomatligidan judo bo`ldilar.Jamiyatimizga ta`lim tarbiya berish bilan shugìllanib kelayotgan muassasalar,hususan, maktab xodimlari ham zamon ruhidan nari o`ta olmadilar. Asrlar davomidashakllanib kelgan milliy anànalarimiz zaiflashdi. Insof va diyonat, oqibat vamuruvat, do`stlik va olijanoblik o`rninin ig`vo, tuhmat, hasad va xushomadgo`ylikegalladi. Oradan ahillik ketib, tinchlik buzildi. Ota bilan o`gìl, ona bilan qiz, akabilan uka o`rtasida mehr oqibat rishtalari uzildi. Natijada, dogìstonlik buyuk adibRasul Hamzatov aytganidik”O`tmishga to`pponchadan otilgan har o`q uchunzambarak o`qi bilan javob olindi”. Xalqni bunday ogìr ahvoldan qutqarish bugunmaktab partasida o`tirib ta`lim tarbiya olayotgan ongli yoshlargagina bog`liq. Insofva adolad, do`stlik va birodorlik bayrogìni balandroq ko`tara olsak, bugungiyoshlarimizni milliy urf –odat anànalari ruhida tarbiyalay olsak, ertangi kunimiz,albatta, yorug` bo`ladi. Bu o`rinda “hayot darsligi “ bo`lgan adabiyot fani cheksizimkoniyatlarga ega. Milliy masala xususan adabiyotning milliy o`ziga xosligimuammosi bugungi mustaqilllik taraqqqyotida juda muhim ahamiyat kasb etadiganmuhim masala hisoblanadi.

Adabiyotda milliy shakl qaror topib, kishilar ma`naviyatini boyitadi.Darhaqiqat, N. G. Chernishevskiy aytganidek;

“Mahalliy bo`yoqlarsiz va milliy urf-odatlarsiz, milliy fikrlarsiz, xarakterlarmilliyligisiz asar qahramonlarida reallikning ko`rinishi ham, ya`ni harakatdahaqiqatga o`xshashlik ham qahramonlarning jonliligi ham bo`lmaydi”.



Shunisi achinarli bo`ldiki, bizda mavjud bo`lgan badiiy asarlarda tasvirlanganmillatning tarixi, tabiati, turmushi, urf-odatlari milliy anànalariga kam e`tibor berildi.Basharti, bunday “bo`yoq” kuchaytirilsa, asar tanqid ostiga olindi., o`quvdasturlaridan chiqarib tashlandi. Natijada, adabiyot darsliklarida, xususan, o`quvrejalarida tarbiyaning milliylik masalasiga e`tibor berish kechiktirildi. Ko`pchilikhollarda esa Yevropa xalqlarining milliy anànalariga zo`r e`tibor bilan qaraldi.Xayriyatki, milliy mustaqillik tufayli, ularning anchasidan voz kechildi. O`quvchilarshuurida milliy anànalar ruhini tarkib toptirish bosqichma-bosqich soddadanmurakkabga qarab boradigan jarayondir. Chunki qo`yi sinflarda sodda, anglab olishoson bo`lgan hajmdagi asar berilgan bo`lsa, yuqori sinflar yirik-yirik janrdagiasarlarni berilishi shuni taqozo etadi. Umuman olganda har qanday badiiy asar, uhajmi va janridan farqli o`laroq, mavzusi ma`lum bir gòyaviy yo`nalishi bilan milliyanànalarni targìb qiladi.

Buni ilgòr pеdagogik tеxnologiyalar orqali tushuntirish yaxshi natija bеrishitajribadan ma'lum. Darslarda samaradorlikka erishish o`quvchilar faolligiga bog`liq.O`quvchilar faolligini oshirish uchun turli intеrfaol mеtodlarni qo`llash tavsiyaetiladi.

Shunisi muhimki, o`qituvchi aslida milliy gòyaning tarkibiy qismini tashkiletadigan insoniy fazilatlar haqida gapirar ekan, uni o`rinli-o`rinsiztiqishtiravеrmasligi lozim. Bil'aks, o`quvchi bu sifatlarning milliy gòya ekanliginibilmagan holda tabiatiga singdirib olishi pеdagogik jihatdan maqsadgamuvofiqroqdir.

5-sinf "Adabiyot" dasturiga kirgan asarlarda o`zbеklarga xos mеhnatsеvarlik,jo`mardlik, bеminnat saxovat ko`rsatish, bolaparvarlik singari xususiyatlar yuksakmahorat bilan aks ettirilgan. Milliy mafkurada ham jamiyat a'zolarida ayni shusifatlarni shakllantirish muhim vazifalardan qilib qo`yilgan. Darslikda mazkurmatnlarni idrok etishga yordam bеradigan savol va topshiriqlar tizimi anchamukammal ishlangan. O`qituvchi ularda qo`shimcha ravishda millatimizningo`zligini namoyon etadigan jihatlarga ko`prok urgù bеradigan savollar vositasidabolalarda milliy gòyani shakllantirishga e'tibor qaratishi lozim.

Adabiyot darsligidagi badiiy asarlardan ayrimlarida milliy anànalarningqo`yidagi gòyaviy yo`nalishlarini ko`rishimiz mumkin.

Milliy urf –odatlar, qo`shiqlar, maqollar. Ilm –ma`rifat ziyraklik, tadbirkorlik. Do`stlik, sevgi-sadoqat. Insonparvarlik, xalqparvarlikVatanparvarlik, ona tabiyatni sevish. Ozodlik, mustaqillik, hayotiy fuikrlash. Axloqiy poklik, halollik, ezgulik.



QahramonlikAdabiyot so`zining ma`nosi :odob va axloq degan tushunchaga to`g`ri kelishi

hammaga ma`lum. Buyuk ma`rifatparvar shoir va ustoz muallimlarimizdan biriAbdulla Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asarini o`tish mobaynidaadabiyot faninning negizuga mos bo`lgan sharqona milliy anànalarimizga doirgòyalarga duch kelamiz. Yaxshi axloq insonning eng yaqin hamrohi bo`lmogìlozim. Bu uchun kishi ilm olmogì kerak. Axloq ilmini o`qib, bilib amal qilgankishilar o`zining kim ekanligini yer yuzida nima qilmoq uchun yurganligini biladi.O`zini yaxshi bilmagan odam ilmni, ulamoni, yaxshi kishilarni, yaxshi narsalarni,yaxshi ishlarning qadrini, himmatini bilmaydi.

“So`ylasang so`yla yaxshi so`zlardan, Yo`qsa, jim turmogìng erur yaxshi. O`ylasang yaxshi fikrlar o`yla, Yo`qsa, go`ng bo`lmogìng erur yaxshi. Ishlasang ishla yaxshi ishlardan, Yo`qsa, bekorliging erur yaxshi. ”Ha, komil inson uchun har xil bo`lmagùr so`zlar aytish, nopok fikrlar yuritish,

to`rt muchali sog` bo`la turib bekor yurishi butunlay yot nuqsonlardir. Darsligimizdata`lim va tarbiya hamisha egizakdir. Bu ikki jarayon to`g`ri olib borilsa, o`quvchilarhavas qilgan adabiyot darsligidagi timsollarning eng yaxshi xulqlarini talqin qilaborib, qobiliyatli komil shaxslar tarbiyalash mumkin.

Abdulla Avloniy ota- bobolarimiz qadimdan bola tarbiyasiga zo`r e`tiborberganligini faqat yaxshi xulq bilan murodga yetish mumkinligini shundayta`kidlaydi:

“Temirchining bolasi tarbiya topsa, bo`lur olim. Buzulsa xulqi, Luqmon o`g`li bo`lsa, bo`lgùsi zolim. Yomonlarga qo`shildi Nuhning o`g`li bo`ldi beimon. Yugurdi Kahf iti xublar ila, bo`ldi oti inson”. Hadisi sharifda “Beshikdan to mozorga borguncha ilm o`rgan”deyiladi.

Bobomiz Alisher Navoiy olgan ilmi tufayli yoshligidanoq Lutfiydan olqish olgan edi.Islom tariqatini chuqur o`rgangan Ulug`bek Samarqand imomi sharhlab bera olmaganjumlalarni talqin etganda hali 10 yoshda edi.

Hukamolardan biri :”Har bir millatning saodati, davlatning tinch va rohatiyoshlarning yaxshi tarbiyasiga bog`liqdur “ degan ekan. Abdulla Avloniy o`zasarlarida ko`rsatganidek:”Alhosil, tarbiya biz uchun yo hayot, yo momot, yo najot,yo halokat, yo saodat yo falokat masalasidur.

Kerak tarbiyat yoshlikdan demakUlug`bo`lsa lozim, kelur gàm yemas. Egur bemashaqqqat kishi novdani



To`gùnchi egur kuydirib kavdani.”Bugun, ayni zamonda maktabda o`quvchi yoshlarga berilayotgan saboq, tarbiya

nafaqat adabiyotdan, balki boshqa fanlardan bo`lgan taqdirda ham umuminsoniy vamilliy qadriyatlar bilan uygùnlashib ketmogÌ lozim

Demak, kelajagi buyuk mamlakatning farzandlar qalbi ma`rifat tuygùsi bilanto`la ziyokorlar, o`quvchilarni ulug` bobolarimiz asos solgan muqaddas gòya vatariqatlar, chin milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashimiz kerak. Shunday ekanbarchamizga yaxshi tanish bo`lgan, sevimli adibimiz Abdulla Qodiriyning “O`tkankunlar “romanidagi ma`naviy axloqiy, ishq- muhabbat, milliy udumlar talqinigae`tibor qaratsak.

“O`tgan kunlar” romanida yozuvchi ta`kidlaganidek “moziyni-xon zamonninitasvirlagan. Asar voqeyalari bilan tanisha borar ekanmiz, feodal tuzumningadolatsizligi, beklar va urug`lar o`rtasidagi o`zaro adovat va qirgìn barot urushlargaduch kelamiz.

Butun xonlik hatto ayrim kichik beklar ham o`z maqsadini amalga oshirishuchun, bir urug`ni ikkinchi bir urug`ga turli yo`llar bilan qarshi qo`yar, shu bilanbekorga qon tukilishlar avj olar edi. Bunday janjallardan kelib chiqadigan barchakulfatlar xalqni, mamlakatni vayron qilar edi. Otabek xalq ommasiga achinadi.Voqealarni chuqur idrok etadi. Demak, asar qhramoning fikri orqali yozuvchi el-yurtning notinchligi juda yomon oqibatlarga olib kelishini, mo`min musulmonlarbehudaga qon to`kmasligini, o`sha millat uchun ogìr qismatlar ro`y berishinitasvirlaydi. Bundan do`stlik, insonparvarlik, tinchlik gòyalari ko`rinadi. Otabektimsolida pok sevgi qiz bilan yigit bir-birini samimiy hurmat qilishi lozimligi ko`zgatashlanadi.

Otabekning birinchi Margìlon safarida yosh savdogarvachchalar orasidasuhbatini olaylik.

“…Oladigan xotininhgiz sizga muvofiq bo`lishi barobarida er ham xotinigamubosib bo`lsin “- deydi Otabek.

Hamid esa shunday deydi:“-Xotinga muvofiq bo`lish va bo`lmasligining uncha keragi yo`q. Xotinlarga

“er” degan ismning o`zi kifoya …ammo xotin degan erga muvofiq bo`lsa bas…Xotining ko`nglinga muvofiq kelmas ekan, muvofigìni olib xotiningni ikki qil.Bunisi ham kelishmasa uchinchisi ol!!!”

Ikki timsol ikki til nutqidagi harakatlar rivojlana boradi. Biz esa qadimdan odatbo`lib qolgan xotin qizlarni kamsitish, ularning istaklar bilan hisoblashmaslikkaqarshi erkin muhabbatni himoya qilish orzusida asar bilan do`stlikka boramiz. Demakasarda pok sevgi, insonparvarlik gòyalari ilgari suriladi.

Asardagi eng muhim gòyalardan biri ittifoqlikdir. Bu haqda Otabek shundaydeydi:”…Menimcha, o`risning bizdan yuqoriligi, uning ittifoqligidan bo`lsa kerak.



Ammo bizning kundan kunga orqaga ketishimizga o`zaro nizomiz sabab bo`lmoqdabo`lmoqda deb o`ylayman… Oramizni buzuvchi va nizochi unsurlar tomir yoyib,, harzamonda sodda xalqni halokat chuquriga qarab tortadilar”.

Har bir millat o`z farzandini vijdonli, insonparvar, mard, dovyurak, jasurbo`lishini istaydi. Shubhasiz. A Qodiriy ham Otabekning ana shu xislatlarini romandauning Musulmonqul huzuridagi gaplari, dushanba kuni kechasi bir to`dagazandalarga qarshi yakka kurashishida ko`rsatadi. Sharqda nasldan –naslga o`tibkelayotgan shunday urf –odatlar borki, bu bizni sevimli Otabegimizni ham o`zdomiga tortadi. Otabek har qancha irodali, sofdil bo`lishiga qaramay, o`zzamonasidan shu davrda hukm surgan urf-odatlardan chiqib keta olmaydi.Otabekning Zaynabga uylanishini muhabbatga sadoqatsizlik deb bo`lmaydi. ChunkiOtabek “ota-ona” orzusi tufayli ro`y bergan voqealar jarayonida hamisha Zaynabgaachinib, vijdonan qattiq azobda yuradi, bir on bo`lsa ham Kumushni qalbidan nariketkiza olmaydi. Otabek hatto Kumushga bo`lgan muhabbatida ham bir “odat”gaqarshi chiqa olmaydi. Chunki unga bu odat (ota-onaga qarshi) sut bilan kirgan vabutun vujudiga singib ketgan edi. Odat bilan adolat o`rtasida qalqib chiqqan uchinchiyo`lni axtargan Otabek fojiaga uchraydi. “…. tiz cho`kib ko`z yoshisi bilan tuproqniloy qiladi”.

Asar qahramonlaridin biri go`zal ma`naviy qiyofadagi Kumushdir. U o`zini pokmuhabbatini, sharqona, qadimiy odatga ko`ra to chimildiqqa kirguncha sir saqlaydi..Ayollar uchun kundoshlikni bo`yniga olish, dunyoda eng mushkul, eng dahshatlihalokatdir. Ammo Kumush Otabekka bo`lgan samimiy muhabbati evaziga, undanham shunday samimiylik kutar, bunga qattiq ishonar edi. Kumush bu xabarni eshitibdahshatga tushadi, eziladi, ko`z yosh tukadi, istiqbolini fojialar qo`ynida ko`radi.Keyin esa zo`r irodasi, Otabek muhabbatiga bo`lgan g`oyat qattiq ishonchga tayanib,hamda bu ish Otabekninh istashidan tashqari “ota-ona orzusi” bilan bo`layotganinichuqur tushungan holda favqulotda oliyjanoblik bilan “ men rozi, men ko`ndim “ debyuboradi.

Mirzakarim qo`tidorday boy savdogarning yakka yagona qizi bo`lganKumushning aqlliligi, ma`naviy dunyosining boyligi, go`zalliligi, o`qimishliligi,pokizaliligi va oliyjaniobliligi kabi xislatlarni asarni o`qish barobarida bilib olamiz.

Bir biridan go`zal o`ziga rom etuvchi fazilatlarga boy Kumush singari o`zbekqizlari safimizda bo`lishini istaymiz. Umuman olganda dars davomida asardagi voqeahodisalar turli tasvirdagi timsollar to`grisida o`quvchilar bilan muhokama vamunozara qila borib eng go`zal eng qadrli milliy an`analarimizni anglab olishimizmumkindir.



