Samorząd sejmikowy województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696-1732, Poznań 2010.

Samorz¹dsejmikowywojewództwpoznañskiegoi kaliskiegow latach1696-1732

Samorz¹dsejmikowywojewództwpoznañskiegoi kaliskiegow latach1696-1732

Micha³ Zwierzykowski

Wydawnictwo PoznañskiePoznañ 2010

Copyright © by Micha³ Zwierzykowski,Copyright © by Wydawnictwo Poznañskie sp. z o.o., 2010

Redaktor prowadz¹cy:

Projekt ok³adki:

ISBN 978-83-7177- -

Wydawnictwo Poznañskie sp. z o.o.61-701 Poznañ, ul. Fredry 8Dzia³ handlowy tel. 061-852-38-44Sekretariat tel. 061-852-66-05, fax 061-853-80-75e-mail: [email protected]://www.wydawnictwo-poznanskie.pl

Spis treœci

Wstêp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Czêœæ I. Samorz¹d sejmikowy – zakres, organizacja i funkcjonowanie . . . . . . . . . . . 19

1. Terytorium sejmikowe i miejsca obrad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211.1. Terytorium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221.2. Miejsca obrad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

2. Organizacja samorz¹du sejmikowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372.1. Ko³o sejmikowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382.2. Funkcjonariusze sejmikowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

2.2.1. Marsza³ek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402.2.2. Konsyliarze, sekretarze i inne funkcje konfederackie . . . . . . . . . . 462.2.3. Asesorzy sejmikowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482.2.4. Pos³owie na sejm i inne funkcje poselskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482.2.5. Deputaci trybunalscy, komisarze skarbowi radomscy i lwowscy,

sêdziowie kapturowi oraz plenipotenci sejmikowi. . . . . . . . . . . . . 552.2.6. Poborcy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 642.2.7. Komisarze i deputaci do zadañ specjalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

2.3. Komisja Skarbowa Poznañska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 692.4. Wojsko sejmikowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

3. Funkcjonowanie samorz¹du sejmikowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 843.1. Klasyfikacja zgromadzeñ sejmikowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 843.2. Podstawa prawna zgromadzeñ i ich terminy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 893.3. Uczestnicy i frekwencja podczas zgromadzeñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 923.4. Kompetencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 993.5. Procedura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

3.5.1. Zwo³anie i przygotowanie zgromadzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1053.5.2. Przebieg obrad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1093.5.3. Limitowanie obrad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1143.5.4. Zrywanie obrad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1173.5.5. Dokumentacja sejmikowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

Czêœæ II. Dzieje polityczne sejmiku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

1. Bezkrólewie (1696-1697) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1312. Wojna domowa (1697-1698) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1473. Krótki pokój (1699-1702) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1574. Pocz¹tek konfliktu ze Szwecj¹ (1702-1703). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1765. Konflikt wewnêtrzny i dwukrólewie (1703-1709) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1906. Na drodze do konfederacji (1710-1716). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2317. Udzia³ w konfederacji tarnogrodzkiej i Sejm Niemy (1716-1717) . . . . . . . . . . 2738. Pokojowa stabilizacja (1718-1727) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2869. Schy³ek panowania Augusta II i nowa sytuacja polityczna (1728-1732) . . . . . 316

Zakoñczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

Aneksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351

Aneks I. Wykaz zgromadzeñ sejmiku województw poznañskiego i kaliskiegow latach 1696-1732 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353

Aneks II. Marsza³kowie sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego w latach1696-1732 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367

Aneks III. Pos³owie na sejm z sejmiku województw poznañskiego i kaliskiegow latach 1696-1732. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370

Aneks IV. Pos³owie do ró¿nych osób z sejmiku województw poznañskiego i kali-skiego w latach 1696-1732. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376

Aneks V. Deputaci trybunalscy z sejmiku województw poznañskiego i kaliskiegow latach 1696-1732. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383

Aneks VI. Komisarze skarbowi radomscy i lwowscy z sejmiku województw po-znañskiego i kaliskiego w latach 1696-1732 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386

Aneks VII. Sêdziowie kapturowi sejmiku województw poznañskiego i kaliskiegow latach 1696-1732. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388

Aneks VIII. Komisarze do zadañ specjalnych z sejmiku województw poznañskiegoi kaliskiego w latach 1696-1732 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394

Aneks IX. Dowódcy i oficerowie jednostek wojska sejmiku województw poznañ-skiego i kaliskiego oraz wybrani przez sejmik rotmistrzowie wybra-nieccy w latach 1696-1732. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400

Aneks X. Obszerna informacja o przebiegu sejmiku województw poznañskiegoi kaliskiego w Œrodzie, w dniach 5-7 lutego 1703 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405

Aneks XI. List Trybuna³u Koronnego na sejmiki relacyjne 4 lutego 1727 r. – b.d.i m. [1727]. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407

Aneks XII. Materia³y do sejmiku przedsejmowego województw poznañskiego i ka-liskiego w Œrodzie, w dniu 7 sierpnia 1732 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417

6

Wstêp

Kiedy 1 stycznia 1717 r., po przesz³o pó³ roku wyczerpuj¹cych negocjacji ostatecznieuchwalono w Warszawie konstytucje Sejmu Niemego, a wœród nich szereg zapisówzmieniaj¹cych wiele w dotychczasowym funkcjonowaniu sejmików, wydawa³o siê, ¿ew³aœnie w tym aspekcie August II, który musia³ ust¹piæ przed oporem szlachty zjedno-czonej w konfederacji tarnogrodzkiej, odniós³ zwyciêstwo. Po wielu latach zabiegów,konfliktów, braku zrozumienia dla zasad funkcjonowania systemu ustrojowego pa-ñstwa, na tron którego zosta³ wybrany wolnymi g³osami, uda³o siê Wettynowi znacz¹coograniczyæ samowolê sejmikow¹, w której on i jego najbli¿si wspó³pracownicy upatry-wali Ÿród³a wszelkiego z³a. Wraz ze z³o¿eniem ostatnich podpisów pod konstytucjamidobieg³y koñca „rz¹dy sejmikowe”, budowane pieczo³owicie od schy³ku XVI wieku,choæ bez jekiegokolwiek planu i konsekwencji. Niestety, jak siê mia³o okazaæ, „rz¹dy” tenie zosta³y zast¹pione przez inny pomys³ na pañstwo. Brak reformy sejmu i rozbudowyinstytucji centralnych mia³ przynieœæ dramatyczne skutki ju¿ w niedalekiej przysz³oœci.Wydaje siê, ¿e niezwykle wa¿ne pytanie o to, jak poradzi³y sobie sejmiki ze skutkamireformy, powinno znaleŸæ odpowiedŸ ju¿ dawno temu. Niestety, w dorobku polskiej hi-storiografii odpowiedŸ ta wci¹¿ jeszcze nie pad³a. Wyt³umaczeniem tego faktu jestniew¹tpliwie specyfika staropolskich sejmików, wœród których obok podobieñstw wieleby³o ró¿nic. Dopiero przebadanie wiêkszoœci dawnych sejmików, z uwzglêdnieniemtych najwa¿niejszych, przynieœæ mo¿e materia³ do ostatecznej odpowiedzi na tematskutków reform Sejmu Niemego. Dodatkow¹ przeszkod¹ w dotychczasowych bada-niach by³ równie¿ fakt, ¿e lata 1696-1763, tak zwane czasy saskie, przez d³ugi czas uzna-wane za ciemn¹ i wstydliw¹ epokê, nie cieszy³y siê zainteresowaniem wielu historyków.Zmienia siê to dopiero od niedawna.

Niniejsza rozprawa jest jednym z wa¿nych kroków do uzyskania odpowiedzi na po-stawione wy¿ej pytanie i poœwiêcona jest dziejom samorz¹du sejmikowego województwpoznañskiego i kaliskiego w³aœnie w prze³omowym okresie przejœcia od „rz¹dów sejmi-kowych”, tak sugestywnie opisanych przez Adolfa Pawiñskiego ju¿ w 1888 r.1, do funk-cjonowania sejmików w warunkach narzuconych przez reformy 1717 r. Ramy chronolo-giczne ksi¹¿ki obejmuj¹ lata 1696-1732. Data otwieraj¹ca, podyktowana przez pocz¹tekbezkrólewia po œmierci Jana III Sobieskiego, jest ³atwa do uzasadnienia. Wraz ze

7

1 A. Pawiñski, Rz¹dy sejmikowe w epoce królów elekcyjnych 1572-1795, t. I, Warszawa 1888.

œmierci¹ zwyciêzcy spod Wiednia, oczekiwan¹ ju¿ od lat, zapocz¹tkowanych zosta³owiele zmian, wiele sporów politycznych, tkwi¹cych w uœpieniu, zosta³o odblokowanych,popychaj¹c Rzeczpospolit¹ na drogê, która zaprowadzi j¹ do dramatu wielkiej wojnypó³nocnej i wieloletnich konfliktów wewnêtrznych. Data koñcowa – 1732 r. – zosta³aprzyjêta roboczo i nie stanowi wa¿nej cezury w dziejach sejmików. W dniu 15 grudniatego roku odby³o siê ostatnie zgromadzenie sejmiku województw poznañskiego i kali-skiego za panowania Augusta II. Zakoñczenie analizy na schy³ku panowania pierwszegoz wettyñskich w³adców na polskim tronie podyktowane zosta³o jednak przez fakt, ¿e jeston zbie¿ny z kolejnymi wa¿nymi zmianami w dziejach Rzeczypospolitej – bezkrólewiei wojna o sukcesjê polsk¹ zmieni³y znacz¹co rzeczywistoœæ polityczn¹, petryfikuj¹c nad³ugo system ustrojowy pañstwa. Poza tym, w³aœnie owe kilkanaœcie lat po Sejmie Nie-mym pozwala zaobserwowaæ szereg zjawisk, umo¿liwiaj¹cych odpowiedŸ na pytanieo skutki reform 1717 r. w samorz¹dzie sejmikowym województw poznañskiego i kali-skiego.

To w³aœnie samorz¹d sejmikowy stanowi przedmiot analiz podjêtych w niniejszejksi¹¿ce. W kolejnych rozdzia³ach przedstawiona zosta³a organizacja i funkcjonowaniewszystkich elementów wchodz¹cych w sk³ad samorz¹du, z obraduj¹cym zwyczajowow Œrodzie ko³em sejmikowym na czele. Zakres terytorialny rozwa¿añ jest równie¿ œciœleograniczony przez zasiêg w³adzy sejmiku, który obejmowa³ dwa rozleg³e województwawielkopolskie – poznañskie i kaliskie. Szczegó³owe uzasadnienie powy¿szych ram znaj-dzie Czytelnik w pierwszych rozdzia³ach.

Badania nad dziejami sejmików maj¹ ju¿ d³ug¹ tradycjê, która siêga 1829 roku, kie-dy wyg³oszony zosta³ referat, wydany drukiem w 1861 r., autorstwa ksiêdza Idziego Pre-siowskiego, który da³ pierwsz¹, nieporadn¹ jeszcze próbê syntetycznego ujêcia dziejówstaropolskiego sejmu i sejmików, ju¿ z perspektywy historiografa nieznaj¹cego opisy-wanej materii z w³asnych doœwiadczeñ2. Pomimo up³ywu ponad 180 lat badañ, stanopracowania przesz³oœci poszczególnych sejmików pozostawia wci¹¿ wiêcej luk ni¿fragmentów zamkniêtych3. Najwa¿niejsze sejmiki koronne doczeka³y siê jedynie czê-œciowych monografii – mowa tu o sejmikach województw krakowskiego4, sandomier-skiego5 i poznañsko-kaliskiego6. Nieco lepiej prezentuj¹ siê badania nad sejmikiem

8

2 I. Presiowski, Krótka wiadomoœæ o sejmach i sejmikach przedsejmowych w dawnej Polsce, Kraków1861. Ksi¹dz Presiowski urodzi³ siê w 1805 r., a wiêc ju¿ po upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej.

3 Omówienie stanu badañ nad staropolskim parlamentaryzmem dali ostatnio podczas Powszech-nego Zjazdu Historyków w Olsztynie R. Ko³odziej, Parlamentaryzm szlachecki w RzeczypospolitejXVI-XVII wieku. Stan badañ i postulaty i M. Zwierzykowski, Sejm i sejmiki Rzeczypospolitej w XVIIIwieku. Stan badañ i postulaty badawcze (oba teksty przygotowywane s¹ do druku). W tym miejscu sku-pimy siê jedynie na zebraniu dorobku historiografii poœwiêconej sejmikom w postaci opracowañ mo-nograficznych i najwa¿niejszych artyku³ów, szczegó³owy wykaz wszystkich publikacji znajdzie Czy-telnik w przygotowywanej do druku przez pisz¹cego te s³owa wraz z R. Ko³odziejem Bibliografiiparlamentaryzmu Rzeczypospolitej szlacheckiej, a czêœciowo, wykorzystane prace, równie¿ w bibliografiido³¹czonej do ksi¹¿ki.

4 K. Przyboœ, Sejmik woj. krakowskiego w czasach saskich (1697-1763), Kraków 1981.5 Z. Trawicka, Sejmik województwa sandomierskiego w latach 1572-1696, Kielce 1985.6 Stan badañ nad sejmikiem województw poznañskiego i kaliskiego omówiono szczegó³owo ni¿ej.

województw kujawskich7, sejmikiem ³êczyckim8 oraz ¿yciem sejmikowym Prus Kró-lewskich9. Obszerniejszych lub wê¿szych monografii doczeka³y siê tak¿e sejmiki –sieradzki10, lubelski11, sejmiki województwa mazowieckiego12, sejmiki ruskie13 orazwo³yñski i ukrainne14. Dzia³alnoœci¹ samorz¹dów sejmikowych na szerszym obszarzezajmowali siê dotychczas Adam Lityñski, Wojciech Kriegseisen i Dariusz Kupisz15. Od-rêbn¹ grupê opracowañ i artyku³ów stanowi¹ prace o charakterze ogólnym, omawiaj¹cewa¿ne zagadnienia z funkcjonowania sejmików. Pierwsze próby syntetycznego ujêciadziejów sejmików przedstawili Marek Borucki i Wojciech Kriegseisen16. Kwestiamis¹downictwa i Trybuna³u Koronnego w uchwa³ach sejmikowych zajmowali siê – WitoldMaisel i Andrzej Abramski17, stosunkiem sejmików do ¯ydów – Andrzej Link Lenczow-ski i Jacek Krupa18, praktyce limitowania poœwiêcone s¹ artyku³y Henryka Olszewskie-

Wstêp

9

7 A. Pawiñski, Rz¹dy sejmikowe.8 J. W³odarczyk, Sejmiki ³êczyckie, £ódŸ 1973.9 S. Achremczyk, Reprezentacja stanowa Prus Królewskich w latach 1696-1772. Sk³ad spo³eczny

i dzia³alnoœæ, Olsztyn 1981; Ten¿e, ¯ycie polityczne Prus Królewskich i Warmii w latach 1660-1703, Olsz-tyn 1991; Ten¿e, ¯ycie sejmikowe Prus Królewskich w latach 1647-1772, Olsztyn 1999; J. Dygda³a, ¯yciepolityczne Prus Królewskich u schy³ku ich zwi¹zku z Rzecz¹pospolit¹ w XVIII w. Tendencje unifikacyjnea partykularyzm, Warszawa-Poznañ-Toruñ 1992.

10 S. P³aza, Sejmiki i zjazdy szlacheckie województwa sieradzkiego. Ustrój i funkcjonowanie (1572--1632), cz. 1, Warszawa 1987; A. Filipczak-Kocur, Sejmik sieradzki za Wazów (1587-1668), Opole 1989;A. Burkietowicz, Sejmik sieradzki w latach 1669-1717, Sieradz 2009.

11 M. Ujma, Sejmik lubelski 1572-1696, Warszawa 2003 oraz A. Panek, Sejmik lubelski za Sasów(1696-1763), Opole 2000 (rozprawa doktorska w maszynopisie).

12 B. Sobol, Sejm i sejmiki ziemskie na Mazowszu Ksi¹¿êcym, Warszawa 1968; J.A. Gierowski, Sejmikgeneralny ksiêstwa mazowieckiego na tle ustroju sejmikowego Mazowsza, Wroc³aw 1948; J. Choiñska--Mika, Sejmiki mazowieckie w dobie Wazów, Warszawa 1998.

13 K. Hahn, Pospolite ruszenie wedle uchwa³ sejmikowych ruskich od XVI do XVIII w., Lwów 1928,Pam. Hist.-Prawny t. VI, z. 4; T. Kostkiewicz, Dzia³alnoœæ kulturalna sejmiku ruskiego, Lwów 1939,PHP, 13 (1939), z. 2; R. Kozyrski, Sejmik szlachecki ziemi che³mskiej 1648-1717, Lublin 2006; J. Ternes,Sejmik che³mski za Wazów (1587-1668), Lublin 2004; W. Bondyra, Reprezentacja sejmowa Rusi Czerwo-nej w czasach saskich, Lublin 2005.

14 K. Mazur, W stronê integracji z Koron¹. Sejmiki Wo³ynia i Ukrainy w latach 1565-1648, Warszawa 2006.15 A. Lityñski, Szlachecki samorz¹d gospodarczy w Ma³opolsce (1606-1717), Katowice 1974;

W. Kriegseisen, Samorz¹d szlachecki w Ma³opolsce w latach 1669-1717, Warszawa 1989; D. Kupisz,Wojska powiatowe samorz¹dów Ma³opolski i Rusi Czerwonej w latach 1572-1717, Lublin 2008.

16 M Borucki, Sejmy i sejmiki szlacheckie, Warszawa 1972; W. Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitejszlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991.

17 W. Maisel, Trybuna³ Koronny w œwietle laudów sejmikowych i konstytucji sejmowych, CPH, 34(1982), z. 2, s. 73-109; A. Abramski, S¹downictwo i prawo s¹dowe w opiniach sejmików ziemskich w latach1788-1792, [w:] Cztery lata nadziei. 200 rocznica Sejmu Wielkiego, red. H. Kocój, Katowice 1988.

18 A. Link-Lenczowski, Ludnoœæ ¿ydowska w œwietle uchwa³ sejmikowych XVI-XVIII w., [w:] ¯ydziw dawnej Rzeczypospolitej, red. idem, Wroc³aw 1991; J. Krupa, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej zapanowania Augusta II wobec problemów zatrudniania przez ¯ydów czeladzi chrzeœcijañskiej (1697-1733),Studia Iudaica, 2 (1999), nr 1, s. 11-23; Ten¿e, ¯ydzi w Rzeczypospolitej w czasach Augusta II (1697--1733), Kraków 2009.

go i Jaros³awa Porazinskiego19, sk³adem spo³ecznym zgromadzeñ sejmikowych zaj¹³ siêLudwik £ysiak20, Jerzy W³odarczyk i Micha³ Zwierzykowski omówili etapy ewolucji sej-mików i ich organów wykonawczych21, listami sejmikowymi w œwietle instructuariumkancelarii koronnej zaj¹³ siê Wojciech Krawczuk22, prawu zgromadzeñ, g³osowaniu nasejmikach, ich prawno karnej ochronie oraz szerzej, dzia³alnoœci w dobie stanis³awow-skiej poœwiêci³ wiele swych artyku³ów i monografiê Adam Lityñski. Ten historyk ustro-ju, pañstwa i prawa mo¿e siê zreszt¹ poszczyciæ najliczniejszym dorobkiem badawczymw odniesieniu do sejmików, który odegra³ wa¿n¹ rolê w historiografii23. O wiele obszer-niej prezentuje siê dorobek badañ sejmikowych w postaci artyku³ów, lecz z uwagi narozmiary niniejszej ksi¹¿ki nie by³o mo¿liwe ich szczegó³owe omówienie.

Dorobek historiografii w zakresie dziejów sejmików Wielkiego Ksiêstwa Litewskie-go jest o wiele skromniejszy od koronnych, jednak aktywizacja zarówno historyków pol-skich, jak i litewskich oraz bia³oruskich pozwala s¹dziæ, ¿e w najbli¿szych latach ogrom-na luka zostanie skutecznie wype³niona. W tym miejscu nale¿y wspomnieæ dwie wa¿ne

10

19 H. Olszewski, Praktyka limitowania sejmików, CPH, 13 (1961), z. 1, s. 33-55; J. Porazinski, Rolalimity sejmików w okresie wojny pó³nocnej 1702-1709, CPH, 44 (1992), z. 1-2, s. 139-149.

20 L. £ysiak, O spo³ecznym sk³adzie sejmików ziemskich, [w:] Ksiêga pami¹tkowa ku czci KonstantegoGrzybowskiego, Kraków 1971, s. 107-122.

21 J. W³odarczyk, Etapy rozwoju sejmików ziemskich. Próba periodyzacji, AUL, Ser. 1, 1979, nr 57,s. 117-140; M. Zwierzykowski, Etapy ewolucji sejmikowej administracji i s¹downictwa skarbowegoXVI-XVIII wieku. Od partykularnych instytucji do samorz¹du terytorialnego doby Stanis³awowskiej, [w:]Podstawy materialne pañstwa. Zagadnienia prawno-historyczne, red. D. Bogacz i M. Tkaczuk, Szczecin2006, s. 63-71.

22 W. Krawczuk, Listy sejmikowe w œwietle Instructuarium kancelarii koronnej, CPH, 46 (1994), z. 1-2,s. 63-68; Kancelaria Koronna a Sejm Walny: instructarium, oprac., przet³., wstêpem opatrzy³ W. Kraw-czuk, Warszawa 1995.

23 A. Lityñski, O g³osowaniu na sejmikach (1674-1793). Zagadnienia prawno-ustrojowe, ZN WSPw Opolu, Historia, 26 (1988), s. 85-102; Ten¿e, O modelu monografii sejmiku, CPH, 35 (1985), z. 1, s. 146;Ten¿e, O reformach sejmikowania w latach 1764-1793, CPH, 37 (1985), z. 2, s. 257-272; Ten¿e, Ochronasejmików w polskim ustawodawstwie karnym XVI-XVIII w., PPiA, 7 (1976), s. 229-242; Ten¿e, Problemprawa nieposesjonatów do sejmikowania w dyskusji na forum Sejmu Czteroletniego, [w:] Cztery lata nadziei.200 rocznica Sejmu Wielkiego, red. H. Kocój, Katowice 1988, s. 55-79; Ten¿e, Problem szlacheckiego pra-wa zgromadzeñ ziemskich w Polsce w XVII i XVIII w., CPH, 26 (1974), z. 1, s. 175-183; Ten¿e, Samorz¹dszlachecki w Polsce XVII-XVIII wieku, KH, 99 (1992), z. 4, s. 17-34; Ten¿e, Sejmik dawnej Rzeczypospoli-tej, PH, 66 (1975), z. 2; Ten¿e, Sejmik jako instytucja demokracji szlacheckiej 1764-1793. Tradycje-mity-no-woœci-utopie, [w:] Parlamentaryzm i prawodawstwo przez wieki. Prace dedykowane Prof. Stanis³awowiP³azie w siedemdziesi¹t¹ rocznicê urodzin, red. J. Malec, W. Uruszczak, Kraków 1999, s. 71-86; Ten¿e,Sejmiki dawnej Rzeczypospolitej (na marginesie pracy J. W³odarczyka, Sejmiki ³êczyckie), PH, 66 (1975),z. 2, s. 295-304; Ten¿e, Sejmiki w dawnej Rzeczypospolitej. Problemy badawcze, CPH, 48 (1996), z. 1-2,s. 47-62; Ten¿e, Sejmiki ziemskie 1764-1793. Dzieje reformy, Katowice 1988; Ten¿e, Sejmiki ziemskie ko-ronne Rzeczypospolitej w okresie oligarchii, CPH, 35 (1983), z. 1, s. 177-192; Ten¿e, Szlachecka doktrynana sejmikach, czyli miêdzy mitem a utopi¹. Zagadnienia wybrane, [w:] Parlament, prawo, ludzie. Studiaofiarowane Profesorowi Juliuszowi Bardachowi, Warszawa 1996, s. 134-141; Ten¿e, Z problematyki klasy-fikacji sejmików ziemskich, Prace Naukowe UŒ 5, Pr. Prawn. I, Katowice 1969, s. 89-105. A. Lityñski jesttak¿e autorem kilku artyku³ów poœwiêconych samorz¹dowi sejmikowemu województwa p³ockiego.

monografie pióra Andrzeja Rachuby i Andrzeja B. Zakrzewskiego, które ukazuj¹ pod-stawy funkcjonowania parlamentaryzmu litewskiego24.

Równie fragmentarycznie prezentuje siê na tym tle stan badañ nad przesz³oœci¹ sej-miku województw poznañskiego i kaliskiego. Tylko szeœciu historyków podjê³o jak do-tychczas szerzej zakrojone prace. Jako pierwszy uczyni³ to Kazimierz Jarochowski, je-den z najwybitniejszych historyków polskich XIX w. (jego prace s¹ do dziœ szerokowykorzystywane), który opracowa³ w swym obszernym artykule lata 1704-171725. Kolej-nym by³ Stanis³aw Pomykaj, który w 1932 r. wyda³ niewielk¹ ksi¹¿eczkê poœwiêcon¹dziejom sejmiku w latach panowania Augusta III26. Po drugiej wojnie œwiatowej naj-wczeœniejszymi dziejami sejmiku wielkopolskiego u schy³ku XIV i w 1. po³owie XV w.zaj¹³ siê w swojej niepublikowanej niestety rozprawie doktorskiej Witold Stronczyñ-ski27. W³odzimierz Dworzaczek zaj¹³ siê analiz¹ wielkopolskiej reprezentacji sejmowejw latach 1572-1655 i wyda³ pierwszy tom Akt sejmikowych województw poznañskiego i kali-skiego28. Kolejny fragment dziejów sejmiku opracowa³ Stanis³aw P³aza, który, korzy-staj¹c z edycji W³odzimierza Dworzaczka oraz w³asnych kwerend, opisa³ dzieje sejmikuw latach 1572-1632 – skupi³ siê jednak wy³¹cznie na problematyce ustrojowo-prawnej,pozostawiaj¹c na boku rozleg³e kwestie polityczne i samorz¹dowo-gospodarcze29. Ostat-nim, który podj¹³ próbê przybli¿enia wybranych kwestii dotycz¹cych funkcjonowania

Wstêp

11

24 A. Rachuba, Wielkie Ksiêstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach1569-1763, Warszawa 2002; A.B. Zakrzewski, Sejmiki Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego XVI-XVIII w.Ustrój i funkcjonowanie: sejmik trocki, Warszawa 2000. Tam równie¿ bibliografia prac dotycz¹cych sej-mików litewskich. Odrêbnoœciom systemu parlamentarnego Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego odrêb-ny artyku³ poœwiêci³ A.B. Zakrzewski, Odrêbnoœci systemu parlamentarnego Wielkiego Ksiêstwa Litew-skiego w XVI-XVIII w., [w:] Rzeczpospolita w XVI-XVIII wieku. Pañstwo czy wspólnota?, red. B. Dybaœ,P. Hanczewski, T. Kempa, Toruñ 2007, s. 107-128.

25 K. Jarochowski, Lauda po³¹czonych województw kaliskiego i poznañskiego za panowania Augusta II,Ateneum, 34 (1884), t. 3, s. 259-282, 416-435; 2 wyd. – [w:] K. Jarochowski, Z czasów saskich spraw wew-nêtrznych, polityki i wojny, Poznañ 1886, s. 1-80; 3 wyd. – [w:] K. Jarochowski, Zdobywcy i okupanci staro-polskiego Poznania, Poznañ 2008. W tym miejscu wypada skorygowaæ pojawiaj¹ce siê ostatnio w litera-turze b³êdne przekonanie, jakoby by³a to edycja Ÿród³owa – myl¹cy jest niestety tytu³ – zob.:D. Maki³³a, W³adza wykonawcza w Rzeczypospolitej. Od po³owy XVII w. do 1763 r., Toruñ 2003, s. 260;R. Kozyrski, Sejmik szlachecki ziemi che³mskiej 1648-1717, Lublin 2006, s. 239. Obaj autorzy zaliczyliten obszerny artyku³ do edycji Ÿród³owych. Wiele wa¿nych ustaleñ odnosz¹cych siê do sejmiku wiel-kopolskiego znajduje siê tak¿e w licznych ksi¹¿kach i artyku³ach Jarochowskiego (wykaz w bibliogra-fii zamieszczonej na koñcu ksi¹¿ki).

26 S. Pomykaj, Sejmiki wielkopolskie w Œrodzie w latach 1733-1763, Kalisz 1932.27 W. Stronczyñski, Sejmiki wielkopolskie w pierwszej po³owie XV w., Poznañ 1966 [rozprawa dok-

torska, maszynopis w Bibliotece UAM] – promotorem rozprawy by³ wybitny poznañski historykZdzis³aw Kaczmarczyk.

28 W. Dworzaczek, Sk³ad spo³eczny wielkopolskiej reprezentacji sejmowej w latach 1572-1655, RH,23 (1957), s. 281-309; Akta sejmikowe województw poznañskiego i kaliskiego, t. I, cz. 1: 1572-1616, Poznañ1957, t I, cz. 2: 1616-1632, Poznañ 1962, wyda³ W. Dworzaczek.

29 S. P³aza, Sejmiki i zjazdy szlacheckie województw poznañskiego i kaliskiego. Ustrój i funkcjonowanie(1572-1632), Warszawa-Kraków 1984.

samorz¹du sejmikowego województw poznañskiego i kaliskiego w XVII i XVIII w., jestpisz¹cy te s³owa30. Stan badañ uzupe³nia jeszcze kilka przyczynkowych artyku³ów au-torstwa Józefa Dobosza31, Jolanty Dworzaczkowej32, Przemys³awa Glabiszewskiego33,Andrzeja Kamieñskiego34 i Jacka Sobczaka35. Udzia³em miasta Poznania w sejmachi sejmikach staropolskich zaj¹³ siê Marian Mika36. Dzieje sejmiku doby panowaniaAugusta II s¹ ju¿ czêœciowo rozpoznane dziêki pracom Jarochowskiego i pisz¹cegote s³owa, jednak wci¹¿ brakowa³o opracowania monograficznego ca³oœci, które dope³-nia³oby wydan¹ dwa lata temu edycjê Akt sejmikowych z tego okresu.

Wœród wykorzystanych przy pisaniu publikacji wymieniæ trzeba monografiê mia-steczka Œrody, przez wieki goszcz¹cego ko³o sejmikowe województw wielkopolskich37

12

30 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska. Organ samorz¹du sejmikowego oraz element ad-ministracji skarbowej Rzeczypospolitej szlacheckiej (1686-1766), RDSG, 62 (2002), s. 207-230; Ten¿e,Komisja Skarbowa Poznañska. Z dziejów sejmikowego s¹downictwa i administracji skarbowej w XVIIi XVIII w., Poznañ 2003; Ten¿e, Komisja Skarbowa Poznañska. Z dziejów twórcy archiwum skarbowegosamorz¹du sejmikowego w XVII i XVIII w., MHA, 12 (2000), s. 35-52; Ten¿e, Problematyka archiwal-na w uchwa³ach sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego w czasach saskich (1696-1763), [w:] Pamiêt-nik II Ogólnopolskiego Zjazdu Studentów Archiwistyki, red. I. Mamczak-Gadkowska, Poznañ 1998,s. 39-46; Ten¿e, Sejmik województw poznañskiego i kaliskiego w latach 1696-1702, [w:] Scripta Minora,t. IV, red. B. Lapis, Poznañ 2006, s. 403-492; Ten¿e, Sejmikowe próby remontu zamku poznañskiegow XVIII w., KMP, 2004, nr 4, s. 279-302; Ten¿e, Funkcjonowanie samorz¹du sejmikowego województwpoznañskiego i kaliskiego od XVI do XVIII wieku, [w:] Sejmik wielkopolski. Przesz³oœæ i teraŸniejszoœæ, red.A. Kamieñski, Szczecin 2008, s. 19-33; Ten¿e, Kwestie religijne w polityce sejmiku województw poznañ-skiego i kaliskiego w latach 1696-1732, [w:] Religia i polityka. Kwestie wyznaniowe i konflikty politycznew Europie w XVIII wieku, red. L. Harc, G. W¹s, Wroc³aw 2009, s. 403-413; Ten¿e, Klasyfikacja sejmi-ków na przyk³adzie funkcjonowania sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego w latach 1696-1732,[w:] O prawie i jego dziejach ksiêgi dwie. Studia ofiarowane Profesorowi Adamowi Lityñskiemu w czterdzie-stopiêciolecie pracy naukowej i siedemdziesiêciolecie urodzin, ks. I, red zespó³, Bia³ystok-Katowice 2010,s. 589-594.

31 J. Dobosz, Od wieców i zjazdów do sejmików, [w:] Sejmik wielkopolski. Przesz³oœæ i teraŸniejszoœæ,red. A. Kamieñski, Szczecin 2008, s. 7-18.

32 J. Dworzaczkowa, Sprawa wojska na sejmikach wielkopolskich, [w:] Pax et bellum, pod red. K. Olej-nika, Poznañ 1993, s. 55-64.

33 P. Glabiszewski, Pierwszy sejmik ekstraordynaryjny w Wielkopolsce „za uniwersa³ami Stanis³awa I”2 XII 1704 – 15 VI 1705, Poznañski Rocznik Archiwalno-Historyczny, 8/9 (2001/2002), s. 75-82.

34 A. Kamieñski, Problem ochrony obrad zgromadzeñ ziemskich w Polsce w XVI-XVIII w. (Naprzyk³adzie województwa poznañskiego i kaliskiego w Œrodzie), [w:] Sejmik wielkopolski. Przesz³oœæ i tera-Ÿniejszoœæ, s. 34-42.

35 J. Sobczak, Wielkopolski samorz¹d szlachecki, KW, 18 (1990), nr 3, [druk.:] 1991, s. 5-14; Ten¿e,Laudum sejmiku powiatu koœciañskiego i ziemi wschowskiej 14-18 II 1792, R£, 7 (1985), s. 263-272; Ten¿e,Organizacja i s¹downictwo kaliskiej Komisji Porz¹dkowej Cywilno-Wojskowej (1790-1792), RK, 17 (1984);Ten¿e, Powiat koniñski na zreformowanym sejmiku kaliskim 14 lutego 1792 roku, RK, 6 (1978), s. 209-216;Ten¿e, Reforma sejmików na Sejmie Czteroletnim i jej realizacja w Wielkopolsce, RH, 46 (1980), s. 67-96.

36 M. Mika, Udzia³ Poznania w sejmach Rzeczypospolitej od koñca XV w. do 1791 r., [w:] Tego¿, Stu-dia nad patrycjatem poznañskim, Poznañ 2006.

37 Dzieje Œrody Wielkopolskiej, red. S. Nawrocki, Œroda Wlkp. 1990.

oraz o wydan¹ w 2008 roku, cenn¹, bogato ilustrowan¹, a przede wszystkim opart¹o wnikliw¹ kwerendê monografiê koœcio³a sejmikowego – kolegiaty w Œrodzie Wielko-polskiej, autorstwa Bo¿eny Urbañskiej38.

Prace nad sejmami doby saskiej, które mog³yby byæ pomocne przy rekonstrukcji ¿y-cia sejmikowego, nie przedstawiaj¹ zadowalaj¹cego obrazu. Doktrynom politycznymoraz dzia³alnoœci sejmu doby saskiej dwie monografie poœwiêci³ Henryk Olszewski39.Zaledwie trzy sejmy z okresu panowania Augusta II posiadaj¹ swoje odrêbne opracowa-nia – sejmem pacyfikacyjnym zaj¹³ siê Bogus³aw Dybaœ40, sejmowi lubelskiemu 1703 r.ksi¹¿kê poœwiêci³ Jaros³aw Porazinski41, sejmem z limity 1719-1720, pod k¹tem sprawmiêdzynarodowych zajê³a siê Urszula Kosiñska42. Wiele informacji znaleŸæ mo¿na ró-wnie¿ w pracach poœwiêconych sejmom staropolskim w szerszym ujêciu43. O sytuacjipolitycznej tego okresu pisali w swoich monografiach i artyku³ach Jaros³aw Porazinski44

i Jacek Kurek45, poœwiêcaj¹c równie¿ sporo miejsca i sprawom sejmowym. Radami sena-tu doby Augusta II zajmowa³ siê Mariusz Markiewicz46. Nie mo¿na nie wspomnieærównie¿ o pracach Jacka Staszewskiego, z biografi¹ Augusta II na czele47.

Badania nad dziejami politycznymi Wielkopolski w epoce saskiej nie wysz³y nawetpoza fazê wstêpn¹. Nadal podstawowych informacji na temat wielu wydarzeñ pierwszejpo³owy XVIII w. dostarczaj¹ liczne prace Kazimierza Jarochowskiego48 i oparte na nichw du¿ej mierze odnoœne rozdzia³y Dziejów Wielkopolski, autorstwa W³odzimierza Dwo-rzaczka49.

Wstêp

13

38 B. Urbañska, Kolegiata w Œrodzie Wielkopolskiej, Œroda 2008.39 H. Olszewski, Doktryny prawno-ustrojowe czasów saskich 1697-1763, Warszawa 1961; Ten¿e, Sejm

Rzeczypospolitej epoki oligarchii 1652-1763, Prawo – praktyka – teoria – programy, Poznañ 1966. Zob. tak-¿e szereg artyku³ów tego autora.

40 B. Dybaœ, Sejm pacyfikacyjny w 1699 roku, Toruñ 1991.41 J. Porazinski, Sejm lubelski 1703 r. i jego miejsce w konfliktach wewnêtrznych na pocz¹tku XVIII

wieku, Warszawa 1988.42 U. Kosiñska, Sejm 1719-1720 a sprawa ratyfikacji traktatu wiedeñskiego, Warszawa 2003.43 Historia sejmu polskiego, t. 1: Do schy³ku szlacheckiej Rzeczypospolitej, red. J. Michalski, Warszawa

1984; W. Kriegseisen, Sejm Rzeczypospolitej szlacheckiej (do 1763 roku). Geneza i kryzys w³adzy ustawo-dawczej, Warszawa 1995.

44 J. Porazinski, Epiphania Poloniae. Orientacje i postawy polityczne szlachty polskiej w dobie wielkiejwojny pó³nocnej (1702-1710), Toruñ 1999; Ten¿e, Malborska rada senatu w 1703 r., ZH, 44 (1979), z. 2;Ten¿e, Opozycja antysaska w Rzeczypospolitej za Augusta II jako problem polityczny i ustrojowy, AU NC,Nauki Hum.-Spo³. z. 259: Historia Nr 28 (1993), s. 93-101; Ten¿e, Opozycja wielkopolska na pocz¹tkuwojny pó³nocnej (1702-1703), AU NC, Nauki Hum.-Spo³. z. 158: Historia Nr 20 (1985), s. 97-111.

45 J. Kurek, U schy³ku panowania Augusta II Sasa. Z dziejów wewnêtrznych Rzeczypospolitej (1729--1733), Katowice 2003.

46 M. Markiewicz, Rady senatorskie Augusta II (1697-1733), Wroc³aw 1988.47 J. Staszewski, August II Mocny, Wroc³aw 1998. Pozosta³e prace w Bibliografii.48 Wykaz wykorzystanych prac K. Jarochowskiego w Bibliografii.49 W. Dworzaczek, ¯ycie polityczne w latach 1659-1700. Dezorganizacja dzia³alnoœci sejmików oraz

Tego¿, Wojna pó³nocna. ¯ycie polityczne do œmierci Augusta II (1733 r.), [w:] Dzieje Wielkopolski, t. 1, red.J. Topolski, Poznañ 1969, s. 690-704.

W zakresie problematyki wojskowej i skarbowo-wojskowej doby panowania Au-gusta II nieocenione nadal pozostaj¹ monografie Micha³a Nycza i Jana Wimmera50.W kwestiach zwi¹zanych z wojskowoœci¹ rosyjsk¹, która w dobie wojny pó³nocnej wielo-krotnie styka³a siê z samorz¹dem sejmikowym w Wielkopolsce, przydatnych informacjidostarcza wydana ostatnio praca Paw³a Krokosza51.

Stan historiografii zdecydowanie nie pozwala³ na podjêcie prac i napisanie mo-nografii sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego bez uprzednich rozleg³ychbadañ Ÿród³owych. Pisz¹cy te s³owa rozpocz¹³ je ju¿ kilkanaœcie lat temu, groma-dz¹c wszelkie dokumenty i informacje na temat sejmiku w latach panowania Augusta IIi Augusta III oraz okolicznoœci politycznych towarzysz¹cych jego obradom. W wyni-ku przeprowadzonych kwerend zgromadzony zosta³ niezwykle obszerny materia³ Ÿród-³owy, który sta³ siê podstaw¹ wydania kolejnego, licz¹cego ponad 1200 stron tomu Aktsejmikowych52. Wydany materia³, wraz z niezbêdnymi uzupe³nieniami pozwoli³ z koleinapisaæ niniejsz¹ monografiê. Doœwiadczenie ostatnich lat, zarówno przy pracy nadedycj¹ Ÿród³ow¹, jak i nad monografi¹ pokazuje, ¿e jest to najbardziej optymalny sposóbpracy nad sejmikami. Dziêki niemu uzyskaæ mo¿na najpe³niejszy obraz analizowanejinstytucji.

Wykorzystane przy wydawaniu Akt sejmikowych i pisaniu ksi¹¿ki Ÿród³a pocho-dz¹ z zasobów i zbiorów krajowych archiwów oraz bibliotek. Przede wszystkim z Archi-wum Pañstwowego w Poznaniu, gdzie w œwietnym stanie zachowa³y siê niemal wszyst-kie ksiêgi grodzkie i ziemskie z doby staropolskiej – w nich w³aœnie, w serii relationesksi¹g grodzkich 10 grodów i przygródków (grody w Poznaniu, Kaliszu, Wschowie, Naklei Wa³czu oraz przygródki w Koœcianie, Kcyni, GnieŸnie, Koninie i Pyzdrach) za-chowa³y siê rozproszone, ró¿norodne akta sejmikowe. Niezwykle wa¿ne by³y jednakkwerendy w Archiwum G³ównym Akt Dawnych, Archiwach Pañstwowych w Gdañ-sku, Krakowie i Toruniu oraz w bibliotekach w: Warszawie (Biblioteka Narodowai Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego), Krakowie (Biblioteka XX. Czartoryskich,Biblioteka Jagielloñska i Biblioteka PAU i PAN), Kórniku (Biblioteka PAN), Pozna-niu (Biblioteka Raczyñskich), Gdañsku (Biblioteka PAN) i Wroc³awiu (BibliotekaOssoliñskich).

Nieocenion¹ pomoc¹ by³a opracowana na podstawie ogromnej kwerendy przepro-wadzonej przez W³odzimierza Dworzaczka komputerowa baza danych „Teki Dwo-rzaczka”, bez której identyfikacja wielu osób by³aby niezwykle utrudniona53. Przydat-ne okaza³y siê równie¿ biogramy zamieszczone w Polskim S³owniku Biograficznym.Wykorzystane teksty konstytucji sejmowych pochodz¹ z odpowiednich tomów reedycji

14

50 M. Nycz, Geneza reform skarbowych sejmu niemego 1697-1717. Studium z dziejów skarbowo-wojsko-wych, Poznañ 1938; PTPN, Prace Komisji Historycznej, t. XII, z. 1; J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospoli-tej w dobie wojny pó³nocnej, Warszawa 1956.

51 P. Krokosz, Rosyjskie si³y zbrojne za panowania Piotra I, Kraków 2010.52 Akta sejmikowe województw poznañskiego i kaliskiego. Lata 1696-1732, wyda³ M. Zwierzykowski,

Poznañ 2008.53 Teki Dworzaczka 1.2.0 dla Windows. Materia³y historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielko-

polskiej XIV-XX wieku, Kórnik-Poznañ 1997.

Voluminów legum, dokonanej przez Jozafata Ochryzko54. Szczegó³owy wykaz wykorzy-stanych przy pisaniu niniejszej ksi¹¿ki materia³ów i literatury zamieszczono w biblio-grafii. Podsumowanie stanu badañ nad staropolskim parlamentaryzmem zostaniew nied³ugim czasie wydany w postaci Bibliografii parlamentaryzmu Rzeczypospolitej szla-checkiej, przygotowywanej do druku przez Roberta Ko³odzieja oraz pisz¹cego te s³owa.

Analiza powsta³ych ju¿, fragmentarycznych niestety monografii sejmikowych poka-zuje, ¿e poza kilkoma wyj¹tkami, ¿adna nie wykracza poza 1717 r. Jedynie monografiesejmiku krakowskiego, kujawskiego i ³êczyckiego, generalnego województwa mazo-wieckiego oraz sejmików Prus Królewskich obejmuj¹ szersze ramy chronologiczne.Wci¹¿ trudno bêdzie wiêc na tej podstawie dokonaæ analizy porównawczej w celu odpo-wiedzi na postawione w niniejszej ksi¹¿ce pytanie o skutki reform Sejmu Niemego. Mo-nografie te ró¿ni¹ siê równie¿ pod wzglêdem sposobu podejœcia do instytucji sejmikui stawianego kwestionariusza pytañ badawczych. Czêœæ ogranicza siê wy³¹cznie do kwe-stii ustrojowo-prawnych55, natomiast prace pisane z perspektywy historycznej, powstaj¹zasadniczo wed³ug modelu zaproponowanego w 1973 r., w monografii sejmiku ³êczyc-kiego pióra Jerzego W³odarczyka – obok czêœci ustrojowo-prawnej materia³ sejmikowyanalizowany jest pod k¹tem rozmaitych zagadnieñ, jakie podejmowa³o ko³o sejmiko-we56. Zdaniem pisz¹cego te s³owa, rozwi¹zanie to, przyjête niestety przez wiele póŸ-niejszych monografii sejmikowych57, powoduje zagubienie wielu cech specyficznychw funkcjonowaniu instytucji. Zaproponowana w niniejszej ksi¹¿ce metoda podzia³umonografii na dwie czêœci – historyczno-ustrojow¹ (odzwierciedla dwie z p³aszczyznwskazanych przez A. Lityñskiego – formê organizacyjn¹ i sposób funkcjonowania58)oraz sensu stricto historyczn¹, prezentuj¹c¹ dzieje sejmiku w uk³adzie chronologicznym,pozwala œledziæ przemiany instytucji pod wp³ywem otaczaj¹cych j¹ okolicznoœci. Po-szukiwanie odpowiedzi na pytania o poszczególne problemy w uchwa³ach sejmikowych,stanowisko wobec ró¿nych problemów Rzeczypospolitej (zakres rzeczowy dzia³ania59)stanowi dobr¹ podstawê do opracowywania towarzysz¹cych monografiom artyku³ów.

Wstêp

15

54 Volumina legum. Przedruk zbioru praw staraniem ks. pijarów w Warszawie od roku 1732 do roku1782 wydanego, t. I-VI, wyda³ J. Ochryzko, Petersburg 1859-1860.

55 Modelu ustrojowego, formy sejmiku zasadniczo trzymali siê autorzy prac z okresu miêdzywo-jennego, a z tych wydanych po 1945 r.: J.A. Gierowski (1948), K. Przyboœ (1981), S. P³aza (1984, 1987),S. Achremczyk (1999), A.B. Zakrzewski (2000) czy K. Mazur (2006 – analiza ustrojowa umieszczonaw szerszym kontekœcie historycznym, z uwzglêdnieniem uk³adu si³ politycznych, stosunku do insty-tucji ustrojowych pañstwa i obrony odrêbnoœci) – zob. A. Lityñski, Sejmiki w dawnej Rzeczypospolitej.Problemy badawcze, CPH, 48 (1996), z. 1-2, s. 55.

56 J. W³odarczyk rozdzia³y 1-7 i 12 poœwiêci³ wa¿nym kwestiom ustrojowym, w rozdzia³ach od 8do 11 zaj¹³ siê ju¿ ró¿nymi zagadnieniami w uchwa³ach: pogl¹dy i polityka spo³eczna, stanowisko wo-bec Koœcio³a katolickiego i innych wyznañ, stanowisko wobec podstawowych wewnêtrznych pro-blemów politycznych, stosunek do s¹siadów (J. W³odarczyk, Sejmiki ³êczyckie).

57 Model W³odarczyka, czêsto znacznie go poszerzaj¹c na rzecz zagadnieñ pozaustrojowych pod-jêli: Z. Trawicka (1985), A. Filipczak-Kocur (1989), J. Choiñska-Mika (1998), M. Ujma (2003), J. Ter-nes (2004), R. Kozyrski (2006), A. Burkietowicz (2009).

58 A. Lityñski, Sejmiki w dawnej Rzeczypospolitej, s. 54.59 Tam¿e.

W najbli¿szym czasie wydaje siê niezbêdna dyskusja warsztatowa w gronie coraz licz-niejszych badaczy sejmików, która mog³aby s³u¿yæ wypracowaniu wspólnego modelumonografii, u³atwiaj¹cego w przysz³oœci porównanie wyników badañ i napisanie nowejsyntezy ich dziejów.

Rozprawa sk³ada siê z dwóch zasadniczych czêœci. Pierwsza z nich poœwiêcona zo-sta³a zagadnieniom natury ustrojowej – zakresowi, organizacji i funkcjonowaniu sa-morz¹du sejmikowego w województwach poznañskim i kaliskim w latach 1696-1732.Sk³ada siê z trzech rozdzia³ów. Rozdzia³ pierwszy zawiera ogóln¹ charakterystykê tery-torium sejmikowego oraz miejsc obrad. Rozdzia³ drugi skupiony jest na kwestii organi-zacji samorz¹du sejmikowego – jego czêœciach sk³adowych, na czele z ko³em sejmiko-wym. Omówieni zostali funkcjonariusze sejmikowi – marsza³ek wraz z towarzysz¹cymimu w okresach konfederacji konsyliarzami, sekretarzami, poza tym asesorzy sejmikowi,pos³owie wysy³ani z sejmiku na sejm i do ró¿nych osób, deputaci trybunalscy, komisarzeskarbowi, sêdziowie kapturowi, s¹dowi plenipotenci sejmikowi, poborcy i komisarzedo zadañ specjalnych. Osobne miejsce poœwiêcono wyodrêbnionym instytucjom pod-porz¹dkowanym sejmikowi œredzkiemu – Komisji Skarbowej Poznañskiej oraz wojskusejmikowemu. W rozdziale trzecim umieszczono analizê podstawowych zagadnieñzwi¹zanych z praktyk¹ funkcjonowania sejmiku, takich jak klasyfikacja zgromadzeñsejmikowych, podstawy prawne zgromadzeñ i ich terminy, frekwencja podczas zgroma-dzeñ, kompetencje samorz¹du sejmikowego, procedura – a w jej ramach zwo³ywaniei przygotowywanie zgromadzenia, przebieg obrad, limitowanie, zrywanie oraz doku-mentacja sejmikowa.

Czêœæ druga ma nieco inny charakter – jest prezentacj¹ dziejów politycznych sej-miku województw poznañskiego i kaliskiego w badanym okresie w uk³adzie chronolo-gicznym. Znajduj¹ siê w nim m.in. informacje o polityce sejmikowej w powi¹zaniuz najwa¿niejszymi wydarzeniami w pañstwie, o udziale sejmiku w kampaniach sejmo-wych oraz okolicznoœciach i uwarunkowaniach funkcjonowania samorz¹du sejmiko-wego. Czêœæ ta sk³ada siê z dziewiêciu rozdzia³ów, poœwiêconych bezkrólewiu (1696--1697), wojnie domowej (1697-1698), krótkiemu okresowi pokoju (1699-1702), po-cz¹tkowi konfliktu ze Szwecj¹ (1702-1703), konfliktowi wewnêtrznemu doby dwukróle-wia (1704-1709), okresowi poprzedzaj¹cemu akces Wielkopolski do konfederacji tarno-grodzkiej (1710-1716), udzia³owi sejmiku w konfederacji (1716-1717), okresowi tzw.pokojowej stabilizacji (1718-1727) oraz schy³kowi panowania Augusta II (1728-1732)i nowej sytuacja politycznej, która znalaz³a odbicie równie¿ w wielkopolskim ¿yciu sej-mikowym.

W podsumowaniu zebrano najwa¿niejsze wnioski p³yn¹ce z obu czêœci ksi¹¿ki orazpodjêto wstêpn¹, opart¹ na przyk³adzie wielkopolskim próbê odpowiedzi na pytanieo nastêpstwa zmian wprowadzonych w funkcjonowaniu sejmików po 1717 r.

Obok bibliografii wa¿n¹ czêœæ ksi¹¿ki stanowi¹ aneksy – s³u¿¹ pomoc¹ przy lekturzeposzczególnych fragmentów, a jednoczeœnie dostarczaj¹c¹ materia³u do dalszych badañi porównañ z innymi sejmikami. Aneks I zawiera zestawienie chronologiczne wszyst-kich ustalonych Ÿród³owo i poddanych analizie zgromadzeñ sejmikowych. Aneksy II-IXstanowi¹ zestawienia funkcjonariuszy sejmikowych: marsza³ków, pos³ów na sejm, po-s³ów do ró¿nych osób, deputatów trybunalskich, komisarzy skarbowych radomskich

16

i lwowskich, sêdziów kapturowych, komisarzy nadzwyczajnych oraz oficerów wojskasejmikowego. Aneksy X i XI zawieraj¹ obszerne uzupe³nienia edycji Akt sejmikowych.

W tym miejscu pragnê z³o¿yæ serdeczne podziêkowania wszystkim, którzy wspieralimnie podczas wielu lat gromadzenia materia³ów i pisania niniejszej ksi¹¿ki. Serdecz-ne uk³ony i wyrazy wdziêcznoœci kierujê do wszystkich Wspó³pracowników, Kolegówi Przyjació³ z Zak³adu Historii Nowo¿ytnej do XVIII wieku Instytutu Historii UAM,którzy zawsze gotowi byli do dyskusji i na ró¿nych etapach pracy udzielali ¿yczliwychwskazówek. Podziêkowania nale¿¹ siê Pracownikom archiwów i bibliotek, którzy zaw-sze s³u¿yli rad¹ i cierpliwie udostêpniali setki tomów rêkopisów. Najgorêtsze podziêko-wania nale¿¹ siê jednak przede wszystkim mojej Rodzinie, która przez lata cierpliwiemnie wspiera³a i z wyrozumia³oœci¹ przyjmowa³a wielodniowe kwerendy oraz godzinyspêdzane przed komputerem. Niniejsz¹ ksi¹¿kê dedykujê mojej ¯onie i Synowi.

Micha³ Zwierzykowski

Poznañ, 17 sierpnia 2010 roku

Wstêp

Czêœæ I

Samorz¹d sejmikowy –zakres, organizacjai funkcjonowanie

1. Terytorium sejmikowe i miejsca obrad

Jednym z najwa¿niejszych kryteriów wyznaczaj¹cych zakres dzia³alnoœci sejmiku i roz-wijaj¹cego siê wokó³ niego samorz¹du by³o niew¹tpliwie podleg³e mu terytorium.To w³aœnie ono determinowa³o dzia³ania sejmiku w wielu aspektach. Geopolitycznepo³o¿enie w ramach Rzeczypospolitej szlacheckiej oraz wzglêdem jej s¹siadów warun-kowa³o wiele decyzji politycznych, przes¹dza³o o czêstym, bezpoœrednim zaanga¿owa-niu w konflikty lub gwarantowa³o spokój i pokojow¹ egzystencjê. Rozmiar obszarupodleg³ego sejmikowi oraz jego zaludnienie, liczebnoœæ i struktura spo³eczna zamiesz-kuj¹cej go szlachty, mieszczañstwa, rozwój handlu, zarówno miêdzynarodowego, jaki wewnêtrznego, decydowa³y o sile finansowej, militarnej i politycznej sejmiku na are-nie pañstwowej. Historyczne tradycje danego terytorium wp³ywa³y na presti¿ i znacze-nie sejmiku w systemie ustrojowym pañstwa, a tak¿e warunkowa³y szereg cech specy-ficznych sejmiku. Wewnêtrzna struktura ustrojowa terytorium wp³ywa³a czêsto nastronê praktyczn¹ podejmowanych przez samorz¹d sejmikowy zadañ – pobór podatków,oblatowanie dokumentów sejmikowych, jurysdykcjê funkcjonariuszy sejmikowych itp.

W zwi¹zku z powy¿szym, ju¿ czterdzieœci lat temu Adam Lityñski wskaza³, ¿eg³ównym wyró¿nikiem sejmiku jako instytucji ustrojowej by³o w³aœnie jego teryto-rium1. Obejmowaæ mog³o ró¿nej wielkoœci jednostki administracyjne pañstwa szla-checkiego. By³y sejmiki jednego województwa, np. krakowskiego czy sieradzkiego, obej-muj¹ce jedn¹ ziemiê, np. wieluñsk¹ czy dobrzyñsk¹, jeden powiat, ksiêstwo (oœwiêcim-sko-zatorskie), a w dwóch przypadkach nawet ³¹cznie dwa województwa – poznañskiei kaliskie oraz brzesko-kujawskie i inowroc³awskie. W³aœnie od podleg³ej sobie jedno-stki terytorialnej sejmik czêsto przyjmowa³ potoczn¹ nazwê – sejmik krakowski, sie-radzki itp. Inne okreœlenia sejmików, odnosz¹ce siê zazwyczaj do g³ównej problematykipodejmowanej podczas obrad – na przyk³ad wybór pos³a, deputata, relacja pos³ów posejmie, czy specyfiki zwo³ania – za uniwersa³em, z limity, wyznaczaj¹ jedynie ró¿nerodzaje zgromadzeñ danego sejmiku, funkcjonuj¹cego w ramach jednego, okreœlonegoprawem i zwyczajem terytorium2.

21

1 A. Lityñski, Z problematyki klasyfikacji sejmików ziemskich, Prace Naukowe UŒ, 5 (1969), PracePrawnicze I, s. 89-105.

2 M. Zwierzykowski, Klasyfikacja sejmików na przyk³adzie funkcjonowania sejmiku województw poz-nañskiego i kaliskiego w latach 1696-1732, [w:] O prawie i jego dziejach ksiêgi dwie. Studia ofiarowane

W ramach swojego terytorium ka¿dy sejmik posiada³ utrwalone prawem i zwycza-jem miejsce obrad, od którego równie¿ czêsto nadawano mu potoczn¹ nazwê, np. sejmikœredzki, proszowicki, szadkowski. Jak jednak wiemy z wielu przyk³adów, ka¿dy z se-jmików Rzeczypospolitej mia³ w swoich dziejach liczne przypadki obradowania pozazwyczajowym miejscem (nawet obrady poza w³asnym terytorium), wynikaj¹ce z ró¿-nych przyczyn. Choæ miejsce obrad nie by³o jedynym i decyduj¹cym czynnikiem w kwe-stii prawomocnoœci obrad, mia³o jednak na nie znacz¹cy wp³yw w ró¿nych aspektach –fakt obradowania w uœwiêconym tradycj¹ miejscu zakorzenia³ sejmik w przesz³oœci,zwyczajach przodków, obrady w koœciele, na przykoœcielnym cmentarzu, w polu pod na-miotami narzuca³y pewne specyficzne formy organizacyjne. Lokalizacja geograficznamiejsca obrad sejmiku w po³¹czeniu z istniej¹c¹ sieci¹ dróg mog³a u³atwiaæ lub utrud-niaæ dotarcie sejmikuj¹cych na miejsce, czasem nawet, przy niesprzyjaj¹cych warun-kach atmosferycznych, uniemo¿liwiæ pracê samorz¹du.

W rozdziale niniejszym okreœlony zostanie zatem zakres terytorium sejmiku wojew-ództw poznañskiego i kaliskiego oraz ustalone miejsca, w jakich mia³y miejsce obradysejmikowe na przestrzeni lat 1696-1732.

1.1. Terytorium

Sejmik województw poznañskiego i kaliskiego, tak zwanej Wielkopolski w³aœciwej,ju¿ od œredniowiecza obejmowa³ swoimi kompetencjami terytorium obu województw.Pomimo ¿e ustrojowo stanowi³y one odrêbne jednostki administracyjne, tworzy³y jed-noœæ polityczn¹. Œwiadomoœæ tej jednoœci, g³êboko zakorzeniona w umys³ach szlachtywielkopolskiej, gwarantowa³a spójnoœæ rozleg³ego terytorium sejmikowego mimo ist-niej¹cych podzia³ów. W okresie objêtym niniejszym opracowaniem nie odnaleŸliœmy¿adnych przejawów jakichkolwiek tendencji rozbijaj¹cych integralnoœæ terytorialn¹samorz¹du sejmikowego Wielkopolski w³aœciwej.

Województwa poznañskie i kaliskie stanowi³y najbardziej wysuniêt¹ na zachód czê-œæ Rzeczypospolitej, wchodzi³y w sk³ad Korony, a w jej ramach by³y czêœci¹ tzw. prowin-cji wielkopolskiej3. Od po³udniowego zachodu, zachodu i pó³nocnego zachodu grani-czy³y z terytoriami nale¿¹cymi do s¹siadów Rzeczypospolitej – z habsburskim Œl¹skiem(wchodz¹cym w sk³ad Korony Czeskiej), nale¿¹cymi do pañstwa brandenbursko-pru-skiego Now¹ Marchi¹ oraz z brandenbursk¹ czêœci¹ Pomorza. W Rzeczypospolitej obawojewództwa wielkopolskie graniczy³y z województwami – pomorskim, inowroc³aw-skim, brzesko-kujawskim, ³êczyckim, sieradzkim i ziemi¹ wieluñsk¹.

Jak ju¿ wspomnieliœmy, terytorium sejmiku województw poznañskiego i kaliskiegowchodzi³o w sk³ad prowincji wielkopolskiej, skupiaj¹cej jeszcze sejmiki województwsieradzkiego, ³êczyckiego, rawskiego, p³ockiego, ziemi dobrzyñskiej, ziemi wieluñskiej

22

Profesorowi Adamowi Lityñskiemu w czterdziestopiêciolecie pracy naukowej i siedemdziesiêciolecie urodzin,ks. I, red zespó³, Bia³ystok-Katowice 2010, s. 589-594.

3 M. Zwierzykowski, Odrêbnoœci ustrojowe Wielkopolski w dobie nowo¿ytnej, [w:] Miêdzy Barokiema Oœwieceniem. Staropolski regionalizm, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2008, s. 54-62.

oraz wspólny sejmik dwóch województw kujawskich – prowincja by³a wa¿nym ele-mentem w mechanizmie staropolskiego parlamentaryzmu. Wymienione wy¿ej sejmikiw sposób naturalny stanowi³y zaplecze polityczne i strefê wp³ywów sejmiku woje-wództw poznañskiego i kaliskiego, o czym bêdzie jeszcze mowa.

Ca³e poznañsko-kaliskie terytorium sejmikowe obejmowa³o ³¹cznie 32 689 km2

i sk³ada³o siê z dwóch województw – poznañskiego (16 166 km2) i kaliskiego (16 523 km2).Województwo poznañskie dzieli³o siê na mniejsze, wykszta³cone ju¿ w œredniowieczujednostki administracyjne – powiaty poznañski, koœciañski, wa³ecki i nieco odrêbn¹ziemiê wschowsk¹. Województwo kaliskie sk³ada³o siê z 6 jednostek, powiatów gnieŸ-nieñskiego, kaliskiego, kcyñskiego, koniñskiego, nakielskiego i pyzdrskiego4.

W ramach tej wewnêtrznej struktury administracyjnej funkcjonowa³a sieæ urzêdówziemskich i grodzkich. Najwy¿sze w hierarchii by³y ziemskie urzêdy senatorskie, któr-ych na wielkopolskim terytorium sejmikowym by³o ³¹cznie 15, najwiêcej ze wszystkichsejmików Rzeczypospolitej. W województwie poznañskim byli to – wojewoda poznañ-ski i kasztelanowie poznañski, miêdzyrzecki, rogoziñski, œremski, przemêcki, krzywiñ-ski i santocki, a w województwie kaliskim wojewoda kaliski, kasztelanowie – kaliski,gnieŸnieñski, lêdzki, nakielski, biechowski i kamieñski. Ni¿ej w hierarchii znajdowa³ysiê urzêdy ziemskie szczebla niesenatorskiego, których starszeñstwo wprowadzonomoc¹ konstytucji w 1611 r. – podkomorzy, starosta grodowy, chor¹¿y, sêdzia, stolnik,podczaszy, podsêdek, podstoli, czeœnik, ³owczy, wojski, pisarz ziemski, miecznik, wojskii skarbnik5. Zgrupowane by³y w ramach trzech odrêbnych hierarchii – poznañskiej,kaliskiej i wschowskiej (pe³na hierarchia urzêdnicza od 1670 r.6), ³¹cznie licz¹cych45 urzêdników7.

Terytorium sejmikowe dzieli³o siê równie¿ na 4 jurysdykcje podleg³e niezale¿nymstarostom grodowym8. Najwa¿niejszym z nich by³ niew¹tpliwie starosta generalnyWielkopolski, któremu podlega³y s¹dy grodzkie w Poznaniu i Kaliszu oraz urzêdygrodzkie w Poznaniu, Kaliszu, Koœcianie, Kcyni, GnieŸnie, Koninie i Pyzdrach. Wagaurzêdu i jego pozycja w Wielkopolsce by³a tak znacz¹ca, ¿e piastowany by³ zawsze przez

Samorz¹d sejmikowy – zakres, organizacja i funkcjonowanie

23

4 S. P³aza, Sejmiki i zjazdy szlacheckie województw poznañskiego i kaliskiego. Ustrój i funkcjonowanie(1572-1632), Kraków 1984, s. 76-78 (w przyp. 1 na s. 77 wykaz literatury poœwiêconej terytorium Wiel-kopolski w³aœciwej).

5 Konstytucja Ordo officialium terrestrium z 1611 (Vol. leg., t. III, s. 16); w 1635 r. moc¹ konstytucjiO skarbnikach uzupe³niono wykaz urzêdów o pominiêtego w 1611 r. skarbnika, przyznaj¹c mu rangêpo wojskim (Vol. leg., t. III, s. 420).

6 Pe³na hierarchia wprowadzona zosta³a na mocy konstytucji Urzêdy ziemskie wschowskie z 1670(Vol. leg., t. V, s. 36). Wczeœniej funkcjonowa³y jedynie urzêdy zwi¹zane z s¹dem ziemskim wschow-skim – sêdzia, podsêdek i pisarz. Urz¹d podkomorzego zanikn¹³ w po³owie XVI w. i reaktywowano godopiero od 1677 r. (por. A. Bieniaszewski, Wstêp, [w:] Urzêdnicy wielkopolscy XVI-XVIII wieku. Spisy,oprac. A. Bieniaszewski, Wroc³aw 1987, s. 9).

7 A. Bieniaszewski, Wstêp, s. 11-17.8 Nale¿y tu sprostowaæ pomy³kê S. P³azy, który w swej monografii sejmiku woj. poznañskiego

i kaliskiego z lat 1572-1632 napisa³, ¿e na jego terytorium by³o a¿ 10 starostów grodowych (S. P³aza,Sejmiki i zjazdy, s. 88), choæ kilka stron wczeœniej pisa³ poprawnie o czterech listach wysy³anych z kan-celarii do starostów grodowych (s. 79).

senatora. Co wiêcej, w zwi¹zku z prawem o inkompatybiliach, nie mog¹c ³¹czyæ goz urzêdem senatorskim z Wielkopolski, kandydaci na urz¹d tak zwanego genera³a wiel-kopolskiego rezygnowali nieraz z wy¿szej godnoœci w senacie na rzecz ni¿szej w s¹sied-nich województwach (najczêœciej inowroc³awskim lub ³êczyckim). Obok starosty gene-ralnego odrêbn¹ jurysdykcjê s¹dow¹ nad swoimi powiatami sprawowali starostowiewschowski, wa³ecki i nakielski. Wszyscy starostowie w podleg³ych sobie s¹dach i urzê-dach posiadali zale¿n¹ od sobie i odwo³ywaln¹ grupê urzêdników: podstaroœciego lubsêdziego surrogatora (zastêpcê), pisarza grodzkiego, regenta, burgrabiego oraz licznychkancelistów ni¿szej rangi (susceptantów, lektantów, aktykantów). W przypadku starostygeneralnego liczba podleg³ych mu urzêdników dochodzi³a do kilkudziesiêciu osób9.

Na jednostki administracyjne struktury pañstwowej nak³ada³y siê podzia³y koœcielne,które niejednokrotnie odgrywa³y pewn¹ rolê w funkcjonowaniu aparatu sejmikowego –na przyk³ad na sieci parafialnej opiera³y siê czêœciowo taryfy podatkowe. Na terytoriumsejmiku poznañsko-kaliskiego znajdowa³y siê czêœci archidiecezji gnieŸnieñskiej (archi-diakonaty: wiêksze czêœci gnieŸnieñskiego i kaliskiego oraz fragment kamieñskiego – de-kanaty nakielski, ³ob¿enicki i fragmenty wiêcborskiego o powierzchni ponad 12 000 km2)oraz diecezji poznañskiej (archidiakonaty: poznañski, pszczewski i œremski o ³¹cznej po-wierzchni 20 285 km2), a na po³udniowym skraju województwa poznañskiego dwie para-fie nale¿a³y do diecezji wroc³awskiej. Na terenie sejmikowym znajdowa³y siê ³¹cznie 582parafie – 232 w woj. poznañskim, a 350 w woj. kaliskim (w tym 89 nale¿¹cych do diecezjipoznañskiej)10. Choæ obie stolice biskupie w GnieŸnie i Poznaniu le¿a³y na obszarze sej-mikowym, to ich ordynariusze rzadko lub wcale w nich nie przebywali, rezyduj¹c najczê-œciej w Warszawie lub £owiczu czy Skierniewicach – w omawianym okresie zaledwiekilkakrotnie odnotowaæ mo¿na obecnoœæ biskupów na sejmiku (o czym w kolejnym roz-dziale). W Poznaniu i GnieŸnie funkcjonowa³y natomiast kapitu³y katedralne, którez mocy zwyczaju mia³y prawo wysy³ania swoich przedstawicieli na sejmik11.

Odrêbnie od struktury diecezjalnej w województwach poznañskim i kaliskim funk-cjonowa³y liczne zakony – w poznañskim 10 klasztorów mêskich i 6 ¿eñskich, w kali-skim 17 klasztorów mêskich i 3 ¿eñskie. Wœród nich 8 placówek mia³o rangê opactwa:6 cysterskich (Bledzew, Goœcikowo-Parady¿, Obra, Przemêt, L¹d i W¹growiec), bene-dyktyñskie w Lubiniu oraz opactwo kanoników regularnych lateraneñskich w Trze-mesznie – stanowi³y one obiekt po¿¹dania dla przedstawicieli wielkopolskiej szlachtyrozwijaj¹cych karierê duchown¹. Klasztory najliczniej rozlokowane by³y w Poznaniu,Kaliszu i GnieŸnie12.

Zaludnienie Wielkopolski w drugiej po³owie XVII i w XVIII w. ulega³o du¿ym zmia-nom, spowodowanym przede wszystkim przez dwie wielkie wojny oraz towarzysz¹ce im

24

9 J. Bielecka, Inwentarze ksi¹g archiwów grodzkich i ziemskich Wielkopolski XIV-XVIII w., Poznañ1965, s. 27 i nn.

10 S. Litak, Atlas Koœcio³a ³aciñskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin2006, s. 96, 97.

11 M. Mika, Udzia³ Poznania w sejmach Rzeczypospolitej od koñca XV w. do 1791 r., [w:] Tego¿, Stu-dia nad patrycjatem poznañskim, Poznañ 2006, s. 111 i nn.

12 S. Litak, Atlas, s. 120, 103, 108, 109.

klêski elementarne. Po wojnach po³owy XVII w., wed³ug danych szacunkowych, liczbaludnoœci w Wielkopolsce siêga³a ok. 570 tys. (spadek o 30% w stosunku do 1 po³. XVII w.),wzrastaj¹c do 1700 r. o ok. 12% (do 640 tys.). Wojna pó³nocna i nastêpuj¹ce po niej zabu-rzenia wewnêtrzne szczególnie mocno dotknê³y Wielkopolskê, powoduj¹c, ¿e ok. 1720 r.jej ludnoœæ zmniejszy³a siê znowu do ok. 560 tys., co dawa³o gêstoœæ zaludnienia 17 osóbna 1 km213. Po zakoñczeniu dzia³añ wojennych obserwowaæ mo¿na ponown¹, mozoln¹odbudowê stanu z 1700 r.

W ramach Rzeczypospolitej szlacheckiej Wielkopolska w³aœciwa wyró¿nia³a siê,obok rozleg³ego terytorium i doœæ gêstego zaludnienia, równie¿ struktur¹ spo³eczn¹.W odró¿nieniu od innych czêœci pañstwa szlacheckiego, w województwach wielkopol-skich nie wystêpowa³y wiêksze kontrasty w sprawuj¹cym w³adzê polityczn¹ stanieszlacheckim. Rodzime rody szlacheckie nie osi¹ga³y tutaj nigdy pozycji maj¹tkowejpodobnej do tej, jak¹ na Litwie czy Ukrainie uzyskiwa³y wielkie rody magnackie. Naprze³omie XVII i XVIII w. dosz³o ponadto do znacznych zmian na szczytach elity naj-mo¿niejszych rodów wielkopolskich – miejsce wymieraj¹cych lub odchodz¹cych w cieñLeszczyñskich, Opaliñskich, Czarnkowskich, Potulickich czy Grudziñskich, stopniowoprzejêli Radomiccy, Przyjemscy, Skórzewscy, Mycielscy, Szo³drscy, Gurowscy, Poniñscy,Raczyñscy czy Miel¿yñscy14. Poza olbrzymim, jak na tutejsze warunki, licz¹cym znacz-nie ponad 100 miast i wsi kompleksem dóbr leszczyñskich, przejêtym po ucieczce królaStanis³awa w 1709 r. przez Augusta II i zarz¹dzanego przez administratorów15, w Wiel-kopolsce nie by³o maj¹tków na miarê magnack¹. Przedstawiciele najprzedniejszychrodów magnackich w pañstwie: Sapiehowie, Radziwi³³owie, Potoccy czy Jab³onowscy,którzy osiedlali siê w Wielkopolsce na prze³omie XVII i XVIII w., nie czynili ze swychniewielkich wielkopolskich w³oœci centrów dzia³ania16.

Tworzenie du¿ych maj¹tków utrudnia³a równie¿ niewielka, proporcjonalnie do ob-szaru Wielkopolski, liczba znajduj¹cych siê tu dóbr królewskich, dodatkowo mocnorozdrobnionych (mniejsza ich liczba znajdowa³a siê w woj. poznañskim, dwa razy tylew kaliskim). Najbogatsze starostwo nowodworskie (w pow. wa³eckim) p³aci³o w 1770 r.10 tys. z³ kwarty rocznie17. O spadku roli ogólnopañstwowej wielkopolskiej elity szla-checkiej w 1 po³. XVIII w. œwiadczyæ mo¿e fakt, i¿ od œmierci w 1703 r. Rafa³a Leszczyñ-


25

13 Dzieje Wielkopolski, t. I, red. J. Topolski, Warszawa 1969, s. 811-813. J. Topolski przypuszcza³, ¿egwa³towny wzrost zaludnienia w latach 1720-1793 spowodowany by³ przede wszystkim wewnêtrznympotencja³em demograficznym, ale równie¿ przez nap³yw ludnoœci spoza Wielkopolski.

14 Dzieje Wielkopolski, t. I, s. 725-726; L. Polaszewski, Szlachta Wielkopolski na podstawie rejestrówpog³ównego z lat 1673-1676, [w:] Spo³eczeñstwo staropolskie, t. III, Warszawa 1983, s. 229 i nn.

15 Dopiero w 1737 r. zwrócono dobra Leszczyñskiemu, który sprzeda³ je Aleksandrowi JózefowiSu³kowskiemu. Zob. M. Zwierzykowski, Z badañ nad gospodarczymi podstawami mecenatu AleksandraJózefa Su³kowskiego, [w:] Su³kowscy. ¯ycie i dzie³o. Materia³y z sesji naukowej „Su³kowscy. ¯ycie i dzie³o”,Zamek w Rydzynie 23-26 wrzeœnia 1998, red. Z. Moliñski, Rydzyna-Leszno 1999, s. 43-58.

16 W. Szczygielski, Konfederacja barska w Wielkopolsce (1768-1770), Warszawa 1970, s. 29.17 Szczegó³owy wykaz starostw, wójtostw i dzier¿aw w województwach wielkopolskich na podsta-

wie wykazu kwarty z 1770 r. zob.: K. Czemeryñski, O dobrach koronnych by³ej Rzeczypospolitej polskiej,Lwów 1870, s. 54-63. T. Zieliñska, Magnateria polska epoki saskiej. Funkcje urzêdów i królewszczyznw procesie przeobra¿eñ warstwy spo³ecznej, Wroc³aw 1977, s. 101-103, 129.

skiego podskarbiego koronnego, przez nastêpne kilkadziesi¹t lat ¿aden z Wielkopolannie bêdzie piastowa³ urzêdu ministerialnego w pañstwie – poza krótkim i dyskusyjnymsprawowaniem urzêdu podskarbiego przez W³adys³awa Czarnkowskiego, z nominacjiStanis³awa I.

Specyficzna dla tej prowincji by³a œrednia w³asnoœæ szlachecka, opieraj¹ca sw¹ pozy-cjê ekonomiczn¹ o jedn¹, najwy¿ej kilkanaœcie niewielkich wsi oraz dochodowe folwar-ki. Œrednia szlachta wielkopolska, gospodaruj¹c we w³asnych dobrach, na co dzieñ bory-kaj¹c siê z wieloma problemami natury gospodarczej, by³a silnie zwi¹zana ze sprawamiprowincji (co decydowa³o czêsto o wielkopolskim partykularyzmie), docenia³a równie¿wartoœæ w³aœciwej administracji. Maj¹c stosunkowo szeroko otwart¹ drogê do karierypolitycznej w ramach prowincji poprzez pe³nienie licznych funkcji sejmikowych i pozy-skiwanie tytularnych b¹dŸ s¹dowych urzêdów, warstwa ta by³a aktywnym czynnikiempolitycznym, czêsto wypowiadaj¹cym swe w³asne zdanie, trudnym do manipulowaniaprzez ugrupowania magnackie. W XVIII w., w miarê postêpowania procesów komasacjidóbr ziemskich i likwidacji w³asnoœci cz¹stkowej, wzrasta³a grupa szlachty go³oty, zaj-muj¹cej siê zazwyczaj s³u¿b¹ wojskow¹, dworsk¹ lub dzier¿awami, albo udaj¹cej siê domiast. Stopniowo zmniejsza³a siê natomiast liczna jeszcze w po³owie XVII w. w powia-tach gnieŸnieñskim i kaliskim grupa szlachty zagrodowej18.