BUGUNGI TA’LIM JARAYONIDA ZAMONAVIY PEDAGOG

Adizova Dilnoza MohidilovnaNavoiy viloyati Karmana tumani


Bugungi kunda jonajon O’zbekistonimizda ta’lim sohasini rivojlantirishmaqsadida juda keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Bilimli, salohiyatli,zamon bilan hamnafas kadrlar, albatta, yurtimizning ertasini ta’minlaydi. Ta’limdaizchil o’zgarishlarni amalga oshirishdan maqsad ham, ana shunday kadrlarniyaratishga qaratilgan. Biz bugun hozirgi zamon o’quvchilarni qanchalik to’g’ritarbiyalay olyapmiz, ularga o’zlari uchun to’g’ri bo’lgan yo’nalishlarni tanlashlaridabizning ko’magimiz qay darajada bo’lmoqda? Albatta, bu savolni har bir pedagog o’zyuragidan o’tkazishi kerak. Shiddatli bir zamonda, har bir o’qituvchi o’z fanisohasida kuchli bilimlarga ega bo’lishi bilan birgalikda, axborot kommunikatsiontexnologilari bilimdoni ham bo’lishi talab etilmoqda. Bugungi kunda uyali aloqavositalari har bir o’quvchimizning “sevimli o’yinchog’i” ga aylanib ulgurdi. Ularhayotlarini telefonlarsiz tasavvur ham eta olishmaydigan bir vaziyatda, biz ularga“telefon ishlatmang”, “bu matoxing seni bilimsiz qilib qo’ymoqda” deb aytgangaplarimiz bilan ularga qanday o’qituvchi bo’lib ko’rinamiz. Tasavvur qiling, engsevimli o’yinchog’ini o’ynab o’tirgan bolakay yoki qizaloqning qo’lidano’yinchog’ini olib qo’ysak, u qancha xar-xasha qilib yig’laydi. Bu bilan biz uningsevimli mashg’ulotini buzgan bo’lamiz. Biz qandaydir maqsadga erishmoqchibo’lsak, ana shu sevimli mashg’ulotdan unumli foydalanib erishishimiz mumkin. Bubilan demoqchimanki, hech qanday cheklashlar bugungi kun o’quvchisini uyali aloqavositalaridan ajratib ola bilmaydi. Shunday ekan biz, uyali aloqa vositalarini, ta’limsifatini oshiruvchi asosiy qurollardan biriga aylantirmog’imiz lozim. Internet kuchliqurol, faqat undan to’g’ri foydalanilganda. Demak, biz avvalo, internetdanfoydalanish madaniyatini shakllantirishimiz kerak ekan. Shu sababli biz o’z fanimizsohasida o’quvchilarimizni qiziqishi bo’yicha qamrab olib, ularni guruhgabirlashtirib, bilimlarni o’zlashtirishini to’g’ri yo’naltirib borishimiz maqsadgamuvofiq bo’ladi. Bizda bu maqsadga erishishimizda onlayn testlar, maqola vareferatlar, turli mavzular doirasida tayyorlangan video darslar qo’l keladi. Ayrimo’quvchilarimiz o’zlariga dars beradigan pedagogning darslarni yoritishidan,mavzularni to’liq o’zlashtira olishmas balki. Shuni hisobga olgan holda, bizyurtimizda barcha mavzularni yoritib beruvchi video darslar bazasini yaratmog’imizlozim. Bizning yurtimizda malakali, bilimli pedagoglar juda ko’p. Iqtidorlio’qituvchilar tomonidan sodda va ravon qilib tushuntirilgan dars jarayoni hech kimnie’tiborsiz qoldirmaydi, albatta. Hattoki, bu video darslar ayrim o’qituvchilar uchun,



o’z ustida ishlashida foydali manba bo’lishi mumkin. Bunday salohiyatli pedagoglarkuchidan yurtimizning har bir yerida foydalanish uchun internet tarmog’i juda qo’lkeladi. O’quvchilarimiz o’zlariga tushunarsiz bo’lgan mavzularni o’zlashtirishida buvideo darslardan keng foydalanishsin. Toki mavzuni tushunib yetganlaricha darslarnitakror-takror qo’yib ko’rish imkoniyatiga ega bo’lsin. Bir oz vaqt o’tib yodidanko’tarilgan darslarni takrorlab olishga imkon bo’lsin. O’quvchi o’zida paydobo’ladigan savollarga qancha ko’p javob ola bilsa, shuncha uning bilim olishgabo’lgan qiziqishi ortadi, fandan uzoqlashib ketmaydi. Mana shunday video darslar,ma’lumotlar bazasini shakllantirishga ko’maklashish o’z bilimiga, iqtidorigaishongan har bir zamonaviy pedagogning vazifasi deb o’ylayman. Bugungi kundagipedagoglarimiz o’quvchilarini internet tarmog’i, turli ijtimoiy tarmoqlardan unumlimaqsadda foydalanishga o’rgatishi, ularni foydali manbalarning elektron variantlaribilan tanishtira bilishi, zamon bilan hamnafaslikning eng birinchi belgisi debo’ylayman. Zero, davr shiddat bilan o’zgarayotgan bir paytda, zamon bilan hamnafaspedagoggina o’quvchilarni qiziqtira oladi.



ONA TILI DARSLARIDA YOZMA SAVODXONLIKNIRIVOJLANTIRISHNING YANGICHA USULLARI

Ahmadjonova [email protected]

Namangan viloyati To'raqo`rg`on tumani 50-maktab Annotatsiya: Maqolada ona tili darslarida o`quvchilarning yozma

savodxonligining rivolantirishda uchraydigan muammolar va ularni bartaraf etishgadoir tavsiya va usullar yoritilgan.

Til ta'limida yozma nutq ustida ishlash og'zaki nutqqa qaraganda anchamurakkab jarayon. Bu nutq turning murakkab tabiati shundaki, unda imlo , tinishbelgilarini o`rinli qo`llash, fikrni uslub talabiga muvofiq bayon qilinshi lozim. Yozmanutq o`quvchidan Grammatik va mazmun jihatdan to`g`ri jumla qurish, har bir so`znio`z o`rnida to`g`ri qo`llash, fikrni ixcham, izchil, ifodali, sodda va ravon ifodalash,bayon qilingan fikr asosida xulosalar chiqarishni talab etadi. Bu esa, albatta, nazoratishlari, ya'ni dktant, bayon va insho orqali amalga oshadi.

Diktantda uchraydigan xatolarning ba'zilari ayrim o`quvchilargagina xos bo`lib,bu holat orfografik-grammatik qoidalarni tushunmaganlk yoki uni unutganlikdankelib chiqadi. Ba'zi xatolar esa sinfdagi umumiy yoki ko`pchilik o`quvchilarga xosbo`ladi. Xatolar ustida ishlashda quyidagi usullardan foydalanish maqsadgamuvofiqdir:

O`qituvchi diktantda yo`l qo`yilgan xatolarning turlarini aniqlab, nechtao`quvchi qaysi so`zlarda xato yozganini belgilaydi. Hisobga olishning bu turidao`qituvchi qaysi mavzu bo`sh o`zlashtirilgan, qaysi o`quvchi ko`p mavzuni bilmaydiyoki unutgan, qaysi o`quvchining bilimi puxta va asosli ekanligini qo`yilgan belgilaro`rqali aniqlab oladi. Bu usul faqat imlo xatolarni hisobga olishga imkon beradi.

Bayon o`quvchi yozma nutqining shakllanishida muhim o`rin tutadi. Zero,o`quvchi bayon yozar ekan , u shu matn doirasida o`z tasavvurlarini jamlashga, fikr-mulohazalarini mushohada etishga, matnga mos reja tuzishga, fikrlarini izchil bayonqilishga harakat qiladi, imlo savodxonligiga, husnixatga e'tibor qaratadi. O`znavbatida, bularning barchasi ta'lim jarayonida o`quvchining yozma savodxonliginioshirishga xizmat qiladi.

Bayon bilan inshoning o`zaro umumiy hamda farqli tomonlari mavjud. Bayondao`qituvchi o`zi tanlagan matnni o`qib, mazmunini og`zaki gapirib beradi vao`quvchilarga ham hikoya qildiradi. Insho esa maktabda o`tkaziladigan yozmaishlarning eng muhim va murakkab turi hisoblanadi. Insho o`quvchilarda nutq, kitobustida mustaqil ishlash, hayotni kuzatish natijasida paydo bo`lgan taassurotlarini



umumlashtirish, ijodiy qobiliyatni o`stirish va o`z mulohazalarini erkin bayon etaoluvchi shaxs sifatida shakllantirishda muhim vazifani bajaradi.

O`quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishda quyidagi usullardan foydalanishham yaxshi samara beradi:

1.Xalq og`zaki ijodining maxsus turi asosida topshiriqlar berish orqali. Masalan,o`quvchilarga biror maqol, metal,naql, hikmatli so`z kabilarning oshlanish qisminiberish va uni davom ettirish mashqlari asosidagi topshiriqlar: Bulbul chamanni sevar,……………………. Yoshlikda olingan bilim………………………kabi.

2."So`z ichidan so`z"yoki "So`zdan so`z top" usuli orqali. Masalan,"Mustaqillik" so`zidan o`z topish vazifasini berish mumkin. O`quvchilar quyidagiso`zlarni topishlari mumkin:mustaqil, kul, qil, taq, sim, kalit, silliq, qul, it, ust, iliq.

3."So`zlar zanjiri"usuli orqali. Masalan, adolat-tabiat- toqat-tomosha- aql-lola-andishali-ilhom-maktab-bino…..kabi.

4."Iboraning ma'nodoshini toping" usuli orqali. Bunda biror bir ibora beriladi,o`quvchilar uning ma'nodoshini topib yozadilar. Masalan, ich-etini yemoq - o`zyo`gida o`zi qovurilmoq. Aynan mana shu topshiriqni "Iboraning zid ma'nolisiniyozing va izohlang" tarzida berish mumkin.

5. "Asosdosh so`zlar yasang" usuli orqali. Bu usulda o`quvchiga so`z asosiberiladi va uni avom ettirish vazifasi topshiriladi. Masalan, suv-suvchi-suvsiz-suvli-sersuv-suvsa-suvsira kabi.

6. Ijodiy topshiriqli vazifalar berish orqali. 5-sinf ona tili darslarida ijodiytopshiriqli vazifalar berish usulidan foydalanish maqsadga muvofiq bo`lib tanlanganbiror bir harf bo`yicha bir xil harflar bilan boshlanuvchi so`zlar asosida kichik birbog`lanishli matn yaratish vazifasi berilishi mumkin. Masalan, Bahodirning bobosiBoqi bobo Buxoroning bolaridan. Buxorolik Boqi boboning Bog`balandda bog`i bor.Bizning Bahodir Boqi boboning bosh bolasi Botirjonning bolasi.

7. Qo`shimchalar va ularning turlari, omonimlik, sinonimlik, antonimlikxususiyatlari yuzasidan qiziqarli topshiriqlar berish orqali. Masalan, uycha-yangicha,ko`ray- ishlay, ruchkam-yozim.

8. Tinish belgilari yozma nutq mohiyatini anglash vositasi ekanligini o`quvchilarongiga singdirish orqali. Yozma nutqning asosiy shartlaridan biri tinish belgilariningishlatilish o`rnini anglashdan iborat bo`lib, o`quvchi mustaqil tarzda buni yozmanutqda to`g`ri qo`llay bilishi lozim.

Bugungi kunda o`quvchilarning yozma nutqida uchraydigan kamchiliklarnibartaraf etish uchun ona tili va adabiyot fani o`qituvchisi, eng avvalo, boshlang`ichsinf o`qituvchilari bilan hamkorlkni yo`lga qo`yishi, ikkinchidan, o`quvchilar ongidaona tiliga, qolaversa har bir so`zga nisbatan bo`lgan hurmatini shakllantirishi,uchinchidan, o`quvchida kitob mutolaasiga bo`lgan qiziqishini oshirishi,to`rtinchidan, ona tili ta'limiga oid qoidalarning mohiyatini bola qalbiga, ongiga



muhrlay olishi, beshinchidan, aytmoqchi bo`lgan fikrni aniq, ravon va lo`nda ifodaetish ko`nikmalarini shakllantirishi , oltinchidan, har bir darsda o`quvchining yoshigakòra hech bòlmaganda ikkita so`zni bo`gìnga bo`lib yozishni mashq qildirishi,yettinchidan, so`z birikmalari yoki gaplar tuzdirish va ularni tahlil qilish orqalio`quvchilarning yozma savodxonligini oshirishga erishishi maqsadga muvofiqdir.

Xulosa o`rnida shuni aytmoqchimanki, bugungi kunda tilimiz sofligini saqlash,yozma savodxonlikni rivojlantirish uchun nafaqat tilshunoslar, balki butun jamiyatkurashmogì lozim.



TABIATSHUNOSLIK FANINI O’QITISHDA INNOVASION TA’LIMTEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH

Allanazarova Bibiradjab AzadovnaUrganch shaxri 12-sonli maktab

Annotatsiya: Tabiatshunoslik fanini o’qitishda innovasion ta’limtexnologiyalari va ilg’or xorijiy tajribalardan foydalanish yo’llarini yoritish.

Kalit so’zi: Mamlakat, mustaqillik, ta’lim, tarbiya, g’oya, pеdаgоgik, o’quv,vazifa.

Mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab ta’lim-tarbiyaborasidagi ishlarga eng muhim va ustuvor vazifa sifatida qaralmoqda, davlatimizma’naviy yetuk, barkamol avlodni tarbiyalashda ta’lim – tarbiya masalalarini birinchio‘ringa qo‘yib kelmoqda.

O’zbekistonning kelajagi, uning istiqboli, birinchi navbatda yoshlar tarbiyasiga,ularni sog’lom qilib o’stirishga, milliy g’oya, milliy mafkura va o’z vataniga sadoqatruhida tarbiyalashga bog’liq bo’lib, bu murakkab jarayonni muvaffaqiyatli amalgaoshirish mustaqil mamlakatning eng dolzarb vazifalaridan biridir.

O‘simliklar dunyosi xilma-xil bo‘lib, tabiatda va inson hayotida alohida o‘rinegallaydi.

O’quv-tаrbiya jаrаyonidа pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrning to’g’ri jоriy etilishio’qituvchining bu jаrаyondа аsоsiy tаshkilоtchi yoki mаslаhаtchi sifаtidа fаоliyatyuritishgа оlib kеlаdi. Bu esа tаlаbаdаn ko’prоq mustаqillikni, ijоdni vа irоdаviysifаtlаrni tаlаb etаdi.

Hаr qаndаy pеdаgоgik tехnоlоgiyaning o’quv-tаrbiya jаrаyonidа qo’llаnilishishахsiy хаrаktеrdаn kеlib chiqqаn hоldа, tаlаbаni kim o’qitаyotgаnligi vа o’qituvchikimni o’qitаyotgаnigа bоg’liq. Shuning uchun hаm, tа`lim muаssаsаlаrining o’quv-tаrbiyaviy jаrаyonidа zаmоnаviy o’qitish uslublаri - intеrfаоl uslublаr, innоvаtsiоntехnоlоgiyalаrning o’rni vа аhаmiyati bеqiyosdir. Pеdаgоgik tехnоlоgiya vа ulаrningtа`limdа qo’llаnishigа оid bilimlаr, tаjribа tаlаbаlаrni bilimli vа yеtuk mаlаkаgа egаbo’lishlаrini tа`minlаydi.

Innоvаtsiоn tехnоlоgiyalаr pеdаgоgik jаrаyon hаmdа o’qituvchi vа tаlаbаfаоliyatigа yangilik, o’zgаrishlаr kiritish bo’lib, uni аmаlgа оshirishdа аsоsаnintеrfаоl uslublаrdаn fоydаlаnilаdi.

Bоshqаchа so’z bilаn аytgаndа, o’qitishning intеrfаоl uslubiyotlаri – bilish vаkоmmunikаtiv fаоliyatni tаshkil etishning mахsus shаkli bo’lib, undа tа`limоluvchilаr bilish jаrаyonigа jаlb qilingаn bo’lаdilаr, ulаr bilаdigаn vа o’ylаyotgаnnаrsаlаrni tushunish vа fikrlаsh imkоniyatigа egа bo’lаdilаr. Intеrfаоl dаrslаrdа



o’qituvchining o’rni qismаn tаlаbаlаrning fаоliyatini dаrs mаqsаdlаrigа erishishgаyo’nаltirishgа оlib kеlаdi

Tabiatshunoslik fanini o`qitishda lokal darajadagi pedagogik texnologiyalardan“Keys”, “Insert”, “Klaster”, Venn diagrammasi, “Aqliy hujum”, “Kichik guruhlardaishlash”, “Atamalar zanjiri”, “Atamalar varag`i”, tezkor o`yinlar va o`yinmashqlarning turli shakllaridan foydalanish tavsiya etiladi.

O`tilgan mazsuni so`rash bosqichida uyga berilgan topshiriqlar so`raladi, albomlar tekshiriladi.

O`tgan darsni so`rash guruhchalararo “BU NIMA” metodida amalga oshiriladi.«BU NIMA?»- relaksatsiya o‘yini uchun har bir kichik guruh topshiriqlarini mustaqilishlab savollar tayyorlaydi va uni ko`rgazmali materiallar asosida bayon etadi.

Guruhchalardan xohlovchilar taklif etiladi. Doskadagi o`quvchilar ekrangaqaramagan holatda joylashgach, monitorda mevalar tasviri beriladi. Ishtirokchilargamazkur mevalarning asosiy belgilari bo‘yicha (qayerda o`sadi, tipi, qandayko‘rinishga ega) tavsif beriladi.

Hattoki tegishli mevaning o‘ziga xostomonlarini mimika orqali ko‘rsatib berish hammumkin. Lekin ularning aniq nomini shipshimoq yokiaytib bermoq mumkin emas. Vazifa: slayddagi tavsifiberilgan mevaning nomini aniqlab berish. Bundamazkur mevaga beshta ta`rif beriladi, agar o`quvchibirinchi ta`rifdayoq meva nomini topib olsa “5” ball,ikkinchi ta`rifdan so`ng aytsa “4” va shu tariqa davomettirish mumkin.

Masalan, noma`lum o`simlikka 1- ta`rif shundaybo`lishi mumkin:

Mazkur o`simlik dukkakdoshlar oilasiga mansub bo`lib, vatani - JanubiyAmerika, Yevropada XIX asrdan madaniylashtirilgan bu o`simlik O`zbekistonda hamekiladi.

2- Ta`rif: Urug‘i tarkibida 45-66% qurimaydigan va iste’mol qilinadigan moybo‘ladi, bu yuqori sifatli konservalar, qandolat mahsulotlari, margarin tayyorlashuchun ishlatiladi. Uning tarkibida 23-38% oqsil va vitaminlar mavjud.

3- Ta`rif: Bargi murakkab, juft patsimon, yuzasi silliq, pastki qismi tukli, bargbandi ham tukli, yo‘g‘onlashgan, uzunligi 5 sm gacha, pastki qismida 2-ta yonbarglari bor. Guli - kapalaksimon, barg qo‘ltiqlarida 2-3 ta bo‘lib joylashadi, sariqyoki zarg‘aldoq rangda bo‘ladi.

4- Ta`rif: Azot yig‘uvchi bir yillik o`simlik ildizida ko‘plab tuganaklar hosilbo‘ladi. Dukkagi pillasimon, uzunligi 1,5-2,0 smdan 3,5-6,0 smgacha bo‘ladi. Rangisomon rang, yuzasi to‘rlangan. Dukkagida 1-6 ta urug‘ bo‘ladi.



5- Ta`rif: Gullari changlangandan keyin tuguncha tez o‘sa boshlaydi, yergaqarab intiladi va tuproqning 8-10 sm chuqurligigacha kirib boradi. Dukkaklarituproqda rivojlanadi.

Hammadan tez «Bu nima?» (qaysi meva haqida gap ketayotganligi) savoligatopgan shaxs g‘olib bo‘lib chiqadi.

Bu innоvаtsiоn tехnоlоgiya boshlang’ich sinf o’quvchilarini fikrlash qobilyatinioshirishga yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni. O’zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil. 9-son, 225-modda.2. Aldjanova I.R. Bo’lajak o’qituvchilarni tayyorlashda pedagogik

innovatsiyalardan foydalanish. – T.: “Fan va texnoligiyalar” nashriyoti, 2011.



TA'LIM JARAYONIDA MUSTAQIL TA'LIMNING AHAMIYATI

Abdireymova A.Gapparova M.T.

NDPI

Annotatsiya: Ushbu maqolada ta’lim jarayonida mustaqil ta’limning ahamiyativa o’rni haqida fikr yuritiladi.

Kalit so’zlar: mustaqil ta’lim, kreativlik, ijodiy yondashuv, strategiya,istiqbollilik.

Ta'lim - bu inson hayotidagi eng muhim bosqichlardan biridir. Shu boisdan unisamarali tashkil etish va amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi.

O'qish jarayonida mustaqil ta'lim olish ham o'ziga xos ahamiyatga ega.Avvalambor mustaqil ta'lim nima o'zi?Mustaqil ta'lim - bu o'rganuvchi tomonidan biror bilim yoki ko'nikmani

o'zlashtirishga qaratilgan say-harakatlar, boshqacha qilib aytganda ko'zlanganmaqsadga borish uchun tanlangan yo'l.

Lekin bu bosqich davomiyligi va samaradorligi har bir talabalarda turlichabo'lishi mumkin. Chunki har bir individning turfa xil o'rganish usullari, metodlari vastrategiyalari mavjud. Masalan, berilgan bir turdagi vazifani har kim turli usuldabajarishi, turli nuqtayi nazardan yondashishi mumkin. Shuningdek xilma-xilmanbalarga asoslanishi ham ehtimoldan holi emas. Buning sababi, har bir shaxso’zining dunyo qarashi, fikr yuritishi va biror holatga shaxsiy yondashishi bilanfarqlanadi. Bu holatni esa dunyoqarash, fikr yuritish nomlari bilan izohlaymiz.

Bularning barchasi pedagogikaning metodologiya sohasida yangi uslublarningkashf etilishiga turtki bo'la oladi. Shu bilan bir qatorda uning psixologik ahamiyatiham kattadir. Chunki o'quvchining qo'llagan usulini kuzatish orqali uni yo'naltirishmumkin. Pedagogning mahoratini, bilimini, o’qitish va uqtirish qobiliyatini shu yo’lorqali baholashimiz mumkin. Masalan, barcha o’rganuvchiga bir xil vazifa beramiz.Yakunlash muddati ham teng. Ammo intiluvchan, izlanuvchan, o’zining kelajagi,ertasi uchun harakat qiladigan talaba birinchilardan bo’lib vazifani bajarishgakirishadi. Xatolardan ranjimaydi. Aksincha olg’a intilaveradi. Shu jarayondapedagogning asl maqsadi o’rganuvchilarning qobiliyatini baholash bo’ladi. Berilganvazifalar jarayonida shaxsiy izlanish faoliyatini biz mustaqil ta’limning bir ko’rinishideya atay olamiz.

Ayniqsa, oliy ta'lim tizimida o'quvchilarga mustaqil ravishda o'qib-o'rganishningzaruratini to'gri tushuntirish va ularning mustaqil o'rganish ko'nikmalarinishakllantirish muhim masaladir.



Mustaqil ta'lim o'z nomi bilan o'rganuvchiga erkinlik berib, vazifaga ijodkoronava yangicha yondashishga imkon yaratishi kerak. Bu borada mustaqil bajarish uchunberilgan vazifalarga ham e'tibor qaratish o'rinli. Mustaqil bajarish uchun berilgantopshiriq:

* maqsadga yo'nalgan; *ko'zlangan natijaga erishish uchun ishlab chiqilgan strategiyga asoslanishi; * pedagog tomonidan boshqarilishi va yo'naltirilishi lozim.Ta'kidlash joizki, mustaqil ta'lim samaradorligida o'qitish va o'qish strategiyalari

ham dolzarb hisoblanadi. Chunki strategiya - bu uzoqni ko'zlab qilingan reja. Bejizgafaylasuflar hech qanday strategiyasiz o'rganuvchini jang maydonidagi qurolsizjangchiga qiyoslashmaydi.

Mamalatimizda malakali yetuk kadrlar tayyorlash borasida qator ishlar amalgaoshirilib kelinmoqda. Bu borada "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" tayanch ma'nbahisoblanadi.

Ta'lim tizimimizda belgilangan dars soatlaridan tashqari, mustaqil ta'lim soatlariham ajratiladi va har bir fan yuzasidan kelib chiqib mavzular beriladi.

Lekin talabalar tomonidan ushbu topshiriqlarni bajarishga ham joriy topshiriqlarbilan bir xil yondashiladi. Kutilgandan yuqoriroq natijaga erishish uchun mustaqilta'lim har ikkala tomon o'rgatuvchi va o'rganuvchidan masalaga kreativ yondashishnitalab etishi lozim.

Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash joizki, ta'lim tizimimiz rivojida amalgaoshiriladigan ishlar qatorida mustaqil ta'lim istiqbollari ham yetakchi o'rin egallashimaqsadga muvofiqdir.



KICHIK YOSHDAGI BOLALARGA NEMIS TILINI O`RGATISHNINGO`ZIGA XOS XUSUSIYATLARI

Asqarova H.Rishton tumani 10-maktab

Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, bola tovush dunyosi bilan qiziqishni va ungamunosabat bildirishni erta boshlaydi, ritmni qabul qilish borasida yorqin ifodalangansezgini namoyon qiladi. Bolalar she’r eshitish va uni gapirib berishni yaxshiko’radilar. "Yaxshi she’r — musiqa. Eng kichik bolalar ham uning sur’atini osonlikbilan ilg`ab oladilar, ular qofiyalarning bir-biriga mos kelishidan va she’rningchiroyli yozilganidan zavqlanadilar. Ba’zan faqat ulardagi mazmun bilan qismanbog’langan bu musiqa tinglash qobiliyati bolaning badiiy ta’bini, uning tilinirivojlantirishda katta ahamiyatga ega".1 Ta’lim jarayonida bolalar tarbiyachi so’zlariorqali kichik she’rlar, qo’shiqlar, maqollarni yod oladilar. Bu nemischa so’zlar,nemischa nutqdagi so’z birikmalari va oborotlarini eslab qolishda katta ahamiyatkasb etadi. Qofiyalangan matnlarni yod olish orqali bolalar so’zlarni, ularningtalaffuzini, urg'usini yaxshi o’zlashtirib oladilar, nemischa nutq sur’atini, uningohangini ilg’ab oladilar va so’zlarni o’rganib chiqilgan grammatik shakllardaqo’llashni egallay boshlaydilar. Bundan tashqari, yod olish tilga bo’lgan qiziqishnioshiradi, bolalarga zavq-shavq, bag’ishlaydi, mashg’ulotni jonlantiradi. Bola xotirasitomonidan o’zlashtirilgan bir so’z uning xotirasini shakllantiruvchi so’zjamg’armasini boyitadi. Nemis tili mashg’ulotlarida yod olish uchun she’r tanlashgaqo’yiladigan talablar quyidagilar bo’lishi mumkin: Birinchidan, ritm, qofiyaningoddiyligi va aniqligi, ikkinchidan, ikkinchidan, yod olinayotgan matnning unchalikkatta emasligi, uchinchidan, bolalarga tanish obrazlarning oddiyligi va aniqligi,to’rtinchidan, bayon qiluvchi va kuzatiladigan jihatlarning mavjudligi. Yod olishnimuayyan reja asosida o’tkazish lozim. Bolalar bilan she’r yod olishga kirishishdanoldin pedagog uning mazmuni yoki mavzusini ona tilida tushuntirib beradi, she’rdaso’z boradigan predmet (o’yinchoq,) ni ko’rsatadi va ushbu buyum bilan she’rdaaytilgan harakatlarni bajaradi, keyin she’rni bir necha marta o’qib beradi. She’r o’qibbo’linganidan so’ng tarbiyachi bolalarga uning mazmuni yuzasidan savollar beradi vabu savollarga she’r qatorlari bilan javob berishni o’rgatadi. Agarda bolalarga butarzda javob berish qiyinlik qilsa, bu holda ularga yordam berish zarur. Har qandayshe’rda, qo’shiqda bolalarga notanish bo’lgan so’zlar uchrashi mumkin, agar bolalarbu so’zlarni tushunmasalar she’r yoki qo’shiqning asosiy ma’nosi yo’qoladi. Shuninguchun bunday so’zlar va ular ifodalanadigan buyum yoki narsalar bilan bolalarnioldindan tanishtirib chiqish lozim.

1 Asqarxo’jayeva M. Hakimova N. “Bog’chalarda o’zbek tilini o’rgatish” Toshkent “O’qituvchi” 1994.



Nemischa so’zlashish nutqini o’rgatishda atrofni o’rab turgan muhit kattaimkoniyatlar yaratadi. Izchillik bilan amaliy tajriba to’plash va o’z taassurotlari,hissiyotlarini nutqda aks ettirish uchun bolalarda kuzatish qobiliyatini rivojlantirishzarur. Taassurot esa hamma vaqt so’zdan oldin turishi, so’z esa taassurotning ortidanborishi kerak.

Bolalar bilan sayohatlarni bolalar bog’chasining ichida ham uning tashqarisidaham o’tkazish tavsiya etiladi. Sayohat chog’ida bolalar nafaqat olingan bilimlarnimustahkamlaydilar, balki yangi holatlar, narsalar va harakatlar bilan tanishadilar.Sayohatlarda bolalarda qabul qilish hissi kuchayadi, ular atrofidagilarga nisbatanko’proq, his-hayajon bilan munosabatda bo’ladilar va ularning ko’rganlarini nemistilidagi so’zlar bilan ifodalagisi keladi.

Bolalarning nemis tilidagi nutqini rivojlantirish maqsadida o’tkaziladigansayohatlarga quyidagi talablar qo’yiladi.

1. Mazmunning bolalar qiziqishlariga mos kelishi. Mashg’ulot mazmuni va unio’tkazish vaqtti bolalarning qiziqishlari (yoshga oid va yakka tartibdagi), ularningrivojlanish darajasi va mashg’ulotlar chog’ida darsni qabul qilishga tayyorligidarajasidan kelib chiqib belgilanishi lozim.

2. Sayohat shunday uyushtirilishi kerakki, bunda har qanday tashqi harakatlarbolaning asosiy narsadan e’tiborini jalb qila olmasin. Kuzatish maydoni, bolalardiqqat-e’tiboriga taklif etilayotgan tafsilotlar bolalarning yosh xususiyatlari vaularning o’rganilayotgan tilda olgan bilimlari darajasini hisobga olgan holdabelgilanishi lozim.

3. Sayohat darsga, rasmiy ta’lim jarayoniga o’xshab qolmasligi kerak. U jonli vaqiziqarli o’tkazilishi lozim. Bolalar nafaqat tomosha qilishlari, balki harakatqilishlari, sinab ko’rishlari, o’ynashlari va so’zlashishlari darkor.

4. Pedagog sayohatni o’tkazishga puxta tayyorgarlik ko’rishi, buning uchuntegishli reja ishlab chiqishi zarur. Shuningdek, bolalar tashrif buyuradiganmuassasalar, shaxslar ogohantirilishi, ularning ushbu sayohatda ishtirok etish darajasihaqda oldindan kelishib qo’yilishi zarur.

5. Bolalarning nemis tilidagi nutqini rivojlantirish maqsadida sayohatdan engyuqori darajada foydalanish uchun mustahkamlanishi lozim bo’lgan yoki ilk bortaklif etiladigan nutqiy material yuzasidan tegishli o’quv qo’llanmasini tayyorlashlozim.

6. Qabul qilingan yangiliklarni ichki qayta ishlash vaqt talab etadi, shuninguchun sayohatdan so’ng darhol bolalarning olgan bilimlari va taassurotlarinimustahkamlashni boshlab yubormaslik kerak.

Sayohat qanchalik muvaffaqiyatli o’tkazilgan bo’lsa, u qanchalik bolalarniqiziqtira olgan bo’lsa, ular kelgusida bu olgan taassurotlariga nisbatan shunchalik har



xil munosabat bildiradilar, eslaydilar, so’raydilar, sayohat chog’ida ko’rgannarsalarini o’yinlarda qayta tiklashga harakat qiladilar.

Bunda pedagogning roli beqiyosdir. U nafaqat bolalarning sayohat tufayli paydobo’lgan qiziqishlarini ilg’ab olishi va qo’llab-quvvatlashi, balki ularga ma’lum biryo’nalish berishi kerak. O’z navbatida pedagog bunday holatlarning yuzaga kelishigayordam berishi kerak. Chunonchi, pedagog o’yinchoqlar do’koniga qilingan sayohatchog’ida u yerda bolalarga o’ynash uchun sharoit yaratishi va keyinchalik ulargado’konda ko’rgan o’yinchoqlarini chizib berishlarini taklif qilishi lozim.



MAKTABGACHA TA’LIMGA INNOVATSION YONDASHUV

K.A.AytmuratovaAjiniyoz nomidagi NDPI

Bugungi kunda har qanday davlatning barqaror taraqqiyoti asosini innovatsionfaoliyat tashkil etadi. Ta’lim sohasi tizimiga innovatsiyaning kirib kelishi ta’liim-tarbiya sifatini oshirib, uning yanada samarali olib borilishini ta’minlamoqda.“Bugun biz davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarini tubdan yangilashgaqaratilgan innovatsion rivojlanish yo’liga o’tmoqdamiz. Bu bejiz emas, albatta,chunki zamon shiddat bilan rivojlanib borayotgan hozirgi davrda kim yutadi? Yangifikr, yangi g’oyaga innovatsiyaga tayangan davlat yutadi. Innovatsiya- bu kelajakdegani. Biz buyuk kelajakni barpo etishni bugundan boshlaydigan bo’lsak, uni aynaninnovatsion g’oyalar, innovatsion yondashuv asosida boshlashimiz kerak”[1].