Wielkopolskê cechowa³a równie¿ du¿a liczba miast, których w omawianym przeznas okresie by³o oko³o 16019. Ludnoœæ miejska wynosiæ mia³a nawet 27% ogó³u miesz-kañców, co stanowi odsetek wiêkszy ni¿ gdzie indziej w Rzeczypospolitej. Równie¿struktura ludnoœci wiejskiej w Wielkopolsce stopniowo zmienia³a siê. Obok domi-nuj¹cej przez ca³y czas typowej ludnoœci poddanej, coraz liczniej w XVIII w. zaczêli po-jawiaæ siê czynszownicy oraz osady typu olenderskiego, zak³adane wed³ug nowych regu³– proces ten nasili³ siê szczególnie po zakoñczeniu dzia³añ wojennych wojny pó³nocnejod 1719-1720 r.20

Po zakoñczeniu dzia³añ wojennych doby wojny pó³nocnej i rujnuj¹cych kwateru-nków niezliczonych wojsk, stosunki handlowe odbudowuj¹cej siê gospodarczo Wielko-polski zwi¹zane by³y przede wszystkim z rozwojem rynku wewnêtrznego, ale równie¿z handlem zagranicznym ze Œl¹skiem oraz przez Szczecin i Gdañsk z innymi pañstwamieuropejskimi. Przedmiotem eksportu by³y g³ównie produkty zbo¿owe – oprócz samego

26

18 Dzieje Wielkopolski, t. I, s. 724 i n.; W. Szczygielski, Konfederacja barska, s. 29-30; W. Dworzaczek,Z wielkopolskich zagadnieñ demograficznych, RH, 17 (1948), s. 196 i nn.; W. Konopczyñski, Wielkopolskaw dobie Rzeczypospolitej szlacheckiej, RH, 1 (1925), s. 77; W. Rusiñski, W dobie upadku gospodarczego(1655-1793), [w:] Dzieje wsi wielkopolskiej, red. W. Rusiñski, Poznañ 1959, s. 88 i n.; L. Polaszewski,Szlachta Wielkopolski, s. 264 i n.

19 W zestawieniach miast w aktach Komisji Skarbowej Poznañskiej ich liczba oscyluje wokó³ 160;Z. Kulejewska-Topolska ustali³a, ¿e pod koniec XVIII w. w Wielkopolsce by³o 188 miast (Z. Kulejew-ska-Topolska, Nowe lokacje miejskie w Wielkopolsce od XVI do koñca XVIII wieku. Studium historycz-no-prawne, Poznañ 1964, s. 20-23). Zob. te¿ Dzieje Wielkopolski, t. I, s. 803-805.

20 Dzieje Wielkopolski, t. I, s. 726-730, 796-798, 852-857; W. Rusiñski, Uwagi o rozwarstwieniu wsiw Polsce w XVIII w., KH, 60 (1953), s. 161-182; A. M¹czak, Odrodzenie gospodarcze okresu Oœwiecenia,[w:] Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r., Warszawa 1965, s. 259 i n.; W. Szczygielski, Konfederacja bar-ska, s. 30-31.

ziarna równie¿ du¿e iloœci m¹ki, a tak¿e wielkopolskie sukno. W uchwa³ach sejmiko-wych co pewien czas pojawia³y siê postulaty poprawy ¿eglugi na rzece Warcie, czy zabez-pieczenia handlu z s¹siadami – g³ównie ze Œl¹skiem. Handel ten zacz¹³ prze¿ywaæ pe-wien kryzys dopiero w kolejnym okresie, po zajêciu Œl¹ska przez Prusy w latachczterdziestych XVIII w.

1.2. Miejsca obrad

Od schy³ku œredniowiecza ustalonym miejscem, tzw. locum solitum, locum consvetum lub„miejscem zwyczajnym” odbywania zgromadzeñ sejmiku województw poznañskiegoi kaliskiego na mocy prawa zwyczajowego i pisanego by³o miasteczko Œroda (dziœ ŒrodaWielkopolska). Zwyczajowoœæ powstawa³a stopniowo w pierwszej po³owie XV w. Wów-czas zgromadzenia kszta³tuj¹cej siê dopiero instytucji sejmiku odbywa³y siê w ró¿nychmiejscowoœciach: Poznaniu, Kaliszu, Kole, Pyzdrach, Poniecu i Krobi oraz wielokrotniew Œrodzie. Nied³ugo po wydaniu przywileju nieszawskiego w 1454 r., wzmacniaj¹cegoustrojow¹ rolê sejmików, Kazimierz Jagielloñczyk wskaza³ jednak miasteczko Œrodêjako miejsce odbywania sejmików wielkopolskich, kieruj¹c siê wczeœniejszym zwycza-jem – ustalono to podczas sejmu piotrkowskiego w 1459 r. – wyznaczono wówczas sta³eterminy dla wszystkich sejmików w Polsce, po jednym w ci¹gu roku dla ka¿dej ziemi.Sejmik w Œrodzie mia³ odbywaæ siê przed œródpoœciem, to jest na prze³omie lutegoi marca ka¿dego roku, a sejmik w Kole w maju ka¿dego roku. W praktyce zastosowano teuchwa³y tylko do sejmików w Kole, a dla sejmików w Œrodzie nie zawsze trzymano siênakazanego terminu21. Œrodê jako miejsce odbywania siê sejmików województw pozna-ñskiego i kaliskiego potwierdzi³ sejm w 1496 r., w konstytucji De locis conventionum anteexpeditionem bellicam praemittendarum zapisuj¹c: „Videlicet terrigenis [...] Maioris Polo-niae et Wschownesibus in Srzoda [...] ad consultandum”22.

Umieszczenie w³aœnie tu zgromadzeñ sejmikowych pozostaje do dziœ doœæ zagadko-we. Jeœli spojrzeæ na mapê ówczesnej Wielkopolski, znacznie bardziej predestynowanydo tego by³ Poznañ, który by³ centralnie po³o¿ony, w miejscu dogodnej przeprawy przezWartê, na jego obszarze znajdowa³y siê liczne budynki zdatne do goszczenia sejmi-kuj¹cych, a oprócz spraw politycznych obecni mogli w stolicy województwa za³atwiæliczne sprawy urzêdowe (w s¹dach i urzêdzie grodzkim), handlowe, religijne czy kultu-ralne. Mo¿na siê jedynie domyœlaæ, ¿e lokalizacji miejsca obrad obydwóch województww³aœnie w Poznaniu przeciwny móg³ byæ presti¿owy interes szlachty województwa kali-skiego, którego stolica by³a po³o¿ona peryferyjnie. Œroda, miasteczko królewskie, rów-nie¿ po³o¿one w dogodnym, centralnym miejscu, na terenie powiatu pyzdrskiego i wo-jewództwa kaliskiego, wydawa³a siê bardziej neutralna. Po pewnym czasie przemawia³a


27

21 W. Stronczyñski, Sejmiki wielkopolskie w pierwszej po³owie XV w., Poznañ 1966, s. 75 i nn. [roz-prawa doktorska, maszynopis w Bibliotece UAM]. Miêdzy 1404 a 1452 r. Stronczyñski wyliczy³³¹cznie 71 zjazdów sejmikowych lub o charakterze sejmiku.

22 Volumina constitutionum, t. I, vol. 1: 1493-1526, Warszawa 1996, s. 77. J. Bardach, B. Leœnodor-ski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1994, s. 106.

ju¿ za ni¹ d³ugotrwa³a tradycja23. W okresie, którego dotyczy niniejsza praca, Œrodanadal pozostawa³a g³ównym i uprzywilejowanym miejscem obrad.

Pomimo w miarê centralnej lokalizacji miasta, w dotarciu na sejmik na przeszkodziemóg³ stan¹æ, oprócz zamieszania wojennego i warunków atmosferycznych równie¿ z³ystan przepraw przez rzeki. Wielkopolska po³o¿ona by³a w dorzeczu œrodkowej i dolnejWarty oraz jej g³ównych dop³ywów – Noteci, Obry i Prosny, które w przypadku ulew-nych deszczów lub roztopów mog³y staæ siê nie do przebycia. Sejmik w zakresie swoichkompetencji i zainteresowañ mia³ utrzymywanie dobrego stanu przepraw przez rzeki.Dba³ o to miêdzy innymi i w tym celu, aby umo¿liwiæ szlachcie wielkopolskiej swobod-ne dotarcie na obrady sejmikowe. Na przyk³ad w laudum z 11 marca 1715 r., w zwi¹zkuz ruin¹ przeprawy przez Wartê w Œremie zapisano: „Maj¹c wzgl¹d na z³e przeje¿d¿a-j¹cym przez Œrzem do Œrzody ichm. braci przeprawy, mieszczanie œrzemscy nieodw³ocz-nie naprawiæ kazali, czopowe i szelê¿ne na lat 3 miastu temu Œrzemowi opuszczamy”24.

Trzeba w tym miejscu zaznaczyæ, ¿e w przypadku samorz¹du sejmikowego w dobieprzedrozbiorowej nie mo¿na jeszcze mówiæ o „siedzibie” sejmiku, a jedynie o miejscuobrad25. Pomimo i¿ sejmiki posiada³y sta³e, tradycyjne miejsce, w którym siê groma-dzi³y przez stulecia, to jednak korzysta³y z niego w sposób doraŸny. Po zakoñczeniu ob-rad ko³o sejmikowe rozje¿d¿a³o siê, nie pozostawiaj¹c ¿adnego urzêdu lub funkcjona-riusza, który gwarantowa³by jego ci¹g³oœæ. Sejmiki nie posiada³y równie¿ na miejscuw³asnego archiwum ani, poza pewnymi wyj¹tkami, odrêbnego wyposa¿enia26.

Spoœród 206 ustalonych i sklasyfikowanych w latach 1696-1732 zgromadzeñ sejmikua¿ 178 odby³o siê w tradycyjnym miejscu, w Œrodzie. Miasto w pierwszej po³owie XVIIIwieku nale¿a³o do osad miejskich œredniej wielkoœci jak na warunki wielkopolskie. Jegoludnoœæ oscylowa³a oko³o tysi¹ca osób w obrêbie murów i na przedmieœciach, ale w okre-sie wojny pó³nocnej z ca³¹ pewnoœci¹ ulega³a znacznemu zmniejszeniu przez chorobyoraz dzia³ania wojsk27. 16 maja 1697 r. miasto nawiedzi³ po¿ar, który strawi³ wiêkszoœæbudynków – w ksiêdze miejskiej zapisano: „ca³e miasto Œroda z przedmieœciem poznañ-

28

23 Podobn¹ próbê lokalizacji sejmikowej instytucji poza dwoma stolicami wojewódzkimi podj¹³sejmik w 1685 r., wyznaczaj¹c miejsce obrad dla swojej nowo powo³ywanej komisji skarbowej w Œre-mie. W tym przypadku brak tradycji i mizerne mo¿liwoœci lokalowe i urzêdowe miasteczka sprawi³y,¿e bardzo szybko komisja przenios³a siê na sta³e do Poznania – zob. szerzej M. Zwierzykowski, Komi-sja Skarbowa Poznañska. Z dziejów sejmikowej administracji i s¹downictwa skarbowego w Wielkopolsew XVII i XVIII w., Poznañ 2003, s. 127-128.

24 Akta sejmikowe województw poznañskiego i kaliskiego. Lata 1696-1732, wyda³ M. Zwierzykowski,Poznañ 2008, s. 791 [dalej cyt. AS].

25 Por. np. S. P³aza, Sejmiki i zjazdy, s. 78 – gdzie autor wspomina³ o siedzibie sejmiku województwpoznañskiego i kaliskiego w latach 1572-1632. W. Maisel prawid³owo zauwa¿y³, ¿e „sejmiki szlachec-kie nie posiada³y w³asnych budynków obrad, chocia¿ ustalone by³y miejscowoœci, w których mia³y siêone zbieraæ” (W. Maisel, Archeologia prawna Polski, Warszawa-Poznañ 1982, s. 44).

26 Za chybione uznaæ nale¿y przypuszczenie B. Urbañskiej, wyra¿one we wspania³ej ksi¹¿ce po-œwiêconej œredzkiej kolegiacie, w którym uzna³a, ¿e w skarbczyku przy plebanii kolegiackiej „prze-chowywano dokumenty sejmików szlacheckich” (B. Urbañska, Kolegiata w Œrodzie Wielkopolskiej,Œroda 2008, s. 22). Na temat dokumentacji sejmikowej w jednym z kolejnych rozdzia³ów.

27 Dzieje Œrody Wielkopolskiej, red. S. Nawrocki, Œroda Wlkp. 1990, s. 73.

skim i ulicami, nasiad³e dworcami pañskiemi na zjazdy sejmikowe wybudowane[mi],do tego ratusz, ozdoba ca³ego miasta, koœció³ oo. Dominikanów i koœció³ Œw. Ducha, i lu-dzi troje spali³o siê”28. Mniejsze po¿ary nawiedza³y miasto jeszcze kilkakrotnie w kolej-nych latach, nie powoduj¹c ju¿ jednak znaczniejszych strat. Miasto mia³o w omawia-nym okresie kszta³t owalny, wytyczony przez mury i fosê. Œrodek miasta zajmowa³rynek, a w jego obrêbie ratusz z wie¿¹, jatki, waga i opuszczony ju¿ w tym czasie zamekstaroœciñski29. Starosta posiada³ ponadto w mieœcie dwa goœciñce, które z ca³¹ pewnoœci¹przydawa³y siê podczas zjazdów sejmikowych30. W obrêbie murów, nieco na uboczuw stosunku do rynku znajdowa³a siê góruj¹ca nad miastem kolegiata. Z miasta wiod³ycztery bramy – Poznañska, Górecka, Pyzdrska i Wszystkich Œwiêtych oraz szlaki w kie-runku Poznania, Pyzdr i Nowego Miasta.

W Œrodzie tradycyjnym miejscem obrad sejmikowych by³a tamtejsza kolegiata podwezwaniem Wniebowziêcia Najœwiêtszej Maryi Panny, a przede wszystkim przylegaj¹cydo niej plac i cmentarz31. Na zwyczajowoœæ obrad na cmentarzu, i to bez wzglêdu naporê roku, w badanym okresie wskazuje kilka zapisów Ÿród³owych, z których a¿ trzypochodz¹ z miesiêcy zimowych. W dniu 6 sierpnia 1697 r. zwolennicy elekta ksiêciaConti, chc¹c uniemo¿liwiæ obrady swoim oponentom postanowili pilnowaæ tradycyjne-go miejsca, podczas gdy sami zatoczyli ko³o gdzie indziej: „Pozosta³a zatym strona [kon-tyœci], zostawiwszy praesidium na cmentarzu, posz³a za miasto i tam sobie ko³o uczy-ni³a. [...]”32. W 1712 r. jeden z uczestników zgromadzenia sejmiku w dniu 23 lutego,z³o¿y³ manifestacjê w grodzie w sprawie tumultu przeciwko niemu. Tak opisa³ miejscezajœcia: „[...] w sobotê blisko przesz³¹ w Œrzedzie na sejmiku, na miejscu poœwiêconymu fary, na smentarzu [...]”33. Z diariusza zgromadzenia sejmikowego z dni 4, 5 i 6 lutego1727 r. mo¿emy odczytaæ kilka kolejnych potwierdzeñ zwyczajowoœci obrad na cmenta-rzu: „Stamt¹d brevi wszyscy ichm. instinctae przyszli do koœcio³a, gdzie wys³uchawszymszy œw., post benedictionem zasiedli na cmentarzu”34. W okresach szczególnego zimnachroniono siê jednak na obrady w koœciele. Podczas tego samego zgromadzenia, w kolej-nych dniach oponenci próbowali szanta¿owaæ obradami na mrozie swoim przeciwni-ków, kiedy ci chcieli schroniæ siê w koœciele35. Ostatnia wzmianka pochodzi z fragmentu


29

28 Zapis w ksiêdze wójtowsko-³awniczej Œrody, z aktu przekazania ziemi skonfiskowanej nieumyœlne-mu podpalaczowi Wawrzyñcowi Zawalidrodze, który strza³em z broni palnej podpali³ stajniê, od którejzajê³y siê inne zabudowania (AP Poznañ, Akta miejskie AM Œroda I/37, s. 64).

29 Dzieje Œrody, s. 89 i nn.30 AP Poznañ, Gr. Poznañ 842, k. 129-130.31 S. P³aza, Sejmiki i zjazdy, s. 78. W. Maisel, id¹c za dawn¹ literatur¹, b³êdnie przyj¹³, ¿e sejmik

œredzki obradowa³ w g³ównej nawie kolegiaty (W. Maisel, Archeologia prawna, s. 46).32 Fragment relacji z obrad sejmiku 6 VIII 1697 (AS, s. 118).33 Fragment manifestacji Kazimierza Turowskiego w sprawie tumultu podczas sejmiku w dniu

23 II 1712 (AS, s. 681).34 Fragment diariusza sejmiku z dnia 4 II 1727 (AS, s. 1026).35 Tam¿e: „Dnia dzisiejszego [5 II], zszed³szy siê ichm. do koœcio³a, s³uchali mszy œw. Potym nie

chc¹c dalszemu nabo¿eñstwu przeszkadzaæ i ceremoniom koœcielnym ex ratione festi Sancti Agnetis,porozchodzieli siê do gospód, pos³awszy do ksiê¿y, aby siê z pomienionym nabo¿eñstwem pospieszy-li. Potym w pó³toryj godziny przyszed³szy do koœcio³a, prosili jm. pana marsza³ka o zagajenie sesyi,

listu informuj¹cego o zerwaniu sejmiku w lutym 1731 r.: „O sejmiku nie donoszê naczym siê zerwa³, bo wiem, ¿e ju¿ wszystko w.m.m. panu wiadomo, szkoda, ¿e nie prêdzej,bo my siê zimna nacierpieli, gdy tê intencyj¹ mieli, bo choæ mróz, to na cmentarzu sej-mikowali”36. Tradycja obrad przed kolegiat¹ by³a trwa³a jeszcze w XIX w., kiedy powsta³miedzioryt bêd¹cy dziœ jedynym, choæ pamiêtaæ trzeba ¿e imaginacyjnym, przedstawie-niem obrazowym sejmiku w Œrodzie. W okresie, którego dotyczy niniejsza monografia,cmentarz by³ ju¿ otoczony murem z bram¹, a na jego terenie znajdowa³a siê jeszcze ma³adzwonnica drewniana i ossarium37.

Jak mo¿na wnioskowaæ z wielu informacji Ÿród³owych, niektóre obrady mog³y to-czyæ siê bez przeszkód w koœciele i nie mia³o to wp³ywu na prawomocnoœæ uchwa³, zaw-sze natomiast inaugurowano je Msz¹ Œwiêt¹. Widaæ to chocia¿by z obrad w lutym1727 r., kiedy swobodnie przenoszono siê z cmentarza do koœcio³a. Niektóre zgromadze-nia zwyczajowo rozpoczyna³y swe obrady w koœciele – w relacji z niedosz³ego zgro-madzenia sejmiku 5 marca 1698 r. zapisano: „Zwyczaj tedy wprzód na sejmowychsejmikach, ¿e w koœciele zagaja siê sejmik i pos³a przyjmuj¹”38. Konstytucja 1616 r. za-kazywa³a jedynie, aby sejmiki województwa krakowskiego i poznañsko-kaliskiego spi-sywa³y swoje artyku³y w koœciele, a nie w gospodach39.

30

ale jm. pan Jezierski ullatenus nie chcia³ pozwoliæ na to, aby w koœciele sejmikowaæ, tê tylko daj¹c ra-cyj¹, ¿e wed³ug dawnych zwyczajów powinniœmy in loco consveto consilia nostra odprawowaæ, tak¿ei jm. pan pu³kownik [Miko³aj] Swinarski na to¿ samo nie pozwoli³. Do których ichm. panowie senato-rowie ruszyli siê z miejsc swoich, upraszaj¹c, aby od swojej supersedowali kontradykcyi przy tak nie-pogodnej chwili, ale gdy perswazyjami swemi nil effecerunt, poszli na cmentarz [...]”. 6 II nie by³o ju¿przeszkód aby wznowiæ obrady w koœciele: „Dnia dzisiejszego, po mszy œw. zasiad³szy ichm. na cmen-tarzu, jm. pan marsza³ek po zagajonej sesyi uprasza³ ichm., aby raczyli do koœcio³a condescendere adulteriora consilia, poniewa¿ dla niepogodnej chwili i zimna konotowaæ nie mo¿e godnych sen-tymentów. Na co universalis zaszed³ assensus. Zaczym ichm. przenieœli siê do koœcio³a” (AS, s. 1027,1031).

36 Fragment informacji o zerwaniu sejmiku w liœcie nieznanego Bronikowskiego z 3 II 1731 (AS,s. 1083).

37 Opis wizytacji archidiakona Miko³aja Zalaszowskiego z 27 I 1696: „cemeterium est circum cir-ca ecclesiae muratum, ossorium est in eodem cemeterio” (AA Poznañ, Akta wizytacji – AV 18, s. 290);opis wizytacji kanonika poznañskiego Franciszka Libowicza z 12 III 1727 informuje równie¿ o cmen-tarzu otoczonym murem z bram¹ i drewnianej dzwonnicy (AA Poznañ, Akta wizytacji – AV 20,k. 526).

38 AS, s. 138. K. Jarochowski podawa³, ¿e wed³ug tradycji miejscowej szlachta obradowa³a w g³ów-nej nawie koœcio³a, a sekretarz sejmikowy chroni³ siê przed ingerencj¹ wspó³braci w spisywane lau-dum w bocznej kaplicy, z ¿elazn¹ krat¹ (K. Jarochowski, Lauda po³¹czonych województw poznañskiegoi kaliskiego za panowania Augusta II, [w:] Tego¿, Zdobywcy i okupanci staropolskiego Poznania, Poznañ2007, s. 146.

39 Konstytucja Sposób konkludowania sejmiku województwa krakowskiego z 1616 (Vol. leg., t. III,s. 136-137): „Upatruj¹c si³a inconvenientia, które bywaj¹ przy spisowaniu artyku³ów, na konkluzyisejmików powiatowych, postanawiamy authoritate conventus huius, aby nie po gospodach, ale w ko-œciele przed deputaty na to obrane, przy bytnoœci panów senatorów województw swych, moderatia ar-tyku³ów na sejm posy³anych in posterum bywa³a. Które tak panowie senatorowie, jako i pan mar-sza³ek ko³a podpisowaæ maj¹. Tê¿ konstytucyj¹ przyjmuj¹ województwa poznañskie i kaliskie”.

Debatowanie w koœciele mog³o byæ uci¹¿liwe szczególnie podczas liczniejszych zjaz-dów – œredzka kolegiata nie nale¿a³a niestety do najobszerniejszych. By³ to w omawia-nym okresie budynek murowany, w stylu póŸnogotyckim, wybudowany w pocz¹tkachXV w. jako jednonawowy. Przed 1450 r. dobudowano po stronie po³udniowej pierwsz¹z kaplic, dziœ ju¿ nieistniej¹c¹ kaplicê nazwan¹ od nazwisk dobrodziejów – Pampow-skich i Grzymu³towskich, oddzielon¹ od nawy g³ównej ¿elazn¹ krat¹ (kaplicê zlikwido-wano w 1869 r., przez po³¹czenie z naw¹ po³udniow¹). Na prze³omie XV i XVI w., kiedykoœció³ okaza³ siê zbyt ciasny dla rosn¹cej liczby wiernych i sejmikuj¹cych, dobudowa-no od po³udnia i pó³nocy dodatkowe nawy oraz wysok¹, licz¹c¹ ponad 30 metrów wie¿êod zachodu. Ostatnia wiêksza rozbudowa przed interesuj¹cym nas okresem mia³a miej-sce w latach 1598-1602 – wybudowano z fundacji rodziny Gostomskich now¹ kaplicê,dostawiaj¹c j¹ do prezbiterium od strony po³udniowej. Tak wiêc w 1. po³owie XVIII w.,co potwierdzaj¹ wizytacje z 1696 i 1727 r., kolegiata by³a budynkiem trzynawowym,z dwiema kaplicami – do koœcio³a prowadzi³y trzy wejœcia, od zachodu przez wie¿êi ma³¹ kruchtê oraz po jednym przez nawy boczne. Szczególnie te dwa boczne wej-œcia powodowa³y silne przeci¹gi, szkodz¹ce znajduj¹cym siê w koœciele wiernym, st¹dw XIX w. zlikwidowano je40. Œciany kolegiaty w pierwszej po³owie XVII w. by³y po-malowane na bia³o, pod³oga w nawach wy³o¿ona drewnem dêbowym, a w kaplicach ka-mienna. W koœciele, kaplicach i nawach rozmieszczonych by³o 12 o³tarzy. Do jednegoz filarów w nawie g³ównej od strony pó³nocnej dostawiona by³a drewniana, z³ocona i ma-lowana ambona. Na wyposa¿eniu kolegiaty znajdowa³y siê w 1696 r. cztery nowo zaku-pione stalle (na ka¿dej z nich malowid³o), 22 nowe ³awki i 2 du¿e stare, wyremontowane³awy przy bocznych wyjœciach. Stare, mniejsze ³awki w liczbie 20 by³y rozmieszczonew ró¿nych miejscach. Poza tym w koœciele by³ jeden konfesjona³ oraz chór drewnianyze œwie¿o wyremontowanymi dwudziestog³osowymi organami41.

Wed³ug informacji znajduj¹cych siê w archiwum parafialnym w Œrodzie, w 1798 r. za16 talarów i 16 srebrnych groszy sprzedano specjalne ³awy sejmikowe, które podczas sej-miku ustawiane by³y przed wejœciem g³ównym. Autorka monografii poœwiêconej kole-giacie œredzkiej zg³osi³a hipotezê, podobnie jak zreszt¹ autor ryciny przedstawiaj¹cejsejmik przed koœcio³em, ¿e ³awy te od zawsze s³u¿y³y sejmikuj¹cym42. Tymczasem, jakwynika z laudum sejmiku gospodarskiego z 6 listopada 1764 r., zakupiono je dopieroz polecenia sejmiku w czasach stanis³awowskich, zmieniaj¹c zreszt¹ lokalizacjê miejscaobrad na plac mieszcz¹cy siê z ty³u kolegiaty. Z uwagi na wartoœæ informacyjn¹ przyto-


31

40 Zob. wizytacje Zalaszowskiego i Libowicza z lat 1696 i 1727 (AA Poznañ, Akta wizytacji – AV18 i 20). Por. B. Urbañska, Kolegiata w Œrodzie, s. 19 i nn.

41 Opis wizytacji archidiakona Miko³aja Zalaszowskiego z 27 I 1696: „[...] stalla quatuor novitercomparata, in quolibet stallo est imago depicta, praeter haec scamna sunt, et alia scamna numero 22,noviter aedificata et duo maiora ad fores, alias formy, noviter restaurata. Scamna vero antiqua mino-ra, in diversis locis collocata, sunt numero 20. Confessionale unum, chorus decenter exornatus, inquo est organum 20 vocum recenter reparatum” (AA Poznañ, Akta wizytacji – AV 18, k. 290). Zaled-wie czêœæ dawnego wyposa¿enia przetrwa³a do naszych czasów. Szczegó³owo analizuje to B. Urbañskaw swej monografii poœwiêconej kolegiacie (B. Urbañska, Kolegiata w Œrodzie, s. 181 i nn.).

42 B. Urbañska, Kolegiata w Œrodzie, s. 138.

czyæ wypada tê uchwa³ê w ca³oœci: „A ¿e zgromadzeniu obszernych dwóch województwziemianom miejsce do obrad sejmikowych z dawna wyznaczone jest nieco przyszczup³e,wiêc dla wygodniejszego placu po³o¿enia z drugiej strony koœcio³a, za pozwoleniem jed-nomyœlnym miejsce obradom wyznaczamy, które za staraniem miasta Szrody zrównanebyæ powinno. ¯eby zaœ tym wiêksza sposobnoœæ zbierania województw obmyœliæ siêmog³a, to¿ miasto ³awy dla ka¿dego powiatu cokolwiek oddzielone wystawiæ i o nichprzezorna na zawsze mieæ bêdzie bacznoœæ, niniejsz¹ obowi¹zane uchwa³¹ [...]”43. Wczeœ-niej, jak mo¿emy siê tylko domyœlaæ – nie ma bowiem ¿adnych informacji na ten temat –wykorzystywano byæ mo¿e ³awy z koœcio³a, wystawiaj¹c je przed g³ówne wejœcie. Byæmo¿e by³o to 20 owych starych ³aw, wspomnianych przez wizytatora w 1696 r.44

Miejsc siedz¹cych musia³o i tak brakowaæ podczas liczniejszych zgromadzeñ. Jakustali³ podczas swoich badañ nad inwentarzami szlachty wielkopolskiej w XVIII w.Jaros³aw Dumanowski, w posiadaniu niektórych Wielkopolan znajdowa³y siê specjalneprzenoœne krzese³ka sejmikowe. W badanym przez nas okresie mieli je na przyk³ad:W³adys³aw Suchorzewski (1714/1715)45, Franciszek Borkowski sêdzia grodzki wa³ecki(1715 r.)46, Antoni Chrz¹stowski kasztelanic poznañski (1718 r.)47.

Stan koœcio³a w 1696 r. nie budzi³ wiêkszych zastrze¿eñ, wbrew twierdzeniomB. Urbañskiej. W zaleceniach powizytacyjnych archidiakon Miko³aj Zalaszowski zapi-sa³: „Non sine iucunditate animi spiritualis haec ecclesia antea iqualida et incorrupta,nunc pulchro decore ornata non tantum in restauratione exteriori, sed etiam in aug-mento supellectilis ecclesiasticae, cura et solicitudine Adm. Reverendi Andreae Macie-jowicz, decanus eiusdem ecclesiae (quem deuo quam diutissime ad promovendum cul-tum Divinum in ornamentum ecclesiae conservet) [...]”48. Równie¿ w 1727 r. wizytatornie odnotowa³ wiêkszych szkód w koœciele, nawet pomimo zniszczeñ, jakich dozna³omiasto podczas wojny pó³nocnej49.

Przybywanie do Œrody, niekiedy kilkanaœcie razy w roku, licznych, nieraz nawetw okolicach tysi¹ca uczestników obrad sejmikowych wraz towarzysz¹c¹ s³u¿b¹, koñmi,rodziæ musia³a znacz¹ce problemy z zakwaterowaniem i wy¿ywieniem ludzi oraz zwie-rz¹t. Samo miasto, niezbyt wielkie, licz¹ce w ró¿nych okresach oko³o tysi¹ca miesz-kañców, sezonowo musia³o podwoiæ swoj¹ liczebnoœæ. Niestety nie posiadamy zbyt wie-lu informacji na temat szczegó³ów ¿ycia codziennego w mieœcie w okresie sejmików. Zeszcz¹tkowych wzmianek mo¿emy jednak pewne fakty wywnioskowaæ. Najwa¿niejsza

32

43 Laudum sejmiku gospodarskiego z 6 XI 1764 (AP Poznañ, Gr. Poznañ 1221, k. 158-158v).44 Na temat sprzêtów w „salach” sejmikowych W. Maisel napisa³ jedynie o wykorzystywaniu

³awek koœcielnych, przytaczaj¹c przyk³ad sejmiku halickiego, gdzie skar¿ono siê na brak ³awek w ko-œciele sejmikowym i zalecono burgrabiemu halickiemu ich przygotowanie. Wspomnia³ tak¿e o kon-stytucji z 1764 r. dla sejmiku œredzkiego (W. Maisel, Archeologia prawna, s. 159).

45 „Krzese³ko sejmikowe z³e” (AP Poznañ, Gr. Poznañ 860, k. 148) – za tê i dwie kolejne informa-cje o krzese³kach dziêkujê Szanownemu Koledze Jaros³awowi Dumanowskiemu.

46 „Krzese³ko ma³e sejmikowe” (AP Poznañ, Gr. Poznañ 864, k. 249).47 „Krzese³ka sejmikowe stare z³e dwa” (AP Poznañ, Gr. Konin 126, k. 573v).48 AA Poznañ, Akta wizytacji – AV 18, k. 313. B. Urbañska, Kolegiata w Œrodzie, s. 28.49 Opis wizytacji kanonika Franciszka Libowicza z 12 III 1727 (AA Poznañ, Akta wizytacji – AV,

k. 533).

informacja na temat spraw lokalowych podczas sejmików w omawianym okresie pocho-dzi z laudum z 23 paŸdziernika 1696 r., przytoczmy j¹ w ca³oœci: „Chc¹c mieæ lepszewygody na sejmikach œrzedzkich, które teraz bardzo z³e dla szczup³oœci gospód i popu-stosza³ych placów mamy, tedy takie ko³o tego miêdzy sob¹ czyniemy institutum. Je¿elisobie kto z ichm. panów braci proprium aut suorum usum, aut quodpiam aliud ius dopustego placu pretenduje, a¿eby intra decursum medii anni, albo go sam budowa³, albomieszczaninowi do budynku dopomóg³, albo te¿ to takiemu transmittat, który by budo-waæ siê chcia³. Czego je¿eliby kto w pó³roczu nie uczynie³, albo komu innemu nie spu-œci³, tedy wolno komu siê podobaæ bêdzie z ichm. panów braci na takim placu budowaæ,do czego siê potym antecedaneus praetendens interesowaæ nie bêdzie móg³. Salvis peromnia iuribus haereditatis et iuribus ecclesiasticis”50. Sejmik chcia³ w ten sposób zachê-ciæ, czy wrêcz zmusiæ posiadaczy placów w mieœcie do budowy nowych domostw.

Sytuacja uleg³a pogorszeniu nied³ugo po tej uchwale na skutek po¿aru, który w dniu16 maja 1697 r. strawi³ wiêksz¹ czêœæ miasta, oszczêdzaj¹c na szczêœcie sam¹ kolegiatê.Z informuj¹cej o tym, wspomnianej ju¿ zapiski w ksiêdze miejskiej dowiadujemy siê, ¿ew ca³ym mieœcie rozsianych by³o wiele nieruchomoœci szlacheckich, które s³u¿yæ mia³ygoœciom sejmikowym51. By³y to zapewne domy prywatne szlachty, jak i gospody, którychmusia³o byæ w mieœcie ca³kiem sporo – korzystano z nich miêdzy innymi w przerwach,podczas wielodniowych nieraz obrad. Fakt posiadania przez szlachtê prywatnych do-mostw w Œrodzie potwierdzaj¹ miêdzy innymi transakcje obrotu nieruchomoœciami.W 1699 r. Karol Rozdra¿ewski starosta œredzki w imieniu matki Filipiny de Heystersprzeda³ za 9 tys. z³ Janowi Broniszowi podczaszemu kaliskiemu kamienicê zlokalizo-wan¹ na rynku œredzkim52. W 1709 r., by³y podstaroœci œredzki Marcin WoŸnicki sprze-da³ za 700 talarów Franciszkowi Radzewskiemu chor¹¿emu nadwornemu koronnemui staroœcie wschowskiemu dom w Œrodzie, wybudowany przez WoŸnickiego na grunciezwanym niegdyœ „Wyr¹blaków”53. Po wielkim po¿arze miasta w 1697 r., przed zgromadze-niem w dniu 5 marca 1698 r. sytuacja lokalowa by³a bardzo trudna: „Zjechali siê w wigili¹sejmiku do rokoszu nale¿¹cy, z ³aski Bo¿ej w niema³ej liczbie, wiêc, ¿e gdzie nie by³ostan¹æ, bo ca³e miasto pogorza³o, rozmówiwszy siê, jakoby stawaæ mieli, rozjachali siê nawsie, dawszy sobie s³owo, ¿e jak najraniej, oko³o wschodu s³oñca stan¹æ mieli”54. Przyby³ana sejmik szlachta musia³a szukaæ noclegów w podmiejskich wsiach. Ponowny po¿ar mia-steczka w 1714 r., choæ i tym razem oszczêdzi³ wiêkszych szkód w samej kolegiacie, poczy-ni³ znaczne spustoszenia w nieruchomoœciach szlacheckich i miejskich55.


33

50 AS, s. 58.51 AP Poznañ, Akta miejskie AM Œroda I/37, s. 6452 AP Poznañ, Gr. Poznañ 390, k. 8, 9v (zob. Teki Dworzaczka, 1699 \TEKI\TEKI\REGESTY\

KSIEGI\P_IN1718.X#14492 (Nr. 1136 I). Wczeœniej, w 1692 r. kamienicê zakupiono od FranciszkaZygmunta Ga³eckiego).

53 AP Poznañ, Gr. Gniezno 87, k. 2 (zob. Teki Dworzaczka, 1709 \TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\ GN_1.X#10971 (Nr. 93).

54 AS, s. 138.55 O po¿arze donosi³ w liœcie do hetmana starosta babimojski Adam Poniñski w drugiej po³owie

VI 1714 (AS, s. 768): „Donieœæ przyjdzie w.m.m. panu dobrodziejowi, ¿e z okazyi ichm. panów depu-

Inicjatywa szlachty wielkopolskiej szukaj¹cej wygód na sejmiku stwarza³a równie¿ innemo¿liwoœci – zawierano umowy i udzielano bezzwrotnych po¿yczek mieszczanom œredzkimna remont b¹dŸ odbudowê domostwa w zamian za wieczyst¹ mo¿liwoœæ noclegów dla siebiei orszaku56. Trwa³ równie¿ wykup dzia³ek budowlanych przez szlachtê. W lutym 1702 r.kasztelan kaliski Maciej Radomicki wraz z bratem Aleksandrem Andrzejem zakupili zasumê 170 z³ dwie s¹siaduj¹ce ze sob¹ puste dzia³ki przy placu Koœcielnym, a wiêc w niewiel-kiej odleg³oœci od centrum sejmikowego jakim by³a kolegiata57.

Podczas obrad, przynajmniej do pewnego czasu korzystano równie¿ ze znajduj¹ce-go siê wówczas ko³o koœcio³a probostwa58. Ju¿ podczas wizytacji parafii w styczniu1696 r. ksi¹dz archidiakon Miko³aj Zalaszowski nakaza³ naprawê bardzo zniszczonegoprobostwa (domus praeposituralis)59. Nie wykonano tych zaleceñ, a kataklizmy doby woj-ny pó³nocnej doprowadzi³y probostwo do ca³kowitego upadku. W 1727 r., podczas kolej-nej wizytacji kanonik Franciszek Libowicz odnotowa³, ¿e probostwo znajduj¹ce siê zamurem cmentarnym zosta³o ca³kowicie rozebrane i zrównane z ziemi¹, a na jego miej-scu wybudowano dwa domki ze stajniami60. Od tego czasu zapewne s³u¿y³y sejmi-kuj¹cym.

Obrady w Œrodzie przynosi³y miastu i mieszczanom pewne korzyœci, ale by³y czasemŸród³em k³opotów i szkód. Ko³o sejmikowe stara³o siê pamiêtaæ o potrzebach miastai wspomaga³o je niejednokrotnie, wynagradzaj¹c poniesione koszty lub ewentualnestraty, jak na przyk³ad w 1697 r.: „Miasteczku Œrzedzie, maj¹c respekt na ró¿ne ich cala-mitates, za przesz³¹ ratê retenta czopowego i szelê¿nego, videlicet z³ 500, indulgemus

34

tatów spod znaku jm. pana B³êdowskiego m³odszego, locus consiliorum nostrorum Œrzoda, z wiêkszejczêœci, bo siê i przedmieœciom dosta³o, spalone, gdzie i dworzec mój, magno sumptu ojca naszego zbu-dowany, in favillas poszed³”. Zob. te¿ laudum 2 X 1714 (AS, s. 775) – informacja, ¿e po¿ar by³ „cummagnis damnis, tak ichm. braci, jak i mieszczanków”.

56 Uda³o siê odszukaæ informacje na temat trzech takich przypadków: umowa z roku 1693 miêdzy An-drzejem Twardowskim i Jerzym Rozbickim a ma³¿eñstwem Jarzynów o po¿yczce 250 z³ na rozbudowêdomu i stajni (AP Poznañ, Gr. Poznañ 812, k. 73-74v); 2 umowy z roku 1698: miêdzy Andrzejem Tuczy-ñskim a Bart³omiejem Kaczarko o po¿yczce 252 z³ na odbudowê domu – wspomniano tu o wczeœniejszejpo¿yczce dziada po¿yczaj¹cego, kasztelana gnieŸnieñskiego w wysokoœci 400 z³ na ten sam cel (AP Po-znañ, AM Œroda I/37 s. 130-131).

57 AP Poznañ, AM Œroda I/37, s. 125-128.58 Fragment relacji z sejmiku w dniu 6 VIII 1697: „W poniedzia³ek przed pi¹t¹ stanêli w Œrzedzie

in loco sejmikowania. Jm. pan kaliski poszed³ do koœcio³a, bracia zaœ jego do jm. pana wojewody poz-nañskiego, który podle koœcio³a, na probostwie sta³” (AS, s. 117).

59 Opis wizytacji archidiakona Miko³aja Zalaszowskiego z 27 I 1696: „Similiter ut domum suampraeposituralem, maxime desolatam reparet et conservet, in quo etiam alii beneficati suas domincu-las habentis serio monentur” (AA Poznañ, Akta wizytacji – AV 18, k. 313v).

60 Opis wizytacji kanonika poznañskiego Franciszka Libowicza z 12 III 1727: „Fuit residentiaprobostwo nuncupata, extra muros cemeterii ecclesiae parochialis collatae, duorum hyppocausto-rum, tondemque camerarum. Quae residentia sub tempus hostilitatis totaliter diruta et sublata est.Post quam hostilitatum in eodem fundo extructa sunt dua domuncula cum stabulis” (AA Poznañ,Akta wizytacji – AV 20, k. 533v). Informacjê tê potwierdzi³a równie¿ wizytacja archidiakona Sta-nis³awa Kaczkowskiego z 21 XI 1737 (AA Poznañ, Akta wizytacji – AV 23, s. 60v).

i onych od tej reszty uwalniamy”61. W 1714 r. sejmik przyzna³ 300 z³ na remont kolegiatyœredzkiej po niedawnym po¿arze62, w latach 1699, 1709 i 1712 ³¹cznie 1900 z³ na remontchyl¹cego siê ku ruinie klasztoru Dominikanów w Œrodzie63, a w 1720 r. wstawi³ siêw sprawie wycofania z miasta nielegalnie lokowanego tam garnizonu wojska koronne-go64. Jako miasto królewskie Œroda by³a nadawana przez monarchów w do¿ywotnie po-siadanie osobom zas³u¿onym, sejmik mia³ zatem na uwadze równie¿ ewentualne szkodyponoszone przez posiadaczy miasta – starostów. W laudum z 23 paŸdziernika 1696 r. za-pisano: „[...] maj¹c wzgl¹d na poczynione szkody podczas przesz³ych sejmików, jm.panu [Marcinowi] WoŸnickiemu dzier¿awcy starostwa œrzedzkiego, in recompensamonych 500 z³ u jm. pana poborcy kaliskiego naznaczamy”65.

Oprócz wspomnianych wy¿ej 178 zgromadzeñ sejmikowych odbytych w samej Œro-dzie, 3 kolejne odby³y siê w pobli¿u miasta (w tekstach Ÿród³owych zapisywano wówczas„pod Œrod¹”). W dniu 27 sierpnia obradowano w obozie pod Œrod¹, dok³adnie we wsiNadziejewo, pod namiotami pospolitego ruszenia66. Obóz znajdowa³ siê tam pewnie conajmniej do 10 wrzeœnia, kiedy zgodnie z prawem przypada³o w Œrodzie zgromadzeniedeputackie sejmiku – w dniu 15 wrzeœnia sejmik obradowa³ ju¿ pod Stawiszynem67. Pokilkuletniej przerwie, w dniach 29 lipca i 9 wrzeœnia 1709 r. dwa zgromadzenia równie¿obradowa³y w polu pod miastem, ale tym razem z uwagi na groŸbê zarazy, jaka ci¹¿y³anad tradycyjnym miejscem zgromadzeñ – nie wiemy dok³adnie gdzie zatoczono wów-czas ko³o sejmikowe. Podczas zgromadzenia w dniu 7 stycznia 1710 r., jak informuje naszapis w laudum, obóz zatoczono pod Œrod¹, pod wsi¹ �rzenic¹ (dziœ �renica), jednakdrugiego dnia, z powodu zimna przeniesiono obrady do Mi³os³awia68.

Przez ca³y okres 36 lat jedynie 25 zgromadzeñ z ró¿nych przyczyn odby³o siê w odda-leniu od uœwiêconego prawem i zwyczajami miejsca. Na bli¿sze omówienie ich okolicz-noœci przyjdzie jeszcze czas w kolejnych rozdzia³ach, w tym miejscu wypada choæby wy-liczyæ miejsca, w których goœci³ sejmik miêdzy 1696 a 1732 r. Podczas pospolitegoruszenia ko³o sejmikowe obradowa³o pod Buszewem69, Cieœlami70, Nak³em71, Ostrow-


35

61 Laudum z 18 III 1697 (AS, s. 95).62 Laudum z 2 X 1714: „Kolegiacie œrzedzkiej do danej na szelê¿ne do miasta Œrzody asygnacyi,

poniewa¿ casu to miasto pogorza³o, zlecamy przydaæ asygnacyj¹ na to¿ szelê¿ne i czopowe do miastaŒrzemu na 300 z³.” (AS, s. 776).

63 Lauda z 5 V 1699, 1 VII 1709 i 21 III 1712 (AS, s. 161, 548, 689).64 Instrukcja pos³om na sejm z 19 VIII 1720: „Garnizon poznañski, jako i œredzki, przeciwko dys-

pozycyi sejmowej w lokacyi wojska uczyniony, poniewa¿ extra necessitatem po wyprowadzonej Mo-skwie w Poznaniu i we Œredzie improportionate znajduje siê, aby stamt¹d na konsystencyje swoje by³ruszony, upomn¹ siê ichm. panowie pos³owie” (AS, s. 925).

65 AS, s. 58.66 Na ten dzieñ przypada³a limitacja sejmiku z 13 VIII 1703 (AS, s. 351), a miejsce wyznaczy³

w swoim uniwersale marsza³ek sejmiku i konfederacji Piotr Jakub Bronisz (AS, s. 353). AS, s. 362.67 AS, s. 362 i nn.68 AS, s. 553, 555, 559.69 28 VII 1704 (AS, s. 435).70 4 VIII 1704 (AS, s. 437).71 17 VIII 1716 (AS, s. 839).

cem Œwiêtokrzyskim72, Stawiszynem73, Nakwaszynem74 i Uniejowem75, trzykrotnie podKo³em76 i Koœcianem77. W okresie zamieszania politycznego okresu rokoszu ³owickiegow 1698 r. i lat 1703/1704 równie¿ w Jarocinie78, Kaliszu79, dwukrotnie w Koœcianie80 i Po-znaniu81, a podczas panuj¹cej w Œrodzie zarazy w 1710 r. szeœciokrotnie w Mi³os³awiu82.Wœród wymienionych wy¿ej miejscowoœci, dwie po³o¿one by³y poza terytorium sejmiko-wym – Uniejów w województwie ³êczyckim oraz Ostrowiec Œwiêtokrzyski w woje-wództwie sandomierskim.

Obraduj¹c w polu zapewne rozbijano namioty, co by³o normaln¹ praktyk¹ podczaspospolitego ruszenia, z uwagi jednak na liczne zgromadzenie zataczano ko³o bezpoœred-nio pod go³ym niebem, umo¿liwiaj¹c udzia³ wszystkim zebranym. Kiedy obradowanopoza tradycyjnym miejscem, korzystano najczêœciej z obiektów sakralnych. W 1698 r.,podczas zjazdu styczniowego w Poznaniu kontyœci obradowali w koœciele Franciszka-nów83, w przypadku ich zjazdu lutowego brak niestety informacji. Nie wiemy równie¿,gdzie obradowali w dniu 17 marca 1698 r. w Jarocinie, który jako miasteczko prywatnenale¿a³ wówczas do kasztelanica krzywiñskiego Andrzeja Radoliñskiego, najpewniejpopieraj¹cego wówczas elekta Contiego84. W 1703 r. w Kaliszu obradowano w koœcieleKanoników Regularnych85, o miejscu dwukrotnych obrad w Koœcianie nie mamy bli¿-szych informacji, jednak w tym mieœcie by³y do dyspozycji dwa du¿e koœcio³y – parafial-ny pod wezwaniem Wniebowziêcia Najœwiêtszej Maryi Panny, pochodz¹cy z XIV w. orazbernardynów – z pocz¹tków XVII w.86 Najd³u¿ej, bo a¿ szeœciokrotnie sejmik miêdzy8 stycznia a 28 lipca 1710 r. goœci³ w Mi³os³awiu, prywatnym miasteczku le¿¹cym w od-leg³oœci kilkunastu kilometrów od Œrody, w której obrady uniemo¿liwi³a panosz¹ca siêwówczas zaraza. Niestety, w zachowanym materiale Ÿród³owym nie ma ¿adnych infor-

36

72 12 IX 1702 (AS, s. 287-292). Wczeœniej, oko³o po³owy sierpnia ko³o sejmikowe znajdowa³o siêpod wsi¹ Che³mce ko³o Kalisza, sk¹d pod¹¿aj¹c tropem oddzia³ów szwedzkiego gen. Nilsa CarlssonaGyllenstierny skierowano siê na po³udniowy-wschód (AS, s. 285-286). Na pocz¹tku wrzeœnia obóz sta-cjonowa³ pod Opatowem (woj. sandomierskie) (AS, s. 289). Pod Ostrowcem Œwiêtokrzyskim odby³ siête¿ zapewne dzieñ wczeœniejszy sejmik deputacki, 11 IX 1702.

73 15 IX 1703 (AS, s. 363).74 26 IX 1703 (AS, s. 367).75 14 XI 1703 (AS, s. 384).76 15 V 1697, 1 V 1698, 29 VI 1716 (AS, s. 110, 147, 830).77 9 VI i 14 VII 1704, 25 V 1716 (AS, s. 422, 429, 826).78 17 III 1698 (AS, s. 143).79 15 X 1703 (AS, s. 375).80 12 XI 1703 i 2 XII 1704 (AS, s. 378, 444).81 13 I i 15 II 1698 (AS, s. 126, 131).82 7 I (obrady przeniesione spod Œrody), 3 II, 24 III, 26 V, 16 VI i 28 VII 1710 (AS, s. 574, 580, 585,

591, 594, 599).83 AS, s. 130.84 Dzieje Jarocina, red. Cz. £uczak, Poznañ 1998, s. 112.85 AS, s. 377.86 Koœcian. Zarys dziejów, red. Z. Wielgosz, K. Zimniewicz, Warszawa-Poznañ 1985, s. 37 i nn. Au-

torzy nie wspomnieli jednak o przypadkach obrad sejmikowych w Koœcianie.

macji o miejscu, w którym obradowa³o ko³o sejmikowe województw poznañskiego i kali-skiego. W mieœcie by³ wówczas do dyspozycji koœció³ parafialny pod wezwaniem œw. Ja-kuba, wybudowany ok. 1620 r. jako luterañski, w 1629 r. oddany katolikom. By³a topóŸnogotycka, trzynawowa budowla, zapewniaj¹ca warunki podobne do tych, jakie sej-mikuj¹cy mieli w Œrodzie87. O tym, ¿e w Mi³os³awiu, przynajmniej podczas stycznio-wych obrad ko³o nie radzi³o na wolnym powietrzu œwiadczyæ mo¿e zapis w diariuszu sej-mikowym, informuj¹cy, ¿e przyczyn¹ przenosin sejmiku spod Œrody by³o panuj¹cezimno88.

2. Organizacja samorz¹du sejmikowego

Przed przyst¹pieniem do omówienia organizacji samorz¹du sejmikowego wypada zdefi-niowaæ samo pojêcie „samorz¹d sejmikowy”. Tym bardziej, ¿e w literaturze historycznejjest stosowane niezbyt precyzyjnie, zamiennie z pojêciem „samorz¹d szlachecki”. Ana-liza praktyki sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego oraz innych sejmikówRzeczypospolitej sk³ania do przyjêcia definicji, zgodnie z któr¹ samorz¹d sejmikowy toogó³ organów, instytucji i funkcjonariuszy zwi¹zanych bezpoœrednio z sejmikiem dane-go terytorium, na których spoczywaj¹ zlecone przez prawo lub sam sejmik kompetencjeo charakterze ustawodawczym, wykonawczym i s¹downiczym. W tym ujêciu samorz¹dsejmikowy mo¿e byæ pojmowany jako samorz¹d terytorialny89. Pojêcie samorz¹d szla-checki jest tymczasem terminem o szerszym zakresie i ma charakter stanowy – obejmu-je wszystkie instytucje, które stan szlachecki wykorzystywa³ dla obrony i kszta³towaniaswojej pozycji w pañstwie. W jego obrêb wchodzi³ zarówno samorz¹d sejmikowy, jaki ró¿nego rodzaju instytucje s¹dowe (roki)90, zjazdy wojskowe niemaj¹ce cech sejmiko-wych (popisy)91, w przypadku niektórych terytoriów sejmikowych równie¿ elekcje, czyli


37

87 F. Skoraczewski, Materya³y do historyi Mi³os³awia, Poznañ 1910.88 „Tandem dla niepogody limitowali do Mi³os³awia pro octava” (AS, s. 575).89 Zdaniem D. Maki³³y „Funkcje samorz¹dowe instytucji sejmikowych wykszta³ci³y siê g³ównie

pod wp³ywem praktyki politycznej” (D. Maki³³a, W³adza wykonawcza w Rzeczypospolitej. Od po³owyXVII w. do 1763 r., Toruñ 2003, s. 186).

90 Roki s¹dowe, odbywaj¹ce siê regularnie w siedzibach s¹dów grodzkich, gromadzi³y zazwyczajlicznych przedstawicieli szlachty, ale niezwykle rzadko dochodzi³o do podejmowania podczas nichuchwa³ politycznych. Tylko wyj¹tkowo podczas roków dochodzi³o do zjazdów typu sejmikowego –tak by³o na przyk³ad ze zjazdem rokoszowym kontystów w Poznaniu, w dniu 13 I 1698, podczas rokóws¹dowych zwo³anych przez zwolenników Augusta II (AS, s. 126 i nn.).

91 Popisy, zazwyczaj odbywane powiatami, z uwagi na ma³y zasiêg terytorialny i osobowy niemia³y ¿adnej legitymacji prawnej do traktowania za zgromadzenie sejmikowe. Podczas popisów ge-neralnych zwo³ywanych przez sejmik lub podczas konfederacji, sam sejmik móg³ podj¹æ decyzjêo zgromadzeniu w obozie pospolitego ruszenia (AS).

zjazdy typu sejmikowego, niebêd¹ce jednak form¹ zgromadzenia samego sejmiku (ichterytorium nie pokrywa³o siê z terytorium sejmiku)92 itp. W³aœnie zakres owych dwóchpojêæ, „samorz¹d szlachecki” i „samorz¹d sejmikowy” by³y jednym z punktów intere-suj¹cej polemiki Wojciecha Stanka i Wojciecha Kriegseisena wokó³ ksi¹¿ki tego ostat-niego93. Definicje przyjête w niniejszej pracy z powodzeniem godz¹ stanowiska obu his-toryków.

Pojêcie „samorz¹d sejmikowy” jest jednoczeœnie szersze ni¿ „sejmik”, które uto¿sa-miaæ mo¿na z naczelnym organem samorz¹du sejmikowego, jakim by³o niew¹tpliwieko³o sejmikowe. To w³aœnie jemu podlega³ rozbudowywany coraz bardziej od XVI wiekuaparat sejmikowy. Klasyfikacja ta jest zasadniczo zgodna z koncepcj¹ ogóln¹, jak¹zg³osi³ ostatnio Wac³aw Uruszczak, analizuj¹c zasady ustrojowe Rzeczypospolitej szla-checkiej. Wyró¿ni³ miêdzy innymi zasadê samorz¹dnoœci, odnosz¹c¹ siê do organizacjiadministracji w pañstwie i wskaza³ na ró¿ne funkcjonuj¹ce w jej ramach samorz¹dy –stanowy, terytorialny, wyznaniowy, zawodowy i dominialny94. W poni¿szym rozdzialezajmiemy siê omówieniem z punktu widzenia ustrojowego poszczególnych organów sa-morz¹du sejmikowego (terytorialnego) oraz ich wzajemnych relacji95.

2.1. Ko³o sejmikowe

Jak ju¿ wspomniano, naczelnym organem samorz¹du sejmikowego, a zarazem jedynymorganem ³¹cz¹cym kompetencje ustawodawcze, wykonawcze i elementy s¹downicze,by³o ko³o sejmikowe, uto¿samiane z sejmikiem. Ko³o sejmikowe – sejmik, to zgroma-dzenie szlachty danego terytorium, posiadaj¹cej w jego granicach posiad³oœæ ziemsk¹sposobem dziedzicznym b¹dŸ zastawnym, niepozbawionej praw publicznych na mocywyroku s¹dowego lub uchwa³y samego sejmiku. Zgromadzenie to, aby uzyskaæ mianosejmiku powinno spe³niaæ wiêksz¹ czêœæ z prawnych i zwyczajowych kryteriów, takichjak w³aœciwa podstawa prawna zwo³ania, miejsce obrad (zatoczenia ko³a), przestrzega-nie tradycyjnych procedur96. Nie istnia³ wymóg obecnoœci wszystkich uprawnionych doudzia³u w sejmiku, choæ obecnoœæ na obradach traktowano jako wa¿ny przywilej, a na-

38

92 M. Zwierzykowski, Sejmik województw poznañskiego i kaliskiego w latach 1696-1702, [w:] ScriptaMinora, t. IV, red. B. Lapis, Poznañ 2006, s. 411.

93 Chodzi³o o pracê W. Kriegseisena, Samorz¹d szlachecki w Ma³opolsce w latach 1669-1717, War-szawa 1989. Jej recenzja – W. Stanek, Samorz¹d szlachecki w Ma³opolsce w latach 1669-1717, KH, 98(1991), nr 2, s. 95; replika na recenzjê – W. Kriegseisen, W sprawie samorz¹du szlacheckiego w Ma³opol-sce, KH, 99 (1992), nr 2, s. 103.

94 W. Uruszczak, Zasady ustrojowe Rzeczypospolitej Obojga Narodów, CPH, 60 (2008), z. 2, s. 152.95 Charakterystyki ogólnej organów samorz¹du sejmikowego podj¹³ siê ju¿ D. Maki³³a, W³adza

wykonawcza, s. 206 – podrozdzia³ 4.3 „Organy w³adzy wykonawczej w terenie”.96 Funkcjonowaniem kó³ w staropolskiej praktyce demokracji bezpoœredniej zaj¹³ siê ju¿ J. Urwa-

nowicz, Ku demokracji bezpoœredniej. Charakterystyka i ewolucja kó³ obywatelskich w RzeczypospolitejXVI-XVIII wieku, [w:] Kultura. Polityka. Dypolomacja. Studia ofiarowane Profesorowi Jaremie Maci-szewskiemu w szeœædziesi¹t¹ rocznicê Jego urodzin, red. zespó³, Warszawa 1990, s. 442-450. W Jego ujê-ciu, o zasiêgu ogólniejszym, „ko³o” to „zjazd, wiec czy narada szlachty b¹dŸ o charakterze partyku-

wet obowi¹zek obywatelski ka¿dego szlachcica – brak by³o tak¿e ogólnopañstwowychprzepisów reguluj¹cych sk³ad sejmików97. Kwalifikacja danego zgromadzenia jako sej-mikowego wymaga ka¿dorazowej, indywidualnej analizy, poniewa¿ w niektórych wy-padkach niespe³nienie jakiegoœ kryterium nie musia³o przes¹dzaæ o niewa¿noœci zgro-madzenia – na przyk³ad inne ni¿ tradycyjne miejsce, mniejsza grupa uczestnikówspowodowana roz³amem politycznym czy niekonwencjonalny sposób zwo³ania itp. Pro-blemem klasyfikacji zgromadzeñ sejmikowych zajmiemy siê jednak w jednym z kolej-nych rozdzia³ów.

Ko³o sejmikowe, z³o¿one z obecnej szlachty zamieszkuj¹cej oba województwa wiel-kopolskie – poznañskie i kaliskie, by³o w istocie najwy¿sz¹ w³adz¹ terenow¹ na pod-leg³ym sobie terytorium. W okresie wczeœniejszym, w XVI i pocz¹tkach XVII w. obser-wowaæ mo¿na jeszcze podzia³ ko³a sejmikowego na czêœæ senatorsk¹, obraduj¹c¹ odrêbnie(w koœciele) i szlacheck¹ (rycersk¹), zasiadaj¹c¹ na cmentarzu98. W latach 1696-1732 niespotyka siê ju¿ jednak podobnej praktyki. Zarówno obecni senatorowie wy¿si rang¹ –arcybiskup gnieŸnieñski i biskup poznañski, wojewodowie, kasztelanowie krzes³owi,jak i kasztelanowie dr¹¿kowi, jeœli tylko byli obecni, zasiadali we wspólnym kole razemz dygnitarzami, urzêdnikami ziemskimi i grodzkimi oraz szlacht¹. Formu³a wstêpnaniemal ka¿dego laudum (uchwa³y) sejmikowej brzmi nastêpuj¹co: „My rady duchownei œwieckie, urzêdnicy i wszystko rycerstwo województw poznañskiego i kaliskiego”99, po-twierdzaj¹c rzeczywiste okreœlenie wszystkich grup wchodz¹cych z mocy prawa i zwy-czaju w sk³ad ko³a sejmikowego. Oczywiœcie fakt stosowania takiej formu³y nie jestpotwierdzeniem obecnoœci wszystkich uprawnionych. Szczególnie podczas wojen i za-mieszania wewnêtrznego senatorowie i wy¿si rang¹ urzêdnicy rzadko przybywali na sej-miki, chc¹c unikn¹æ opowiadania siê po jednej ze zwalczaj¹cych siê stron100. Tylko cza-sem dostosowywano formu³ê wstêpn¹, oddaj¹c na przyk³ad fakt nieobecnoœci biskupów:„My rady i dygnitarze, urzêdnicy i wszystko rycerstwo”101.


39

larnym, b¹dŸ ogólnokrajowym”. J. Urwanowicz w³aœciwie zauwa¿y³ równie¿, ze „okreœlenie ko³orycerskie u¿ywane równie¿ by³o zamiennie z terminem sejmik”.

97 H. Olszewski, Rz¹dy sejmikowe a problem samorz¹dnoœci w dawnej Polsce. Uwagi historyka prawa,[w:] Gospodarka. Administracja. Samorz¹d, red. H. Olszewski, B. Popowska, Poznañ 1997, s. 366. Pro-blematyk¹ spo³ecznego sk³adu sejmików ³êczyckiego, krakowskiego i lubelskiego zajmowali siê ju¿:L. £ysiak, O spo³ecznym sk³adzie sejmików ziemskich, [w:] Ksiêga pami¹tkowa ku czci K. Grzybowskiego,Kraków 1971; J. W³odarczyk, Uczestnicy sejmików ³êczyckich, ZN U£, ser. I, z. 72, 1970; W. Urban,Sk³ad spo³eczny i ideologia sejmiku krakowskiego w latach 1572-1648, PH, 44 (1953), z. 3; W. Œladkowski,Sk³ad spo³eczny, wyznaniowy i ideologia sejmiku lubelskiego w latach 1572-1648, Annales UMCS, 12(1957), Sectio F.

98 S. P³aza, Sejmiki i zjazdy, s. 91.99 Laudum z 15 IV 1697 r. (AS, s. 99).

100 Sejmik powtarza³ wówczas zaproszenie w laudum i nakazywa³ marsza³kowi listowne jego po-nowienie do nieobecnych – np. laudum z 29 VI 1716 (AS, s. 831).

101 Z tej formu³y korzystano najczêœciej podczas zaburzeñ wewnêtrznych, kiedy dochodzi³o doroz³amów wewnêtrznych – np. akt zawi¹zania konfederacji w Œrodzie 9 VII 1703 (AS, s. 344), laudumz 13 VIII 1703 (AS, s. 350), laudum sejmiku 9 VI 1704, zwo³anego uniwersa³em starosty generalnego(AS, s. 423).

W okresie, którego dotyczy niniejsze opracowanie nie mo¿na odnotowaæ faktu ogra-niczenia prawa do uczestniczenia w kole sejmikowym wy³¹cznie do dziedziców dóbrziemskich. Wydaje siê, ¿e ma w tym przypadku znaczenie szersze okreœlenie uprawnio-nych, zgodne z grup¹ szlachty zobowi¹zanej do udzia³u w pospolitym ruszeniu lub wy-konywaniu przysiêgi uchwalanej w laudum, któr¹ opisywano nastêpuj¹co: „[...] ktokol-wiek szlachcicem siê urodziwszy, do pospolitego ruszenia ex lege nale¿y, tê przysiêgêwykonaæ bêdzie powinien [...]”102, „ktokolwiek szlachcicem siê urodzie³ i ktokolwiek do-bra ziemskie posiad³, wed³ug prawa o tym napisanego [...]”103 czy „ktokolwiek imiê szla-checkie na sobie nosi”104. Jest jednak oczywiste, ¿e najwa¿niejsz¹ rolê odgrywali w kolesejmikowym senatorowie, dygnitarze i urzêdnicy oraz najzamo¿niejsi przedstawicieleszlachty dziedziców – to oni zabierali g³os w kolejnoœci rangi, wp³ywali na podejmowa-nie decyzji. Obecnoœæ ubo¿szej szlachty, jeœli przyby³a w wiêkszej liczbie, czêsto w orsza-kach swoich krewnych lub przyjació³, mog³a wp³ywaæ na uchwa³y poprzez kreowanienastroju, wywieranie nacisku, a czasem nawet przez groŸbê u¿ycia przemocy. Pozycjadanego senatora czy urzêdnika oceniania by³a miêdzy innymi poprzez liczebnoœæ stron-ników, których by³ zdolny przywieœæ ze sob¹ na sejmik.

2.2. Funkcjonariusze sejmikowi

Ko³o sejmikowe, organ uchwa³odawczy, mia³o równie¿ szereg kompetencji wykonaw-czych, a nawet s¹downiczych. Liczne zgromadzenie, obraduj¹ce w konkretnym miejscui ograniczonym czasie nie by³oby jednak w stanie ich realizowaæ. Z tej przyczyny wrazz rozbudow¹ kompetencji sejmikowych, od XVI stulecia systematycznie wzrasta³a licz-ba funkcjonariuszy powo³ywanych przez sejmik do za³atwienia konkretnych spraw, nakrótk¹ misjê lub d³u¿sz¹ kadencjê, tworz¹c struktury samorz¹du sejmikowego. W przy-padku ówczesnej praktyki sejmikowej nie mo¿na mówiæ o urzêdach, poniewa¿ z naturyrzeczy maj¹ one sta³y charakter, gdy tymczasem wiêkszoœæ powo³ywanych przez sejmikfunkcji by³a jedynie doraŸna, dla realizacji konkretnego zadania czy misji, po której wy-konaniu wygasa³y. Mamy zatem do czynienia z funkcjonariuszami sejmikowymi. Tylkoniektóre sejmiki w drodze ewolucji doprowadzi³y do przekszta³cenia czêœci swoichfunkcjonariuszy w urzêdników.

2.2.1. Marsza³ek

Niew¹tpliwie najwa¿niejszym funkcjonariuszem sejmikowym by³ od wieków marsza³eksejmiku, nazywany równie¿ w niektórych Ÿród³ach „dyrektorem”105. S. P³aza odnotowa³

40

102 Laudum z 18 III 1697 (AS, s. 90).103 Laudum z 5 V 1699 (AS, s. 160).104 Uniwersa³ marsza³ka sejmiku – obóz pod Buszewem, 28 VII 1704 (AS, s. 436).105 Z okreœleniem „dyrektor” wystêpuj¹ marsza³kowie sejmiku w nastêpuj¹cych latach: AS, s. 118

(1697 r.), s. 423 (1704 r.), s. 899 (1720 r.), s. 1010 (1726 r.) i s. 1082 (1731 r.) – potwierdza to fakt, ¿eokreœlenie to by³o stosowano zamiennie z okreœleniem „marsza³ek”.

pierwszy fakt wyboru marsza³ka sejmiku w Œrodzie w 1590 r.106, od tego czasu funkcja tasta³a siê trwa³ym elementem sejmikowej dzia³alnoœci. Marsza³ek, którego kandydaturêzg³asza³ najwy¿szy rang¹ z obecnych senator lub urzêdnik zagajaj¹cy obrady107, wybie-rany by³ w jednomyœlnym g³osowaniu108.

Czas trwania funkcji marsza³kowskiej obejmowa³ niejednokrotnie wielodniowe ob-rady, a na ogó³ przeci¹ga³ siê jeszcze przez pewien czas po ich zakoñczeniu, a¿ do wy-konania wszystkich zadañ zleconych przez ko³o sejmikowe. Podczas zgromadzeniasejmiku marsza³ek przewodniczy³ obradom, odczytywa³ osobiœcie lub zleca³ czytaniekorespondencji, która nap³ynê³a na rêce wielkopolskich senatorów lub starosty general-nego, a adresowana by³a do ko³a województw poznañskiego i kaliskiego109, udziela³g³osu kolejnym mówcom110, przeprowadza³ wybory powo³ywanych przez sejmik funk-cjonariuszy111. Jego zadaniem by³o równie¿ prowadzenie dokumentacji sejmikowej –podczas trwania obrad, przy pomocy wyznaczonych przez siebie pomocników (sekreta-rzy), prowadzi³ na bie¿¹co spisywanie kolejnych podejmowanych uchwa³, instrukcji dlapos³ów112. Dokumenty te powstawa³y pierwotnie w brudnopisie i by³y w tej postaci od-czytywane oraz zatwierdzane przez ko³o113. Dopiero po zakoñczeniu zgromadzenia sej-miku marsza³ek wraz ze swymi sekretarzami nadawali im ostateczn¹ formê, dokonuj¹ctak zwanej „floryzacji” – teksty nabiera³y wówczas odpowiedniego od strony formalneji zwyczajowej wygl¹du114. Po zakoñczeniu sejmiku marsza³ek zajmowa³ siê równie¿


41

106 S. P³aza, Sejmiki i zjazdy, s. 95.107 Zob. na przyk³ad mowê Stanis³awa Leszczyñskiego, dziêkuj¹cego za wybór na marsza³ka sej-

miku w dniu 27 VII 1696, w której wspomnia³, ¿e jego kandydaturê poda³ zagajaj¹cy wojewoda poz-nañski Wojciech K. Breza (AS, s. 17); podczas zgromadzenia w dniu 7 I 1710 zagajaj¹cy wojewoda po-znañski Franciszek Zygmunt Ga³ecki poda³ kandydaturê marsza³ka Ludwika Szo³drskiego (AS,s. 574), 3 V 1720 wojewoda poznañski Aleksander A. Radomicki poda³ kandydaturê Aleksandra Go-rzeñskiego (AS, s. 899), a 4 II 1727 wojewoda poznañski Maciej Radomicki nominowa³ Kaspra Mia-skowskiego (AS, s. 1026).

108 O jednomyœlnoœci wyborów marsza³ka zob.: 1719 r. – „Sejmiki œrzedzkie obadwa na obraniumarsza³ka zerwane przez pana Paczynê” (AS, s. 884); 1727 r. – „sine ulla [...] disceptatione” (AS,s. 1026), 1732 r. – „[...] zgromadzeni na podanego jm. pana [Kaspra] Modlibowskiego czeœnikawschowskiego, magnarum qualitatum województw tych obywatela, bez najmniejszej zgodzili siêkontradykcyi” (AS, s. 1101).

109 AS, s. 63,110 Zdarza³o siê, ¿e niew³aœciwe lub stronnicze udzielanie g³osów powodowa³o niezadowolenie

szlachty, staj¹c siê nawet powodem do manifestacji. Np. podczas sejmiku 21 VIII 1724 niektórzy uczest-nicy byli „w rozdawaniu g³osów przez jm. pana marsza³ka sejmikowego niekontenci” (AS, s. 988).

111 AS, s. 987.112 Fakt udzia³u sekretarzy marsza³kowskich przy pisaniu dokumentów sejmikowych potwier-

dzaj¹ liczne lauda i instrukcje, na których wyraŸnie widaæ ró¿nicê duktu pisma samego tekstu i pod-pisu marsza³ka.

113 Np. podczas zgromadzenia sejmiku w dniu 13 IX 1701: „Ultimarie czytano gotowe projekta in-strukcyjej et laudi, przyjmowano znowu kilka godzin, varii variae, i gdzie zachodzi³y punkta gravioradisputationibus naszych przyjació³ mollificabantur” (AS, s. 242).

114 Najlepiej widaæ to na przyk³adzie instrukcji przygotowywanej dla pos³ów podczas zerwanegozgromadzenia przedsejmowego w Œrodzie w dniu 10 XI 1701. W zachowanej w odpisach brudnopiœ-

zalecon¹ przez ko³o korespondencj¹, odpowiada³ na nades³ane listy115, wystawia³ asy-gnacje na przyznane przez sejmik kwoty, dopilnowywa³ równie¿, jeœli zasz³a taka po-trzeba, wykonania zaleconych przez sejmik manifestów116. Realizacja korespondencjisejmikowej mog³a prowadziæ do nieporozumieñ, poniewa¿ wiele listów spisywano ju¿po zakoñczeniu obrad, na zlecenie ko³a. Zdarza³o siê, ¿e napisany przez marsza³ka tekstnie by³ zgodny z wol¹ sejmiku. Tak by³o w przypadku sejmiku 29 kwietnia 1720 r., kiedyto marsza³ek Aleksander Gorzeñski na polecenie ko³a117 napisa³ list do kanclerzaz wymówkami za rzekome formalne uchybienie w drukowanym uniwersale na sejmik118.Reaguj¹c na oburzenie kanclerza, marsza³ek kolejnego sejmiku, t³umacz¹c siê, napisa³w odpowiedzi: „¿e ten list by³ napisany contra mentem województw [...], gdy¿ i w kolenie by³ czytany, a pióra by³ poci¹gne³ w.n.m. pan przesz³y marsza³ek, na co fraemebantwszyscy celsissimi cives”119. Jak widaæ, funkcja marsza³kowska wymaga³a wiele uwagii wyczucia, a ewentualne b³êdy mog³y poci¹gn¹æ za sob¹ niezadowolenie wspó³obywate-li. Marsza³ek by³ odpowiedzialny ponadto za ekspedycjê pocztow¹ korespondencjisejmikowej120 oraz oddanie do grodów wielkopolskich (tzw. oblatowanie) orygina³ów(czasem ekstraktów z grodów) laudów i instrukcji sejmikowych121 lub innych doku-mentów122.

Od XVII wieku rola marsza³ków sejmikowych znacz¹co wzrasta³a w zwi¹zku z roz-szerzaniem praktyki limity. Trwanie ich funkcji przed³u¿a³o siê z kilku, najwy¿ej kilku-nastu dni obrad sejmiku i bezpoœrednio po nich, do nawet ponad rocznej dzia³alnoœci.Marsza³ek wybrany podczas zgromadzenia, które limitowa³o swoje obrady, by³ przezczas pomiêdzy kolejnymi posiedzeniami ko³a jego reprezentantem. Do niego nap³ywa³akorespondencja adresowana do sejmiku, to w³aœnie on móg³ w oparciu o uchwa³ê w lau-dum przyspieszyæ lub opóŸniæ zebranie siê ko³a w nadzwyczajnych okolicznoœciach, ob-wieszczaj¹c to specjalnym uniwersa³em123.

Podczas trwania konfederacji marsza³ek skonfederowanego sejmiku by³ równie¿marsza³kiem sejmikowej konfederacji terytorialnej, dowodzi³ pospolitym ruszeniem

42

miennej wersji zapisano: „Te zaœ [punkta] ju¿ constituta tak¿e per equestrem ordinem, ale jeszczenon florisata, albo nieokrzesane” (AS, s. 251).

115 AS, s. 894, 937, 958, 1016.116 Np. podczas zjazdu 13 I 1698 nakazano marsza³kowi zaniesienie manifestacji do grodów; po-

dobnie podczas zgromadzenia w dniu 13 VI 1713, 13 V 1715, 10 IX 1715, 27 IV 1716 czy 4 II 1727 (AS,s. 128, 733, 795, 801, 812, 1031).

117 AS, s. 894.118 List marsza³ka sejmiku do kanclerza Jana Szembeka (AS, s. 897-898). O zawartoœci listu pisa-

no ju¿ w informacji o sejmiku z 3 V 1720: „Zlecono tak¿e pisaæ nomine publico do ichm. panów mi-nistrów, signanter pieczêtarzów, aby uniwersa³y na sejmiki nie wychodzi³y drukowane, ale pisane”(AS, s. 900).

119 AS, s. 930.120 AS, s. 783.121 AS, s. 21, 30, 39, 123, 268, 281, 292, 298, 307, 315, 1080.122 Np. w laudach 16 IV 1714 i 24 III 1721 sejmik nakaza³ marsza³kowi podanie do grodów ordy-

nansów otrzymanych od hetmana w. kor. (AS, s. 764, 938).123 AS, s. 522, 535, 631, 837.

gromadz¹cym siê w ramach konfederacji, wydawa³ uniwersa³y w sprawach porz¹dkui bezpieczeñstwa w województwach, dba³ o wykonanie wczeœniejszych uchwa³ sejmiko-wych, a nawet sprawowa³ zwierzchni¹ w³adzê s¹downicz¹ konfederacji terenowej (w ra-mach tzw. s¹dów konsyliarskich”)124. Z tych powodów podczas konfederacji sejmikmóg³ uchwaliæ specjaln¹ przysiêgê dla marsza³ka – tak uczyniono w dniu 9 lipca 1703 r.Treœæ tej przysiêgi brzmia³a wówczas nastêpuj¹co: „Ja N.N. przysiêgam Panu BoguWszechmog¹cemu, w Trójcy Œwiêtej Jedynemu, i¿ z woli ichm. braci poznañskiego i ka-liskiego województw [...] skonfederowanych, podj¹wszy siê ministerium marsza³kostwakonfederacyi na nim fidelissime, sine ulla particularitate sprawowaæ siê wed³ug tego, comi jest przez konfederacyj¹ spisan¹ commissum, bêdê wspólnie z ichm. panami senato-rami i z ichm. panami konsyliarzami, jako i z ichm. braci¹ skonfederowanymi przy wie-rze œwiêtej rzymskiej, katolickiej, œwi¹tnicach Pañskich, dostojeñstwie J.K.M. p.n.m.Augusta II (salvo per omnia vincula pactorum conventorum ex vi iuramenti regii pro-manantis), tak¿e przy prawach, swobodach, wolnoœciach koronnych i W.Ks.L., circaomnia iura cardinalia, przy ichm. wszystkich na podpisach przy tej konfederacyi wyra-¿onych, do wylania ostatniej krople krwi mojej stawaæ bêdê. Ani funkcyi mojej mar-sza³kowskiej odst¹piê, póki R.P. tam ab intra, quam ab extra uspokojona nie bêdziei prawa nasze, które ex orbita sua wypad³y, do swojej nie bêd¹ przywrócone kluby. Spra-wy wszelkie do s¹du mego marsza³kowskiego nale¿¹ce, spólnie z ichm. panami konsy-liarzami, secundum ius scriptum, iustitiam et aequitatem, sine ullo personarum respec-tu, amici et inimici, civis et peregrini discrimine sublato s¹dziæ bêdê. Co fide, honoreet conscientia, tak jako pocciwy szlachcic strzymaæ powinienem, tak mi Panie Bo¿edopomó¿ i Jego Œwiêta, Niewinna Mêka”125. W dniu 27 kwietnia 1716 r. genera³ An-drzej Skórzewski, marsza³ek zawi¹zanej wówczas w Œrodzie konfederacji z³o¿y³ przysiê-gê przed wojewod¹ poznañskim Aleksandrem Andrzejem Radomickim. Jak zapisanow laudum, przyjêto wówczas rotê przysiêgi zastosowan¹ wczeœniej w konfederacjima³opolskiej126.

Pe³nienie funkcji marsza³ka sejmiku nie wi¹za³o siê z ¿adnym wynagrodzeniem. Sampresti¿ funkcji, bêd¹cej dowodem zaufania wspó³obywateli oraz pozycji politycznej, sta-nowi³ wystarczaj¹c¹ rekompensatê. Bardzo czêsto marsza³ek sejmiku by³ niemal automa-tycznie wybierany na presti¿owe funkcje – poselsk¹, deputack¹ czy komisarsk¹; podobniedzia³o siê tak¿e podczas zbli¿onych do sejmików elekcji na urzêdy ziemskie, kiedy mar-sza³ek zostawa³ jednym z czterech kandydatów i najczêœciej w³aœnie to on otrzymywa³ wa-kuj¹cy urz¹d. W przypadku sejmików przedsejmowych, poza jednym, 7 stycznia 1710 r.,we wszystkich reprezentacjach sejmowych znaleŸli siê marsza³kowie zgromadzenia(Aneks III). Ten automatyzm budzi³ czasem w¹tpliwoœci szlachty, jak sta³o siê to podczassejmiku relacyjnego 4 lutego 1727 r. Niejaki Radoñski domaga³ siê wówczas zapewnienia,jeszcze przed wyborem marsza³ka, ¿e ten nie zostanie automatycznie wybrany na komisa-


43

124 A. Abramski, S¹downictwo podczas konfederacji w Polsce (1672-1793), Katowice 1986, s. 62. Au-tor podkreœli³, ¿e rozwi¹zania przyjête w prowincji wielkopolskiej podczas konfederacji okresu1702-1704 tworzy³y now¹ formê jurysdykcji konfederacyjnych.

125 AS, s. 345-346.126 AS, s. 814.

rza skarbowego radomskiego. W odpowiedzi na to wojewoda poznañski stwierdzi³, „¿e inlibero jest wszystkich arbitrio, kogo chcieæ podaæ i utrzymaæ”127.

Sejmik móg³ jednak uchwaliæ wynagrodzenie, uznaj¹c nadzwyczajne wydatki asy-gnowane przez marsza³ka – na przyk³ad na prowadzenie rozleg³ej korespondencji,wysy³kê poczty itp. – co uczyni³ w przypadku marsza³ka Andrzeja Skórzewskiego. 26 li-stopada 1714 r. sejmik przyzna³ kwotê 4 tys. z³: „widz¹c znaczn¹ dla potrzebnych obra-dom naszym korespondencyi na poczty i kursorów ekspensy”128, 10 wrzeœnia 1715 r.przyzna³ marsza³kowi sumê 3 tys. z³129, 27 kwietnia 1716 r. a¿ 12 tys. tynfów130, a 16 listo-pada 1716 r. 13 tys. z³131. Warto podkreœliæ, ¿e Skórzewski piastowa³ sw¹ funkcjê bardzod³ugo, bo ju¿ od 2 paŸdziernika 1714 r., co wi¹zaæ siê musia³o ze znacznymi wydatkamiz prywatnej szkatu³y.

W omawianym okresie, na 206 odbytych zgromadzeñ sejmiku województw poznañ-skiego i kaliskiego uda³o siê ustaliæ marsza³ka jedynie dla 142, w tym równie¿ dla dzie-siêciu zgromadzeñ, które zerwano ju¿ w trakcie trwania, po dokonaniu wyboru dyrekto-ra obrad. O pozosta³ych nie posiadamy danych – czêœæ z nich dosz³a do skutku (dotyczyto niektórych zgromadzeñ deputackich), nie zachowa³y siê jednak uchwa³y, ani infor-macje o marsza³ku.

Podczas 142 zgromadzeñ sejmikowych, dla których posiadamy informacje o mar-sza³ku, wybory marsza³kowskie odby³y siê 51 razy, 88 zgromadzeñ obradowa³o z limitywczeœniejszych, 3 pozosta³e mia³y charakter nadzwyczajny. 15 maja 1697 r. podczaspopisu pod Ko³em, przed wyruszeniem pospolitego ruszenia na elekcjê pod Warszawê,nie wybrano marsza³ka, a obradom przewodniczyli wojewodowie, jako pu³kownicychor¹gwi wojewódzkich132. 15 paŸdziernika w Kaliszu i 12 listopada w Koœcianie, pod-czas dwóch zjazdów przewodniczy³ z urzêdu wyj¹tkowo zwo³uj¹cy je wojewoda ino-wroc³awski, starosta generalny Wielkopolski Maciej Radomicki133.

Na funkcji marsza³kowskiej w badanym okresie uda³o siê ustaliæ w sumie 41 osób, re-prezentuj¹cych 31 rodzin (zob. Aneks II). Jedynie 7 rodzin dost¹pi³o w badanym okresiewielokrotnego zaszczytu przewodniczenia obradom sejmiku przez swoich przedstawicieli– dwukrotnie Garczyñscy, Kierscy, Zakrzewscy i ¯ychliñscy, trzykrotnie Poniñscy, Rado-miccy i Szo³drscy. Nazwiska te oddaj¹ rzeczywist¹ pozycjê wymienionych rodzin – tow³aœnie Radomiccy, Szo³drscy, Garczyñscy i Poniñscy uzyskali pierwszoplanow¹ rolê

44

127 Laudum z 4 II 1727 (AS, s. 1026).128 AS, s. 783.129 „Maj¹c to prae oculis, ¿e nikt suo damno s³u¿yæ nie powinien i reflektuj¹c na godnoœci merito-

rum jm. pana marsza³ka ko³a naszego, z³ 3 tys. polskich z czopowego i szelê¿nego jm. naznaczamy”(AS, s. 802).

130 „Wielkie merita jm. pana marsza³ka ko³a naszego, tam in sago, quam in toga œwiadczone re-kompensuj¹c, naznaczamy ad interim 12 tys. tymfów” (AS, s. 812).

131 „[...] in vim gratitudinis meritorum, jako jm. panu marsza³kowi, tak i ichm. panom komisa-rzom” (AS, s. 849)

132 AS, s. 110-111.133 AS, s. 375-381.134 Zagadnienie wielkopolskiej elity politycznej doby panowania Augusta II pozostaje po dziœ

dzieñ niezbadane – ostatnio zajê³a siê nim w przygotowywanej rozprawie doktorskiej Ewa Nowicka.

w województwach poznañskim i kaliskim po odejœciu w cieñ lub wygaœniêciu rodów Lesz-czyñskich, Opaliñskich, Czarnkowskich czy Grzymu³towskich134. Wiêkszoœæ marsza³ków,w okresie bêd¹cym przedmiotem analizy, wybierana by³a tylko raz, jednak kilka osóbobrano wiêcej ni¿ jednokrotnie. Dwukrotnie powierzano przewodnictwo obrad StefanowiGarczyñskiemu, Aleksandrowi Gorzeñskiemu, Aleksandrowi Gurowskiemu, £ukaszo-wi Kwileckiemu, Adamowi ¯ychliñskiemu i Kasprowi Modlibowskiemu (ten ostatni,w 1732 r. dwukrotnie wybierany by³ na marsza³ka zrywanych sejmików przedsejmowych).Trzykrotnie (jeœli liczyæ przewodnictwo dwóch zjazdów w randze starosty generalnegoWielkopolski) marsza³kowa³ Maciej Radomicki. Tylko Ludwik Szo³drski wybierany by³piêciokrotnie – po raz pierwszy w dniu 9 czerwca 1704 r., podczas nadzwyczajnego zjazdupod Koœcianem, zwo³anego przez starostê generalnego Wielkopolski z powodu niedojœciawczeœniejszego sejmiku zwo³anego przez króla135; po raz drugi podczas zgodnego ju¿z prawem zgromadzenia zwo³anego przez specjalny uniwersa³ królewski na dzieñ 14 lipca1704 r.136, po raz trzeci podczas zgromadzenia przed Waln¹ Rad¹ Warszawsk¹ w dniu7 stycznia 1710 r.137 Dwa dalsze marsza³kostwa zawdziêcza³ walce Augusta II z limit¹. Kie-dy król, próbuj¹c przeci¹æ d³ugi ³añcuch limit, wydawa³ uniwersa³y na sejmik nadzwy-czajny, ko³o dwukrotnie, 12 czerwca i 20 sierpnia 1711 r.138, wybiera³o poprzedniego mar-sza³ka, chc¹c wskazaæ tym samym na ci¹g³oœæ jego funkcji. W sumie Ludwik Szo³drskiprzewodniczy³ a¿ 20 zgromadzeniom sejmikowym.

Spoœród wszystkich 41 ustalonych marsza³ków tylko 9 nie posiada³o w chwili elekcji¿adnego urzêdu ani królewszczyzny, nie by³o równie¿ synami senatorów139. Wœród pozo-sta³ych wystêpuje 11 urzêdników ziemskich, 10 starostów (w tym jeden grodowy), 7 legi-tymowa³o siê pochodzeniem senatorskim, tytu³uj¹c wojewodzicami lub kasztelanicami(1 od wojewody kaliskiego, 1 od wojewody inowroc³awskiego, 2 od kasztelanów wiêk-szych – kaliskiego i p³ockiego, 3 od kasztelanów mniejszych – miêdzyrzeckiego, rogo-ziñskiego i œremskiego), jeden z marsza³ków by³ genera³em majorem wojsk koronnych,trzech legitymowa³o siê urzêdami z hierarchii grodzkiej – sêdzia surrogator grodzki ka-liski, pisarze grodzccy kaliski i pyzdrski (zob. Aneks II). Dominuj¹ wiêc urzêdnicyziemscy i starostowie oraz potomkowie senatorów. Wszyscy bez wyj¹tków byli przedsta-wicielami szlachty wielkopolskiej, dobrze osiad³ej i skoligaconej. Funkcja marsza³kow-ska, podobnie jak i wiêkszoœæ innych, by³a w tym czasie niedostêpna dla ludzi spozaterytorium sejmikowego.


45

135 Zgromadzenie to zwo³a³ starosta generalny, powo³a³ siê jednak na spóŸniony uniwersa³ kró-lewski zwo³uj¹cy sejmik na dzieñ 8 V 1704. Uniwersa³ królewski zwo³uj¹cy sejmik na 8 V zosta³ obla-towany w Nakle dopiero 3 VI – sejmik zatem nie doszed³ do skutku w przewidzianym terminie (AS,s. 395-396). Poniewa¿ sytuacja by³a prawnie w¹tpliwa, nale¿y zakwalifikowaæ to zgromadzenie jakozjazd sejmikowy. AS, s. 422-429.

136 AS, s. 433.137 AS, s. 573.138 AS, s. 652 i 661.139 Wspomnieæ tu wypada o przypadku £ukasza Kwileckiego, którego wybierano dwukrotnie – za

pierwszym razem nie posiada³ ani urzêdu ani pochodzenia senatorskiego, za drugim by³ ju¿ starost¹mosiñskim (zob. Aneks II).

2.2.2. Konsyliarze, sekretarze i inne funkcje konfederackie

Marsza³ek najczêœciej wype³nia³ swoj¹ funkcjê samodzielnie, dobieraj¹c do pomocy we-dle swego uznania osoby zaufane lub prywatnych sekretarzy. Tylko w sytuacjach wyj¹tko-wych, podczas konfederacji, kiedy funkcja marsza³kowska mia³a z za³o¿enia trwaæ d³u¿ej,sejmik móg³ dodaæ do boku wybranego przez siebie marsza³ka specjalnych konsyliarzy(doradców). W badanym okresie mia³o to miejsce czterokrotnie. Po raz pierwszy w dniu6 sierpnia 1697 r., podczas zawi¹zywania konfederacji wielkopolskiej przy marsza³ku Ma-cieju Radomickim, w obronie wolnej elekcji ksiêcia Conti. Wyznaczono wówczas 15 kon-syliarzy. Nie znamy ich niestety z imienia i nazwiska, wiemy tylko o ich wyborze z dwóchniezale¿nych relacji140. Drugi raz, tym razem 26 konsyliarzy powo³ano 9 lipca 1703 r., doboku Piotra Jakuba Bronisza starosty pyzdrskiego, zawi¹zuj¹c konfederacjê œredzk¹ powydaleniu pos³ów wielkopolskich z sejmu lubelskiego 1703 r. Konsyliarzami zostali wó-wczas: W³adys³aw Poniñski podkoniuszy koronny, Franciszek Ska³awski podczaszy po-znañski, Stefan Zdzychowski podczaszy wschowski, Piotr KoŸmiñski podsêdek wschow-ski, W³adys³aw Bronikowski podstoli wschowski, Jan Zakrzewski ³owczy poznañski,Aleksander Gurowski miecznik poznañski, Marcin Ska³awski skarbnik poznañski, JanMierzewski skarbnik kaliski, Krzysztof Miel¿yñski starosta kcyñski, Mœcis³aw Zaleskipodczaszy brzeski-kujawski, Stanis³aw Ko¿uchowski czeœnik wieluñski, Kazimierz Bro-niewski czeœnik dobrzyñski, podwojewodzi poznañski, W³adys³aw Czarnkowski, JanGrabski surrogator gr. nakielski, Jan Gembicki kasztelanic p³ocki, Adam Radoñski bur-grabia wieluñski, Marcin S³onecki, Miko³aj Bardski, Stanis³aw Bronikowski, ZygmuntUnrug staroœcic wa³ecki, Sebastian Kwilecki, Zygmunt Naramowski, Wojciech W³ostow-ski, Pawe³ Grabski, Stanis³aw Morawski141. Po raz trzeci wybrano konsyliarzy do bokumarsza³ka Ludwika Szo³drskiego, podczas zawi¹zywania konfederacji w Koœcianie, po-pieraj¹cej konfederacjê sandomiersk¹ – zostali nimi wówczas: Hieronim Ko³aczkowskipodczaszy kaliski, Stanis³aw Szo³drski podczaszy wschowski, Maksymilian Szlichtyngwojski wschowski, Damian Garczyñski, Wojciech Gruszczyñski, Adam Cerekwicki staro-œcic œredzki, Andrzej Potocki pisarz grodzki gnieŸnieñski, Jan Zakrzewski pisarz grodzkipyzdrski, Jan Gruszczyñski burgrabia poznañski, Andrzej Lisiecki, Franciszek Ziemeckii Andrzej Ma³achowski. Przypomniano równie¿ o kompetencjach konsyliarskich nale¿-nych z urzêdu senatorom142. Ostatni raz przed 1733 r. konsyliarzy wyznaczono podczaskonfederacji zawi¹zanej w Œrodzie w kwietniu 1716 r. – by³o ich wówczas tylko czterech(oprócz czterech konsyliarzy wyznaczonych do boku marsza³ka konfederacji generalnej)– Joachim Rüdiger Goltz podstoli wschowski, Ludwik Granowski starosta mieœciski, Jó-zef Kunowski starosta nieszawski, Bart³omiej Cywiñski143.

46

140 „A¿ in super szlachta rokosz podnieœli, obrawszy 15 konsyliarzów przy dyrektorze”; „Obra-li sobie za marsza³ka rokoszu jm. pana Macieja Radomickiego kasztelanica kaliskiego i do niego15 konsyliarzów” (AS, s. 118, 119).

141 AS, s. 346, zapisano wówczas: „non derogando jednak authoritati ichm. panów senatorów,którym omni adesse consilio wolno bêdzie”.

142 AS, s. 423.143 AS, s. 831.

O obowi¹zkach, jakie wk³adano na tych funkcjonariuszy mo¿emy wnioskowaæ po-œrednio z przysiêgi, jak¹ uchwalono dla konsyliarzy wybranych podczas sejmiku 9 lipca1703 r.: „W Trójcy Œwiêtej Jedynemu, i¿ z ichm. panów braci woli, poznañskiego i kali-skiego województw, [...] podj¹wszy siê ministerium consiliariatus w konfederacyi nanim, sine ulla partialitate sprawiê siê (wed³ug tego, co mi jest przez konfederacyj¹ spi-san¹ commissum) bêdê i spólnie z jm. panem marsza³kiem i z ichm. panami senatora-mi, jako i z ichm. braci¹ skonfederowanymi przy wierze œwiêtej rzymskiej, katolickiej,œwi¹tnicach Pañskich, dostojeñstwie J.K.M. p.n.m. Augusta II (salvo per omnia vinculapactorum conventorum ex vi iuramenti regii promanante), jako i przy prawach, swobo-dach i wolnoœciach koronnych i W.Ks.L., circa omnia iura cardinalia, przy ichm. wszyst-kich na podpisach przy tej konfederacyi wyra¿onych, do wylania krople krwi mojej sta-waæ bêdê. Ani funkcyi konsyliarskiej mojej odst¹piê, póki R.P. tam ab intra, quam abextra uspokojona nie bêdzie i prawa nasze, które ex orbita wypad³y, do swojej nie bêd¹przywrócone kluby. Sprawy wszelkie do s¹du marsza³kowskiego nale¿¹ce, spólnie z jm.panem marsza³kiem, secundum ius scriptum, iustitiam et aequitatem, sine ullo persona-rum respectu, amici et inimici, civis vel peregrini discrimine sublato s¹dziæ bêdê. Co fide,honore et conscientia, tak jako podciwy szlachcic trzymaæ powinienem. Tak mi PanieBo¿e dopomó¿ i Œwiêta Jego Niewinna Mêka”144. Oprócz funkcji doradczych, wspomaga-nia marsza³ka rad¹, konsyliarze mieli równie¿ pe³niæ funkcje s¹downicze w s¹dach konfe-derackich145. O dzia³aniu takich s¹dów informacje mamy na przyk³ad z 1716 r., kiedy sej-mik wspomnia³ w laudum o nielegalnych najazdach na dobra szlachty uczestnicz¹cejw pospolitym ruszeniu146. Praktyka sejmikowa nie przewidywa³a wynagrodzenia za pe³-nienie funkcji konsyliarskiej, sejmik móg³ je wyznaczyæ jako specjaln¹ nagrodê.

Podczas konfederacji sejmik powo³ywa³ równie¿ inn¹ pomocnicz¹ funkcjê – sekreta-rza konfederacji. W konfederacji 1703 r. sekretarzem zosta³ pisarz grodzki wschowskiStefan Urbanowski147. W 1716 r. w laudum zapisano: „Stosuj¹c siê zaœ ad normam daw-niejszych konfederacyi województw naszych, uprosiliœmy jm. pana Jana Gostkowskiegoza sekretarza konfederacyi województw naszych et omnem jm. fortuny i osoby sponde-mus tak¿e cum recompensa evictionem”148. Potwierdza to poœrednio dawnoœæ zwyczajuwybierania sekretarza konfederacji. Sekretarz mia³ zapewne wspomagaæ marsza³kaprzy prowadzeniu dokumentacji i korespondencji oraz podczas rozpatrywania ewentu-alnych spraw s¹dowych. Zdarza³o siê, ¿e sekretarz pod nieobecnoœæ marsza³ka, na jegopolecenie móg³ w zastêpstwie podpisywaæ oficjalne dokumenty149. Wraz z zakoñcze-niem konfederacji dobiega³o koñca równie¿ sprawowanie funkcji przez sekretarza.Ewentualne wynagrodzenie dla sekretarza zale¿a³o wy³¹cznie od woli sejmiku, którymóg³ przyznaæ je w formie nagrody za poœwiêcenie podczas sprawowania funkcji.


47

144 AS, s. 346.145 Zob. te¿: A. Abramski, S¹downictwo podczas konfederacji, s. 62.146 AS, s. 843.147 AS, s. 346.148 AS, s. 827.149 Np. uniwersa³ marsza³ka konfederacji województw poznañskiego i kaliskiego Andrzeja Skór-

zewskiego, podpisany tylko przez sekretarza Jana Gostkowskiego – Poznañ, 7 VIII 1716 (AS, s. 838).

2.2.3. Asesorzy sejmikowi

Funkcja asesorów sejmikowych pojawi³a siê w wielkopolskiej praktyce samorz¹dowejdopiero w 1727 r. Sejm 1726 r., wprowadzaj¹c zmiany w funkcjonowaniu Trybuna³u Ko-ronnego, powo³a³ do istnienia takich funkcjonariuszy. W konstytucji Trybuna³ G³ów-ny Koronny zapisano, ¿e dokumenty potwierdzaj¹ce elekcjê deputatów powinny byæ„z podpisami i pieczêci¹ marsza³ka i asesorów z ka¿dego powiatu po jednemu, którychlege praesenti adiungimus”150. Zgodnie z t¹ konstytucj¹ asesorzy mieli byæ wybiera-ni, po jednym z ka¿dego powiatu, podczas zgromadzeñ sejmikowych deputackich.Od 1727 r. corocznie, podczas zgromadzenia deputackiego wybierano zatem w wo-jewództwach poznañskim i kaliskim 10 asesorów. Mieli byæ oni obserwatorami proce-dur wyborczych i w³asnymi podpisami stwierdziæ prawomocnoœæ elekcji. Konstytucjaprzewidywa³a dla marsza³ka i asesorów specjaln¹ karê w przypadku wystawienia przeznich nieprawdziwej atestacji dla deputata. Jeœli zosta³oby to dowiedzione przed s¹dem,mieli zostaæ skazani na æwieræ roku wie¿y w swoim województwie151. Brak informacji natemat wynagrodzenia dla asesorów – byli, podobnie jak wiêkszoœæ funkcjonariuszy sej-mikowych, nieop³acani. Funkcja asesorska wygasa³a wraz z zakoñczeniem elekcji depu-tatów.

Z omawianego okresu, lat 1727-1732 znamy tylko jeden sk³ad asesorów sejmiko-wych, z jednego zgromadzenia deputackiego znamy tylko jednego asesora – o pozo-sta³ych czterech zgromadzeniach deputackich nie mamy ¿adnych wiadomoœci. Podczassejmiku deputackiego w 1727 r. asesorem z powiatu wa³eckiego by³ Jan Tomicki152.W dniu 11 wrzeœnia 1730 r. wybrano w Œrodzie jako asesorów: W³adys³awa Skórzew-skiego (z pow. poznañskiego), Franciszka Rogowskiego (z pow. kaliskiego), HieronimaBronikowskiego (z pow. koœciañskiego), Piotra Cywiñskiego (z pow. koniñskiego), Kazi-mierza Niegolewskiego starostê pobiedziskiego (z ziemi wschowskiej), Antoniego Go-zimierskiego (z pow. pyzdrskiego), Jana Gliszczyñskiego (z pow. gnieŸnieñskiego),Melchiora Z³otnickiego (z pow. nakielskiego), £ukasza Krzy¿anowskiego (z pow. wa³ec-kiego), Jana Gronowskiego (z pow. kcyñskiego)153. Brak wœród asesorów utytu³owanejszlachty mo¿e wskazywaæ na znikom¹ wagê tej funkcji na liœcie funkcji sejmikowych.Tylko jeden z nich móg³ poszczyciæ siê posiadaniem starostwa niegrodowego.

2.2.4. Pos³owie na sejm i inne funkcje poselskie

Najbardziej znanymi i najwa¿niejszymi obok marsza³ka funkcjonariuszami sejmikubyli niew¹tpliwie pos³owie na sejmy. Byli oni nie tylko reprezentantami sejmików ziem-skich i wykonawcami ich woli, ale zasiadaj¹c w izbie poselskiej, stawali siê czêœci¹najwa¿niejszej instytucji ustrojowej Rzeczypospolitej szlacheckiej – Sejmu. W omawia-nym okresie pojawi³a siê równie¿ nowa instytucja, w okresie kryzysu pañstwa stano-

48

150 Konstytucja Trybuna³ G³ówny Koronny z 1726 (Vol. leg., t. VI, s. 216).151 Tam¿e.152 Zob. Teki Dworzaczka (1727 \TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\ZTPIOT.X#1181 (Nr. 48).153 AS, s. 1068.

wi¹ca namiastkê sejmu, jak¹ by³y walne rady. Równie¿ na nie sejmiki wysy³a³y swoichprzedstawicieli. Pos³owie sejmowi w badanym okresie nie byli jeszcze traktowani jakoprzedstawiciele narodu – zasada ta narodzi siê dopiero w koñcu XVIII w. – byli repre-zentantami, pe³nomocnikami swojej wspólnoty terytorialnej, bardzo czêsto zwi¹zanymimoc¹ mandatu imperatywnego. Poselstwo sejmowe jako pe³nomocnictwo rozwinê³o siêz potrzeby uzyskiwania zgody w³adcy na opodatkowanie poddanych. Pierwsza wzmian-ka o pos³ach na sejmie pochodzi z sejmu 1434 r. w Krakowie154.

Sejmik województw poznañskiego i kaliskiego mia³ prawo wysy³aæ na sejm 12 po-s³ów, po 6 z ka¿dego województwa155. Jedynie podczas sejmów elekcyjnych oraz w przy-padkach wyj¹tkowych (na przyk³ad Sejm Niemy), liczebnoœæ poselskiej reprezentacjiulega³a zmianie. Na elekcjê 1697 r., z uwagi na podjêcie uchwa³y o udziale pospolitymruszeniem, którego popis generalny pokrywa³ siê z pocz¹tkiem elekcji, w Œrodzie posta-nowiono wys³aæ przodem wymienion¹ imiennie reprezentacjê, licz¹c¹ 190 osób156. Po-dobnie, na elekcji 1704 r. Wielkopolskê mia³o reprezentowaæ 97 pos³ów – tym razem jed-nak, z uwagi na bardzo skomplikowan¹ sytuacjê polityczn¹, nie zdecydowano siê nawyprawê pospolitego ruszenia157. W 1710 r., na Waln¹ Radê Warszawsk¹ oprócz 12 wy-branych pos³ów udzielono mandatu wszystkim deputatom konfederacji generalnej san-domierskiej, wybranym jeszcze w 1704 r.158 W 1717 r. na Sejmie Niemym województwapoznañskie i kaliskie reprezentowali jako pos³owie czterej deputaci do konfederacji ge-neralnej, wybrani jeszcze podczas sejmiku 27 kwietnia 1716 r. oraz marsza³ek konfede-racji wielkopolskiej159.

W zakresie ograniczeñ w kandydowaniu na poselstwo sejmowe nale¿y wymieniæm.in. konstytucjê sejmow¹ z 1601 r., zakazuj¹c¹ pos³owania wszystkim tym, którzymieli wytoczon¹ sprawê w s¹dach sejmowych160. Konstytucja z 1616 r. zabrania³a wybie-rania na pos³ów sêdziów deputatów trybunalskich, jak równie¿ kandydowania w wybo-rach deputackich osobom wybranym ju¿ na pos³a sejmowego161. Rzecz¹ oczywist¹ by-³o równie¿, ¿e kandydat do poselstwa nie móg³ byæ pozbawiony praw publicznych,na przyk³ad z mocy uchwa³y sejmikowej – taka kara mog³a byæ na przyk³ad na³o¿ona naretentorów podatków162. Równie¿ czêstotliwoœæ pos³owania na sejm ograniczana by-³a przez prawo, które nakazywa³o zachowanie karencji jednego sejmu, przed ponow-nym zg³oszeniem kandydatury. Tylko wyj¹tkowo sejmik móg³ zawiesiæ obowi¹zywanie


49

154 W. Uruszczak, Poselstwo sejmowe w dawnej Polsce. Pos³aniec, mandatariusz, pose³ narodu, CPH,61 (2009), z. 1, s. 56 i nn.

155 S. P³aza, Sejmiki i zjazdy, s. 115.156 AS, s. 103-105.157 AS, s. 415-416.158 AS, s. 559.159 AS, s. 814.160 Konstytucja O obieraniu pos³ów z 1601 (Vol. leg., t. II, s. 400): „Ktokolwiek bêdzie mia³ sprawê

s¹dow¹ na sejm nie zmyœlon¹, ani krótko przed sejmem intentowan¹, a z kontradykcyj¹ o to bêdzie nasejmiku swym pos³em obran, ten wedle starego prawa miêdzy pos³y miejsca mieæ nie bêdzie i od po-selstwa odstrychniony byæ ma”.

161 Konstytucja O deputatach trybunalskich koronnych z 1616 (Vol. leg., t. III, s. 133).162 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 200.

karencji – uczyniono tak w przypadku pos³ów wys³anych na sejm elekcyjny163. Dziêkitemu wiêcej osób mia³o szansê zdobyæ wa¿n¹ w karierze politycznej funkcjê, o któr¹konkurencja w województwach poznañskim i kaliskim by³a du¿a, z powodu zdecydowa-nej przewagi œredniej szlachty.

W latach 1696-1733 mia³y odbyæ siê ³¹cznie 23 sejmy i 2 walne rady zastêpuj¹ce sejm– na 15 z nich wys³ana zosta³a reprezentacja poselska z województw wielkopolskich:sejm konwokacyjny 1696 r., sejm elekcyjny 1697 r., sejm koronacyjny 1697 r., sejm pacy-fikacyjny 1699 r., pierwsz¹ czêœæ sejmu zwyczajnego 1701 r., sejm nadzwyczajny 1703 r.(mandaty poselskie zosta³y jednak uznane za niewa¿ne, pos³ów usuniêto z izby), sejmelekcyjny 1704 r., waln¹ radê w Warszawie w 1705 r.164, Waln¹ Radê Warszawsk¹ 1710 r.,sejm nadzwyczajny 1712 r. (podczas sejmu 1712/1713 r. z limity utrzymano sk³ad posel-ski z poprzedniego sejmu), Sejm Niemy 1717 r., sejm zwyczajny 1720 r., sejm zwyczajnyz limity 1726 r. oraz po raz ostatni na sejm zwyczajny 1730 r. Pos³owie poznañsko-kali-scy nie byli obecni podczas sejmów: pacyfikacyjnego 1698 r., z limity 1701/1702, zwy-czajnego 1718 r., z limity 1719/1720 r., zwyczajnych 1722 r., 1724 r., 1728 r. (sejm zosta³odwo³any), 1729 (kontynuacja kampanii sejmowej zwyczajnej z 1728 r.) oraz sejmównadzwyczajnych 1732 r. i 1733 r. (zob. Aneks III).

Wielkopolska reprezentacja sejmowa lat 1696-1732 liczy³a ³¹cznie 103 osoby (nieuwzglêdniaj¹c dwóch niezwykle licznych delegacji na elekcje 1697 i 1704 r.). Analizask³adu reprezentacji to zagadnienie wa¿ne i zas³uguj¹ce na odrêbne opracowanie.W tym miejscu zaledwie garœæ wstêpnych obserwacji.

Spoœród 103 wielkopolskich przedstawicieli w izbie poselskiej bardzo niewielka by³agrupa wielokrotnych pos³ów – nawet uwzglêdniaj¹c fakt, ¿e czêœæ z nich zaczyna³a swoj¹karierê poselsk¹ wczeœniej, a czêœæ kontynuowa³a jeszcze za panowania Augusta III, jestona zadziwiaj¹co w¹ska. 20 osób pos³owa³o dwukrotnie, 4 osoby trzykrotnie – Jan Krzyc-ki podstoli kaliski (1701, 1710, 1712), Micha³ Kazimierz Raczyñski podsêdek ziemskipoznañski (1696, 1701, 1710)165, Franciszek Ska³awski – raz bez urzêdu i dwukrotniejako podczaszy poznañski (1696, 1703, 1705) oraz Piotr Sokolnicki jako kasztelanicmiêdzyrzecki oraz czeœnik wschowski (1710, 1720, 1726). Tylko dwie osoby mog³y siêposzczyciæ czterokrotnym pos³owaniem – Franciszek Radzewski starosta wschowski(1703, 1705, 1712, 1717) i Jan Zakrzewski chor¹¿y ³êczycki i pisarz grodzki pyzdrski

50

163 W laudum sejmiku przedkonwokacyjnego 27 VII 1696 zapisano: „Alternatê poselsk¹ konser-wujemy, pod któr¹ sejm electionis podpadaæ nie ma, jednak ichm. panowie pos³owie, których na tera-Ÿniejszym sejmiku obieramy, na przysz³y da Bóg coronationis sejm nie powinni byæ pos³ami, et sicconsequenter in futurum. Sêdziom jednak kapturowym non praeiudicando, a¿eby ichm. woln¹ mielina sejm coronationis o poselstwo konkurencjê” (AS, s. 20).

164 W chronologiach sejmów Rzeczypospolitej szlacheckiej ta walna rada nie jest uwzglêdniana,lecz jej ranga, fakt wybrania pos³ów przez sejmiki, a tak¿e odbycie sejmiku relacyjnego nakazuje jejuwzglêdnienie obok Walnej Rady Warszawskiej 1710 r. (Zob. B. W³odarski, Chronologia polska, War-szawa 2007, s. 485).

165 Micha³ Kazimierz Raczyñski by³ wczeœniej, w 1674 r. pos³em na sejm z województwa pomor-skiego, co zwiêkszy³oby liczbê jego pos³owañ do czterech (J. Dygda³a, Raczyñski Micha³ Kazimierz,PSB, t. XXIX, Wroc³aw 1986, s. 656).

(1710, 1712, 1720, 1726). Jak wynika ze wstêpnych danych, które uda³o siê zgromadziædla lat 1650-1763, a wiêc daj¹cych odpowiedni¹ perspektywê, spoœród osób pos³uj¹cychtrzy i czterokrotnie, tylko Franciszek Ska³awski i Franciszek Radzewski pos³owali jesz-cze raz, w 1733 r., osi¹gaj¹c rekordow¹ w tym czasie liczbê 4 i 5 poselstw. W przypadkuosób pos³uj¹cych dwukrotnie, a¿ 17 z nich nie pos³owa³o nigdy wiêcej, a jedynie 3 mog³yposzczyciæ siê wiêksz¹ karier¹ poselsk¹ – Piotr Jakub Bronisz i W³adys³aw Czarnkowskipos³owali dwukrotnie przed 1696 r. (1688, 1693); Wojciech Malczewski pos³owa³ jeszczeraz po 1732 r. (1735). W porównaniu z karierami wielkopolskich pos³ów w latach1572-1655, kiedy na przyk³ad Adam Swinarski miêdzy rokiem 1613 a 1625 pos³owa³ zeŒrody a¿ 8 razy166, a rekordzista sêdzia ziemski kaliski £ukasz Orzelski a¿ 19 razy167, ka-riery poselskie doby saskiej wygl¹da³y ju¿ znacznie skromniej, siêgaj¹c w zaledwie jed-nym przypadku maksymalnie liczby 5. W drugiej po³owie XVII w. w niewielkiej ziemiche³mskiej rekordzista mia³ na koncie nawet 15 pos³owañ168.

Doœæ interesuj¹cy jest zwyczaj, jaki ukazuje analiza list pos³ów na niemal wszystkiesejmy tego okresu. Wœród pos³ów zawsze znajdowa³ siê marsza³ek sejmiku przedsejmo-wego. Tylko jeden raz nie zosta³ wys³any do Warszawy Ludwik Szo³drski stolnikwschowski marsza³ek konfederacji i sejmiku przed Waln¹ Rad¹ Warszawsk¹ 1710 r. –byæ mo¿e sta³o siê tak z uwagi na napiêt¹ sytuacjê w województwach, w których wci¹¿wiele by³o sentymentów wobec Leszczyñskiego (zob. Aneks III).

Jak podkreœli³ Henryk Olszewski, „ustawodawstwo polskie nie zna³o normy regu-luj¹cej jednolicie dla ca³ego pañstwa tryb obierania pos³ów na sejm”169. O szczegó³achprocedury wyboru pos³ów sejmowych na sejmiku w Œrodzie wiemy niewiele, tylko po-zornie objaœniaj¹ j¹ konstytucje sejmowe. Podczas sejmu 1685 r. uchwalono konstytucjêAprobacyja pluralitatis województw kujawskich, w której te, powo³uj¹c siê na przyk³adwojewództw wielkopolskich, przyjê³y u siebie „pluralitatem in electione jako deputat-ów na Trybuna³, tak i na pos³ów na sejm”170. Na tê konstytucjê powo³ano siê po bez ma³a80 latach, w konstytucji sejmu koronacyjnego z 1764 r. zapisuj¹c: „Poniewa¿ wojewódz-twa poznañskie i kaliskie, jak œwiadczy konstytucyja roku 1685, pos³ów na sejm i dep-utatów na Trybuna³ zwyk³y pluralitate votorum obieraæ, zaczym przy tym obyczaju te¿województwa, przychylaj¹c siê do proœby urodzonych pos³ów województwa poznañskie-go i kaliskiego, na zawsze zachowujemy”171. Z przytoczonych powy¿ej zapisów wyni-ka³oby, ¿e pos³ów wybierano wiêkszoœci¹ g³osów. W instrukcjach poselskich, w for-mu³kach informuj¹cych o wyborze pos³ów brak jakichkolwiek informacji o sposobieelekcji. Informacje o sejmikach poselskich przynosz¹ jednak dowody ich zrywania


51

166 M. Zwierzykowski, Swinarski Adam, [w:] PSB, t. 46, z. 1 (188), Kraków 2009, s. 134-135.167 W. Dworzaczek, Sk³ad spo³eczny wielkopolskiej reprezentacji sejmowej w latach 1572-1655, RH, 23

(1957), s. 305.168 R. Kozyrski, Sejmik szlachecki ziemi che³mskiej 1648-1717, Lublin 2006, s. 87.169 H. Olszewski, Sejm Rzeczypospolitej epoki oligarchii 1652-1763, Poznañ 1966, s. 98.170 Konstytucja Aprobacyja pluralitatis województw kujawskich z 1685 (Vol. leg., t. V, s. 354). H. Ol-

szewski, Sejm Rzeczypospolitej, s. 98.171 Konstytucja O obieraniu pos³ów na sejm i deputatów na Trybuna³ w województwach poznañskim,

kaliskim i ziemi wschowskiej z 1764 (Vol. leg., t. VII, s. 155).

w³aœnie na skutek konkurencji w wyborach na funkcjê poselsk¹, co by³oby niemo¿liweprzy praktykowaniu wyborów wiêkszoœciowych172. Byæ mo¿e wiêkszoœæ g³osów branopod uwagê tylko podczas niektórych wyborów, mieszaj¹c tê praktykê z wyborami jed-nomyœlnymi. W systemie prawa zwyczajowego nie by³ to jednak przypadek wyj¹tko-wy – podobna sytuacja mia³a miejsce, równie¿ pomimo uchwa³, w województwach ku-jawskich173.

Pos³owie sejmikowi otrzymywali od ko³a instrukcjê, któr¹ zobowi¹zani byli realizo-waæ podczas swej misji. Niestety, niewiele wiemy na temat ograniczania swobody wyko-nywania mandatu poselskiego w wielkopolskiej praktyce parlamentarnej i zaprzysiêga-nia instrukcji. Pewn¹ poszlakê takiej praktyki w omawianym okresie stanowiæ mo¿ewypowiedŸ pos³a województw poznañskiego i kaliskiego na sejmie 1726 r., Piotra Sokol-nickiego czeœnika wschowskiego. Domagaj¹c siê wyjaœnieñ w sprawie kurlandzkiej po-wiedzia³, „¿e przy instrukcyi swojej poprzysiê¿onej gotów stawaæ nale¿ycie i ¿yciepo³o¿yæ”174. Niektóre sformu³owania samych instrukcji równie¿ mog¹ wskazywaæ na zo-bowi¹zywanie do pos³uszeñstwa niektórym punktom spisanym w kole sejmikowym.

Po powrocie z sejmu pos³owie zwyczajowo sk³adali relacjê na zwo³ywanych specjal-nie po to sejmikach. Czynili to na ogó³ osobiœcie, traktuj¹c powa¿nie opiniê swoich wyb-orców, którzy w przysz³oœci ponownie mogli obdarzyæ ich zaufaniem. Wokó³ relacji po-selskich toczy³y siê czasem doœæ o¿ywione dyskusje i spory, bywa³o, ¿e oskar¿anoprzedstawicieli sejmikowych o z³amanie zaleceñ i zgodê na uchwa³y nieakceptowaneprzez sejmik175. W sytuacjach napiêcia politycznego zdarza³o siê, ¿e pos³owie wysy³alilisty do ko³a sejmikowego jeszcze podczas obrad sejmowych, delegowali te¿ spoœród sie-bie przedstawicieli do z³o¿enia wstêpnej relacji176.

Dziêki przeprowadzonym ju¿ w latach 50-tych XX wieku badaniom nad sk³adem re-prezentacji sejmowej województw poznañskiego i kaliskiego177, mo¿emy w tym miejscupokusiæ siê o pierwsz¹, wstêpn¹ próbê porównania. W³odzimierz Dworzaczek, dyspo-nuj¹c informacjami o 636 funkcjach poselskich na 54 sejmy (z 79)178 w latach 1572-1655(83 lata) ustali³ grupê ponad 200 pe³ni¹cych je osób179. W badanym przez nas, znaczniekrótszym okresie lat 1696-1732 (36 lat) by³o w sumie 25 sejmów i walnych rad, jednaktylko na 15 z nich wybierano w Œrodzie, w sumie na 141 funkcji poselskich, 103 osoby –z powodu wielokrotnego wybierania tych samych osób. Jak to ju¿ odnotowano wy¿ej,wyraŸnie zmala³a liczba wielokrotnych pos³ów.

52

172 AS, s. 879, 888.173 A. Pawiñski, Rz¹dy sejmikowe w epoce królów elekcyjnych 1572-1795, t. I, Warszawa 1888, s. 22 i nn.174 Diariusz reasumpcyi sejmu warszawskiego ordynaryjnego die 2 octobris 1724 anno, zaczêtej

roku Pañskiego 1726, dnia 28 miesi¹ca wrzeœnia w Grodnie, [w:] TGJP, t. III, s. 57.175 AS, s. 1026 i n.176 AS, s. 174-175.177 W. Dworzaczek, Sk³ad spo³eczny, s. 296 i nn. Obecnie w Instytucie Historii UAM mgr Ewa No-

wicka przygotowuje rozprawê doktorsk¹ poœwiêcon¹ elicie politycznej województw poznañskiego ikaliskiego w latach 1696-1733. Znajdzie siê w niej z ca³¹ pewnoœci¹ miejsce na szersz¹ analizê sk³adureprezentacji poselskiej.

178 W. Dworzaczek, Sk³ad spo³eczny, s. 282 – luki dotycz¹ g³ównie 2. po³. XVI w.179 Tam¿e, s. 296.

Piastowanie funkcji poselskiej nie wi¹za³o siê na ogó³ w analizowanym okresie z wy-nagrodzeniem. Sejmik województw poznañskiego i kaliskiego tylko jeden raz, podczassejmiku relacyjnego w 1727 r., wyj¹tkowo uchwali³ nagrodê dla swoich przedstawicielisejmowych, „w rekompensê prac i znacznych kosztów na sejmie grodzieñskim [1726 r. –M.Z.] erogowanych”. Dwunastu pos³om przyznano wówczas ca³oroczn¹ sól suche-dniow¹, przypadaj¹c¹ na województwa, to jest 11 tys. beczek – mieli jedynie zap³aciæskarbowi królewskiemu nale¿ne grzywny, a resztê podzieliæ równo miêdzy siebie. Odrazu jednak dodano, „co aby in usum nie wesz³o”180. Mo¿na jedynie przypuszczaæ, ¿e po-selstwo sejmowe by³o samo w sobie wielkim zaszczytem i dawa³o mo¿liwoœæ wyjœcia naszersze wody polityki ogólnopañstwowej, zdobycia urzêdu lub królewszczyzny181. Ode-jœcie od wynagradzania pos³ów przez sejm dokona³o siê za panowania Zygmunta IIIWazy. W drugiej po³owie XVII w skarb nie wyp³aca³ ju¿ ¿adnych diet. Zdaniem AnnyFilipczak-Kocur od 1589 r. wynagradzanie swoich reprezentantów stopniowo przejmo-wa³y sejmiki, wyp³acanie pos³om honorariów nie sta³o siê jednak norm¹ prawn¹182.Wyp³aty diet zale¿a³y od dobrej woli sejmików – na przyk³ad sejmik che³mski p³aci³swoim pos³om po 2 tys. z³, uchwalaj¹c odpowiednie kwoty na sejmikach relacyjnych183.W praktyce wielkopolskiej badanego okresu, poza jednym, omówionym wy¿ej przypad-kiem nie spotkaliœmy siê z wynagrodzeniem dla pos³ów sejmowych.

Obok pos³ów sejmowych sejmik województw poznañskiego i kaliskiego w latach1696-1732 bardzo czêsto wykorzystywa³ funkcje poselskie do realizacji bie¿¹cej politykii za³atwiania spraw samorz¹dowych, wysy³aj¹c swych przedstawicieli do rozmaitychosób – nie by³o to zreszt¹ zjawisko odosobnione184. Dla omawianego okresu uda³o siêustaliæ wys³anie z sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego 90 poselstw (w przy-padku jednego z nich nie znamy nazwisk pos³ów). Najwiêcej, bo a¿ 27 poselstw wydele-gowano do Augusta II. Poza tym pos³ów wysy³ano ze Œrody równie¿ do Stanis³awa I (8),do króla Szwecji Karola XII (3) i carewicza Aleksego (1), do prymasów (13), hetmanówkoronnych i litewskich (8), regimentarzy i wojska koronnego (2), podskarbiego wielkie-go koronnego (2), konsyliarzy wielkopolskich przy w³adzach konfederacji (1). Wielkawojna pó³nocna i nieustanna niemal obecnoœæ w Wielkopolsce obcych wojsk powodo-wa³a koniecznoœæ czêstych kontaktów z dowódcami oddzia³ów – do genera³ów i oficerówszwedzkich wys³ano 7 poselstw, do genera³a rosyjskiego 1 poselstwo, najczêœciej, bo a¿11 razy pos³owali przedstawiciele sejmiku do genera³ów saskich. Sejmik wykorzystywa³


53

180 Laudum z 4 II 1727 (AS, s. 1015).181 W zwi¹zku z tym W. Czapliñski stwierdzi³, ¿e na pos³ów wybierano najczêœciej zamo¿niej-

szych przedstawicieli danej spo³ecznoœci szlacheckiej (W. Czapliñski, Wybór pos³a w dawnej Polsce,[w:] Dawne czasy. Opowiadania i szkice historyczne z XVII w., Wroc³aw 1957, s. 231). Praktyka wojewó-dztw poznañskiego i kaliskiego wydaje siê potwierdzaæ tê tezê, przede wszystkim z powodu faktu, ¿ewœród kandydatów do funkcji przewa¿a³a œrednia i zamo¿na szlachta, któr¹ staæ by³o na poniesieniekosztów misji sejmowej.

182 A. Filipczak-Kocur, Kto wyp³aca³ diety poselskie w XVII wieku?, [w:] Parlament, prawo, ludzie.Studia ofiarowane profesorowi J. Bardachowi, Warszawa 1996, s. 68 i nn.

183 R. Kozyrski, Sejmik szlachecki, s. 87-88.184 Pos³ów wysy³a³y tak¿e inne sejmiki – np. sejmik che³mski (R. Kozyrski, Sejmik szlachecki,

s. 90-91).

pos³ów równie¿ do kontaktów z innymi sejmikami – zawsze wówczas, gdy zachodzi³akoniecznoœæ powa¿niejszych ustaleñ, kiedy nie wystarcza³a zwyk³a korespondencja.Pos³owano do województw i ziem prowincji wielkopolskiej – sieradzkiego, ³êczyckiego,rawskiego, p³ockiego, kujawskich, ziemi dobrzyñskiej i wieluñskiej, wchodz¹cych wy-raŸnie w orbitê polityczn¹ sejmiku, ale tak¿e wyj¹tkowo do województw ma³opolskich –krakowskiego i sandomierskiego (zob. Aneks IV).

WyraŸnie dostrzec mo¿na zwyczaj wysy³ania poselstw dwuosobowych. Poœród wszyst-kich ustalonych by³o ich a¿ 84. Tylko 6 poselstw liczy³o mniej lub wiêcej cz³onków. Dele-gacja wys³ana do szwedzkiego pu³kownika Sigismunda barona Horna z sejmiku 15 lipca1709 r. liczy³a 4 osoby185, podobnie poselstwo do genera³a saskiego wydelegowane22 stycznia 1714 r.186 Jednoosobowe deputacje wys³ano ze Œrody dwukrotnie – 13 kwiet-nia 1711 r. do ziemi wieluñskiej, województw kujawskich oraz krakowskiego i sando-mierskiego187 i 17 sierpnia 1716 r. do wielkopolskich konsyliarzy przy w³adzach konfe-deracji generalnej188.

W sumie w specjalnych misjach sejmikowych udzia³ wziê³o 107 osób, a wiêc prawietyle samo ile w tym samym czasie przewinê³o siê przez poselstwo sejmowe. 68 osóbpos³owa³o jednokrotnie, 20 osób dwukrotnie, 8 osób trzykrotnie, Bart³omiej Cywiñski,Piotr KoŸmiñski, Franciszek Miel¿yñski, Stefan Urbanowski i Jan ¯ychliñski – cztero-krotnie, Adam Poniñski i Franciszek Radzewski – piêciokrotnie, Franciszek Borkowskii Aleksander Z³otnicki – szeœciokrotnie. Zdecydowanym rekordzist¹ by³ Bogus³awUnrug starosta obornicki, któremu powierzono misjê poselsk¹ a¿ dziewiêciokrotnie.W latach 1709-1714 reprezentowa³ interesy sejmiku wobec genera³ów saskich, do-wodz¹cych oddzia³ami przebywaj¹cymi w Wielkopolsce, raz wys³ano go do genera³aszwedzkiego, raz mia³ zaszczyt stan¹æ przed obliczem Augusta II. W poselstwach do sa-skich genera³ów a¿ szeœciokrotnie towarzyszy³ mu Franciszek Borkowski sêdzia surro-gator wa³ecki. Kariera Aleksandra Z³otnickiego wojskiego wschowskiego jako pos³anadzwyczajnego sejmiku œredzkiego trwa³a w latach 1709-1716 – trzykrotnie pos³owa³do Augusta II, jednokrotnie do pu³kownika szwedzkiego, podskarbiego wielkiego ko-ronnego Jana Jerzego Przebendowskiego i saskich genera³ów.

Doœæ interesuj¹ce wyniki przynosi analiza czêstotliwoœci z jak¹ sejmik województwpoznañskiego i kaliskiego wysy³a³ swoich przedstawicieli. Spoœród wszystkich sejmi-ków, które zakoñczy³y siê sukcesem, pos³ów wybierano podczas 59 – przypadaj¹ onew ci¹gu 19 lat. Najwiêcej poselstw wys³ano w latach wojny pó³nocnej, a w szczególnoœci1709 (7), 1710 (9), 1711 (9), 1713 (7) i 1716 r. (10). Trzeba wyraŸnie zaznaczyæ, ¿e miêdzyrokiem 1699 (kiedy wybrano pierwszych pos³ów) a koñcem 1716 r. (przed Sejmem Nie-mym) wys³ano 82 poselstwa, podczas gdy od 1717 r. ju¿ tylko 7. Wyt³umaczeniem tego

54

185 AS, s. 550.186 AS, s. 751 – zachowa³a siê nawet kopia instrukcji, jak¹ otrzymali pos³owie od ko³a sejmikowego.187 W laudum sejmiku znajduje siê tylko uchwa³a sejmiku w sprawie rozes³ania poselstw i zalece-

nie dla marsza³ka, bez podania nazwisk pos³ów (AS, s. 641). Dowiadujemy siê o nich dopiero z lau-dum 12 VI 1711, kiedy dla pos³ów uchwalono gratyfikacjê (AS, s. 652).

188 Sejmik wys³a³ wówczas Zygmunta Objezierskiego z zadaniem wybadania sytuacji, po d³u¿-szym milczeniu konsyliarzy sejmikowych (AS, s. 842).

faktu s¹ oczywiœcie burzliwe wydarzenia wojny pó³nocnej, pamiêtaæ trzeba jednaki o tym, ¿e od 1717 r. wiêkszoœæ sejmików zosta³a zerwana, co uniemo¿liwia³o wysy³anieposelstw189. W takich sytuacjach obecni senatorowie i urzêdnicy wysy³ali nieoficjal-nych emisariuszy w celu doniesienia wa¿nych spraw ministrom lub samemu królowi.Tak uczyniono na przyk³ad po zerwanym sejmiku przedsejmowym w dniu 21 sierpnia1724 r., kiedy to wys³ano emisariusza do Jana Szembeka kanclerza wielkiego koronnegoz proœb¹ o wyjednanie u króla uniwersa³u na dodatkowy sejmik przedsejmowy190.

Zaledwie w przypadku 30 poselstw uda³o siê ustaliæ wysokoœæ przyznanego wynagro-dzenia. W porównaniu z innymi funkcjami sejmikowymi widaæ jednak wyraŸnie, ¿e po-selstwa nadzwyczajne, w odró¿nieniu od pos³owania na sejm, by³y z regu³y wynagradza-ne. Stawka wyznaczana ka¿dorazowo uchwa³¹ sejmiku, czasem po pewnym terminie odzakoñczenia misji, niekiedy z góry, wynosi³a najczêœciej dwa lub trzy tysi¹ce z³otych.Wyj¹tkowo w 1712 r. na poselstwo do króla przyznano obu pos³om po 3 tys. tynfów.Najmniejsze wynagrodzenie odnotowane w badanym okresie wynosi³o tysi¹c z³ (zob.Aneks IV). Op³acanie funkcjonariuszy wysy³anych z sejmiku wynika³o zapewne z ko-niecznoœci odbywania niejednokrotnie odleg³ych podró¿y, wykonania misji w sposóbgodny rangi i znaczenia województw. Zdarza³o siê, ¿e brak funduszy powstrzymywa³ sej-mik od wys³ania nadzwyczajnych pos³ów, ograniczaj¹c inicjatywê do pisania listów –tak by³o na przyk³ad z planowanym poselstwem do hetmanów koronnych podczas zgro-madzenia sejmiku 29 kwietnia 1720 r.191

2.2.5. Deputaci trybunalscy, komisarze skarbowi radomscy i lwowscy,sêdziowie kapturowi oraz plenipotenci sejmikowi

W zwi¹zku z faktem, ¿e wœród rozleg³ych kompetencji sejmikowych znajdowa³y siêrównie¿ sprawy zwi¹zane z wymiarem sprawiedliwoœci, sejmik powo³ywa³ do dzia³aniafunkcjonariuszy, którym powierza³ wype³nianie tych kompetencji. Najwa¿niejszymifunkcjonariuszami sejmikowymi w tej dziedzinie byli niew¹tpliwie deputaci trybunal-scy, wybierani na mocy konstytucji z roku 1578, która powo³a³a do istnienia stanowy s¹dszlachecki – Trybuna³ Koronny. W konstytucji tej zapisano: „W ka¿dym województwiei ziemi, na tym miejscu gdzie wedle starego zwyczaju obieraj¹ osoby s¹dowe, naznacza-my authoritate praesentis conventus, dzieñ i czas, to jest pierwszy poniedzia³ek poNarodzeniu Panny Maryi w tym niniejszym roku, a potym na ka¿dy rok tego¿ czasuobierania sêdziów do s¹dów iudiciorum generalium ordinariorum Tribunalis Regni,


55

189 Podczas sejmiku 22 I 1731, po czterodniowych obradach uda³o siê ju¿ u³o¿yæ wiêkszoœæ kwestiido laudum, dokonaæ wyboru komisarzy skarbowych radomskich oraz dwóch pos³ów do króla. Na sku-tek zerwania obrad wszystko zosta³o zniweczone. Wiemy o tym z informacji w „Kurierze Polskim”z 26 I 1731 (AS, s. 1081-1082).

190 AS, s. 987 – pisali o tym w swoich listach do kanclerza Adam ¯ychliñski kasztelan miêdzyrzec-ki i Maciej Mycielski chor¹¿y nadworny koronny.

191 Dowiadujemy siê o tym z informacji w gazetce rêkopiœmiennej z Poznania, z 3 V 1720 (AS,s. 898).

a poznañskiemu, kaliskiemu województwom we Œrzedzie [...]”192. Kolejna konstytucja,uchwalona przez sejm 1578 r. ustali³a liczbê deputatów przypadaj¹cych na oba woje-wództwa wielkopolskie na 4 – dwóch z województwa poznañskiego i dwóch z kaliskiego.Od elekcji nie wykluczano senatorów, ani urzêdników s¹dowych ni¿szych instancji(s¹dów grodzkich i ziemskich): „A tych sêdziów obieranie ma byæ, kogokolwiek godnegobyæ najd¹. A gdyby który takowy by³ obran, z tych, którzy na inszych s¹dziech siedz¹,ieœliby siê przytrafi³a akcyja z mocy abo apelacyi od którego z nich, tedy ten na ten czasna s¹dzie w tej sprawie wotowaæ nie ma i wynijœæ, gdy insi wotowaæ bêd¹, powinien bê-dzie”. Konstytucja zaleca³a karencjê ponownej elekcji deputackiej do 4 lat, dopusz-czaj¹c jednak czêstsze kandydowanie w sytuacjach wyj¹tkowych193. Zakazano tego osta-tecznie w konstytucji sejmowej z 1616 r., miêdzy innymi na skutek petycji wnoszonychprzez sejmik województw poznañskiego i kaliskiego194. W 1616 r. sejm nakaza³ równie¿,aby kandydaci do funkcji deputackiej byli obecni podczas zgromadzenia sejmiku, podgroŸb¹ anulowania wyboru, zastrzeg³, aby osoby maj¹ce w³asne sprawy w Trybunale, nieby³y w nich sêdziami, zakaza³ ³¹czenia funkcji pos³a na sejm z funkcj¹ deputack¹195.W 1726 r. sejm zaj¹³ siê popraw¹ funkcjonowania Trybuna³u, powtarzaj¹c wszystkiewczeœniejsze postanowienia, podkreœli³ równie¿, ¿e deputaci powinni byæ posesjonata-mi województwa, z którego kandydowali, nie powinny na nich ci¹¿yæ wyroki i kondem-naty, a jeœli byli wczeœniej karani, mogli zostaæ deputatami dopiero po czteroletniejkarencji. Zakazano równie¿ deputatom podczas swojej kadencji nabywania lub dzier-¿awienia dóbr ziemskich, co mia³o zapewne zapobiec przekupstwom i stronniczoœcisêdziów196.

Wed³ug tych praw odby³o siê w omawianym okresie 36 zgromadzeñ deputackich sej-miku w Œrodzie. Spoœród wszystkich tych zgromadzeñ tylko o 13 posiadamy informacjeo wybranych deputatach (1699197, 1702, 1710, 1718, 1723, 1726, 1730), z czego w przy-padku trzech jedynie cz¹stkowe informacje o pojedynczych osobach198 (1704, 1705,1708, 1709, 1713, 1727) (zob. Aneks V). Tylko po dwóch zgromadzeniach deputackich,

56

192 Konstytucja Porz¹dek do obierania sêdziów z 1578 (Vol. leg., t. II, s. 182).193 Konstytucja Obieranie sêdziów z 1578 (Vol. leg., t. II, s. 182-183).194 S. P³aza, Sejmiki i zjazdy, s. 144-145.195 Konstytucja O deputatach trybunalskich koronnych z 1616 (Vol. leg., t. III, s. 133).196 Konstytucja Trybuna³ G³ówny Koronny z 1726 (Vol. leg., t. VI, s. 215 i nn.). Ju¿ w konstytucji

O deputacie podlaskim z 1601 (Vol. leg., t. II, s. 397) sejm domaga³ siê, interweniuj¹c w sprawie deputatapodlaskiego, „i¿ protestatio contra legitimitatem tego¿ dnia, kiedy siê elekcyja odprawuje, uczynionaet in praesentia omnium in illo concessu, wprzód wniesiona, któremu kontradykcyja jedno przeciwtej osobie iœæ ma, któraby z tego¿, a nie z inszego województwa deputacyj¹ ante decursum quatuor an-norum odprawowa³a”.

197 Sejmik ten zosta³ byæ mo¿e zerwany (zob. Czêœæ II).198 Fakt wyboru Adama Paw³owskiego na deputata w 1704 r. potwierdza laudum sejmikowe

z 2 XII 1704 oraz jego podpis pod manifestem spisanym w Koœcianie 3 XII 1704 (AS, s. 441). Ze zgro-madzenia deputackiego w dniu 9 IX 1709, którego marsza³kiem by³ Hieronim Ko³aczkowski podcza-szy kaliski, zachowa³o siê tylko laudum polityczne, nie ma natomiast dokumentu elekcji depu-tatów. Z instrukcji poselskiej ze zgromadzenia sejmikowego pod Œrod¹, 7-14 I 1710 wiemy jednak, ¿ewspomniany Ko³aczkowski zosta³ wybrany jednym z deputatów (AS, s. 555-556).

z 1726 i 1730 r., zachowa³y siê lauda (instrumenty elekcji deputatów)199, pozosta³e infor-macje czerpiemy z wykazów deputatów publikowanych w prasie rêkopiœmiennej lubz innych, poœrednich Ÿróde³. Podobny brak wiadomoœci na temat zgromadzeñ deputac-kich w województwach poznañskim i kaliskim odnotowa³ dla lat 1572-1632 Stanis³awP³aza200.

Lista znanych sêdziów deputatów wybranych w Œrodzie w latach 1696-1732 liczy³¹cznie 35 osób. Tylko piêæ z nich mog³o poszczyciæ siê w tym czasie dwukrotnym wybo-rem na funkcjê – byli to: Hieronim Ko³aczkowski podczaszy kaliski201 (1702 i 1709),Aleksander Andrzej Radomicki jako starosta osiecki, póŸniej jako kasztelan poznañski(1700, 1709)202, Adam Paw³owski203 (1699 i 1704), Miko³aj Swinarski204 (1702 i 1710)oraz Ludwik Ch³apowski (1718, 1727)205 – zawsze jednak miêdzy ponown¹ elekcj¹ by³przepisany prawem odstêp przynajmniej czterech lat. Poniewa¿ ustalona lista ma jedy-nie charakter cz¹stkowy, nie wiemy ile ze zgromadzeñ, o których nie odnaleŸliœmy infor-macji, zakoñczy³o siê sukcesem, nie mo¿na wyci¹gaæ z niej daleko id¹cych wniosków.Poza trzema przypadkami brak jednak na niej najznamienitszych przedstawicieli wiel-kopolskiej elity politycznej, choæ senatorowie mieli prawo do kandydowania na têfunkcjê206. W 1708 r. deputatem zosta³ Adam ¯ychliñski kasztelan lêdzki207, a w 1709 r.Aleksander Andrzej Radomicki jako kasztelan poznañski, wybrany póŸniej na mar-sza³ka trybunalskiego208. W 1727 r. wybrano w Œrodzie jego syna Jana Antoniego Rado-mickiego wojewodê inowroc³awskiego i starostê generalnego Wielkopolski, który z po-cz¹tkiem paŸdziernika zosta³, podobnie jak wczeœniej ojciec, jednog³oœnie wybrany namarsza³ka Trybuna³u209. Oœmiu deputatów w momencie elekcji pe³ni³o urz¹d s¹dowyw hierarchii ziemskiej lub grodzkiej – podkomorzego wschowskiego, sêdziego ziem-skiego kaliskiego, pisarza ziemskiego wschowskiego, starosty grodowego kruszwickie-go, surrogatora grodzkiego kaliskiego, pisarza grodzkiego wschowskiego, kaliskiegoi gnieŸnieñskiego. Siedmiu posiada³o tytularny urz¹d ziemski – podstolego poznañskie-go, podczaszego kaliskiego, stolnika wschowskiego, skarbnika wschowskiego, wojskiegowschowskiego i inowroc³awskiego, czterech dzier¿y³o starostwo niegrodowe (œredzkie,


57

199 AS, s. 1009, 1068.200 S. P³aza, Sejmiki i zjazdy, s. 145.201 AS, s. 286, 556.202 J. Dygda³a, Radomicki Andrzej (Jêdrzej) Aleksander, PSB, t. XXIX, Wroc³aw 1986, s. 721, 722. Po

raz pierwszy wybrano go byæ mo¿e w 1700 r. – J. Dygda³a poda³ w biogramie Aleksandra Andrzeja Ra-domickiego informacjê, ¿e ten by³ deputatem i w 1701 r. marsza³kiem Trybuna³u. Nie móg³ zostaæ de-putatem we wrzeœniu 1701 r., poniewa¿ sejmik deputacki zosta³ wówczas zerwany. Bêd¹c deputatempo raz drugi, równie¿ zosta³ wybrany na marsza³ka Trybuna³u.

203 AS, s. 177, 441.204 M. Zwierzykowski, Swinarski Miko³aj, PSB, t. XLVI, z. 1 (188), Kraków 2009, s. 147-149; AS,

s. 286, 603.205 AS, s. 880; Teki Dworzaczka, 1728\TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\ZTPIOT.X#1192 (Nr 48).206 Konstytucja Obieranie sêdziów z 1578 r. (Vol. leg., t. II, s. 182-183).207 Teki Dworzaczka (1709\TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\KONIN.X#12111 (Nr 73).208 J. Dygda³a, Radomicki Andrzej (Jêdrzej) Aleksander, s. 722.209 J. Dygda³a, Radomicki Jan Antoni, PSB, t. XXIX, Wroc³aw 1986, s. 725.

osieckie, babimojskie i kruszwickie), jeden posiada³ stopieñ generalski, dwóch pu³kow-nika. Ponadto dwóch deputatów wyró¿nia³o siê pochodzeniem urzêdniczym ziemskim –podsêdkowicz ziemski kaliski i chor¹¿yc bydgoski. 11 deputatów w chwili elekcji nieposiada³o ¿adnego tytu³u ani urzêdu. Wszyscy byli z ca³¹ pewnoœci¹ posiadaczami dóbrziemskich na terytorium sejmikowym, nawet jeœli piastowali urz¹d spoza jego granic(np. w województwie inowroc³awskim). Analiza liczby funkcji deputackich dla poszcze-gólnych rodzin wykazuje, ¿e tylko 5 mog³o poszczyciæ siê wyborem dwóch swoich przed-stawicieli do Trybuna³u: Ko³aczkowscy, Poniñscy, Radomiccy, Swinarscy i Twardowscy(zob. Aneks V).

Zadania i kompetencje deputatów szczegó³owo okreœla³y konstytucje sejmowe orazpraktyka funkcjonowania Trybuna³u Koronnego210.

Wype³nianie funkcji deputackiej nie wi¹za³o siê z wynagrodzeniem przyznawanymprzez sejmik, poniewa¿ deputaci wynagradzani byli z op³at s¹dowych wnoszonych doTrybuna³u, otrzymywali tak¿e po preferencyjnej cenie kwatery w miejscowoœci odbywa-nia Trybuna³u211. Uposa¿enie deputackie musia³o byæ jednak mizerne, co powodowa³ok³opoty ze zbieraniem kompletów sêdziowskich. Z tego powodu sejmik popiera³ postu-laty zmierzaj¹ce do godziwszego wynagrodzenia deputatów212.

Poprzez swoich specjalnych funkcjonariuszy sejmik uczestniczy³ równie¿ w s¹dow-nictwie skarbowym szczebla centralnego. W powsta³ym w latach 1591-1613 TrybunaleSkarbowym Radomskim (nazywanym czasem Komisj¹ Skarbow¹ Radomsk¹) zasia-dali miêdzy innymi wyznaczeni przez sejm przedstawiciele szlacheccy poszczególnychsejmików213. Zgodnie z wol¹ sejmu, kilkakrotnie Trybuna³ Skarbowy zamiast w Ra-domiu, odbywa³ swoje sesje we Lwowie, nazywano go wówczas Trybuna³em SkarbowymLwowskim lub Komisj¹ Skarbow¹ Lwowsk¹. Konstytucja sejmu 1667 r. przekaza³awybieranie komisarzy skarbowych relacyjnym zgromadzeniom sejmików: „A woje-wództwa i ziemie deputatów z ka¿dego sejmu na przesz³ych sejmikach relationumobraæ maj¹ takich, którzy egzaktorami podatków cuiuscunque generis nie byli, aniex vi administrationis sive pieniêdzmi R.P. nie szafowali, salaria im obmyœliwszy.A tacy wszyscy z województw obrani nulla contradictione obstante, zasiadaæ w Try-bunale bêd¹ powinni”214. Pocz¹tkowo Trybuna³ Skarbowy nie mia³ charakteru sta-³ego, lecz powo³ywany by³ ka¿dorazowo przez sejm. Dopiero w 1717 r. Trybuna³ Skar-bowy przekszta³cony zosta³ w instytucjê sta³¹, o dwuletniej kadencji (od sejmu dosejmu), odbywaj¹c¹ swe sesje corocznie przez szeœæ tygodni. Wybór komisarzy prze-kazano do kompetencji powo³anych w 1717 r. corocznych zgromadzeñ gospodarskich

58

210 Szerzej o dzia³alnoœci Trybuna³u Koronnego zob.: W. Bednaruk, Trybuna³ Koronny. Szlacheckis¹d najwy¿szy w latach 1578-1794, Lublin 2008.

211 Tam¿e, s. 271, 278 i nn.212 Zob. instrukcjê pos³om na sejm 1730 r. (AS, s. 1072): „Ichm. panom deputatom, jako officium

nemini debet esse damnosum, które adinveniet medium R.P. na salaria, na tym województwa naszepersistent”.

213 Historia pañstwa i prawa Polski, red. J. Bardach, t. II: Z. Kaczmarczyk, B. Leœnodorski, Odpo³owy XV w. do r. 1785, Warszawa 1971, s. 260.

214 Konstytucja Trybuna³ do zap³aty wojsku z 1667 (Vol. leg., t. IV, s. 432).

sejmików, zbieraj¹cych siê dzieñ po deputackich lub ewentualnie na zgromadzeniarelacyjne215. Ustalenia te zatwierdzi³a ostatecznie konstytucja sejmu 1726 r., przypo-minaj¹c o obowi¹zku przyznawania wynagrodzenia komisarzom przez deleguj¹ce jesejmiki216.

W latach 1696-1732 sejmik województw poznañskiego i kaliskiego dziesiêciokrotniedokona³ wyboru komisarzy skarbowych radomskich (zob. Aneks VI). W wielkopolskiejpraktyce wybierano dwóch komisarzy, po jednym z ka¿dego województwa. Po razpierwszy wybrano komisarzy, wówczas na Trybuna³ zwo³any przez sejm konwokacyjnydo Lwowa217, podczas zgromadzeniu sejmiku relacyjnego w Œrodzie 22 paŸdziernika1696 r.218 Kolejna elekcja, na potrzeby Trybuna³u reasumowanego przez sejm 1699 r.219,nie dosz³a do skutku w zwi¹zku z zerwaniem zgromadzenia w dniu 15 wrzeœnia 1699 r.220

Na mocy konstytucji swoje obowi¹zki móg³ podj¹æ Prokop Lipski stolnik wschowski,wybrany wczeœniej przez sejm do dystrybucji milionów ofiarowanych przez Augusta IIpodczas elekcji221. Dopiero powtórne zgromadzenie relacyjne 15 wrzeœnia 1700 r. wy-bra³o dwóch komisarzy do pracy przy kolejnych sesjach Trybuna³u reasumowanegow 1699 r.222 Na Trybunale powo³anym przez sejm lubelski w 1703 r.223 Wielkopolska nieby³a reprezentowana, w zwi¹zku z niedojœciem do skutku zgromadzenia relacyjnego224.Po d³ugiej przerwie, spowodowanej dzia³aniami wojennymi, dopiero Walna Rada War-szawska reasumowa³a Trybuna³ Skarbowy w 1710 r.225 Województwa poznañskie i kali-skie wybra³y swoich komisarzy ju¿ na zgromadzeniu przed Rad¹, w dniu 7 stycznia1710 r.226 5 lutego 1711 r. sejmik wybra³ jeszcze wyj¹tkowo dodatkowego, trzeciego ko-misarza227. Kolejne wybory mia³y miejsce 13 czerwca 1713 r. i 15 marca 1717 r.228

W 1719 r. wybór uniemo¿liwi³o zerwanie nadzwyczajnego zgromadzenia sejmiku, zwo-³anego przez króla wy³¹cznie dla wybrania komisarzy229. Wielkopolscy komisarze


59

215 Konstytucja Trybuna³ Skarbowy z 1717 (Vol. leg., t. VI, s. 141).216 Konstytucja Trybuna³ Skarbowy z 1726 (Vol. leg., t. VI, s. 211).217 Sejm konwokacyjny zwo³a³ Trybuna³ Skarbowy do Lwowa na dzieñ 21 I 1697 (Vol. leg., t. V,

s. 410).218 AS, s. 53.219 Konstytucja „Zap³ata wojsku i Trybuna³ Skarbowy” z 1699 r. zwo³a³a Trybuna³ na 18 X 1699,

który mia³ trwaæ przez dwa tygodnie (Vol. leg., t. VI, s. 30).220 AS, s. 178 i nn.221 Vol. leg., t. VI, s. 30.222 AS, t. VI, s. 197.223 Konstytucja Trybuna³ Skarbowy z 1703 (Vol. leg., t. VI, s. 49-50) – Trybuna³ mia³ rozpocz¹æ siê

4 III 1704 w Radomiu i odbywaæ swe posiedzenia przez 6 tygodni, dwa razy w roku, prze okres dwóchlat.

224 AS, s. 352 i nn.225 Konstytucja Trybuna³ Skarbowy z 1710 (Vol. leg., t. VI, s. 86-87) – czas zaczêcia Trybuna³u wy-

znaczono na dzieñ 13 III 1711, trwaæ mia³ 6 tygodni.226 AS, s. 572.227 AS, s. 634.228 AS, s. 730, 859.229 AS, s. 883.

pojawili siê w Radomiu dopiero w 1720 r., wybrani wyj¹tkowo na jedn¹ tylko kadencjêpodczas zgromadzenia relacyjnego sejmiku w dniu 29 kwietnia 1720 r.230 Kolejnezgromadzenie relacyjne 24 marca 1721 r. wybra³o ju¿ dwóch komisarzy na dwie przewi-dziane prawem kadencje231. Podobnie sta³o siê 22 lutego 1723 r.232 Po tej dacie, a¿do 1727 r. mia³a miejsce d³u¿sza przerwa w udziale Wielkopolan w s¹downictwieskarbowym koronnym, spowodowana zrywaniem kolejnych zgromadzeñ sejmikowych.Wybrani 4 lutego 1727 r. dwaj komisarze mieli okazaæ siê ostatnimi w badanym okre-sie233. Kolejne zgromadzenia, a¿ do 1732 r., by³y notorycznie zrywane. O zgromadzeniurelacyjnym z 22 stycznia 1731 r. wiemy, ¿e zd¹¿ono podczas niego wybraæ ju¿ dwóchkomisarzy, jednak ta elekcja zosta³a uniewa¿niona przez zerwanie sejmiku po kilkudniach obrad234.

W sumie miêdzy 1696 a 1732 r. funkcjê komisarza skarbowego radomskiego lublwowskiego pe³ni³o 19 osób, z czego jedynie dwie dwukrotnie – Adam Poniñski (1713i 1717 r.) i Franciszek Radzewski (1713 i 1717 r.). Spoœród wszystkich komisarzy tylko5 osób w momencie elekcji na funkcjê nie piastowa³a ¿adnego urzêdu i nie posiada³a in-nego tytu³u. Pozostali to: dygnitarz koronny, czterej urzêdnicy ziemscy (jeden z nich by³ponadto pisarzem grodzkim poznañskim), siedmiu starostów (w tym dwóch grodo-wych), pu³kownik wojska koronnego, a jeden z komisarzy tytu³owa³ siê pochodzeniemsenatorskim (kasztelanic œremski) (zob. Aneks VI). Zarówno liczba osób utytu³owa-nych, jak i same nazwiska, wœród których znajduj¹ siê niew¹tpliwie osoby zaliczane doelity sejmikowej – Piotr Jakub Bronisz, Aleksander Andrzej Radomicki, FranciszekRadzewski, Adam Poniñski czy Prokop Lipski, wskazuj¹ na stosunkowo wysoki presti¿tej funkcji w sejmikowym cursus honorum.