Darhaqiqat, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev barchasohada innovatsiyani kiritishda, avvolo, kelajakni yoshlar barpo etadi, ularni esainnovatsion jihatdan boyitsak, ta’lim-tarbiya jarayoniga yangicha yondashsak,yurtimiz kelajagining yanada porloq bo’lishida o’z hissamizni qo’shgan bo’lamiz.Mamlakatimizda ta’limning ilk asosiy bo’g’ini – maktabgacha ta’lim tizimiga oidqator me’yoriy-huquqiy hujjatlar joriy etilmoqda. O’zbekiston RespublikasiPrezidenti “O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim faoliyatini tashkil etishto’g’risida”gi 2017-yil 30-sentabr PQ-3305 son qaroriga muvofiq Maktabgachata’lim vazirligi tashkil etildi va vazirlikning asosiy vazifalarining biri sifatidaquyidagilar belgilandi:

• Zamonaviy innovatsion pedagogik texnologiyalarni ta’lim va tarbiyaningsamarali shakllari hamda usullarini o’quv-tarbiya jarayoniga joriy etish:

• Zamonaviy pedagogic texnologiyalarni qo’llagan holda bolalarni tarbiyalashva har tomonlama kamol toptirish masalalarini yuqori professional darajada haletishga qodir bo’lgan maktabgacha ta’lim tizimi rahbar va pedagog kadrlarnitayyorlash va ularning malakasini oshirish;

• Ta’lim-tarbiya jarayonida tajribali, yuqori malakali, kasbiy jihatdan puxtatayyorlangan pedagog kadrlarni hamda tarbiyachilarni jalb etish

Hozirgi kunda pedgogog – tarbiyachilarga qo’yiladigan muhim talablardan biri:o’qitishning zamonaviy ilg’or shakllarini, yangi pedagogic va axborottexnologiyalarini o’quv – tarbiya jarayoniga joriy etish orqali tarbiyalanuvchilarni hartomonlama barkamol shaxs etib tarbiyalash, zamonaviy xalqaro tajribalarni milliyta’lim-tarbiya tizimiga muvofiqlashtirgan holda ilg’or ilg’or pedagogiktexnologiyalardan samarali foydalanishdan iborat. Shu bilan birga, ta’lim-tarbiyatizimiga oid barcha huquqiy-me’yoriy hujjatlar bilan tanishib va dastur vazifalariga



tayangan holda ta’lim-tarbiya jarayonini sifatli tashkil etishi zarur. Bu boradaO’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning quyidagi fikrlarijuda o’rinli: “Kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha qilibaytganda, xalqimiz ertangi kuni qanday bo’lishi farzandlarimizning bugun qandayta’lim va tarbiya olishiga bog’liq”[2].

Faravon kelajak poydevori hozirda unib-o’sib kelayotgan yashlar hisoblanadi,shu sababli, ularning yuqori bilim va ko’nikmaga ega bo’lib voyaga yetishtishidavlatimizning bugungi kundagi bosh g’oyasidir. Ta’lim-tarbiya jarayoniga bolalarnihar tomonlama intellectual, ma’naviy-axloqiy va jismoniy rivojlanishini ta’minlash,zamonaviy ta’lim dasturlari, ilg’or axborot va pedagogika texnologiyalarini joriyetish, ularni maktabga tayyorlash darajasini oshirish, maktabgacha ta’limniboshqarishning zamonaviy standartlarini yaratish maqsadida “Axborot va pedagogikatexnologiyalari innovatsion markazi” tashkil etildi. Bu Innovatsion markazningasosiy vazifalarida quyidagilar: ta’lim-tarbiya jarayoniga ilg’or axborot vapedagogika texnologiyalarini joriy etish, maktabgacha ta’lim tizimi xodimlarininginnovatsion axborot kommunikatsiya va pedagogika sohasidagi bilim va malakasinioshirish, innovatsion ta’lim muhitini tashkil etish belgilandi.

Darhaqiqat, shiddat bilan yuksalib borayotgan hozirgi darvda har bir inson, ukim bo’lishidan qat’iy nazar, yangiliklarga intilib yashashni zamon talab qilmoqdadesak mubolag’a bo’lmaydi. Ayniqsa, ta’lim va tarbiyaning ilk bo’g’ini-maktabgacha ta’lim sohasida innovatsion rivojlanishga alohida e’tibor berishimizzarur. Chunki farzandlar kamoli, ularning har tomonlama yetuk, barkomol shaxssifatida shakllanishi ertangi kunimizning farovon bo’lishini ta’minlaydi.

Foydalangan adabiyotlar1. Mirziyoyev Sh.M. 2017-yil 22-dekabr Oliy Majlisga murojaatnomasi

nutqidan.2. Karimov I.A. “O’zbekiston mustaqil taraqqiyot yo’lida”. – T. “O’zbekiston”,

19943. Qodirova F.R. , Toshpo’latova Sh.Q. , Kayumova N.M , A’zamova M.N.

“Maktabgacha pedagogika” T. “Adabiyot uchqunlari”, 2019



ÚSHINSHI QOSILIWSHINI TABIW

Aytmuratova Qamajay AlpısbaevnaNókis rayonı 29-sanlı ulıwma orta bilim beriw mektebin

Sabaq waqtı:45 minut.Sabaqtıń bilim beriwshilik maqseti: Oqıwshılarǵa qosıw ámeli haqqındaǵı

bilimlerin bekkemlew. Sabaqtıń tárbiyalıq maqseti:Oqıwshılardı ádep ikramliliqqa, birge islewiw, tıńlaw, bir birine húrmet ruxinda

tárbiyalaw.Sabaqtıń rawajlandırıwshılıq máqseti.Oqıwshılardıń qosındı hám qosılıwshılar ne ekenligin paydalanıw. Bilim kónlikpelerin hám óz betinshe jumıs islew qábiletin rawajlandırıw;Tayanısh kompetenciyalar:Ózin–ózi rawajlandırıwshı kompetenciyası; Jámiyetlik belsendi puqaralıq kompetenciyası; Sabaqtıń túri: Ámeliy, aralas, dástúriy, dástúriy emesSabaqtıń metodı: Aqılıy hújim, soraw-juwap, toparlar menen islesiw.Sabaqtı qurallandırıw: Sabaqlıq, qosılıwshılardıń súwretleri, skosht, A-4 qaǵaz,

kórgizbeli qurallar.Didaktikalıq qurallandırıw: Tarqatpa materiallar, slaydlar, bukletler.

Sabaq barısın rejelestiriw:Bas-qısh

Orınlanatuǵınjumıslar

MetodlarQáliplestiriletuǵınkompetenciyalar

Waqıt

1Shólkemlestiriwshi

likBaqlaw, sоraw-juwap

Kommunikativ, xаbаr menenislesiw

2 min

2Úyge tapsırmanı

tekseriwSoraw juwap


ulıwma milliy mádeniy7 min

3

Taza tema:«Úshinshi

qosılıwshınıtabıw»

Kishi lekciya sоraw-juwap, jeke islesiw

Matematika tilinde oqıw


ózin-ózi rawajlandırıw15 min

4 Bekkemlew:Jeke islesiw, salıstırıw,

analiz, sintez,ózin-ózi rawajlandırıw,

matematikalıq sawatxanliq15 min

5Оqıwshılar biliminbahalaw, sabaqtı

bekkemlew

sawbetlesiw analiz,sintez metodları

ózin-ózi rawajlandırıw, xаbаrmenen islesiw,

4 min

6Úyge tapsırma

beriwSáwbetlesiw

xаbаr menen islesiw,kommunikativ

2 min

1.Sabaqtı shólkemlestiriw (2 minut)



Sabaqtıń barısı: Shólkemlestiriw: A) sálemlesiw. B) klass tazalıǵına qaraw. C)oqıwshılardı barlaw. D) sabaqqa tayarlıq kóriw hám sabaqtıń jobası

2. Ótilgen temanı bekkemlew: (7-minut) A) awızeki soraw-juwap. B) dáptertekseriw.

3. Tаzа tеmаnı túsindiriw (10 minut.). 1. Súwret tiykarında másele dúziń hám onı sheshiń:

Úyimizde úsh sebettegi almalar 30 kg shıǵadı. Birinshi sebette 12 kg alma,ekinshi sebette 10 kg alma bar. Úshinshi sebette neshe kg alma bar?

Juwabı: bizge berilgen 30 kg alma hám eki sebettegi almalar 12kg hám 10 kgalmalar belgili bolsa onda, 12 + 10 = 22 kg alma, 30 – 22 = 8 kg. Úshinshi sebette8kg alma bar eken.

2. Úsh ıdısta hámmesi bolıp 95 l janar may bar. Birinshi ıdısta 40 l, ekinshiıdısta 35 l janar may bolsa, úshinshi ıdısta neshe litr janar may bar?

Juwabı: Bul máseleda birinshi máselege uqsap úsh ıdısta berilgen janar maydıńqosındısı 95 l hám eki ıdıstaǵı janar maylar 40 l hám 35 l bar eken.

40 + 35 = 75 l. 95 – 75 =20 l úshinshi ıdısta 20l janar may bar eken. 3. Qosılıwshı 26 42 44 51 62 12 45 40

Qosılıwshı 54 20 46 28 24 78 25 30

Qosındı 80 62 90 79 86 90 70 70

Keste berilgen birinshi hám ekishi qatardaǵı sanlardı qosıp úshinshi qatarǵajazamız.

4.Tаzа tеmаnı bеkkеmlеw.(20 min) 4. Xojalıqtan digirmanǵa 50 qalta biyday, onnan 8 qalta kem arpa alıp kelindi.

Digirmanǵa hámmesi bolıp neshe qalta dán alıp kelingen?50 qalta biyday hám onnan 8 qalta kem arpa alıp kelingen bolsa, 50 – 8= 42

qalta. 50 + 42 = 92 qalta. Xojalıqtan digirmanǵa 92 qalta dán alıp kelgen.

5.

80 ... 90 49 ... 24

... 33 25 ... 20 58

57 ... 67 60 ... 20



Bizlerge berilgen sheńberler ishindegi sanlar ústinde ámellerdi orınlaptómendegiler sanlardı durıs qoyıp orınlań:

6. Tawıqlardı baǵıw ushın bir háptede 28 kg dán, al ǵazlardı baǵıw ushın bolsaonnan 11 kg kem dán sarıplanadı. Tawıq hám ǵazlardı baǵıw ushın bir háptede neshekilogramm dán sarıplanadı?

Tawıqqa 28 kg dán al ǵaz ushın 11 kg dán sarıplaytın bolsaq onda jámi 28 + 11 = 39 kg dán sarıplaydı ekenbiz. Juwabı: 39 kg dán. 5. Bahalaw: belsendi qatnasqan oqıwshılar xoshemetlenedi. 6. Úyge tapsırma beriw: Sabaqlıqtaǵı 142-bettegi 7, 8, 9 - máseleleni úyge

tapsırma etip beriledi.

40 10 38 25 10 58



BOSHLANGÌCH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA FOYDALANADIGANMETODLARNING ZAMONAVIY USULLARI

Badalova Adolat IsmailjanovnaNamangan viloyat To`raqo`rgòn tumani 1-maktab

Annotatsiya: mazkur maqola boshlangìch sinf matematika darslaridafoydalanadigan zamonaviy metodalr haqida yozilgan.

Kalit so`zlar: noànanaviy ta’lim, zamonaviy metodlar, texnologiyalar, topqirlik,ijodiy fikrlash, didaktik o`yin.

Bolaning ongi va tafakkuri endi shakllanib kelayotgan boshlangìch sinflardao`qituvchining mahorati, uning zamonaviy texnologiyalarni ta`lim jarayonigamohirona tadbiq eta olishi, ta`limning yangi- yangi yo`l va usullarini izlashi, ilgòrpedagogik tajribalardan ijodiy foydalana olishi juda muhimdir.

Maktabda o’qitishning boshidan oxirigacha matematik misol va masalalaro’quvchilarga matematik tushunchalarni to’g’ri shakllantirishga uni o’rab turganmuhitning o’zaro aloqadorligining turli tomonlarini chuqurroq aniqlashga yordamberadi.

Interfaol usullar o'zining shakli jihatidan, asosan, bog’chada o'ynaladigan ijodiyo'yinlardan ham, o'qituvchi o'zi hikoya qilib berish yo'li bilan tushintiradigan vao'quvchilarni birma-bir so'rab chiqish natijasida mustahkamlanadigan o'yinlardanham bir tomonlama farq qiladi. Boshlang’ich sinflarda didaktik o’yinlarning ta’lim vatarbiyaviy ahamiyati,o’quvchi shaxsini shakllantirishda ta’limiy o’yinlardanfoydalanish,o’quvchi shaxsini shakllanishida ta’limiy o’yinlarning tutgan o’rni,darsda o’tkaziladigan didaktik – o’yinlarning mazmuni va ulardan foydalanishmetodikasi alohida o`rni bor.

Didaktik o'yinlar o'qitish vazifasiga xizmat qiladi va qiziqarli, maroqli,tushunarli darajada olib boriladi. Bolalar g’olib chiqish maqsadida jon-dili bilanmashq qiladilar, berilgan har bir topshiriqni albatta bajarishga odatlanib qoladilar,natijada ularda didaktik topshiriqlarni bajarishga bo'lgan qiziqish orta boradi.Didaktik o'yinlar har bir darsning maqsadini, har bir mashqning maqsadi vavazifalarini yaxshiroq tushinib olishga yordam beradi.

“Kim tez va to`g`ri” o`yinida sinfni 3 guruhga bo`lib har bir guruhga misollarniyozib, birinchi qatorda o`tirgan o`quvchilarga beriladi. Ular juft- juft bo`lib misolnibajarib orqadagi o`quvchilarga uzatadilar. Birinchi va xatosiz bajargan guruh gòlibchiqadilar.

Interfaol usullari cheksiz, takrorlash va o'zgartirish, unga turli yangiliklar kiritishimkoni bor. Masalan, sinfni 5 yoki 6 guruhga bo`lib ularga turlicha nom beriladi.



Guruh sardorlari saylanadi. Sardorlar o`z guruhlaridagi o`quvchilardan ko`paytirishva bo`lish jadvallarini so`raydilar. Bunda hamma guruh baravar ish olib boradi. Kimnimada xatolikka yo`l qo`yilganini sardorlar aytadilar. Keyingi safar sardorlaro`zgaradi. Natijada vaqtdan unumli foydalanish mumkin. Bu o'yinining 5-7 xilinibutun sinf bilan hamda ayrim bolalar bilan 10 martadan ko'proq takrorlab o'tkazdik,“Nima o'zgardi?” turidagi o'yin 5 xil turli ko'rsatmali material bilan o'tkazildi.Natijada o'yin malakalarining bir xilda va mustahkam bo'lishiga hamda o'yinning harbir qoidasini tinglay bilish va unga rioya qilishiga erishish imkonini beradi.

Matematik topshiriqli kartochkalar ko`rinishidagi didaktik materialo`quvchilarning individual xususiyatlariga moslashishni ta`minlaydi. Ba`ziko`rinishdagi kartochkalar o`quvchilarni matematik topshiriqli kartochkalarko`rinishidan ozod qiladiki, bu ko`proq mashqlar bajarishga imkon beradi.

Boshlang`ich sinflar matematika darslarida o’qitishning ko`rgazmali usullaridanfoydalanishga yo`naltirilgan ko`rgazmali qo`llanmalar ichida eng yangi,zamonaviylari bo`lib axborot kommunatsion texnologiyalar alohida o`rinni egalladi.Ularni ta`lim jarayonida qo`llashninig bir qator ustunliklarga ega, xususan, ulardanfoydalanish qulay, shuningdek qisqa vaqt ichida juda katta hajmdagi ma`lumotlarnio`quvchilar e`tiboriga havola qilish mumkin. Axborot kommunatsion texnologiyalar,xususan, proektor yordamida o`quv materialini ekranga tushunrish orqali o`quvjarayoni samaradorligini ancha ko`tarish mumkin. Masalan, o`quvchilarga santimetr,metr, kilometr va shunga o`xshash tushunchalarini o`zlashtirishda bundaytexnologiyalardan foydalanish yaxshi natija beradi.

Matematika darsida qiziqarli o`yinlar orqali fanlarga bog`lash mumkin.“Juft sonini yashir” o`yinida o`quvchilr sanash orqali juft sonini o`rniga so`z

turkumlaridan otga misol keltirib ketadilar. Masalan, bir, non, uch olma , besh,ruchka ... . Bu o`yinni ”Toq sonini yashir” deb o`zgartirish, toq son o`rniga uyhayvonlarini ayting, kabi so`zlar bilan almashtirish mumkin.

Darslarida ilg`or usullardan foydalanish o’quvchilarning ta'lim-tarbiyaga oidbilim ko'nikma va malakalarni, o`stirish balki, ma`naviyatini ham shakillantirishdakatta ahamiyatga ega.

“O`rmonda va hovlida” o`yini. O`qituvchi o`yin haqida o`qivchilarga izohberadi: O`rmonda yashaydigan yovvoyi hayvonlar va hovlida yashaydigan uyhayvonlarni rasmini tanlang hamda ularni ikki ustunga alohida ajratib yozib chiqingdeyiladi. O`quvchilar rasm orqasidagi misollarni yechib xat taxtaga yopishtiradilar:

O`rmonda: Hovlida: Bo`ri 124-27= Qo`y 235-45= Tulki 72:8= Ot 54:9= Sher 12x5= Sigir 13x5=



Qaysi o`quvchi yoki o`quvchilar guruhi belgilangan vaqtda ko`p hayvon nominiyopishtirib misolni to`g`ri bajarsa o`yin g`olibi sanaladi.