Obowi¹zek wynagradzania komisarzy nakazywa³y sejmikom konstytucje sejmowe,nie okreœlaj¹c jednak jego wysokoœci. Sejmik województw poznañskiego i kaliskiegopocz¹tkowo uchwala³ kwotê 3 tys. z³ (1696 r.), póŸniej 4 tys. z³ (1700 r.). W przypadkukomisarzy wybieranych w latach 1710-1713 nie posiadamy informacji o wysokoœci wy-nagrodzenia. Od 1717 r. obserwujemy ju¿ prawid³owoœæ uchwalania kwoty 6 tys. z³ nakomisarza, na dwuletni¹ kadencjê. W przypadku komisarzy wybranych w Œrodziew 1720 r., poniewa¿ wyj¹tkowo mieli pe³niæ funkcjê tylko podczas jednej kadencji,przyznano im pomniejszone honorarium w kwocie 3 tys. z³ (zob. Aneks VI). Z pieniêdzytych komisarze musieli pokryæ wszystkie koszty, jakie wi¹za³y siê z wype³nianiemna³o¿onych na nich zadañ.

Zgodnie ze zwyczajem praktykowanym od czasu pierwszego bezkrólewia, sejmikka¿dorazowo po œmierci w³adcy lub og³oszeniu bezkrólewia z innej przyczyny, zobo-wi¹zany by³ do wyboru sêdziów kapturowych, którzy wraz urzêdnikami s¹dowymi235

60

230 AS, s. 894.231 AS, s. 936.232 AS, s. 959.233 AS, s. 1018.234 AS, s. 1082.235 W laudum sejmiku 21 V 1704 zapisano, wybieraj¹c sêdziów: „Do których przy ichm. panach

urzêdnikach ziemskich i grodzkich, ex lege do takich s¹dów nale¿¹cych [...]” (AS, s. 416).

mieli sprawowaæ s¹dy nadzwyczajne w okresie zamkniêcia s¹downictwa zwyczajnego.W omawianym okresie sejmik województw poznañskiego i kaliskiego dwukrotnie doko-nywa³ wyboru sêdziów kapturowych.

Po raz pierwszy, po œmierci Jana III Sobieskiego, w dniu 27 lipca 1696 r., za uniwer-sa³em prymasa dokonano wyboru piêciu kompletów sêdziów, odrêbnie dla w³aœciwoœcis¹du grodzkiego poznañskiego, kaliskiego, nakielskiego, wa³eckiego i wschowskiego(zob. Aneks VII)236. W uniwersale zapisano: „A poniewa¿ interveniente wszelakichjurysdykcji i s¹dów iustitio237, wed³ug dawnego zwyczaju sêdziów kapturowych naprzysz³ych w.m.m. panowie zechcecie obraæ sejmikach, tedy na przysz³ej konwokacyinale¿yty rz¹d i bezpieczeñstwo tych¿e kapturów dla utrzymania sprawiedliwoœci, którajest conservatrix regnorum, tak¿e stanowienia kontraktów, zapisów czynienia i le¿eniaksi¹g grodzkich porz¹dek namówiony bêdzie”238. Na sejmiku wybrano 125 sêdziów kap-turowych, którzy mieli zasiadaæ wspólnie z miejscowym starost¹ s¹dowym, sêdzi¹ surro-gatorem i pisarzem grodzkim, a dla kapturu poznañskiego, kaliskiego i wschowskiegorównie¿ z urzêdnikami s¹du ziemskiego. Dla poszczególnych kapturów wybrano: do po-znañskiego 29 sêdziów (do 5 z urzêdu – urz¹d podsêdka ziemskiego wakowa³), do kali-skiego 36 sêdziów (do 5 z urzêdu – urz¹d podsêdka ziemskiego wakowa³), do wa³eckiego18 sêdziów239 (do 3 z urzêdu), do wschowskiego 26 sêdziów (do 5 z urzêdu – urz¹d pi-sarza ziemskiego wakowa³), do nakielskiego 22 sêdziów (do 3 z urzêdu). Sejmik wyzna-czy³ s¹dom konkretne daty rozpoczêcia funkcjonowania – dla Poznania na 20 sierpnia1696 r., pozosta³ym s¹dom dzieñ póŸniej, od 21 sierpnia240.

Drugi raz w latach 1696-1732 potrzeba wyboru sêdziów kapturowych nast¹pi³awobec og³oszenia przez prymasa Micha³a Radziejowskiego bezkrólewia i detronizacjiAugusta II. Sejmik w Œrodzie, popieraj¹cy tê decyzjê zebra³ siê 21 maja 1704 r. i dokona³wyboru 119 sêdziów. Dla poszczególnych kapturów wybrano: do poznañskiego 35 sê-dziów (do 4 z urzêdu – urzêdy sêdziego ziemskiego i pisarza wakowa³y), do kaliskiego24 sêdziów (do 5 z urzêdu – urz¹d podsêdka ziemskiego wakowa³), do wa³eckiego 16 sê-dziów (do 3 z urzêdu), do wschowskiego 15 sêdziów (do 5 z urzêdu – urz¹d pisarza ziem-skiego wakowa³), do nakielskiego 19 sêdziów (do 3 z urzêdu). Datê rozpoczêcia s¹dówkapturowych wyznaczono na 2 tygodnie od daty sejmiku241.

Kompetencje i procedury postêpowania s¹dów kapturowych wzorowano na praktycei zwyczajach poprzednich bezkrólewi „pod³ug dawnych konfederacyi, pod wszystkie in-terregna po œmierci nieœmiertelnej pamiêci J.K.M. Augusta, a¿ do dnia dzisiejszegow prawach, konstytucyjach wyra¿onych, ze wszystkimi ich bezpieczeñstwami, powaga-


61

236 AS, s. 19-20.237 W drukowanym oryginale uniwersa³u przed s³owem „iustitio” brak zapewne s³owa „silent” –

w druku pomy³ka, któr¹ zauwa¿y³ czytelnik uniwersa³u, wpisuj¹c nad tym miejscem znak # (AP Po-znañ, Gr. Poznañ 805, k. 133v).

238 AS, s. 9.239 Z uwagi na absencjê sêdziów podczas sejmiku 10 XII 1696 wybrano do tego sk³adu jeszcze

Miko³aja Swinarskiego (AS, s. 74).240 AS, s. 19.241 AS, s. 417.

mi i mocami reasumowanemi”242. W 1704 r. odwo³ano siê nawet konkretnie do zapisówkonfederacji 1587 r., w której zapisano m.in., aby s¹dy ogranicza³y siê do czterech arty-ku³ów grodzkich, w sprawach przestêpstw, które nast¹pi³y po œmierci króla. Na sêdziówkapturowych wk³adano obowi¹zek z³o¿enia przysiêgi wzorowanej na przysiêdze trybu-nalskiej, s¹dy by³y równie¿ otoczone ochron¹ prawn¹ wzorowan¹ na trybunalskiej243.

S¹d kapturowy mia³ zwyczajowo s¹dziæ wp³ywaj¹ce nañ sprawy pod przewodnic-twem wybranego przez siebie marsza³ka, który poza prezydowaniem sk³adowi sêdziow-skiemu by³ jednym z odpowiedzialnych za bezpieczeñstwo na swoim terytorium. Zda-rza³o siê nawet, ¿e marsza³ek s¹du kapturowego wydawa³ uniwersa³y w sprawachwojewódzkich – na przyk³ad uniwersa³ Andrzeja Mycielskiego chor¹¿ego poznañskie-go, marsza³ka kapturu poznañskiego, wzywaj¹cy ¿o³nierzy i oficerów pochodz¹cychz obu województw do odstêpowania od zwi¹zku wojskowego244. Pisarzami s¹dów kaptu-rowych mieli byæ z urzêdu sêdziowie ziemscy, a w przypadku ich nieobecnoœci grodzcylub ci, których sobie s¹d wybierze245. Sejmik nie uchwala³ specjalnego wynagrodzeniadla swoich sêdziów kapturowych. Mo¿na jednak domniemywaæ, ¿e zgodnie ze zwycza-jem innych s¹dów, obecni podczas sesji sêdziowie uczestniczyli przy podziale ewentual-nych kar orzeczonych w ferowanych wyrokach.

Kompetencje s¹dów kapturowych by³y mocno ograniczone przez liczne konstytucje,wy³¹cznie do spraw porz¹dku i bezpieczeñstwa publicznego na podleg³ym sobie teryto-rium. S¹dom nie wolno by³o wdawaæ siê w sprawy przynale¿ne zwyczajnym s¹dom –grodzkim, ziemskim czy Trybuna³om, a tym bardziej zmieniaæ lub kasowaæ wyrokówprzez nie wydanych. Sprawy sporne przekraczaj¹ce kompetencje kapturów powinnyczekaæ do czasu otwarcia s¹dów po koronacji nowego w³adcy. Sejmik przestrzega³ tegorygorystycznie, w przypadkach nadu¿yæ uchwalaj¹c ostro brzmi¹ce reprymendy246.

Doœæ interesuj¹ce jest pojawienie siê zwyczaju wy³aniania przez sejmik specjalnychplenipotentów, którzy mieli reprezentowaæ interesy ca³ego sejmiku w konkretnej spra-wie lub przed wskazan¹ instytucj¹. Po raz pierwszy odnotowaæ mo¿na wybór plenipo-tenta sejmikowego podczas zgromadzenia w Œrodzie 3 kwietnia 1711 r., kiedy wybranoWojciecha Hiacynta Malczewskiego na plenipotenta przed Komisj¹ Skarbow¹ Ra-domsk¹, wyznaczaj¹c mu honorarium w kwocie 3 tys. z³247. Mia³ „krzywd województw

62

242 AS, s. 19.243 Konfederacja generalna warszawska roku 1587, punkty 3-8 (Vol. leg., t. II, s. 227-228).244 Uniwersa³ marsza³ka kapturowego poznañskiego, Poznañ, 28 lutego 1697 (AP Poznañ, Gr. Po-

znañ 809, k. 31a).245 Vol. leg., t. II, s. 228.246 Laudum z 15 IV 1697 (AS, s. 105): „¯e zaœ ró¿ne kaptury in tantum extendeant iurisdictiones

suas i tyle sobie pozwoli³y, ¿e in cognitiones et cassationes decretorum tribunalium powdawa³y siê,tedy wielk¹ w tym bacz¹c iuris convulsionem, uchwalamy, je¿eliby s¹d który kapturowy dekreta try-bunalskie inwalidowaæ albo kondemnaty trybunalskie kasowaæ siê wa¿y³, tedy takowe dekreta albokasacyje kondemnat jako bezprawne, pro nullo reputari. Dekrety zaœ i kondemnaty trybunalskie insuo robore et gravitate zostawaæ powinny. Przy których województwa nasze in omni loco stawaæi onych broniæ deklaruj¹ siê”.

247 Zob. kwit Wojciecha Malczewskiego z odebrania czêœci pieniêdzy z przyznanej przez sejmikkwoty – Luboñ, 23 IV 1711 (AP Poznañ, KSP 70, s. 32).

omnimode na tej¿e komisyi dochodziæ”248. Musia³ wykonywaæ swoj¹ misjê rzetelnie, po-niewa¿ po ponad dwóch latach, 13 czerwca sejmik uchwali³ w laudum podziêkowaniei prosi³ go o kontynuacjê misji249. 12 marca 1714 r. sejmik wskaza³ Micha³a Radoszew-skiego na plenipotenta do procesu w Trybunale przeciwko regentowi poznañskiemuo fa³szerstwo akt250. 26 listopada 1714 r., borykaj¹c siê od lat z wydobyciem zaleg³ej sumy60 tys. z³ od sukcesorów wojewody poznañskiego Franciszka Z. Ga³eckiego, sejmikponownie wyznaczy³ swoim plenipotentem Micha³a Radoszewskiego „daj¹c temu¿ jm.potestatem omnimodam ad promovendas causas ed vindicandas iniurias od ichm.panów kwarcianych utriusquae authoramenti perpetratas”251. W laudach z 7 styczniai 11 marca 1715 r. znajdujemy potwierdzenie, ¿e plenipotentem sejmiku województwpoznañskiego i kaliskiego „ad promovendas wszelkich interesów województw naszychin quovis iudicio et foro causas” by³ Micha³ Radoszewski, któremu obiecano wyznaczyæw przysz³oœci stosowne wynagrodzenie252. Piêæ lat póŸniej pojawia siê kolejna informa-cja, tym razem o Wojciechu Krassowskim, który pe³ni³ funkcjê plenipotenta przy Ko-misji Skarbowej Radomskiej z pensj¹ tysi¹ca z³253. 22 lutego 1723 r. ko³o sejmikowewyznaczy³o Jerzego Tymiñskiego, który reprezentowaæ mia³ interesy sejmikowe przyrozstrzyganiu sprawy z Ludwikiem Boruckim podczaszym brzeskim-kujawskim, ¿up-nikiem wielkopolskim o dystrybutê soli suchedniowej – wyp³atê honorarium oddano dodecyzji Komisji Skarbowej Poznañskiej, nadzoruj¹cej ca³y spór254. Tymiñski musia³pe³niæ równie¿ funkcjê plenipotenck¹ i w innych sprawach sejmikowych przed Trybu-na³em, poniewa¿ w 1727 r. ko³o sejmikowe uchwali³o dla niego wynagrodzenie w kwocietysi¹ca z³otych, jednoczeœnie zaznaczaj¹c, ¿e kolejni reprezentanci samorz¹du wo-jewództw mieli otrzymywaæ po 500 z³ na ka¿d¹ kadencjê trybunalsk¹255.

Pojawienie siê funkcji plenipotentów sejmiku oraz ich regularne wybieranie po1711 r. dowodzi rosn¹cej liczby spraw, w których samorz¹d województw poznañskiegoi kaliskiego, posiadaj¹cy osobowoœæ prawn¹, by³ stron¹. Z lat póŸniejszych, z okresu


63

248 Laudum z 13 IV 1711 (AS, s. 640). Ju¿ 16 IV Malczewski wystawi³ uniwersa³ wzywaj¹cy do do-starczania mu dowodów pomocnych w obronie interesów sejmikowych – Œroda, 16 IV 1711 (AS,s. 642). 20 VIII sejmik ponagla³ posiadaczy dóbr ziemskich do sk³adania plenipotentowi wykazówkrzywd wojskowych (AS, s. 659), a 23 XII 1711 plenipotent rozes³a³ z Kalisza kolejne uniwersa³y (AS,s. 663). Równie¿ i one musia³y nie przynieœæ oczekiwanego rezultatu, skoro w laudum 23 II 1712 r.ko³o sejmikowe w obszernej uchwale wzywa³o w³aœcicieli do wykonania juramentów (AS, s. 670).

249 Laudum z 13 VI 1713 (AS, s. 731).250 Laudum z 12 III 1714 (AS, s. 759). Towarzyszyæ mu mia³ Zygmunt Objezierski. Zob. te¿

asygnacje marsza³ka dla Radoszewskiego jako plenipotenta na 500 z³ – Œroda, 14 III 1714 (AP Po-znañ, KSP 71, s. 188, 190).

251 Laudum z 26 XI 1714 (AS, s. 783).252 Lauda z 7 I i 11 III 1715 (AS, s. 786, 790).253 Laudum z 29 IV 1720 (AS, s. 895). Zakazano mu w tym samym laudum pozywania poborców

sejmikowych do dalszej dyspozycji sejmiku, poniewa¿ ci zg³osili przed sejmikiem gotowoœæ do rozli-czenia.

254 Laudum z 22 II 1723 (AS, s. 958-960). Równie¿ informacja, ¿e przesz³ym plenipotentem woj-ewództw by³ [Micha³] Radoszewski. Obiecano tysi¹c z³ solarium dla plenipotenta na dwie kadencje.

255 Laudum z 8 II 1727 (AS, s. 1015, 1018).

panowania Augusta III, znamy d³ugotrwa³e i kosztowne procesy, w jakie wik³a³ siêsejmik256.

2.2.6. Poborcy

W zakresie kompetencji skarbowych sejmiku jedn¹ z najwa¿niejszych funkcji pe³niliwybierani przez ko³o sejmikowe poborcy podatkowi, zwani tak¿e niejednokrotnie komi-sarzami podatkowymi. W latach, którym poœwiêcona jest niniejsza rozprawa sejmikdokonywa³ wyborów poborców regularnie a¿ do 1716 r. W 1717 r. sejm zakaza³ moc¹konstytucji dalszego dzia³ania poborców sejmikowych, przekazuj¹c obowi¹zek zbiera-nia wp³ywów ze sta³ych podatków w rêce jednostek wojskowych i wysy³anych przez niedeputatów257. Po 1717 r. sejmik województw poznañskiego i kaliskiego nie wybiera³ ju¿w³asnych poborców.

Miêdzy 1696 a 1716 r. sejmik dwunastokrotnie dokonywa³ elekcji poborców dlazebrania uchwalanych przez siebie podatków: pog³ównego plebejskiego, podymnego¿ydowskiego, szelê¿nego generalnego, owcowego, ko³owego, podatku od sum plebej-skich lokowanych na dobrach ziemskich, od przywilejów so³eckich, a tak¿e dla poborupodatków uchwalonych przez Waln¹ Radê Warszawsk¹ – czwarty grosz od wyszynkutrunków, myto rzeŸne oraz podatek dymowy258.

Poborca przed objêciem funkcji zobowi¹zany by³ do z³o¿enia przysiêgi (juramentu).Rotê jednego z takich juramentów przyj¹³ sejmik w dniu 1 grudnia 1694 r.: „Ja N. przy-siêgam Panu Bogu Wszechmog¹cemu, w Trójcy Œw. Jedynemu, i¿ za urzêdu poborstwa

64

256 Zob. np. manifestacjê Kaspra Miaskowskiego, by³ego chor¹¿ego wschowskiego, w sprawieniegospodarnoœci w wydatkowaniu publicznych pieniêdzy ze skarbu wojewódzkiego – Poznañ,1759 r. [feria sexta post Dominicam Jubilate proxima a. D. 1759] (AP Poznañ, Gr. Wschowa 217,k. 133-133v): „[...] I lubo emeritissimo civi i nigdy nieoszacowanych rekompens godnemu jm. panupisarzowi ziemskiemu poznañskiemu ultra praxem et dispositionem R.P., która bêd¹c provida inomnes casus, tylko 3 tys. na jedn¹ ca³¹ kadencyj¹ Komisyi Radomskiej naznaczy³a, a tu praenominatoemissario non comissario w tej sprawie Grodziska uproszonemu 6300 nie na ca³¹ Komisyj¹, ale na kil-ka dni naznaczono. Et cum quali effectu ta podró¿ by³a, horret animus meminisse, bo dot¹d sub onereiuris województwa zostaj¹. O tempora, o mores, o homines. Teraz ultimarie zjechaliœmy siê do Pozna-nia na pocz¹tek pó³roczków poznañskich wszyscy unanimiter anhelantes do zakoñczenia tej k³ótniprzez zgodê. Zjecha³ i jm. ksi¹dz Opaliñski, omnem facilitatem pokazuj¹c do tej¿e kombinacyi, iusti-ssimas conditiones podaj¹c, bo tylko tego pretenduj¹c, co extorsivo modo z Grodziska emunctum,tandem ex nutulo nihil, niech Bogu da rachunek kto okazyj¹ do niedojœcia po¿¹danego koñca, co¿subsecutum, a to gdy iura procedunt odbieraj¹ ichm. panowie Opaliñscy za procesem w kilku mia-stach prowent czopowego, jako to w Lesznie, we Wschowie i gdzie indziej, i tak miasto s³omianej zgo-dy, a pewnej, bêdzie ¿elazny, a podobno z³oty, bo kilkadziesi¹t tysiêcy kosztuj¹cy dekret i w³aœnieniby siê teraz u nas tak dzieje, jak w u onego cerulika, co umyœlnie dylatuje ranê, ¿eby wiêksz¹ wzi¹³zap³atê. [...]”.

257 Konstytucja Regulamen punktualnej p³acy wojsku koronnemu przez Rzeczpospolit¹ na wojewódz-twa i ziemie exdywidowany z 1717 (Vol. leg., t. VI, s. 138).

258 Szczegó³owy wykaz wyborów poborców oraz uchwalonych podatków zob. M. Zwierzykowski,Komisja Skarbowa Poznañska, s. 98-101 (Tabela 5).

mego wiernie i sprawiedliwie ten urz¹d odprawowaæ bêdê, pieniêdzy skarbowych po¿y-czaæ, ani onych na swoj¹ potrzebê obracaæ. W wybieraniu podatków nikogo ochraniaænie bêdê, ani te¿ przyjaŸni¹ ani krewnoœci¹, ani ¿adnym respektem uwiedziony prowen-tów albo podatków nale¿ytych skarbowi województw naszych zatajaæ ani odpuszczaæ.Miasta, miasteczka, wsie za oddanymi pieniêdzmi prêdko ekspediowaæ bêdê, tych¿emiast, miasteczek i wsiów, tak i ¿o³nierzy depaktowaæ nie bêdê. Na pieni¹dzach per au-gietra [s] zarabiaæ nie bêdê, asygnacje które do mnie z Komisji wynijd¹, tak chor¹gwiomkonnym jako i regimentom równo, wed³ug laudum wyp³acaæ bêdê. Defalki od woje-wództw upominaæ siê nie bêdê, tak mi Panie Bo¿e dopomó¿ i Niewinna Syna JegoMêka”259. Powy¿szy tekst dobitnie ilustruje, jakich przestêpstw lub zaniedbañ móg³ do-puœciæ siê wybraniec sejmiku pe³ni¹c funkcjê poborcy, a przed jakimi chciano goustrzec. Do zadañ poborczych nale¿a³o przede wszystkim zebranie pieniêdzy zgodniez taryf¹ przyjêt¹ przez sejmik (z „abjuratami” lub bez nich), spisanie wszystkich za-leg³oœci (retent) i podanie ich do urzêdów grodzkich w celu przeprowadzenia egzekucji,wystawianie kwitów z odebranych podatków, transport i przechowywanie zebranychwp³ywów oraz ich dystrybucja zgodnie z wol¹ ko³a sejmikowego. Na zakoñczeniepe³nienia funkcji poborca by³ zobowi¹zany do z³o¿enia rachunku przed ca³ym sejmi-kiem lub Komisj¹ Skarbow¹ Poznañsk¹.

Liczba poborców realizuj¹cych zadania skarbowe na terenie województw poznañ-skiego i kaliskiego zmienia³a siê w badanym okresie. Sejmik dwukrotnie wybiera³ poczterech poborców, po jednym dla konkretnych powiatów: 1. poznañskiego i wa³eckie-go, 2. koœciañskiego i ziemi wschowskiej, 3. kaliskiego, koniñskiego i pyzdrskiego,4. gnieŸnieñskiego, kcyñskiego i nakielskiego (1696, 1700)260. Siedmiokrotnie wybiera-no po jednym poborcy dla ka¿dego województwa (1704, 1710, 1711, 1712, 1713, 1716 –dwukrotnie)261, dwa razy wybrano jednego poborcê dla ca³ego terytorium sejmikowego(1709, 1710)262, raz wreszcie wybrano a¿ 9 poborców dla poszczególnych powiatów (tylkopowiat koœciañski po³¹czono wraz z ziemi¹ wschowsk¹ – 1716)263. Funkcjê poborcysejmiku województw poznañskiego i kaliskiego pe³ni³o miêdzy rokiem 1696 a 1716³¹cznie 27 osób. W okresie tym regu³¹ by³o jednokrotne wype³nianie tych trudnych i od-powiedzialnych zadañ, szczególnie uci¹¿liwych w okresie permanentnego niemal za-mieszania politycznego i tocz¹cej siê wojny. Tylko czterej poborcy wybierani byliczêœciej, trzykrotnie Franciszek Stanis³aw Ziemecki, dwukrotnie W³adys³aw Ko³acz-kowski, Wojciech Szczaniecki i Ludwik Ch³apowski.


65

259 Laudum z 1 grudnia 1694 (AP Poznañ, Maj¹tek Konarzewo 2568, k. 29). OdnaleŸliœmy infor-macje potwierdzaj¹ce z³o¿enie przysiêgi przez kilku poborców przed Komisj¹ Skarbow¹ Poznañsk¹w jednym z jej zachowanych protokó³ów (AP Poznañ, KSP 28, k. 29, 31).

260 AS, s. 55, 201.261 AS, s. 432, 605, 657, 688, 722, 811, 850 (na sejmiku 16 XI 1716 wybrano dwóch poborców, któ-

rzy mieli wybieraæ podatki uchwalone ju¿ w dniu 15 IX 1716).262 AS, s. 537, 605 (sejmik 16 IX 1710 wyznaczy³ do wybrania uchwalonego przez Waln¹ Radê po-

datku m³ynowego Œwiêtos³awa Tomickiego dla obu województw – zosta³ on omy³kowo pominiêtyw wykazie zamieszczonym w ksi¹¿ce: M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 100).

263 AS, s. 841.

Spoœród wszystkich poborców tylko szeœciu mog³o poszczyciæ siê w momencie wybo-ru piastowaniem urzêdu – surrogatora wschowskiego, pisarza grodzkiego wschowskie-go, koœciañskiego, koniñskiego, burgrabiego koniñskiego czy komornika kaliskiego.By³y to, jak widaæ, jedynie urzêdy z hierarchii grodzkiej, a w jednym przypadku by³ toni¿szy urzêdnik s¹du podkomorskiego. Dwaj poborcy tytu³owali siê urzêdami swoichojców – podczaszyc wschowski i kasztelanic spicymierski. Pozosta³e 19 osób nie posia-da³o ¿adnego tytu³u ani urzêdu264. Œwiadczyæ to mo¿e dobitnie o stosunkowo niskimpresti¿u funkcji poborczej oraz ma³ej atrakcyjnoœci dla wielkopolskiej elity politycznej.

Atrakcyjnoœci tej nie podnosi³ nawet fakt, ¿e poborcom przys³ugiwa³o z mocy prawai zwyczaju wynagrodzenie za pe³nienie obowi¹zków. Zwyczajowo by³ to procent odwybranych kwot podatkowych, pocz¹tkowo pó³ grosza od ka¿dej zebranej z³otówki, pó-Ÿniej 1 grosz od z³otego. Tylko jeden raz, 27 kwietnia 1716 r. sejmik w obliczu brakówskarbowych oraz znacznych wydatków, zdecydowa³ siê na wybór poborców bez wyna-grodzenia265. Realna wysokoœæ wynagrodzenia stanowi¹cego dochód by³a jednak ni¿sza,poniewa¿ z otrzymanych pieniêdzy poborca musia³ pokryæ koszty transportu, zabezpie-czenia i przechowywania zebranych podatków, a tak¿e op³aciæ swoich pomocników.

Dla szybszego zebrania podatków poborcy czêsto dobierali do pomocy tzw. subk-olektorów. Ich liczba by³a jednak uzale¿niona od mo¿liwoœci finansowych, poniewa¿ po-borca musia³ wyznaczyæ im wynagrodzenie z w³asnych dochodów. Subkolektorzy byliprywatnymi funkcjonariuszami poborców i jako tacy nie sk³adali rachunków przed sej-mikiem. W nadzwyczajnych sytuacjach mogli zastêpowaæ poborcê podczas oficjalnychrozliczeñ, stawali siê jednak wówczas ich plenipotentami266. Funkcjê subkolektorówpe³nili czasem urzêdnicy grodzcy, za którymi przemawia³a sta³a siedziba i czêsty, bezpo-œreni kontakt z podatnikami267, lauda sejmikowe zakazywa³y jednak wyraŸnie, pod kar¹tysi¹ca grzywien, pe³nienia funkcji subkolektorskich przez samych regentów grodz-kich, pragn¹c unikn¹æ fa³szerstw podczas przyjmowania przez nich juramentów w spra-wach podatkowych268.

2.2.7. Komisarze i deputaci do zadañ specjalnych

Realizuj¹c swe kompetencje w zakresie w³adzy wykonawczej, szczególnie kiedy nale-¿a³o siê nimi zaj¹æ w innym czasie i miejscu od tego, w jakim gromadzi³o siê ko³o sej-

66

264 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 98-101.265 W laudum z 27 IV 1716 zapisano: „Aby jednak in hoc calamitoso statu per solarium non grave-

tur nobilitas, obowi¹zujemy ichm. panów poborców, aby ¿adnej rekompensy za swoj¹ us³ugê od wo-jewództw nie pretendowali, co sponte ichm. na siê przyjmuj¹” (AS, s. 811).

266 AS, s. 482: „A gdyby ci ichm. panowie poborcy na tej komisyjej comparere nie chcieli per se,lub per suos (in casu alicuis legalitatis) succollectores”.

267 Zob. rachunki Wojciecha Bieñkowskiego, pomocnika regenta pyzdrskiego i subkolektoraW³adys³awa Karskiego, z odebranych pieniêdzy podczas jego nieobecnoœci – z³o¿one w Poznaniu 21X 1697 (AP Poznañ, Gr. Pozn. 818, k. 366-368v). Karski by³ subkolektorem poborcy Rafa³a Tomickie-go, zosta³ zreszt¹ póŸniej w nieznanych nam okolicznoœciach zamordowany.

268 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 103.

mikowe, sejmik zmuszony by³ do korzystania z pomocy nadzwyczajnych komisarzy,wybieranych do za³atwienia konkretnej sprawy. Ró¿norodnoœæ zadañ zlecanych komi-sarzom po czêœci odzwierciedla rozleg³oœæ i wieloœæ kompetencji sejmikowych. Mo¿na jepodzieliæ na te zwi¹zane z czynnoœciami samorz¹dowymi, reprezentacyjnymi oraz wy-nikaj¹cymi ze skomplikowanych relacji z obcymi wojskami obecnymi na terytoriumsejmikowym.

W pierwszej, najliczniejszej grupie wymieniæ mo¿na: komisarza do administrowa-nia podatkiem czopowym i szelê¿nym z miasta Poznania (1711), komisarza do doko-nania lustracji zniszczeñ miasta podczas wojny pó³nocnej (1708), rewizji efektów zle-conych przez sejmik napraw zamku poznañskiego (1730) czy kancelarii grodzkiejkaliskiej (1726), trzykrotnie wybieranych komisarzy do rozstrzygniêcia sporów zwi¹za-nych z browarem we Wschowie (1712, 1713), komisarzy do odbierania juramentów(1708), popisu wojska zaci¹gniêtego przez sejmik (1704, 1705), komisarza prowiantowe-go dla tego¿ wojska (1704), komisarzy do rewizji ksi¹g grodzkich i ziemskich (1701,1714, 1720), rewizji starych i spisywania nowych taryf podatkowych (1705, 1710, 1712,1714), rozpatrzenia sprawy oskar¿eñ o fa³szowanie ksi¹g (1714), rozliczenia fundacji nawykupno z niewoli jeñców, znajduj¹cej siê w dyspozycji sejmiku (1700), wys³uchaniarachunku poborcy (1720), kontroli dystrybuty soli suchedniowej przez ¿upnika wiel-kopolskiego (1700, 1723).

Funkcje reprezentacyjne sprawowali delegowani kilkakrotnie deputaci do wykona-nia manifestacji lub remanifestacji w imieniu sejmiku (1698, 1704, 1705) oraz rezydencisejmikowi przy boku królewskim (1704).

Podobnie jak w przypadku innych funkcji sejmikowych, wojna pó³nocna dostar-czy³a licznych powodów, w których sejmik, ratuj¹c maj¹tki i dobytek szlachty oraz ichpoddanych, zmuszony by³ wspieraæ, kontrolowaæ lub rozliczaæ jednostki obcych wojskpodczas wybierania nak³adanych przez nie podatków i kontrybucji oraz przemarszów.Komisarze mieli rozliczaæ kwity, dokonywaæ kontroli wysokoœci kwot naliczanych przezregimenty, spisywaæ poczynione szkody, asystowaæ wchodz¹cym i wychodz¹cym jed-nostkom z zadaniem u³atwienia poboru ¿ywnoœci i paszy. Funkcje te powierzano w la-tach 1699-1716 nader czêsto. Specjalne wyró¿nienie nale¿y siê komisarzom, których24 marca 1710 r. sejmik wybra³ do specjalnej komisji, od miejsca dzia³alnoœci nazwanej„komisj¹ miêdzyrzeck¹”. Komisja ta otrzyma³a zadanie podsumowania efektów pracykomisarzy sejmikowych delegowanych do poszczególnych regimentów saskich, a na-stêpnie rozliczenia siê z zaleg³oœci lub nadp³at na utrzymanie jednostek, wed³ug umowyzawartej z królem i komisariatem saskim w Warszawie podczas Walnej Rady269 (zob.Aneks VIII).

Analiza zebranego materia³u Ÿród³owego pozwoli³a ustaliæ w sumie 172 osoby pe³-ni¹ce w latach 1696-1732 funkcje komisarzy do zadañ specjalnych. A¿ 117 przedstawi-cieli wielkopolskiej szlachty otrzyma³o tak¹ misjê jednokrotnie, 34 – dwukrotnie, 12 –trzykrotnie, 5 – czterokrotnie, 4 – piêciokrotnie. Wœród tych ostatnich znaleŸli siê Fran-ciszek Borkowski, który w latach 1699-1712 wielokrotnie dzia³a³ przy wojskach saskich,


67

269 Umowa miêdzy województwami poznañskim i kaliskim a komisariatem wojsk saskich – War-szawa, 13 III 1710 (AS, s. 583-585).

Adam Poniñski starosta babimojski – w latach 1704-1713 by³ rezydentem przy Augu-œcie II, komisarzem do wychodz¹cych wojsk szwedzkich, komisarzem miêdzyrzeckimoraz dwukrotnie komisarzem do rozstrzygniêcia sporu wokó³ browaru we Wschowie.Aleksander Psarski w latach 1710-1720, najpierw bez tytu³u i urzêdu, póŸniej jako bur-grabia kaliski dwukrotnie rewidowa³ taryfê podatkow¹, spisywa³ szkody poczynioneprzez obce wojska, asystowa³ wymarszowi Sasów i s³ucha³ rachunków poborcy. WreszcieJan Zdzychowski burgrabia wa³ecki w latach 1710-1714 trzykrotnie rewidowa³ taryfy,asystowa³ wojskom saskim oraz spisywa³ szkody wojskowe (zob. Aneks VIII).

Wœród komisarzy znajduj¹ siê zarówno osoby piastuj¹ce nawet wysokie urzêdy ziem-skie lub grodzkie, dzier¿¹ce królewszczyznê, bêd¹ce potomkami senatorów, jak i zu-pe³nie nieutytu³owane. Co doœæ wa¿ne, kilkakrotnie sejmik powierza³ komisarstwa na-wet najwy¿szym rang¹ senatorom. 4 sierpnia 1704 r. do lustracji wojska sejmikowegouproszono kasztelana kaliskiego Jana Malechowskiego. 5 czerwca 1709 r. misjê negocja-cji ze szwedzkim dowódc¹ powierzono wojewodzie kaliskiemu Franciszkowi Zygmun-towi Ga³eckiemu i kasztelanowi gnieŸnieñskiemu Adamowi Gruszczyñskiemu. Tenostatni (wraz z kasztelanem santockim Wojciechem Œwiêcickim) 24 marca 1710 r. zosta³te¿ wybrany na komisarza miêdzyrzeckiego, a nieco póŸniej, 16 wrzeœnia 1710 r., ju¿jako kasztelan kaliski asystowa³ wojsku saskiemu. Tê funkcjê powierzono jednoczeœnierównie¿ Micha³owi Kazimierzowi Raczyñskiemu kasztelanowi gnieŸnieñskiemu. Woje-woda kaliski Aleksander Andrzej Radomicki 7 stycznia 1710 r. zosta³ wybrany do doko-nania rozliczeñ z wojskiem saskim.

Funkcje komisarskie bardzo czêsto wi¹za³y siê z rozwi¹zywaniem skomplikowanychproblemów, dalekimi podró¿ami, a nawet niebezpieczeñstwem lub ryzykiem utratyb¹dŸ uszczerbku maj¹tku na skutek ewentualnych roszczeñ prawnych. W zwi¹zkuz tym sejmik gwarantowa³ swym funkcjonariuszom pe³n¹ ochronê i ewikcjê, co czasamiprzypominano w laudach. Na przyk³ad w 1699 r. sejmik, wybieraj¹c komisarzy do asy-stowania wychodz¹cym z Rzeczypospolitej regimentom saskim, zapisa³ w laudum:„evictionem generalem ab impetitione kogo¿kolwiek, ob fideliter praestitum ichm.obseqvium, rêczymy”, a kilka wierszy dalej, „a nadto, jeœliby tych¿e ichm. panów ko-misarzów naszych od wojsk tych¿e, albo ichm. panów genera³ów jakie nieukontentowa-nie albo laesio honoru w upominaniu siê krzywd i szkód iniuratorum potka³a, tedyw tym ichm. in vindicando honore zawsze assistemus i jako violatam authoritatem wo-jewództw naszych mieæ bêdziemy”270.

Po wykonaniu powierzonych sobie zadañ komisarze zazwyczaj sk³adali relacjê sej-mikowi lub wskazanym przezeñ organom, na przyk³ad Komisji Skarbowej Poznañskiej.Zdarza³o siê jednak, ¿e oci¹gali siê z podjêciem czynnoœci lub nie wykonywali ich wcale.Wówczas sejmik upomina³ komisarzy w kolejnych laudach lub mianowa³ na ich miejsceinnych. Nie obserwujemy natomiast pe³nej regularnoœci w kwestii wynagrodzeñ. W za-le¿noœci od zas³ug oraz ³aski sejmikuj¹cych komisarzom przyznawano solaria w ró¿nej

68

270 Laudum z 1 VI 1699 (AS, s. 172). Ju¿ kolejny sejmik wzi¹³ w obronê jednego z komisarzy –Wojciecha W³ostowskiego burgrabiego poznañskiego, któremu uchybi³ pu³kownik Henryk Zygmuntvon Pless. Sejmik deklarowa³ „tych¿e panów komisarzów najmniejsz¹ laesionem, jakoby ca³ych woje-wództw vindicare” obiecuj¹c przedstawienie sprawy królowi – laudum z 6 VII 1699 (AS, s. 175).

formie. Mog³y to byæ sumy pieniê¿ne – 500 z³271, tysi¹ca272, tysi¹ca piêciuset273, dwóch274,trzech275, a nawet szeœciu tysiêcy z³otych276, przyznanie czêœci wp³ywów podatkowychczy wreszcie libertacja maj¹tku od ciê¿arów fiskalnych277. Zdarza³y siê przypadki,w których komisarze z w³asnej woli, uznaj¹c mizeriê finansów sejmikowych, rezygno-wali z wynagrodzenia278. Z ca³¹ pewnoœci¹ sumienne wykonywanie funkcji komisar-skich by³o wa¿nym etapem na drodze lokalnej kariery politycznej – wiêkszoœæ najczê-œciej wybieranych na rozmaite funkcje mia³o w swoim sejmikowym cursus honorumrównie¿ komisarstwa nadzwyczajne. Najlepszym przyk³adem mo¿e byæ w tym zakresierekordzista Adam Poniñski, który w ci¹gu ca³ego ¿ycia pe³ni³ 21 funkcji sejmikowych,a swoj¹ karierê zakoñczy³ na krzeœle kasztelana poznañskiego, buduj¹c przysz³¹ pozycjêrodziny279.

2.3. Komisja Skarbowa Poznañska

Oprócz znacznej liczby funkcjonariuszy do wykonania œciœle okreœlonej funkcji, sejmikwojewództw poznañskiego i kaliskiego w omawianym okresie, w celu realizacji swoichszerokich kompetencji powo³ywa³ znacznie bardziej rozbudowane instytucje, podobniezreszt¹ jak i inne sejmiki. Jedn¹ z tych instytucji by³a Komisja Skarbowa Poznañska, po-wsta³a ju¿ w okresie poprzednim, w 1685 r., na bazie wczeœniejszych, ponad stuletnichinicjatyw sejmikowych280. Komisja istnia³a przez ca³y okres, któremu poœwiêcona jestniniejsza monografia, a zlikwidowano j¹ dopiero w 1766 r., na mocy specjalnej konstytu-cji sejmowej.

Komisja Skarbowa Poznañska by³a organem kolegialnym, z³o¿onym z komisarzydwojakiego rodzaju, pochodz¹cych z urzêdu oraz z wyboru. Do tych pierwszych, namocy uchwa³ sejmikowych i konstytucji sejmowych, zaliczali siê wszyscy senatorowieobu województw (arcybiskup gnieŸnieñski, biskup poznañski, 2 wojewodów, 3 kaszte-


69

271 Zygmunt Objezierski i Micha³ Radoszewski (sejmik 16 IV 1714 – AS, s. 760).272 Adam Bukowiecki i Micha³ Turobojski (sejmik 13 III 1713 – AS, s. 715). Zob. asygnacje mar-

sza³ka Stefana Garczyñskiego – Œroda, 13 III 1713 (AP Poznañ, KSP 71, s. 25, 27).273 Wojciech Malczewski (sejmik 5 II 1711 – AS, s. 634).274 Bart³omiej Cywiñski (sejmik 5 II 1711 – AS, s. 634).275 Krzysztof Zajdlic (4 VIII 1704 – AS, s. 438). PóŸniej dodano mu jeszcze 4 tys. z³.276 Adam Gruszczyñski kasztelan kaliski i Micha³ Kazimierz Raczyñski kasztelan gnieŸnieñski

(sejmik 5 II 1711 – AS, s. 634).277 Bogus³aw Unrug starosta obornicki i Franciszek Borkowski surrogator grodzki wa³ecki (sej-

mik 23 II 1712 – AS, s. 671).278 Tak uczynili np. komisarze do wymarszu saskich regimentów wybrani 1 VI 1699 (AS, s. 172):

„Którzy to ichm. panowie komisarze, ¿e z ochoty swojej et sine ulla recompensa aerarii publici podej-muj¹ siê, manet ichm. w sercach naszych gratitudo”.

279 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 150.280 Szczegó³owo genez¹, funkcjonowaniem i znaczeniem Komisji Skarbowej Poznañskiej pisz¹cy

te s³owa zaj¹³ siê ju¿ w odrêbnej monografii, w niniejszym podrozdziale przytoczymy jedynie najwa¿-niejsze informacje (M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 112 i nn.).

lanów wiêkszych i 10 kasztelanów mniejszych) oraz urzêdnicy s¹dowi ziemscy i grodzcy(3 podkomorzych, 3 sêdziów, 3 podsêdków i 3 pisarzy ziemskich oraz 4 starostów grodo-wych, 5 surrogatorów i 5 pisarzy grodzkich). £¹cznie grupa komisarzy z urzêdu liczyæmog³a maksymalnie 43 osoby (w rzeczywistoœci nigdy nie by³o tylu obecnych, z uwagi nawakanse oraz niechêæ do anga¿owania siê w ¿mudne prace komisarskie). Najwy¿szyrang¹ z obecnych senatorów lub urzêdników piastowa³ zwyczajowo marsza³kostwo Ko-misji. Jak wynika z analizy sporz¹dzonej dla ca³ego okresu funkcjonowania KomisjiSkarbowej Poznañskiej, w jej pracach wielokrotnie udzia³ brali nawet najwy¿si rang¹senatorowie, z biskupem poznañskim i wojewodami na czele281.

Najliczniejsz¹ grupê stanowili komisarze wybierani przez sejmik na czas okreœlonejkadencji. W latach 1696-1732 mia³o miejsce 11 kadencji (na 21 podczas ca³ego okresuistnienia Komisji w latach 1685-1766) – numery od II do XII. Liczebnoœæ sk³adów komi-sarskich w poszczególnych kadencjach waha³a siê od 8 w kadencji V i VI do 28 w kaden-cji XII282.

W pracach sejmikowej Komisji bra³ udzia³ równie¿ personel pomocniczy – pisarz,instygator oraz woŸny. Pisarzem pocz¹tkowo, na mocy zwyczaju by³ pisarz grodzkipoznañski, regent grodzki poznañski lub osoba wyznaczona przez sejmik. Od 1717 r.sejmik postanowi³, ¿e pisarza wybieraæ bêd¹ spoœród siebie sami komisarze na okresca³ej kadencji. Instygatorami by³y zawsze osoby szlacheckiego pochodzenia, najczêœciejprzedstawiciele ubo¿szej czêœci stanu, podczas gdy rolê woŸnych wype³niali woŸni gene-ralni z poznañskich urzêdów, zawsze pochodzenia plebejskiego283.

Siedzib¹ Komisji przez wszystkie lata nie by³a sejmikowa Œroda, a najwiêksze mia-sto Wielkopolski – Poznañ284. W Poznaniu Komisja korzysta³a z ró¿nych lokali – do1712 r. z pomieszczeñ na zamku królewskim, póŸniej z wynajmowanych kamienicmieszczañskich, a od 1725 r. z oddanych na ten cel przez miasto sal Wagi miejskiej,wyremontowanych wczeœniej z funduszy sejmikowych. W Poznaniu komisarze do prze-chowywania skarbu wojewódzkiego wykorzystywali równie¿ pomieszczenia na Ratuszuoraz w Kolegium oo. Jezuitów285. Tylko kilka razy sejmik nakazywa³ Komisji odbyæ sweobrady w Œrodzie, podczas sejmiku, chc¹c w ten sposób przyspieszyæ procedurê skar-bow¹ i ponagliæ oci¹gaj¹cych siê z p³aceniem podatków. Wszystkie te przypadki przy-pad³y w³aœnie na lata 1696-1732 – po jednej sesji komisarskiej odby³o siê w Œrodziew 1697, 1701 i 1716 r.286

Pocz¹tkowo sejmikowa instytucja wykonawcza by³a œciœle zwi¹zana z s¹downictwemziemskim i grodzkim. Jej dokumenty wychodzi³y pod pieczêciami grodzk¹ lub ziemsk¹,

70

281 Frekwencjê senatorów i urzêdników w pracach Komisji Skarbowej Poznañskiej w latach jejistnienia zob. w Aneksach IV i V w pracy: M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 398-403.

282 Tam¿e, s. 332-340.283 Tam¿e, s. 154-160.284 Jedynie pierwsza sesja 7 I 1685 odby³a siê w Œremie, póŸniej sejmik przeniós³ obrady na sta³e

do Poznania (M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 331 i nn. – Aneks II przedstawiaj¹cype³n¹ chronologiê sesji i kadencji Komisji).

285 Tam¿e, s. 131-134.286 Tam¿e, s. 129.

akta przechowywane by³y w grodzie. Stabilizacja siedziby w Wadze miejskiej sprzyja³autrwaleniu siê Komisji, która stopniowo z organu doraŸnego przekszta³ci³a siê w sta³y.Wyodrêbnione z akt grodzkich zosta³o archiwum komisarskie, przechowywane w skrzy-ni na Wadze. W okresie póŸniejszym, w 1740 r. powsta³a odrêbna pieczêæ komisji –w wersji wiêkszej i mniejszej287. Po dzia³alnoœci wielkopolskich komisarzy skarbowychpozosta³a po dziœ dzieñ obszerna spuœcizna w Archiwum Pañstwowym w Poznaniu w po-staci zespo³u archiwalnego licz¹cego 151 jednostek, co jest ewenementem na skalê ca³ejRzeczypospolitej288.

D³ugoœæ trwania poszczególnych kadencji, okreœlona przez sejmik w 1694 r. na dwalata289, z powodu perturbacji w dzia³alnoœci sejmiku wielokrotnie by³a przed³u¿ana.W kadencjach II – XII tylko trzy ograniczy³y siê do dwóch lat, jedna trwa³a zaledwie pó³roku, trzy trwa³y 3 lata, dwie 4 lata, a jedna (IX) a¿ 6 lat. Rygorystyczne przestrzeganieuchwa³ sejmikowych w kwestii ograniczenia czasu trwania Komisji do dwóch lat po-wiod³o siê dopiero w okresie nastêpnym, po 1743 r.290

Kompetencje sejmikowego organu wykonawczego w województwach poznañskimi kaliskim, podobnie jak w innych podobnych instytucjach w Rzeczypospolitej, obejmo-wa³y zarówno sprawy administracyjno-skarbowe, jak i s¹downicze291. Nie mo¿na rów-nie¿ mówiæ o œcis³ym okreœleniu tych kompetencji – ka¿dorazowo decydowa³ o nich sej-mik, przyjmuj¹c stosowne uchwa³y. Powierza³ swoim komisarzom zarówno wykonaniew³asnych uchwa³, jak i czasem autonomiczne podejmowanie decyzji. Ró¿norodnoœæzadañ Komisji widaæ równie¿ w dwóch wyraŸnie oddzielaj¹cych siê okresach – przedi po 1717 r.

W pierwszym okresie Komisja wspomaga³a sejmik w wykonywaniu rozleg³ych zobo-wi¹zañ skarbowo-wojskowych, wynikaj¹cych z konstytucji sejmowych, czuwaniu nadpoborem podatków na wojsko. Komisarze dokonywali rozliczeñ poborców, dbali o pra-wid³owoœæ taryf podatkowych, kontrolê stanu jednostek komputowych przydzielonych nadwa województwa, a tak¿e wojsk sejmikowych, zaci¹ganych z bud¿etu samorz¹dowego.W latach wojny pó³nocnej wa¿ne zadania przypada³y Komisji w zwi¹zku z dzia³alnoœci¹w Wielkopolsce obcych wojsk. Szczególnie w latach 1710-1716 komisarze mieli dbaæo prawid³owy przebieg wybierania przez nie pieniêdzy oraz kwaterunków, oraz spisywa-nie wszelkich nadu¿yæ dla ich przysz³ej egzekucji. Sejmik wielokrotnie zleca³ komisa-rzom równie¿ zadania doraŸne. Najwa¿niejszym jednak i najbardziej trwa³ym zadaniemKomisji Skarbowej Poznañskiej by³ od 1694 r.292 zarz¹d dochodami z podatku czopowegoi szelê¿nego z miasta i miasteczek, który w tym okresie nale¿a³ ju¿ wy³¹cznie do skarbu


71

287 Tam¿e, s. 205 i nn.288 Tam¿e, s. 404-414 – Aneks VI zawieraj¹cy wykaz i opis wszystkich zachowanych archiwaliów.289 Laudum z 1 XII 1694 (AP Poznañ, Maj¹tek Konarzewo 2568, k. 28v, 29).290 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 125-126.291 A. Lityñski, Szlachecki samorz¹d gospodarczy w Ma³opolsce (1606-1717), Katowice 1974, s. 88.292 Laudum z 1 XII 1694: „Czopowy i szelê¿ny podatek z miast J.K.M., duchownych i œwieckich

na te¿ komisje [skarbowe – M.Z.] od nas naznaczone, wszystkie miasta J.K.M., duchowne i œwieckiezwoziæ i oddawaæ za kwitami ichm. panów komisarzów bêd¹ powinny” (AP Poznañ, Maj¹tek Kona-rzewo 2568, k. 28v).

sejmikowego. Dochody te, z uwagi na rozleg³oœæ terytorium sejmikowego i liczbê znajdu-j¹cych siê na nim miast i miasteczek, stanowi³y pokaŸne kwoty, znacznie przekraczaj¹ce100 tys. z³ rocznie. To w³aœnie one zapewni³y tej instytucji sejmikowej stabilizacjê.W przypadku innych sejmików, które czêsto dzier¿awi³y czopowe i szelê¿ne, nie by³o po-trzeby rozbudowywania i utrzymywania podobnych instytucji, szczególnie po roku 1717293.

W 1717 r., kiedy sejm odebra³ sejmikom jakikolwiek wp³yw na realizacjê bud¿etuwojskowego, wyp³aty pieniêdzy dla wojska i kontrolê stanu jednostek, nakaza³ jedno-czeœnie likwidacjê tych sejmikowych instytucji294. Sejmik województw poznañskiegoi kaliskiego nie zastosowa³ siê do woli konstytucji i dalej powo³ywa³ komisarzy skarbo-wych. Znacznej redukcji uleg³ jednak zakres ich dzia³alnoœci. Zajmowali siê prawiewy³¹cznie administracj¹, czopowym i szelê¿nym oraz innymi, doraŸnymi zadaniami po-wierzanymi przez sejmik. Miêdzy innymi utrzymywanie i wynagradzanie oddzia³ówsejmikowych, przechowywanie skarbu wojewódzkiego, dbanie o przestrzeganie walorumonety, nadzorowanie dystrybucji soli suchedniowej itp.295

Jak ju¿ wspomniano, obok administracyjno-skarbowych, drug¹ grup¹ kompetencjiKomisji by³y kompetencje s¹downicze. Proporcjonalnie do tych pierwszych jawi¹ siêniew¹tpliwie jako drugorzêdne, pomocnicze. Mia³y usprawniaæ i wspomagaæ dzia³aniakomisarzy.

Komisja Skarbowa Poznañska zajmowa³a siê zasadniczo s¹dzeniem spraw dotycz¹-cych przestêpstw publicznych, czyli takich, które traktowano jako naruszaj¹ce interesspo³eczny, chocia¿by bezpoœrednio skierowane by³y tylko przeciwko osobom prywat-nym296. W zakresie przestêpstw publicznych komisja s¹dzi³a, jako s¹d specjalny, tylkojedn¹, szczególn¹ kategoriê spraw, a mianowicie sprawy o przestêpstwa skarbowe (tzw.causae fisci), dokonywane przez poborców, dzier¿awców podatków, miasta i miasteczka,pojedynczych podatników (tzw. retentorów) oraz deputatów wojskowych i szkody po-czynione przez ca³e oddzia³y. Lista spraw podleg³ych s¹downictwu komisarskiemuuleg³a zmniejszeniu wraz z odebraniem sejmikowi i jego organom wiêkszoœci kompe-tencji skarbowo-wojskowych. PóŸniej pozosta³y ju¿ tylko nieliczne, zaleg³e sprawys¹dowe poborców oraz sprawy wynikaj¹ce z administracji czopowym i szelê¿nym. Spe-cjaln¹ grupê spraw nadzwyczajnych, poddawanych pod s¹d komisji, stanowi³y sprawyo naruszenie jej bezpieczeñstwa i powagi, poniewa¿ Komisji, podobnie jak innyms¹dom szlacheckim, przys³ugiwa³a prawno-karna ochrona. Dotyczy³a ona m.in. zakazuposiadania broni (poza bia³¹ broni¹ przyboczn¹) w miejscowoœci, w której odbywa³y siês¹dy, zakazu gromadnego wchodzenia do budynku s¹dowego, wzniecania tumultów itp.;specjaln¹ ochronê prawn¹ otrzymywali równie¿ sêdziowie297.

72

293 Zob. na przyk³ad A. Pawiñski, Rz¹dy sejmikowe, s. 291-292.294 Konstytucja Regulamen punktualnej p³acy wojsku koronnemu przez R.P. na województwa i ziemie

exdywidowany z 1717 (Vol. leg., t. VI, s. 280).295 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 163-185.296 S. P³aza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I: X-XVIII w., Kraków 1997, s. 355;

zob. te¿ S. Kutrzeba, Dawne polskie prawo s¹dowe w zarysie, Lwów 1927, s. 14-17.297 A. Lityñski, Prawnokarna ochrona Trybuna³u Koronnego, SiMdDWiP, 13 (1979), z. 1, s. 101 i nn;

Ten¿e, Ochrona sejmików w polskim ustawodawstwie karnym XVI-XVIII w., AUW, PPiA, 7 (1976),

W wyniku przeprowadzenia postêpowania s¹dowego komisja mia³a oczywiœcie pra-wo nak³adania okreœlonych prawem i zwyczajem kar oraz nakazywania ich egzekucji.

Komisja Skarbowa przyjmowa³a juramenty w sprawie wielkoœci propinacji w mia-stach, sejmik powierzy³ jej równie¿ moc przyjmowania innych juramentów skarbowych.Dotyczy³y one m.in. obejmowania funkcji poborcy, liczby osób luŸnych w miastachi wsiach wielkopolskich, zniszczeñ we wsiach i miastach z racji po¿arów i innych klêskelementarnych itp. Wykonanie specjalnych juramentów Komisja mog³a nakazaæ w tokupostêpowania procesowego, jako œrodek dowodowy. Wobec komisji sk³adali równie¿przysiêgi na funkcjê rozpoczynaj¹cy kadencjê komisarze i personel pomocniczy, a cza-sem nawet inni urzêdnicy, nie zwi¹zani z Komisj¹, np. podwojewodzi, podkomorzy czypisarz ziemski298.

Kwestia wynagradzania pracy komisarzy skarbowych pozostaje doœæ zagadkowa.Tylko w latach 1704-1706 mamy informacje, ¿e na mocy uchwa³y sejmikowej wszyscycz³onkowie ka¿dej komisji mieli otrzymywaæ 2 tys. z³ kwartalnie do podzia³u – wyp³atypieniêdzy potwierdzaj¹ zachowane rachunki. Po tej dacie na d³ugo brak innych wiado-moœci na ten temat. Nie mo¿na wykluczyæ, ¿e praca w Komisji przynosi³a inne, nieofi-cjalne korzyœci – na przyk³ad wiemy, ¿e komisarze otrzymywali ze skarbu po¿yczki. Re-gularnie natomiast wynagradzano pisarzy komisarskich, instygatorów i woŸnych. Pisarzpobiera³ po 1 z³ od ka¿dych 100 zebranych z podatków, instygator od 80 do 200 z³ rocz-nie, woŸny od 20 do 40 z³299.

Znaczenia tego organu w ramach samorz¹du sejmikowego nie sposób przeceniæ.Najlepiej widaæ to po porównaniu listy dosz³ych i zerwanych sejmików z wykazem sesjiKomisji Skarbowej Poznañskiej. A¿ 10 lat w okresie 1696-1732 cechuje brak jakiegokol-wiek zakoñczonego pomyœlnie zgromadzenia sejmikowego – wszystkie (poza 1707 r.)przypadaj¹ na czas po 1717 r., a wiêc po reformie Sejmu Niemego. Ca³kowity brakpomyœlnie zakoñczonego sejmiku mia³ miejsce w latach: 1718 (odby³y siê 3 posiedzeniaKomisji), 1719 (2), 1722 (2), 1724 (3), 1725 (1), 1728 (6), 1729 (2), 1731 (2), 1732 (3).Przy parali¿u sejmiku widaæ wyraŸnie funkcjonowanie komisji, która przynajmniejw w¹skim zakresie mog³a wyrêczyæ ko³o sejmikowe i stanowiæ dla szlachty namiastkêw³adzy terenowej300. W praktyce wielkopolskiej nie dosz³o do powstania rad wojewódz-kich, które pojawi³y siê w tym samym okresie w Ma³opolsce i na Kujawach301. Wp³yw nato mia³o oczywiœcie funkcjonowanie w województwach Komisji Skarbowej Poznañskiej,spe³niaj¹cej podobn¹ rolê. Komisarze, szczególnie senatorowie i wy¿si urzêdnicy czêstozabierali g³os w sprawach wa¿nych dla województw, wystosowywali listy do króla, kanc-lerza i innych osób, od których zale¿a³y decyzje.


73

s. 229 i n.; Ten¿e, Prawnokarna ochrona s¹dów szlacheckich w Polsce w XVI-XVIII w., AUW, PPiA, 15(1981), s. 215 i nn.

298 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 181-185.299 Tam¿e, s. 161-162.300 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 230-231.

2.4. Wojsko sejmikowe

Sprawy skarbowo-wojskowe, zagadnienia zwi¹zane z obronnoœci¹ stanowi³y znaczn¹czêœæ kompetencji sejmikowych, szczególnie w okresie do 1717 r. Wiêkszoœæ z nichzwi¹zana jednak by³a z funkcjami pomocniczymi samorz¹du sejmikowego przy realiza-cji konstytucji sejmowych w zakresie organizacji i utrzymania armii Rzeczypospolitej,wykonywaniu rozkazów hetmañskich, rozliczaniu ¿o³du i nadzorowaniu poboru hi-berny, zarówno na szczeblu terenowym, jak i w instytucjach centralnych, takich jakKomisja Skarbowa Radomska czy komisje hibernowe. Ko³a sejmikowe zdobywa³y odkoñca XVI wieku coraz wiêksze kompetencje w zakresie zwo³ywania i organizacjipospolitego ruszenia, tak ogólnopañstwowego, jak terytorialnego, a tak¿e funkcjonowa-nia piechoty wybranieckiej (zwanej te¿ ³anow¹), rekrutuj¹cej siê z podleg³ego sobieterytorium302.

W tym miejscu wypada jednak zaj¹æ siê wy³¹cznie tymi przypadkami, w których sej-mik sam mianowa³ w³asnych funkcjonariuszy – zaci¹ga³ ¿o³nierzy i oficerów, dbaj¹co ich utrzymanie i s³u¿bê. Organizowanie sejmikowych jednostek wojskowych na prze-³omie XVII i XVIII wieku nie by³o ju¿ zjawiskiem nadzwyczajnym. Ko³a sejmikowew ró¿nych czêœciach Rzeczypospolitej od okresu bezkrólewia 1572 r. podejmowa³y pró-by w tym zakresie. Sejmik województw poznañskiego i kaliskiego w latach 1589-1590przej¹³ szafunek pieniêdzmi na zaci¹g wojska organizowanego przez pañstwo przeciwzagro¿eniu tureckiemu. Postulaty wzglêdem zaci¹gania w³asnych chor¹gwi powiato-wych zg³aszaæ zaczêto w Œrodzie dopiero w latach 1618-1620, a wcielono je w ¿ycie7-9 stycznia 1621 r. Przyk³ad ten sta³ siê precedensem na kolejne lata303.

Lata 1696-1716 to szczytowy okres rozkwitu kompetencji sejmikowych, a jednoczeœ-nie burzliwy czas wojen domowych, przemarszów przez Wielkopolskê obcych wojsk,a tak¿e dzia³añ niekarnych jednostek wojskowych koronnych i litewskich, czy wreszciepospolitych rozbójników. Nie pozosta³o to bez wp³ywu na czêstotliwoœæ i sposób powo-³ywania przez sejmik województw poznañskiego i kaliskiego w³asnych jednostek woj-skowych. Sejm Niemy 1717 r., przynosz¹c pokój i wytchnienie po kilkunastu latach,ograniczaj¹c kompetencje sejmikowe sprawi³, ¿e przez kolejne kilkanaœcie lat w Œrodzienie powsta³ pomys³ na podejmowanie jakichkolwiek wysi³ków militarnych. Wczeœniejjednak, w latach 1696-1716 szlachta zmuszona by³a regularnie myœleæ o œrodkach doobrony w³asnej pozycji politycznej, a czasem po prostu egzystencji swojej i swoich pod-danych.

Si³y zbrojne, z jakich korzysta³ sejmik w tym czasie, mo¿na podzieliæ na trzy rodzaje:pospolite ruszenie i zwi¹zane z nim wyprawy, piechotê wybranieck¹ oraz zaci¹g w³as-

74

301 Rz¹dy sejmikowe w epoce królów elekcyjnych 1572-1795, t. IV: Lauda i instrukcje 1700-1733, og³.A. Pawiñski, Warszawa 1888, s. 201-202.

302 D. Kupisz, Wojska powiatowe samorz¹dów Ma³opolski i Rusi Czerwonej, Lublin 2008, s. 23 i nn.303 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 27 i nn. Doœæ regularnie sejmik zaci¹ga³

w³asne jednostki w dobie wojen z Kozakami, Szwecj¹ i Rosj¹, w latach 1648-1661 (W. Dworzaczkowa,Sprawy wojska na sejmikach wielkopolskich w latach 1648-1661, [w:] Pax et Bellum, red. K. Olejnik, Po-znañ 1993, s. 55-64).

nych jednostek konnych i pieszych. Ten ostatni rodzaj si³ sejmikowych uwa¿a siê w lite-raturze przedmiotu za w³aœciwe wojsko samorz¹dowe304, jednak w dobie wojny pó³noc-nej nie sposób pomin¹æ i dwóch pierwszych, choæ zasadniczo, w myœl przepisów prawaby³y one niezale¿ne od sejmiku, a ich wykorzystanie wymaga³o zgody sejmu, króla czyhetmana. W szczytowym okresie rz¹dów sejmikowych lokalne wspólnoty szlacheckiewywalczy³y sobie jednak znaczny wp³yw zarówno na pospolite ruszenie, jak i jednostkiwybranieckie, od czasu do czasu mianuj¹c swoich w³asnych dowódców, pozwalaj¹csobie na swobodne nimi dysponowanie.

Formalnie zwo³anie pospolitego ruszenia wymaga³o wydania uniwersa³ów wici,wystawionych przez króla, a podczas bezkrólewia przez prymasa, po uprzednim uzyska-niu zgody sejmu (by³o to jedno z postanowieñ artyku³ów henrykowskich)305. Wojewó-dztwa wielkopolskie od 1631 r., moc¹ konstytucji sejmowej, uzyska³y pewn¹ samo-dzielnoœæ wykorzystywania pospolitego ruszenia do obrony domowej, decyzjê o jegozastosowaniu musia³ jednak podj¹æ starosta generalny Wielkopolski306. Sejmik podczasbezkrólewia 1696-1697, uzyskawszy uniwersa³y prymasowskie i starosty generalnego,zwo³ywa³ pospolite ruszenie dla udzia³u w elekcji, utrzymywa³ gotowoœæ do obrony te-rytorialnej307, organizowa³ popisy308. Wraz z ruszeniem ka¿dorazowo sejmik przypo-mina³ o obowi¹zku organizowania wypraw przez miasta oraz przez nieszlacheckichposiadaczy dóbr ziemskich, którzy wyprawiaæ mieli pacho³ków proporcjonalnie do lo-kowanych na dobrach sum. Uchwalano dla nich doœæ szczegó³owe wytyczne, wzglêdemliczby i wyposa¿enia wyprawianych ludzi, czasu i miejsca ich s³u¿by. Na czele szla-checkich chor¹gwi powiatowych pospolitego ruszenia z obu województw tradycyjniestali kasztelanowie, sejmik móg³ jednak uzyskaæ wp³yw na wskazanie dowódcy, kiedyten wyznaczony z mocy prawa nie przebywa³ na miejscu, zmar³ lub z³o¿ony by³ cho-rob¹309.

Do pospolitego ruszenia powrócono równie¿ w okresie zagro¿enia szwedzkiego w la-tach 1701-1702 – wówczas zwo³ywa³ je starosta generalny. Sytuacja skomplikowa³a siêjednak znacz¹co od momentu zawi¹zania w dniu 9 lipca 1703 r. konfederacji œredzkiej,której stanowczo sprzeciwia³ siê starosta Maciej Radomicki. Skonfederowany sejmik


75

304 D. Kupisz, Wojska powiatowe, s. 68-69.305 Porz¹dek pospolitego ruszenia opisywa³a, obowi¹zuj¹ca równie¿ w omawianym okresie kon-

stytucja Sposób pospolitego ruszenia z 1621 (Vol. leg., t. III, s. 198-204).306 Konstytucja Obrona domowa poznañskiego i kaliskiego województw z 1631 (Vol. leg., t. III, s. 327).307 AS, s. 17, 37, 54, 92.308 Konstytucja Okazowanie województw poznañskiegi i kaliskiego z 1631 (Vol. leg., t. III, s. 331).

Przyjêto wówczas, ¿e popisy powiatowe powinny odbywaæ siê corocznie po powiatach, a co cztery latapopis generalny pod Œrod¹.

309 W 1697 r. z powodu œmierci kasztelana œremskiego sejmik wyznaczy³ do prowadzenia cho-r¹gwi koœciañskiej W³adys³awa Czarnkowskiego, a z powodu nieobecnoœci kasztelana kamieñskie-go powiat kcyñski w zastêpstwie prowadziæ mia³ starosta nakielski Marcin Smogulecki. W 1702 r.kasztelana miêdzyrzeckiego z powodu wieku, z woli sejmiku zastêpowaæ mia³ Piotr Jakub Bronisz,a kasztelana kamieñskiego ponownie starosta nakielski, ale tym razem A.A. Radomicki. W 1704 r.kasztelana kamieñskiego zast¹piæ mia³ chor¹¿yc poznañski Franciszek Skoroszewski (AS, s. 93, 109,258, 268, 424).

przej¹³ wtedy w³adzê nad zwo³ywaniem pospolitego ruszenia, udzielaj¹c jej marsza³-kowi w porozumieniu z konsyliarzami310. Roz³am w ³onie szlachty wielkopolskiej, dojakiego wówczas dosz³o, spowodowa³ równie¿ niemo¿liwoœæ polegania na kasztelanach,jako na dowódcach chor¹gwi powiatowych. W zwi¹zku z tym ko³o sejmikowe 13 sierp-nia 1703 r. dokona³o wyboru w³asnych rotmistrzów powiatowych. Zostali nimi: PiotrJakub Bronisz starosta pyzdrski, marsza³ek konfederacji (mianowano go tak¿e pu³kow-nikiem), W³adys³aw Poniñski podkoniuszy koronny, Maciej Gembicki starosta nakiel-ski, Jan Kazimierz Sapieha starosta bobrujski, Jana Krzycki podstoli kaliski, WojciechRydzyñski czeœnik kaliski, Krzysztof Miel¿yñski starosta kcyñski, Jan Zebrzydowskistarosta rogoziñski, W³adys³aw Czarnkowski, Jan Grudziñski kasztelanic rogoziñski311.Pospolite ruszenie zosta³o zwo³ane i dzia³a³o a¿ do listopada 1703 r. – na rozejœciu siê dodomów sejmik ponowi³ uchwa³ê o w³adzy marsza³ka konfederackiego nad ruszeniem,a tak¿e zobowi¹za³ rotmistrzów powiatowych do podniesienia chor¹gwi i gromienia kupswawolnych przy u¿ycia w³asnych chor¹gwi nadwornych312.

W 1704 r., stoj¹cy po stronie Augusta II i konfederacji sandomierskiej starostageneralny Maciej Radomicki, zosta³ zobowi¹zany przez sejmik do zwo³ania pospo-litego ruszenia w zwyczajnym trybie, z kasztelanami na czele313. Postulatowi temusta³o siê zadoœæ 14 lipca 1704 r., kiedy za uniwersa³em królewskim sejmik wyznaczy³termin pospolitego ruszenia i wypraw na 15 lipca314. Realizacja tych uchwa³ musia³aiœæ opornie z powodu skomplikowanej sytuacji politycznej i militarnej, na prze³omielipca i sierpnia marsza³ek ponagla³ wspó³braci do obozu315, na jesieni wezwania by³yju¿ jednak nieaktualne, a w województwach dominacjê przejêli zwolennicy Leszczy-ñskiego.

Doœæ interesuj¹ca sytuacja zaistnia³a w 1706 r., kiedy to pod nieobecnoœæ proaugu-stowskiego starosty generalnego, sprzyjaj¹cy Stanis³awowi Leszczyñskiemu sejmik po-wierzy³ kompetencje genera³a kolejnemu w randze staroœcie, Franciszkowi Radzewskie-mu staroœcie wschowskiemu. Chodzi³o wówczas równie¿ i o zwo³ywanie pospolitegoruszenia w przypadku zagro¿enia316. Po kilkuletniej przerwie, powrocie Augusta II natron, a Macieja Radomickiego do piastowania funkcji starosty generalnego sejmik,w latach 1709-1715 u¿ywa³ pospolitego ruszenia wy³¹cznie jako straszaka przeciwko

76

310 Laudum z 9 VII 1703 (AS, s. 345): „Aby zaœ cuncta ordine suo trahent, uprosieliœmy e gremionostri za marsza³ka tej konfederacyi w. jm. pana Piotra Jakuba z Parady¿a Bronisza starostê pyzdr-skiego, deklaruj¹c wszelk¹ skromnoœæ zachowaæ i cokolwiek jm. pan marsza³ek z ichm. panami kon-syliarzami in rem et commodum boni publici constituet, pro rato et grato przyjmujemy et ad execu-tionem (byleby to by³o ad conservationem libertatis) deducere pozwalamy et omnem authoritatemprzyznawamy, i moc dajemy temu¿ jm. panu marsza³kowi convocandi nas uniwersa³ami tam, gdzienecessitas postulabit”.

311 Laudum z 13 VIII 1703 (AS, s. 351).312 Laudum z 14 XI 1703 (AS, s. 384).313 Laudum z 9 VI 1704 (AS, s. 423-424).314 Laudum z 14 VII 1704 (AS, s. 431).315 AS, s. 436, 437.316 Laudum z 14 VI 1706 (AS, s. 505-507).

gwa³tom i nadu¿yciom obcych wojsk, co pewien czas prosz¹c genera³a o wydanie uni-wersa³ów w razie zagro¿enia lub reasumuj¹c prawa o popisach317.

Po raz ostatni skorzysta³ sejmik z pospolitego ruszenia w 1716 r., podczas konfedera-cji tarnogrodzkiej. Wówczas skonfederowane ko³o sejmikowe ponownie przejê³o w³adzêzwo³ania pospolitego ruszenia, og³aszaj¹c je na 27 kwietnia – przyjêto tryb zwyczajowy,z kasztelanami na czele chor¹gwi. Jednoczeœnie realizowano wyprawy miejskie i plebej-skie, które mia³y asystowaæ marsza³kowi podczas niebezpiecznych miesiêcy. 29 czerwcasejmik zapowiedzia³ wybór rotmistrzów powiatowych dla gromadz¹cych siê wypraw,uchwalaj¹c dla nich specjaln¹ przysiêgê. Aby przyjrzeæ siê, czego sejmik oczekiwa³ odswoich funkcjonariuszy, stawianych na czele jednostek wojewódzkich, przytoczymy jejtreœæ: „Ja N. przysiêgam Panu Bogu Wszechmog¹cemu, w Trójcy Œwiêtej Jedynemu, i¿bêd¹c postanowionym nad wypraw¹ poznañskiego i kaliskiego województw pu³kowni-kiem albo rotmistrzem, to oficerstwo moje wed³ug opisania in laudum sprawowaæ bêdê,we wszytkim wiernoœæ tym¿e województwom i R.P. skonfederowanej dotrzymaæ obiecu-jê, do ¿adnej fakcyi, machinacyi, uchowaj Bo¿e, scysyi interesowaæ siê nie bêdê, ludzimnie powierzonych trzymaæ bêdê, pieniêdzy za pacho³ków, cum detrimento woje-wództw uchwa³y braæ nie bêdê i cokolwiek komenda jm. pana marsza³ka województwnaszych naka¿e, pod którego komendê jestem dany, ochotnie pe³niæ bêdê. Tak mi PanieBo¿e dopomó¿ i Syna Jego Niewinna Mêka”. Sejmik zaznaczy³ te¿, aby rotmistrzamibyli wy³¹cznie posesjonaci w obu województwach318. Doœæ interesuj¹cy jest równie¿fakt, ¿e podczas tej wyprawy sejmik dokona³ wyboru stra¿nika (Stanis³awa Malczew-skiego) i oboŸnego (Jana Tarchalskiego), którzy mieli pilnowaæ porz¹dku podczas obo-zowania i przemarszów319, a w dniu 17 sierpnia mianowa³ ich rotmistrzami wyprawpowiatowych, przydaj¹c po jednym asystencie320. W zwi¹zku z niechêci¹ szlachty i szyb-kim postêpem negocjacji pokojowych od jesieni 1716 r., do pe³nej realizacji pospolitegoruszenia nie dosz³o321.

Drugim ze sposobów zapewnienia sejmikowi jednostek wojskowych do realizacjizlecanych przezeñ celów militarnych by³o, zgodnie z zapisami wspomnianej ju¿ konsty-tucji z 1631 r., dysponowanie podczas zagro¿enia województw jednostk¹ wybranieck¹,rekrutuj¹c¹ siê z Wielkopolski oraz si³ami organizowanymi przez starostów pogranicz-nych grodów322. Po te œrodki siêgniêto ju¿ podczas bezkrólewia, w 1696 r. zaapelowanodo starostów pogranicznych, a w 1697 r. najpierw nakazano wybrañcom uczestniczyæw pospolitym ruszeniu na elekcjê, póŸniej zmieniono dyspozycjê, zalecaj¹c im pozosta-nie na konsystencjach w g³ównych miastach – w tym celu sejmik prosi³ listownie hetma-


77

317 Lauda z 15 VII, 9 IX 1709, 13 VI 1713, 12 XI 1715 (AS, s. 551, 555, 732, 805). 7 V 1711 starostageneralny z trudem powstrzyma³ sejmik przed reasumpcj¹ popisów, które mog³y rozgniewaæ króla(AS, s. 647).

318 Laudum z 29 VI 1716 (AS, s. 832).319 Tam¿e, s. 834.320 Laudum z 17 VIII 1716 (AS, 841). Asystentami zostali nieznani z imienia Chrzanowski i Lip-

nicki.321 AS, s. 839, 845, 847, 858.322 Konstytucja Obrona domowa poznañskiego i kaliskiego województw z 1631 (Vol. leg., t. III, s. 328).

na Jab³onowskiego o zgodê na pozostanie wybrañców w województwach323. W 1702 r.,przygotowuj¹c siê do planowanej konfrontacji z nadchodz¹cymi do Wielkopolski z Po-morza wojskami szwedzkimi, dla obrony Poznania sejmik w dniu 30 czerwca uchwali³oprócz wykorzystania wybrañców równie¿ zebranie dodatkowej jednostki, rekrutuj¹cejsiê z wyprawy pacho³ka z ka¿dych 5 ³anów w dobrach duchownych i œwieckich. Miano-wano nawet rotmistrza tej formacji, którym zosta³ Jan £ukomski324.

Znakiem pewnej zwierzchnoœci nad wybrañcami by³o uprawnienie sejmiku do no-minacji spoœród szlachty województw rotmistrza wybranieckiego, którego przedstawio-no do akceptacji hetmanowi. W pocz¹tku okresu, którym siê zajmujemy, rotmistrzemby³ niejaki Z³otnicki. Po jego rezygnacji albo œmierci, kiedy formacja wybranieckaznacznie podupad³a po wielu latach wojny, 7 stycznia 1710 r. sejmik wskaza³ na Twar-dowskiego, chor¹¿ego chor¹gwi pancernej kasztelana gnieŸnieñskiego325. Kiedy i onzrezygnowa³ z rotmistrzostwa wielkopolskich wybrañców w 1713 r., kolejnym nomina-tem sejmikowym zosta³ £ukasz Ko³aczkowski326. Problem piechoty wybranieckiej i jejzwi¹zków z sejmikiem zosta³ ostatecznie rozwi¹zany przez reformê sejmu 1726 r., któryostatecznie zlikwidowa³ wybrañców na rzecz p³atnoœci finansowych, z których utrzymy-waæ miano centralnie odrêbny regiment pieszy327. Tu¿ przed wejœciem reformy w ¿yciesejmik zd¹¿y³ jeszcze podj¹æ decyzjê o wys³aniu wybrañców z obu województw na dwamiesi¹ce do pomocy przy remoncie fortyfikacji Jasnej Góry – obowi¹zek ten mo¿na by³ozamieniæ na ekwiwalent finansowy w kwocie pó³ talara za dzieñ328.

Trzecim, wymagaj¹cym najwiêcej wysi³ku finansowego i organizacyjnego, sposobemzapewnienia sejmikowi zbrojnego ramienia do obrony i wykonywania woli ko³a sejmi-kowego by³o organizowanie w³asnych jednostek wojskowych. W interesuj¹cym nasokresie korzystano z tego kilkakrotnie. Pierwszym sygna³em potrzeby zaci¹gniêcia

78

323 Laudum z 15 IV 1697 (AS, s. 101): „Do³o¿y i tego w tym¿e liœcie jm. pan marsza³ek, aby piecho-ta wybraniecka ex manifestis rationibus, ju¿ nie na pospolitym ruszeniu, ale tam gdzie przedtymbywa³o, in consistentiis stawa³a. Jm. pan rotmistrz jednak piechoty tej¿e, da Pan Bóg na pospolitymruszeniu pod Warszaw¹ stawaæ i relacyj¹ uczyniæ tenebitur”.

324 Laudum z 30 VI 1702 (AS, s. 280).325 Laudum z 7 I 1710 (AS, s. 571): „A ¿ycz¹c sobie piechotê wybranieck¹ ad perfectissimum, pod

ten czas upad³¹, przywieœæ statum, antiquam województw naszych observando praxim, jm. pana zeSkrzypny Twardowskiego chor¹gwi pancernej j.w. jm. pana kasztelana gnieŸnieñskiego chor¹¿ego narotmistrzostwo nad t¹¿ wybranieck¹ piechot¹ województw naszych, authoritate praesentis conventusobieramy i onego¿ j.w. jm. panu hetmanowi wielkiemu koronnemu prezentujemy et circa munus offi-cii, przy prawach dawnych i zwyczajach tego¿ jm. pana rotmistrza utrzymaæ deklarujemy siê”. Byæmo¿e by³ to jeden z synów Andrzeja Twardowskiego chor¹¿ego czernihowskiego, Jan albo Piotr Twar-dowski – obaj pe³nili s³u¿bê wojskow¹. Pierwszy w 1715 r. by³ majorem wojska koronnego (Teki Dwo-rzaczka), drugi w 1714 r. by³ porucznikiem choragwi pancernej podskarbiego w. kor. (Teki Dworzaczka).

326 Laudum z 13 VI 1713 (AS, s. 732): „A poniewa¿ jm. pan Twardowski, in antecessum rotmistrzwybranieckiej piechoty od województw obrany, abdicat, prowincyja tedy iuxta consuetudines woje-wództw naszych munus rotmistrzostwa jm. panu £ukaszowi Ko³aczkowskiemu conferrimus, obli-gando jm., ut muneri suo satisfaciat adimplendo, eo officio competit jego”.

327 Konstytucja Ordynacja piechoty ³anowej z 1726 (Vol. leg., t. V, s. 212-213).328 Laudum z 17 VIII 1726 (AS, s. 1005).

regularnych jednostek by³a uchwa³a sejmiku sprzyjaj¹cego Augustowi II z 9 czerwca1704 r., w której zachêcano do czynienia zaci¹gów prywatnych, którym obiecywanoprzypowiedzieæ s³u¿bê i zorganizowaæ utrzymanie. Na apel ten odpowiedzieli senato-rowie i urzêdnicy – Maciej Radomicki wojewoda inowroc³awski i starosta generalnyWielkopolski, Aleksander A. Radomicki kasztelan poznañski, Adam Gruszczyñskikasztelan gnieŸnieñski, W³adys³aw Radomicki starosta wa³ecki, Ludwik Szo³drski stol-nik wschowski, marsza³ek, Damian Garczyñski i Hieronim Ko³aczkowski podczaszykaliski (ten ostatni do³¹czy³ 14 lipca). Ju¿ na kolejnym zgromadzeniu oficjalnie przy-powiedziano s³u¿bê chor¹gwiom, przyznaj¹c im od 1 maja ¿o³d pancerny. Ka¿da z cho-r¹gwi mia³a sk³adaæ siê ze 100 koni, ka¿dy z towarzyszy zobowi¹zany by³ do s³u¿by w pa-rê koni, z dobrym monderunkiem. Pu³kownikiem owych 700 konnych mianowanostarostê generalnego, przyznaj¹c mu 12 tys. z³ kuchennego, a rotmistrzom po 6 tys. z³329.G³ównym zadaniem wojska sejmikowego mia³o byæ przede wszystkim gromienie pa-nosz¹cych siê w województwach luŸnych oddzia³ów, podszywaj¹cych siê pod wojsko re-gularne330. Dla lepszej wspó³pracy z wojskami saskimi w przyznawaniu kwater i wy¿y-wienia sejmik mianowa³ dla swojego wojska komisarza prowiantowego, którym zosta³Stanis³aw Pierzchliñski331. Czuj¹c ciê¿ar finansowy d³u¿szego utrzymywania jednostek,ko³o sejmikowe planowa³o zorganizowaæ ich przyjêcie do komputu, na ¿o³d pañstwowy,zanim jednak mog³oby do tego dojœæ, zaleci³o popis na 16 sierpnia, uchwalaj¹c szcze-gó³owe wskazówki porz¹dkowe332. Kres tej dzia³alnoœci po³o¿y³ upadek stronników Au-gusta II, którzy ust¹piæ musieli miejsca swoim oponentom.

Kilka miesiêcy póŸniej, czuj¹c siê znacznie pewniej pod w³adz¹ nowego elekta, Sta-nis³awa Leszczyñskiego, 15 grudnia 1704 r. ko³o sejmikowe w Œrodzie ponownie siê-gnê³o po organizacjê w³asnych si³ zbrojnych i postanowi³o zaci¹gn¹æ 12 chor¹gwi pan-cernych, dla których wyznaczono rotmistrzów: W³adys³awa Bronikowskiego podstolegowschowskiego, Stanis³awa Ko¿uchowskiego czeœnika wieluñskiego, Andrzeja Osieckie-go ³owczego inowroc³awskiego, Jana Zebrzydowskiego starostê rogoziñskiego, AndrzejaPrzyjemskiego kasztelanica che³miñskiego, Jana Grudziñskiego kasztelanica rogoziñ-skiego, Franciszka Gajewskiego kasztelanica santockiego, Adama Cerekwickiego staro-œcica œredzkiego, Aleksandra Gorzeñskiego, Sebastiana Kwileckiego, Paw³a Grabskiegoi Franciszka Jaraczewskiego. Na pu³kownika i dowódcê jazdy sejmikowej, z racji piasto-wania najwy¿szego urzêdu spoœród rotmistrzów, wyznaczono W³adys³awa Bronikow-skiego. Dowódcy mieli z³o¿yæ przysiêgê na wiernoœæ nowemu królowi i „na granicachwojewództw naszych staæ bêd¹, za swój grosz, bez wszelkiej ubogich ludzi agrawacyi¿yj¹c”. Na utrzymanie rotmistrzów przyznano po 6 tys. z³ kuchennego333, natomiast na


79

329 Sejmik w dniu 12 I 1705 naprawi³ swój b³¹d i podniós³ ga¿ê pu³kownika o tysi¹c z³otych (AS,s. 459).

330 AS, s. 424, 431.331 Laudum z 28 VII 1704 (AS, s. 435).332 Laudum z 4 VIII 1704 (AS, s. 437).333 Rozliczenia wyp³at kuchennego dla rotmistrzów dokonano podczas posiedzenia Komisji Skar-

bowej Poznañskiej w dniu 20 IV 1705 r. (AP Poznañ, KSP 35, s. 2-4). Podczas kolejnych sesji dokony-wano drobniejszych rozliczeñ i wymiany osch³ych asygnacji.

ka¿dego konia po 70 z³ wraz z hibern¹ (kwotê tê podniesiono póŸniej o 30 z³ na æwieræ lu-tow¹334), przypowiadaj¹c s³u¿bê od 1 lutego. Ka¿da chor¹giew stukonna, mia³a mieæ12 œlepych porcji na ga¿e oficerów i podoficerów i podlegaæ obowi¹zkowi sk³adania ra-chunków Komisji Skarbowej Poznañskiej335. Na konsystencje dla ¿o³nierzy wyznaczonodobra arcybiskupstwa gnieŸnieñskiego i biskupstwa poznañskiego336, ale po interwencjiprymasa, który ¿al¹c siê na niewdziêcznoœæ sejmiku, grozi³ emigracj¹, ograniczono ciê-¿ary do dóbr biskupich, przyznaj¹c dodatkowe pieni¹dze rotmistrzom na pokrycieewentualnych szkód337.

W celu lepszej ochrony króla oraz w³asnych maj¹tków, szlachta podczas sejmikuw dniu 9 marca 1705 r. postanowi³a dodatkowo zaci¹gn¹æ jeszcze regiment pieszylicz¹cy 1200 porcji, pod komend¹ pu³kownika Andrzeja Skórzewskiego. Wysokoœæ¿o³du postanowiono uchwaliæ w póŸniejszym terminie, po uprzedniej lustracji ³anóww województwach338. Wysi³ek zbrojny sejmiku siêgn¹³ wiêc ponad dwóch tysiêcy ¿o³nie-rzy konnych i pieszych – organizacja jednostek sz³a jednak powoli. W po³owie czerwcaStanis³aw I wezwa³ chor¹gwie sejmikowe do obozu pod O³obok – aby by³o to mo¿liwesejmik zarz¹dzi³ lustracjê na dzieñ 30 czerwca, przed wskazanymi w kole komisarza-mi339. 25 czerwca zarz¹dzono aby Komisja Skarbowa dokonywa³a wyp³at ¿o³du z æwier-ci majowej, zakazuj¹c jednoczeœnie deputatom wojskowym pobierania kwitowego340.Zbieranie siê poszczególnych jednostek sz³o opornie, równie¿ z powodu utrudnieñw marszu stawianych przez Szwedów. 1 lipca pu³kownik Bronikowski rozes³a³ uniwersa³wzywaj¹cy do obozu pod Stawiszyn, informuj¹cy o zapewnieniu szwedzkiego dowódz-twa o przepuszczaniu chor¹gwi341.

Pomimo wielokrotnych przestróg pod chor¹gwiami wci¹¿ nie by³o pe³nych komp-letów, na co skar¿ono siê do sejmiku. Aby temu zapobiec ko³o nakaza³o redukcjê p³acydo rzeczywistej liczebnoœci, a póŸniej, od lutego 1706 r. przez pewien czas w ogólewstrzymywa³o wyp³aty. Ostatecznie w marcu naznaczono dzieñ 17 kwietnia 1706 r. nadokonanie rozrachunków przed Komisj¹ Skarbow¹ Poznañsk¹ za 1705 rok. W tym ter-minie odby³o siê generalne rozliczenie 11 chor¹gwi, w tym czterech szczegó³owo:

1. Chor¹giew pu³kownika W³adys³awa Bronikowskiego podstolego wschowskiegoliczy³a w poszczególnych æwierciach 1705 r.: lutowej – 95 koni, majowej – 95 koni, sierp-niowej – 65 koni (powinien otrzymaæ 29 200 z³).

2. Chor¹giew rotmistrza Stanis³awa Ko¿uchowskiego czeœnika wieluñskiego: lutowa– 99 koni, majowa – 72 konie, sierpniowa 81 koni (powinien otrzymaæ 28 110 z³).

3. Chor¹giew rotmistrza Andrzeja Przyjemskiego kasztelanica che³miñskiego: luto-wa – 89 koni, majowa – 89 koni, sierpniowa – 91 koni (powinien otrzymaæ 29 000 z³).

80

334 Laudum 9 III 1705 (AS, s. 461).335 Laudum 15 XII 1704 (AS, s. 453).336 Laudum 9 II 1705 (AS, s. 460).337 Laudum 30 III 1705 (AS, s. 466).338 Laudum 9 III 1705 (AS, s. 461-462).339 Laudum 15 VI 1705 (AS, s. 474).340 Laudum 26 VI 1705 (AS, s. 482).341 Uniwersa³ pu³kownika W³adys³awa Bronikowskiego – 1 VII 1705 (AS, s. 483).

4. Chor¹giew rotmistrza Aleksandra Gorzeñskiego: lutowa – 94 konie, majowa –94 konie, sierpniowa – 86 koni (w tej æwierci rotmistrz zgodzi³ siê rozliczyæ tylko po³owêstawki; powinien otrzymaæ 26 405 z³).

Pozosta³e jednostki rozliczono jedynie wzglêdem wydanych asygnacji, bez podanialiczby koni w poszczególnych æwierciach: chor¹giew Jana Zebrzydowskiego starosty ro-goziñskiego (31 260 z³ na ¿o³d, kuchenne i ustawê), chor¹giew Jana Grudziñskiego kasz-telanica rogoziñskiego (27 386 z³), chor¹giew Franciszka Gajewskiego kasztelanica san-tockiego (29 749 z³), chor¹giew Adama Cerekwickiego staroœcica œredzkiego (26 539 z³),chor¹giew Paw³a Grabskiego (25 000 z³), chor¹giew Sebastiana Kwileckiego (30 583 z³)i chor¹giew Franciszka Jaraczewskiego (29 340 z³). W sumie w trzech kwarta³ach rozli-czanego 1705 r. sejmik wydatkowa³ 312 572 z³, co stanowi³o niebagateln¹ sumê w obliczuwszechobecnych kontrybucji i rabunków dokonywanych przez wszystkie strony kon-fliktu342. W aktach komisarskich s¹ œlady dokonywanych wyp³at na ponad 20 tys. z³dla regimentu pieszego, przynajmniej do czerwca 1706 r.343 W aktach sejmikowychznajdujemy jeszcze wzmianki o dalszych wyp³atach dla chor¹gwi oraz problemachz ustaleniem rzeczywistej liczebnoœci jednostek. Aby tego unikn¹æ sejmik uchwali³specjaln¹ rotê przysiêgi dla rozliczaj¹cych siê przed Komisj¹ rotmistrzów (odbywaæ j¹mieli osobiœcie, lub przez upowa¿nionego porucznika, chor¹¿ego albo deputata): „JaN. przysiêgam Panu Bogu Wszechmog¹cemu, w Trójcy Œwiêtej Jedynemu, sine quavisrestrictione mentis, i¿ ja, bêd¹c pod znakiem pu³kownika, seu rotmistrza mego porucz-nikiem albo chor¹¿ym, albo deputatem w kole obranym, by³em sam osob¹ moj¹ przy-tomny w æwierci N. od pocz¹tku, a¿ do wyjœcia tej æwierci i by³ zupe³ny komplet w tejæwierci pod chor¹gwi¹ wed³ug tego regestru, rêk¹ pu³kownika, seu rotmistrza megopodpisanego, i tak jm. pan pu³kownik, seu rotmistrz mój (chyba z ordynansu J.K.M.albo regimentarza, którego sobie non procuravit), tak¿e i towarzysz ko¿dy w tej æwier-ci od chor¹gwi nie absentowa³ siê i ¿adnej okazyi ani powinnoœci z ordynansu nieomieszka³, ale przy chor¹gwi zostawa³ i ko¿dy, tak oficyjer, jako i towarzysz nale¿yciepod chor¹gwi¹ s³u¿¹cy, zupe³n¹, nale¿yt¹ zap³atê wed³ug uchwa³y sejmikowej w tejæwierci od pu³kownika, seu rotmistrza mego odebra³, i nic pu³kownik, seu rotmistrzmój, okrom co jemu nale¿a³o, in proprium commodum nie obróci³, ani te¿ chor¹gwijakimkolwiek sposobem nie podszywa³. Tak mi Panie Bo¿e dopomó¿ i Syna Jego Nie-winna Mêka”344. Ostatnie wzmianki o wojsku sejmikowym z tego zaci¹gu pochodz¹z laudum 27 wrzeœnia 1706 r.345 O dalszych wyp³atach dla chor¹gwi z bud¿etu woje-wódzkiego brak informacji – nie wiemy, czy zosta³y rozbite podczas jednej z bitew tegookresu, przejête na ¿o³d komputowy, czy te¿ zwiniête przez sejmik w obliczu wymarszuStanis³awa I do Saksonii, po którym na dwa lata dzia³alnoœæ sejmiku ca³kowicie za-mar³a.


81

342 Rozliczenia podczas sesji Komisji Skarbowej Poznañskiej w dniu 17 IV 1706 r. (AP Poznañ,KSP 36, k. 1-11v).

343 AP Poznañ, KSP 36, k. 12. W pocz¹tku 1707 r. mamy ju¿ informacje, ¿e p³k Skórzewski odbie-ra³ pieni¹dze na regiment arkebuzerski (AP Poznañ, KSP 35, k. 8v).

344 Laudum z 26 IV 1706 (AS, s. 501).345 Laudum z 27 IV 1706 (AS, s. 511).

Jedn¹ z pierwszych decyzji, jakie sejmik podj¹³ po wznowieniu dzia³alnoœci, w paŸ-dzierniku 1708 r., by³o wyasygnowanie pieniêdzy na zaci¹g chor¹gwi wojewódzkiej w sile300 dragonów, oddanej pod komendê starosty generalnego Wielkopolski dla zas³anianiaWielkopolski od samowoli niekarnych oddzia³ów i pospolitych rozbójników. Na ten celwyasygnowano 30 tys. z³ z wp³ywów czopowego i szelê¿nego346. Podczas kolejnego zgro-madzenia, 10 grudnia 1708 r., z powodu trudnoœci ze znalezieniem rekruta do chor¹gwi,sejmik przyzna³ jeszcze dodatkowe 70 tys., zaci¹g i wydawanie pieniêdzy oddaj¹c staro-œcie. Ludzi chêtnych pod sztandar sejmikowy miano szukaæ w miastach i miasteczkachduchownych – chciano w ten sposób zapewne os³oniæ w³asnych, i tak zdziesi¹tkowanychpoddanych. S³u¿ba i ¿o³d zaczynaæ siê mia³y od 1 listopada347. Ju¿ w styczniu sejmik przy-pomina³, aby starosta generalny u¿ywa³ powierzonych sobie ¿o³nierzy do gromienia kupswawolnych, którzy dawali siê we znaki mieszkañcom województw348. W laudum uchwa-lonym w czerwcu 1709 r. ko³o sejmikowe zaznaczy³o, ¿e ¿o³nierze pod komend¹ staro-œciñsk¹ mieli pozostawaæ tak d³ugo, póki nie wejd¹ do komputu wojska koronnego, jedno-czeœnie nakazuj¹c umieszczenie czêœci chor¹gwi w Kaliszu oraz u¿ywanie pozosta³ych doegzekucji czopowego i szelê¿nego z miast i miasteczek349.

W tym miejscu trzeba wspomnieæ o doœæ interesuj¹cej sytuacji, jaka zaistnia³a pod-czas pierwszego zgromadzenia zwolenników Augusta II, 9 wrzeœnia 1709 r., po d³ugimich milczeniu, rozpoczêtym jeszcze w 1704 r. Zebrana na sejmiku deputackim szlachtapodjê³a decyzjê o utrzymaniu zaci¹gu 300 dragonów, poczynionego jeszcze przez swoichprzeciwników350. 7 stycznia 1710 r. decyzjê tê utrzymano w mocy, jednoczeœnie wyka-zuj¹c zdziwienie pog³oskami o planowanym rozproszeniu ¿o³nierzy wojewódzkich. Ko-menda i cel dzia³ania chor¹gwi dragoñskiej pozosta³y bez zmian351. W aktach KomisjiSkarbowej Poznañskiej zachowa³y siê asygnacje i kwity z wyp³at pieniêdzy czynio-nych staroœcie generalnemu i jego plenipotentom, w³aœnie na utrzymanie dragonów352.Wyczerpanie finansowe samorz¹du sejmikowego w obliczu koniecznoœci utrzymanialicznych oddzia³ów saskich, œwie¿o przejêtych do komputu koronnego i lokowanychw Wielkopolsce, spowodowa³a, ¿e ju¿ 16 wrzeœnia 1710 r. zapisano w laudum zaleceniedla marsza³ka, aby ten dopomina³ siê u hetmana wielkiego koronnego o jak najszybszeprzyjêcie jednostki wojewódzkiej w komput koronny. Ju¿ 12 listopada tego roku dowojewództw dotar³a odpowiedŸ hetmañska na poselstwo sejmikowe z informacj¹, ¿ekról sprzeciwi³ siê przyjêciu chor¹gwi jako dragoñskiej (w kompucie odczuwano wó-wczas nadmiar jednostek jazdy), zgodzi³ siê jednak przej¹æ j¹ na ¿o³d pañstwowy pospieszeniu353. Jak wiemy z ustaleñ J. Wimmera, zamiana zosta³a zrealizowana, a ¿o³nie-

82

346 Laudum z 29 X 1708 (AS, s. 524).347 Laudum z 10 XII 1708 (AS, s. 529).348 Laudum z 28 I 1709 (AS, s. 538).349 Laudum z 5 VI 1709, uchwa³ê ponowiono 1 VII 1709 (AS, s. 544, 546).350 Laudum z 9 IX 1709 (AS, s. 556).351 Laudum z 7 I 1710 (AS, s. 571).352 AP Poznañ, KSP 69.353 OdpowiedŸ hetmana w. kor. A.M. Sieniawskiego na poselstwo z sejmiku – Brze¿any, 12 XI

1710 (AS, s. 616).

rze sejmikowi, ju¿ jako batalion pieszy wojewody inowroc³awskiego i starosty general-nego, trafili do Poznania, gdzie wkrótce komendê nad nimi obj¹³ nowy komendant, gen.Kaspar von Seidlitz354. Jednostka pod nowym zwierzchnictwem w ci¹gu kolejnych latzostanie rozbudowana do rozmiarów silnego regimentu pieszego i bêdzie dawa³a siê weznaki mieszkañcom Wielkopolski. Do tej pory nie zwrócono w historiografii uwagi natê sejmikow¹ genezê jednostki Seidlitza, która w 1716 r. broniæ bêdzie bez powodzeniaPoznania przed szturmem wielkopolskich oddzia³ów konfederackich.

Po 1710 r. przez d³ugie lata sejmik nie podejmowa³ ju¿ wysi³ków finansowych na or-ganizacjê regularnych jednostek wojskowych. W okresie konfederacji tarnogrodzkiej,jak ju¿ wspomniano, trzyma³ siê jedynie dawnych œrodków obronnych, nie wymaga-j¹cych wiêkszych wyrzeczeñ. Po raz kolejny, tym razem ju¿ na sta³e samorz¹d sejmiko-wy województw poznañskiego i kaliskiego powróci do idei posiadania w³asnej jednostkipolicyjnej pod dowództwem starosty generalnego dopiero za panowania Augusta III,w 1734 r.355

Podsumowuj¹c wysi³ki sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego w organiza-cji jednostek wojskowych mo¿na stwierdziæ, ¿e przez funkcje oficerskie w jednostkachorganizowanych w Œrodzie przewinê³y siê 34 osoby. Spoœród nich jedynie trzem œredzkieko³o sejmikowe dwukrotnie powierza³o zadania wojskowe. Jan Grudziñski kasztelanicrogoziñski i Jan Zebrzydowski starosta rogoziñski wybrani zostali na rotmistrzówchor¹gwi pancernych przez zgromadzenia przeciwne Augustowi II (w 1703 i 1704 r.),wreszcie Maciej Radomicki wojewoda inowroc³awski i starosta generalny Wielkopolskiw 1704 r. zosta³ rotmistrzem organizowanej przez sejmik chor¹gwi pancernej i jedno-czeœnie pu³kownikiem 6 pzosta³ych chor¹gwi, a w 1708 r. pod jego komend¹, jakopu³kownika, znalaz³a siê jednostka 300 dragonów sejmikowych. Wœród wszystkichoficerów sejmikowych jedynie dwie rodziny mog³y siê poszczyciæ wiêcej ni¿ jednymprzedstawicielem – Ko³aczkowscy (Hieronim i jego syn £ukasz) oraz Radomiccy (bra-cia Maciej, Aleksander Andrzej i W³adys³aw). Trzech oficerów sejmikowych w chwiliwyboru by³o senatorami (wojewoda inowroc³awski, kasztelan poznañski i gnieŸnie-ñski), jeden dygnitarzem koronnym (podkoniuszy koronny), siedmiu piastowa³o urzê-dy ziemskie, szeœciu by³o starostami (w tym starosta generalny), czterech legitymowa³osiê pochodzeniem senatorskim lub urzêdniczym, pozosta³ych 13 nie posiada³o ¿adnegotytu³y ani urzêdu (zob. Aneks IX).


83

354 J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny pó³nocnej, Warszawa 1957, s. 390. Batalionmia³ liczyæ w 1711 r. ok. 480 porcji (brak jednak szczegó³owych danych).

355 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 169.

3. Funkcjonowanie samorz¹du sejmikowego

3.1. Klasyfikacja zgromadzeñ sejmikowych

W opublikowanym czterdzieœci lat temu artykule, Adam Lityñski zaproponowa³ nowo-czesne ujêcie klasyfikacji sejmików ziemskich356. W miejsce ró¿norodnych klasyfikacji,proponowanych przez wybitnych historyków: Adolfa Pawiñskiego, Józefa Siemieñskie-go, Antoniego Prochaskê, Stefana Sochaniewicza, Stanis³awa Œreniowskiego, JózefaA. Gierowskiego, Stanis³awa Kutrzebê, Zdzis³awa Kaczmarczyka i Bogus³awa Leœno-dorskiego, uzasadni³ celowoœæ przyjêcia definicji nadrzêdnej, g³osz¹cej, ¿e: „sejmikiziemskie w swej masie stanowi³y ca³oœæ, jednoœæ, ¿e nie by³o ró¿nych rodzajów sej-mików, poniewa¿ jako instytucja prawna istnia³ tylko jeden sejmik w danej ziemi czywojewództwie. Sejmik ten spe³nia³ jedynie szereg funkcji, przy czym najczêœciej istnia³yokreœlone sposoby zwo³ania sejmiku w zale¿noœci od przedmiotu, którym mia³ siêzaj¹æ”357. Lityñski za zasadne uzna³ zachowanie odrêbnej nomenklatury dla poszczegól-nych zgromadzeñ sejmikowych358, nowa definicja umo¿liwi³a jedynie uporz¹dkowaniei usystematyzowanie opisu mechanizmu sejmikowego. Zosta³a doœæ powszechnie przy-jêta przez historyków zajmuj¹cych siê problematyk¹ sejmikow¹359.

W wyniku analizy funkcjonowania sejmiku województw poznañskiego i kaliskiegow latach 1696-1732, mo¿na dokonaæ nastêpuj¹cej klasyfikacji 206 ustalonych zgroma-dzeñ (zob. Aneks I).

Pierwsz¹ kategoriê stanowi³o 27 zgromadzeñ przedsejmowych. Jest wœród nichzarówno 19 zgromadzeñ przed kolejnymi sejmami oraz walnymi radami 1705 i 1710 r.360,jak równie¿ 7 powtórnych zgromadzeñ przedsejmowych361 i jedno w trzecim termi-

84

356 A. Lityñski, Z problematyki klasyfikacji sejmików, s. 89-105.357 Tam¿e, s. 94.358 Tam¿e, s. 105.359 K. Przyboœ, Sejmik województwa krakowskiego w czasach saskich (1697-1763), Kraków 1981, s. 21;

S. P³aza, Sejmiki i zjazdy, s. 21; Z. Trawicka, Sejmik województwa sandomierskiego w latach 1572-1696,Kielce 1985, s. 19; W. Kriegseisen, Samorz¹d szlachecki, s. 9; J. Stolicki, Akta sejmiku podolskiego in hosti-co. 1672-1698, Kraków 2002, s. XXXIII-XXXIV; J. Ternes, Sejmik che³mski za Wazów (1587-1668), Lu-blin 2004, s. 27; K. Mazur, W stronê integracji z Koron¹. Sejmiki Wo³ynia i Ukrainy w latach 1565-1648,Warszawa 2006, s. 59; M. Zwierzykowski, Sejmik województw, s. 423-428.

360 Zgromadzenia przedsejmowe woj. poznañskiego i kaliskiego zwo³ano przed sejmami: 1696(przed sejmem konwokacyjnym), 1697 (przed sejmem koronacyjnym), 1698, 1699, 1701, 1701/1702,1703, 1704 (przed elekcj¹ Stanis³awa I), 1705 (przed waln¹ rad¹ w Warszawie – zwo³ane przez pryma-sa, poniewa¿ Stanis³aw I nie by³ jeszcze koronowany), 1710 (przed Waln¹ Rad¹ Warszawsk¹), 1712,1718, 1720, 1722, 1724, 1728, 1730 i 1732 (dwukrotnie) (AS, s. 7, 113, 134, 150, 217, 247, 407, 479, 556,664, 869, 940, 973, 993, 1034, 1055, 1084, 1099).

361 Powtórne zgromadzenia przedsejmowe woj. poznañskiego i kaliskiego zwo³ano przed sejma-mi: 1697 (przed sejmem koronacyjnym), 1703, 1718, 1726, 1729 (z uwagi na zerwanie zgromadzeniaw 1728 r. – mandaty poselskie wówczas przyznane uznano za wa¿ne w 1729 r.), 1730 i 1732 (AS, s. 120,339, 881, 997, 1050, 1069, 1095).

nie362, po zerwaniu wczeœniejszych. Sejm Niemy nie by³ poprzedzony zgromadzeniamiprzedsejmowymi, poniewa¿ za pos³ów uznano deputatów konfederacji, wys³anych przezposzczególne sejmiki do negocjacji traktatowych363. Podczas sejmu 1712/1713 zachowa-no sk³ad poselski z sejmu 1712 r., podobnie w 1726 r. utrzymano mandaty pos³ów z sej-mu 1724 r., ale z powodu braku reprezentacji sejmowej z województw poznañskiegoi kaliskiego na tym sejmie, powtórny sejmik przedsejmowy zwo³ano w sierpniu 1726 r.364

Kolejn¹ kategori¹ zgromadzeñ sejmikowych by³y zgromadzenia relacyjne, na które sej-mik województw poznañskiego i kaliskiego zebra³ siê w latach 1696-1732 czternastokrot-nie (w tym raz powtórnie)365. Mniejsza liczba zgromadzeñ relacyjnych w stosunku doprzedsejmowych wynika³a miêdzy innymi z faktu, ¿e król nie zawsze zwo³ywa³ je po zerwa-nym sejmie, niezwo³ane zosta³y równie¿ relacje po sejmie koronacyjnym 1697 r. oraz popierwszych terminach sejmów limitowanych w 1701, 1712 i 1718 r.366 W 1704 r. prymas niezwo³a³ równie¿ zgromadzeñ relacyjnych sejmików po elekcji Stanis³awa Leszczyñskiego.

Od 1578 r. utrwalone konstytucjami sejmowymi by³y zgromadzenia deputackie, przy-padaj¹ce wed³ug prawa co roku w terminie wrzeœniowym, na pierwszy poniedzia³ek poœwiêcie Narodzenia Najœwiêtszej Maryi Panny. W województwach poznañskim i kaliskimw okresie od 1696 do 1732 r., za wyj¹tkiem 1696 r. (z uwagi na bezkrólewie) odby³o siê36 zgromadzeñ deputackich – o czêœci z nich nie mamy jednak ¿adnych informacji.

Konstytucja Sejmu Niemego w 1717 r. wprowadzi³a równie¿ kolejny sta³y terminzgromadzenia sejmików – zgromadzenia gospodarskie, przypadaj¹ce co roku na dzieñpo deputackich. W Wielkopolsce, w latach, których dotyczy niniejsza rozprawa, powin-no przypaœæ 16 zgromadzeñ, z których jednak a¿ 15 nie dosz³o do skutku. Jedyne, którerozpoczê³o swoje obrady w dniu 10 wrzeœnia 1726 r., pod lask¹ marsza³kowsk¹ PiotraChociszewskiego, zosta³o zerwane, nawet pomimo rozpaczliwych prób zastosowanianielegalnej ju¿ wówczas limity367. Wielkopolanie w tym okresie uwa¿ali, ¿e rolê zgroma-dzeñ gospodarskich skutecznie realizuje sejmikowy organ wykonawczy, Komisja Skar-


85

362 W trzecim terminie (4 XII 1719) zwo³ano zgromadzenie przedsejmowe woj. poznañskiego i ka-liskiego dla wybrania pos³ów na termin sejmu z limity, przypadaj¹cy na prze³om 1719 i 1720 r., w ob-liczu zerwania dwóch poprzednich zgromadzeñ przed pierwsz¹ czêœci¹ sejmu w 1718 r. (22 VIII i 10 X1718) (AS, s. 885).

363 M. Zwierzykowski, Negocjacje pacyfikacyjne w okresie Sejmu Niemego (1716-1717). Pora¿ka part-ykularyzmów i sukces racji stanu? [w:] Spory o pañstwo w dobie nowo¿ytnej. Miêdzy racj¹ stanu a partykula-ryzmem, red. Z. Anusik, £ódŸ 2007, s. 175-185.

364 W edycji akt sejmikowych pomy³kowo wydzielono dodatkowy termin sejmiku przedsejmowe-go w Œrodzie, w dniu 24 VI 1726, który w rzeczywistoœci nie mia³ miejsca. Powtórny sejmik przedsej-mowy, zwo³any przez Augusta II na dzieñ 17 VIII 1726, by³ powtórny z powodu zerwania zgromadze-nia przedsejmowego w 1724 r., a nie jakiegoœ wczeœniejszego w 1726 r. (AS, s. 993, 997).

365 Zgromadzenia relacyjne odby³y siê w woj. poznañskim i kaliskim w latach: 1696, 1699, 1700 (po-wtórne zgromadzenie relacyjne zwo³a³ August II na dzieñ 15 IX 1700, po zerwaniu relacji w dniu 15 IX1699, po sejmie 1699 r.), 1703, 1706 (w dniu 1 II, po Walnej Radzie Warszawskiej), 1710, 1713, 1717, 1720,1721, 1723, 1727, 1731, 1732 (AS, s. 41, 178, 189, 352, 491, 599, 716, 854, 889, 932, 953, 1010, 1080, 1096).

366 Nie zwo³ano zgromadzenia relacyjnego w województwach poznañskim i kaliskim po zerwa-nych lub limitowanych sejmach: 1698, 1701/1702, 1712, 1718, 1724, 1729, 1733 (AS).

367 AS, s. 1009-1010, 1031.

bowa Poznañska, a elekcji komisarzy skarbowych nale¿y dokonywaæ zwyczajowo pod-czas sejmików relacyjnych368. Pomimo, i¿ w Wielkopolsce by³a tradycja za³atwianiapewnych spraw wojewódzkich dzieñ po sejmiku deputackim ju¿ przed 1717 r.369, nie-chêæ do przyjêcia nowego, wprowadzonego odgórnie przez sejm rodzaju zgromadzeniasejmikowego by³a bardzo silna. Jeszcze w 1736 r. Stanis³aw Jezierski, zrywaj¹c sejmikgospodarski w Œrodzie 11 wrzeœnia, t³umaczy³ to faktem maj¹cego odbyæ siê w bliskimterminie (24 wrzeœnia) sejmiku relacyjnego, podczas którego, zgodnie z postanowienia-mi sejmiku mo¿na by³o za³atwiæ wszystkie sprawy wojewódzkie370.

Prze³om XVII i XVIII w. to czas, w którym z uwagi na powtarzaj¹ce siê d³ugie okresy za-burzeñ politycznych, znacz¹co wzros³a liczba nadzwyczajnych (ekstraordynaryjnych) zgro-madzeñ sejmiku, zwo³ywanych uniwersa³ami przez królów. W latach 1696-1732 sejmikwojewództw poznañskiego i kaliskiego zosta³ zwo³any na a¿ 17 takich zgromadzeñ371.

Najwiêcej zgromadzeñ, w omawianym okresie, odby³o siê z mocy limity – w sumie88. Wyró¿niæ wœród nich mo¿na 19 ³añcuchów limit, z których najd³u¿sze licz¹ odpo-wiednio 16, 13 i 12 zgromadzeñ. Najd³u¿szy ³añcuch limit trwa³ od 2 paŸdziernika 1714do 25 stycznia 1717 r., a wiêc ponad dwa lata372.

£¹cznie w wymienionych wy¿ej kategoriach odby³o siê 198 zgromadzeñ sejmikuwojewództw poznañskiego i kaliskiego. Pozosta³e 8 cechuje fakt obradowania w okresierozbicia politycznego, przy obecnoœci jedynie czêœci szlachty obu województw. Zgroma-dzona na nich szlachta by³a jednak przekonana o legalnoœci swojego stanowiska i dzia-³aniu w interesie ca³ego terytorium sejmikowego. Ró¿ne okolicznoœci nie sprzyja³yjednak przyjêciu wszystkich formalnych cech zwyczajnych sejmików. Zjazdy te, z odpo-wiednim zastrze¿eniem trzeba zaliczyæ do zgromadzeñ sejmikowych województw po-znañskiego i kaliskiego. Nie mo¿na jednak nazwaæ ich nielegalnymi, poniewa¿ mog³yzostaæ uznane za legalne w przypadku zwyciêstwa danej opcji politycznej373.

86

368 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 232.369 Oprócz dedukcji szlachectwa, o których wiemy z XVI i XVII w., dzieñ po deputackich zwykli

sk³adaæ swoje rachunki ¿upnicy wielkopolscy z dokonanej dystrybuty soli suchedniowej. Wspomnia-no o tym zwyczaju w laudum sejmiku w dniu 27 IV 1716 (AS, s. 812): „aby secundum antiquas leges,nazajutrz po sejmikach deputackich calculum uczyni³ z dystrybuty”.

370 Zob. manifestacjê Stanis³awa Jezierskiego zrywaj¹c¹ sejmiki, uczynion¹ w grodzie poznañ-skim 11 IX 1736: „ [...] non ex levi impulsu aut visio libertatis eiusdem conventum peragi et continu-ari impedivit, sed ideo quod in antecomitiali electionis Magnificorum nuntiorum pro comitiis gene-ralibus extraordinariis Varsaviae recenter celebratis conventu conclusum et lege curiata per laudumdecisum est, quatenus omnia maioris importantiae et tangentia statum negotia ad comitiola relatio-nis magnificorum nuntiorum ad decidendum reiciantur, quae comitiola quoniam brevi, scilicet die24 mensis et anni praesentis, determinata imminent” (AP Poznañ, Gr. Poznañ 968, k. 165v).

371 Zgromadzenia nadzwyczajne zwo³ane przez królów – Augusta II: 1702 (dwukrotnie), 1703 (dwu-krotnie), 1704 (dwukrotnie), 1711 (dwukrotnie), 1712 (dwukrotnie), 1713, 1714, 1719 i 1725 i Stanis³awa I:1704, 1706, 1708 (AS, s. 261, 293, 321, 328, 393, 429, 442, 509, 514, 649, 653, 696, 703, 739, 773, 882, 990).

372 Szczegó³owe informacje na temat chronologii zgromadzeñ oraz ³añcuchów limit zob.: AS orazM. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 300-321.

373 Zjazdy te to: 5 zjazdów kontystów w 1698 r. oraz 3 zjazdy zwolenników Augusta II podczas za-burzeñ politycznych w 1703 i 1704 r. (AS, s. 126, 131, 140, 143, 147, 375, 378, 422).

Odrêbnie traktowaæ nale¿y zjazdy odbyte partykularnie przez dwa powiaty woje-wództwa kaliskiego – powiat nakielski i kcyñski. W dniu 12 sierpnia 1697 r. w Naklemia³ miejsce pod przewodnictwem Marcina Smoguleckiego starosty nakielskiego zjazdszlachty powiatów nakielskiego i kcyñskiego, podczas którego podjê³a ona oficjaln¹decyzjê o poparciu i przyst¹pieniu do rokoszu zawartego 6 sierpnia w Œrodzie374.20 wrzeœnia 1697 r. w Nakle ta sama szlachta, równie¿ pod przewodnictwem starosty na-kielskiego, w zwi¹zku z propozycj¹ mediacji miêdzy stronami konfliktu zg³oszon¹ przezelektora brandenburskiego, podjê³a decyzjê o recesie od rokoszu375. W zwi¹zku z fia-skiem tej mediacji oraz dalszym rozwojem dzia³añ rokoszowych, reces ten uznany zosta³za niewa¿ny i powtórzono go ponownie dopiero 17 lutego 1698 r., na trzecim ju¿ zjeŸdziepartykularnym w Nakle376. Ze wzglêdu na fakt, ¿e w zgromadzeniach tych uczestniczy³ajedynie niewielka czêœæ szlachty województwa kaliskiego, nie mo¿na ich uznawaæ zazgromadzenia sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego, a jedynie za pewn¹ ano-maliê ¿ycia sejmikowego377.

W przypadku specyfiki ustrojowej województw poznañskiego i kaliskiego podobnieuczyniæ nale¿y z tzw. sejmikiem elekcyjnym. W obu województwach wielkopolskichfunkcjonowa³y trzy odrêbne s¹dy ziemskie – poznañski, kaliski i wschowski378. Trady-cyjnie, elekcje zwo³ywane by³y przez wojewodów poznañskiego i kaliskiego lub ewentu-alnie w zastêpstwie przez kasztelanów poznañskiego i kaliskiego, odrêbnie dla ka¿degoz województw. Uniwersa³y trafia³y do grodów danego województwa – nie by³o wymogupowiadamiania s¹siedniego województwa o planowanej elekcji379. Elekcje odbywa³y siêw trzech ró¿nych miejscach – w Poznaniu, Kaliszu i we Wschowie (nie w tradycyj-nym miejscu sejmikowym – Œrodzie). Na poszczególnych elekcjach ograniczony sk³aduczestnicz¹cej szlachty nie dawa³ legitymacji do podejmowania decyzji w imieniu ca-³ego terytorium sejmikowego – taki przypadek nie mia³ miejsca ani razu w omawianymokresie. Co wiêcej, elekcje by³y niemal regularnie zrywane, co powodowa³o znane ju¿w literaturze d³ugie wakaty na funkcjach sêdziów i pisarzy ziemskich380. W praktyceustrojowej i w tekstach Ÿróde³ rozró¿nienie sejmików od elekcji znajduje czasem nawetwyraŸne odbicie w nomenklaturze. Pozbawiaj¹c w 1696 r. praw publicznych osoby za-legaj¹ce z podatkami, sejmik uchwali³: „activitate, tak na sejmikach, elekcjach, jako


87

374 AS, s. 119-120.375 AS, s. 125-126.376 AS, s. 132-133.377 Z uwagi na charakter polityczny tych zjazdów, informacje o nich uwzglêdnione zosta³y w edy-

cji akt sejmikowych województw poznañskiego i kaliskiego.378 J. Bielecka, Inwentarze ksi¹g.379 Zob. informacjê o elekcji podkomorskiej w Poznaniu w grudniu 1719 r.: „Po zerwanym sejmi-

ku [w Œrodzie] zjecha³a tu nobilitas województwa poznañskiego pro electione sobie podkomorzego,którego to województwo od kilkudziesi¹t lat nie mia³o, jako ten sejmik electionis succedet, czas poka-¿e” (AS, s. 883). Zob. te¿ uniwersa³ kasztelana poznañskiego W³adys³awa Radomickiego na elekcjêpodsêdka wschowskiego w koœciele „farskim” we Wschowie, w dniu 3 VI 1729 – Czerniejewo, 18 V1729 r. (Bibl. Czart., rkp. 565 IV, s. 497-498) oraz akt elekcji podsêdka – Wschowa, 3 VI 1729 (Bibl.Czart., rkp. 565 IV, s. 501-502).

380 Urzêdnicy wielkopolscy XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. A. Bieniaszewski, Wroc³aw 1987.

i w s¹dach wszelakich ad obiectionem cuiusuis carere powinni”381. Zgromadzenia elek-cyjne mia³y oczywiœcie pewne podobieñstwa do obrad sejmiku województw – wybiera-nie marsza³ka, uchwalanie laudum, które by³o jednoczeœnie instrumentem elekcjikandydatów na urz¹d.

Z oczywistych wzglêdów do statystyki zgromadzeñ sejmiku województw pozna-ñskiego i kaliskiego nie zalicza siê sejmik generalny prowincji wielkopolskiej, zwo³anynadzwyczajnym uniwersa³em Augusta II pod Ko³o, na dzieñ 30 paŸdziernika 1702 r.382

Jak siê mia³o okazaæ, by³ to ostatni sejmik generalny odbyty pod Ko³em, koñcz¹cy kilku-setletni¹ tradycjê tych zjazdów. Ich rolê w dalszej praktyce staropolskiego parlamenta-ryzmu przejm¹ sesje prowincjonalne, odbywane podczas obrad sejmów.

Na obecnym etapie badañ nad sejmikami trudno dokonywaæ porównañ miêdzyró¿nymi sejmikami, z uwagi na s³aby stan badañ. Czêœæ z monografii sejmikowych, któ-re dotycz¹ równie¿ czasów saskich, koñczy narracjê na 1717 r.383 Zaledwie kilka z publi-kacji pozwala na wstêpne porównania, ale i tu pojawiaj¹ siê problemy natury formalnej.

W latach 1696-1733 porównywalny rang¹ z sejmikiem województw poznañskiegoi kaliskiego sejmik województwa krakowskiego odby³ 86 zgromadzeñ (K. Przyboœ od-notowa³ tylko zgromadzenia zakoñczone sukcesem), nie wiemy ile ³¹cznie wszystkichzgromadzeñ zosta³o zwo³anych lub zebra³o siê z mocy prawa384. Sejmik niewielkiegowojewództwa be³skiego w latach 1697-1732 odby³ lub mia³ odbyæ 116 zgromadzeñ,a sejmik ziemi che³mskiej 111 zgromadzeñ385. Na podstawie czêœciowej chronologii sej-miku che³mskiego, zestawionej przez Roberta Kozyrskiego, mo¿na ustaliæ, ¿e w latach1696- -1717 (do sejmiku relacyjnego po Sejmie Niemym) sejmik ten odby³ 123 zgroma-dzenia, do których dodaæ trzeba 4 wskazane przez Bondyrê, a pominiête przez Kozyr-skiego – wówczas by³o ich 127. Opracowane przez W. Bondyrê chronologie, z powoduprzyjêtych za³o¿eñ dla czasów saskich, nie obejmuj¹, niestety, roku 1696, w stosunkudo chronologii sejmiku che³mskiego za lata 1696-1717 widaæ brak a¿ 38 zgromadzeñsejmikowych – gdyby je uwzglêdniæ, otrzymamy dla lat 1696-1732 wynik przynajmniej

88

381 AS, s. 56; M. Zwierzykowski, Sejmik województw, s. 427-428.382 AS, s. 298-305.383 Ksi¹¿ka R. Kozyrskiego analizuje sejmik ziemi che³mskiej do 1717 r. (R. Kozyrski, Sejmik szla-

checki) – w zestawionej tam chronologii dla lat 1696-1717 doliczyæ siê ich mo¿emy 126, s¹ wœród nichza to równie¿ zgromadzenia z limity; monografia autorstwa A. Burkietowicz, poœwiêcona sejmikowiwojewództwa sieradzkiego, równie¿ koñczy siê na 1717 r. – dodatkowo Autorka zamieœci³a na koñcuksi¹¿ki tabelê „Wykaz sejmików”, która niestety nie odpowiada tytu³owi. W rzeczywistoœci jest to wy-kaz dokumentów sejmikowych, na podstawie którego niemo¿liwe jest zestawienie wykazu sejmików,bez wnikania w treœæ Ÿróde³ (A. Burkietowicz, Sejmik sieradzki w latach 1669-1717, Sieradz 2009, s. 280i nn.).

384 K. Przyboœ, Sejmik województwa krakowskiego, s. 170-176.385 W. Bondyra, Chronologia sejmików be³skich w dobie saskiej (1697-1763), Res Historica, 7 (1999),

s. 99-126; W. Bondyra, Chronologia sejmików ziemi che³mskiej 1697-1762, RCh, 2 (1996), s. 346-358.W przypadku sejmiku be³skiego nie uwzglêdniliœmy zgromadzeñ elekcyjnych, których W. Bondyraustali³ w latach 1697-1732 piêæ, a w przypadku sejmiku che³mskiego cztery. Dla sejmiku che³mskiegochronologia Bondyry jest bardzo niekompletna – R. Kozyrski wykaza³ a¿ o 38 zgromadzeñ wiêcej dlalat 1696-1717.

149 zgromadzeñ. Wed³ug wykazu marsza³ków, sporz¹dzonego przez Stanis³awa Œre-niowskiego, sejmik ziemi halickiej odby³ w latach 1696-1732 a¿ 166 zgromadzeñ (byæmo¿e by³o ich wiêcej, ale zosta³y zerwane)386. Na tym szcz¹tkowym zaledwie tle licz-ba 206 wszystkich zgromadzeñ sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego w la-tach 1696-1732 prezentuje siê nadzwyczaj okazale. Nawet jeœli od tej liczby odejmiemy3 sejmiki, które nie dosz³y do skutku oraz 12, o których losach nic nie wiemy (s¹ to sej-miki deputackie), pozostanie liczba 191 zgromadzeñ, z których 45 zerwano. Dla lat1696-1717 odby³y siê lub mia³y odbyæ 152 zgromadzenia sejmiku – z nich 23 zosta³yzerwane, nie dosz³y do skutku lub brak o nich informacji, pozostaje zatem 129 zgroma-dzeñ zakoñczonych sukcesem (liczby porównywalne z sejmikiem che³mskim w tymsamym czasie). Dla ca³ego okresu lat 1696-1732 wynik 146 sejmików zakoñczonychuchwa³ami daje wiele do myœlenia w zestawieniu z 86 zgromadzeniami województwakrakowskiego w tym samym czasie. S¹ to jednak wszystko zaledwie wstêpne porów-nania, które pokazuj¹, jak bardzo brak w badaniach nad sejmikami koordynacji meto-dycznej.

3.2. Podstawa prawna zgromadzeñ i ich terminy

Ustalenia Adama Lityñskiego w kwestii szlacheckiego prawa zgromadzeñ387 pozostaj¹aktualne równie¿ w przypadku sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego w latach1696-1732. Szlachta nie mia³a prawa samorzutnie gromadziæ siê na zgromadzenia sej-mikowe w dowolnym czasie i miejscu. Zasadniczo przewidzianych by³o tylko kilka pod-staw prawnych zebrania siê sejmiku. Najwa¿niejsz¹ i najczêœciej spotykan¹ by³ oczywiœ-cie uniwersa³ królewski lub prymasa w okresie bezkrólewia. W omawianym okresie51 zgromadzeñ sejmikowych zebra³o siê za uniwersa³em Augusta II lub Stanis³awa I,a w okresie bezkrólewia po Janie III Sobieskim oraz po detronizacji Wettyna w 1704i 1705 r. – z woli prymasa Micha³a Radziejowskiego.

Inn¹ podstaw¹ zgromadzenia mog³a byæ doraŸna konstytucja lub uchwa³a sejmu albowalnej rady. Na jej podstawie zbiera³y siê na ogó³ sejmiki relacyjne – uda³o siê odnotowaæ4 takie przypadki: 15 wrzeœnia 1699 r. (sejm pacyfikacyjny)388, 1 lutego 1706 r. (walna radawarszawska 1705 r.)389 oraz 15 marca 1717 r. (Sejm Niemy)390.


89

386 S. Œreniowski, Organizacja sejmiku halickiego, Lwów 1938, s. 125-129.387 A. Lityñski, Problem szlacheckiego prawa zgromadzeñ ziemskich w Polsce w XVII i XVIII wieku,

CPH, 26 (1974), z. 1, s. 183: „Szlachta sama nie posiada³a prawa zgromadzeñ i mog³a je wykonywaæjedynie przechodz¹c via facti do form demokracji bezpoœredniej”. W tym samym artykule Lityñskiwskaza³, ¿e w XVI w. wykszta³ci³a siê zasada suwerennoœci politycznej stanu szlacheckiego.

388 Konstytucja Deklaracyje województw i ziem z 1699 (Vol. leg., t. VI, s. 39).389 W laudum z 1 II 1706 zapisano: „My rady duchowne i œwieckie, dygnitarze, urzêdnicy i wszyst-

ko rycerstwo poznañskiego i kaliskiego województw na sejmik relationis in virtute generalnej konfe-deracyi warszawskiej, zjazdu walnego warszawskiego, pro 1 februarii anni praesentis 1706 naznaczo-ny, do Œrzody zjachawszy siê, postanawiamy” (AS, s. 492).

390 Konstytucja Sejmiki relacyjne z 1717 (Vol. leg., t. VI, s. 148).

Ostatni¹ z prawnych podstaw zgromadzeñ sejmikowych by³ sta³y zapis konstytucyj-ny. Od 1578 r. w Koronie corocznie powinny odbywaæ siê zgromadzenia sejmiku dlaobioru deputatów na Trybuna³ – zawsze w pierwszy poniedzia³ek po œwiêcie NarodzeniaNajœwiêtszej Maryi Panny. W latach 1696-1732 powinno odbyæ siê 36 takich zgroma-dzeñ. Od 1717 r. corocznie dzieñ po deputackim mia³o siê odbyæ 16 zgromadzeñ gospo-darskich – w Wielkopolsce by³y one jednak a¿ do 1732 r. (poza jednym przypadkiem)zrywane lub ca³kowicie ignorowane (zob. podrozdzia³ 3.1). Liczba zatem dozwolonychprawem zebrañ ko³a sejmikowego nie powinna przekroczyæ 107, gdy tymczasem w usta-lonej przez nas chronologii wyliczono ich a¿ 206.

Jak ju¿ wspomniano w poprzednim podrozdziale, 88 zgromadzeñ sejmikowychodby³o siê na mocy powsta³ego ju¿ w XVII w. zwyczaju limity, który wykorzystuj¹c fik-cjê prawn¹ obchodzi³ ograniczenia. Choæ limitowanie obrad krytykowane by³o przezkróla, stosowane przez pokolenia, mocno ugruntowane w prawie zwyczajowym, nada-wa³o obradom wszelkich cech legalnoœci. W przypadku sejmików z limity zdarza³y siêprzypadki, w których sejmik podejmuj¹c decyzjê o od³o¿eniu obrad, nie móg³ lub niechcia³ wyznaczyæ miejsca lub terminu. W takim wypadku oddawa³ moc podjêcia decyzjii obwieszczenia jej uniwersa³em swojemu marsza³kowi, czasem zastrzegaj¹c, aby kon-sultowa³ siê w tej kwestii z senatorami. Marsza³kom dawano czasem tak¿e uprawnieniedo zmiany, w razie koniecznoœci, wyznaczonej daty limity.

Trzykrotnie zdarzy³o siê, ¿e dwie podstawy prawne zbieg³y siê w przypadku jednegosejmiku. 16 sierpnia 1703 r. sejmik relacyjny zwo³any zosta³ moc¹ uchwa³y sejmowejwyra¿onej w konstytucji391 oraz odrêbnym uniwersa³em królewskim392. 15 paŸdziernika1703 r. wydany uniwersa³ Augusta II393 wykorzysta³ do zwo³ania zjazdu sejmikowegow Kaliszu starosta generalny Maciej Radomicki394. Jedno ze zgromadzeñ relacyjnychw Œrodzie, 28 lipca 1710 r., zebra³o siê zarówno na podstawie wczeœniejszej limity, jaki uchwa³y Walnej Rady Warszawskiej395.

Jedynie 9 zgromadzeñ sejmikowych województw poznañskiego i kaliskiego odby-³o siê na innych, nie przewidzianych prawem pisanym ani zwyczajem podstawach.6 i 29 VIII 1697 r. dwa terminy sejmiku przedkoronacyjnego, w obliczu wojny domowejzwo³ywa³ nieuprawniony do tego biskup kujawski Stanis³aw D¹mbski, cztery zgroma-dzenia w 1698 r. zwo³a³ reprezentuj¹cy jedynie czêœæ szlachty wielkopolskiej, marsza³ek

90

391 Konstytucja Deklaracyje województw i ziem z 1703 (Vol. leg., t. VI, s. 58-59). Deklaracja ta podjê-ta zosta³a pod nieobecnoœæ wyrugowanych pos³ów wielkopolskich.

392 Uniwersa³ Augusta II na sejmik relacyjny woj. poznañskiego i kaliskiego w Œrodzie – Bia³yDwór, 11 VIII 1703 (AS, s. 352). Doœæ interesuj¹ce, ¿e uniwersa³ wystawiono zaledwie 5 dni przed pla-nowanym terminem sejmiku – sejmik zreszt¹ nie doszed³ do skutku.

393 Uniwersa³ Augusta II zwo³uj¹cy ponowny sejmik relacyjny (po niedosz³ym we wczeœniejszymterminie) bez wyznaczania czasu i miejsca – Warszawa, 29 IX 1703 (AS, s. 375-376).

394 Uniwersa³u starosty generalnego nie uda³o siê odnaleŸæ, z anonimowej relacji wiemy jednak,¿e w dniu 15 X 1703 odby³ siê w Kaliszu liczny zjazd zwolenników Augusta II (AS, s. 377).

395 Sejmik ten odby³ siê zarówno z woli Walnej Rady, jak i z limity. W laudum tego sejmiku w Œro-dzie zapisano: „My rady duchowne, œwieckie [...] na sejmik ex concluso Rady Warszawskiej relatio-nis, insimul limitationis [...]” (AS, s. 599).

prokontystowskiego rokoszu Maciej Radomicki, jedno zgromadzenie w tym samymroku kontyœci odbyli na mocy w³asnej, samorzutnej decyzji – mia³o to miejsce 5 marca,po uprzednim uniemo¿liwieniu obrad sejmiku przedsejmowego zwo³anego przez Augu-sta II. Podobne zaburzenia dwukrotnie mia³y miejsce w 1703 r. i 1704 r., kiedy dosz³o doponownego rozdwojenia politycznego sejmiku – 12 listopada 1703 r. i 9 czerwca 1704 r.sejmik do Koœciana zwo³ywa³ nieuprawniony do tego, choæ dzia³aj¹cy w interesie Augu-sta II starosta generalny Maciej Radomicki. O legalnoœci tych zgromadzeñ decydowa³yokolicznoœci polityczne.

Analizuj¹c zgromadzenia sejmikowe warto równie¿ zastanowiæ siê nad terminami ichodbywania. Zarówno tych, odbywanych z woli czynników zewnêtrznych, jak i tych, o któ-rych odbywaniu decydowa³a mniej lub bardziej samodzielnie wielkopolska szlachta.

W ogólnym rozk³adzie podzia³ zgromadzeñ miêdzy poszczególne miesi¹ce kszta³-tuje siê nastêpuj¹co: styczeñ – 12, luty – 12, marzec – 15, kwiecieñ – 11, maj – 13, czer-wiec – 16, lipiec – 11, sierpieñ – 17, wrzesieñ – 68, paŸdziernik – 11, listopad 11 i gru-dzieñ 9. Na pierwszy rzut oka wyraŸnie dominuje termin wrzeœniowy, jednak pamiêtaætrzeba, ¿e na ten w³aœnie miesi¹c przypad³y sta³e zgromadzenia deputackie i gospodar-skie, w liczbie 52. Jeœli odj¹æ je, na wrzesieñ przypadnie ju¿ tylko 16 zgromadzeñ. Naj-wiêkszy, przynajmniej teoretycznie, wp³yw na termin zgromadzenia szlachta mia³auchwalaj¹c limitê obrad. Przyjrzyjmy siê zatem rozk³adowi miesiêcznemu zgromadzeñz limity. Najczêœciej, po 10 razy sejmikowano z limity w marcu i czerwcu, 9 razy w stycz-niu i listopadzie, 8-krotnie w maju i lipcu, 7 razy w paŸdzierniku, 6 w lutym i kwietniu,najmniej – 5 w grudniu. Równie¿ powy¿sze wyliczenie potwierdza tezê, ¿e brak okreœlo-nych prawid³owoœci w rozk³adzie miesiêcznym obrad sejmiku wielkopolskiego. O ter-minie najczêœciej decydowa³y okolicznoœci i potrzeby polityczne – najwiêcej limitacjiprzypada na okresy komplikacji sytuacji politycznej, kiedy nie ogl¹dano siê na wybórkorzystniejszego czasu zgromadzeñ.

Zaobserwowaæ mo¿na brak wiêkszego przywi¹zania sejmikuj¹cych do jakiegoœ kon-kretnego miesi¹ca, czy pory roku. Szczególnie podkreœliæ trzeba, ¿e najmniej korzystnedla podró¿owania i obrad miesi¹ce zimowe (grudzieñ, styczeñ i luty) doœæ czêsto stawa³ysiê terminem sejmikowym.

Kolejna analiza dotyczy³a dni tygodnia, w jakich sejmikowa³y województwa pozna-ñskie i kaliskie w latach 1696-1732. Tu obserwacje przynosz¹ ju¿ znacznie bardziej inte-resuj¹ce wyniki. Ze wszystkich 206 zgromadzeñ a¿ 130 przypad³o na poniedzia³ek, 40 nawtorek, 12 na œrodê, 15 na czwartek, 6 na pi¹tek i jedynie 3 na sobotê. Z oczywistychwzglêdów na niedzielê nie zwo³ywano obrad publicznych. Wyniki te ulegaj¹ jednakpewnej redukcji, jeœli odejmiemy od zgromadzeñ poniedzia³kowych i wtorkowych te,które przypada³y z mocy prawa, a wiêc bez mo¿liwoœci wp³ywu na wybór terminu przezwystawcê uniwersa³u lub decyzjê ko³a o limicie. W poniedzia³ek odby³y siê wówczas 94zgromadzenia, a we wtorek 24. Od wtorkowych odj¹æ mo¿na równie¿ te terminy, na któ-re limitowano obrady, a w jednym przypadku odbyto z mocy konstytucji sejmowej (rela-cyjne), dzieñ po sejmiku deputackim – wówczas o wyborze decydowaæ mog³a stronapraktyczna – takich przypadków by³o w ca³ym analizowanym okresie zaledwie 6. Po re-dukcji, we wtorek odby³o siê ju¿ tylko 18 zgromadzeñ. Ostatecznie, zdecydowanie domi-nuj¹ jedynie zgromadzenia poniedzia³kowe, wtorki, œrody i czwartki oscyluj¹ wokó³


91

kilkunastu, najrzadziej zwo³ywano sejmiki na pi¹tki i soboty. Zgromadzenia, na któ-rych wyznaczenie szlachta wielkopolska mia³a najwiêkszy wp³yw, to oczywiœcie zgroma-dzenia z limity – na 88 wszystkich odbytych na tej podstawie a¿ 61 wyznaczono na po-niedzia³ek (nie uwzglêdniono tych, które odby³y siê z mocy limity w poniedzia³ek, aledok³adny termin wskaza³ marsza³ek swoim uniwersa³em), co potwierdza zwyczajowoœæi dogodnoœæ tego dnia tygodnia (zob. Aneks I).

W kwestii stabilizacji terminów obrad du¿e zmiany przyniós³ Sejm Niemy 1717 r.,zakazuj¹c ich limitowania396 oraz wprowadzaj¹c sta³y termin obrad sejmów ordynaryj-nych, które w latach parzystych rozpoczynaæ siê mia³y w pierwszy poniedzia³ek po œwiê-cie Œwiêtego Micha³a, a wiêc na pocz¹tku paŸdziernika. W zwi¹zku z faktem, ¿e zgodniez tym samym prawem sejmiki przedsejmowe mia³y poprzedzaæ sejm o 6 tygodni, termintych zgromadzeñ sejmikowych ustali³ siê co dwa lata na miesi¹c sierpieñ397. Od 1717 r.zdecydowanie dominuj¹ obrady w poniedzia³ki i wtorki, pozosta³e dni pojawiaj¹ siê je-dynie incydentalnie – na 55 zgromadzeñ zaledwie cztery zwo³ano na inny dzieñ tygo-dnia (zob. Aneks I).

Termin, na który zwo³any by³ sejmik, mia³ pewien wp³yw na funkcjonowanie innychinstytucji. Zgodnie ze zwyczajem, przed zgromadzeniami sejmików limitowano trwa-j¹ce ju¿ roki s¹dowe398, nie otwierano tak¿e nowych. Zwróci³ na to uwagê w swojej mani-festacji ks. Aleksander Ko³udzki proboszcz katedralny gnieŸnieñski, który procesowa³siê ze starost¹ nakielskim Stanis³awem Bniñskim. Starosta zwo³a³ s¹d grodzki nakielski„niespodzianie immediate przed sejmikiem relationis [4 II 1727 r.], contra praxim”.Starosta wykorzysta³ fakt uczestnictwa Ko³udzkiego w sejmiku i jego nieobecnoœæ nawyznaczonym terminie do wzdania go w toczonym procesie399.

3.3. Uczestnicy i frekwencja podczas zgromadzeñ sejmikowych

Jednym z najtrudniej uchwytnych w sejmikowym materiale Ÿród³owym zagadnieñ jestrzeczywista frekwencja podczas obrad400. Obecnoœæ w kole sejmikowym i aktywne uczest-nictwo w obradach nie by³y obowi¹zkiem, ale przywilejem szlacheckim, st¹d te¿ uchwa³y sej-

92

396 Zakaz limity wpisano w konstytucji Sejmiki relacyjne z 1717 (Vol. leg., t. VI, s. 148).397 Zapis ten zawarto w konstytucji Regulamen punktualnej p³acy wojsku koronnemu przez Rzeczpo-

spolit¹ na województwa i ziemie exdywidowany z 1717 (Vol. leg., t. VI, s. 188). Historia sejmu polskiego, t. I:Do schy³ku szlacheckiej Rzeczypospolitej, red. J. Michalski, Warszawa 1984, s. 307-308.

398 Zob. np. wzmiankê w Kurierze Polskim nr 35 z 1730: „Z Poznania die 18 Augusti. W ponie-dzia³ek przesz³y [14 VIII 1730] zalimitowano s¹dy tutejsze a¿ po sejmiku antekomicyjalnym, w przy-sz³y poniedzia³ek przypadaj¹cym [21 VIII 1730]”.

399 Protestacja ks. A. Ko³udzkiego proboszcza katedralnego gnieŸnieñskiego przeciw S. Bniñskie-mu staroœcie nakielskiemu w sprawie o nadu¿ycie przy dzier¿awie maj¹tków – Gniezno, (AP Poznañ,Gr. Gniezno 164, k. 144a). Za wskazanie tej wzmianki w recenzji Akt sejmikowych dziêkujê Zbigniewo-wi Chodyle (Z. Chody³a, Rec. z: Akta sejmikowe – RH, 75 (2009), s. 210).

400 W. Dworzaczek, Sk³ad spo³eczny, s. 282-283. Jedynie dla XVI w. W. Drorzaczek odnotowa³ wyj¹t-kowe przypadki podpisywania aktów sejmikowych przez obecnych, póŸniej brak ju¿ podobnych Ÿróde³.

mikowe by³y wa¿ne niezale¿nie od frekwencji i dotyczy³y wszystkich, je¿eli tylko nie sprzeci-wia³ siê im ¿aden z powa¿nych uczestników i nie zosta³y zerwane. Tylko w najbardziejjaskrawych okolicznoœciach zgromadzeni w nik³ej liczbie mogli powstrzymaæ siê od uchwa³,w oczekiwaniu na kolejne, liczniejsze zgromadzenie sejmiku. Bezwzglêdnej obecnoœci niewymagano tym bardziej przy obradach podczas rozbicia jednoœci sejmiku.

Poza szlacht¹ na poszczególne zgromadzenia sejmikowe doœæ czêsto przybywali przed-stawiciele wojska, duchowieñstwa i mieszczan, przywo¿¹c petycje i skargi. Mimo i¿ mielioni jedynie prawo do biernego uczestnictwa, to ich obecnoœæ oraz wnoszone sprawy mog³ywp³ywaæ na przebieg obrad. Z powodu dobrowolnoœci i swobody przybywania na sejmik nieprowadzono ¿adnej ewidencji uprawnionych i obecnych401. Materia³ Ÿród³owy z badanegookresu nie pozwala na dok³adne poznanie i charakterystykê uczestników obrad sejmiko-wych. Tylko w jednym przypadku dysponujemy list¹ a¿ 183 podpisów pod manifestacj¹ pr-zeciwników rozpoczêcia s¹dów grodzkich, uchwalon¹ podczas zjazdu zwo³anego przez mar-sza³ka rokoszu402, znamy tak¿e listy podpisów pod kilkoma innymi manifestacjami. Pozatym, tylko wyj¹tkowo, w ró¿nych rodzajach Ÿróde³ sejmikowych odnaleŸæ mo¿emy wzmian-ki odkrywaj¹ce r¹bka tajemnicy w kwestii liczebnoœci uczestników. Nieco ³atwiej mo¿napodj¹æ próbê ustalenia najszerszej grupy osób, uprawnionych do obecnoœci w kolei ró¿nego stopnia aktywnoœci podczas obrad.

W formu³ach rozpoczynaj¹cych lauda okreœlano ich nastêpuj¹co: „My rady duchownei œwieckie, dygnitarze, urzêdnicy i wszystko rycerstwo poznañskiego i kaliskiego wojewó-dztw”, lub te¿ „My rady œwieckie, dygnitarze, urzêdnicy i ca³e rycerstwo”. By³y to jednaktylko informacje na temat najszerszej grupy ludzi tradycyjnie uprawnionych do aktywnegouczestnictwa w obradach403.

Rady duchowne – w województwach poznañskim i kaliskim to – arcybiskup gnieŸnie-ñski (prymas) oraz biskup poznañski – z regu³y nie pojawiali siê na zgromadzeniach sejmi-ku, rezyduj¹c na sta³e poza stolicami biskupimi, w £owiczu, Skierniewicach, Warszawie lubRadziejowicach. Cz³onkowie episkopatu najczêœciej porozumiewali siê z sejmikami za po-moc¹ listów. W badanym okresie tylko dwukrotnie, wyj¹tkowo, w obradach sejmiku wziêliudzia³ biskupi poznañscy – 8 czerwca 1702 r. przyby³ do Œrody biskup poznañski Miko³ajŒwiêcicki404, 25 kwietnia 1719 r. na sejmik pofatygowa³ siê osobiœcie biskup poznañskiKrzysztof Antoni Szembek – niestety, jego obecnoœæ nie przynios³a szczêœcia sejmikuj¹cym,a sejmik zosta³ zerwany, czego nie omieszkali odnotowaæ innowiercy405. Szembek nale¿a³zreszt¹ do szczególnie aktywnych w polityce sejmikowej cz³onków episkopatu – trzykrotnie


93

401 Takie próby uda³o siê odnotowaæ dopiero dla czasów stanis³awowskich (1764 r.).402 Manifest zwolenników elekcji ksiêcia Franciszka Ludwika de Conti spisana podczas zjazdu w Po-

znaniu – 13 I 1698 (AS, s. 126-129).403 Podobnie i w przypadku innych sejmików: J. W³odarczyk, Sejmiki ³êczyckie, £ódŸ 1973, s. 59;

J. Choiñska-Mika, Sejmiki mazowieckie w dobie Wazów, Warszawa 1998, s. 52.404 Wiemy o tym z listu Kierskiego do podkanclerzego lit. S.A. Szczuki – Œroda, 10 VI 1702: „Sej-

mik tutejszy, na który stan¹³ jm. ksi¹dz biskup poznañski, doœæ decore et grate, bo od ca³ego ko³aprzez jm. pana marsza³ka witany” (AS, s. 269).

405 Informacja o sejmiku w liœcie Andrzeja ¯ychliñskiego do seniora leszczyñskiego D. Cassiusa –28 IX 1719 (AS, s. 883).

pojawi³ siê podczas prac sejmikowej Komisji Skarbowej Poznañskiej, przewodnicz¹c jejobradom jako najwy¿szy rang¹ z obecnych senatorów. By³ to jedyny taki przypadekw ca³ych dziejach tej instytucji406.

Pozostali duchowni wielkopolscy nie byli uprawnieni do aktywnego, gremialnegouczestniczenia w sejmiku, nawet jeœli wywodzili siê ze znamienitych rodów szlacheckich –duchowni przybywali jednak na obrady, aby obserwowaæ je, a zapewne tak¿e zg³aszaæ pety-cje. Zgodnie ze zwyczajem kapitu³y gnieŸnieñska i poznañska mog³y wysy³aæ deputatóww charakterze obserwatorów lub dla za³atwienia konkretnych spraw407. Na podstawie aktkapitulnych uda³o siê ustaliæ, i¿ w latach 1696-1702 kapitu³a poznañska wys³a³a 12 takichdeputacji, a w latach 1720-1727 ju¿ tylko 4. Zwykle wybierano dwóch deputatów na posie-dzeniu kapitu³y przed sejmikiem lub czasami nawet w jego trakcie – tak sta³o siê w dniu15 kwietnia 1697 r., kiedy wys³ano kanoników Micha³a Rajskiego i Stanis³awa Kierskiego(sejmik trwa³ wówczas kilka dni)408. W tym samym okresie 1696-1702 kapitu³a gnieŸnieñ-ska wys³a³a jedynie 4 deputacje, przewa¿nie jednoosobowe409. S³aba aktywnoœæ sejmikowakapitu³y krytykowana by³a przez prymasa Micha³a Radziejowskiego. W jednym ze swoichlistów do kapitu³y pisa³: „Dobry to zwyczaj bywa³, gdy zawsze Capitulares wyprawowa³opersonas na ka¿dy sejmik, to siê takowe nie dzia³y inkonweniencje in contumaciam. Je¿elikto siê o co skar¿y³, in promptu zaraz replika by³a et informatio. Trzeba na potym tego prze-strzegaæ”410. O aktywnoœci deputatów duchownych mog¹ œwiadczyæ liczne w materiale sej-mikowym supliki, zg³aszane przez ko³o z proœbami o awanse i wynagrodzenie znamienit-szych przedstawicieli wielkopolskiego kleru. Wys³ani deputaci po powrocie zobowi¹zanibyli do z³o¿enia kapitule relacji411.

Senatorowie, czyli „rady œwieckie”, najwy¿si rang¹ obywatele obu województw wiel-kopolskich, to grupa nadzwyczaj liczna, obejmuj¹ca w obu województwach ³¹cznie 15urzêdów oraz starostê generalnego Wielkopolski, piastuj¹cego zawsze urz¹d senatorskiw s¹siednim województwie (z powodu zakazu ³¹czenia generalstwa z miejscem w senaciewielkopolskim)412.

Zachowane relacje z obrad sejmiku i wzmianki w laudach informuj¹ o obecnoœci sena-torów podczas zgromadzeñ sejmikowych i odgrywaniu przez nich czêsto wa¿nej roli. Jedy-nie w okresach zamieszania politycznego czy wojennego sejmik czêsto utyskiwa³ na nisk¹frekwencjê senatorów, nakazuj¹c marsza³kom pisanie listów z zaproszeniami na obrady413.

94

406 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 337.407 H. Karbownik, Udzia³ przedstawicieli kapitu³ w sejmach i sejmikach dawnej Rzeczypospolitej (w XV-

-XVIII wieku), CPH, 22 (1970), z. 2, s. 169-176.408 AA Poznañ, Acta Cap. Posn., CP 56, k. 341, 352, 356, 357, 363, 412v, 466v, 479, 505, 506v, 507v,

508; CP 58, k. 34, 161, 167, 274.409 AA Gniezno, Acta Cap. Gnesn., B28, k. 684, 705, 893; B29 k. 63v.410 List z Warszawy – 28 XI 1700 (AA Gniezno, Listy arcybiskupa Radziejowskiego, Nr 3287).411 Odnaleziono tylko jedn¹ informacjê na jej temat: „Perillustres domini deputati ad comitiola

Sredensia facerunt relationum actorum in comitiolis, quem grato animo susceperunt et acceptave-runt perillustres domini” (AA Poznañ, Acta Cap. Posn., CP 56, k. 479). M. Zwierzykowski, Sejmikwojewództw, s. 412.

412 Szczegó³owy wykaz urzêdów senatorskich w województwach zob. rozdzia³ 1.1.413 AS, s. 827, 311, 351, 462, 474, 490, 494, 495, 500, 508.

Tylko wyj¹tkowo zdarza³y siê sytuacje, takie jak przypadek kasztelana kamieñskiego JózefaStanis³awa Potockiego, który nie pojawia³ siê w województwach nigdy, jako posesjonatw krajach ruskich – podczas pospolitego ruszenia sejmik wybiera³ zastêpcê do prowadzeniachor¹gwi powiatowej414. Liczba i ranga obecnych senatorów zale¿na by³a oczywiœcie od wagiomawianych na sejmiku spraw i terminu, w jakim siê odbywa³. Sejmikowanie w trakcie sej-mu, rad senatu czy dzia³alnoœci centralnych komisji skarbowych powodowa³o, w sposóboczywisty, zmniejszenie liczby senatorów przybywaj¹cych do Œrody.

Kolejn¹, liczn¹ i niezwykle wa¿n¹ grupê sejmikuj¹cych stanowili „dygnitarze i urzêd-nicy”, czyli utytu³owani przedstawiciele szlachty obu województw. Maksymalnie grupa tamog³a liczyæ nawet ponad sto osób z grona urzêdników ziemskich i grodzkich (zob. roz-dzia³ 1.1), jednak z powodu przed³u¿aj¹cych siê niejednokrotnie wakansów lub opóŸnieñw nominacjach, nigdy nie dochodzi³a do tej liczby. Podczas obrad sejmikowych w Œrodziedoœæ czêsto obecni bywali urzêdnicy innych ziem i województw, maj¹cy jednak posesjew Wielkopolsce. Fakt ten powoduje dodatkowe powiêkszenie tej grupy. Zaliczyæ do niejtrzeba równie¿ tytularnych starostów maj¹tkowych, nale¿¹cych równie¿ do najznamieni-tszej szlachty. W³aœnie z grupy urzêdniczej wywodzi³o siê wielu aktywnych i doœwiadczo-nych uczestników ¿ycia sejmikowego. W Wielkopolsce w XVII i XVIII w. by³o ok. 26 sta-rostw – liczba ta zmienia³a siê jednak wraz ze zjawiskiem wydzielania i nazywaniastarostwami maj¹tków bêd¹cych wczeœniej jedynie dzier¿awami415.