Bilishga qaratilgan topshiriqlar o`quvchilarni mantiqiy va mustaqil fikryuritishga, izlanishga, mummolarni hal qilish yo`llarini topishga o`rgatib boradi.



BIOLOGIYA DARSLARIDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARDANFOYDALANISH YO’LLARI

Berdiyeva Gulmira ZayniddinovnaBuxoro Viloyati Vobkent tumani 11-maktab

Annotatsiya: ushbu maqolada biologik ta’lim jarayonida ilg’or pedagogiktexnologiyalardan faol qo’llash va uning samaradorligi haqida bayon etilgan.

Tayanch iboralar: an’anaviy dars, domino usuli, amyoba, askarida, pochtaqutisi, venn diogrammasi.

Ta’lim samaradorligini oshirish, o’quvchilarni bilim salohiyatinig rivojlanishidainterfaol usullardan foydalanish katta ahamiyatga egadir. Dars jarayonidao’quvchilarni diqqatini jalb qilish, darslikdan to’g’ri va maqsadli foydalanish, har biro’tilayotgan yangi mavzu yuzasidan berilgan tushuncha va ta’riflarni o’zlashtirishmaqsadida pedagogik texnologiyalardan keng foydalanish zarur. Metodlar asosidao’tilgan dars an’anaviy darslardan ko’ra yaxshi samara beradi. O’quvchilar ongidasaqlanib qoladi, hamda ularning musatqil fikrlashga undaydi. Bugungi kundayoshlarga nisbatan davlat siyosati ham, asosan yosh avlodni keng fikrli, jamiyatravnaqi uchun munosib hissasini qo’sha oladigan, har tomonlama kuchli, bilimli qilibtarbiyalashdan iboratdir

”Domino” usuli.Bu usulni biror bob yoki bo’lim yuzasidan o’tkazish mumkin.Bunda o’quvchilar

atama yoki biologiya faniga oid so’zning oxirgi harfiga keyingi so’zni bog’laydi.Masalan: Amyoba-askarida-ayiq-qo’ng’iz-zigota va hokoza.

”Pochta qutisi”usuli.Bu usulni guruhlarda ham, kichik juftliklarda ham qo’llash mumkin.Bunda

o’quvchilarga turli mavzular yuzasidan aralash atama va tushunchalar aralash holatdaberiladi. Pochta qutisi berilgandan so’ng o’quvchilarga quti ichidagi so’z yokiatamalarni mos tarzda ajratishi aytiladi. Masalan:Tobulg’i, archa, vergin, savr,maymunjon, itsigak, bo’ritaroq, afsonak, yeryong’oq, talg’ir lola, qarag’ay, sarviarcha.

Bunda ochiq urug’li va yopiq urug’li o’simliklarni ajtaring deb topshriq beriladi.Topshiriqni bajarish uchun so’zlar soniga qarab vaqt beriladi.Bundan tashqari ikkioila o’rtasida(6-sinflarda), ikki sinfni , turkumni(7-sinflarda), ichki, tashqi, aralshbezlarni, odam organizmidagi organlarni(8-sinflarda) bir biridan ajratib olishida hamqo’llash mumkin.

”Matn+test” usuli.



Bunda o’quvchilarga matn o’qib beriladi yoki ovozli moslama yordamida matneshittiriladi. O’quvchilar diqqat bilan tinglaydi va quyida beriladigan testlarningyechimini topishadi.Bu usul orqali o’quvchilarning diqqat va xotirasimustahkamlanadi.Bu usul butun sinf bilan ishlaganda qo’llanadi.

Masalan: Bir tup o’simlik ildizining tukchalari bir-biriga ulab chiqilsa, uzunligi20 kmga yetishi mumkin.Ildiz tukchalarining faoliyati 10-20 kun davometadi.Ildizning po’st hujayralari tirik, yumaloq va yupqa qobiqlibo’ladi.Makkajo’xorining 1 mm2 so’rish qismida 700 ta ildiz tukchalaribo’ladi.G’o’za nihollarining ildizi bir kecha kunduzda 2-3 sm o’sadi.

Test1.Bir tup o’simlik ildizining tukchalari bir-biriga ulab chiqilsa uzunligi qancha

bo’ladi? a)10 km b)20 sm d)20 km2.Ildiz tukchalarining faoliyati necha kun davom etadi.a)10-20 kun b)20-31 kun d)18-48 kun3.Ildizning po’st hujayralari qanday tuzilgan?a)o’lik, yumaloq, yupqa qobiqlib)tirik, yumaloq, yupqa qobiqlid)tirik, cho’ziq, qalin qobiqli4.Makkajo’xorining 1mm2 so’rish qismida qancha ildiz tukchalari bor?a)700 ta b)500 ta d)300 ta5.Go’za nihollarining ildizi bir kecha kunduzda qancha o’sadi?a)5 sm b)10-20 sm d) 2-3 sm”Topib ko’rchi”usuli.Bunda o’quvchilardan bir nafari doskaga chiqadi.Fanga oid rasmlardan birini

doskadagi o’quvchi orqasidan o’tirganlarga ko’rsatadi.O’tirgan o’quvchilar shurasmga tegishli tushunchalarni ayta boshlaydi.Doskadagi o’quvchi rasmda nimatasvirlanganligini topadi.

“Venn diagrammasi” usuli. Bu usuldan biologiya darslari o’tiladigan barcha sinflarda foydalanish mumkin.

Bu metod o’rganilgan materialni yodda saqlash, so’zlab berish, fikrni erkin holdabayon etish hamda, dars mobaynida o’qituvchi tomonidan barcha o’quvchilarnibaholay olishga qaratilgan metodlardan biridir.

Biologiya dars jarayonlarida pedagogik texnologiyalardan foydalanishningmohiyati shundaki, o’quv jarayonida barcha o’quvchilar bilim olish jarayoniga jalbqilinadi. Qisqa vaqt ichida ular ro’y berayotgan hamma narsani tushunib olishlari,tegishli qaror qabul qilishlari, murakkab muammolarni yechish, muqobil fikrlarnisolishtirish, o’ylagan qarorlarini qabul qilish hamda ularningmuloqot madaniyatlarishakllanadi. Noan’anaviy darslar va ta’limning interfaol metodlarni qo’llashningmuhim tarbiyaviy ahamiyati shundaki, o’quvchida yashirinib turgan qoiliyat va



iste’dodlarini ro’yobga chiqaradi, hamda ularda o’z imkoniyatlariga ishonch bilanyondoshishni tarbiyalaydi. Bu metodlar bilan o`quvchilarning bilim, ko`nikma vamalakasi osib boradi. Dars jarayonida o`quvchilarning hamkorlikda faoliyatko`rsatishi muhimdir. Mavzuni turli xil yangi pedagogik texnologiyalar yordamdiatushuntirish o`quvchilarni dars jarayonida faol bo`lishga undaydi. O`quvchininganglash qobilyati va o`qitishning samaradorligini oshirish uchun biologiya darslarinididaktik uslublar bilan boyitish mumkin. Ta’lim samaradorligini oshirishda yuqoridako’rsatilgan pedagogik texnologiyalarning ahamiyati shundaki, ta’limning markazidao’quvchi turadi, o’qituvchi esa tashkilotchi va mazmunni to’ldiruvchi vazifasinibajaradi.

Xulosa qilib aytganda, innovatsion texnologiyalardan foydalanib o’tilgandarsda o’quvchilar o’z qobiliyatlari va imkoniyatlarini namoyish qilishga erishadilar,jamoa bilan ishlash malakasiga ega bo’ladilar, o’zgalar fikrini hurmat qilishnio’rganadilar. Bu esa, darsning samaradorligini oshirib, ta’lim sifatini kafolatlashgaxizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti va oquv dasturi; Biologiya,-

Toshkent-2010.2. J. O`. Tolipova, M.T.Umaraliyeva. “Botanika darslari”. “O`qituvchilar uchun

metodik qo`llanma”. Toshkent 2011 yil.3. Tolipova J.O. Biologiyani o`qitishda pedagogik texnologiyalar. O`quv

qo`llanma. Toshkent 20044. Maktabda biologiya 2015 yil 8-son.5. Maktabda biologiya 2016 yil 10-son.6. www.ziyonet.uz



ILM FAN VA TA’LIMNING RIVOJLANISHIDA INNOVASIONYONDASHUVNING YOSHGA XOS XUSUSIYATLARI

M.A.Normurodova SamDChTI

Innovatsion yondashuv hozirgi davrda norasmiy fan sifatida ma’lum bo‘lgan,biroq kun sayin butun jahon soha mutaxassislarining e’tiboriga tushib, jadalrivojlanib borayotgan bilimlar tizimidir.

Hozirgi kunlarda shakllanib, rivojlanib borayotgan mazkur yondashuv haqidajiddiy fikrlar bildirilyapti, uning asosiy vazifasi hukmron bo‘lib turgan butun o‘quvtarbiya tizimi nazariyasini innovatsiya asosida qayta tashkil etib o‘zlashtirishdir.

Innovatsion yondashuvda -hukmron nazariya, nazariy va amaliy muammolarnihal etishning asosi qilib olingan. Innovatsion yondashuvda amaliy muammolarni haletishning asosi qilib yoshga xos xususiyatlarni olishimiz mumkin.

Shu borada organizm o’zi mustaqil yashay olishi, o’z-o’zini boshqarishi,yashashi uchun moslashgan tashqi muhit o’zgarishlariga tegishlicha javob berishqobiliyatiga ega bo’lishi kerak.Organizmlarning tashkil topishi molekulyar (viruslar),hujayra, to’qima, a’zo, a’zolar tizimi darajasida bo’lishi mumkin.Organizmrivojlanishning qaysi pog’onasida bo’lmasin, u muayyan muhitda yashaydi, tashqimuhit o’zgarishlari organizmga, organizm esa ma’lum darajada muhitga o’z ta’sirinio’tkazadi.Tirik organizmlarning va tashqi muhit o’zaro aloqadorligining eng muhimiular o’rtasidagi modda almashinuvidir. Organizm moddiy va energetik sarflarniqoplash uchun tashqi muhitdan a’zoik va ana’zoik moddalarni qabul qilib turishishart.Har bir tirik mavjudot bu moddalarni o’ziga xos o’zlashtiradi, o’zgartiradi vahosil bo’lgan qoldiq moddalarni chiqarib tashlaydi.

Bu xususiyatlar har bir yosh avlodning o’sish va rivojlanishida namoyonbo’ladi. O’sish deganda, odam hujayralari va hujayra bo’lmagan tuzilmalari soni vamassasining ortishi hisobiga gavdasi og’irligi va o’lchamining kattalashishitushuniladi. Hamma to’qimalar o’sadi, biroq bu jarayonning tezligi odam umriningturli davrlarida bir xil emas va turli tizimlar tarkibiga kiradigan to’qimalar va a’zolaruchun bir vaqtda sodir bo’lmaydi. O’sish jarayonining yoshga doir chegaralarimavjud: u - o’smir qizlar uchun u taxminan 20 - 25 yoshgacha, o’smir bolalar uchun23 - 25 yoshgacha davom etadi. O’sish va rivojlanish bir xil moxiyatli jarayon emas,lekin bola barkamol va maromli rivojlangan paytda ular yaqindan aloqada bo’ladi vao’zaro hamkorlikda harakat qiladi.

Rivojlanishdagi akseleratsiya yoki tezlashgan rivojlanish muammosi butundunyo biologlari, tibbiyotchilari va sotsiologlari diqqatini jalb qilgan. Bunday nombilan, er yuzining barcha joylarida oxirgi 100 - 150 yil davomida ko’zatilayotgan



hodisa atalmokda. «Rivojlanish» atamasi keng ma’no anglatganligi sababli ungaaniqlik kiritish maqsadga muvofiqdir. Biologik va ijtimoiy akseleratsiya to’g’risidagapirishga barcha asoslar mavjud.

Har bir yosh davrining bir-biridan farqlab turadigan belgilari yig’indisi bo’yichata’riflash mumkin. Yoshni gavda o’lchamlari, proportsiyalari va shakllari bo’yicha,skeletning suyakka aylanish darajasi, umurtqa pog’onasining shakli, o’sib chiqqantishlar soni, mushaklar va endokrin tizimlar faoliyatining nechog’liktakomillashganligi, teri osti yog’ to’qimalarining rivojlanganligi kabi qator anatomik-fiziologik belgilar bo’yicha aniqlash mumkin. Odamning jismoniy rivojlanganligi vasog’ligi to’grisida ham shu belgilar asosida xulosa chiqariladi. Lekin, xozirgidavrgacha, yoshga oid davrlarni tizimlashtirish uchun asos bo’ladigan universalumumiy biologik, faoliy va morfologik belgilarning to’liq ro’yxati aniqlangani yo’q.Morfologik va faoliy belgilarni alohida yoshda o’zgarishlarni yosh darvlardahamkorlikda o’tishi bilan tanishib chiqsak.

Bir yoshdagi bolalar 50 yil ilgari ten qurlariga nisbatan 1,5 - 2 kg og’irdirlar.Evropaning bir qator shaharlaridagi ma’lumotlarga ko’ra, oxirgi 80 yil ichida, 13yashar o’gil bolalarning massasi 12 kg ko’paygan. Massaning bunday keskin ortishi,albatta, akseleratsiyaning oqibatida emas, balki ortiqcha ovqatlanish natijasida deganxulosa ko’proq to’g’ri keladi.

Bu jarayonlar ta’limga innovasion yondashuvning boshlangich poydevoridir.Shunday ekan bolalar qanday bo‘lib tug‘ilishi uning ota-onasidan bo‘lak hech kimgabog‘liq emas. Lekin har bir insonning etarlicha rivojlanishi, barkamol shaxsdarajasiga erishishi, o‘ziga yoqqan mashg‘ulot va hayotda o‘z o‘rnini topishi, o‘zumrini hayotiy me’yorlarga munosib o‘tkazishi-avvalo maktabga bog‘liq. Har birbola shaxsini sevish, hurmat qilish va uning rivojlanishi uchun zarur sharoitlarniyaratib berish lozim. Bu esa bizning barcha oldimizga qo’ygan ya’ni ta’limjarayonida qaysidir ma’noda innovasion yondashuvning o’ziga xos fiziologikxususiyatlari deb tushinishimiz lozim.Yana shuni ham ta’kidlash lozimki ta’lim –tarbiya jarayonining samadorligi qaysidir ma’noda shu jarayonlar zaminidaoshirishimiz mumkin.

Xulosa qilib aytadigan bo’lsak ta’lim jarayoniga innovasion yondashuvningfiziologik xususiyatlari mavjud bo’lib bu o’sib kelayotgan yosh avlodning ta’limjarayonigacha yoki ta’lim jarayonida bo’ladigan fiziologik o’zgarishlarning hamo’ziga xos ta’siri bor albatta. Shunday ekan har bir ta’lim jarayonida fanga oidqobilyatlarni shakillantirishda avvalo yosh davr yoki ta’lim jarayonidagi davrlardarivojlanrirish maqsadga muvofiqdir. Shu bilan birga bu davrda rivojlanish jarayonigakatta e’tibor berish lozim . Bu esa ta’lim jarayonida ya’ni boshlang’ich ta’limgainnovasion yondashuvning o’ziga xos fiziologik xususiyatlaridandir.



Foydalanilgan adabiyotlar1. K. X. Sodiqov «O'quvchilar fiziologiyasi va gignenasi» T. O'qituvchi, 2002.2. Angelovski K. Uchitelya i innovatsii - M., 19913. Noviye issledovaniya po vozrastnoy fiziologii. - T.: 2003.



BOSHLANG’ICH SINFLARDA DIDAKTIK METODLARDANFOYDALANISH

Asovboyeva Anora AbdulvaxobovnaChirchiq shahar 13-umumta’lim maktabi

Abstract: Maqolada ta’lim – tarbiya jarayonida asosan o`quvchilarda ta’limolish motivlarini, ularni turi yo`lanishlardagi qobiliyat va qiziqishlarini oshiradigan,biror kasbga moyilliklarini ko`rsatadigan, interfaollikkka asoslangan didaktiko`yinlardan foydalanish va ahamiyati haqida so’z yuritilgan.

Aннотация: Статья посвящена использованию и значению интерактивныхдидактических игр в образовательном процессе, которые повышают мотивациюучащихся к обучению, их способности и интересы в разных видах профессий,показывают склонность к профессии.