Najliczniejsz¹ i jednoczeœnie stanowi¹c¹ o obliczu sejmiku województw poznañskie-go i kaliskiego grup¹ uczestników obrad stanowi³o ca³e pozosta³e „rycerstwo”. Zaliczyætu nale¿y zarówno szlachtê o znacznym maj¹tku, sk³adaj¹cym siê z kilku, lub nawet kil-kunastu wsi i miast, synów b¹dŸ krewnych senatorów i urzêdników, jak równie¿ ubo¿-szych przedstawicieli szlachty wielkopolskiej416, przybywaj¹cych w orszakach swychpatronów b¹dŸ w celu za³atwienia konkretnych handlowych lub rodzinnych spraw,nie zawsze zwi¹zanych z celem obrad sejmikowych. Na przyk³ad, w dniu 18 wrzeœnia1710 r., podczas rozpoczêtego dwa dni wczeœniej sejmiku z limity prywatn¹ transakcjêzawarli Wojciech Parczewski i Aleksander Szlichtyng417.

W literaturze przedmiotu nie ma zgody co do udzia³u w sejmikach szlachty nie-osiad³ej. Doœæ trafne wydaje siê zwrócenie uwagi przez Ludwika £ysiaka na sk³adpospolitego ruszenia i powi¹zania obowi¹zku uczestniczenia w nim z prawem do obec-noœci w kole sejmikowym418. Lauda województw wielkopolskich tak okreœlaj¹ zobo-wi¹zanych do udzia³u w pospolitym ruszeniu: „którzy tylko nomen nobilitaris na sobie


95

414 Laudum z 18 III 1697 (AS, s. 93).415 W. Dworzaczek, Sk³ad spo³eczny, s. 284.416 W obu województwach wielkopolskich szlachta zagrodowa nie by³a zbyt liczna, lecz w bada-

nym okresie pewne jej skupiska znajdowa³y siê w powiatach: gnieŸnieñskim, pyzdrskim i kaliskim.Proces komasacji gruntów i wypierania elementów mniej zaradnych gospodarczo, trwaj¹cy od po³owyXVII w. powodowa³ sta³e zmniejszanie liczebnoœci tej kategorii szlacheckiej. W. Dworzaczek, Z wiel-kopolskich zagadnieñ demograficznych, RH, 17 (1948), s. 196-226.

417 AP Poznañ, Gr. Wschowa 104, k. 54 (Teki Dworzaczka, 1710 \TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\WSCH_1.X#4404 (Nr. 77 VII).

418 L. £ysiak, O spo³ecznym sk³adzie sejmików ziemskich, s. 115-116.

uzurpuj¹”419, „ktokolwiek szlachcicem siê urodziwszy do pospolitego ruszenia ex legenale¿y”420. Problemu tego nie da siê niestety rozwi¹zaæ z uwagi na lakonicznoœæ Ÿróde³,nale¿y jednak mieæ na uwadze i rozró¿niaæ sam fakt przybywania na sejmik od aktywne-go w nim uczestniczenia w postaci zabierania g³osu b¹dŸ kandydowania do funkcji sej-mikowych i g³osowania. Nawet bierna obecnoœæ biedoty szlacheckiej, stoj¹cej z regu³yza swymi bogatszymi wspó³braæmi i patronami, mog³a wp³ywaæ na atmosferê obrad,zmieniaj¹c czasem ich przebieg.

Szlachta niepe³ni¹ca funkcji urzêdniczych, ani nienosz¹ca tytu³ów ziemskich, od-grywa³a niejednokrotnie znacz¹c¹ rolê polityczn¹, zaznaczaj¹c obecnoœæ w dzia³alnoœcisejmiku. Tak by³o na przyk³ad w okresie rokoszu ³owickiego, kiedy to stanowi³a podsta-wê opozycji kontystowskiej w Wielkopolsce, decyduj¹c o rokoszowym obliczu ca³ej pro-wincji. Pod poznañsk¹ manifestacj¹ z 13 stycznia 1698 r. wœród 183 podpisów tylko czte-ry z³o¿one zosta³y przez senatora i urzêdników, pozosta³e nale¿¹ do œredniej i drobnejszlachty421.

Od aktywnego uczestnictwa w obradach sejmiku odsuwano moc¹ uchwa³ sejmiko-wych wszystkich zalegaj¹cych z podatkami, którzy w okreœlonym terminie nie wyp³acilipoborcy nale¿nych sum422. Czyniono to równie¿ w stosunku do osób, na których ci¹¿y³ywyroki s¹dowe. Zdarza³o siê, ¿e niewygodnych przeciwników s¹dowych rugowa³a samaszlachta, u¿ywaj¹c niejednokrotnie si³y. Sta³o siê tak na przyk³ad podczas zgromadzeniasejmiku 27 lipca 1696 r., kiedy to Damian Garczyñski wraz ze swymi towarzyszamiuniemo¿liwi³, gro¿¹c szablami, dostêp do ko³a sejmikowego Janowi Skrzetuskiemu,z którym toczy³ wieloletni spór s¹dowy423.

Pamiêtaæ nale¿y w tym miejscu równie¿ o deputacjach wojskowych, przybywaj¹cychw imieniu swych chor¹gwi i regimentów. Deputaci wojskowi, którymi byli zazwyczaj szla-checcy towarzysze przedniejszych chor¹gwi, wystêpowali zazwyczaj z proœbami o wyp³atêzaleg³ego ¿o³du czy hiberny, przyznanie zapomogi dla zwolnionych z niewoli424. Ichudzia³ w obradach, je¿eli nie byli równoczeœnie w³aœcicielami dóbr ziemskich w Wielko-polsce, ogranicza³ siê do wykonania zleconej misji, bez prawa czynnego uczestnictwa.

96

419 Laudum z 26 IX 1696 (AS, s. 38).420 Laudum z 18 III 1697 (AS, s. 90-91). Tak wskazano wówczas grupê, która zobowi¹zana by³a do

z³o¿enia przysiêgi przed wyruszeniem w pospolitym ruszeniu na elekcjê.421 AS, s. 128-129. Pojêcie drobnej szlachty w odniesieniu do Wielkopolski sprecyzowa³ W. Dwo-

rzaczek w swym artykule poœwiêconym wielkopolskiej reprezentacji sejmowej. Zalicza³ do niej jedy-nie w³aœcicieli cz¹stkowych, posiadaj¹cych mniej ni¿ jedn¹ wieœ (W. Dworzaczek, Sk³ad spo³eczny,s. 307). Nale¿a³oby siê jednak zastanowiæ nad tak ostrym podzia³em. W Wielkopolsce, w badanymokresie, fakt dzier¿enia jednej czy dwóch niewielkich wsi nie oznacza³ tego samego, co na przyk³ad naMazowszu. Dwuwioskowy szlachcic wcale nie musia³ byæ uwa¿any za œredniego. Pomocny w tej mate-rii pozostanie wskaŸnik taki jak pe³nienie urzêdów czy funkcji sejmikowych.

422 Laudum z 23 X 1696 (AS, s. 56): „Jeszcze dla wiêkszego obostrzenia retentorum podatków,ichm. renitentes omni activitate na sejmikach, elekcjach jako i w s¹dach wszelakich, ad obiectionemcuiusuis carere powinni pot¹d, pok¹d zupe³nej nie uczyni¹ skarbowi satysfakcyi”.

423 Fragment protestacji Jana Skrzetuskiego przeciw Damianowi Garczyñskiemu – wniesionejw Nakle, 27 VIII 1696 (AS, s. 30-31).

424 AS, 9, 197, 253, 724, 848, 851.

Na koniec wspomnieæ trzeba i o plebejskich uczestnikach sejmikowych zgroma-dzeñ, reprezentuj¹cych miasta i wsie prowincji (czasem tak¿e i w³asne interesy), przy-bywaj¹cych na sejmik z konkretnymi petycjami. Pomimo i¿ nie mieli praw przys³u-guj¹cych szlacheckim uczestnikom sejmiku, ich obecnoœæ by³a nieod³¹cznym i wa¿nymelementem wielu zgromadzeñ. Najczêœciej na obrady przybywali pos³owie g³ównychmiast wielkopolskich, szczególnie Poznania i Kalisza, a ich zadaniem by³a troska o za-chowanie przywilejów miejskich oraz przeforsowanie uchwa³ dotycz¹cych aktualnychproblemów spo³ecznych i gospodarczych425. O akceptowaniu przynajmniej przez czêœæszlachty uczestniczenia w sejmiku mieszczan z mniejszych miast œwiadczyæ mo¿e frag-ment ordynacji szlacheckiego miasteczka £ob¿enicy, nak³adaj¹cy na burmistrza obo-wi¹zek obecnoœci na sejmiku. Dyktuj¹c ordynacjê 7 stycznia 1693 r., nied³ugo przedœmierci¹, kasztelan kaliski Jan Korzbok £¹cki, sam bêd¹c aktywnym uczestnikiemsejmików opisa³ ten obowi¹zek doœæ obszernie: „Znajduj¹c t¹ niedba³oœæ w mieœcie tem,i¿ z burmistrzów miast ró¿nych rzadki kto bywa na sejmikach, a osobliwie podatko-wych, gdzie na ten czas najbardziej o rzecz miasta chodzi, st¹d nie bêd¹c informowanesejmiki, na miasta ró¿ne ciê¿ary wal¹, tak i¿ przez to gin¹c i upadaæ musz¹. Z tej nie-dba³oœci strzelców królewskich wolnoœæ po miastach nadana, tudzie¿ i pogorzelców li-bertacyje podobno ju¿ zaginê³y, i¿ siê nikt przy tej dawnej i po¿ytecznej wszystkim mia-stom nie mia³ oprzeæ konstytucyi. Wiêc lubo¿ to rzecz pewna, ¿e miasta na sejmikachg³osów nie maj¹, ale przecie przez protekcyj¹, tudzie¿ supliki do ko³a rycerskiego sejmi-kowego podane, wiele sobie sprawiæ mog¹. Czego ja zabiegaj¹c, w tem to mieœcie mojej£ob¿enicy to postanawiam, jako¿ i w innych miastach moich za pomoc¹ Bosk¹ to¿ po-stanowiæ umyœli³em, to jest, aby ka¿dy burmistrz na sejmiku Szrzedzkim, a osobliwiepodatkowym, lubo sam obecny bywa³, lubo drugiego z burmistrzów na swoje miejsceposy³a³, gdzie i na których sejmikach zmówiwszy siê z miast inszymi burmistrzami, acznie g³osem, jednak¿e uni¿on¹ suplik¹ do ko³a sejmikowego podan¹, o zachowanie mia-sta przy prawach onym¿e s³u¿¹cych z nale¿yt¹ submisyj¹ prosiæ i upominaæ siê bêd¹.[...] A ¿e i to nie mniejsza ruiny miast jest przyczyna, ¿e za t¹¿e niedba³oœci¹ nie wiedz¹miasta, co za prawa koronne i sejmikowe po sobie maj¹, czasem tylko na jednym uni-wersale subkolektora polegaj¹c. Zaczem którykolwiek burmistrz na sejmiku bêdzie,tedy mieæ przy sobie powinien wszystkie konstytucyje koronne, lauda i insze prawa, domiasta nale¿¹ce, przedtem i na potem postanowione, które te¿ burmistrz przysz³y spra-wiæ miastu z publicznej percepty zaraz jako najprêdzej powinien”426.

O liczbie obecnych podczas obrad sejmiku, i to zaledwie w du¿ym przybli¿e-niu, informuje kilka zachowanych relacji z sejmiku i wiadomoœci z gazet rêkopiœmien-nych. Si³¹ rzeczy najliczniejsze bywa³y zgromadzenia sejmikowe odbywane w obo-zach, podczas wyprawy pospolitego ruszenia. Na sejmiku 9 lipca 1703 r., podczasktórego zawi¹zano konfederacjê œredzk¹, mia³o byæ obecnych oko³o czterystu szlach-


97

425 Problem uczestnictwa pos³ów miasta Poznania w sejmiku œredzkim przedstawi³ M.J. Mika,Udzia³ Poznania w sejmach, s. 125-126.

426 D. Mazek, Ku ozdobie i profitowi. Prawodawstwo miast prywatnych Wielkopolski 1660-1764,Warszawa 2003, s. 117-118; zob. te¿ Z. Kulejewska-Topolska, Nowe lokacje miejskie w Wielkopolsce,s. 96-97.

ty427. Podczas zgromadzenia pod Nakwaszynem w 1703 r., jak donosi³y wiadomoœcigazetowe, mia³o byæ nawet do 6 tys. szlachty428. W tym samym czasie, 15 paŸdziernika1703 r. odby³ siê zjazd zwolenników Augusta II w Kaliszu „cum summa frequentia et nu-merosissima nobilitate, ¿e siê pomieœciæ w tym koœciele [ojców Kanoników Regularnych– M.Z.] ledwo mogli”429. 3 listopada 1703 r. w obozie pospolitego ruszenia odby³o siêko³o sejmikowe: „in plurima frequentia et praesentia ichm. panów braci senatorów, wo-jewody poznañskiego, miêdzyrzeckiego, œrzemskiego, przemienskiego [przemêckiego –M.Z.], krzywiñskiego kasztelanów. Drudzy ichm., jako to gnieŸnieñski i inni dziœ maj¹przybyæ do ko³a naszego”430. Podczas sejmiku pod Koœcianem 9 czerwca 1704 r. anoni-mowy korespondent odnotowa³, ¿e: „by³a frekwencja ichm. braci wiêcej nad 500 samejszlachty gospodarzów, ca³ego zaœ zjazdu mog³o byæ 600 ludzi”431. Podczas kolejnegozjazdu w Koœcianie, 2 grudnia 1704 r., zwo³anego przez Stanis³awa Leszczyñskiego,mia³o byæ obecnych a¿ 12 senatorów432. W obszernym diariuszu sejmiku 7 I 1710 r. od-notowano: „Senatorowie ci byli: genera³, wojewoda poznañski, kasztelani gnieŸnieñski,œrzemski, miêdzyrzecki, santocki, nakielski, przemêcki, lêdzki. Pierwszego dnia szlach-ty by³o na 700, którzy byli na to przyjechali, aby jak¹ folgê ratione Sasów uradzieli, aledaremna ich fatyga”433. O sejmiku w Œrodzie 13 kwietnia 1711 r. zapisano w gazecie, ¿e„odprawi³ siê [...] in magno concursu szlachty wielkopolskiej”434. Na nadzwyczajnymsejmiku w Œrodzie 12 czerwca 1711 r. Micha³ Kazimierz Raczyñski kasztelan gnieŸnieñ-ski odnotowa³: „na tym sejmiku mniejsza frekwencja, mniejszy by³ ferwor braci”435.Inaczej by³o podczas wa¿nego sejmiku relacyjnego po zakoñczeniu Sejmu Niemego1717 r. – wiemy jednak tylko, ¿e podczas obrad by³a „numerosa szlachty frequentia”436.20 sierpnia 1720 r. wojewoda kaliski Stefan Leszczyñski wnioskowa³: „wielka frekwen-cyja ichm. tak ex senatorio, jako i equestri ordine oczywiœcie pokazuje, ¿e szczerze chc¹siê do tego aplikowaæ, aby ten sejmik szczêœliwie stan¹³”437.

98

427 K. Jarochowski, Dzieje panowania Augusta II od wst¹pienia Karola XII na ziemiê polsk¹ do elekcjiStanis³awa Leszczyñskiego (1702-1704), Poznañ 1874, s. 343-344.

428 Informacje w wiadomoœciach z Kalisza – 15 X 1703 (AS, s. 375).429 Informacje w wiadomoœciach z Kalisza – 20 X 1703 (AS, s. 377).430 Informacje w wiadomoœciach spod Uniejowa – 3 XI 1703 (AS, s. 382).431 Informacje w wiadomoœciach spod Koœciana – 12 VI 1704 (AS, s. 427) – dziêki licznemu zgro-

madzeniu uda³o siê wówczas odstraszyæ oddzia³ szwedzki, wys³any dla rozpêdzenia zjazdu. Informa-cje te potwierdzono w wiadomoœciach z Poznania – 20 VI 1704 (AS, s. 428): „Kongres koœciañski die9 praesentis odprawi³ siê in praesentia jm. pana wojewody inowroc³awskiego, genera³a wielkopolskie-go, ichm. panów poznañskiego, gnieŸnieñskiego, nakielskiego, bydgoskiego kasztelanów i szlachty innumero 600, pod dyrekcj¹ jm. pana stolnika wschowskiego zakoñczony”.

432 Informacja o sejmiku w liœcie do podkanclerzego lit. S.A. Szczuki – 11 XII 1704 (AS, s. 451).433 AS, s. 579.434 Informacja w wiadomoœciach z Poznania – 17 IV 1711 (AS, s. 643).435 List M.K. Raczyñskiego kasztelana gnieŸnieñskiego do kanclerza w. kor. J. Szembeka – Woj-

nowice, 17 V 1711 (AS, s. 648).436 Informacje w wiadomoœciach z Poznania – 19 III 1717 (AS, s. 866).437 List S. Leszczyñskiego wojewody kaliskiego do kanclerza w. kor. J. Szembeka – Œroda, 20 VIII

1720 (AS, s. 926).

Czasami wzmiankê o frekwencji znaleŸæ mo¿na nawet w tekœcie samego laudum –na przyk³ad w laudum sejmiku 26 kwietnia 1706 r.: „gdy numerosior ichm. bracifrekwencja, a zatym tym doskonalsze obrady wspieraæ onê¿ [ojczyznê – M.Z.] zaczy-naj¹”438.

3.4. Kompetencje

Ju¿ na pocz¹tku niniejszego podrozdzia³u trzeba zaznaczyæ, ¿e ustalenie i szczegó³oweomówienie kompetencji samorz¹du sejmikowego w epoce staropolskiej, przy zastoso-waniu dzisiejszych pojêæ, jest niemo¿liwe. Wynika to przede wszystkim z faktu, ¿edzia³alnoœci sejmikowej nie regulowa³y wówczas, poza drobnymi kwestiami procedural-nymi, ¿adne akty prawne, a ogromny wp³yw na bie¿¹ce funkcjonowanie, w tym tak¿ekompetencje, mia³y zwyczaje, specyfika lokalna oraz okolicznoœci, w jakich przysz³odzia³aæ danemu sejmikowi. Nie mo¿na wskazaæ dok³adnego zakresu kompetencji, po-niewa¿ sejmik zajmowa³ siê bardzo wieloma, ró¿norodnymi sprawami, w miarê jakwp³ywa³y przed ko³o sejmikowe. By³y w zasadzie kompetencjami potencjalnymi, reali-zowanymi w miarê pojawiaj¹cego siê zapotrzebowania – brak równie¿ rozdzieleniakompetencji pomiêdzy ró¿nymi instytucjami pañstwa szlacheckiego, co dodatkowogmatwa³o sytuacjê439. Historyk zajmuj¹cy siê przesz³oœci¹ lokalnych samorz¹dów mo¿ejednak ustaliæ przynajmniej czêœæ kompetencji, jakie w danym okresie by³y najczêœciejrealizowane. W literaturze przedmiotu, jak dotychczas, nie podjêto próby bardziej teo-retycznego ujêcia zagadnienia. Dariusz Maki³³a zebra³ ogólne kompetencje sejmikowe,analizuj¹c najwa¿niejsze cele wydatkowania funduszy440. Andrzej B. Zakrzewski w swo-jej ksi¹¿ce poœwiêconej sejmikom litewskim wspomnia³ o koncepcji Adama Lityñskie-go, który wyodrêbni³ sprawy gospodarcze, skarbowe, wojskowe i kompetencje z zakresuwymiaru sprawiedliwoœci441, czy T. Kostkiewicza, który dostrzeg³ w praktyce sejmikówruskich kompetencje w zakresie kszta³towania kultury442. Zakrzewski, bardzo s³uszniewskaza³, ¿e precyzyjne rozdzielanie znacznej czêœci kompetencji nie jest mo¿liwe, z u-wagi na ich przeplatanie siê. Postulowa³ jednak wyró¿nienie kilku obszarów sejmikowejaktywnoœci, takich jak: dzia³alnoœæ skarbowa, dzia³alnoœæ wojskowa i policyjna, wywodyszlachectwa, opieka i dobroczynnoœæ, budowa pomieszczeñ s¹dowych i sejmikowych,wspomaganie remontów budowli koœcielnych oraz sprawy ró¿ne443. Zgadzaj¹c siê zasad-niczo z powy¿sz¹ klasyfikacj¹ obszarów kompetencji, trzeba jednak dokonaæ pewnego


99

438 AS, s. 500.439 D. Maki³³a, W³adza wykonawcza, s. 187: „Niemo¿noœæ zharmonizowania systemu lokalnych

w³adz samorz¹dowych i centralnych w³adz pañstwowych, a zw³aszcza sejmu i sejmików, pog³êbi³ brakœcis³ego rozgraniczenia kompetencji oraz okreœlenia sfer odpowiedzialnoœci”.

440 D. Maki³³a, W³adza wykonawcza, s. 195 i nn.441 A. Lityñski, O modelu monografii sejmiku, CPH, 37 (1985), z. 1, s. 149.442 T. Kostkiewicz, Dzia³alnoœæ kulturalna sejmiku ruskiego, PHP, 13 (1939), z. 3, s. 124-185.443 A.B. Zakrzewski, Sejmiki Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego XVI-XVIII w. Ustrój i funkcjonowanie:

sejmik trocki, Warszawa 2000, s. 191.

poszerzenia, a jednoczeœnie po³¹czenia kilku z wymienionych wy¿ej sfer dzia³alnoœciw zbiorcz¹ kategoriê kompetencji samorz¹dowych.

Jedn¹ z g³ównych kompetencji sejmikowych, o której nie wspomnia³ Adam Lityñskiani Andrzej B. Zakrzewski by³ niew¹tpliwie udzia³ w ¿yciu politycznym pañstwa, reali-zowany zarówno w ramach systemu parlamentarnego, jak i bezpoœrednio. Ko³o sejmiko-we i jego funkcjonariusze byli jedn¹ z form reprezentacji lokalnej wspólnoty szlachec-kiej, czy pojedynczych jej cz³onków w ¿yciu politycznym pañstwa, ale tak¿e, poœrednio,przedstawicielem ludnoœci miast i poddanych. W tym obszarze kompetencyjnym sejmi-ki posiada³y uprawnienia do wysy³ania pos³ów na sejmy, do króla, prymasa, ministróworaz wszystkich tych, od których dzia³ania mog³y zale¿eæ losy terytorium sejmikowego –w udzielanych swoim emisariuszom, obszernych nieraz instrukcjach sejmik dawa³ wy-raz swoim d¹¿eniom politycznym, opinii na temat projektów reformatorskich zg³asza-nych przez w³adze centralne, a tak¿e prezentowa³ w³asne pomys³y i projekty. Ko³o sej-mikowe mog³o tak¿e prowadziæ politykê za pomoc¹ korespondencji, tak na p³aszczyŸnieregionalnej, jak i na linii prowincja-centrum. W chwilach trudnych dla pañstwa, pod-czas wojen, sejmik w celach obrony swoich interesów zdobywa³ siê nawet na kontaktyz obcymi monarchami (w omawianym okresie by³ to król Szwecji Karol XII), czy obcymiwojskami – te kwestie by³y jednak doœæ dra¿liwe i dzieli³a je zaledwie cienka linia odzdrady w myœl prawa pañstwowego. Celem dzia³añ (kompetencji) politycznych sejmikuby³y zarówno sprawy ogólnopañstwowe, ogólnostanowe, jak i obrona ró¿norodnychinteresów lokalnej wspólnoty terytorialnej (wszystkich stanów) – bezpieczeñstwo wew-nêtrzne i zewnêtrzne, nienaruszalnoœæ granic, u³atwienia handlu i dzia³alnoœci gospo-darczej, ochrona ubogich. W zwi¹zku z tym, w sejmikowej polityce miesza³y siê ze sob¹sprawy najwy¿szej wagi z drobnymi z punktu widzenia pañstwa, partykularnymi intere-sami. Omawiaj¹c kompetencje polityczne sejmiku nie mo¿na zapomnieæ o potê¿nymnarzêdziu, pozostaj¹cym w arsenale sejmikowej polityki, jakim by³o prawo do zawi¹zy-wania konfederacji. W interesuj¹cym nas okresie w Wielkopolsce korzystano z niegowielokrotnie, czasem nawet poci¹gaj¹c do konfederacji inne sejmiki444. Podczas konfe-deracji bardzo czêsto dochodzi³o do uchwalania przez sejmik rot przysiêgi, które wyko-naæ mia³a wielkopolska szlachta. Niewykonanie polecenia sejmikowego groziæ mog³opowa¿nymi konsekwencjami – z pozbawieniem aktywnego g³osu lub egzekucjami woj-skowymi na czele445.

Niew¹tpliwie fundamentalne znaczenie dla istnienia i dzia³alnoœci sejmiku we wszyst-kich aspektach mia³y kompetencje skarbowe. Rozbudowywane stopniowo od XVI stule-cia, na prze³omie XVII i XVIII w. uzyska³y najwiêkszy zakres. Dopiero w 1717 r. uleg³yniemal ca³kowitej likwidacji. W szczytowym okresie rozleg³oœci swojej w³adzy skarbo-wej sejmik pozostawa³ przynajmniej teoretycznie pod zwierzchnictwem sejmu, któryw³adny by³ decydowaæ o zwiêkszeniu lub redukcji armii (na któr¹ przeznaczano wiêk-szoœæ dochodów pañstwowych), o uchwalaniu nowych podatków i ich podziale (reparty-cji) na poszczególne województwa czy ziemie. Od 2. po³owy XVII w., kiedy przyjê³o siêdzielenie komputu wojska pomiêdzy terytoria sejmikowe, lokalne wspólnoty zobo-

100

444 AS, 17.445 AS, s. 73, 90-91.

wi¹zane by³y do utrzymania przypisanych sobie jednostek przez wskazany moc¹ kon-stytucji sejmowej okres. Zaledwie kilka Ÿróde³ dochodów pozostawa³o w wy³¹cznejgestii sejmiku – by³y to podatki czopowe i szelê¿ne z miast oraz miasteczek, czy dochodyz fundacji na wykup wiêŸniów z pogañskiej niewoli446. Sejmik na prze³omie XVIIi XVIII wieku posiada³ ju¿ rozleg³¹ w³adzê nie tylko w kwestii wykonania uchwa³ sejmo-wych – wyboru sposobu opodatkowania (modus contribuendi) na wojsko, wyboru pobo-rców, podzia³u swojego terytorium na okrêgi poborcze, rozliczania poboru podatkówi zarz¹dzania egzekucji, ale w sytuacji coraz czêstszego zrywania sejmów, w obliczutrwaj¹cych wojen potrafi³ samodzielnie podejmowaæ uchwa³y podatkowe i swobodnie jemodyfikowaæ447. Samorz¹d sejmikowy nadzorowa³ prawid³owoœæ taryf podatkowych448,wed³ug których wybierano podatki, zarz¹dza³ rewizje taryf449, do których mianowa³w³asnych funkcjonariuszy, rozlicza³ i kwitowa³ poborców, przyjmowa³ skargi na zanied-bania i nieprawid³owoœci w procesie podatkowym, a nawet uchwala³ sankcje, takie jakzwielokrotniona egzekucja zaleg³oœci450 czy pozbawienie praw publicznych451.

W omawianym okresie wykszta³cony by³ ju¿ w pe³ni skarb wojewódzki (sejmikowy),do którego w sposób formalny nale¿a³y wszystkie wp³ywy podatkowe zbierane na pod-leg³ym terytorium – niezale¿nie, czy uchwali³ je sejm, czy sejmik. Z tego skarbu pokry-wano w pierwszej kolejnoœci nale¿noœci narzucone z zewn¹trz, na mocy konstytucji sej-mowych, pozosta³e pieni¹dze lub delaty (zaleg³oœci podatkowe) wydawano na celesamorz¹dowe452 lub tezauryzowano. Zacieranie siê podzia³u miêdzy pieniêdzmi ogó-lnopañstwowymi a dochodami samorz¹dowymi spowodowane by³o tym, ¿e doœæ czêstoko³o sejmikowe albo Komisja Skarbowa Poznañska zmuszone by³y do zamienianiaosch³ych asygnacji podatkowych na pewniejsze pieni¹dze z czopowego i szelê¿nego. Pie-ni¹dze niewydane przez sejmik przetrzymywali poborcy, do czasu otrzymania ostatecz-nych asygnacji, natomiast dochody z czopowego i szelê¿nego, wp³ywaj¹ce regularnie,corocznie, deponowano na ratuszu poznañskim, a póŸniej u oo. jezuitów453. Kiedy gro-madzone przez lata oszczêdnoœci osi¹gnê³y ju¿ kwotê kilkuset tysiêcy z³otych, sejmikpodj¹³ próbê zmierzaj¹c¹ do wykupienia zastawionego starostwa drahimskiego z r¹kw³adców pruskich. Planowano, ¿e po wykupie starostwo to bêdzie w³asnoœci¹ woje-wództw, a dochody z niego zasilaæ bêd¹ skarb sejmikowy. Pomimo poparcia sejmowegoz planów tych, z oczywistych wzglêdów, nic nie wysz³o454. W najgorszym czasie wojnypó³nocnej zdarza³y siê jednak okresy, w których skarb œwieci³ pustkami i brakowa³o nanajpilniejsze wydatki. Wówczas sejmik mia³ w³adzê zaci¹gania po¿yczek, z której kilku-


101

446 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 89 i n.447 AS, s. 38, 55. Na temat polityki podatkowej sejmiku zob. szerzej M. Zwierzykowski, Komisja

Skarbowa Poznañska, s. 45 i nn.448 AS, s. 226, 543, 593, 611, 641, 659, 660, 687, 701, 713, 715, 723, 750, 757, 775, 840, 850.449 AS, s. 181, 596, 633, 671, 763, 840.450 AS, 56, 260, 502.451 AS, s. 56.452 AS, s. 53.453 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 45 i nn.454 AS, s. 1001, 1029, 1032, 1072, 1089.

krotnie korzysta³455. Jak ju¿ wspominano wy¿ej, po 1717 r. w gestii samorz¹du sejmiko-wego pozosta³y jedynie kompetencje skarbowe zwi¹zane z administrowaniem i wydat-kowaniem wp³ywów z podatków czopowego i szelê¿nego, pozosta³e podatki wyjêto spodw³adzy samorz¹du.

Wœród kompetencji sejmiku poczesne miejsce zajmowa³y sprawy wojskowe i policyj-ne. W wiêkszoœci wynika³y z koniecznoœci wyp³at ¿o³du dla uchwalonego przez sejmwojska komputowego, ale dotyczy³y tak¿e nadzoru sejmikowego nad prawid³owoœci¹wybierania przez jednostki wojskowe hiberny z dóbr królewskich i duchownych z obuwojewództw wielkopolskich456. W tym zakresie sejmik doœæ œciœle wspó³pracowa³ z het-manami, czêsto wysy³aj¹c do nich poselstwa lub listy, domagaj¹c siê konkretnychdzia³añ457. W okresach zamieszania wewnêtrznego sejmik by³ w³adny wstrzymywaæwyp³aty, wskazywaæ æwierci, które nale¿a³o wyp³acaæ wojsku, szczególnie jeœli zacho-dzi³y uzasadnione podejrzenia o jego lojalnoœæ wobec pañstwa458. Sejmik posiada³równie¿ w³adzê powo³ywania w³asnych jednostek wojskowych, zarówno na potrzebymilitarne, jak i policyjne, po 1716 r. przez d³ugi czas z nich jednak nie korzysta³. W nad-zwyczajnych okolicznoœciach ko³o mog³o zwo³aæ pospolite ruszenie459. Okres wojnypó³nocnej spowodowa³, ¿e na sejmik spad³a niezbyt po¿¹dana koniecznoœæ wspó³pracyz oddzia³ami obcych wojsk, przy organizowaniu przemarszów, poborze kontrybucji,wyznaczaniu kwater i wy¿ywieniu ludzi oraz zwierz¹t. Sejmik doœæ aktywnie wyko-nywa³ te zadania, upatruj¹c w tym jednego sposobu ratowania resztek niszczonych ze-wsz¹d maj¹tków swoich oraz swoich poddanych460.

Posiadanie w³asnych finansów umo¿liwia³o samorz¹dowi sejmikowemu podejmo-wanie wielu czynnoœci, które bez pieniêdzy by³yby niemo¿liwe. Sejmik przyznawa³,w wiêkszoœci wy³¹cznie na podstawie w³asnych, arbitralnych decyzji, wynagrodzeniadla swoich funkcjonariuszy, czyni³ wydatki na liczne zadania samorz¹dowe, wnoszonepod obrady przez szlachtê, ale tak¿e mieszczan czy duchowieñstwo. To w³aœnie one two-rzy³y kolejn¹, obszern¹ grupê kompetencji sejmikowych, zwi¹zanych z samorz¹dnoœci¹terytorialn¹. Sejmik uchwala³ zapomogi finansowe dla zas³u¿onych, zubo¿a³ych, ran-nych, wiêzionych wojskowych461, ale tak¿e cywilnych wspó³braci462, dla pogorza³ych,zrujnowanych lub podtopionych miejscowoœci463. Wspiera³ poprawê bruków i odbudo-wê ró¿nych budynków miejskich464 – przede wszystkim jednak browarów, z których

102

455 AS, s. 543, 582, 601, 606, 630.456 AS, 74, 91, 100.457 AS, s. 55, 75, 94, 100.458 AS, s. 21, 102.459 Zob. podrozdzia³ 2.4.460 AS, s. 171, 175.461 AS, s. 58, 95, 161, 196, 226, 315, 424, 433, 438, 526, 531, 593, 652, 733, 851.462 AS, s. 418, 467, 526, 535, 538, 545, 548, 641, 733, 760, 776, 784, 895.463 AS, s. 38, 39, 57, 76, 195, 199, 200, 238, 454, 460, 473, 475, 485, 488, 508, 512, 572, 573, 597, 641,

651, 700, 706, 723, 724, 734, 742, 750, 786, 787, 795, 802, 812, 895, 897.464 AS, s. 58 – w 1696 r. sejmik nakaza³ zabudowê placów prywatnych w Œrodzie, pod groŸb¹ prze-

jêcia ich przez innych chêtnych do budowy; s. 95, 525, 582, 661 – w 1711 r. przyznano 2 tys. z³ na odbu-dowê zrujnowanej Akademii Poznañskiej; s. 715, 862.

p³ynê³y dochody podatkowe465, dofinansowywa³ koszty budowy lub remontów budy-nków koœcielnych466, mostów i przepraw przez rzeki467, po³¹czeñ pocztowych468, pokry-wa³ szkody poczynione w prywatnej w³asnoœci przez sejmikuj¹cych lub chor¹gwie po-spolitego ruszenia469. Wa¿n¹ pozycjê na liœcie sejmikowych wydatków samorz¹dowychzajmowa³y pieni¹dze przyznawane na remonty infrastruktury s¹dów i urzêdów grodz-kich oraz ziemskich (archiwa, kancelarie, wie¿e, a nawet ca³y zamek w Poznaniu)470.

Nie wszystkie kompetencje samorz¹dowe wymaga³y jednak pieniêdzy. Ko³o sejmiko-we zajmowa³o siê nadzorem nad funkcjonowaniem systemu miar i wag na swoim te-rytorium i przestrzeganiem praw o cenach maksymalnych, co pewien czas zlecaj¹c pod-wojewodzim wykonywanie swoich obowi¹zków w tym zakresie471, interweniowa³ow sprawach najwa¿niejszych dla funkcjonowania handlu472, dogl¹da³o prawid³owoœcidystrybuty soli suchedniowej, nale¿nej szlachcie proporcjonalnie do posiadanej przez ni¹ziemi473. W laudach uchwalanych przez sejmik województw poznañskiego i kaliskiegoznajdziemy tak¿e postanowienia chroni¹ce maj¹tki i gospodarstwo szlacheckie, m.in. wkwestii zapewnienia r¹k do pracy474, walki ze zbiegostwem poddanych475, a tak¿e zwal-czaj¹ce zjawisko przejmowania w dzier¿awy maj¹tków ziemskich przez Koœció³ czy osobypochodzenia plebejskiego476; nie stroniono jednak i od wstawiania siê za handlem i rze-mios³em miejskim, obrony interesu miast przeciw bezprawiu477. Doœæ interesuj¹cy jestprzypadek z 1710 r., kiedy to ko³o sejmikowe, chc¹c poznaæ stan zaludnienia po zniszcze-niach i stratach wojennych, zarz¹dzi³o, aby w³aœciciele dóbr podawali do grodów rejestryzmar³ych i ¿ywych, w celu ich póŸniejszego przedstawienia podczas obrad478. Chroni¹cprzed zalaniem w³aœcicieli gruntów sejmik mia³ w³adzê nakazania zburzenia nielegalniestawianych na rzekach zapór i tam479, dba³ równie¿ o ¿eglownoœæ g³ównych rzek480.


103

465 AS, s. 57, 199, 227, 418, 461, 508, 531, 573, 652, 661, 705.466 AS, s. 161, 548, 555, 573, 652, 706, 715, 733, 776, 787, 802.467 AS, s. 56, 512, 742, 743, 791, 796.468 AS, s. 58, 77, 226, 491, 589, 789.469 AS, s. 58, 267, 367.470 M. Zwierzykowski, Problematyka archiwalna w uchwa³ach sejmiku województw poznañskiego i ka-

liskiego w czasach saskich (1696-1763), [w:] Pamiêtnik II Ogólnopolskiego Zjazdu Studentów Archiwistyki,Poznañ 1998, s. 39-46; Ten¿e, Sejmikowe próby remontu zamku poznañskiego w XVIII w., KMP, 2004,nr 4, s. 279-302.

471 AS, s. 56, 95, 487 – podwojewodziemu nakazano tak¿e wziêcie w obronê ¯ydów poznañskich,606, 723, 961.

472 AS, s. 182, 508, 571.473 AS, s. 197, 226, 513, 601, 606, 741, 765, 775, 780, 782, 796, 801, 812, 842, 848, 861, 895, 936, 960,

1005, 1015, 1016, 1079.474 AS, s. 201.475 AS, s. 503, 801, 851.476 AS, s. 195.477 AS, s. 196, 511-512, 538, 641, 742, 960, 961.478 AS, s. 589.479 AS, s. 258, 314.480 AS, s. 922, 1002, 1075.

Istotne miejsce w samorz¹dowej dzia³alnoœci sejmikowej zajmowa³a troska o stani funkcjonowanie s¹dów i urzêdów grodzkich oraz ziemskich. Ko³o sejmikowe za-rz¹dza³o kontrole w archiwach i kancelariach, a tak¿e w archiwum w³asnej instytucji –Komisji Skarbowej Poznañskiej. Podczas bezkrólewia sejmik móg³ podj¹æ decyzjê o za-mkniêciu lub otwarciu ksi¹g, a podczas dzia³añ wojennych lub zarazy wydaæ poleceniestarostom, aby przenieœli ksiêgi i kancelarie w bezpieczne miejsce. Sejmik jako przed-stawiciel wspólnoty szlacheckiej kontrolowa³ starostów przy prowadzeniu archiwów,bêd¹cych skarbnic¹ niezbêdnych dla szlachty dokumentów procesowych, maj¹tkowychi historycznych481. Aby zabezpieczyæ porz¹dek wewnêtrzny i spokój na swoim teryto-rium, oprócz wspomnianych ju¿ rozwi¹zañ militarnych przy u¿yciu w³asnych jednostekwojskowych, sejmik móg³ apelowaæ do starosty generalnego o zwo³ywanie pospolitegoruszenia i powstrzymywanie wszystkich naruszaj¹cych prawo482. Zgromadzona na sej-miku szlachta bardzo czêsto uchwala³a przepisy porz¹dkowe, albo przywo³ywa³a (reasu-mowa³a) dawne konstytucje i w³asne uchwa³y483. W okresie, który objêty jest niniejsz¹analiz¹ nie odnotowano ¿adnego przypadku zajmowania siê przez sejmik sprawami de-dukcji szlachectwa, co potwierdzaj¹ badania nad innymi sejmikami. W laudach mamyjednak przyk³ad zajmowania siê przez ko³o sejmikowe rozs¹dzeniem sporu o preceden-cjê miêdzy starostami wschowskim i wa³eckim484.

W ramach realizacji wymienionych wy¿ej kompetencji ko³o sejmikowe posiada³o doœædowoln¹ swobodê kszta³towania w³asnego aparatu funkcjonariuszy, którym zlecano wy-konywanie uchwa³, a do 1717 r., dziêki limicie, tak¿e mo¿liwoœæ ustalania czêstotliwoœciw³asnych zgromadzeñ i ró¿norodnoœci spraw, które by³y podczas nich za³atwiane. Jedynieczêœæ zgromadzeñ sejmikowych, tych tradycyjnych, zwi¹zanych z konkretnym zadaniem,zobowi¹zana by³a do za³atwienia sprawy g³ównej (wyboru pos³ów i spisania instrukcji,wys³uchania relacji pos³ów, czy wyboru deputatów, komisarzy itp.) – póŸniej jednakszlachta mog³a decydowaæ tak¿e i w innych sprawach.

Finansowanie podejmowanych zadañ, wymaga³o asygnowania œrodków. Nie zawszeodbywa³o siê to poprzez wyp³atê gotówki ze skarbu, na wystawion¹ przez marsza³ka sej-mikowego asygnacjê – tak przez poborców, jak i Komisjê Skarbow¹ Poznañsk¹. Czasemprzyznane przez sejmik œrodki trzeba by³o samodzielnie wyegzekwowaæ od zalega-j¹cych podatników (ko³o sejmikowe przydziela³o wówczas tzw. delaty). Bywa³o, szcze-gólnie w przypadku dotacji dla miast lub instytucji duchownych, ¿e sejmik uchwala³libertacje podatkowe, przewa¿nie od czopowego i szelê¿nego, ale tak¿e od ciê¿arów pañ-stwowych, wskazuj¹c cel, na który nale¿a³o wykorzystaæ œrodki.

Wszystkie zadania podejmowane przez samorz¹d sejmikowy, niezale¿nie jakiej sferydotyczy³y, wymaga³y zaanga¿owania kompetencji uchwa³odawczych, wykonawczychi s¹downiczych. Jak to ju¿ wykazano w rozdziale poœwiêconym poszczególnym czê-œciom sk³adowym samorz¹du, ko³o sejmikowe wiêkszoœæ zadañ wykonywa³o poprzezwybieranych przez siebie funkcjonariuszy. Jedynie kompetencje uchwa³odawcze nale-

104

481 Zwierzykowski M., Problematyka archiwalna, s. 39-46.482 AS, s. 160, 235, 238, 432, 505, 517, 524.483 AS, s. 18, 861, 961, 1017, 1018.484 AS, s. 226.

¿a³y wy³¹cznie do ko³a sejmikowego, które poprzez wydawane lauda stanowi³o prawoobowi¹zuj¹ce niejednokrotnie przez d³ugi czas – dawne uchwa³y wiele razy przypomi-nano, reasumowano. Sejmikuj¹ca szlachta zazdroœnie strzeg³a tych kompetencji, pil-nuj¹c, aby funkcjonariusze nie podejmowali decyzji nie zaakceptowanych wczeœniejprzez ko³o, albo nie próbowali ich modyfikowaæ.

Problematyka przedstawiona w powy¿szym podrozdziale jest jedynie szkicowym za-rysowaniem obszernej problematyki. Szczegó³owe omówienie poszczególnych kompe-tencji stanowi doskona³y materia³ na opracowania w postaci artyku³ów.

3.5. Procedura

Samorz¹d sejmikowy, znajduj¹c siê na stosunkowo niskim etapie ewolucji ustrojowej,funkcjonowa³ przede wszystkim w oparciu o budowane przez wieki prawo zwyczajowe.Prawo pisane jedynie w bardzo niewielkim zakresie okreœla³o elementy procedury sej-mikowej485. W tej sytuacji trudno jednoznacznie opisaæ tê procedurê, która jako zwy-czajowa dopuszcza³a wiele ró¿nic, niekonsekwencji. Co wiêcej, ko³o sejmikowe by³ow³adne w wiêkszoœci sytuacji w¹tpliwych lub nadzwyczajnych samodzielnie doprecyzo-wywaæ lub uzupe³niaæ zasady swojego procedowania. To wszystko powodowa³o sytuacjê,w której ka¿dy sejmik wytwarza³ specyficzn¹ dla siebie procedurê486. W poni¿szych pod-rozdzia³ach postaramy siê omówiæ najwa¿niejsze elementy praktyki funkcjonowaniasamorz¹du sejmikowego województw poznañskiego i kaliskiego, w oparciu o materia³z lat 1696-1732.

3.5.1. Zwo³anie i przygotowanie zgromadzenia

Jak ju¿ wspomniano w jednym z powy¿szych podrozdzia³ów, podstaw¹ zwo³ania zgro-madzenia sejmiku, zgodn¹ z prawem i zwyczajem móg³ byæ uniwersa³ (królewski,prymasowski, marsza³kowski), ustalenie konstytucji sejmowych – w przypadku zgro-madzeñ relacyjnych oraz prawo dla deputackich i od 1717 r. gospodarskich. Przed po-stanowieniami Sejmu Niemego podstawê zgromadzenia sejmikowego mog³a stanowiærównie¿ limita. W przypadku uniwersa³ów zwo³uj¹cych zgromadzenia, wystawianychprzez kancelariê koronn¹, kancelariê prymasa lub inne osoby, obowi¹zywa³y konstytu-cje sejmowe – z 1569 r., nakazuj¹ca oblatowaæ i publikowaæ je najpóŸniej dwa, trzy tygo-dnie przed terminem sejmiku487 i 1613 r., w której mowa, ¿e sejmiki powinny poprze-dzaæ sejm o 6 tygodni488. W 1683 r. sejm jeszcze raz przypomnia³ o trybie zwo³ywania


105

485 Olszewski H., Rz¹dy sejmikowe a problem samorz¹dnoœci, s. 371.486 Bardzo s³usznie zauwa¿y³ to W. Kriegseisen (Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII

i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 51).487 Volumina constitutionum, t. II, vol. 1: 1550-1585, wyd. S. Grodziski, I. Dwornicka, W. Urusz-

czak, Warszawa 2005, s. 246.488 Konstytucja O sejmach i sejmikach z 1613 (Vol. leg., t. III, s. 84). Mowa tam, aby „listy sejmikowe

w czas posy³ane by³y”, aby sejmiki generalne mog³y poprzedzaæ sejm o 2 tygodnie.

sejmików, potwierdzaj¹c wspomniane wy¿ej dwie konstytucje oraz nieznane nam dwieinne, z 1550 i 1573 r. Zapisano wówczas, aby: „na sejmiki przedsejmowe i inne wszystkiesejmiki uniwersa³y dwiema albo trzema niedzielami, po województwach we wszystkichgrodach publikowane by³y, wed³ug dawnych praw, które in executione mieæ chcemy”489.Z tego zapisu mo¿emy przypuszczaæ, ¿e wskazane terminy obowi¹zywaæ powinnywszystkie sejmiki zwo³ywane na mocy uniwersa³ów (przede wszystkim jednak te, zwo-³ywane przez kancelariê królewsk¹).

Zgodnie z praktyk¹, uniwersa³y przysy³ane spoza województw powinny dotrzeæ dostarostów grodowych (starosty generalnego Wielkopolski oraz trzech pozosta³ych), któ-rzy dokonaæ powinni ich publikacji oraz oblaty w prowadzonych przez podleg³e sobieurzêdy ksiêgach grodzkich – w województwach poznañskim i kaliskim by³o ich 10.W przypadku uniwersa³ów zwo³uj¹cych sejmiki, wystawianych przez marsza³ków sej-mikowych, o podanie ich do publicznej wiadomoœci dba³ sam wystawca, rozsy³aj¹cegzemplarze do grodów. Samego aktu publikacji dokonywa³ zgodnie z procedur¹ grodz-k¹ woŸny, w dzieñ targowy, w obecnoœci licznie zgromadzonych mieszkañców. Dodatko-wym sposobem podania treœci uniwersa³u do publicznej wiadomoœci w województwachwielkopolskich, choæ rzadko wykorzystywane, mog³o byæ jej odczytanie w koœcio³ach poMszy Œw., lub rozes³anie per cursoriam, od miasta do miasta490. W sytuacji nadzwyczajnejobwieszczenia dope³niæ mog³a sama szlachta – mia³o to miejsce na przyk³ad podczaswojny domowej lat 1697/1698, kiedy starosta generalny Rafa³ Leszczyñski nie dopusz-cza³ w swoich grodach do oblatowania dokumentów wystawianych przez przeciwnikówpolitycznych491.

W latach 1696-1732, objêtych ramami niniejszego opracowania, sejmik zwo³anyzosta³ uniwersa³em, lub uniwersa³ marsza³kowski towarzyszy³ wczeœniejszej limicie70 razy. Jedynie dla szeœciu uniwersa³ów nie znamy ani daty wystawienia, ani oblaty, po-zosta³e 64 teksty przynosz¹ interesuj¹ce obserwacje. 35 uniwersa³ów wystawiono namiesi¹c i wiêcej przed terminem rozpoczêcia sejmiku, kolejne 19 mieœci siê w przedzia-le od 28 do 14 dni. Jedynie dziesiêæ poprzedza³o sejmik o 10 i mniej dni. Wœród tychostatnich najkrótszy, piêciodniowy okres dzieli³ uniwersa³ Augusta II, wystawiony nasejmik relacyjny po sejmie 1703 r. w dniu 16 sierpnia. Nieco wczeœniej, na 11 czerwcakról równie¿ niezwykle pospiesznie zwo³a³ powtórny sejmik przed sejmem 1703 r. –uniwersa³ poprzedza³ go zaledwie o 6 dni492. Szeœæ sejmików – w 1698, 1709 (trzykrotnie)

106

489 Konstytucja Deklaracyja o sk³adaniu sejmików powiatowych z 1683 (Vol. leg., t. V, s. 320).490 Zastosowanie takich œrodków okaza³o siê konieczne podczas wojny pó³nocnej. 5 VI 1709 sej-

mik uchwali³ w laudum: „Poniewa¿ skar¿¹ siê obywatele województw naszych, ¿e lauda i uniwersa³yna sejmik albo nierych³o dochodz¹, albo cale nie dochodz¹ grodów, tedy postanawiamy praesenti lau-do, aby via cursoria przez burmistrzów odsy³ane by³y, przy publikacji w ka¿dym mieœcie, a¿ do groduka¿dego powiatu dojd¹, a gdyby w którym miejscu przytrzymane by³y, poena karany byæ powinienburmistrz na przysz³ym sejmiku naznaczon¹. Ze Stêszewa miasteczka do Konarzewa j.w. jm. panakasztelana poznañskiego, poniewa¿ jm. bierze oblig dalszego odse³ania laudów albo uniwersa³ów,gdzie competit, odse³ane byæ maj¹” (AS, s. 545).

491 AS, s. 117.492 AS, s. 339, 352.

i 1716 r. (dwukrotnie) – zwo³ali marsza³kowie z dziewiêciodniowym, dziesiêciodnio-wym lub dwunastodniowym wyprzedzeniem. Trzynaœcie dni przed planowanym zgro-madzeniem wystawi³ uniwersa³ biskup kujawski przed powtórnym sejmikiem przedko-ronacyjnym w 1697 r. oraz August II przed sejmikiem nadzwyczajnym w 1714 r. Niemalwszystkie przypadki, szczególnie te z 1703 r., wyjaœnia napiêta sytuacja politycznai koniecznoœæ b³yskawicznej reakcji.

Kwerenda w ksiêgach grodzkich nie pozwoli³a na odnalezienie wszystkich egzempla-rzy uniwersa³ów rozes³anych do poszczególnych grodów, tak oryginalnych, jak i oblatowa-nych w ekstraktach. Dla dwóch uniwersa³ów posiadamy informacje o oblatach w szeœciugrodach, dla czterech kolejnych w piêciu i czterech grodach. W 14 przypadkach posiada-my dane z trzech, w 21 z dwóch grodów, a w 23 tylko z jednego. Pierwsza obserwacja, jakarzuca siê w oczy w przypadku sejmików, dla których znamy wiêksz¹ liczbê oblat, to du¿adysproporcja miêdzy ich datami w ró¿nych grodach. W przypadku uniwersa³u na sejmikprzed drug¹, limitowan¹ czêœci¹ sejmu w 1701 r., który zosta³ wystawiony ju¿ 20 czerwca,a wiêc na wiêcej ni¿ cztery miesi¹ce przed dat¹ sejmiku, oblat dokonywano w sposób na-stêpuj¹cy: w Nakle (30 czerwca), we Wschowie (11 lipca), w Koninie (6 wrzeœnia), w Kali-szu (23 wrzeœnia), w Poznaniu (26 wrzeœnia), w Wa³czu dopiero 15 paŸdziernika, a wiêc na20 dni przed sejmikiem493. Wrzeœniowe daty trzech oblat to wynik podlegania grodówstaroœcie generalnemu, który w³aœnie w tym miesi¹cu poda³ uniwersa³ do publicznej wia-domoœci. Pozosta³e trzy przypadki podyktowane zosta³y zapewne wol¹ tamtejszych sta-rostów. Wszystkie, oczywiœcie, mieœci³y siê w wymaganym prawem terminie. Osiem kol-ejnych uniwersa³ów rozpoczêto publikowaæ na miesi¹c i wiêcej przed dat¹ sejmiku(równie¿ tu obserwujemy rozrzut miêdzy publikacjami tego samego dokumentu od po-nad dwóch miesiêcy do 11 dni – tak sta³o siê z uniwersa³em na sejmik nadzwyczajny25 kwietnia 1719 r.494). 29 uniwersa³ów rozpoczêto publikowaæ od 30 do 15 dni przedsejmikiem, 24 uniwersa³y na 13 i mniej dni (nawet 3 dni przed sejmikiem – 28 I 1709, zauniwersa³em marsza³ka495), a wiêc niezgodnie z zapisami konstytucyjnymi. Rekordoweby³y dwa zgromadzenia sejmikowe, których uniwersa³y zwo³uj¹ce oblatowane by³y ju¿ poterminie, którego dotyczy³y. Pierwszy z nich, to wspomniany ju¿ uniwersa³ na sejmik rela-cyjny po sejmie 1703 r., na dzieñ 16 sierpnia 1703 r. (oblatowany we Wschowie dzieñ,a w Nakle dziewiêæ dni po sejmiku496), drugi, to uniwersa³ na sejmik nadzwyczajny w dniu8 maja 1704 r. (oblatowany w Kaliszu i Nakle 26 dni, a w Wa³czu 33 dni po sejmiku497).Z oczywistych wzglêdów oba zgromadzenia nie dosz³y do skutku498.

Brak publikacji uniwersa³ów w odpowiednim czasie, lub ich oblatowanie w ostat-niej chwili, budzi³o sprzeciw szlachty i ¿ywe reakcje499. Tak by³o na przyk³ad podczas


107

493 AP Poznañ, Gr. Nak³o 147, k. 193b; Gr. Wschowa 188, k. 161v; Gr. Konin 93, k. 138; Gr. Kalisz310, k. 460v; Gr. Poznañ 831, k. 51; Gr. Wa³cz 57, k. 184-189v.

494 AP Poznañ, Gr. Wa³cz 75, k. 21a; Gr. Poznañ 1219, k. 79.495 AP Poznañ, Gr. Nak³o 149, k. 228.496 AP Poznañ, Gr. Wschowa 190, k. 54; Gr. Nak³o 148, k. 144.497 AP Poznañ, Gr. Kalisz 492, k. 42-43; Gr. Nak³o 148, k. 204; Gr. Wa³cz 57, k. 301-302v.498 AS, s. 352, 406.499 H. Olszewski, Sejm Rzeczypospolitej, s. 45.

powtórnego sejmiku przedsejmowego 11 czerwca 1703 r., kiedy to uniwersa³ wystawionoszeœæ dni przed sejmikiem, oblatowano w Poznaniu piêæ, we Wschowie dwa dni przed,a w Nakle w sam dzieñ sejmiku. Wojewoda poznañski Stanis³aw Leszczyñski napisa³wówczas: „Teraz zaœ nie wiem cale co czyniæ, kiedy mi pisz¹ z Poznania, ¿e pro 11 iuniipublikowany drugi sejmik. Musia³ bardzo r¹czy koñ do Króla jeŸdziæ”500. Poœpiech mu-sia³ byæ tak du¿y, ¿e skomentowano go nawet w instrukcji danej pos³om na sejm podczaspowtórnego sejmiku, prosz¹c, „aby podobne z kancelaryi koronnych tak nag³e i niespo-dziewane nie wychodzi³y uniwersa³y”501.

Do sejmiku wysy³ano tak¿e obfit¹ korespondencjê – przed zgromadzeniami przedsej-mowymi specjaln¹ ekspedycjê listów do senatorów, urzêdników i wa¿niejszej szlachty or-ganizowa³a kancelaria koronna (szerzej o tym w podrozdziale poœwiêconym dokumenta-cji sejmikowej). Z ko³ami sejmikowymi korespondowali tak¿e ministrowie, senatorowie,urzêdnicy, nie brakowa³o te¿ listów wymienianych pomiêdzy samymi sejmikami.

Kiedy dzieñ zgromadzenia siê ko³a sejmikowego zosta³ podany do wiadomoœci, roz-poczyna³y siê w³aœciwe przygotowania do rozpoczêcia obrad. Mia³y one przede wszyst-kim charakter prywatny i polityczny. Senatorowie, urzêdnicy i szlachta naradzali siêpodczas spotkañ (czasem nawet tu¿ przed sejmikiem) lub listownie, uzgadniaj¹c stano-wiska502. Przygotowywano niezbêdny sprzêt (na przyk³ad wspomniane ju¿ krzese³ka sej-mikowe), pojazdy, czasem ¿ywnoœæ i trunki na organizowane podczas trwania sejmikuuczty, a nawet pieni¹dze na kaptowanie stronników503. W przypadku szlachty, któraposiada³a albo dzier¿awi³a budynki czy pomieszczenia mieszkalne w samej Œrodzie,na porz¹dku dziennym by³y zapewne przygotowania na miejscu, dokonywane przezs³u¿bê. Ci, którzy nie posiadali w³asnej kwatery, zadbaæ musieli o wynajem gospody,miejsca w domu prywatnym, a czasem nawet rozbicie namiotów pod miastem. Ta ostat-nia koniecznoœæ mia³a miejsce w przypadku obrad podczas zarazy, po po¿arach miastalub w polu, podczas pospolitego ruszenia. Sam proces przyjazdu na obrady by³ zapewnerozci¹gniêty w czasie na wiele dni, a co wa¿niejsi i dostojniejsi uczestnicy starali siê na-daæ odpowiedni¹ oprawê swoim wjazdom – na przyk³ad liczny wjazd wojewody kaliskie-go na sejmik relacyjny w 1723 r. odnotowano w wiadomoœciach gazetowych504.

Przygotowania polityczne przed sejmikiem, w sytuacji rozj¹trzonego konfliktu, wy-maga³y od zwalczaj¹cych siê stron du¿ego sprytu i refleksu, aby ubiec przeciwników

108

500 Informacja o sejmiku w liœcie S. Leszczyñskiego wojewody poznañskiego do W. Poniñskiegopodkoniuszego kor. – 7 VI 1703 r. (AS, s. 338).

501 AS, s. 338.502 AS, s. 1026.503 AS, s. 118 – po uniemo¿liwieniu kontystom odbycia sejmiku przedkoronacyjnego w dniu

6 VIII 1697, zwolennicy Contiego z przek¹sem komentowali: „Osobliwie to dzie³o Bo¿e, cokolwiek natym sejmiku in rem wolnoœci stanê³o, bo pars saxonica cum tantis vanitatibus pos³ów obieraæ przyje-cha³a. Win nawozi³a, pieni¹dze z Wroc³awia sypali, adherentów et zelantes pro libertate rozsiekaæchcieli”.

504 Zob. relacjê z sejmiku w wiadomoœciach z Warszawy, z 12 III 1723 (AP Toruñ, Akta m. Toru-nia, Gazety polskie 16, k. 6): „Sejmik szredzki, zacz¹wszy siê in termino praefixo, zakoñczy³ siêw pi¹tek, który przy wjeŸdzie swym licznym zagai³ jm. pan wojewoda kaliski”.

i opanowaæ miejsce obrad. W tym celu przybywano do Œrody ju¿ dzieñ wczeœniej505, abypojawiæ siê w kolegiacie i na cmentarzu wczesnym rankiem. Dawa³o to cieñ szansy nauniemo¿liwienie rozpoczêcia obrad lub rozegranie ich wed³ug w³asnego scenariusza.Walka o zajêcie koœcio³a przypomina³a niejednokrotnie wyœcigi506. Czasem niezbêdneby³y jeszcze wczeœniejsze narady poszczególnych ugrupowañ politycznych, odbywanew Poznaniu507 lub w rezydencjach przywódców508.

3.5.2. Przebieg obrad

Najwa¿niejsze elementy obrad sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego nie od-biega³y od tych, które obserwowaæ mo¿na w przypadku innych sejmików. Rozpoczyna-no zazwyczaj w godzinach rannych, nawet o ósmej rano509, czêsto inauguruj¹c sejmiknabo¿eñstwem. Tak dzia³o siê na pewno w przypadku bardziej uroczystych zgromadzeñprzedsejmowych, wiemy jednak, ¿e i sejmiki z limity rozpoczynano od wys³uchaniaMszy Œw.510 Ksiê¿a œredzccy potrafili ratowaæ sytuacjê w napiêtej sytuacji przed sejmi-kiem – w celu unikniêcia rozlewu krwi rozpoczynali nabo¿eñstwo511. Bywa³o jednaki tak, ¿e sejmik musia³ opóŸniæ swoj¹ pracê z powodu odbywania w kolegiacie ceremoniikoœcielnych, przypadaj¹cych akurat w dzieñ powszedni512. Jeœli sejmik trwa³ kilka dni,obrady zawieszano ca³kowicie w niedziele oraz dni, w które przypada³y wa¿niejsze œwiê-ta koœcielne (podobnie jak dzia³o siê podczas sejmów)513. Po zakoñczonym nabo¿eñstwiei udzieleniu b³ogos³awieñstwa zgromadzonym, dla unikniêcia profanacji duchowni wy-nosili zapewne Najœwiêtszy Sakrament do zakrystii.

Co trzeba podkreœliæ, w omawianym okresie nie stosowano ju¿ dawnej praktyki po-dzia³u prac sejmiku na ko³o senatorskie i rycerskie. Senatorowie pracowali wspólnie zurzêdnikami i szlacht¹, swobodnie przychodz¹c i opuszczaj¹c ko³o514, szczególnie jeœlisejmik trwa³ d³u¿ej ni¿ jeden dzieñ (co by³o raczej praktyk¹).

W³aœciwe obrady rozpoczynano zwyczajowo od czytania uniwersa³u zwo³uj¹cegosejmik (w przypadku uniwersa³ów królewskich lub prymasowskich) oraz zagajenia515.Odczytywania uniwersa³ów dokonywali zapewne urzêdnicy grodzccy – tak by³o na


109

505 AS, s. 117, 138.506 AS, s. 138.507 AS, s. 117.508 AS, s. 143.509 AS, s. 246, 1027. Na godzinê ósm¹, a nawet siódm¹ odk³adano tak¿e obrady kolejnego dnia,

podczas wielodniowych sejmików (AS, s. 1031, 1033).510 AS, s. 246.511 AS, s. 138.512 AS, s. 1027. Zgromadzona na sejmik szlachta ponagla³a wówczas duchownych do szybszego za-

koñczenia niezbêdnych obrzêdów.513 AS, s. 246.514 AS, s. 108, 110.515 AS, s. 138, 575, 888, 899. Zdarzy³o siê, ¿e sejmiki zrywano ju¿ na etapie czytania uniwersa³u

(AS, s. 883, 992-993).

przyk³ad podczas sejmiku przed Waln¹ Rad¹ Warszawsk¹ w 1710 r., kiedy uniwersa³czyta³ jeden z regentów. Zagajaj¹cym rozpoczynaj¹ce siê, nowe obrady, zwyczajowo, jaki gdzie indziej w Koronie, by³ najwy¿szy rang¹ z obecnych senatorów duchownych lubœwieckich – bardzo czêsto funkcjê tê pe³ni³ w Œrodzie wojewoda poznañski lub kaliski516,a dwukrotnie nawet biskup poznañski517. Analizuj¹c materia³ z prze³omu XVII i XVIIIw. natknêliœmy siê tak¿e na œlad funkcjonowania dawnego zwyczaju wielkopolskiego,który nakazywa³, aby sejmik przedsejmowy zagaja³ (jeœli by³ obecny) kasztelan miêdzy-rzecki, a wiêc najwy¿szy rang¹ z wielkopolskich kasztelanów mniejszych518. Nie zawszejednak stosowano siê do tej zasady, poniewa¿ budzi³a ona kontrowersje519. Byæ mo¿eby³a to pozosta³oœæ po dawniejszej sytuacji, w której kasztelanowie mniejsi uczestniczy-li aktywnie w pracach ko³a rycerskiego (pracuj¹cego wówczas odrêbnie od senatu), by-wali te¿ wybierani na pos³ów sejmowych. W³odzimierz Dworzaczek ostatni taki przypa-dek odnotowa³ w 1632 r.520 Oprócz okolicznoœciowej mowy, do obowi¹zków zagajaj¹cegonale¿a³o podanie kandydatury marsza³ka. Jeœli sejmik zosta³ zerwany przed wyboremdyrektora obrad, zagajaj¹cy ¿egna³ obecnych i koñczy³ zgromadzenie521. Sejmiki z limi-ty zagajane by³y przez piastuj¹cego ju¿ swoj¹ funkcjê wczeœniej marsza³ka522 – jedyniepod jego nieobecnoœæ, kiedy zachodzi³a koniecznoœæ zastêpczej elekcji, zagaja³ zapewneponownie któryœ z senatorów. Co interesuj¹ce, wys³uchania Mszy Œw. i zagajenia przezmarsza³ka, zapewne krótkiego i formalnego, wymaga³y tak¿e prace ko³a podczas ka¿de-go z kolejnych dni (sesji) sejmików wielodniowych523.

Jeœli okolicznoœci nie prowadzi³y do unicestwienia sejmiku ju¿ u progu jego czynno-œci, przystêpowano do wyboru dyrektora obrad. Zwyczajowo akceptowana by³a osobazaproponowana przez zagajaj¹cego senatora524, ale w przypadku braku zgody konieczneby³y wybory, przy których dochodzi³o czasem do sporów. Byæ mo¿e wyboru dokonywanowiêkszoœci¹ g³osów, jak w przypadku innych sejmików, ale nie mamy o tym w zebranymmateriale ¿adnego œladu525. Po wyra¿eniu zgody na kandydowanie i wyborze, marsza³ek

110

516 AS, s. 32, 450 (wówczas zagaja³ kasztelan l¹dzki), 1026.517 AS, s. 269, 271, 883.518 AS, s. 1101.519 Na przyk³ad sejmik przed sejmem konwokacyjnym 27 VII 1696 zagaja³ wojewoda poznañski

Wojciech Konstanty Breza, pomimo obecnoœci kasztelana miêdzyrzeckiego Jakuba B³eszyñskiego(AS, s. 32-33). B³eszyñski by³ kasztelanem a¿ do swej œmierci w 1710 r., ale pierwsza znana nam próbazagajania sejmiku pochodzi dopiero ze schy³ku jego ¿ycia, z sejmiku przed Waln¹ Rad¹ Warszawsk¹1710 r. Byæ mo¿e przyczyn¹ reaktywacji tego zwyczaju by³a chêæ odebrania prawa do zagajenia woje-wodzie poznañskiemu F.Z. Ga³eckiemu, który by³ zaciek³ym zwolennikiem Augusta II. Uniemo¿li-wiaj¹c wówczas zagajanie kasztelanowi argumentowano to tym, ¿e to „sejm nie bêdzie, ale tylko rada”(AS, s. 574-575).

520 W. Dworzaczek, Sk³ad spo³eczny, s. 301.521 AS, s. 118.522 AS, s. 246, 498, 816.523 AS, s. 1027, 1031.524 AS, s. 575, 899, 1026, 1101.525 Poœrednio o g³osowaniu jednomyœlnym œwiadcz¹ informacje o zrywaniu obrad na elekcji mar-

sza³kowskiej (AS, s. 884-885).

dziêkowa³ zwykle w krótkiej mowie526 – podczas sprawowania funkcji marsza³kowieczêsto musieli wyg³aszaæ ró¿ne mowy, na przyk³ad witaj¹c lub ¿egnaj¹c przyby³e do sej-miku poselstwa527. W przypadku sejmików deputackich, na mocy konstytucji, od 1727 r.sta³ym elementem elekcji wstêpnych by³o wybranie asesorów marsza³kowskich, po jed-nym z ka¿dego z 10 powiatów.

Jak zaznaczono w relacji z sejmiku 5 marca 1698 r. „zwyczaj tedy wprzód na sejmo-wych sejmikach, ¿e w koœciele zagaja siê sejmik i pos³a przyjmuj¹”528. Dalsze obrady na-le¿a³o przenieœæ jednak na okalaj¹cy koœció³ cmentarz. Podczas sejmików innych ni¿przedsejmowe, na cmentarz udawano siê zaraz po zakoñczeniu nabo¿eñstwa, nawetw miesi¹cach zimowych529. Na powrót do koœcio³a musia³a byæ zgoda ko³a, podyktowananajczêœciej warunkami atmosferycznymi530. Procedur¹ objête by³o tak¿e zasiadanie nasejmiku, zarówno w stallach czy ³awach podczas obrad w koœciele, jak i w ³awach wysta-wianych na cmentarz. Zajmowano miejsca siedz¹ce œciœle wed³ug rangi piastowanychurzêdów. Spór o precedencjê w zasiadaniu prowadzi³ czasem do powa¿nych konfliktów,a nawet fiaska ca³ego sejmiku531 – nie pomog³o nawet opisanie tej kwestii w konstytucjisejmowej z 1611 r.532

Kolejny punkt procedury ko³a sejmikowego, jeœli by³o to akurat zgromadzenieprzedsejmowe, stanowi³o zapraszanie pos³a królewskiego, oczekuj¹cego wczeœniej w go-spodzie. Pose³, po uroczystym powitaniu, przedstawia³ powierzon¹ mu przez kancelariêkoronn¹ instrukcjê królewsk¹533, po czym by³ odprowadzany z powrotem na kwaterê.Powraca³ do ko³a dopiero przy konkluzji – mia³ wówczas mo¿liwoœæ wyg³oszenia mowypo¿egnalnej534. W przypadku sejmików relacyjnych wys³uchiwano w tej czêœci obrad re-lacji pos³ów, którzy wrócili z sejmu535, a w przypadku ich braku po zerwaniu sejmiku


111

526 AS, s. 16-17, 575, 817.527 AS, s. 71-72.528 AS, s. 138.529 AS, s. 1026.530 AS, s. 1026, 1031.531 Sejmik przedsejmowy 21 VIII 1724 zerwano, poniewa¿ nie chciano ust¹piæ miejsca dygnita-

rzowi, chor¹¿emu koronnemu Maciejowi Mycielskiemu. Opisa³ to w liœcie nastêpuj¹co: „domawiaj¹csiê publicznie, abym ja jako urzêdnik koronny nie wa¿y³ siê praeoccupare miejsca jm. panu podko-morzemu [...]. Ja dostojeñstwo K.J.M. p.n.m. [...] appretiando, lubom siê opiera³ d³ugo przy mojejprerogatywie, [...] ale kiedy dato uno inconvenienti plurima sequebantur, musia³em uczyniæ reniten-tiam, bo ichm. mniejsi urzêdnicy ziemscy dato exemplo na jm. panu podkomorzym, suo ordine, jedenpo drugim tak siê trzymali swego miejsca, ¿e ¿aden do najmniejszego, ani w poznañskim, ani w kali-skim daæ mi nie chcia³ precedencyi” (AS, s. 988).

532 Konstytucja Ordo officialium terrestrium z 1611 (Vol. leg., t. III, s. 16): „Prze³o¿ono nam jest od stanurycerskiego, i¿ na sejmikach i aktach publicznych niema³e alterkacyje miêdzy urzêdnikami ziemskiemide praecedentia bywaj¹, które niezgody i wasni my uspokajaj¹c, postanawiamy, aby eo modo et ordine, powszystkiej Koronie urzêdnicy ziemscy miejsca swe po dygnitarstwach zasiadali. Naprzód [...]”.

533 AS, s. 223-224. Bywa³o, ¿e pos³ów witano i s³uchano jeszcze przed zagajeniem sejmiku (AS,s. 1101).

534 AS, s. 231.535 AS, s. 63.

przedsejmowego, tak¿e senatorów. Po zakoñczonym sukcesem sejmie, jeœli zosta³y ju¿wydrukowane, czytano w kole sejmikowym konstytucje sejmowe536.

W dalszej kolejnoœci ko³o sejmikowe przystêpowa³o do wys³uchania pos³ów, takw³asnych, wys³anych wczeœniej do ró¿nych osób, jak i zewnêtrznych, przys³anych do sej-miku np. od wojska czy s¹siednich województw537. Odczytywano tak¿e liczn¹ niejedno-krotnie korespondencjê, która nap³ynê³a do województw poznañskiego i kaliskiego, narêce ró¿nych senatorów i urzêdników538. Listy dociera³y do sejmiku tak¿e ju¿ podczastrwania obrad, wówczas odczytywano je na bie¿¹co539. Wokó³ wys³uchanych poselstw i li-stów dochodzi³o czêsto do d³ugich i burzliwych dyskusji, sporów o rozliczenie wys³anychpos³ów, uchwa³ê podziêkowañ540, czasem nawet stawa³y siê one przyczyn¹ zerwaniaobrad541. Czytanie listów zamieniano czasem kolejnoœci¹ z relacj¹ pos³ów sejmowych542.

Wa¿nym etapem wielu sejmików by³y zwyczajowe wota, podobne do tych, jakiemia³y miejsce podczas sejmów. G³os zabierano wed³ug rangi, a wiêc najpierw wojewodo-wie, kasztelanowie wiêksi, póŸniej kasztelanowie mniejsi oraz wa¿niejsi urzêdnicy.W zale¿noœci od wagi zgromadzenia, liczby obecnych, ta czêœæ trwa³a doœæ d³ugo, nawetjeœli mniej wa¿ni mówcy referowali siê jedynie do g³osu poprzedników543. Bywa³o, ¿ewota dzielono na dwie czêœci, a nawet, z braku czasu, upraszano licznie przyby³ych urzê-dników, aby nie wyg³aszali wotów i zabierali g³os jedynie „ad materias”544. Na niek-tórych sejmikach, szczególnie tych z limity, z powodu poœpiechu pomijano ten punkt,od razu przystêpuj¹c do rzeczy545.

112

536 AS, s. 63, 866.537 AS, s. 215-217, 816.538 AS, s. 32, 63, 241, 451, 498-499, 575, 926; zob. te¿ Aneks X. Zob. na przyk³ad korespondencjê

królewicza Jakuba z W. Poniñskim starost¹ wschowskim, podkoniuszym kor. – w liœcie z Warszawy,10 IV 1697 pisa³: „W.m. panie starosto wschowski. W nadziejê nieodmiennego w.m.m. pana afektudyrygujê list mój na sejmik wielkopolski do r¹k w.m.m. pana, upraszaj¹c, abyœ chcia³ contenta listumego promovere i oraz chcia³ dopomóc ad vindicanda honorem meum, który nad wszystkieprzek³adam ambicyje. Wyjazd królowej jejm. tak nag³y dnia dzisiejszego nie pozwala pisaæ do jm.pana genera³a wielkopolskiego i do jm. pana wojewody poznañskiego, do jm. pana rogoziñskiegoi gnieŸnieñskiego kasztelanów, racz wiêc w.m.m. pan przed niemi wymówiæ i oraz im interesa mojerekomendowaæ, za pierwsz¹ okazyj¹ zechcê tego powetowaæ” (Bibl. PAU i PAN, rkp. 978, s. 48-49);w liœcie z O³awy, z 2 II 1701 królewicz napisa³: „W. m. panie podkoniuszy koronny. Mile bardzoprzyj¹³em list w.m.m. pana i te, które mi czynisz afektu swego contestatie, bêd¹c gotów wzajemn¹zawsze certowaæ z w.m.m. panem propensyj¹. Co siê tycze listów moich na sejmiki, z tymi wed³ugzdania w.m.m. pana zatrzymam siê do sejmików przedsejmowych, na który czas bêdê uprasza³w.m.m. pana, abyœ raczy³ byæ promotorem i protektorem interesów moich” (Bibl. PAU i PAN, rkp.978, s. 31-32).

539 AS, s. 108, 817; zob. te¿ Aneks X.540 AS, s. 247.541 AS, s. 185.542 AS, s. 1026.543 AS, s. 32-33, 1101.544 AS, s. 33.545 AS, s. 498-499.

Po zakoñczeniu wyst¹pieñ senatorsko-urzêdniczych przystêpowano, w przypadkusejmików przedsejmowych, do uk³adania treœci instrukcji poselskiej546. Spisywano j¹ nabie¿¹co, w miarê zg³aszania kolejnych punktów z ko³a – tu g³osu udziela³ marsza³ek ju¿zgodnie z kolejnoœci¹ zg³oszeñ i oczywiœcie w³asn¹ wol¹. Do pomocy przy spisywaniudokumentów sejmikowych dobiera³ sobie w³asnych sekretarzy, spoœród osób zaprzyja-Ÿnionych i zaufanych. Zadania zwi¹zane z sejmem koñczono zazwyczaj na wyborzepos³ów. By³ to wa¿ny punkt, który czêsto powodowa³ du¿o zamieszania, trwa³ kilka dni,a nawet stawa³ siê powodem zerwania547.

G³ównym dokumentem, jaki powstawa³ w efekcie niemal ka¿dego koñcz¹cego siêpomyœlnie zgromadzenia, by³o laudum, zawieraj¹ce uchwa³y w sprawach skarbowo--wojskowych oraz samorz¹dowych548. W tej czêœci obrad oprócz spisywania laudum do-konywano tak¿e wyborów rozmaitych funkcjonariuszy sejmikowych549, ustalania zakre-su ich czynnoœci, wyznaczenia dla nich wynagrodzenia550. Aby podejmowanie decyzjiw sprawach samorz¹dowych by³o ³atwiejsze, sejmik czêsto wys³uchiwa³ relacji swoichfunkcjonariuszy z wykonania powierzonych wczeœniej misji551.

W trakcie obrad ko³o sejmikowe na bie¿¹co zleca³o marsza³kowi przygotowanieodpowiedzi na nades³ane listy552, tylko rzadko daj¹c szczegó³owe zalecenia. Tekst res-ponsów pozostawiano na ogó³ roztropnoœci marsza³ka. Brudnopis u³o¿onej instrukcji,wraz z laudum, a zapewne tak¿e z wa¿niejszymi instrukcjami dla wysy³anych poselstwodczytywano na zakoñczenie obrad553, przepisanie czystopisów i ich uwierzytelnienie,w kilku, czasem kilkunastu egzemplarzach pozostawiaj¹c marsza³kowi i jego pomoc-nikom. W przypadku zerwania sejmiku ju¿ po wstêpnym spisaniu projektów doku-mentów, marsza³ek zobowi¹zany by³ do ich zniszczenia, a przynajmniej do zachowa-nia w bezpiecznym miejscu. Upublicznienie projektów prowadzi³o do niezadowoleniaszlachty554.

Jeœli sejmik koñczy³ siê definitywnie, bez korzystania z limity, marsza³ek zwyk³ przykonkluzji dziêkowaæ za mo¿liwoœæ piastowania funkcji sejmikowej i ¿egna³ zgromadzo-nych555. Jeœli ko³o decydowa³o siê na przed³u¿enie zgromadzenia na kolejny termin, po-dejmowano jeszcze uchwa³ê o terminie limity lub oddawano w³adzê jego wyznaczeniamarsza³kowi, w porozumieniu z senatorami. Po oficjalnym zakoñczeniu sejmiku czêœæ


113

546 AS, s. 577.547 AS, s. 878-879.548 AS, s. 64, 242, 578.549 AS, s. 34.550 AS, s. 1082.551 AS, s. 107.552 AS, s. 34.553 AS, s. 109, 242, 247, 1032.554 AS, s. 250 i nn., 256.555 AS, s. 106. Mowy marsza³kowskie by³y czasem przygotowywane na piœmie przed ich wyg³osze-

niem – zob. np. mowê marsza³ka Kaspra Modlibowskiego na po¿egnanie zakoñczonego pozytywniesejmiku, obok drugiej, na ten sam sejmik, przy po¿egnaniu zerwanego zgromadzenia. Sejmik zosta³zerwany (Aneks XI).

uczestników pozostawa³a jeszcze w Œrodzie, dla dokoñczenia formalnoœci – dotyczy³o toz regu³y marsza³ka, który przy pomocy sekretarzy albo zwyk³ych skrybentów556, wyko-naæ musia³ zalecon¹ korespondencjê, rozes³aæ uniwersa³y, wystawiæ kwity na przyznaneprzez sejmik pieni¹dze. Po zerwanych sejmikach senatorowie i urzêdnicy zbierali siêzwykle na tzw. „konsulty”, aby ju¿ „in passive” radziæ o krokach na przysz³oœæ, ewen-tualnej petycji do króla o wystawienie powtórnych uniwersa³ów557.

Podczas trwania wielodniowych sejmików, pomiêdzy posiedzeniami ko³a odbywa³ysiê liczne przyjêcia, uczty, spotkania, podczas których kszta³towano opinie polityczne,jednano stronników, prezentowano rangê i powagê piastowanego urzêdu558.

Z oczywistych wzglêdów, bez jakiejkolwiek procedury postêpowano podczas nad-zwyczajnych zjazdów zwo³ywanych w trakcie zaburzeñ politycznych, pospolitego rusze-nia – wówczas decydowa³y przede wszystkim okolicznoœci polityczne, czasem nawet sy-tuacja militarna559.

3.5.3. Limitowanie obrad

Limita by³a, jak to okreœli³ Henryk Olszewski, „jedn¹ z najwa¿niejszych nowoœci w ¿y-ciu sejmikowym XVII i pocz¹tków XVIII wieku w Polsce”560. Ta instytucja praw-no-ustrojowa pojawi³a siê w praktyce sejmikowej w dobie Wazów, rozwinê³a siê w pe³niw 2. po³owie XVII wieku, aby podczas wielkiej wojny pó³nocnej siêgn¹æ kulminacji.Niestety, z powodu luk w historiografii nie wiemy jeszcze, jaka by³a geneza limityw województwach poznañskim i kaliskim. Podobnie jak gdzie indziej, w 2. po³owieXVII wieku by³a ju¿ wykorzystywana. Dziêki odk³adaniu zakoñczenia sejmiku zwo-³anego uniwersa³em, wyznaczaniu kolejnych terminów jego reasumpcji przy jednocze-snym zachowaniu osoby marsza³ka na ca³y okres trwania, limita pozwala³a sejmi-kuj¹cym uzyskaæ daleko id¹c¹ swobodê w odbywaniu zgromadzeñ sejmiku, kontrolisytuacji politycznej i rozwi¹zywania lokalnych problemów bez ogl¹dania siê na wolê kr-ólewsk¹, przy jednoczesnym zachowaniu pozorów zwi¹zku z dawn¹ praktyk¹. Limitaby³a zatem wyrazem mechanizmów sejmiku w sytuacji kryzysu i zagro¿enia, a tak¿epodstaw¹ do wytwarzania sta³ych organów wykonawczych sejmiku561.

W dotychczasowej literaturze brak badañ limity prowadzonych na kompletnym ma-teriale danego sejmiku. Wojciech Kriegseisen wyrazi³ nawet w¹tpliwoœæ, czy jest mo¿li-we statystyczne badanie sejmików562. Dziêki œwietnie zachowanym Ÿród³om do dziejówsejmiku województw poznañskiego i kaliskiego mo¿emy w tym miejscu przeprowadziædok³adn¹ analizê funkcjonowania praktyki limitowania w latach 1696-1732.

114

556 AS, s. 57 – podczas przepisywania laudum sejmiku 23 X 1696 „per incuriam skrybenta” pomi-nêto kilku sêdziów kapturowych.

557 AS, s. 149, 883-884, 987, 999.558 AS, s. 883.559 AS, s. 118, 129-132, 139, 143.560 H. Olszewski, Praktyka limitowania sejmików, CPH, 13 (1961), s. 33.561 W. Kriegseisen, Samorz¹d szlachecki, s. 49; K. Przyboœ, Sejmik województwa krakowskiego, s. 29.562 W. Kriegseisen, Samorz¹d szlachecki, s. 45.

Jak ju¿ wspomniano w jednym z poprzednich podrozdzia³ów, w okresie tym odby³osiê lub mia³o odbyæ ³¹cznie 206 zgromadzeñ sejmikowych. Wœród nich 88 to zgromadze-nia sejmiku odbyte na mocy limity, stanowi¹ce 42,7% wszystkich. Uzyskany wynik niejest jednak miarodajny, poniewa¿ od 1717 r. limita by³a ju¿ zakazana i poza jednym(zreszt¹ uznanym za niewa¿ny) przypadkiem nie mia³a miejsca do koñca 1732 r.W zwi¹zku z tym, po odjêciu 56 zgromadzeñ odbytych ju¿ po wprowadzeniu reformy, na151 pozosta³ych limitowane stanowi¹ ju¿ 58%. Jeszcze inny wynik otrzymamy, jeœliw latach 1696-1716 nie weŸmiemy pod uwagê 19 zgromadzeñ deputackich, jako tychzwo³ywanych z mocy prawa i z regu³y nie podlegaj¹cych limicie (w wielkopolskiej prak-tyce nie spotkaliœmy siê z ¿adnym takim przypadkiem) oraz 5 zgromadzeñ zwo³ywa-nych przez kontystów w nadzwyczajnych okolicznoœciach rokoszowych (bez ogl¹daniasiê na uniwersa³y czy limitê). Na 127 zgromadzeñ te z limity stanowi¹ a¿ ponad 69%.Proporcja ta ukazuje rzeczywisty stosunek zgromadzeñ zwo³ywanych z woli sejmi-kuj¹cych, a tymi zwo³anymi z woli króla (w kilku przypadkach przy wspó³udziale staro-sty generalnego Wielkopolski), prymasa czy biskupa kujawskiego. Limita w tym okresiez ca³¹ pewnoœci¹ mo¿e byæ uwa¿ana za skuteczn¹ drogê do samorzutnoœci zgromadzeñsejmikowych563.

Ca³oœæ limit doœæ wyraŸnie podzieliæ mo¿na na 19 ³añcuchów. Najd³u¿sze z nichtrwa³y:

– od 15 wrzeœnia 1700 do 15 lipca 1702 r. – 10 miesiêcy, 12 zgromadzeñ, marsza³ekAleksander A. Radomicki starosta osiecki,

– od 11 wrzeœnia 1708 do 10 wrzeœnia 1709 r. – 12 miesiêcy, 9 zgromadzeñ (ostatnitermin nie podjêty), marsza³ek Maciej Twardowski surrogator kaliski,

– od 7 stycznia 1710 do 30 czerwca 1711 r. – 18 miesiêcy, 13 zgromadzeñ (ostatni ter-min przyspieszony przez króla), marsza³ek Ludwik Szo³drski stolnik wschowski –chor¹¿y poznañski,

– od 2 paŸdziernika 1714 do 25 stycznia 1717 r. – 27 miesiêcy, 16 zgromadzeñ (ostatnitermin nie zosta³ podjêty), marsza³ek Andrzej Skórzewski genera³ wojsk koronnych.

Odstêpy pomiêdzy kolejnymi zgromadzeniami w ³añcuchach wahaj¹ siê od kilkuna-stu dni do nawet trzech miesiêcy.

W wymienionych wy¿ej przypadkach sejmik dzia³a³ niemal w permanencji, a mar-sza³ek uzyskiwa³ realn¹ w³adzê polityczn¹. Choæ nie uzyska³ dziêki limicie szcze-gólnych kompetencji – sejmik zazdroœnie strzeg³ swej w³adzy – stawa³ siê w sposóboczywisty oœrodkiem politycznym sejmiku564. Wielokrotnie odbiera³ i wysy³a³ korespon-dencjê docieraj¹c¹ w przerwach miêdzy obradami, wykonywa³ zadania zlecone podczasobrad, w porozumieniu z senatorami mia³ czêsto w³adzê przyspieszenia b¹dŸ opóŸnien-ia terminu wyznaczonej ju¿ limity i obwieszczania tego uniwersa³ami. Choæ osoba mar-sza³ka, kontynuuj¹cego swoj¹ funkcjê od pierwszego limitowanego sejmiku, zwo³anegouprzednio na mocy uniwersa³u, by³a fundamentem limity i fikcji prawnej ³¹cz¹cej ko-lejne sejmiki z pierwszym, w badanym okresie nie zawsze udawa³o siê zagwarantowaæ têci¹g³oœæ. Ju¿ w 1696 r., sejmik z limity po sejmiku przedkonwokacyjnym obradowa³ pod


115

563 K. Orzechowski, Samorzutnoœæ zgromadzeñ stanowych, CPH, 27 (1975), z. 2, s. 146.564 W. Kriegseisen, Samorz¹d szlachecki, s. 56 i nn.

przewodnictwem Jana Gembickiego, wybranego w zastêpstwie nieobecnego marsza³kaStanis³awa Leszczyñskiego (kolejne zgromadzenia limitowane by³y ju¿ jednak przezniego kierowane). 13 marca 1713 r. Stefan Garczyñski zast¹pi³ na funkcji marsza³ka sej-miku z limity swojego brata Stanis³awa, który przewodniczy³ dwóm poprzednim zgro-madzeniom. Zamiany te nie tylko nie powodowa³y niewa¿noœci uchwa³, ale dowodz¹ca³kowitej fikcyjnoœci podstaw limity, do których mo¿na siê by³o nie stosowaæ z ¿elazn¹konsekwencj¹.

Doœæ znamienne jest, ¿e w województwach poznañskim i kaliskim nie korzystanoz limity bez³adnie, nie limitowano wszystkich zgromadzeñ zebranych z mocy uniwer-sa³u. Czyniono to jedynie w tych przypadkach, kiedy nie by³o otwartego ju¿ ³añcucha li-mit. Nie mamy zatem do czynienia ze zjawiskiem nak³adania siê ³añcuchów limit565.Jedynie w krótkim okresie lat 1703-1704, po otwartym roz³amie na dwa zwalczaj¹ce siêstronnictwa, w Wielkopolsce przeplata³y siê zgromadzenia zwolenników Augusta IIi tych, którzy wystêpuj¹c przeciw niemu doprowadz¹ do elekcji Stanis³awa Leszczyñ-skiego.

Po analizie przypadku wielkopolskiego wypada zgodziæ siê z Henrykiem Olszew-skim, ¿e limity nie mo¿na rozpatrywaæ w kategoriach zgodnoœci z prawem lub bezpraw-noœci. Jak s³usznie stwierdzi³, pomimo braku konstytucji dopuszczaj¹cej limitê, by³aona zgodna z prawem zwyczajowym, stanowi¹cym wa¿ny element porz¹dku prawnegopañstwa. Kiedy nie zakazywa³ jej sejm, nie protestowa³ król, wszelkie decyzje podejmo-wane podczas zgromadzeñ limitowanych by³y w pe³ni wa¿ne i nie kwestionowano ich566.Zdecydowan¹ walkê z limit¹ rozpocz¹³ dopiero August II. Najpierw usi³owa³ wykorze-niæ limitowanie obrad poprzez wysy³anie na termin sejmiku planowany z limity uniwer-sa³ zwo³uj¹cy, przekszta³caj¹c tym samym zgromadzenie w nadzwyczajne – tak naprzyk³ad uczyni³ z sejmikiem w Œrodzie w dniu 16 paŸdziernika 1702 r.567 29 wrzeœnia1703 r., w uniwersale skierowanym na sejmik w Œrodzie 15 paŸdziernika, król potê-pi³ „partykularne, prawem zakazane, pokój nale¿yty z gruntu poruszaj¹ce zjazdy”568,a w konkluzji krakowskiej rady senatu z 24 lutego 1704 r. stwierdzi³, ¿e „sejmiku naj-mniejszego bez pozwolenia naszego mieæ siê nie godzi”569. Dopiero po powrocie do Rze-czypospolitej w 1709 r., coraz trudniej znosz¹c opór, jaki stawia³y sejmiki bezpardono-wym dzia³aniom wprowadzonych przez króla saskich regimentów, wyda³ August IIzdecydowan¹ walkê sejmikowej samowoli poprzez doprowadzenie do uznania uœwiêco-nej ju¿ zwyczajem praktyki limitowania obrad za niezgodn¹ z prawem570. W tym celuwysy³a³ uniwersa³y zwo³uj¹ce zgromadzenia nadzwyczajne, przy jednoczesnym zakaziedalszych limit. W jednym z takich uniwersa³ów na sejmik 12 czerwca 1711 r. czytamy:

116

565 Przypadki takie odnalaz³ na Kujawach H. Olszewski, Praktyka limitowania, s. 47 i n.566 Tam¿e, s. 34-35.567 AS, s. 293.568 AS, s. 376.569 W. Stanek, Samorz¹d szlachecki, s. 98.570 W tym miejscu wypada nie zgodziæ siê z twierdzeniem W. Kriegseisena, ¿e w³adza centralna

nie podejmowa³a zdecydowanych kroków przeciw limicie (W. Kriegseisen, Samorz¹d szlachecki,s. 47). Zauwa¿y³ to ju¿ W. Stanek, Samorz¹d szlachecki, s. 98.

„I¿ dogadzaj¹c necessitati publicae uprzejmoœci i wiernoœci waszych, a oraz zabiegaj¹cwszelkim prawa pospolitego i zwierzchnoœci naszej lezyjom, z limitacyi sejmików po-chodz¹cym i tê¿ samê limitacyj¹ na dzieñ 30 miesi¹ca czerwca w Œrzedzie w roku niniej-szym uczynion¹, pro insubsistenti ad mentem legum deklaruj¹c, umyœliliœmy uprzej-moœciom i wiernoœciom waszym sejmik na miejscu zwyczajnym w Œrzedzie, na dzieñ 12miesi¹ca czerwca, w roku niniejszym z³o¿yæ i naznaczyæ. Jako¿ sk³adamy i naznaczamyniniejszym uniwersa³em naszym, ¿¹daj¹c po uprzejmoœciach i wiernoœciach waszych,abyœcie na dzieñ i miejsce pomienione zjechawszy, to wszystko, cokolwiek communiReipublicae placito, na zaszczyt i obronê publiczn¹ na Walnej Radzie ustanowione jest,amore boni publici do egzekucyjej jako najprêdzej przywieœæ nie omieszkali i ten sej-mik bez dalszej limitacyjej, wed³ug praw ojczystych zakoñczyli”571. W uniwersale na ko-lejny sejmik nadzwyczajny w Œrodzie ponownie zakazano limity572. Pomimo tego, i¿ naj-wierniejsi stronnicy króla byli niechêtni limicie573, szlachta wielkopolska nieustannieignorowa³a zakazy królewskie i nie zaniecha³a limit. Ich kres nadszed³ dopiero wrazz konstytucj¹ sejmow¹ 1717 r., której ignorowaæ ju¿ siê nie da³o574.

Analiza tekstów laudów sejmikowych pod k¹tem uzasadnieñ, jakie wpisywano podej-muj¹c stosowne decyzje podczas obrad, przynosi dowody, ¿e limita sta³a siê czymœ zwy-czajnym, niewymagaj¹cym specjalnego t³umaczenia. Jeœli starano siê to uczyniæ, przeczy-taæ mo¿na, ¿e limitowano obrady, aby w innym terminie wyznaczyæ datê pospolitegoruszenia (27 lipca 1696), „poniewa¿ nie skoñczona konfederacyja” (26 wrzeœnia 1696),„uwa¿aj¹c incommoda interregni” (23 paŸdziernika 1696), „dla dalszych obrad naszych,tudzie¿ potrzeby porz¹dków województw naszych” (1 czerwca 1699), „propter tuitionemnajjaœniejszego majestatu J.K.M. p.n.m. et securitatem nostri” (6 lipca 1699), „habita ra-tione temporis et ingruentium na tê R.P. negotiorum” (27 czerwca 1701), z powodu niedo-jœcia uniwersa³ów na sejmik relacyjny (27 marca 1702), w oczekiwaniu na powrót pos³ów(15 maja 1702, 8 stycznia 1703), z powodu niekorzystnych warunków zimowych (14 listo-pada 1703) czy „Uwa¿aj¹c oraz, ¿e in hoc arduo et calamitoso tempore R.P. nale¿y nammieæ consilium domi” (14 lipca 1704). Doradzaj¹c limitê innym sejmikom czyniono todla podtrzymania kontaktu i reagowania na zmiany sytuacji politycznej575.

3.5.4. Zrywanie obrad

Sejmik województw poznañskiego i kaliskiego, podobnie jak sejm i inne sejmiki tegookresu cierpia³ z powodu negatywnych skutków wolnego g³osu, niejednokrotnie ta-muj¹cych, a czasami rujnuj¹cych zupe³nie wysi³ki samorz¹du terytorialnego. Na 206zgromadzeñ sejmiku, stanowi¹cych przedmiot niniejszych rozwa¿añ, uda³o siê odna-leŸæ potwierdzenie zerwania 46. Wœród nich 9 zgromadzeñ deputackich i wszystkie


117

571 Uniwersa³ Augusta II – Drezno, 19 V 1711 (AS, s. 650).572 Uniwersa³ Augusta II na sejmik nadzwyczajny 20 VIII 1711 – Kraków, 20 VI 1711 (AS, s. 653).573 Kasztelan œremski Adam Aleksander Naramowski w swoim liœcie do J. Szembeka kanclerza

w. kor. z 11 V 1711 napisa³: „Widz¹c jak in confuso ob abusivos limitationes, quo et cuius motivo od-prawuj¹ siê sejmiki nasze, od kilku bytnoœci¹ moj¹ abstinui” (AS, s. 648).

16 gospodarskich. 21 pozosta³ych zgromadzeñ zakoñczonych fiaskiem to przedsejmo-we (14), relacyjne (3), nadzwyczajne (3) i jedno z limity. O 13 zgromadzeniach deputac-kich nie uda³o siê odnaleŸæ ¿adnej informacji, byæ mo¿e czêœæ z nich zwiêkszy³aby liczbêzerwanych (zob. Aneks I). 3 zgromadzenia nie dosz³y do skutku z powodów formalnych– sejmik nadzwyczajny 31 maja 1703 r. nie odby³ siê w zwi¹zku ze zmian¹ planówkrólewskich i zwo³aniem na ten dzieñ sejmiku przed sejmem lubelskim (nota benezerwanym), sejmik relacyjny 16 sierpnia 1703 r., zwo³any na mocy postanowienia sejmui uniwersa³u Augusta II nie doszed³ do skutku z uwagi na roz³am polityczny w woje-wództwach, wywo³any m.in. wyrugowaniem pos³ów wielkopolskich z sejmu (czêœæ Wiel-kopolan odby³a trzy dni wczeœniej sejmik z limity w dniu 13 sierpnia), wreszcie 8 maja1704 r. sejmik nadzwyczajny zwo³any przez Augusta II nie odby³ siê z powodu spóŸ-nionych uniwersa³ów576.

Wœród zerwanych sejmików szczególn¹ uwagê nale¿y zwróciæ na zgromadzenia gos-podarskie. Pomimo wprowadzenia ich przez Sejm Niemy 1717 r. na sta³e do kalendarzasejmikowego w ca³ej Rzeczypospolitej, w Wielkopolsce nie zosta³y przyjête. Potwierdzato wypowiedŸ wojewody kaliskiego Ludwika Szo³drskiego (krótko wczeœniej, 7 styczniaprzewodniczy³ on obradom Komisji Skarbowej Poznañskiej w Poznaniu), wyg³oszonapodczas sejmiku relacyjnego w Œrodzie, w dniu 6 lutego 1727 r.: „w inszych wojewódz-twach nie masz komisyi skarbowej, która unius eiusdem est essentiae, co sejmik gospo-darski, ale ¿e przez subordynowane subiecta województwa nie mog³y mieæ dobregoporz¹dku u siebie, dlatego his modus wynaleziony, gdzie pluralitas concludit, a kontra-dykcyja ¿adna zaszkodziæ nie mo¿e”577. By³a to m.in. reakcja na w¹tpliwoœci zwi¹zanez jedynym sejmikiem gospodarskim w Œrodzie, który próbowano doprowadziæ do koñcaza wszelk¹ cenê w 1726 r. Wówczas spisano jedynie krótkie laudum, uchwalaj¹c limitêobrad, choæ by³a ona wyraŸnie zakazana prawem578. Wielkopolanom wydawa³o siê, ¿efunkcjê gospodarsk¹ dobrze wype³nia organ wykonawczy sejmiku – Komisja SkarbowaPoznañska. Wszystkie zgromadzenia gospodarskie województw poznañskiego i kali-skiego do koñca panowania Augusta II zosta³y zatem zerwane. Dopiero za jego nastêpcyuda siê zmieniæ tê negatywn¹ praktykê.

Szukaj¹c odpowiedzi na pytanie, jak¹ czêœæ stanowi³y sejmiki zerwane w stosunkudo zakoñczonych pomyœlnie, nale¿y wzi¹æ pod uwagê tylko te sejmiki, o których losachmamy wiadomoœci Ÿród³owe, po odjêciu trzech niedosz³ych i 13 nieznanych deputac-kich. Uzyskamy wówczas liczbê 190 zgromadzeñ, poœród których zerwane stanowi³yoko³o 24,2%. Nieco inaczej wgl¹da to przy podziale na okres do 1717 r. i po reformachSejmu Niemego. W pierwszym okresie zerwanych zosta³o zaledwie 15 zgromadzeñ sej-mikowych, podczas gdy póŸniej zerwano ich ju¿ 31. Mo¿na tym samym stwierdziæ, ¿e

118

574 Na temat stosunku dworu wobec instytucji limity w Ma³opolsce zob.: W. Kriegseisen, Sa-morz¹d szlachecki, s. 43 i n.

575 List sejmiku do innych województw – Œroda, 23 X 1696 (AS, s. 61).576 Np. uniwersa³ zwo³uj¹cy oblatowano w Nakle dopiero 3 VI 1704 (AS, s. 395). Sytuacjê musia³

ratowaæ starosta generalny Wielkopolski, wydaj¹c w³asny uniwersa³ na 9 VI (AS, s. 406-407).577 Diariusz sejmiku relacyjnego 4 II 1727 (AS, s. 1032).578 Ladum sejmiku gospodarskiego 10 IX 1726 (AS, s. 1009-1010).

teza Henryka Olszewskiego o braku wp³ywu limity nie na ograniczenie zjawiska zrywa-nia obrad, nie ma zastosowania do praktyki poznañsko-kaliskiej579.

Obszerny i ró¿norodny materia³ Ÿród³owy do dziejów sejmiku województw poznañ-skiego i kaliskiego nie dostarcza niestety wielu szczegó³ów odnoœnie do okolicznoœcii sposobów zrywania obrad w Œrodzie. Na 46 sejmików, dla wiêkszoœci posiadamy zaled-wie lakoniczne wzmianki, potwierdzaj¹ce sam fakt zerwania. Tylko w wyj¹tkowychprzypadkach poznajemy nazwisko lub nazwiska osób odpowiedzialnych za unicestwie-nie obrad580. Zaledwie z jednego sejmiku zachowa³a siê manifestacja zrywaj¹ca obradyoraz dwie remanifestacje w tej sprawie – by³ to sejmik relacyjny 15 wrzeœnia 1699 r.581

Kilka sejmików dostarcza jednak materia³u, który pozwoli przynajmniej sonda¿owopoznaæ funkcjonowanie tego zjawiska w ramach samorz¹du sejmikowego Wielkopolskiw³aœciwej. Jedn¹ z wa¿nych i skutecznych metod uniemo¿liwienia obrad przeciwnikompolitycznym by³o opanowanie zwyczajowego miejsca obrad, a wiêc kolegiaty œredzkieji okalaj¹cego j¹ cmentarza. Tak uczynili zwolennicy elekcji ksiêcia Conti, skutecznieuniemo¿liwiaj¹c nawet zagajenie sejmiku w dniu 6 sierpnia 1697 r., zwo³anego przez bi-skupa kujawskiego przed sejmem koronacyjnym Fryderyka Augusta Wettyna, zapobie-gli tak¿e próbie rozdwojenia obrad582. Ten scenariusz wymaga³ jednak od zrywaczy du-¿ej si³y politycznej i militarnej oraz wielkiej czujnoœci, uniemo¿liwiaj¹cej skutecznedotarcie na miejsce obrad przeciwnikom. Nie uda³o siê tego w pe³ni wykonaæ, tak¿ei tym razem podczas trwania rokoszu ³owickiego, kiedy 5 marca 1698 r. zwolennicy Au-gusta II usi³owali odbyæ sejmik przed sejmem pacyfikacyjnym. Poniewa¿ Œroda by³aw znacznej mierze spalona po niedawnym wielkim po¿arze, przybyli dzieñ przed plano-wanym sejmikiem kontyœci zmuszeni byli rozjechaæ siê na kwatery za miasto. Kiedy zje-chali wczesnym rankiem, czêœæ oponentów zd¹¿y³a dostaæ siê do koœcio³a. I tym razemkontyœci okazali siê gór¹, z uwagi na przewagê si³ow¹, ale do rozstrzygniêcia musia³o do-jœæ ju¿ w kolegiacie, po Mszy Œwiêtej. Tylko szybka ucieczka uratowa³a ¿ycie przywódcyzwolenników Augusta583.

Zrywanie sejmiku w atmosferze ostrej walki politycznej, przy du¿ej polaryzacji sta-nowisk mog³o prowadziæ do sytuacji gro¿¹cych rozlewem krwi. Ustawodawstwo sejmo-we doœæ precyzyjnie opisa³o przepisy dotycz¹ce bezpieczeñstwa obrad sejmikowych,zakazuj¹c m.in. wnoszenia wszystkich rodzajów broni (³uków, czekanów, obuchów,pó³haków i rusznic), poza bia³¹ broni¹ przyboczn¹. Adam Lityñski odnalaz³ 14 konsty-tucji w tym zakresie584. W³aœnie podczas wspomnianego ju¿ sejmiku 5 marca 1698 r.


119

579 H. Olszewski, Praktyka limitowania, s. 52.580 Sejmik nadzwyczajny 25 IV 1719 zerwa³ niejaki Dêmbiñski (AS, s. 883), sejmiki deputacki

i gospodarski 1719 r. zerwa³ niejaki pan Paczyna (AS, s. 884-885), trzeci termin sejmiku przedsejmo-wego unicestwili 4 XII 1719 Lewandowski i Zdanowski (AS, s. 888).

581 AS, s. 183 i nn.582 Relacja z sejmiku 6 VIII 1697 (AS, s. 118).583 Relacja z sejmiku 5 III 1698 (AS, s. 138-139).584 A. Lityñski, Ochrona sejmików, s. 230-231. A. Kamieñski, Problem ochrony obrad zgromadzeñ

ziemskich w Polsce XVI-XVIII w. (Na przyk³adzie sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego w Œro-dzie), [w:] Sejmik wielkopolski. Przesz³oœæ i teraŸniejszoœæ, Szczecin 2008, s. 35 i nn.

dosz³o do naruszenia zakazów. Stronnicy Contiego przybyli, jak wspomina tekst relacji,„z czeszynkami”. Choæ zrezygnowano z karania œmierci¹ za z³amanie zakazów, kary fi-nansowe i groŸba siedzenia w wie¿y by³y na tyle dotkliwe, ¿e z regu³y ich przestrzegano.Bez oporów jednak dopuszczano siê dobycia szabel i gróŸb pod adresem oponentów –choæ przestêpstwem by³o ju¿ samo wszczêcie tumultu. Zgodnie z konstytucjami kwalifi-kowan¹ form¹ tumultu by³o m.in. si³owe zerwanie obrad i rozdwojenie sejmiku585, rygo-rystyczne przepisy nie by³y jednak w stanie zatamowaæ dzia³añ w tym kierunku. O pró-bach rozdwojenia sejmiku w Œrodzie czytamy w obszernej relacji z 5-7 lutego 1703 r.Wówczas jedynie determinacja czêœci szlachty oraz senatorów uspokoi³a zwaœnionestrony i zapobieg³a przygotowanemu ju¿ rozdwojeniu – oponenci mieli ju¿ nawet wy-branego alternatywnego marsza³ka (zob. Aneks X)586. Czasem próba podzia³u ukazy-wa³a jednej ze stron jej s³aboœæ, co ³agodzi³o zapa³ do scysji. Na porz¹dku dziennym by³ouniemo¿liwianie pojedynczym oponentom dostêpu do ko³a587.

Do zerwania obrad dochodzi³o tak¿e podczas trwania obrad, ju¿ po oficjalnym zaga-jeniu, wyborze marsza³ka, a czêsto nawet pod koniec wielodniowych obrad, przygoto-waniu projektów uchwa³ i instrukcji. 15 wrzeœnia 1698 r. zerwano sejmik deputackiz powodu sporu miêdzy zwolennikami starosty generalnego Wielkopolski Rafa³a Lesz-czyñskiego a jego oponentami jeszcze z czasów elekcji 1697 r. Podczas obrad dosz³o dotumultu, a nawet do dobycia szabel, co sta³o siê pretekstem rozejœcia siê bez wybraniadeputatów588. Szczególnie bolesne by³o zrywanie obrad pod koniec wielodniowych, pra-cowitych wysi³ków. Sejmik relacyjny 15 wrzeœnia 1699 r. zerwano, choæ gotowe by³o ju¿laudum – przyczyn¹ by³ wówczas konflikt zaczêty jeszcze podczas sejmiku deputackie-go; zaatakowany przez oponentów z dobytymi szablami kasztelan kaliski Maciej Rado-micki, opuœci³ wraz ze swoimi stronnikami ko³o i nie uzna³ limity sejmiku, og³oszonejnielegalnie przez marsza³ka589. Sejmik przedsejmowy rozpoczêty 23 sierpnia zerwanow dniu 26 sierpnia, po czterech dniach z powodu pojawienia siê w kole znienawidzonegoStanis³awa Naramowskiego starosty ujskiego, z powodu którego usuniêto z Trybuna³uwybranych przed rokiem w Œrodzie deputatów590. Czasami sejmikuj¹cy usi³owali igno-

120

585 Tam¿e.586 Próbê rozdwojenia sejmiku potwierdza równie¿ zapiska w gazecie z Torunia, 12 II 1703 (AS,

s. 316): „W przesz³y wtorek zacz¹³ siê sejmik wielkopolski w Œrzedzie, gdzie zrazu partyzanci szwedz-cy du¿o mieszali rzeczy, nie pozwalaj¹c wsiadaæ na koñ, ac tandem nazajutrz, gdy strona królewskarezolwowa³a siê oddzieliæ od nich i jm. pan genera³ teraŸniejszy, wstawszy z miejsca swego zawo³a³,aby siê recte sentientes oddzielili od partyzantów szwedzkich i poszli z nim na drug¹ stronê koœcio³a,co siê te¿ eodem instanti sta³o. Wiêc gdy ma³o co zosta³o szlachty przy partyzantach szwedzkich,widz¹c, ¿e nie przelewki, kiedy strona królewska inszego ju¿ sobie marsza³ka obiera³a, a onych prohostibus patriae deklarowa³a, sami ultro przyszli do nich i zgodzili siê na to”.

587 W tej sprawie manifestowa³ w grodzie Jan Skrzetuski przeciw Damianowi Garczyñskiemui jego ludziom, z którymi toczy³ d³ugotrwa³y spór s¹dowy (AS, s. 30-31).

588 Informacja o sejmiku w liœcie W. W³oszkiewicza do S.A. Szczuki referendarza kor. – Warsza-wa, 25 IX 1698 (AS, s. 149).

589 Zob. pe³n¹ dokumentacjê – manifestacjê oraz dwie reprotestacje z³o¿one w grodzie poznañ-skim (AS, s. 183 i nn.).

590 Informacja o zerwaniu sejmiku w diariuszu ksiêdza Leona Morawskiego (AS, s. 1048).

rowaæ mniej wa¿nych oponentów, zg³aszaj¹cych swój sprzeciw, jak to uczyniono 4 grud-nia 1719 r. podczas trzeciej ju¿ próby wyboru pos³ów sejmowych na sejm z limity1719/1720. Informacja gazetowa donosi³a wówczas: „Sejmik antekomicyjalny woje-wództw naszych wielkopolskich, z ³aski J.K.M. pozwolony, w przesz³y poniedzia³ek, tojest 4 praesentis, jeszcze nie zagajony, a ju¿ od jm. pana Lewandowskiego kontradyko-wany. Której kontradykcyi gdy nie s³uchano i sejmik zagajono, przybra³ sobie pan Le-wandowski kolegê, jm. pana Zdanowskiego. A tak ani na czytanie uniwersa³ów, ani siêzdrowemi racyjami rektyfikowaæ nie pozwalaj¹c, protestowali siê contra totum actumi tak spe³z³ pomieniony sejmik”591. Przy du¿ej determinacji czasem udawa³o siê spacyfi-kowaæ zrywacza, stosuj¹c perswazjê, próby przekupstwa, a wreszcie wydobywaj¹c infor-macje o ci¹¿¹cej na nim kondemnacie, która automatycznie pozbawia³a aktywnegog³osu na sejmiku. Mia³o to miejsce np. podczas sejmiku relacyjnego 4 lutego 1727 r., cowiemy z zachowanego obszernego diariusza – wielokrotnie dochodzi³o podczas kilku-dniowych obrad do wstrzymywania aktywnoœci przez ró¿nych kontradycentów, jednakzawsze udawa³o siê znaleŸæ wyjœcie z sytuacji592.

Bywa³o, ¿e przyczyna zerwania by³a niezwykle kuriozalna. Od 21 sierpnia 1724 r. od-bywa³ siê w Œrodzie sejmik przedsejmowy, w niezwykle napiêtej atmosferze, podsycanejprzez sprawê toruñsk¹, spory katolików z protestantami o sprawê Unruga oraz kwestieproceduralne przy udzielaniu g³osów przez marsza³ka. Pomimo tego obrady toczy³y siêpomyœlnie, jednak do czasu. Tak opisa³ to w liœcie do kanclerza wielkiego koronnegoAdam ¯ychliñski kasztelan miêdzyrzecki: „kiedy punkta instrukcyjej na przysz³y sejmju¿ by³y zgodnie spisane i przeczytane, a¿ na ostatku, more niedosz³ych sejmów, kiedydo elekcyjej ichm. panów pos³ów mieliœmy przystêpowaæ, których do tej funkcyjej con-currentium wielki by³ numerus, nieszczêœliwa emulacyja o precedencyj¹ ca³e nam pra-cowite, bo tygodniowe zepsowa³a opus, et pro bono publico potrzebne zrujnowa³a”593.Nieco wiêcej œwiat³a na ow¹ „emulacyj¹” rzuca list jednego ze sprawców, Macieja My-cielskiego chor¹¿ego nadwornego koronnego do kanclerza. Przyczyn¹ sporu by³a odmo-wa ust¹pienia miejsca przez lokalnych urzêdników ziemskich dygnitarzowi koronne-mu, jakim by³ Mycielski. K³ótnia doprowadzi³a ostatecznie do zerwania obrad potygodniowych trudach594.

W praktyce, szczególnie sejmików deputackich, istnia³ zwyczaj, ¿e protest unice-stwiaj¹cy zgromadzenie powinien byæ zg³oszony w kole, w obecnoœci wszystkich zgro-madzonych. Jeœli tak siê nie sta³o, móg³ nie zostaæ uznany za skuteczny595. Potwierdza³ato tak¿e konstytucja sejmowa596.


121

591 AS, s. 888.592 Taki przypadek mia³ miejsce na zakoñczonym szczêœliwie sejmiku relacyjnym w Œrodzie, 4 II

1727, kiedy obrady tamowa³ Piotr Chociszewski (AS, s. 1031).593 AS, s. 987.594 AS, s. 987-988.595 AS, s. 178.596 Konstytucja O deputacie podlaskim z 1601 (Vol. leg., t. II, s. 397). Chodzi³o wówczas o prz-

ywrócenie przez sejm do Trybuna³u deputata podlaskiego, którego wczeœniej usi³owano usun¹æ, jakowybranego nieprawnie. Sejm zapisa³ w tej konstytucji na przysz³oœæ: „i¿ protestatio contra legitimita-

W badanym okresie, pomimo wielu burzliwych momentów zwi¹zanych z tocz¹c¹ siêwojn¹ pó³nocn¹, a póŸniej z dzia³aniami doby konfederacji tarnogrodzkiej, nie dosz³odo zbrojnego unicestwienia obrad sejmikowych. Próby by³y podejmowane, ale zakoñ-czy³y siê niepowodzeniem. Licz¹cy kilkuset ¿o³nierzy oddzia³ szwedzki, wsparty przezprzeciwników Augusta II, próbowa³ rozpêdziæ zjazd sejmikowy w Koœcianie w dniu9 czerwca 1704 r., zosta³ jednak skutecznie odparty przez zgromadzon¹ licznie szlach-tê597. Podobnie uda³o siê zapobiec zbrojnej ingerencji w obrady, tym razem podczas sej-miku w Œrodzie 27 kwietnia 1716 r., podczas którego uchwalono akces Wielkopolski dokonfederacji tarnogrodzkiej. Wówczas atak oddzia³ów saskich powstrzyma³ regimen-tarz Gniazdowski, wsparty przez szlachtê sieradzk¹ oraz ochotników z Wielkopolski598.

3.5.5. Dokumentacja sejmikowa

Jak ju¿ wspominano, samorz¹d sejmikowy w Rzeczypospolitej szlacheckiej nie wy-kszta³ci³ jeszcze, poza pewnymi wyj¹tkami, trwa³ych form organizacyjnych, takich jaksta³a siedziba z urzêdnikami, kancelari¹, archiwum. Skutkowa³o to faktem, ¿e doku-mentacja sejmikowa znajdowa³a siê w ogromnym rozproszeniu ju¿ podczas bie¿¹cejdzia³alnoœci, a po utracie znaczenia i przydatnoœci ginê³a w stosach innych dokumentówz sejmikiem nie zwi¹zanych, albo niszcza³a w prywatnych archiwach marsza³ków, min-istrów, senatorów lub urzêdników ziemskich, w których rêkach z ró¿nych przyczyn siêznalaz³a. Zdarza³o siê, ¿e dokumentów nie mo¿na by³o odnaleŸæ ju¿ podczas obrad,w stosach papierów – taka sytuacja mia³a na przyk³ad miejsce podczas sejmiku przed-sejmowego 7 sierpnia 1732 r.: „W sobotê przed zerwanym sejmikiem mia³em to szczêœciewidzieæ siê z jm. panem Chlebowskim w kole, któremu powiedzia³em o tym liœcie i con-silium jemu to poda³, aby poszed³ do marsza³ka i o komunikacyj¹ tego listu prosi³, co te¿uczyni³ jm. pan Chlebowski, ale jakem s³ysza³ jm. pan marsza³ek nie chcia³ tego listujm. pokazaæ, udawaj¹c, ¿e mu siê zarzuci³ i nie wie gdzie siê podzia³”599. Wspó³czesnybadacz przesz³oœci sejmików staropolskich zmuszony jest zatem przed podjêciem pracdo ¿mudnego, czasem wieloletniego rekonstruowania dawnej dokumentacji, poszuki-wania zarówno dokumentów oryginalnych, jak i ich kopii, sporz¹dzanych ju¿ wspó³-czeœnie, lub krótko po ich powstaniu w celach politycznych lub historyczno-kolekcjo-nerskich.

W zwi¹zku z faktem, i¿ niniejsza monografia oparta jest o najobfitszy i najbardziejkompletny jak dotychczas materia³ Ÿród³owy, o niespotykanej wczeœniej ró¿norodnoœci,mo¿na siê pokusiæ o próbê rekonstrukcji i klasyfikacji dokumentacji osiemnastowiecz-nego sejmiku. W³adys³aw Konopczyñski ju¿ w 1916 r., og³aszaj¹c swoj¹ odezwê w spra-wie katalogu aktów do dziejów polskiego parlamentaryzmu, w czêœci dotycz¹cej sejmi-

122

tem tego¿ dnia, kiedy siê elekcyja odprawuje, uczyniona et in praesentua omnium in illo concessu,wprzód wniesiona, któremu kontradykcyja jedno przeciw tej osobie iœæ ma, któraby z tego¿, a nie z in-szego województwa deputacyj¹ ante decursum quatuor annorum odprawowa³a”.

597 Informacja o sejmiku w Koœcianie 9 VI 1704 (AS, s. 427).598 Relacja z obrad sejmiku 27 IV 1716 (AS, s. 816).599 AS, s. 1094.

ków dokona³ nastêpuj¹cej klasyfikacji akt sejmikowych: uniwersa³y na poszczególnesejmiki, odezwy do sejmików, diariusze sejmików, poszczególne mowy sejmikowe, pro-jekty laudów oraz instrukcji (tzw. punkta do instrukcji), lauda, instrukcje, manifestyz powodu czynnoœci sejmików oraz inne akta, których jedn¹ stron¹ jest sejmik600. Po-dzia³ ten jest w zasadzie zgodny z obserwowan¹ przez pisz¹cego te s³owa rzeczywistoœci¹wielkopolskiego samorz¹du sejmikowego, jednak po dokonaniu wnikliwej analizy ze-branego materia³u z punktu widzenia jego praktycznego funkcjonowania, ca³oœæ zgro-madzonych tekstów podzielona zosta³a na nastêpuj¹ce grupy.

Pierwsza z nich to dokumenty i materia³y docieraj¹ce do sejmiku z zewn¹trz, od osóbi instytucji. Wœród nich na pierwszym miejscu plasuj¹ siê niew¹tpliwie uniwersa³y – za-równo te zwo³uj¹ce, potwierdzaj¹ce lub przesuwaj¹ce termin sejmiku (np. wyznaczonywczeœniej moc¹ limity), jak i uniwersa³y informacyjne, w sposób szczególny przekazuj¹cetreœci natury politycznej, skarbowej, wojskowej itp. Dokumenty te dociera³y do Wielko-polski przez kurierów lub osoby zaufane, czasem w wielu egzemplarzach oryginalnychi ostatecznie by³y dostarczane do urzêdów grodzkich w celu ich publikacji przez woŸnego.Po wykonaniu tej czynnoœci dokument powinien, z odpowiedni¹ adnotacj¹ trafiæ do pro-toko³u ksiêgi grodzkiej serii relacji601. Wœród uniwersa³ów, których dla badanego okresuuda³o siê odnaleŸæ ³¹cznie 83, dominuj¹ te nades³ane przez monarchów (Augusta II i Sta-nis³awa I), w wiêkszoœci drukowane – by³o ich 53. Pozosta³e pochodz¹ od prymasów, bi-skupa kujawskiego, starosty generalnego Wielkopolski, marsza³ków sejmiku, marsza³kas¹du kapturowego. Wiele z tych dokumentów nie dociera³o bezpoœrednio na termin obradsejmikowych, jednak ich treœæ podana do publicznej wiadomoœci mia³a du¿e znaczeniew praktyce sejmikowej. Tylko oficjalne uniwersa³y (króla lub prymasa), zwo³uj¹ce zgro-madzenia sejmikowe, by³y odczytywane przy inauguracji sejmiku602.

Druk uniwersa³ów na sejmiki od pocz¹tku panowania Augusta II by³ ju¿ szerokorozpowszechniony – jedynie nadzwyczajne, sporz¹dzane w poœpiechu by³y rozsy³anetradycyjn¹ metod¹ w postaci rêkopiœmiennej. Uniwersa³ drukowany, przygotowanyw formularzu z okienkami, by³ ³atwy do rozes³ania w setkach egzemplarzy po uzu-pe³nieniu. Pomimo tego, podczas sejmiku relacyjnego w Œrodzie 29 kwietnia 1720 r.szlachta zg³osi³a wobec kancelarii zastrze¿enia co do formy drukowanej uniwersa³u nasejmik, powo³uj¹c siê na dawny zwyczaj: „Na tym sejmiku pierwsza materyja wesz³a indisquisitionem ratione uniwersa³ów J.K.M., dlaczego contra praxim drukowane wysz³y,


123

600 W. Konopczyñski, Odezwa w sprawie katalogu aktów do dziejów polskiego parlamentaryzmu, KH,30 (1916), z. 3-4, s. 475-479.

601 Zob. na przyk³adu uniwersa³ Augusta II na sejmik przedsejmowy 1699 r. – Warszawa, 24 III1699 (AP Poznañ Gr. Poznañ 819, k. 38, Gr. Nak³o 146, k. 52a, Gr. Wa³cz 56, k. 296v-298). Przy dostar-czaniu uniwersa³ów kancelaria koronna korzysta³a czêsto z poœrednictwa starostów generalnychWielkopolski lub senatorów – zob. np. list kanclerza w. kor. J. Szembeka do A.A. Radomickiego woje-wody poznañskiego z 1716 r. (Bilb. Czart., rkp. 544 IV, s. 416-417): „Za rozes³anie diplomatum J.K.M.p.n.m. do grodów i komunikacyj¹ sciendorum z tamtego kraju dziêkujê wielce w.m.m. panu”.

602 Np. na zerwanym sejmiku przedsejmowym 5 III 1698: „Zwyczaj tedy wprzód na sejmowychsejmikach, ¿e w koœciele zagaja siê sejmik i pos³a przyjmuj¹. Chcia³ pan Gurowski gaiæ i czytaæ uni-wersa³ [...]” (AS, s. 138).

ale ta materyja uspokojona testimonio oficjalistów grodzkich, ¿e extant tak wiele druko-wanych, i owszem, ledwie nie wszytkie podczas intryg stanis³awowskich”603.

W przypadku zgromadzeñ przedsejmowych sejmiku zwyczajow¹ praktyk¹ by³o roz-sy³anie przez kancelariê królewsk¹ tzw. ekspedycji przedsejmowej, wœród której opróczuniwersa³u by³y tak¿e: instrukcja królewska na sejmiki (odnaleziono 13), kredens (listwierzytelny) dla pos³a reprezentuj¹cego króla na sejmiku (7), a tak¿e listy do senatorów,urzêdników i wa¿niejszej szlachty. Publikacj¹ uniwersa³ów oraz dystrybucj¹ listów,przesy³anych z kancelarii w paczkach zgodnie z zaleceniami Instructuarium, w wojewód-ztwach poznañskim i kaliskim zajmowa³ siê najczêœciej starosta generalny Wielkopol-ski, a pod jego nieobecnoœæ inni urzêdnicy grodzcy, pakiety do powiatów wa³eckiego, na-kielskiego i ziemi wschowskiej trafiaæ mia³y do r¹k ich starostów. Czêœæ listów by³a odrazu adresowana do konkretnych osób, pozosta³e, po uzupe³nieniu mia³y trafiæ do wa¿-niejszych przedstawicieli szlachty, aby nastawiæ ich przychylnie do króla604. W przypad-ku uniwersa³ów, oblatowanych w grodach, niemal wszystkie zachowa³y siê w oryginale.Listy trafiaj¹ce do szlachty mia³y charakter prywatny i wiêkszoœæ zaginê³a wraz z archi-wami rodowymi (znamy ich treœæ, na ogó³ czysto formularzow¹ z kopiariuszy kancela-ryjnych). Instrukcje królewskie i kredensy nie zachowa³y siê w orygina³ach, poniewa¿otrzymywa³ je delegowany na sejmik pose³ królewski i to on najpewniej zabiera³ jeze sob¹ po wykonaniu misji. Znamy je jedynie z formularzowych egzemplarzy bezwype³nienia adresatów, jakie zachowywano w ksiêgach kanclerskich, a póŸniej kopio-wano605. Czasem zdarza³o siê, ¿e do sejmiku przysy³a³y poselstwa inne sejmiki, wówczaspos³owie przywozili z sob¹ odpowiednie instrukcje na piœmie. Nie trafia³y one jednakdo r¹k przedstawicieli sejmiku, a najczêœciej wraca³y wraz z pos³ami i ginê³y w ich pry-watnych archiwach, tylko wyj¹tkowo oblatowano je w grodach606.

Wœród dokumentów przychodz¹cych do sejmiku w badanym przez nas okresie wa¿-ne miejsce zajmowa³y listy pisane przez wiele ró¿nych osób. Do sejmiku kierowali listy:prymas (30), hetman wielki koronny (18), król (16), s¹siednie sejmiki (10), kanclerzwielki koronny (9), starosta generalny Wielkopolski (5), hetman wielki litewski (5), kró-lewiczowie Sobiescy (5), królowa Maria Kazimiera Sobieska (4), biskup kujawski (3),

124

603 Informacja o sejmiku w wiadomoœciach z Poznania – 2 V 1720 (AS, s. 899).604 W. Krawczuk, Listy sejmikowe w œwietle Instructuarium kancelarii koronnej, CPH, 46 (1994),

z. 1-2, s. 63-68; Kancelaria Koronna a Sejm Walny: instructarium, oprac., przet³., wstêpem opatrzy³W. Krawczuk, Warszawa 1995, s. 6-7, 67-69. Wa¿n¹ rolê starostów generalnych przy dystrybucie dok-umentów z kancelarii koronnej potwierdziæ mo¿na i dla badanego okresu – zob. list kanclerza w. kor.J. Szembeka do starosty generalnego Wielkopolski M. Radomickiego z 6 VIII 1720: „Przy ekspedycyisejmowej, któr¹ do w.m.m. pana ordynowa³em i która, nie w¹tpiê, ¿e ju¿ dosz³a do r¹k jego, ode-zwa³em siê w.m.m. panu z ¿yczliw¹ moj¹ uni¿onoœci¹, teraz zaœ respons na list publiczny przeœwiet-nych województw, z ostatniego sejmiku relationis do mnie pisany posy³aj¹c [...]” (AS, s. 910).

605 Uda³o siê odnaleŸæ instrukcje królewskie na sejmiki przedsejmowe: 1698, 1699, 1701 (dwie –druga wykonana z egzemplarza adresowanego do województw poznañskiego i kaliskiego), 1703, 1712,1718 (kopia z egzemplarza do ziemi drohickiej), 1720, 1722, 1724, 1728, 1730, 1732 (AS, s. 135, 152,219, 248, 332, 668, 870, 902, 944, 975, 1035, 1057, 1085).

606 Instrukcja dana pos³om rokoszu województwa ³êczyckiego do rokoszu województw poznañskiegoi kaliskiego – £êczyca, 9 kwietnia 1698, zachowana w oryginale w ksiêdze grodzkiej ³êczyckiej (AS, s. 147).

podskarbi wielki koronny (2), marsza³ek generalnej konfederacji tarnogrodzkiej (2),poza tym jeszcze kilkanaœcie osób (senatorów, komisarzy, pos³ów, duchownych itp.)pojedyncze listy. Czêœæ korespondencji mia³a charakter indywidualny, adresowanywy³¹cznie do sejmiku wielkopolskiego, wiele jednak to tzw. listy otwarte, o charakterzepolitycznym, rozsy³ane w jednakowej treœci do wszystkich sejmików. Równie¿ ta katego-ria dokumentów zachowa³a siê w przyt³aczaj¹cej wiêkszoœci w kopiach sporz¹dzanychwspó³czeœnie w ró¿nych celach. W przypadku niektórych tekstów znamy nawet kilkana-œcie odpisów. Brak orygina³ów spowodowany by³ faktem, ¿e sejmik nie posiadaj¹cw³asnego archiwum, pozostawia³ przeczytane w kole listy w rêkach marsza³ka lub osoby,która list dostarczy³a (poœrednikami byli niejednokrotnie senatorowie czy urzêdnicy).

Niejednokrotnie, na ¿yczenie sejmiku dostarczano na czas obrad wiele rozmaitychdokumentów zwi¹zanych ze skarbowoœci¹, takich jak taryfy, ekstrakty juramentów, kwi-ty itp., które stawa³y siê podstaw¹ podejmowanych w kole decyzji. Po wykorzystaniuwraca³y do r¹k osób, które je dostarcza³y, lub sejmik zleca³ ich wszycie do ksi¹g grodz-kich lub przechowanie w archiwum Komisji Skarbowej Poznañskiej607.

Druga grupa dokumentów sejmikowych, zasadnicza i d³ugo uznawana przez wy-dawców akt sejmikowych za jedyn¹, to dokumenty spisywane podczas sejmiku lub bez-poœrednio po jego zakoñczeniu na wyraŸne polecenie ko³a sejmikowego. Wœród nich do-minuj¹ lauda (uchwa³y), których w badanym okresie lat 1696-1732 uda³o siê odnaleŸæ a¿123 (poza piêcioma przypadkami wszystkie zachowane w oryginale608). Najrzadsze s¹lauda sejmików deputackich, których uda³o siê odnaleŸæ zaledwie dwa. W nomenklatu-rze trybunalskiej nazywano je tak¿e „instrumentami elekcji”. W wielkopolskiej prakty-ce omawianego okresu by³y niezwykle lakoniczne i oprócz informacji o wybranych de-putatach, zawiera³y jedynie niezbêdne formu³y oraz podpis marsza³ka, a od 1727 r.tak¿e podpisy asesorów sejmikowych. Z braku orygina³ów b¹dŸ ekstraktów tych laudóww grodach wielkopolskich wnioskowaæ mo¿na, ¿e najczêœciej traktowano je jako „in-strumenty elekcji”, dorêczane deputatom dla wylegitymowania siê w Trybunale609.

Sejmiki przedsejmowe obok laudum uchwala³y instrukcje dla pos³ów na sejm – tychodnaleziono 13 oraz 1 dla pos³ów na waln¹ radê jaworowsk¹610, instrukcje dla pos³ówwysy³anych do ró¿nych osób (25), dla konsyliarzy do traktatu koñcz¹cego konfederacjêtarnogrodzk¹ (1)611 oraz dla komisarzy do zadañ specjalnych (1)612. Podczas sejmików


125

607 AS, s. 194, 706, 730.608 Laudum z 8 XI 1701 znamy z ekstraktu z grodu poznañskiego, oblata w Nakle (AS, s. 199), lau-

dum z 29 X 1708 ekstrakt z grodu poznañskiego, oblata w Nakle (AS, s. 523), laudum z 23 II 1712 eks-trakt z grodu poznañskiego, oblata w Nakle (AS, s. 670), lauda z 24 IX 1705 i 14 XII 1705 jako jedyneznane s¹ tylko ze wspó³czesnych kopii, zachowanych w rêkopisie w Bibliotece Raczyñskich w Pozna-niu (AS, s. 487-488, 490).

609 Zob. konstytucjê Trybuna³ g³ówny koronny z 1726 (Vol. leg., t. VI, s. 216).610 Instrukcja dana pos³om na radê jaworowsk¹ podczas zjazdu stronników Augusta II w Koœcia-

nie, 12 XI 1703 (AS, s. 379).611 Zob. AS.612 Zazwyczaj komisarzom nadzwyczajnym nie dawano odrêbnych instrukcji, zalecenia wpisywa-

no w laudum. Ten jedyny przypadek to instrukcja dla komisarzy do rozliczeñ z wojskiem saskimw powiatach – Œroda, 13 VI 1713 (AS, s. 734).

przedsejmowych, które zosta³y zerwane na elekcji pos³ów, doœæ czêsto po kilkudnio-wych obradach by³ ju¿ u³o¿ony projekt instrukcji. Zgodnie ze zwyczajem po unicestwie-niu sejmiku wszystkie projekty traci³y wa¿noœæ i powinny zostaæ zniszczone. W jednymprzypadku do opinii publicznej dotar³y punkta spisane podczas zerwanego sejmi-ku przedsejmowego w listopadzie 1701 r. Wzbudzi³o to du¿e niezadowolenie wœródszlachty613.

Wyj¹tkowo rzadkie s¹ zachowane teksty mów wyg³aszanych podczas sejmików –w przeciwieñstwie do sejmów, na sejmikach nie przywi¹zywano wagi do uwiecznianiawyst¹pieñ. W przypadku sejmiku wielkopolskiego uda³o siê odnaleŸæ 10 mów wyg³asza-nych na ró¿nym etapie przez marsza³ka Stanis³awa Leszczyñskiego, pos³a królewskiegooraz przez poselstwo przyby³e do sejmiku614, a tak¿e cztery pominiête w edycji Akt sejmi-kowych mowy marsza³ka Kaspra Modlibowskiego czeœnika wschowskiego, wyg³oszonepodczas zerwanego sejmiku przedsejmowego 7 sierpnia 1732 r. (zosta³y wydane w Anek-sie XI do niniejszej ksi¹¿ki).

Odrêbny, wyj¹tkowy charakter maj¹ odnalezione 4 uchwa³y partykularnych zjazdówpowiatowych nakielskich, z okresu rokoszu ³owickiego615 oraz uchwa³a ostatniego odby-tego sejmiku generalnego pod Ko³em z 30 paŸdziernika 1702 r.616

Na podstawie zleceñ wydanych przez sejmik lub w trakcie czynnoœci podejmowa-nych z polecenia sejmiku powstawa³y uniwersa³y wydawane przez funkcjonariuszy sej-miku lub inne osoby w zwi¹zku z sejmikiem. Dla omawianego okresu odnaleziono ich³¹cznie 40: 20 uniwersa³ów marsza³ków sejmiku, 10 uniwersa³ów komisarzy nadzwy-czajnych, 4 uniwersa³y poborców podatków, 2 uniwersa³y spisane przez plenipotentasejmikowego, 2 wystawione przez wojewodów podczas pospolitego ruszenia na elekcjê1697 r. oraz po jednym pu³kownika regimentu wystawionego przez sejmik oraz rotmi-strza wyprawy ³anowej617.

Kilkakrotnie w toku realizacji zadañ zleconych przez sejmik komisarze podpisywaliw imieniu wspó³braci umowy, uda³o siê równie¿ odnaleŸæ jedn¹ deklaracjê królewsk¹,jak¹ otrzymali przedstawiciele sejmiku618.

Sejmik prowadzi³ o¿ywion¹ niejednokrotnie korespondencjê, zarówno odpowia-daj¹c na otrzymane listy, jak i wystosowuj¹c korespondencjê w celu za³atwienia kon-kretnej sprawy. Listy sejmikowe s¹ stosunkowo trudne do zlokalizowana, gdy¿ pisane

126

613 Oskar¿ano o to marsza³ka sejmiku. Informacja o tym w liœcie Rafa³a Leszczyñskiego wojewody³êczyckiego, starosty generalnego Wielkopolski do sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego –Piotrków, 22 III 1702 (AS, s. 256).

614 AS, s. 16, 52, 71, 72, 106, 107, 215, 223, 231.615 AS, 112, 119, 125, 132.616 AS, s. 298.617 AS.618 Umowa miêdzy województwami poznañskim i kaliskim a Generalnym Komisariatem wojsk

saskich, zawarta podczas Walnej Rady Warszawskiej – Warszawa, 13 III 1710 (AS, s. 583); umowa za-warta miêdzy Augustem II a sejmikiem województw poznañskiego i kaliskiego w sprawie utrzymaniawojsk saskich w Wielkopolsce – Gdañsk, 5 XII 1710 (AS, s. 618). Deklaracja Jana Jerzego Przeben-dowskiego podskarbiego w. kor. wobec województw poznañskiego i kaliskiego – Gdañsk, 4 XII 1710 r.(AS, s. 617).

by³y z regu³y w egzemplarzu pojedynczym przez marsza³ka po sejmiku i wysy³ane doadresata. Tylko w przypadku wa¿niejszych tekstów, o znaczeniu politycznym, zdarza³osiê kopiowanie treœci w wiêkszej liczbie egzemplarzy. Dla sejmiku województw poznañ-skiego i kaliskiego uda³o siê odnaleŸæ 55 listów. Najwiêcej, 10 adresowano do kanclerzawielkiego koronnego, 8 do prymasa, 5 do s¹siednich sejmików, 3 do podskarbiego wiel-kiego koronnego, 4 do starosty generalnego Wielkopolski, 3 do hetmana wielkiego ko-ronnego, 2 do senatorów wielkopolskich, 2 do marsza³ka wielkiego koronnego, kilkana-œcie pozosta³ych listów pojedynczo do ró¿nych osób (senatorów, urzêdników, pos³ów,komisarzy).

W trudnej sytuacji województw, kiedy na szlachtê i poddanych spada³y plagi moro-wego powietrza, kontrybucje wojskowe, rabunki i po¿ary, w imieniu sejmiku listy dokróla czy kanclerza wystosowywa³a równie¿ Komisja Skarbowa Poznañska – zachowa³osiê 5 takich listów i jedna odpowiedŸ na list w aktach po kanclerzu wielkim koronnymJanie Szembeku619.

Trzecia grupa dokumentacji sejmikowej to materia³y powstaj¹ce ju¿ po sejmiku,czêsto w zwi¹zku z poleceniami ko³a. Odnaleziono 9 manifestów politycznych, 1 prote-stacjê zrywaj¹c¹ sejmik i 2 reprotestacje, bêd¹ce odpowiedzi¹ na zarzuty zrywaczy620,2 manifesty z³o¿one przez komisarzy sejmikowych. W tej grupie doœæ interesuj¹ce s¹manifestacje luŸno zwi¹zane z sejmikiem, ale zawieraj¹ce informacje o jego obradach –na przyk³ad o tumultach czy bijatykach podczas obrad, lub o niemo¿noœci dokonaniaoblaty dokumentów sejmikowych621.

Po sejmiku, czasem nawet w wielotygodniowym odstêpie dochodzi³o do wykonaniamisji poselskiej delegatów sejmikowych wys³anych do ró¿nych osób. Uda³o siê odnaleŸæ9 spisanych mów, jakie pos³owie sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego wy-g³aszali do króla, prymasa, królowej, 3 informacje o udzieleniu audiencji przez króla,1 tekst po¿egnania wyg³oszonego wobec poselstwa wielkopolskiego i wreszcie 32 pisem-ne odpowiedzi na poselstwo z sejmiku622.

Czwart¹ grupê stanowi¹ materia³y nie bêd¹ce ju¿ w³aœciwie dokumentacj¹ sejmi-kow¹, ale maj¹ce fundamentaln¹ wartoœæ poznawcz¹, dziêki której rekonstruowanyobraz sejmikowego mechanizmu uzyskuje wiele ró¿norodnych wymiarów. Chodzi o roz-maite informacje o sejmiku zawarte w korespondencji prywatnej (51), w gazetach rêko-piœmiennych (40), w diariuszach prywatnych (4), od 1729 r. w drukowanym „KurierzePolskim” (7), wreszcie wzmianki w innych, oficjalnych dokumentach sejmikowych(na przyk³ad informacje o zerwaniu obrad). Bardzo nieliczne s¹ niestety obszerniejsze


127

619 Komisja pisa³a listy w latach: 1711 (dwukrotnie), 1712 i 1713 (AS, s. 635, 637, 694, 736).620 Tak ma³¹ liczbê zachowanych protestacji zrywaj¹cych sejmik t³umaczyæ mo¿na faktem, i¿

prawdopodobnie wnoszono je do grodu pyzdrskiego, jako pobliskiego sejmikowej Œrodzie. Czêœæksi¹g grodzkich pyzdrskich, w tym ksiêgi grodzkie relacji z interesuj¹cego nas okresu sp³onê³yw po¿arze miasta podczas konfederacji barskiej – zob. J. Bielecka, Inwentarze ksi¹g, s. 86 – tam b³êdniedata po¿aru Pyzdr – miasto wraz czêœci¹ akt grodzkich, podpalone przez Rosjan 11 VI 1768 r. (na cozwróci³ ostatnio uwagê Z. Chody³a w recenzji Akt sejmikowych – RH, 75 (2009), s. 211).

621 AS, s. 231, 169, 343, 681.622 AS.

relacje z sejmiku (10) czy diariusze (2). W przypadku zgromadzeñ deputackich sejmikupoœredni¹ informacjê o pozytywnym zakoñczeniu dostarczaj¹ wykazy deputatów trybu-nalskich, szeroko kolportowane po kraju i obecne w wielu rêkopisach staropolskich623.

Na koniec wspomnieæ wypada, ¿e cech¹ specyficzn¹ samorz¹du sejmikowego woje-wództw poznañskiego i kaliskiego w latach 1685-1766 by³o funkcjonowanie KomisjiSkarbowej Poznañskiej, organu wykonawczego sejmiku o rozbudowanych strukturachi kompetencjach. Komisja ta, pocz¹tkowo, podobnie jak sejmik nie posiadaj¹ca sta³ychelementów instytucjonalnych, w XVIII w. mia³a ju¿ w³asne archiwum, pieczêæ, sta³ypersonel kancelaryjny. Gromadzona w archiwum Komisji Skarbowej Poznañskiej doku-mentacja komisarska przetrwa³a do dziœ i jest przechowywana w Archiwum Pañstwo-wym w Poznaniu – liczy 151 jednostek archiwalnych. Kwestia ta by³a ju¿ jednak przed-miotem odrêbnego opracowania624.

128

623 AS, s. 287, 603.624 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 205 i nn. (w szczególnoœci podrozdzia³ 3.6.

„Kancelaria i archiwum”). Tam równie¿ szczegó³owy wykaz zachowanych materia³ów.

Czêœæ II

Dzieje politycznesejmiku

1. Bezkrólewie (1696-1697)

Po d³u¿szej, trwaj¹cej ponad rok przerwie1, sejmik województw poznañskiego i kali-skiego rozpocz¹³ obrady w dniu 27 lipca 1696 r. za uniwersa³em prymasa Micha³a Ra-dziejowskiego. Prymas, og³aszaj¹c w nim oficjalnie pocz¹tek bezkrólewia po œmierciJana III Sobieskiego, za rad¹ senatorów wyznaczy³ terminy sejmików oraz pocz¹tek sej-mu konwokacyjnego na 29 sierpnia 1696 r., wskaza³ równie¿ na koniecznoœæ pilnego za-jêcia siê zaleg³¹ p³ac¹ wojska, walcz¹cego na froncie tocz¹cej siê wci¹¿ wojny z Turcj¹i zaleci³ dba³oœæ o porz¹dek wewnêtrzny w pañstwie. Asekuruj¹c siê przed ewentualnymzamieszaniem wewnêtrznym, prymas prosi³ o zachowanie spokoju, zaniechanie sporóworaz zakaza³ gromadzenia siê na zjazdy inne ni¿ sejmiki przedkonwokacyjne2.

Do sejmików rozes³ano wiele listów, których autorzy próbowali wp³yn¹æ na uchwa³yoraz zapisy w instrukcjach na sejm. Do sejmiku œredzkiego swój list nades³a³ prymas,który jeszcze raz powtórzy³ apel o zaniechanie wszelkich sporów i interesów prywatnychoraz okaza³ troskê o zabezpieczenie finansowe wojska3. Stanis³aw Herakliusz Lubomir-ski marsza³ek wielki koronny oraz Hieronim Augustyn Lubomirski podskarbi wielkikoronny, w dramatycznym w swojej treœci liœcie donieœli sejmikom o gwa³cie uczynio-nym przez rodzinê Sobieskich, która wbrew woli senatu i ministrów w³ama³a siê doskarbca warszawskiego na zamku i zagarnê³a dobra pozosta³e po zmar³ym królu4. Nasejmiki listy wys³ali równie¿ królowa wdowa Maria Kazimiera oraz królewicze Jakub,Aleksander i Konstanty, wykazuj¹c wielki ¿al po stracie mê¿a i ojca oraz polecaj¹c siê

131

1 Poprzednie, zakoñczone sukcesem obrady w Œrodzie mia³y miejsce 26 V 1695 – by³ to sejmik re-lacyjny po niedosz³ym sejmie. O sejmiku deputackim w dniu 12 IX 1695 nie mamy ¿adnych informa-cji, ale nawet jeœli zakoñczy³ siê pozytywnie, zgodnie ze zwyczajem nie obradowano na nim nad¿adnymi kwestiami poza wyborem deputatów trybunalskich (M. Zwierzykowski, Komisja Skarbo-wa Poznañska. Z dziejów sejmikowej administracji i s¹downictwa skarbowego w Wielkopolsce w XVIIi XVIII w., Poznañ 2003, s. 302).

2 Uniwersa³ prymasa M. Radziejowskiego – Warszawa, 27 VI 1696 (Akta sejmikowe województw po-znañskiego i kaliskiego. Lata 1696-1732, wyda³ M. Zwierzykowski, Poznañ 2008, s. 7-10 – dalej cyt.: AS).Zob. te¿ M. Zwierzykowski, Sejmik województw poznañskiego i kaliskiego w latach 1696-1702, [w:] Scrip-ta Minora, t. IV, red. B. Lapis, Poznañ 2006, s. 437-445.

3 List prymasa M. Radziejowskiego na sejmiki – Warszawa, 10 VII 1696 (AS, s. 11-11).4 List S.H. Lubomirskiego marsza³ka w. kor. i H.A. Lubomirskiego podskarbiego w. kor. na sej-

miki – Warszawa, 10 VII 1696 (AS, s. 12).

pamiêci oraz opiece szlachty5. Stanis³aw Jan Jab³onowski kasztelan krakowski i hetmanwielki koronny w obszernym liœcie przed³o¿y³ pod obrady sejmikowe potrzeby niep³at-nego ¿o³nierza, który w³asnym kosztem strzeg³ granic podczas wojny, wezwa³ do zabez-pieczenia fortec oraz artylerii, a tak¿e przypomina³ o w³asnych zas³ugach i poniesionychz prywatnej szkatu³y wydatkach6.

Obrady sejmikowe w kolegiacie œredzkiej w dniu 27 lipca 1696 r. zagai³ wojewoda po-znañski Wojciech Konstanty Breza, który zaproponowa³ na funkcjê marsza³ka kandyda-turê Stanis³awa Leszczyñskiego starosty odolanowskiego7. Pomimo m³odego wieku,Leszczyñski mia³ wówczas dopiero 19 lat, zosta³ jednomyœlnie wybrany na funkcjê, za cow krótkiej mowie podziêkowa³ ko³u sejmikowemu8. Po wyborze przyst¹piono do czyta-nia nades³anych listów w nastêpuj¹cej kolejnoœci: od królowej, królewiczów, prymasa,hetmana wielkiego koronnego, marsza³ka i podskarbiego wielkich koronnych, biskupa¿mudzkiego oraz wojewody witebskiego9. PóŸniej nast¹pi³y wota obecnych na sejmikusenatorów. Jako pierwszy g³os zabra³ wojewoda poznañski, który zaleca³ zawi¹zaniekonfederacji wojewódzkiej, uchwa³ê o udziale w elekcji pospolitym ruszeniem orazograniczeniu czasu trwania sejmów – konwokacyjnego do dwóch, a elekcyjnego doczterech tygodni – propozycje te przyjêto powszechn¹ zgod¹. Kolejnym mówc¹ by³Rafa³ Leszczyñski wojewoda ³êczycki i starosta generalny Wielkopolski, który zda³ rela-cjê z ostatniej rady senatu oraz przypomnia³ o zajêciu skarbca przez królewiczów,czym spowodowa³ znaczne wzburzenie zgromadzonych. Kasztelan poznañski Franci-szek Zygmunt Ga³ecki przychyli³ siê do zdania genera³a wielkopolskiego. Wojewoda ka-liski W³adys³aw Przyjemski zaatakowa³ podskarbiego, obarczaj¹c go win¹ za zajêcieskarbca, domaga³ siê równie¿ wykonania przysiêgi na konfederacjê oraz doradza³ zapi-sanie w niej wykluczenia od kandydatury do tronu „Piasta”, co spotka³o siê z aprobat¹ko³a. Kasztelan miêdzyrzecki Jakub B³eszyñski referowa³ siê do poprzednich mówców,

132

5 List królowej wdowy na sejmiki – Warszawa, 12 VII 1696, List królewiczów Sobieskich na sejmi-ki – Warszawa, 12 VII 1696 (AS, s. 13-14). O roli królowej Marii Kazimiery podczas bezkrólewia poœmierci Jana III zob. A. Skrzypietz, Maria Kazimiera wobec elekcji po zgonie Jana III, [w:] Z dziejówXVII i XVIII wieku. Ksiêga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Micha³owi Komaszyñskiemu, Katowice1997, s. 106-116.

6 List S.J. Jab³onowskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. na sejmiki – Lwów, 14 VII1696 (AS, s. 14-16).

7 Informacje o przebiegu tego sejmiku posiadamy dziêki zachowanym dwóm relacjom – pierw-szej, krótkiej, w liœcie prymasa M. Radziejowskiego w liœcie do biskupa p³ockiego A.Ch. Za³uskiegoz 4 VIII 1696, drugiej, anonimowej, zachowanej w aktach recesów Stanów Prus Królewskich (AS,s. 32-34) oraz z fragmentu protestacji Jana Skrzetuskiego przeciw Damianowi Garczyñskiemuw sprawie tumultu na sejmiku – Nak³o, 27 VIII 1696 (AS, s. 30).

8 Mowa S. Leszczyñskiego przy obejmowaniu funkcji marsza³kowskiej w Œrodzie 27 VII 1696 (AS,s. 16-17).

9 Dwóch ostatnich listów, Jana Kryszpin-Kirszenszteina biskupa ¿mudzkiego i Andrzeja Kazi-mierza Kryszpin-Kirszenszteina wojewody witebskiego nie uda³o siê odnaleŸæ. Z informacji o obra-dach sejmikowych mo¿na siê jedynie domyœlaæ, ¿e ich autorzy donosili sejmikom o zaogniaj¹cej siêsytuacji wewnêtrznej w Wielkim Ksiêstwie Litewskim, gdzie szlachta buntowa³a siê przeciw hege-monii Sapiehów, którym przewodzi³ hetman w. lit. Kazimierz Jan Sapieha (AS, s. 33).

podkreœlaj¹c potrzebê zabezpieczenia pogranicznych miast. Obszernie wypowiedzia³siê kasztelan rogoziñski Hieronim Poniñski, który zaatakowa³ miêdzy innymi hetmanapolnego koronnego, wojewodê krakowskiego Feliksa Kazimierza Potockiego za ignoro-wanie ordynansów hetmana wielkiego, domaga³ siê równie¿ wprowadzenia kadencyjno-œci urzêdów hetmañskich, ograniczonej do trzech lat oraz popar³ Kirszenszteinóww sporze z Sapiehami na Litwie. To wyst¹pienie doprowadzi³o do zamieszania na sejmi-ku – hetmana wzi¹³ w obronê starosta kowelski Stefan Leszczyñski, przez co omal niedosz³o do szabel10. Po uspokojeniu nastrojów kasztelan œremski Maciej Miel¿yñski pro-ponowa³, aby pisarz polny dokonywa³ regularnych spisów wojska, domaga³ siê równie¿zwrotu dóbr ziemskich nielegalnie nabytych przez zmar³ego króla. G³os zabrali jeszczekasztelanowie przemêcki, krzywiñski, nakielski oraz santocki, jednak referowali siê dowczeœniejszych wypowiedzi, nie wnosz¹c innych wa¿nych materii.

Po zakoñczeniu wotów senatorskich, w celu przyspieszenia sejmiku poproszonolicznie zgromadzonych urzêdników ni¿szej rangi, aby zrezygnowali ze zwyczajowychwyst¹pieñ i zabierali g³os jedynie ad materias11. W trakcie obrad zg³oszono jeszcze szeregkwestii szczegó³owych, które proponowano zapisaæ poœród paktów konwentów, zaleco-no tak¿e marsza³kowi, aby po sejmiku napisa³ listy do s¹siednich województw, zachê-caj¹c je do zjednoczenia si³ i wspólnego dzia³ania dla dobra Rzeczypospolitej, w celuosi¹gniêcia tzw. unio animorum12.

Z manifestacji Jana Skrzetuskiego wiemy, ¿e w trakcie obrad dosz³o równie¿ dodrobnego tumultu o pod³o¿u czysto prywatnym. Damian Garczyñski ze swymi s³ugamiuniemo¿liwi³ dostêp do ko³a sejmikowego swemu wrogowi Janowi Skrzetuskiemu,staj¹c mu na drodze z dobytymi szablami oraz l¿¹c go grubymi s³owy13.