“Insonning tafakkuri, aqliy salohiyati ijtimoiy boylik hisoblanadi. Ular harqanday jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini belgilaydi. Shundayfarzandlarimiz borki, ular umumiy o`rta ta’lim jarayonida ma’lum yo`nalish bo`yichao`zlarining iqtidorlarini, iste’dodlarini namoyon etadilar. Bu boylikdan oqilonafoydalanish, uni to`g`ri yo`naltirish lozim”.[1]

Boshlangìch sinflarda o`tiladigan ona tili, matematika, o`qish, odobnoma,tabiatshunoslik darslari o`z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko`ra ta'lim tizimidaalohida o`rin tutadi. Negaki ularning zaminida savodxonlik va axloqiy-ta'limiytarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshlangìch ta'lim darslariga o`quvchilarqiziqishini oshirishga alohida e’tibor berish lozim. Chunki bolalar boshlangìchsinflardanoq « dars » degan muqaddas so`zdan bezib qolmasliklari lozim. Bugungikunda o`quvchilarni darsga bo`lgan qiziqishlarini oshirish uchun tajribalio`qituvchilar turli didaktik o`yinlardan foydalanishmoqda. Interfaol metod ta’limjarayonida o`qituvchi va o`quvchilar o`rtasidagi faollikni oshirish orqali ularningo`zaro harakati ta’sir ostida bilimlarni o`zlashtirishni kafolatlash, shaxsiy sifatlarnirivojlanishiga xizmat qiladi.

Interfaollik, bu – o`zaro ikki kishi faolligi, ya’ni, bundan o`quv-biluv jarayonio`zaro suhbat tariqasida dialog shaklida (kompyuter aloqasi) yoki o`qituvchio`quvchilarning o `zaro muloqotlari asosida kechadi. Interfaollik – o`zaro faollik,harakat, ta’sirchanlik, o`quvchi-o`qituvchi, o`quvchi-o`quvchi suhbatlarida sodirbo`ladi. Interfaol metodlarning bosh maqsadi - o`quv jarayoni uchun eng qulay muhitva vaziyat yaratish orqali o`quvchining faol, erkin, ijodiy fikr yuritish, uni ehtiyoj,qiziqishlari, ichki imkoniyatlarini ishga solishga muhit yaratish. Bunday darslarshunday kechadiki, bu jarayonda bironta ham o`quvchi chetda qolmay, eshitgan,



o`qigan, ko`rgan bilgan fikr mulohazalarini ochiq oydin bildirish imkoniyatlariga egabo`ladilar. O`zaro fikr almashish jarayoni hosil bo`ladi. Bolalarda bilim olishgahavas, qiziqish ortadi, o`zaro do`stona munosabatlar shakllanadi.[2]

Interfaol ta’lim o`z xususiyatiga ko`ra didaktik o`yinlar orqali evristik (fikrlash,izlash, topish) suhbat – dars jarayonini loyihalash orqali muammoli vaziyatni hosilqilish va yechish orqali kreativ – ijodkorlik asosida axborot kommunikatsiontexnologiyalar yordamida amalga oshirish metodlarini o`z ichiga oladi . Interfaolo`yinlarning asosiy turlari: intellekual (aqlli) va harakatli hamda aralash o`yinlardaniborat. Bular o`quvchilarda aqliy, jismoniy, axloqiy, ma’naviy, ma’rifiy, psixologik,estetik, badiiy, tadbirkorlik, bunyodkorlik, mehnat, kasbiy ko`nikmalarnirivojlanishiga yordam beradi . Interfaol o`yinlar nazariy, amaliy, jismoniy, rolli,ishchanlik va boshqa yo`nalishdagi turlarga ajratiladi. Ular o`quvchilarda tahlilqilish,hisoblash, o`lchash, yasash, sinash, kuzatish, solishtirish, xulosa chiqarish,mustaqil qaror qaabul qilish, guruh yoki mustaqil jamoa tarkibida ishlash,nutqo`stirish, til o`rgatish yangi bilimlar olish faoliyatlarini rivojlantiradi.

Umumiy o`yinlar nazariyasiga ko`ra, mavjud barcha o`yin turlarini tasniflashgaularni funksional, mavzuli, konstruktiv, didaktik , sport va harbiy o`yinlargaajratiladi. Interfaol o`yin turlarini tanlashda quyidagi mezonlarga rioya qilish yaxshinatijalar beradi. -ishtirokchilarni tarkibi bo`yicha, ya’ni o`gìl bolalar, qiz bolalar yokiarlash guruhlar uchun o`yinlar :

-ishtirokchilarning soni bo`yicha –yakka, juftlikda, kichik guruh, kata guruh,sinf jamoasi, sinflararo va ommaviy tarzdagi o`yinlar :

- o`yin jarayoni bo`yicha fikrlash, o`ylash, topagònlik, harakatlarga asoslangan,musobaqa va boshqalarga yo`naltirilgan;

-vaqt me’yori bo`yicha –dars, mashgùlot vaqtining reja bo`yicha ajratilganqismi, o`yin maqsadiga erishguncha, gòliblar aniqlanguncha davom etadigano`yinlar.

Bularning bari o`quvchilarga fanlararo bog`liqlikni o`rgatish orqali ularda olamtuzilishini ilmiy asoslarini to`liq idrok etish va ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish,ijodiy tafakkurlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.Boshlang'ich sinflarning o'qishdarslari o'z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko'ra ta'lim tizimida alohida o'rin tutadi.Negaki uning zaminida savodxonlik va axloqiy-ta'limiy tarbiya asoslari turadi.Shuning uchun ham boshqa predmetlar ta'limini o'qish ta'limisiz tasavvur qilibbo'lmaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. I.A.Karimov, Barkamol avlod tarbiyasi yo’lida; 2000 yil2. Sh.A.Abdullayeva, Pedagogika nazariyasi; 2012



http://fayllar.org/ajiniyoz-nomidagi-nukus-davlat-pedagogika-instituti-v5.html

http://fayllar.org/shahar-qurilishi-va-xojaligi.html

BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIGA BERILADIGAN UYVAZIFALARI TURLARI VA ULARGA QO’YILADIGAN TALABLAR

Berdiyeva Ma’rifat [email protected]

Buxoro viloyati Vobkent tumani 6-son maktabi

Annotatsiya: Ushbu maqolada o’quvchilarning uyda dars tayyorlashdanmaqsad va vazifalari, uyda bajarish uchun berilgan vazifalarning va qo’shimchatopshiriqlarning turlari va ularni bajarishda qo’yiladigan talablar haqida fikryuritiladi.

Kalit so’zlar: Uyga vazifa, dars, o’qituvchi, o’quvchi, darslik, o’quv materiali.

Boshlang’ich ta’limning asosiy maqsadi bolaning o’qishga rag’batini uyg’otish,turli ma’lumotlar bilan ishlash, savodxonlik, asosiy matematik amallarni bilish vaularni kundalik hayotda qo’llay olish, mantiqiy va ijodiy fikrlash, o’z-o’ziniboshqarish, jamoada o’zini tuta bilish, yozma va og’zaki muloqot madaniyatiqoidalarini egallash, ta’limiy faoliaytni tashkil etish kabi ko’nikmalarnishakllantirishdan iborat. Bugungi kunda ta’lim jarayonida innovatsion texnologiyalar,pedagogic va axborot texnologiyalarini qo’llashga bo’lgan talab va e’tibor kundan -kunga kuchayib bormoqda. Chunki an’anaviy ta’limda o’quvchilar faqat tayyorbilimlarni egallashga o’rgatilgan bo’lsa, zamonaviy texnologiyalardanfoydalaniladigan ta’limda o’quvchilar mavzuga doir ma’lumotlarni o’zlari qidiribtopish, mustaqil o’rganib tahlil qilish hamda kundalik faoliyatlarida ulardan to’g’rifoydalana olishga o’rgatiladi. Boshlang’ich ta’lim o’qituvchilari oldidagi vazifalaro’quvchilarda zarur ko’nikmalarni shakllantirish, boshlang’ich ta’lim sifatsamaradorligini yangi bosqichga ko’tarish, o’qitishning zamonaviy usul vavositalarini amaliyotda qo’llay olish kabilardan iborat.

O’quvchilar bilim, ko’nikma va malakalarni egallashga oid bo’lgan asosiyishlarni darsda bajaradilar. Biroq, o’quvchilar egallab olishlari zarur bo’lgan materialhajmi bu vazifani hamma vaqt ham darsda hal etish imkonini beravermaydi. Shuninguchun o’quvchilarning o’quv materiali ustida uy sharoitida muntazam ish olibborishlarini uyushtirish lozim. Bu ish o’quv mashg’ulotlari bilan chambarchasbog’langan bo’lib, darslik ustida mustaqil ishlash hamda turli mashqlarni bajarishyo’li bilan hosil qilingan bilim, ko’nikma va malakalarni mustahkamlashga vachuqurlashtirishga qaratilgandir.

O’quvchilar ustozlarining pand-u nasihatlari, ko’rsatmalariga amal qilgan holda,darsliklar, qo’shimcha adabiyotlar mutolaasi bilan shug’ullanib, o’tilgan mavzularnitakroran o’rganib, uy vazifalarini o’z vaqtida bajarib borsalar ularning mustaqil



fikrlash qobiliyatlari oshib boradi. O’quvchilarning uy vazifalarini bajarishlari,ularning darsdagi ishlaridan tubdan farq qiladi. Bu farq avvalo shundan iboratki, uyvazifasi bajarish vaqtini, uni bajarish izchilligini, o’quvchilarning o’zlari mustaqilsuratda belgilaydilar; ishning natijalarini tekshirib ko’radilar, xatolarni topib, ularnibartaraf etishga harakat qiladilar. Uy vazifasini bajarish jarayonida qiyinchiliktug’ilib qolsa, ularga yordam bera oladigan o’qituvchi bo’lmydi. o’quvchilar jamoasiham bo’lmaydi, holbuki, ular savolga berilgan javobni ta’riflashda, masalani yechishizchilligini belgilshda va boshqa vazifalarni bajarishda bir- birlarini to’ldiradilar.

Uyga berilgan vazifaning bajarilish vaqti dars singari cheklab qo’yilmagan.Uyga vazifani bajarish jarayonida har bir o’quvchi sevgan fani bilan ancha chuqurroqshug’ullanishi, o’z qiziqishlari va imkoniyatlarini hisobga olgan holda ishlashimumkin. O’quvchilar bajaradigan uy vazifasining sifati, ularda o’qish – o’rganishganisbatan tarkib topgan munosabatga, uy vazifalarini bajarayotganda ular amalqiladigan omillarga bog’liq. Mana shunday omillardan biri o’quvchining fangabo’lgan qiziqishidir. O’quvchi qaysi fanga qiziqsa, o’sha fandan berilgan uyvazifasini iloji boricha yaxshiroq bajarishga harakat qiladi, buning uchun eng oqilonausullarni qidirib topadi. Lekin ba’zi bir o’quvchilarda fanga nisbatan yaqqol ko’rinibturgan qiziqish bo’lmasligi mumkin. Ammo ularda o’qituvchilari, o’rtoqlari, ota-onalari oldidagi o’z burchlarini his etish mas’uliyati tuyg’usi, o’ziga kerak bo’ladiganmaterialni yaxshiroq egallab olishga intilish rivojlangan bo’ladi. Agardao’quvchilarda ana shu omillarning har ikkisi ham bo’lmasa, uyga berilgan vazifanimuntazam suratda bajarib bormaydilar, bajarganda ham sifatsiz bajaradilar. Uyvazifalarini bajarish uchun o’rganilgan mavzuga qiziqish va burch hissi bo’lishidantashqari, yana mustaqil ishlay bilish ko’nikmasi ham bo’lishi zarur. O’quvchilar kitobbilan ishlashni, misol va masalalarni yechishni, boshqa vazifalarni bajarishni va buish davomida o’z ishlarini nazorat qilishni o’rganib borishlari zarur. Bukonikmalarning hammasini o’quvchilar dars davomida hosil qiladilar va buko’nikmalar uyda mustaqil ishlash davomida rivojlanib boradi.

Men pedagok sifatida o’quvchilarimga darslikda berilgan uy vazifalarinitopshirish bilan bir qatorda, o’quvchilarning qiziqishlariga mos keladigan, ulardazavq uyg’otadigan, ijodiy xarakterdagi qo’shimcha topshiriqlarni ham berib boraman.Bunday topshiriqlarni bajarishda o’quvchilar qo’shimcha adabiyotlardan foydalanadi.Topshiriqni bajarishga ilodiy yondashadi. Uyga berilgan vazifalarning yana bir turigao’quvchilarni yangi mavzuni idrok etishga tayyorlaydigan uy ishi kiradi. Bundao’qituvchi yangi mavzuni e’lon qiladi va uni o’quvchilar uyda tayyorlab kelishlarilozim bo’lgan materiallar asosida kelasi darsda ko’rib chiqishni taklif etadi;o’quvchilar bu mavzuni o’rganishda o’zlari bilgan ma’lumotlarni ko’zdan kechirish,bir - biri bilan taqqoslab ko’rish yoki darslik va qo’shimcha adabiyotni oldindano’qib kelish yo’li bilan tayyorlaydilar.



Yangi o’quv materiali ustida ishlash, odatda, o’quvchilarda qiziqish uyg’otadi.O’qituvchi materialni tushuntirayotgandayoq uni tezda o’zlashtirib oladigan va uydadarslikni o’qishni hojati yo’q deb hisoblaydigan o’quvchilar ham bunday ishniqiziqib bajaradilar. O’quv jarayonini bunday tashkil etish vaqtni tejashga yordamberadi, o’qituvchi ana shu tejalgan vaqtdan dars davomida o’quvchilarga yanadako’proq qo’shimcha ma’lumotlar berishga erishadi. Barcha o’quvchilar uyvazifalarini majburiy minimunini bajarishlari kerak, aks holda o’quv dasturidagimaterillarni o’zlashtirish mumkin emas. O’qituvchi iqtidorli va o’zlashtirishi bo’sho’quvchilar uchun individual ravishda qo’shimcha vazifalar tuzib chiqadi. Iqtidorlio’quvchilar uchun beriladigan qo’shimcha uy vazifalari ularga o’zlari qiziqadiganfanga doir bilimlarini chuqurlashtirish uchun yordam beradi. Iqtidorli o’quvchilaruchun beriladigan qo’shimcha vazifalar ularning fan to’garaklarida olib boradiganishlari bilan bog’langan bo’lishi mumkin. Bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilarga,ularning bilim, ko’nikma va malakalaridagi kamchiliklarni yo’qotishga yordamberadigan ancha yengilroq individual qo’shimcha vazifalar beriladi.

Tajribalardan ma’lumki, agar uyga berilgan material sinfda o’rganilgan kunio’quvchilarning eslaridan chiqmay turib bajarilsagina yaxshi natija berar ekan.Shuning uchun o’quvchilarga uyga berilgan vazifa ustida ikki marta: materialnio’rgangan kuni va keying dars oldidan ishlashni tavsiya etish kerak deb o’ylayman.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Matematika 4 . B. Abdullayeva, A. Sadikova, Yu. Jabbarova. “O’zbekiston

milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent-20172. www.pedagog.uz



BOSHLANG'ICH SINFLARDA BAG'RIKENGLIK MUNOSABATLARINISHAKLLANTIRISH METODIKASI

Ernazarova Nigora ErkaboyevnaToshkent viloyati Parkent tumani 7-umumiy o’rta ta’lim maktabi

[email protected] Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang’ich sinf o’quvchilarining o’zaro bir-

biri bilan yaxshi munosabatda bo’lishi, do’stlik, oliyjanoblik, xushmuomalalik kabiinsoniy tuyg’ularni rivojlantirish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan. Shu bilanbirga o’quvchilarning bag’rikenglik dunyoqarashini rivojlantirishga qaratilganmetodik uslubiy qo’llanmalar ishlab chiqilgan.

Kalit so’zlar: O’qituvchi, o’quvchi, maktab, ota-onalar, bag’rikenglik;

Bag'rikenglik - bu faol axloqiy pozitsiya va xalqlar, ijtimoiy guruhlar o'rtasidagiturli madaniy, milliy, diniy yoki ijtimoiy muhitdagi odamlar bilan ijobiy o'zaromunosabatlarga nisbatan psixologik tayyorgarlik sifatida tushunish mumkin. Ushbumavzuning ahamiyati 16- noyabr kuni nishonlanadigan Xalqaro bag'rikenglik kuni vaYUNESKO ning bag'rikenglik printsiplari deklaratsiyasining mavjudligi bilantasdiqlanadi.

Ammo, hozirgi jamiyatda ekstremizm, agressivlik, millatchilikning faol o'sishikuzatilmoqda. Ushbu ijtimoiy hodisalar, ayniqsa, yoshga bog'liq xususiyatlar tufaylimurakkab ijtimoiy muammolarni "sodda va tez" hal etish istagi bilan ajralib turadiganyoshlarga ayniqsa ta'sir qiladi. So'nggi yillarda yoshlar va o'smirlar orasida barchaturdagi asotsial xatti-harakatlarning katastrofik o'sishi kuzatilmoqda. Tajribasizyoshlarni ekstremistik guruhlarga jalb qilgan holda radikal aksil-ijtimoiy yoshlartashkilotlari soni o'sib bormoqda.

O’quvchining maktabda bo'lgan birinchi kunlaridan boshlab, bag'rikengliktushunchasi tarbiyalanishi kerak. Masalaning mohiyati shundaki, bolaning ma'naviysalohiyatini, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish sinfda bag'rikenglik muhitiniyaratishga bevosita bog'liq. Bag'rikenglik madaniyatini tarbiyalash quyidagi formulabo'yicha amalga oshirilishi kerak: ota-onalar + bolalar + o'qituvchi.

Maktabgacha yoshdagi bolalarda, o'quvchilarda tarbiyalash mehr va e'tiborgabo'ysunish orqali biz o'zimizga nisbatan yumshoqroq va mas'uliyatli bo'lamiz vao'zimizga, jamiyatimizga nisbatan mehnatkashlik mas'uliyatini rivojlantirib, shufazilatlarni ham o'zimizda rivojlantiramiz.

Boshqa tomondan, agar biz qo'pol, mas'uliyatsiz bo'lsak, bularning barchasiko'pincha beixtiyor bolalarimiz ongiga o'tadi. Albatta, bunday vaziyatlarda,o’quvchini tarbiyalash va dunyoqarashini rivojlanish masalalariga ehtiyotkorlik bilan



munosabatda bo'lish kerak. Tabiiyki, jamiyatimiz rivojlanishining ushbu bosqichidabolalarda mas'uliyat, oliyjanoblik, odoblilik, samaradorlik, halollik kabi fazilatlarnirivojlantirishga alohida e'tibor qaratish lozim.

Agar siz nafaqat kamchiliklarga duch kelsangiz, balki ijobiy fazilatlarnirivojlantirsangiz, bu ishning ahamiyati katta bo'ladi: ota-onalarga hurmat, ulardanmehnatsevarlik, mehr-oqibat, halollik, do'st orttirish qobiliyati va boshqalar merosbo'lib qoladi. O'quvchilarga ota-bobolarining hayoti haqida bilishlarinirag'batlantirish kerak: ular nima qilishgan, qayerda yashaganliklari, qandayan'analarga rioya qilishlari kabilarga alohida e’tibor berish kerak.

Ushbu fazilatlarni rivojlantirish har kuni amalga oshiriladi - bu o'quvchilargao'ziga xosligini, shuningdek har bir sinfdoshining hususiyatlarini anglash va sinfjamoasining hamjihatlik tuyg'usini shakllantirishga olib keladi. Bu holat o'quvchiningxohish-istagini rivojlanishini yaxshilaydi. Doimiy tarbiya o'quvchini rivojlantirib, harqanday to'qnashuv paytida konstruktiv harakat qilish, uni adolatli va zo'ravonliksizxal qilish qobiliyatini shakllantiradi. Shuni unutmasligimiz kerakki, o'qituvchi hardoim bag’rikeng xulq-atvor namunasi bo'lib qolishi kerak.

Tarbiyaviy ishlar olib borishda quyidagi vazifalarni qo'yish kerak:- inson qadr-qimmatini biladigan va hurmat qiladigan shaxsni tarbiyalash;- bag'rikenglikni tarbiyalash tuyg’ularini tarbiyalash;- insoniylik hislatlarini tarbiyalash;- ziddiyatlarni zo'ravonliksiz hal qilish qobiliyatini shakllantirish.Boshlang'ich sinflarda boshqalarga nisbatan bag'rikenglik munosabatini

shakllantirishda o'quvchida o'ziga bo'lgan ishonchni, o'zini va boshqalarni hurmatqilish tuyg'usini rivojlantirishga qaratilgan.

Bolalar saboq oladigan va axloqiy xulosalar chiqaradigan hikoyalarningma'nosini ularga tushintirib berish va ularni o'qish orqali biz bolalarning e'tiboriniyaxshi, ezgu ishlarga yo’llaymiz.

Sinfdoshlarga bo'lgan yaxshi munosabatni tarbiyalash qo'shimcha sinftadbirlarida (tasavvurni rivojlantiradigan tanlovlar, o'yinlar, musobaqalar) ishtiroketish orqali ta'minlanadi. Barcha tadbirlarda, o'g'il bolalar ham, qizlar ham ishtiroketishi maqsadga muvofiq.

To'qnashuvlar va ziddiyatlar ko'pincha sinfda sodir bo'ladi. Sinf rahbari harqanday muammoni hal qilish mumkinligi haqidagi fikrini doimo ta'kidlashi kerak.Boshlang’ich sinf o’quvchilarida bag’rikenglik tushunchalarini rivojlantirishningmetodologiyasi mavjud. Bu borada quyidagi uslubiy va o'yin texnikasini taklifqilamiz.

“Tong tabassum bilan boshlanadi”



Har kuni, birinchi darsni boshlashdan oldin, bolalarni salomlashish, tabassumqilish uchun bir-birlariga qarashlari lozim va bir biridan hol-ahvol so’rashni yo’lgaqo’yish kerak.

“Do’stim yoki dugonamga xat yozaman”Bolalar bir-birlariga xat yozishadi. Bu xolat haftasiga ikki marta sodir bo’ladi.

O’quvchilarni muloqot qilish qobiliyati va istagini rivojlantiradi, uyatchan bolalar o'zhis-tuyg'ularini va fikrlarini qog'ozda ifoda qilishadi. Ba’zi o’quvchilar uchun buso'zlashuvdan ko'ra yozma ifodalashlari osonroq bo'ladi.

“Axlat quttisi”O'qituvchi kichik idishni sinfning o'rtasiga qo'yadi va bolalarni fikrlashga

chorlaydi. Nima uchun insonlar axlat qutisiga muhtoj va nega uni doimo tozalabturishi kerakligi so’raladi. Keyin bolalarni o’z hayotini axlatsiz tasavvur qilishgao’rgatish kerek. Chunki, axlat asta-sekin xonalarni to'ldiradi, nafas olish qiyinlashadi,atrofida yurib bo’lmaydi, odamlar kasal bo'la boshlaydi. Yomon fikr va his-tuyg'ularni ham shunday tassavvur qilish mumkin.

Ba'zi o’quvchilar yomon his-tuyg'ularini, masalan, shikoyatlari yokiqo'rquvlarini o’z ongida saqlab qo’yadi. Shunda o’quvchilarga keraksiz xafagarchilik,g'azab, qo'rquvni "axlat" idishiga tashlashni taklif qilinadi. Buni amalga oshirishuchun o’quvchilar qog'oz varaqalarida o'zlarining yomon his-tuyg'ularini yozadilar,masalan: “Men xafa bo'ldim ...”, “Meni jahlim chiqyapti ...”, “Men qo'rqaman ...”.Keyin ular yozgan qog’ozlarini bo'laklarga bo'lib, axlat idishiga tashlaydilar va shutariqa, bolalar g'azab va xafagarchiliklarini yengishga o'rganadilar.

O’quvchilar o’rtasida bag’rikenglik munosabatini shakllantirishda dars soatlariva ekskursiyalarni o'tkazish katta yordam beradi. Quyidagilar o’quvchilar o’rtasidabag’rikenglik munosabatini shakllantirishga o'z hissasini qo'shadi:

o’quvchilarning Vatan tuygusi, o'z ona yurti, tug'ilgan joyi to'g'risidagibilimlari chuqurlashtiriladi;

o’zlarining oilasining tarixi biladi; xalqimizning boy tarixi, urf-odatlari, madaniyati haqida bilimlarini

chuqurlashtiradi; o’quvchilarning dunyoqarashini shakllantiradi; o’quvchilarning mamlakat kelajagi uchun shaxsiy daxldorlik va javobgarlik

hissini shakllantiradi.Ushbu ekskursiya o’quvchini bolalar jamoasida o'zini erkin his qilishi, erkin

muloqot qilishi, o'ynashi, rahm-shafqatini ifoda etishi, o'zaro yordam va o'zaro fikralmashishiga qaratilgan bo'lishi kerak.



O’QITUVCHINING INNOVATSION FAOLIYATINI TASHKIL ETISH

Nazarova Zamira Abduxalimovna. Buxoro Shahar 17-o'rta umumta'lim maktabi

Ma’lumki, didaktikaning predmetini o’rgatish, o’rganish ta’lim mazmuninitashkil qiladi. Bunda ishtirok etayotgan 3 ta komponent Bir-birlari bilan shundayuzviy aloqadaki, ulardan birini e’tibordan chetda qoldirish mumkin emas. Xo’sh,nimani nimadan boshlash kerak? Ishni o’rganish yoki o’rgatishdan boshlasak, tabiiyravishda savol tug’iladi:nimani (qanday mazmundagi o’quv materialini)o’rganmoqchisiz yoki o’rgatmoqchisiz? O’rgatish ham o’rganish ham asosiymaqsadga yo’naltirilgan ta’lim ob’ekti va oxirgi natija – mahsul bo’lmish ta’limmazmuniga bog’liq.

Har xil mazmun uni o’zlashtirishning o’ziga xos usulllari bilan farq qilganligiuchun o’rganishning qanday bo’lishi uning mazmuniga bog’liq. Shunday qilib,didaktik tafakkur – bu o’rganish, o’rgatish va ta’lim mazmunining doimiy aloqalari,munosabatlarini izlash , aniqlash demakdir.

O’qituvchi o’quvchini faollashtiradigan, o’zi va o’rganuvchi uchun qulaybo’lgan yo’llarni, usul va uslublarni , o’qitish shakllari, metod va vositalarni izlaydi,ularni takomillashtiradi, shu boisdan ham “pedagogik texnologiya”, “didaktiktexnologiya”, “ta’lim texnologiyasi” atamalari qatoridan “pedagogik innovatsiyalar”atamasi mustahkam o’rin olmoqda.

Yuqorida sanab o’tilgan tarzda o’rgatish, o’rganishda ta’lim mazmuni asosiyo’rin tutadi. Shunung uchun ham o’z oldimizga Davlat ta’lim standartlarini yaratishbirinchi galdagi vazifa qilib qo’yildi. Bu vazifani uddasidan chiqildi. Davlat ta’limstandartlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanib,har bir ta’lim muassasalariga, har bir o’quvchiga yetkazildi. Endigi vazifa shustandartlarni tezroq hayotga tadbiq etish mexanizmini yaratishdan iborat.

Biroq e’tirof etish kerakki, hali Respublikamizda yangi texnologiyalarni, ta’liminnovatsialarini to’plash, ular ichidan faoliyatimizda eng ko’p samara beradiganlarinitanlash, tajriba-sinovdan o’tkazish va qo’llash – joriy etishni yo’lga qo’yadigan tizim(mexanizm) shakllantirilmagan edi. “Ta’lim to’g’risida”gi qonun, “Kadrlartayyorlash milliy dasturi” talablari asosida umumiy ta’lim fanlari bo’yicha Davlatta’lim standartlari ishlab chiqilib, bosqichma-bosqich amalga oshirishgakirishilgandan keyin bu sohadagi ishlarni aniq bir tizimga solish, qo’llab –quvvatlash, yangiliklarni joriy etishga yetarli shart-sharoitlar yaratadigan tizilmalargabo’lgan ehtiyoj yaqqol ko’zga tashlandi. Chunki Davlat ta’lim standartlario’quvchilar bilimiga qo’yiladigan majburiy minimal daraja bo’lib, davr o’quvchilargata’lim standartlari darajasi talablaridan oshirib bilim, iqtidor va ko’nikmalar berishni



taqozo etadi. Bu masalani ijobiy hal qilish ilg’or tajribalar, yangi pedagogictexnologiyalarni izlash, ularning didaktik imkoniyatlarini sinab ko’rgan holdaamaliyotga tadbiq etishga bo’lgan hayotiy ehtiyojni oshirib yubordi. Bundan kelibchiqadigan amaliy xulosa – ilg’or ta’limiy yangiliklarni aniqlash, ularningjamg’armalarini tashkil etish, sinab ko’rish, pedagogik amaliyotga joriy qilishningilmiy xulosalarini ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish tizimini yaratishmasalasining dolzarbligini oshirdi. Hozirgi kunda bu tizimni yaratish yo’lida bir qatorizlanishlar, sa’y-harakatlar boshlab yuborilgan.

Jumladan, vazirlik,viloyat xalq ta’limi boshqarmalari tarkibida Davlat ta’limstandartlari boshqarmalari va bo’limlari (monotoringi) tashkil etilgan. Ta’limniboshqarish tizimi tashkil qilingan yangi bo’g’inlar quyidagi ishlarni amalga oshiribbormoqda:

-ta’lim sohasidagi qonunlar, me’yoriy hujjatlarning bajarilish nazoratini yuritish;-“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni hayotga tadbiq etish, Davlat ta’lim

standartlari va dasturlari talablarining bajarilish monitoringini olib borish; -ta’limni boshqarish mahalliy organlari va o’quv muassasalarining umumiy

tashkiliy pedagogic ishlari qatori pedagogik innovatsiyalarning samaradorliginitahlil qilib borish;,

-pedagogik tajribalarning borishini analitik tahlil qilish, umumlashtirish,ommalashtirish bo’yicha tavsiyalar tayyorlash;

-pedagogik texnologiyalarni kuzatuvchi, nazorat qiluvchi va joriy etuvchilarnio’quvchini tashkil qilish shu masalaga oid seminarlar o’tkazish, treninglar tayyorlashchoralarini ko’rish;

-pedagogik texnologiyalarni rivojlantirish haqida tegishli ma’lumotlarjamg’armasini yaratish, tahlil qilish va tartibga solib turish.

Yuqorida ta’kidlanganidek Davlat ta’lim standartlari – bu o’quvchilar bilimsaviyasining minimal darajasini belgilaydi, bu darajadan yuqori ko’rsatkichlargaerishish uchun ma’lum izlanish hamda tashabbus lozim, pedagogik innovatsiyalarniyaratish, shuningdek, ularni boshqarish avvalambor, ana shu dolzarb vazifalarni halqilishga xizmat qiladi.



BUXORO VILOYAT QOROVULBOZOR NEFTNI QAYTA ISHLASHZAVODI MAVZUSINI O’QITISH USLUBI

O'stiyeva Filura ElmurotovnaBuxoro viloyati G'ijduvon tumani

61-ixtisoslashtirilgan umumiy o'rta ta'lim maktabi

Annotatsiya: Ushbu maqolada asosiy maqsad o’quvchilarni fikrlashgao’rgatishdir. O’quvchiga bilim tayyor qilib berilmaydi, balki u bilimlarni egallashuchun o’zi harakat qiladi, izlanadi. O’qituvchi esa savollar yordamida bilimlarnimustaqil ravishda egallash va ko’paytirish uchun zarur sharoit yaratib beradi.O’qituvchi o’quvchilarga yangi mavzu bo’yicha aniq savollar berib, aniq vazifalarniqo’yish orqali o’quvchilarni izlanishga, ilmiy fikrlashga yo’naltiradi. Guruhlardaishlash, “Blits -so`rov ”, O'z ustingda o'zing ishla ishchan o’yinlaridan foydalanisho’quvchilarda birgalikda ishlash, o’zaro yordam kabi tuyg’ularni shakllantiradi.Mustaqil ish uchun topshiriqning turli ko’rinishda berilishi o’quvchiga o’zqobiliyatiga qarab tanlash ikoniyatini beradi va ulardagi ijodkorlikni namoyishqilishga sharoit yaratadi. Berilgan barcha turdagi topshiriqlar va uyga vazifa ham darsmaqsadlarining to’la amalga oshirilishiga qaratilgan.

Buxoro viloyat Qorovulbozor neftni qayta ishlash zavodiNeftni qayta ishlash sanoati - og'ir sanoat tarmog'i, neftni qayta ishlash hamda

neft mahsulotlari ishlab chiqarishni qamraydi, Neftdan turli mahsulotlari olishqadimdan ma'lum bo'lsada neft konlarini qidirish, undan sanoat usulida qimmatbahomahsulotlar olish XIX - asrning birinchi yarmidan paydo bo'lgan. Biz bilamizkimamlakat iqtisodiyotininig asosini - neft sanoati tashkil etadi. Neft xom holidaishlatilmaydi uni qayta ishlash orqali 50 turdan ortiq mahsulot ishlab chiqarilmoqda.Yangi mahsulot turlari ishlab chiqarishni o'zlashtirish dasturiga muvofiq yangitexnologiyalar o'zlashtirilmoqda. Neftni quvurlar orqali yuborish ham qulay va arzon.Neftni qazib olishning eng arzon usuli fontan usuli bo'lib, bunda neft quduqlardankondagi bosim tufayli otilib chiqadi. Bosim kamaygan holda uni turli usullar bilanko'tarilib turiladi. Neftni nasoslar yordamida chiqarib olish ham keng tarqalgan.O'zbekistonda birinchi neft koni 1904- yilda Chimyon konidan olingan.Mamlakatimizda ham bir qancha neft konlari mavjud. Shulardan biri BuxoroningQorovulbozor neftni qayta ishlash zavodi. Buxoro neftni qayta ishlash zavodi - neftmahsulotlari ishlab chiqaruvchi yirik korxona hisoblanadi. << O'zbekneftgaz >>milliy xolding kompaniyasi tarkibiga kiradi. Buxoro viloyatining Qorovulbozorshahrida joylashgan kompaniyaning qurilish jarayoni 1993 - yilda qurilishiboshlangan. Qorovulbozor neftni qayta ishlash zavodi 1997 - yil 22 - avgustda tashkil



etilgan zavod mana bu yil tashkil etilganligiga 22 yil bo'ldi. Zavodning tantanaliochilish marosimida O'zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov“Bundan bir necha yil oldin Qizilqum sahrosining o'rtasida, ajdodlarimiz tili bilanaytganda, odam yursa oyog'i, qush uchsa qanoati kuyadigan cho'lu - biyobonda engzamonaviy, eng ulkan zavod qad ko'taradi, deb aytganimizda, ba'zi birovlar afsonadeb o'ylagani hech kimga sir emas. Mana bugungi kunda bunyodkor xalqimiz irodasibilan, xorijlik do'stlarimiz hamkorligida afsona haqiqatga aylandi” deya faxr bilanta'kidlagan edi. Mahobati va texnik jihozlanishiga ko'ra XXI asr inshooti, deb bahoberilgan korxonada ishlab chiqarish texnologiyasiga qat'iy rioya qilinmoqda. Ana shumaqsadda xalqaro ISO 9001-2000 standarti asosida sifatni boshqarish tizimi joriyetildi. Zavodning tantanali ochilish marosimi bo'lib o'tgan bu kunda hamyurtdoshlarimiz va xorijlik mehmonlar ham qatnashishgan. Neftni qayta ishlashzavodi joylashgan hudud qiyofasi o'tgan yillar ichida tubdan o'zgardi - Qorovulbozorshahri yanada ko'rkamlashdi. Keng tarmoqli infratuzilma shakllanib odamlarningyashashi uchun qator qulayliklar yaratildi. shaharda zavod mablag'i hisobigazamonaviy poliklinika, yoshlar markazi, sog'lomlashtirish majmuasi, bozor, sun’iyko'l, iqtidorli bolalar maktab - internati qurildi. Zavoddan inson omili doimiy diqqatmarkazida turibdi. Xodimlarning mehnat hamda texnika xavfsizligi ta'minlashbo'yicha ham qator chora tadbirlar ko'rilgan. Ishchilarning ijtimoiy manfaatlarinihimoya qilish ham korxona ma'muriyati e'tiborida. Neftchilar qo'rg'onida zavodjamoasi uchun uy - joylar qurilgan. Zavodning jonkuyar ishchilarining ko'plariganamunali uy joylar bilan ta'minlangan. 1997 - yilda yuqori sifatli surkov moylariishlab chiqarishga ixtisoslashgan O'zbekiston - AQSH “O'Z – TEKSAKO” qo'shmakorxonasi tashkil etildi. Qashqadaryo va Buxoro viloyatlaridagi gaz va neft konlariasosan Ko'kdumaloq gaz kondensati koni asosida ishlaydi. Neftni qayta ishlash orqalibugungi kunda birgina Buxoro shahrida bir qancha yonilg'i quyish shaxobchasi ishlabturibdi. Turli neft mahsulotlari - yuqori oktanli benzin, AI93, A76, dizel yoqilg'isi,aviakerosin, mazut, suyultirilgan neft gazlari butan, texnik propan, propanbutan,oltingugurt, kerosin, bitum, koks, parafin, motor moylariiga qo'shilmalar, yengilavtomashinalar uchun motor va surkov moylari va boshqa mahsulotlar ishlabchiqariladi. Hozirgi kunda har yili 2,5 mln tonna neft va gaz kondensatini qaytaishlay oladi. Buning evaziga «Yevro – 5 » standartidagi 1,2 mln tonna benzin, 200ming tonna aviakerosin, 750 ming tonna dizel yoqilg'isi va 30 ming tonna mazutolinadi. 2019 - yilda Buxoroning Qorovulbozor neftni qayta ishlash zavodidamodernizatsiya ishlari boshlandi va 2019 - yil bu zavodga 553 mln dollor mablag'sarflandi deydi - «O'zbekneftgaz» matbuot xabarlarida. Zavodni modernizatsiyalashloyihasini Janubiy Koreyaning SK Engineering kompaniyasi ishlab chiqqan. Aynipaytda loyihani amalga oshirish uchun to'g'ridan - to'g'ri investitsiyalarni jalb qilishimkoni ishlab chiqilmoqda.



Modernizatsiyalashni quyidagi bosqichlarda amalga oshirish rejalashtirilgan :

Birinchi bosqich - 2019 yil gazoylni gidrotozalash qurilmasi katalizatorinioxirgi avloddagi katalizatorga almashtirish ko'zda tutilgan. Bu dizel yoqilg'isiningumumiy hajmidan 20 foiz Yevro 4,5 va 80 foiz Yevro 3 standartiga javob beruvchidizel yoqilg'i olishni ta'minlaydi.

Ikkinch bosqich - 2019-2022 yillar - mavjud texnologik liniyalarningqo'shimcha qurilmalar o'rnatilishi bilan modernizatsiya va rekonstruksiyasini ko'zdatutadi. ushbu bosqichning amalga oshirilishi natijasida Yevro 3, Yevro 5standartlariga javob beruvchi AI-91, AI- 93, AI95 benzinlari olinishi hajmini oshirishva 100 foiz dizel yoqilg'isining Yevro 5 standarti bo'yicha ishlab chiqarishnita'minlanadi.

Uchinchi bosqich - 2024-2025 yillar - mazutni chuqur qayta ishlashnita'minlash maqsadida yangi qurilmalar qurilishini ko'zda tutadi. Ushbu bosqichdaxomashyoni chuqur ishlashni 79 foizdan 95 foizgacha oshirish, och rangli neftmahsulotlari chiqishini 77 foizdan 91 foizgacha oshirish ta'minlanadi.

Ikkinchi va uchinchi bosqich obyektlarini qurilishini ishlab chiqarishnito'xtamagan holda amalga oshirish ko'zda tutilgan.

Ayni vaqtda loyihani amalga oshirish uchun to'g'ridan - to'g'ri investitsiyalarnijalb qilish imkoni ishlab chiqilmoqda.

Keyingi yillarda mamlakatimizda neft gaz kondatsatasini qazib olish hajmikeskin oshirildi. Neftni qayta ishlash sanoati AQSH, Yaponiya, Germaniya, Italiya,va Buyuk Britaniyada ayniqsa rivojlangan.

Buxoroni neftni qayta ishlash zavodi, zarrada quyosh aks etganidek, istiqbol saridadil borayotgan, dunyoga yuz tutgan O'zbekistonning cheksiz imkoniyatlarmamlakati ekanini namoyon etmoqda.



Foydalanilgan adabiyotlar1. I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” asari 2008-yil Ma’naviyat

nashriyoti.2. Ma’naviy – Ma’rifiy va ta’limiy jurnali 2010-yil 7(19)-son.3. Sh.Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,

yangi bosqichga ko‘taramiz” nomli kitobi 2019-yil4.Geografiya darsligi Toshkent – 20175.Uzedu.uz, kitob.uz, ziyonet.uz



O‘RTA OSIYONING EKOLOGIK MUAMMOLARI VA TABIATINIMUHOFAZA QILISH MAVZUSINI O’QITISH USLUBI

O'stiyeva Filura ElmurotovnaBuxoro viloyati G'ijduvon tumani

61-ixtisoslashtirilgan umumiy o'rta ta'lim maktabi

Annotatsiya: Ushbu dars ishlanmada asosiy maqsad o’quvchilarni fikrlashgao’rgatishdir. O’quvchiga bilim tayyor qilib berilmaydi, balki u bilimlarni egallashuchun o’zi harakat qiladi, izlanadi. O’qituvchi esa savollar yordamida bilimlarnimustaqil ravishda egallash va ko’paytirish uchun zarur sharoit yaratib beradi.O’qituvchi o’quvchilarga yangi mavzu bo’yicha aniq savollar berib, aniq vazifalarniqo’yish orqali o’quvchilarni izlanishga, ilmiy fikrlashga yo’naltiradi. Guruhlardaishlash, “Blits -so`rov”, O'z ustingda o'zing ishla ishchan o’yinlaridan foydalanisho’quvchilarda birgalikda ishlash, o’zaro yordam kabi tuyg’ularni shakllantiradi.Mustaqil ish uchun topshiriqning turli ko’rinishda berilishi o’quvchiga o’zqobiliyatiga qarab tanlash ikoniyatini beradi va ulardagi ijodkorlikni namoyishqilishga sharoit yaratadi. Berilgan barcha turdagi topshiriqlar va uyga vazifa ham darsmaqsadlarining to’la amalga oshirilishiga qaratilgan.

Mavzu: O‘rta osiyoning ekologik muammolari va tabiatini muhofaza qilishReja1. Inson o‘ziga kerakli narsalarni qayerdan oladi?2. Tabiatni muhofaza qilish nima uchun kerak?Inson o‘ziga kerakli hamma narsani tabiatdan oladi. Ishlatib bo‘lgan, keraksiz

chiqindilarni esa tabiatga chiqarib tashlaydi. Shuning uchun ham tabiat bilan insono‘rtasida o‘zaro ta’sir to‘xtovsiz davom etadi. Inson hayotining farovonligi,odamlarning sog‘lig‘i, ishlab chiqarishning rivojlanishi tabiiy sharoitga, tabiatboyliklariga, ayniqsa, inson bilan tabiat o‘rtasidagi o‘zaro aloqa va munosabatlarningqanday ekanligiga, ya’ni inson tabiat va uning boyliklaridan qandayfoydalanayotganiga, tabiatni qanday muhofaza qilayotganiga bog‘liq. Butun dunyoda5 - iyun jahon bo'ylab Ekologiya kuni nishonlanmoqda. Ekologik muammolar xilma– xil bulardan biri O’rta Osiyo hududidagi muammolardir. O‘rta Osiyo — juda kattaYevrosiyo materigining deyarli o‘rta qismida joylashgan, suvlari tashqariga chiqibketmaydigan berk tabiiy geografik o‘lka. Shu bilan birga sharq va janub tomonlardanbaland tog‘lar bilan o‘ralganligi sababli havoga chiqarilgan ifloslovchi moddalar hamtashqariga chiqib keta olmaydi. Binobarin, O‘rta Osiyo ekologik jihatdan hamnoqulay, berk o‘lka hisoblanadi.

O‘rta Osiyoda juda qadimdan obikor dehqonchilikning rivojlanganligicho‘llardagi vohalar atrofida (ayrim vohalarda ham) tuproqlarni sho‘r bosishiga,



sho‘r ko‘llarning vujudga kelishiga sabab bo‘lgan. Chorvachilikda yaylovlardantartibsiz foydalanish oqibatida qumli cho‘llar maydoni kengaygan. Cho‘llarda uchrabturadigan qadimgi shaharlarning qoldiqlari qadimda vohalar inson xo‘jaligi ta’siridacho‘llarga aylanganini bildiradi. Hozirgi vaqtda O‘rta Osiyo hududida yirik neft, gaz,temir rudasi, rangli metall konlarining ishga tushirilganligi ham bu yerlarda buzilganyerlarning kengayishiga sabab bo‘lmoqd. Yaqin o‘tmishda O‘rta Osiyoda paxtayakka hokimligi davrida yerga bir xil ekin — paxta ekilaverishi va qishloqxo‘jaligida turli xil kimyoviy zaharlar — gerbetsid, pestitsid va defoliantlarningko‘plab ishlatilishi oqibatida aholining sog‘lig‘iga zarar yetdi — sariq, kamqonlikkasalliklari juda ko‘paydi. O‘rta Osiyodagi respublikalar mustaqillikka erishgandanso‘ng paxta yakka hokimligi tugatildi, havo, tuproq ancha tozalandi. O‘rta Osiyodasuv tanqisligi ham mavjud. Ayniqsa, O‘zbekiston, Turkmaniston, Qozog‘istonda bumuammo keskin tus olgan. Shuning uchun suvni ifloslanishdan muhofaza qilish,undan tejab foydalanish eng muhim vazifalardan biridir. Suvdan unumli foydalanishuchun daryolarga suv omborlari qurilgan, sug‘orish kanallari qazilgan (bularniQozog‘iston va O‘rta Osiyo tabiiy xaritasidan topib, nomlarini daftaringizga yoziboling).

O‘rta Osiyo o‘lkasi uchun Orol dengizining qurib borayotgani bir fojia bo‘ldi.Amudaryo va Sirdaryo suvi yangi yerlarni sug‘orishga ko‘plab olinganligi sababliXX asrning 70-yillaridan boshlab Orol sathi pasaydi, maydoni kichraydi.

2010- yilga kelib, dengiz 3 ta kichik ko‘lga aylanib qoldi.

Suvi qurigan yerlar sho‘rxok va qumli cho‘l yerlarga aylandi. Bu yerdan shamolsho‘r, chang va qumlarni uchirib, yuzlab km masofadagi yerlarga olib boradiganbo‘ldi. Hozirgi vaqtda Orol va Orolbo‘yini, u yerlardagi aholining ekologik sharoitiniyaxshilash ishlari olib borilmoqda.



O‘rta Osiyo tabiiy geografik va ekologik jihatidan bir butun tabiiy o‘lkabo‘lganligi bu hududdagi davlatlarning tabiatdan o‘zaro kelishib, hamkorlikdafoydalanishlarini, tabiatni, ekologik muhitni muhofaza qilishlarini talab qiladi. O‘rtaOsiyoda XIX asr oxiri hamda XX asrning birinchi yarmida hayvonlar rejasiz vashafqatsiz ov qilinishi natijasida ularning bir qancha turlari yo‘qolib ketishi xavfitug‘ildi. Cho‘llardagi saksovul, yulg‘un o‘tin qilib yoqilishi natijasidabu o‘simliklarkamayib, to‘zima qumlar ko‘paydi. Tog‘lar yonbag‘ridagi archa va boshqa daraxtlarko‘plab kesilib, bu yerlarda tuproq yuvilishi kuchaydi.

O‘rta Osiyoda tabiatni, uning boyliklarini, noyob tabiat obyektlarini, o‘simlikhamda hayvonlarning yo‘qolib borayotgan turlarini saqlab qolish maqsadida XXasrning 2- yarmidan boshlab qo‘riqxona, milliy bog‘ va buyurtmaxonalar tashkiletildi.



Xulosa. Men 7-sinf Georafiya fanidan O'rta Osiyoning ekologik muammolari vatabiatini muhofaza qilish” mavzusida 1 soatlik darsning texnologik xaritasinitayyorlash jarayonida mustaqil ijodiy izlandim. Fanga doir yangi adabiyotlar bilantanishdim. Pedagogik texnologiyalar va ulardan dars jarayonida o‘rinli to‘g‘rifoydalanish metodlarini o‘rgandim. Shu bilan birga kichik guruhlarda ishni tashkiletish, dars jarayonida foydanilayotgan pedagogik texnologiyalar asosida tarqatmalartayyorlash, ulardan samarali foydalanish yo‘llarini o‘rgandim. Darsda maqsadni aniqqo‘yish va darsni shu oliy maqsad asosida tashkil etish ko‘nikmalarimnirivojlantirdim.

Har bir metod tarqatmalarini o‘qituvchi va o‘quvchi tarqatmalarini tayyorlashjarayonida juda ko‘p o‘qitish texnologiyalari bilan tanishib chiqdim. Pedagogikfaoliyatimda, jumladan nafaqat darsning texnologik xaritalarini tayorlash jarayonidabalki sinfdan tashqari faoliyatimda ham ulardan foydalanishni rejalashtirdim. Xulosaqilib aytganda darsning texnologik xaritasini tayyorlash jarayonida o‘z ustimdamustaqil ishlashga, ijodiy izlanishga o‘rgandim.

Foydalanilgan adabiyotlar1. I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” asari 2008-yil Ma’naviyat

nashriyoti.2. Ma’naviy – Ma’rifiy va ta’limiy jurnali 2010-yil 7(19)-son.3. Sh.Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,

yangi bosqichga ko‘taramiz” nomli kitobi 2019-yil4.Geografiya darsligi Toshkent – 20175.Uzedu.uz, kitob.uz, ziyonet.uz



science and education - TDPU

Documents

Transcript of science and education - TDPU