Pomimo burzliwych chwil obrady zakoñczy³y siê pomyœlnie, a sejmik podj¹³ szereguchwa³, które umo¿liwi³y organizacjê województw na okres bezkrólewia – wybrano miê-dzy innymi sk³ady piêciu s¹dów kapturowych do Poznania, Kalisza, Wschowy, Nak³ai Wa³cza, uchwalone zosta³o obszerne laudum oraz instrukcja pos³om na sejm konwo-kacyjny.

W tekœcie laudum, zgodnie z postulatami senatorów, zawi¹zano konfederacjê wo-jewódzk¹, wpisano w niej zakaz kandydowania do tronu „Piastów” oraz udzia³ w elekcjipospolitym ruszeniem, zakazano rygorystycznie wszelkich praktyk i fakcji. Zobowi¹-

Dzieje polityczne sejmiku

133

10 Informowa³ o tym prymas w liœcie do biskupa p³ockiego: „inwektywê jak¹œ uczyni³ na jm. panawojewodê krakowskiego [kasztelan rogoziñski – M.Z.], za którego wzi¹³ siê pan starosta kowelskii ma³o do szabel nie przysz³o” (AS, s. 32).

11 AS, s. 33.12 O zwi¹zkach typu „unio animorum” w ma³opolskiej praktyce ustrojowej zob. W. Kriegseisen,

Samorz¹d szlachecki w Ma³opolsce w latach 1669-1717, Warszawa 1989, s. 146. Kriegseisen napisa³: „Zaunio animorum uznajemy te zwi¹zki, które deklaruj¹c swe powstanie, program i cele, nie przechodz¹do aktywnej organizacji struktury swych w³adz, a wiêc nie przejmuj¹ suwerennej w³adzy na swymterenie”. Definicja ta wydaje siê w tym przypadku nieprecyzyjna – zwi¹zek unio animorum, propo-nowany przez sejmik œredzki wspó³braciom z prowincji wielkopolskiej funkcjonowaæ mia³ obokdzia³aj¹cych ju¿ konfederacji doby bezkrólewia.

13 AS, s. 31.

zano równie¿ pos³ów wybranych na konwokacjê, aby zachêcali pozosta³e województwai ziemie do wspó³pracy oraz informowali na bie¿¹co sejmik o podejmowanych na kon-wokacji decyzjach. Aby mieæ kontrolê nad dalszym rozwojem sytuacji, sejmik podj¹³uchwa³ê o limitowaniu obrad do dnia 26 wrzeœnia. Zgromadzona szlachta, id¹c zawezwaniami ministrów i senatorów, podjê³a równie¿ wstêpne kroki, aby zgromadziæchoæ czêœæ pieniêdzy na zaspokojenie najpilniejszych zaleg³oœci wojskowych, pomimobraku konstytucji sejmowych ju¿ od d³ugiego czasu14.

W obszernej instrukcji danej pos³om na sejm ko³o sejmikowe zapisa³o miêdzy inny-mi, aby upraszali prymasa o uspokojenie konfliktów wewnêtrznych – przede wszystkimsporów miêdzy hetmanami i rozwijaj¹cego siê konfliktu na Litwie. Pos³owie mieli do-pilnowaæ zawi¹zania konfederacji generalnej oraz ograniczenia trwania konwokacji dodwóch tygodni. Spisanie paktów konwentów mia³o nast¹piæ ju¿ na sejmie konwokacyj-nym, w celu odci¹¿enia elekcji od ewentualnych sporów. Podano równie¿ postulaty wiel-kopolskie, które powinny zostaæ w paktach uwzglêdnione: zakaz wzniecania wojenofensywnych, organizowanie poselstw wielkich wy³¹cznie za zgod¹ sejmu, oddawaniespraw dotycz¹cych majestatu królewskiego pod s¹dy sejmowe, ograniczenie nadawaniaministerstw w rêce cz³onków jednej rodziny oraz zakaz nadawania urzêdu hetmañskie-go senatorom. W celu zabezpieczenia sejmów przed niedochodzeniem z powodu nie-obecnoœci monarchy (jak to mia³o miejsce w 1693 r.), postulowano, aby przed wydaniemuniwersa³u monarcha rezydowa³ w miejscu planowanego sejmu – przypomniano jedno-czeœnie o przestrzeganiu dwuletniej kadencji sejmów zwyczajnych. W kwestii pretensjido rodziny Sobieskich zalecono pos³om wielkopolskim konsultacjê z innymi pos³amii senatorami w celu zabezpieczenia interesów Rzeczypospolitej. Zapisano równie¿ wy-raŸnie zakaz kandydowania rodaków do tronu. Wiele miejsca poœwiêcono kwestiom szc-zegó³owym, takim jak wynagrodzenie wojska, poprawa i kontrola skarbu, prawo patro-natu królów Polski i spór o nie ze Stolic¹ Apostolsk¹, a tak¿e kilkunastu drobniejszympostulatom.

Poniewa¿ obraduj¹cym w Œrodzie zale¿a³o na jak najkrótszym trwaniu bezkrólewia,domagali siê, aby elekcja odby³a siê ju¿ cztery tygodnie po konwokacji i trwa³a nied³u¿ej ni¿ cztery tygodnie. Dla bezpieczeñstwa i porz¹dku podczas elekcji zapisanow instrukcji, aby marsza³ek wielki koronny dopilnowa³ wydalenia cudzoziemców ze sto-licy, przypomniano o zakazie obecnoœci kandydatów podczas elekcji oraz domagano siêprzestrzegania wolnoœci g³osu – w tej kwestii postulowano zapisanie w przysiêdzeprzysz³ego marsza³ka elekcji, aby uwzglêdnia³ sprzeciw nawet pojedynczego elektorai wstrzymywa³ activitatem15.

Z zachowanych relacji wiemy, ¿e pos³owie wielkopolscy podczas trwania konwokacjiodbyli poselstwo do królowej, sk³adaj¹c ustami marsza³ka Stanis³awa Leszczyñskiego(który by³ równie¿ jednym z pos³ów na konwokacjê) kondolencje rodzinie królewskiej16.

134

14 Laudum z 27 VII 1696 (AS, s. 17-22).15 Instrukcja pos³om na sejm z 27 VII 1696 r. (AS, s. 22-30).16 Mowa S. Leszczyñskiego do królowej – Warszawa, 8 IX 1696 (AS, s. 35). Zob. te¿: Epistolae hi-

storico-familiares, wyda³. A.Ch. Za³uski, t. II, Braniewo 1711, s. 82-83 – fragment diariusza konwo-kacji.

W imieniu królowej odpowiedzia³ Andrzej Chryzostom Za³uski biskup p³ocki17. Lesz-czyñski przemawia³ równie¿ podczas wizyty pos³ów wielkopolskich u hetmana wielkie-go koronnego18.

W dniu 26 wrzeœnia zebra³o siê ko³o sejmikowe dla wys³uchania relacji pos³ów sej-mowych o przebiegu rozpoczêtej 29 sierpnia konwokacji. Z powodu nieobecnoœci mar-sza³ka Stanis³awa Leszczyñskiego, który jako pose³ obecny by³ w Warszawie, wybranow zastêpstwie na dyrektora obrad Jana Gembickiego kasztelanica p³ockiego19. Do Œrodyprzybyli dwaj wys³ani przez pozosta³ych pos³ów przedstawiciele – Stefan Zdzychowskipodczaszy wschowski i Franciszek Ska³awski, którzy przywieŸli smutn¹ wiadomoœæo bezowocnym i k³ótliwym przebiegu sejmu. Sejmik postanowi³ w tej sytuacji odwo³aæsiê do najlepszego, jego zdaniem remedium – pospolitego ruszenia, które mog³o byæ re-miniscencj¹ ideologii sejmu konnego20. W tym celu nakazano odbycie popisów woje-wódzkich w dniu 22 paŸdziernika (odk³adaj¹c termin jedynie w przypadku pokrycia siêtej daty z sejmikami relacyjnymi). Szlachta mia³a byæ, zgodnie z wol¹ sejmiku, goto-wa na wezwanie i wici prymasa do obrony ojczyzny, a marsza³ek mia³ upraszaæ, zawstawiennictwem senatorów, o jak najszybsze wydanie odpowiednich uniwersa³ów.Pos³owie przywieŸli z Warszawy równie¿ wieœci o zawi¹zanym pod koniec sierpnia i roz-szerzaj¹cym siê zwi¹zku niep³atnego wojska, pod wodz¹ porucznika Piotra Baranow-skiego. Chc¹c pokazaæ gotowoœæ do natychmiastowych wyp³at sejmik podj¹³ uchwa³êpodatkow¹21, zobowi¹zuj¹c siê wyp³acaæ nale¿ne æwierci ¿o³du po powrocie wojska dopos³uszeñstwa rozkazom hetmañskim.

Po dwóch dniach obrad22, dla kontynuacji konfederacji zalimitowano obrady nadzieñ po skoñczonym sejmiku relacyjnym po konwokacji, a w przypadku jej zerwaniai braku uniwersa³ów na zgromadzenie relacyjne, w trzy tygodnie po popisie, to jest nadzieñ 12 listopada, pod lask¹ marsza³kowsk¹ Stanis³awa Leszczyñskiego23. Zgodniez zaleceniem ko³a, w dniu 29 wrzeœnia marsza³ek Gembicki wystosowa³ do prymasa Ra-dziejowskiego list z podziêkowaniami za prace przy utrzymania sejmu oraz z proœb¹


135

17 OdpowiedŸ A.Ch. Za³uskiego biskupa p³ockiego na poselstwo do królowej z sejmiku – Warsza-wa, 8 IX 1696 (AS, s. 35-36). Epistolae historico-familiares, t. II, s. 83.

18 Mowa S. Leszczyñskiego do S.J. Jab³onowskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. –brak miejsca i daty, prawdopodobnie pierwsza po³owa wrzeœnia 1696 r. (AS, s. 36).

19 Tak¹ sytuacjê przewidywano ju¿ zreszt¹ w laudum poprzedniego sejmiku, uchwalaj¹c limitê:„tedy ten sejmik nasz do dnia 26 miesi¹ca wrzeœnia limitujemy, gdzie pod lask¹ teraŸniejszego jm.pana marsza³ka (je¿eli zjechaæ bêdzie móg³) relacyjê poselstwa swojego ichm. panowie pos³owie namuczyni¹” (AS, s. 18).

20 W laudum zapisano, ¿e ojczyzna „inaczej salutem mieæ nie mo¿e, chyba per congregationemca³ej Rzeczypospolitej, która medellam wynajdzie tak¹, jak¹ by salvare mog³a”. Omówienia ideologiisejmu konnego dokona³ H. Olszewski (Sejm Rzeczypospolitej epoki oligarchii 1652-1763, Poznañ 1966,s. 422-426), nie wspomnia³ jednak o pojawianiu siê tej idei podczas bezkrólewia 1696/1697.

21 Szczegó³y uchwa³y zob. M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 54.22 O tym, ¿e sejmik trwa³ dwa dni œwiadczyæ mo¿e datowanie jego laudum na dzieñ 27 IX (AS,

s. 39). Marsza³ek pracowa³ jednak w Œrodzie jeszcze 29 IX, kiedy to datowane s¹ napisane wówczas li-sty sejmikowe.

23 Laudum z 26 IX 1696 (AS, s. 37-39).

o wydanie wici na pospolite ruszenie24, napisa³ równie¿ do obecnych w Warszawie sen-atorów wielkopolskich, informuj¹c o przes³aniu laudum na rêce starosty generalnegoRafa³a Leszczyñskiego oraz prosz¹c o wyjednanie uniwersa³ów na sejmik relacyjny i po-spolite ruszenie25.

Zgodnie z czarnym scenariuszem, krótko po zakoñczeniu sejmiku, na pocz¹tku paŸ-dziernika konwokacja zosta³a zerwana przez pos³a czernihowskiego £ukasza Horodyñ-skiego, który nie pozwoli³ na dalsz¹ prolongatê obrad. Powaga sytuacji wewnêtrznej i ze-wnêtrznej pañstwa pozwoli³a sejmuj¹cym tylko na drobny wy³om w dotychczasowejpraktyce i spisanie po zerwanym sejmie ograniczonego w stosunku do potrzeb pañstwatekstu konfederacji generalnej. Zapisano w nim bardzo odleg³y termin elekcji – 15 maja1697 r. oraz wyraŸne wykluczenie kandydatury „Piasta”. Powo³ano równie¿ specjaln¹komisjê, z³o¿on¹ z senatorów i wybranych przez sejmiki komisarzy, do podjêcia nego-cjacji ze zbuntowanym wojskiem oraz Komisjê Skarbow¹, która mia³a rozpocz¹æ swoj¹dzia³alnoœæ we Lwowie, w dniu 21 stycznia 1697 r. Kwestiê szczegó³ow¹ uchwa³ podat-kowych na zaleg³y ¿o³d oddano pod rozwagê poszczególnym sejmikom26. W odrêb-nym uniwersale prymas, wychodz¹c tym naprzeciw proœbom Wielkopolan oraz niemalwszystkich innych sejmików, zwo³a³ sejmiki relacyjne na dzieñ 22 paŸdziernika oraznakaza³ gotowoœæ do pospolitego ruszenia na elekcjê, wydaj¹c jednoczeœnie wici jedneza troje27.

W wyznaczonym przez prymasa terminie zgromadzi³a siê szlachta województw po-znañskiego i kaliskiego dla wys³uchania relacji pos³ów i senatorów, którzy powróciliz zerwanej konwokacji. Marsza³kiem tego sejmiku obrano Jana Zakrzewskiego ³owcze-go poznañskiego. Pos³owie z³o¿yli obszern¹ relacjê o przebiegu sejmu, po której ko³owyrazi³o wdziêcznoœæ za ich prace i starania w obronie interesu Rzeczypospolitej – jedy-nie nieliczni mieli zastrze¿enia do postêpowania pos³ów28. Nastêpnie przeczytano tekstuchwalonej konfederacji generalnej oraz dokonano wyboru dwóch komisarzy do powo-³anej przez sejm Komisji Lwowskiej dla negocjacji z wojskiem, daj¹c im instrukcje orazwyznaczaj¹c wynagrodzenie. W uchwalonym, krótkim laudum zapisano miêdzy inny-mi: „konfederacyj¹ in omnibus punctis et clausulis aprobujemy i onê manutenere obo-wi¹zujemy siê, non praeiudicando in futurum liberi voci”29. Zastrzegano siê tym samymprzed precedensem uchwalenia konfederacji po zerwaniu sejmu. Sejmiku nie limitowa-no, maj¹c na uwadze otwart¹ limitê sejmiku przedkonwokacyjnego, którego kolejna se-sja wyznaczona by³a na dzieñ po zakoñczeniu sejmiku relacyjnego.

136

24 List sejmiku do prymasa M. Radziejowskiego – Œroda, 29 IX 1696 (AS, s. 39-40) – w rêkopisie399 BK b³êdna data – 20 IX; w rêkopisie 357 BUW list datowany na 29 IX, podobnie jak napisany rów-noczeœnie list do senatorów.

25 List sejmiku do senatorów – Œroda, 29 IX 1696 (AS, s. 40).26 Drukowany tekst konfederacji generalnej (AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIII 33).27 Uniwersa³ prymasa M. Radziejowskiego – Warszawa, 6 X 1696 (AS, s. 41-42).28 O przebiegu tego sejmiku wiemy z krótkiej relacji z sejmiku relacyjnego i nastêpuj¹cego naza-

jutrz sejmiku z limity (AS, s. 63-64). Zapisano tam: „Ca³e prawie ko³o uno ore, wyj¹wszy niektóre pra-eoccupata subiecta, dziêkowa³o”.

29 Laudum z 22 X 1696 (AS, s. 52).

Zgodnie z terminem limity, nazajutrz, 23 paŸdziernika zainaugurowano w kolegia-cie œredzkiej sejmik, tym razem pod przewodnictwem marsza³ka Stanis³awa Leszczyñ-skiego30. Trwaj¹ce trzy dni obrady ods³oni³y pierwsze rodz¹ce siê podzia³y i konfliktypolityczne31. Rozpoczêto je od przeczytania listów nades³anych do sejmiku, na co nieby³o czasu podczas obrad dnia poprzedniego. Jako pierwszy czytano list królewicza Ja-kuba, przy którym dosz³o do problemu natury formalnej, poniewa¿ na kopercie listu za-pomniano dopisaæ nazwê województw, do których by³ skierowany – otwarcie listu i czy-tanie by³o wynikiem poœpiechu marsza³ka. W krótkim tekœcie królewicz wyra¿a³ ¿al pozerwanym sejmie i niemo¿noœci wyjaœnienia na nim pretensji zg³aszanych pod adresemrodziny królewskiej. Poleca³ siê protekcji szlachty, zapewniaj¹c o swej wiernoœci i przy-wi¹zaniu do Rzeczypospolitej32. Po krótkim sporze zdecydowano siê doœæ krótko i ogól-nie odpowiedzieæ na list33.

Jako kolejny przedstawiono do czytania list biskupa kujawskiego Stanis³awa D¹mb-skiego34, lecz i on zawiera³ podobny mankament w adresie, jak list królewicza, pominiê-to w nim ponadto odniesienie do „jaœnie oœwieconego” ksiêdza prymasa (jako senatorauprawnionego do obecnoœci na sejmiku). Szlachta odczyta³a to nie tylko jako brak sza-cunku dla sejmiku, ale wrêcz za uzurpacjê autorytetu prymasowskiego przez biskupa.Czêœæ z obecnych nie chcia³a z tego powodu dopuœciæ do czytania listu, gro¿¹c stanow-czo zerwaniem sejmiku. Jedynie zdecydowana postawa wiêkszoœci, gotowej broniæ zgro-madzenia, ostudzi³a zapa³y. Czytanie listu, burzliwa dyskusja oraz uk³adanie odpowie-dzi zajê³a resztê dnia. W obszernym liœcie biskup nie tylko zreferowa³ burzliwe obradykonwokacji oraz odniós³ siê do kwestii zwi¹zku wojskowego, ale, co najbardziej wzbu-rzy³o szlachtê, szeroko rozwodzi³ siê nad ewentualnymi kandydatami do tronu, kryty-kuj¹c kandydatury obcych ksi¹¿¹t (francuskiego i bawarskiego), sprzyjaj¹c wyraŸnieelekcji królewicza Jakuba35. Doradza³, aby na czas elekcji ograniczyæ wp³yw zarówno


137

30 H. Olszewski omy³kowo potraktowa³ ten sejmik z limity jako drugi sejmik relacyjny po konwo-kacji (H. Olszewski, Nowe materia³y do Chronologii sejmów polskich, CPH, 9 (1957), z. 2, s. 234).

31 Przebieg sejmiku rekonstruujemy na podstawie zachowanej, krótkiej relacji (AS, s. 63-64).32 List królewicza Jakuba do sejmiku – Warszawa, 14 VII 1696 (AS, s. 44-45): „Królewicza jm. Ja-

kuba list najpierwej wziêty, który w tytule znaczny mia³ defekt i pewnie by go nie czytano by³o, gdynie jm. pana marsza³ka pospiesznie onego¿ odpieczêtowanie, opportunam listowi et nomini król-ewicza jm. przynios³o by³o felicitatem. Defekt zaœ ob anonimam et indiferentem oczywisty by³ sub-scriptionem in haec verba: „J.w., w., m.w.m. panom”, a nie do³o¿ono, do których województw. Ró¿neby³y konsyderacyje, aby to nie by³ jaki projekt,

poniewa¿ specyfikacyjej nie by³o, do kogo ten list ordynowany, a gdy wiolacyja zasz³a sigilli, mu-sia³ byæ i list czytany”.

33 OdpowiedŸ sejmiku na list królewicza Jakuba Sobieskiego – Œroda, 23 X 1696 (AS, s. 61).34 List S. D¹mbskiego biskupa kujawskiego do sejmiku – Warszawa, 15 X 1696 (AS, s. 47) – list

ten by³ szeroko kolportowany i komentowany, pisz¹cemu te s³owa uda³o siê odnaleŸæ a¿ 16 jego odpi-sów (w edycji Akt sejmikowych omy³kowo podano datê listu 19 X). Zob. te¿ Epistolae historico-familiares,t. II, s. 143-146.

35 Kandydaturê królewicza Jakuba zaleca³ tak¿e w prywatnych listach – zob. list S. D¹mbskiegobiskupa kujawskiego do W. Poniñskiego starosty wschowskiego z Warszawy, 13 X 1696 (Bibl. PAUi PAN, rkp. 981, k. 13).

królowej, jak i pos³ów obcych pañstw. Równie¿ pocz¹tek kolejnego dnia poœwiêcono tejkwestii – ostatecznie uzgodniono obszern¹ odpowiedŸ36. Podziêkowawszy biskupowi zadzia³ania podejmowane podczas sejmu, podkreœlono wyraŸnie, ¿e sejmik stoi twardoprzy autorytecie prymasa. Przypomniano tak¿e, ¿e prawo wyraŸnie zakazuje wdawaniasiê przed elekcj¹ w fakcje i stronnictwa promuj¹ce kandydatów do tronu, oddaj¹c tow kompetencje ca³ej Rzeczypospolitej oraz, ¿e w interesie pañstwa jest zg³aszanie wielukandydatur, z których mo¿na wybraæ w³aœciwego monarchê. Na koniec zapisano, ¿e listbiskupa zostanie zachowany jako dowód dla przysz³ego dochodzenia przeciwko osobom³ami¹cym prawo37. Do sejmiku nades³a³a list równie¿ królowa wdowa, podkreœlaj¹cw nim, z jak ciê¿kim sercem opuœci³a doczesne szcz¹tki swojego mê¿a, wyje¿d¿aj¹cze stolicy na proœbê stanów sejmuj¹cych, nie chc¹c byæ przyczyn¹ zamieszania we-wnêtrznego. Okaza³a tak¿e gotowoœæ odpowiedzi na wszystkie s³uszne pretensje, zg³a-szane pod adresem rodziny królewskiej38. Choæ list dotar³ na sejmik w ostatniej chwili,odpisano nañ z nale¿nym królowej szacunkiem i wdziêcznoœci¹ za postêpowanie zgodnez interesem pañstwa39. Do sejmiku nie zd¹¿y³ dotrzeæ za to list prymasa – odnotowano toz du¿ym smutkiem i zdziwieniem, tym bardziej, ¿e nie by³o tak¿e odpowiedzi na listwystosowany przez sejmik wrzeœniowy40.

Drugiego dnia obrad zalecono pisanie listów do s¹siednich województw z zachêt¹,„aby paris aequitis virtute unita praemerita salutem publicam, je¿eliby tego praesensnecessitas postulare mia³a, poszli amovere mala”. Doradzano miêdzy innymi, dostrze-gaj¹c zagro¿enie p³yn¹ce ze strony konfederacji wojska, aby s¹siednie województwai ziemie równie¿ limitowa³y swoje sejmiki i kontynuowa³y wymianê korespondencji,przesy³aj¹c j¹ na rêce starosty generalnego Wielkopolski Rafa³a Leszczyñskiego41.

W ostatnim dniu sejmik uzgodni³ tekst laudum, zapisuj¹c w nim przede wszystkimpotwierdzenie konfederacji generalnej, uchwalonej podczas zerwanej konwokacji orazzapewnienie udzia³u w przysz³ej elekcji pospolitym ruszeniem. W przypadku dalszegotrwania konfederacji wojskowej sejmik zobowi¹zywa³ starostê generalnego do zwo³aniapospolitego ruszenia, nakaza³ równie¿ zachêciæ do tego s¹siednie województwa. Wziêto

138

36 Relacja z obrad sejmiku (AS, s. 64).37 OdpowiedŸ sejmiku na list S. D¹mbskiego biskupa kujawskiego – Œroda, 23 X 1696 (AS,

s. 59-60). Zob. te¿ Epistolae historico-familiares, t. II, s. 146-147.38 List królowej wdowy Marii Kazimiery do sejmiku – Warszawa, 11 X 1696 (AS, s. 43-44). Kró-

lowa wystosowa³a tak¿e osobny list do senatorów, aby na sejmiku bronili jej interesów – list królowejwdowy na sejmiki relacyjne (do zaprzyjaŸnionych senatorów) – Warszawa, 9 X 1696 (AS, s. 43).

39 OdpowiedŸ sejmiku na list królowej wdowy – Œroda, 23 X 1696 (AS, s. 60-61). Fakt póŸnego do-rêczenia listu zapisano w odpowiedzi: „Poprzedzi³y zgodne tak ichm. panów senatorów, jako i panówpos³ów naszych relacyi list waszej królewskiej moœci, p.n.m. ju¿ po inszych listach oddany [...]”.

40 Relacja z sejmiku (AS, s. 64): „To te¿ niejednemu posz³o in privatam admirationem, ¿e od ks.jm. listu do ko³a nie by³o, ani na pierwszy list od sejmiku pisany responsu. Dobrzy przyjaciele ks. jm.privatim possibile accidens in hoc Republica statu przypaœæ vel maxime mo¿e, allegabant albopos³añca rozbicie z listów lub na poczcie, przecie ¿eby by³ pos³any”. Tekst spóŸnionego listu, datowa-nego z Warszawy 15 X 1696 zob. AS, s. 45-46.

41 Relacja z obrad (AS, s. 64). List sejmiku do innych województw – Œroda, 23 X 1696 (AS,s. 61-62).

w obronê godnoœæ i prerogatywy prymasowskie, domagaj¹c siê jednoczeœnie, aby pry-mas dopilnowa³ wydalenia z Warszawy pos³ów obcych pañstw. Niezwykle wa¿n¹ decy-zj¹, która odbi³a siê szerokim echem w kraju42, by³a uchwa³a nakazuj¹ca wyp³atê jednejæwierci zaleg³ego ¿o³du tym chor¹gwiom nale¿¹cym do repartycji wielkopolskiej, którenie zbuntowa³y siê i mog³y na to przedstawiæ stosown¹ atestacjê hetmañsk¹43. Uzgod-niono równie¿ termin dalszej limity sejmikowej na dzieñ 10 grudnia 1696 r., na któryod³o¿ono wyznaczenie popisu oraz terminu pospolitego ruszenia44.

Inicjatywa sejmiku, zmierzaj¹ca do nawi¹zania kontaktów z s¹siednimi sejmikami,przynios³a spodziewane efekty, co podkreœla znaczenie polityczne, jakie mia³ sejmik woj-ewództw poznañskiego i kaliskiego wœród s¹siadów z terenu szeroko rozumianej prowin-cji wielkopolskiej. Na termin sejmiku z limity do Œrody nap³ynê³o wiele listów, z którychczêœæ uda³o siê odnaleŸæ – od sejmików: ziemi wieluñskiej45, województwa sieradzkiego46,województw kujawskich47, województwa rawskiego48. Wszystkie sejmiki wyrazi³y goto-woœæ obrony pañstwa i pospolitego ruszenia przeciwko rodz¹cym siê zagro¿eniom. In-formowa³y o podjêtych uchwa³ach limituj¹cych obrady do pocz¹tku stycznia 1697 r.,kieruj¹c siê m.in. nap³ywaj¹cymi ze Lwowa niepomyœlnymi wiadomoœciami o niepowo-dzeniu negocjacji skonfederowanego wojska z hetmanami i komisarzami. O niepowodze-niu tych negocjacji informowa³ równie¿ w swoim liœcie na sejmiki hetman wielki koronny,t³umacz¹c siê z zarzutów o niew³aœciwy podzia³ hiberny i stancji wojskowych oraz infor-muj¹c o spustoszeniu znacznej po³aci kraju przez czambu³y tatarskie49. O zaognieniu sy-tuacji donosi³ równie¿ list prymasa, który oprócz przeprosin za niedojœcie listu adresowa-nego do poprzedniego zgromadzenia sejmiku, przes³a³ do województw wydrukowanytekst manifestu komisarzy traktatowych, informuj¹cy o niedosz³ym porozumieniu. Prze-strzega³ równie¿ przed dawaniem wiary rozlicznym, mno¿¹cym siê pismom, projektomi paszkwilom, które niepotrzebnie podgrzewa³y atmosferê polityczn¹50.


139

42 Tak opisa³ j¹ Andrzej Chojnacki w liœcie do Janitzena – Pu³tusk, 5 XI 1696: „Relacja sejmikuœrzedzkiego ucieszy³a ka¿dego kochaj¹cego syna Ojczyznê i zbudowa³a, ¿e porz¹dek tak piêkny adimitationem inszych województw konserwuje. Daj Bo¿e, ¿eby go wszêdzie naœladowaæ chciano, quodmagis optandum quam sperandum, kiedy cudowna jakaœ ociêtoœæ w podatkowaniu i na tym samymrw¹ sejmiki, jakoby to kto za nich mia³, ani im wybiæ z g³owy tego” (AP Toruñ, Akta m. Torunia, IIXIII 33, s. 557). Równie¿ prymas w swym liœcie z 4 XII 1696 skierowanym do sejmiku gratulowa³:„[...] tak s³awnych in publicum w.m.m. panów czynów, które oto teraz ca³ej R.P. przyk³adem [...]” (APToruñ, Akta m. Torunia, II XIII 33, s. 723).

43 Aby uzyskaæ odpowiednie œrodki, do kwot pozostaj¹cych z zaleg³oœci oraz niedawnej, wrzeœniowejuchwa³y, uchwalono jeszcze podatek owcowy (M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 54).

44 Laudum z 23 X 1696 (AS, s. 53-58).45 List sejmiku ziemi wieluñskiej – Wieluñ, 29 X 1696 (AS, s. 64-65).46 List sejmiku woj. sieradzkiego – Szadek, 31 X 1696 (AS, s. 65-66).47 List sejmiku woj. kujawskich – Radziejów, 23 XI 1696 (AS, s. 67-68).48 List sejmiku woj. rawskiego – b.m. i d. (AS, s. 68-69).49 List S.J. Jab³onowskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. do sejmiku – 9 XI 1696 (AS,

s. 66-67). M. Wagner, Stanis³aw Jab³onowski kasztelan krakowski, hetman wielki koronny, Warszawa2000, s. 166 – negocjacje zerwano ju¿ 3 XI.

50 List prymasa M. Radziejowskiego do sejmiku – Radziejowice, 4 XII 1696 (AS, s. 69-70).

Obrady sejmiku z limity w dniu 10 grudnia 1696 r.51 zagai³ w Œrodzie marsza³ek Sta-nis³aw Leszczyñski, który w krótkiej mowie nawi¹za³ do bie¿¹cych wydarzeñ i specjal-nie powita³ przyby³ego na sejmik wojewodê kaliskiego Stanis³awa Ma³achowskiego52.W osobnej mowie marsza³ek powita³ kasztelana poznañskiego Franciszka ZygmuntaGa³eckiego i kasztelana che³miñskiego Jana Jerzego Przebendowskiego, którzy jako ko-misarze Rzeczypospolitej próbowali negocjowaæ ze zbuntowanym wojskiem, dziêkuj¹cim za z³o¿on¹ relacjê oraz podjête trudy. Leszczyñski musia³ równie¿ powitaæ i nawi¹-zaæ do poselstwa, jakie odprawili na sejmiku deputaci wys³ani przez skonfederowanewojsko53.

Sejmik uchwali³ laudum, w którym reaguj¹c na zmieniaj¹ce siê okolicznoœci, zobo-wi¹za³ wszystkich obywateli do wykonania specjalnej przysiêgi, gwarantuj¹cej utrzy-manie konfederacji partykularnej i generalnej, jednoœæ, obronê wolnoœci i wolnej elek-cji, nakazuj¹cej wykluczenie kandydatury „Piasta” i uznanie ka¿dego ³ami¹cego têekskluzjê za wroga ojczyzny, a tak¿e deklaruj¹cej zbrojn¹ reakcjê na ewentualn¹ inge-rencjê zbuntowanego wojska w sprawy elekcyjne. Dla obostrzenia przysiêgi uchwalono,¿e ka¿dy kto odmówi jej wykonania, pozbawiony zostanie praw publicznych na wiekioraz uznany za niegodnego wszelkich honorów. Ko³o sejmikowe zobowi¹za³o marsza³kado odpisania na listy innych sejmików oraz do napisania nowych, zagrzewaj¹cych dopodtrzymania jednoœci54. Odpowiadaj¹c na niechêtn¹ postawê wojska oraz zerwanie ne-gocjacji, sejmik zakaza³ wydawania hibern a¿ do czasu powrotu jednostek pod komendêhetmanów i Rzeczypospolitej. Jednoczeœnie, wyra¿aj¹c swoje oburzenie brakiem odze-wu na swoje listy ze strony biskupa poznañskiego Stanis³awa Witwickiego, zakaza³ dzie-r¿awcom dóbr biskupich wydawania zatrzymanych hibern w rêce biskupa. Zapis ten do-wodzi, ¿e list biskupa, którego treœæ znamy55, datowany na 9 grudnia, musia³ nie dotrzeæna czas do ko³a sejmikowego, wywo³uj¹c nieufnoœæ. Sejmik nakaza³ te¿ swoim komisa-rzom na Komisjê Skarbow¹, maj¹c¹ rozpocz¹æ swe obrady 21 stycznia 1697 r. wraz z zali-mitowanymi negocjacjami traktatowymi we Lwowie, aby do³o¿yli wszelkich starañ dozawarcia traktatu oraz dopilnowania interesów województw. Na koniec polecono mar-

140

51 Niestety, nie wiemy, jak d³ugo trwa³y obrady. Pewn¹ poszlak¹ mog¹ byæ jedynie listy i uniwer-sa³ marsza³ka sejmiku, wystawione w Œrodzie dnia 15 XII 1696. Stanowi¹ one terminus ad quem, niejest jednak pewne, czy sejmik nie zakoñczy³ siê wczeœniej, a jedynie marsza³ek w otoczeniu zaufanychpozosta³ w Œrodzie dla wykonania zaleceñ ko³a.

52 Mowa marsza³ka – Œroda, 10 XII 1696 (AS, s. 71).53 Mowy marsza³ka do komisarzy oraz deputatów wojska skonfederowanego, wyg³oszone prawdo-

podobnie w drugim dniu obrad, 11 XII (AS, s. 71-72).54 Uda³o siê odnaleŸæ dwa takie listy, napisane w Œrodzie 15 XII – do ziemi liwskiej i warszaw-

skiej, a wiêc do ziem województwa mazowieckiego (AS, s. 80-81).55 List S. Witwickiego biskupa poznañskiego do sejmiku – 9 XII 1696 (AS, s. 70). W liœcie tym bi-

skup chwali³ województwa za dawanie przyk³adu innym, za gotowoœæ do wyp³acania zaleg³oœci¿o³nierzom, przestrzega³ jednoczeœnie przed wys³anymi przez konfederatów deputacjami po obiórnale¿noœci. Wyra¿a³ nadziejê na szczêœliwy przebieg przysz³ej elekcji. Sejmik nie znaj¹c tego listu na-kaza³ marsza³kowi napisaæ do biskupa z zapytaniem o przyczynê ignorowania korespondencji sejmi-kowej (AS, s. 74).

sza³kowi, aby odpisa³ na list hetmana wielkiego koronnego56 oraz prymasa, temu ostat-niemu przypominaj¹c o proœbie sejmiku co do wydalenia z Warszawy zagranicznychpos³ów57. Oficjaln¹ odpowiedŸ otrzymali od sejmiku równie¿ deputaci wojska skonfe-derowanego – z podziêkowaniem za deklarowan¹ gotowoœæ do zgody i jednoczesn¹ groŸ-b¹ zbrojnego oporu w przypadku dalszego buntu. Sejmik gwarantowa³ uregulowaniewszystkich nale¿noœci oraz wydanie zaleg³ych hibern w porozumieniu z Komisj¹ orazhetmanem58. Aby podkreœliæ swoj¹ determinacjê nakazano marsza³kowi sejmikowemuwydanie specjalnego uniwersa³u, w którym mia³ przypomnieæ bezprawnoœæ zwi¹zkuwojskowego oraz nakazaæ natychmiastowe wyst¹pienie z niego wszystkich obywateliobu województw, pod groŸb¹ konfiskaty maj¹tków i utraty praw do dziedziczenia tako-wych59. Obrady sejmikowe zalimitowano do 18 marca 1697 r.60

Zanim dosz³o do ponownego zebrania siê ko³a w tym terminie, do województw do-tar³ datowany 16 stycznia 1697 r. uniwersa³ Rafa³a Leszczyñskiego starosty generalnegoWielkopolski, który, zd¹¿aj¹c na Komisjê we Lwowie, powzi¹³ wiadomoœci o planowa-nym wybieraniu hibern w Wielkopolsce przez wojska skonfederowane. Starosta, wyko-nuj¹c swoje obowi¹zki, nakazuj¹ce mu obronê obu województw, zaleci³ odbywanie popi-sów pospolitego ruszenia i zachowanie gotowoœci do obrony61.

Sejmik rozpocz¹³ obrady 18 marca i trwa³y one a¿ do soboty 23 marca62. Do ko³anap³ynê³o wiele listów, m.in. od województw brzesko-litewskiego63, sandomierskiego64,rawskiego65 i ziemi warszawskiej66, od Rafa³a Leszczyñskiego starosty generalnego orazod komisarzy sejmikowych wys³anych do Lwowa – Piotra Jakuba Bronisza starosty py-zdrskiego i Adama ¯ychliñskiego67. Do swoich stronników napisa³a równie¿ bezpoœred-


141

56 Listu tego nie uda³o siê odnaleŸæ, z zapisu w ladum wiemy tylko, ¿e marsza³ek mia³ prosiæ het-mana „a¿eby in solatium nasz¹ miawszy konfidencyj¹, wszelkie swoje ku dobru pospolitemu œci¹-gaj¹ce siê consilia ³¹czyæ z nami raczy³, et pro praesidio nasze sobie conformare województwa, pew-nym tego bêd¹c, ¿e na ka¿dym miejscu dozna nas przychylnych libertatis patriae et amicis” (AS,s. 75).

57 List sejmiku do prymasa M. Radziejowskiego – Œroda, 15 XII 1696 (AS, s. 77-78).58 OdpowiedŸ sejmiku na instrukcjê od wojska skonfederowanego – Œroda, 15 XII 1696 (AS,

s. 78-79).59 Uniwersa³ marsza³ka do Wielkopolan pozostaj¹cych w wojsku skonfederowanym – Œroda, 15

XII 1696 (AS, s. 79-80). Fakt wydania tego uniwersa³u pozytywnie ocenili i propagowali innym sejmi-kom komisarze traktatowi w swym liœcie do s¹dów kapturowych – zob. Epistolae historico-familiares,t. II, s. 304.

60 Laudum z 10 XII 1696 (AS, s. 73-77).61 Uniwersa³ R. Leszczyñskiego wojewody ³êczyckiego, starosty generalnego Wielkopolski –

Krasnobród, 16 I 1697 (AS, s. 81-82).62 Informacja o sejmiku w liœcie Dobrogosta Kurnatowskiego do seniora leszczyñskiego Dawida

Ernesta Jab³oñskiego – Leszno, 29 III 1697 (AS, s. 95-96).63 List woj. brzesko-litewskiego do sejmiku – Brzeœæ Litewski, 5 II 1697 (AS, s. 83-84).64 List woj. sandomierskiego do sejmiku – Opatów, 25 II 1697 (AS, s. 84-85).65 List woj. rawskiego do sejmiku – b.m. i d. (AS, s. 87-88).66 List ziemi warszawskiej do sejmiku – b.m. i d. (AS, s. 88).67 List komisarzy sejmikowych – b.m. i d. (AS, 88-90).

nio królowa wdowa, która w zaufaniu informowa³a, ¿e fakcja francuska ksiêcia de Contizaczyna braæ górê w grze przedelekcyjnej. Prosi³a w tej sytuacji o zdecydowane poparciekandydatury królewicza Jakuba, a w przypadku jej niepowodzenia, ksiêcia elektora ba-warskiego Maksymiliana II Emanuela68. Litwini w swoim liœcie donieœli o narastaj¹cymkonflikcie domowym w Wielkim Ksiêstwie Litewskim, gdzie wolny g³os i sejmiki by³yt³umione przez wojsko, a pospolite ruszenie nie dosz³o do skutku – tekst nosi znamio-na wyraŸnie antysapie¿yñskie. Starosta generalny informowa³ o kontynuacji KomisjiLwowskiej oraz o swoim wyjeŸdzie do Warszawy na radê senatu (towarzyszy³ mu kaszte-lan gnieŸnieñski Melchior Gurowski). W zwi¹zku z niemo¿noœci¹ przyjazdu do Œrodyapelowa³ do sejmiku, aby limitowa³ swe obrady do 3 kwietnia, lub z uwagi na ewentual-ny powrót komisarzy ze Lwowa, do 14 kwietnia. Zg³osi³ równie¿ gotowoœæ do z³o¿eniaprzysiêgi podczas sejmiku z limity. Sejmik sandomierski, dziêkuj¹c za listown¹ komu-nikacjê intencji i dzia³añ Wielkopolan, informowa³, ¿e z powodu zamieszania wew-nêtrznego i krótkiego czasu postanowi³ o zgromadzeniu generalnym pospolitym rusze-niem pod Sieciechów na dzieñ 10 maja. Z województwa rawskiego pisano o planowanejlimicie do dnia 26 marca oraz poparciu dla dzia³añ zmierzaj¹cych do obrony porz¹dkuwewnêtrznego i wolnej elekcji. Ziemia warszawska wdziêcznie przyjê³a przes³any pro-jekt juramentu oraz uniwersa³u do wojska skonfederowanego, jednoczeœnie informo-wa³a o liœcie do prymasa z proœb¹ o zwo³anie zjazdu generalnego ca³ego województwamazowieckiego, aby tam podj¹æ konkretne decyzje. Niezwykle treœciwy by³ list od komi-sarzy sejmikowych, którzy przedstawili stan negocjacji traktatowych oraz prac KomisjiSkarbowej. Wystawili bardzo pozytywne œwiadectwo zas³ugom starosty generalnego,dziêki któremu uda³o siê nak³oniæ wojsko do przyst¹pienia do likwidacji. W zwi¹zkuz przed³u¿aniem siê prac, które przeniesione zosta³y do Sambora, komisarze postulowa-li limitê obrad do dnia 14 kwietnia. Z listu bi³ zdecydowanie optymizm, choæ koniec ne-gocjacji i obrachunków wydawa³ siê wci¹¿ odleg³y.

Otrzymawszy takie informacje, ko³o sejmikowe przyst¹pi³o do dzia³ania i uchwa³ylaudum69. W pierwszej kolejnoœci postanowiono ponowiæ i wzmocniæ konfederacjêprzez zaprzysiê¿enie jej wed³ug uchwalonej ju¿ wczeœniej roty. Do przysiêgi zobo-wi¹zany by³ ka¿dy „ktokolwiek szlachcicem siê urodziwszy, do pospolitego ruszeniaex lege nale¿y”. Fakt z³o¿enia przysiêgi mia³ zostaæ uwieczniony z³o¿eniem w³asnorêcz-nego podpisu pod tekstem roty – orygina³ mia³ byæ przechowywany przez marsza³kasejmiku. Nieobecnym pozwolono z³o¿yæ przysiêgê i podpis jeszcze podczas kolejnegozgromadzenia z limity. Niez³o¿enie wymaganego juramentu wyklucza³o od udzia³uw elekcji. Wokó³ zapisu przysiêgi dotycz¹cego obrony wiary dosz³o do drobnego sporumiêdzy katolikami a innowiercami, którzy sprzeciwiali siê zapisowi o obronie „wiaryœw. katolickiej i œwi¹tnic pañskich”. W¹tpliwoœci uspokojono t³umaczeniem, ¿e „to popolsku powszechn¹ wiarê znaczy”70.

Kieruj¹c siê pozytywnymi deklaracjami p³yn¹cymi ze Lwowa, sejmik podj¹³ uchwa-³ê o wydaniu hiberny nale¿nej chor¹gwiom i regimentom, które przyst¹pi³y ju¿ do rozli-

142

68 List królowej wdowy do stronników przed sejmikami – Warszawa, 24 I 1697 (AS, s. 82-83).69 Laudum z 18 III 1697 (AS, s. 90-95).70 Informacja o sejmiku (AS, s. 95).

czenia. Wyrazi³ jednoczeœnie nadziejê, ¿e w zamian za ten gest wojsko podejmie siê zno-wu obrony granic – aby to przyspieszyæ, proszono prymasa o poinformowanie marsza³kazwi¹zkowego o podjêtej decyzji. Jednoczeœnie zakazano wyp³acania niezgodnych z pra-wem asygnacji na tzw. murowe. Chc¹c daæ przyk³ad jednostkom wojskowym pozo-staj¹cym w konfederacji i wynagrodziæ te, które pozosta³y wierne, nakazano tym ostat-nim wyp³aciæ poza hibern¹ równie¿ dwie æwierci zaleg³ego ¿o³du.

W odpowiedzi na list starosty generalnego zgromadzona na sejmiku szlachta zleci³amarsza³kowi upraszaæ go listownie, aby porzuci³ wszystkie inne obowi¹zki i powraca³ dowojewództw, by stan¹æ na czele obrony wewnêtrznej. Aby lepiej zorganizowaæ siê przedzbli¿aj¹c¹ siê elekcj¹, sejmik wyznaczy³ termin popisu generalnego pod Ko³em na dzieñ15 maja, sk¹d miano ruszyæ prosto na pole elekcyjne. Aby powiêkszyæ swoje si³y zobo-wi¹zano do udzia³u w pospolitym ruszeniu wszystkich plebejuszy i cudzoziemców po-siadaj¹cych dobra ziemskie – spisanych wed³ug specjalnych juramentów, przypomnia-no tak¿e o obowi¹zku wysy³ania wypraw miejskich, wdowich oraz przez obywateliz³o¿onych wiekiem lub chorych. Zalecono marsza³kowi odpowiedŸ na listy hetmanówkoronnych z informacj¹ o wyp³acie zaleg³oœci wiernym regimentom – zgodnie zreszt¹z ich wczeœniejszymi instancjami; hetmana wielkiego mia³ dodatkowo prosiæ o odwo-³anie z województw poboru rekrutów, pod który mog³y podszywaæ siê oddzia³y ro-zbójnicze. Na koniec, po wielodniowych obradach postanowiono limitowaæ je, zgodniez postulatem starosty generalnego i komisarzy, do 15 kwietnia 1697 r.

W wyznaczonym dniu ko³o sejmikowe zebra³o siê w Œrodzie w nastrojach, które za-powiada³y narastaj¹cy konflikt wewnêtrzny71. Pierwszego dnia obrad wys³uchano rela-cji komisarzy obu województw, którzy wrócili ze Lwowa, z zakoñczonych fiaskiem nego-cjacji ze skonfederowanym wojskiem. W imieniu sejmiku podziêkowa³ im za wysi³kii trud sam marsza³ek, a w laudum zapisano uchwa³ê wynagrodzenia. Przy okazji dosz³odo spiêcia, poniewa¿ ko³o sejmikowe wyrazi³o swoje oburzenie z powodu wydania przezstarostê generalnego Wielkopolski uniwersa³u nakazuj¹cego wstrzymanie realizacjiwczeœniejszej uchwa³y sejmiku w kwestii wyp³aty hiberny dla wojska. Domagano siêskasowania uniwersa³u i usuniêcia go z ksi¹g grodzkich, jako bezprawnej próby inge-rencji w kompetencje i decyzje sejmikowe72. Po uspokojeniu kwestii hiberny – sejmiknakaza³ wyp³acaæ j¹ nawet pomimo niepowodzenia negocjacji – kasztelan kaliski pre-zentowa³ w kole kopiê listu prymasa do królowej i odpowiedzi na niego. W treœci obulistów szlachta dopatrywa³a siê nadmiernej pewnoœci królowej co do przysz³ej elekcjina tron przedstawiciela swojej rodziny. Obudzi³o to wielkie oburzenie, które bezsku-tecznie i z wielkim zmieszaniem próbowa³ ³agodziæ Rafa³ Leszczyñski. Do sejmiku


143

71 Na pocz¹tku sejmiku dosz³o do pozornego pogodzenia siê przywódców przeciwnych stronnictw– R. Leszczyñskiego starosty generalnego i W. Przyjemskiego kasztelana kaliskiego, podczas któregonie szczêdzili sobie przymówek. Dalszy przebieg sejmiku tylko zaogni³ sytuacjê. Szczegó³y obradznamy dziêki zachowanej obszernej relacji w tekach Janitzena (AS, s. 107). Burzliwy przebieg po-twierdza równie¿ krótka, anonimowa relacja w rêkopiœmiennych wiadomoœciach z Poznania, z dnia19 IV 1697 (AS, s. 110).

72 Uniwersa³ R. Leszczyñskiego wojewody ³êczyckiego, starosty generalnego Wielkopolski – War-szawa, 28 III 1697 (AS, s. 97).

dotar³y równie¿ listy od sejmików kujawskiego i brzeskiego-litewskiego – ten pierwszypotwierdza³ pe³ne poparcie dla dzia³añ Wielkopolan i wolê ich naœladowania, w drugimszlachta litewska skar¿y³a siê na doœwiadczane opresje w rozwijaj¹cej siê wojnie domo-wej (sejmik zobowi¹za³ siê poruszyæ tê sprawê podczas elekcji)73. Widz¹c niekorzystnyobrót wydarzeñ i konfuzjê ojca broni¹cego Sobieskich, marsza³ek solwowa³ sesjê dodnia nastêpnego, w nadziei na uspokojenie nastrojów przez noc.

16 kwietnia rozpoczêto obrady od czytania otrzymanego w³aœnie listu prymasa doko³a sejmikowego – w którym informowa³ sejmik o niewykonaniu wczeœniejszej proœbyw sprawie powiadomienia marsza³ka zwi¹zku wojskowego o gotowoœci Wielkopolando wyp³acania nale¿noœci. Motywacj¹ by³o dla prymasa niepowodzenie negocjacji.W zwi¹zku z tym prosi³ sejmik o ochronê w³asnych dóbr przed podwójnym obci¹¿eniemhibern¹74. G³os zabra³ ponownie starosta generalny Rafa³ Leszczyñski, oœwiadczaj¹csiê z ¿yczliwoœci¹ wobec województw oraz wypieraj¹c wszelkiego udzia³u w fakcjachprzedelekcyjnych oraz przyjêcia kwoty 10 tys. czerwonych z³otych od królowej. Szcze-gólnie to ostatnie zaprzeczenie, nie sprowokowane przez nikogo, szlachta uzna³a niemalza przyznanie siê do winy. W obliczu wzburzenia wspó³braci Leszczyñski opuœci³ ko³o,w którym prym przejêli wrogowie Sobieskich, pozwalaj¹c sobie na dalsze g³osy przeciw-ko królowej75.

Kolejnego, trzeciego ju¿ dnia obrad Rafa³ Leszczyñski, t³umacz¹c siê s³abym zdro-wiem, pozosta³ na stancji, wysy³aj¹c do ko³a zaufane osoby – m.in. Adama Naramow-skiego. Wiêkszoœæ czasu up³ynê³o na przerzucaniu siê oskar¿eniami i argumentacj¹,¿adna ze stron nie zdecydowa³a siê na dalsz¹ eskalacjê konfliktu. Ko³o sejmikowe doma-ga³o siê od prymasa, aby dopilnowa³ wydalenia z Warszawy wszystkich obcych pos³óworaz wyjazdu królowej. Pod koniec dnia podjêto jeszcze decyzjê, aby reasumowana pod-czas sejmiku Komisja Skarbowa Poznañska wyda³a wojsku stosowne asygnacje do pob-orców, dalsze dzia³ania komisarzy zawieszaj¹c do pierwszych roków grodzkich poznañ-skich po elekcji76.

18 kwietnia kontynuowano debatê o wyp³acaniu hiberny dla wszystkich jednostekwojska pozostaj¹cych w repartycji obu województw – swoje obiekcje zg³aszali m.in. se-natorowie. Do ko³a dotar³ równie¿ spóŸniony list królewicza Jakuba, którego przez ca³yniemal dzieñ nie pozwalano czytaæ, wysuwaj¹c podejrzenia o jego nieautentycznoœci77.

144

73 List sejmiku województw kujawskich – Radziejowice, 22 III 1697 (AS, s. 96-97); listu sejmikubrzesko-litewskiego nie uda³o siê odnaleŸæ, wiemy o nim z zapisu w laudum sejmiku 15 IV 1697 (AS,s. 102-103).

74 List prymasa M. Radziejowskiego do sejmiku – Radziejowice, 11 IV 1697 (AS, s. 98-99).75 AS, s. 108. Po kraju kr¹¿y³o wiele pism ulotnych i listów, w których opisywano sumy jakie asy-

gnowa³a królowa na rzecz swego stronnictwa (np.: List z Warszawy 28 III 1697 – AP Toruñ, Aktam. Torunia, II XIII 33, s. 959-961 czy list nieznanego senatora do prymasa z 30 III 1697 – AP Toruñ,Akta m. Torunia, II XIII 33, s. 973).

76 Laudum z 15 IV 1697 (AS, s. 102).77 Podczas obrad zg³aszano nieuzasadnione podejrzenia, ¿e list jest fa³szerstwem i zosta³ napisany

w Œrodzie, ju¿ podczas obrad. Proszono nawet W. Przyjemskiego kasztelana kaliskiego, aby obejrza³list i potwierdzi³ jego autentycznoœæ. Marsza³ek Leszczyñski nie dopuœci³ do tej upokarzaj¹cej kon-frontacji, o co pok³óci³ siê po francusku z Krzysztofem Przyjemskim starost¹ kolskim (AS, s. 108).

W liœcie królewicz skar¿y³ siê m.in. na bezpodstawne oskar¿enia o przyczynienie siê dozawi¹zania zwi¹zku wojskowego i finansowanie ca³ej akcji78. G³os zabra³ równie¿ przy-by³y z dworu berliñskiego szlachcic Kurnatowski, który deprecjonowa³ kandydaturêksiêcia Conti jako biedaka, obiecuj¹cego pieni¹dze, których nie posiada. Wzbudzi³o tosiln¹ opozycjê, szczególnie tych, którzy byli we Francji – wziêli w obronê honor i pozycjêksiêcia79.

Pi¹ty dzieñ obrad sejmikowych up³yn¹³ na coraz ostrzejszych sporach. Jedni za-chwalali dom Sobieskich, wskazuj¹c na zas³ugi zmar³ego monarchy, inni podkreœlalipowagê oskar¿eñ o wywo³anie zwi¹zku wojskowego oraz organizowanie i finansowaniefakcji popieraj¹cych Contiego, Sobieskich, ksiêcia neuburskiego. Tylko autorytet i po-waga senatorów pohamowa³a dalszy konflikt – obiecywano, ¿e miejscem rozstrzygniêciasporów bêdzie przysz³e ko³o elekcyjne.

20 kwietnia przyst¹piono do konkluzji sejmiku i czytania laudum. Podczas tychczynnoœci dosz³o do sporu o zastêpstwo w prowadzeniu chor¹gwi powiatowej koœciañ-skiej w pospolitym ruszeniu, po œmierci kasztelana œremskiego Macieja Miel¿yñskiego.Stronnicy starosty generalnego usi³owali zapewniæ tê funkcjê Stanis³awowi Leszczyñ-skiemu, aby wzmocniæ jego szanse na wybór na marsza³ka elekcji80. Opozycja pod prze-wodem Przyjemskich by³a jednak znacznie silniejsza i przeforsowa³a wybór W³ady-s³awa Czarnkowskiego, przy aplauzie wiêkszoœci ko³a. Za³amany t¹ pora¿k¹81, choruj¹cyju¿ od kilku dni Rafa³ Leszczyñski wyjecha³ ze Œrody, nie doczekawszy konkluzji sejmi-ku i finalnej mowy marsza³kowskiej swojego syna, wyg³oszonej przy sk³adaniu laski82.Co warte podkreœlenia, podczas sejmiku zadecydowano ostatecznie o terminie zgroma-dzenia pospolitego ruszenia na 15 maja oraz od³o¿eniu do tego czasu ostatnich decyzjiw kwestii bezpieczeñstwa wewnêtrznego. Poniewa¿ dzieñ popisu generalnego mia³


145

78 Listu tego nie uda³o siê odnaleŸæ, jednak o jego wysy³ce wiemy z prywatnego listu królewicza doW³adys³awa Poniñskiego starosty wschowskiego, na którego rêce zosta³ przekazany – list królewiczaJakuba, Warszawa, 10 IV 1697 (AS, s. 98). W liœcie tym prosi³ starostê, aby przeprosi³ wojewodê po-znañskiego oraz kasztelanów rogoziñskiego i gnieŸnieñskiego za to, ¿e nie zd¹¿y³ napisaæ listówrównie¿ do nich – mo¿emy z tego poœrednio wnioskowaæ, ¿e senatorowie ci byli przychylni sprawieSobieskich.

79 AS, s. 109. By³ to zapewne Dobrogost Kurnatowski, agent brandenburski, czynny w latach90-tych. Po pora¿ce misji w 1693 r. zwolniony ze stanowiska kamerjunkra pruskiego i odes³any doPolski (A. Kamieñski, Polska a Brandenburgia-Prusy w drugiej po³owie XVII wieku. Dzieje polityczne, Po-znañ 2002, s. 355). Byæ mo¿e podczas bezkrólewia Berlin ponownie korzysta³ z jego us³ug. W marcu1697 r. Kurnatowski donosi³ te¿ o obradach sejmiku seniorowi leszczyñskiemu Jab³oñskiemu (AS,s. 95-96).

80 M. de Mongrillon, Pamiêtnik sekretarza ambasady francuskiej pod koniec panowania Jana III orazw okresie bezkrólewia i wolnej elekcji po jego zgonie (1694-1698), wyd. £. Czêœcik, Wroc³aw 1982, s. 64.

81 Niechêæ wobec R. Leszczyñskiego wykracza³a poza województwa poznañskie i kaliskie. Rów-nie¿ województwo ³êczyckie, któremu jako wojewoda ³êczycki z urzêdu przewodzi³ podczas pospolite-go ruszenia, odmówi³o mu tej funkcji, wybieraj¹c za swego pu³kownika kasztelana ³êczyckiego Jerze-go Hipolita Towiañskiego (Relacja A. Chojnackiego dla Ch. Janitzena z Pu³tuska, 30 IV 1697 – APToruñ, Akta m. Torunia, II XIII 33, s. 1053).

82 Mowa S. Leszczyñskiego przy konkluzji sejmiku (AS, s. 107).

zbiec siê z rozpoczêciem przygotowañ elekcyjnych, postanowiono wys³aæ przodem du¿¹grupê pos³ów, wymienionych z imienia i nazwiska – w sumie wybrano 190 osób, którezwolniono z obowi¹zku udzia³u w popisie i pospolitym ruszeniu83. Dla pos³ów nie spisanospecjalnej instrukcji, odsy³aj¹c w razie w¹tpliwoœci do paktów konwentów i egzorbitan-cji z okresu elekcji Micha³a Korybuta oraz do instrukcji na sejm konwokacyjny 1696 r.84

Pospolite ruszenie województw gromadzi³o siê na popisie pod Ko³em w wyznaczo-nym terminie, lecz wymarsz pod Warszawê nast¹pi³ dopiero w dniu 18 maja. Tego dniazgromadzona szlachta poleci³a w kole generalnym, „przy wymarszu”, swoim kasztela-nom, poznañskiemu Franciszkowi Zygmuntowi Ga³eckiemu i kaliskiemu W³adys³awo-wi Przyjemskiemu wydaæ uniwersa³y w sprawie zabezpieczenia Wielkopolski podczasudzia³u w elekcji. Kasztelan poznañski w uniwersale wzywa³ wszystkich dowódców woj-skowych przebywaj¹cych z zebranymi rekrutami o niezw³oczne opuszczenie woje-wództw i powrót pod rozkazy swoich zwierzchników85. Kasztelan kaliski nakazywa³pocztom braci niedzielnych oraz miast, które pozostawa³y na miejscu, udanie siê podkomendê wojskich, którzy w przypadku zagro¿enia powinni byli organizowaæ obronêi powiadomiæ pospolite ruszenie w obozie pod Warszaw¹86. Sytuacjê przed elekcj¹ po-prawi³a nieco wiadomoœæ o definitywnym zakoñczeniu w dniu 11 maja 1697 r. konfede-racji wojskowej87.

Ostatni¹, doœæ interesuj¹c¹ informacj¹ o aktywnoœci politycznej czêœci ko³a sejmiko-wego przed aktem elekcji jest zachowana w jednym egzemplarzu kopia punktów spisa-nych przez szlachtê powiatu nakielskiego 8 czerwca, w obozie pospolitego ruszenia naelekcji pod Warszaw¹88. Obywatele nakielscy skar¿yli siê na nieporz¹dne ustanowienieobozu, utrudniaj¹ce komunikacjê uczestnikom elekcji, wytykali nieobecnoœæ senator-ów, którzy zamiast wspó³pracowaæ ze swymi wspó³obywatelami, wybrali wygodne kwa-tery w Warszawie, uciekaj¹c od obozowych niewygód. Najwa¿niejsz¹ bol¹czk¹ wskazy-wan¹ w punktach by³ opóŸniaj¹cy siê wybór marsza³ka sejmu – proponowano zwo³anieko³a generalnego i wybór kompromisowego kandydata, który pogodzi³by zwaœnionychkonkurentów.

W dniach 27 i 28 czerwca po raz kolejny w dziejach Polski dosz³o do rozdwojonejelekcji na tron Rzeczypospolitej – sk³ócone obozy obwo³a³y wybór Franciszka Ludwikade Conti oraz elektora saskiego Fryderyka Augusta89. Rozpocz¹³ siê nowy rozdzia³ rów-nie¿ w dzia³alnoœci sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego.

146

83 Laudum z 15 IV 1697 (AS, s. 103-105).84 AS, s. 105.85 Uniwersa³ kasztelana poznañskiego – obóz pod Ko³em, 18 V 1697 (AS, s. 110-111).86 Uniwersa³ kasztelana kaliskiego – obóz pod Ko³em, 18 V 1697 (AS, s. 111).87 M. Wagner, Stanis³aw Jan Jab³onowski, s. 169.88 „Punkta” – obóz pod Warszaw¹, 8 VI 1697 (AS, s. 112).89 J. Staszewski, Elekcja 1697 r., AU NC, Nauki Hum.-Spo³. z. 259: Historia Nr 28 (1993), s. 73-91.

2. Wojna domowa (1697-1698)

Konflikty polityczne wokó³ kandydatur do tronu, narastaj¹ce podczas bezkrólewia, wi-doczne by³y w Wielkopolsce ju¿ przed elekcj¹90. Wielkopolanie znaleŸli siê po obu zwal-czaj¹cych siê stronach – podczas elekcji czêœæ, pod przywództwem kasztelana kaliskiegoW³adys³awa Przyjemskiego91, popar³a kandydaturê Contiego, inni, ze Stanis³awemMa³achowskim wojewod¹ kaliskim oraz Melchiorem Gurowskim kasztelanem gnieŸ-nieñskim na czele oddali g³os za kandydatem saskim92. Po rozdwojonej elekcji obie stro-ny przyst¹pi³y do realizacji dwóch ró¿nych wariantów politycznych, podyktowanychprzez dzia³ania elektów oraz bieg wypadków.

Prymas i zwolennicy francuskiego ksiêcia Franciszka Ludwika de Conti, którzyw województwach poznañskim i kaliskim znaleŸli licznych zwolenników, z Przyjemski-mi i Radomickimi na czele, w zwi¹zku z oddaleniem swojego wybrañca, w obliczub³yskawicznej reakcji konkurenta, rozpoczêli realizacjê wariantu rokoszowego, w obro-nie wolnej elekcji i wolnego g³osu. W uniwersale wydanym w Warszawie 5 lipca prymaswzywa³ do poparcia wolnej elekcji i wyznaczy³ termin zjazdu generalnego na dzieñ26 sierpnia pod Warszaw¹, gdzie uchwalono zawi¹zanie rokoszu generalnego dla obronywiary katolickiej i wolnoœci93.

Zwolennicy elektora saskiego Fryderyka Augusta, obwo³anego królem przez bisku-pa kujawskiego Stanis³awa D¹mbskiego, wykorzystali b³yskawiczn¹ reakcjê swojegoelekta. Wybór og³oszono w specjalnym uniwersale 6 lipca94, 14 lipca Wettyn spotka³ siêz wys³annikami swoich zwolenników na granicy, a ju¿ 27 lipca przekroczy³ j¹ w Pieka-rach i skierowa³ swe kroki do Krakowa, w celu zdobycia skarbca i u³atwienia szyb-kiej koronacji95. W tym samym uniwersale, obwieszczaj¹cym elekcjê, biskup kujawski


147

90 Ju¿ 3 V 1697 prymas w liœcie do W. Czarnkowskiego tak komentowa³ burzliwe kwietniowe ob-rady œredzkie: „Dojrza³e podobno ojczyŸnie naszej gotuje siê nieszczêœcie, kiedy i z województw wiel-kopolskich (które inexpugnabile dot¹d religii œwiêtej, praw i swobód ojczystych asylum by³y) paxevivo exulere musi, poniewa¿ siê tam (jako z sejmiku w.m. panów s³yszê) dyffidencyjom simultatibusi szkodliwym ojczyzny scysjom nupto amicitiae foedere otwieraj¹ wrota” (AGAD, AR Dz. II ks. 33,s. 552-553). Podobnie wyra¿a³ siê równie¿ w liœcie do A.A. Radomickiego starosty osieckiego z 4 V1697 r. (AGAD, AR Dz. II ks. 33, s. 551-552).

91 W. Przyjemski uchodzi³ za jeden z filarów stronnictwa francuskiego, a podczas elekcji niezwykleaktywnie przeciwdzia³a³ kandydaturze Wettyna (M. de Mongrillon, Pamiêtnik sekretarza, s. 65-66).

92 Epistolae historico-familiares, t. II, s. 365.93 „Obwieszczenie do poparcia wolnej elekcji roku Pañskiego 1697” – Warszawa, 5 VII 1697 (AP

Poznañ, Gr. Nak³o 144, k. 49-52v). Uniwersa³ ten oblatowano jedynie w Nakle i Wa³czu, w pozo-sta³ych grodach, podleg³ych staroœcie generalnemu, nie przyjmowano go (zob. protestacjê kilkuszlachty przeciw urzêdowi grodzkiemu poznañskiemu, oblatowan¹ w Nakle 9 VIII 1697 – AP Poznañ,Gr. Nak³o 144, k. 68). Epistolae historico-familiares, t. II, s. 422-424.

94 „Oznajmienie króla nowo obranego na sejmie elekcji miêdzy Warszaw¹ a Wol¹ dnia 27 juniianno 1697” – Warszawa, 6 VII 1697 (AP Poznañ, Gr. Poznañ 811, k. 77-83).

95 J. Wojtasik, Walka Augusta II z obozem kontystowsko-prymasowskim w pierwszym roku panowania(1697-98), PH, 60 (1969), z. 1, s. 28.

wyznaczy³, zgodnie ze zwyczajow¹ procedur¹, termin koronacji na 15 wrzeœnia, sejmukoronacyjnego na 17 wrzeœnia, a poprzedzaj¹cych go sejmików przedsejmowych na6 sierpnia96. Na planowane sejmiki przedkoronacyjne rozes³ano szereg listów, miêdzyinnymi uczyni³ to sam biskup kujawski, który 16 lipca jeszcze raz wzywa³ do poparciaelekcji Wettyna97. Kanclerz wielki koronny i biskup przemyski, Jerzy Albrecht Denhoffw dniu 20 lipca wystosowa³ na sejmiki list, w którym ostro protestowa³ przeciwkodzia³aniom biskupa D¹mbskiego i zwolenników elektora – wyra¿aj¹c ¿al z zerwanejjednoœci, wytkn¹³ bezprawne dzia³ania zarówno przy denuncjacji Fryderyka Augusta(wskazuj¹c przy okazji w¹tpliwoœci co do jego konwersji na katolicyzm), jak i przyzwo³aniu sejmu koronacyjnego. Przypomnia³, ¿e nie uzyskano jego podpisu i pieczêcipod dokumentem paktów konwentów. Na koniec z³owieszczo prorokowa³, ¿e koronacjaNiemca bêdzie pocz¹tkiem koñca polskiej wolnoœci, poniewa¿ niemiecki w³adca bêdziemóg³ w krótkim czasie sprowadzaæ swoje wojska do Rzeczypospolitej i t³umiæ wolnoœæsejmów98. Na sejmiki sierpniowe pisa³ równie¿ marsza³ek rozdwojonej elekcji, Kazi-mierz Ludwik Bieliñski, podkomorzy koronny, który sk³adaj¹c funkcjê w³o¿on¹ na sie-bie przez ca³¹ Rzeczpospolit¹, opisa³ bezprawne dzia³ania obu stron, lekcewa¿¹cychjego godnoœæ marsza³kowsk¹ i realizuj¹cych w³asne scenariusze. Marsza³ek informowa³,¿e odmówi³ poparcia obu elektom, nie podpisa³ dyplomu elekcji, nie uczestniczy³ w ¿ad-nych dzia³aniach poelekcyjnych. Wskaza³ równie¿ na bezprawne scedowanie prawa dopodpisu aktu elekcji na grupê senatorów, czego dopuœcili siê zwolennicy Wettyna99.

W Wielkopolsce przed terminem sejmiku przedkoronacyjnego atmosfera by³a nie-zwykle napiêta. Si³y obu stron by³y w zasadzie wyrównane. Contiego i prymasa popie-ra³o wielu przedstawicieli œredniej i drobnej szlachty pod przewodnictwem kasztelanakaliskiego W³adys³awa Przyjemskiego, braci Radomickich – Macieja, Aleksandra An-drzeja i W³adys³awa oraz Jana Malechowskiego sêdziego ziemskiego poznañskiego.Wettyna popiera³ przede wszystkim starosta generalny Wielkopolski Rafa³ Leszczyñskioraz wielu senatorów (wœród nich miêdzy innymi najwy¿szy rang¹ – Wojciech Konstan-ty Breza wojewoda poznañski) i urzêdników wraz ze swymi krewnymi i przyjació³mi.Leszczyñski jako starosta generalny i zwierzchnik 7 z 10 kancelarii grodzkich w Wielko-polsce, zakaza³ swym urzêdnikom przyjmowania jakichkolwiek dokumentów i aktówwnoszonych przez kontystów100. Ci jednak czasem potrafili sobie radziæ z tym utrudnie-niem. 29 lipca w Poznaniu grupa szlachty, nie mog¹c dokonaæ oblaty uniwersa³u pry-masa z obwieszczeniem elekcji Contiego – regent uciek³, pozostawiaj¹c kancelariêzamkniêt¹ – obwo³a³a uniwersa³ na rynku samodzielnie, powoduj¹c tym niema³e zmie-szanie wœród senatorów bêd¹cych wówczas w goœcinie u wojewody poznañskiego101. Do-

148

96 AS, s. 113.97 AS, s. 114.98 AS, s. 114-115.99 AS, s. 115-116.

100 Na przyk³ad uniwersa³ prymasa z 5 VII 1697 oblatowano tylko w Nakle i Wa³czu, poniewa¿grody starosty generalnego odmówi³y jego przyjêcia – zob. protestacjê grupy szlachty przeciw urzêdo-wi grodzkiemu poznañskiemu, oblatowan¹ w Nakle 9 VIII 1697 (AP Poznañ, Gr. Nak³o 144, k. 68).

101 AS, s. 117.

kumenty kontystowskie przyjmowali tak¿e w swoich grodach inni starostowie grodowiw obu województwach, niezale¿ni od Leszczyñskiego – w Wa³czu i Nakle.

6 sierpnia do Œrody zjechali zwolennicy obu stron, jednak kontyœci przybywszyw wiêkszej liczbie, ju¿ dzieñ wczeœniej opanowali kolegiatê, uniemo¿liwiaj¹c przeciwni-kom zagajenie obrad. Wojewodzie poznañskiemu gro¿ono nawet œmierci¹, jeœli odwa¿ysiê zagaiæ sejmik. Po kilku próbach zwolennicy Wettyna musieli jednak uznaæ przewagêliczebn¹ swoich oponentów i opuœcili miasto. Kontyœci pozostawiwszy warty na cmenta-rzu przy kolegiacie, zatoczyli ko³o rokoszowe w polu za miastem i zawi¹zali w³asn¹ kon-federacjê w obronie wolnoœci, przeciwko obu elekcjom oraz przeciw senatorom, jakowinnym ca³ego zamieszania. Na marsza³ka wybrano Macieja Radomickiego kasztela-nica kaliskiego102. Jedyny z obecnych wœród kontystów senator, kasztelan kaliski W³a-dys³aw Przyjemski, chc¹c okazaæ potêpienie dla pozosta³ych senatorów wielkopolskich,którzy w wiêkszoœci poparli stronê przeciwn¹ lub pozostali niezdecydowani, ofiarowa³siê nawet zrezygnowaæ z urzêdu, ale wspó³bracia nie pozwolili mu na ten gwa³townykrok. Nie pozwolono mu jednak, jako senatorowi, podpisaæ aktu konfederacji. Decyzjeo dalszych krokach postanowiono od³o¿yæ do zjazdu w Poznaniu, wyznaczonego na nie-dzielê 11 sierpnia – niestety, o zjeŸdzie tym nie uda³o siê odnaleŸæ ¿adnych informa-cji103. Zawi¹zan¹ pod Œrod¹ konfederacjê przyjê³a w ca³ej rozci¹g³oœci szlachta powia-tów nakielskiego i kcyñskiego, podczas osobnego zjazdu w Nakle, w dniu 12 sierpnia –powo³ano siê tam na koniecznoœæ obrony „principalissimae et cardinalissimae iure li-bertatis, praw pospolitych, a osobliwie pupillae libertatis – liberae electionis”. Do przy-jêcia tego aktu do grodu zobowi¹zano starostê nakielskiego Marcina Smoguleckiego104.

Niezra¿eni pora¿k¹ zwolennicy elektora saskiego wyjednali uniwersa³ biskupa ku-jawskiego na ponowny sejmik przedkoronacyjny, który zosta³ wyznaczony na dzieñ29 sierpnia. Liczono, ¿e wiêkszoœæ oponentów bêdzie obecna na zjeŸdzie generalnym,zwo³anym na ten czas do Warszawy przez prymasa105. 29 sierpnia, ignoruj¹c s³aby sprze-ciw nielicznych106, dokonali wyboru 12 pos³ów na sejm koronacyjny, dla których uchwa-


149

102 J. Dygda³a b³êdnie datowa³ elekcjê M. Radomickiego na 12 VIII, b³êdnie te¿ okreœli³ jego funk-cjê jako regimentarza (J. Dygda³a, Radomicki Maciej, PSB, t. XXIX, Wroc³aw 1986, s. 726).

103 Doœæ szczegó³owych i barwnych wiadomoœci na temat przebiegu wydarzeñ w dniach 5 i 6sierpnia dostarczaj¹ dwie relacje – AS, s. 117-119.

104 Akt przyst¹pienia do rokoszu, podpisany przez 57 szlachty – Nak³o, 12 VIII 1697 (AS,s. 119-120). Datê zawi¹zania rokoszu partykularnego wielkopolskiego oraz nazwisko marsza³ka b³êd-nie poda³ K. Jarochowski (Dzieje panowania Augusta II od œmierci Jana III do chwili wst¹pienia KarolaXII na ziemiê polsk¹, Poznañ 1856, s. 118), datuj¹c go na 12 VIII 1697, pod lask¹ W. Przyjemskiegokasztelana kaliskiego (byæ mo¿e pomyli³ tutaj zjazd nakielski z wczeœniejszym œredzkim). Powtórzyliza nim tê b³êdn¹ informacjê W. Dworzaczek (Dzieje Wielkopolski, t. I – do 1793 r., red. J. Topolski,Warszawa 1969, s. 698), W. Stanek (Konfederacje generalne koronne w XVIII w., Toruñ 1991, s. 24) orazJ. Dygda³a w biogramach: M. Radomickiego (PSB, t. XXIX, Wroc³aw 1986, s. 726) i W. Przyjemskie-go (PSB, t. XXIX, s. 190).

105 Uniwersa³ S. D¹mbskiego biskupa kujawskiego – Toruñ, 16 VIII 1697 (AS, s. 120-121).106 Wiemy o nich z póŸniejszej manifestacji kontystów: „[...] kiedy nam ius vetandi, ius na sejmi-

kach obraniem stante contradictione gwa³townym, nec quidem antiqua et continua praxi i panówpos³ów na koronacjê wziêto” (AS, s. 126).

lono stosown¹ instrukcjê107. Marsza³kiem sejmiku zosta³ czeœnik poznañski KrystianKierski. Frekwencja podczas obrad musia³a byæ niewielka, skoro w tekœcie instrukcjizapisano, ¿e uchwalono j¹ mimo nieobecnoœci „niektórych civium”, licz¹c na b³ogos³a-wieñstwo Boskie108. Niezbyt obszerna instrukcja rozpoczyna siê od wyra¿enia wdziêcz-noœci za szczêœliw¹ elekcjê Augusta II oraz nakazu dla pos³ów, aby starali siê o wybacze-nie i ³askê królewsk¹ dla oponentów. Pos³owie mieli dopilnowaæ realizacji wszystkichczynnoœci nale¿¹cych do sejmów koronacyjnych, rozdania wakansów oraz jak najszyb-szego zwo³ania przyrzeczonego w paktach konwentach sejmu exorbitantiarum. Tow³aœnie do niego zalecano od³o¿yæ wszystkie wa¿ne uchwa³y. Kwestiê wynagrodzeniawojska polecano uwadze króla, zgodnie zreszt¹ z wczeœniejszymi zobowi¹zaniami.W instrukcji zapisano na wszelki wypadek zastrze¿enie, ¿e w wypadku gdyby kontyœciwyprawili ze swojego zjazdu pod Warszaw¹ w³asnych pos³ów na sejm, powinni zostaædopuszczeni do aktywnego g³osu.

Krótko po zakoñczeniu sejmiku przedkoronacyjnego, zgodnie z prawem 9 wrzeœniaprzypad³ termin zgromadzenia sejmiku deputackiego w Œrodzie. Biskup kujawskiwystosowa³ specjalny uniwersa³, w którym informowa³ o rozwoju wypadków – m.in.o dzia³aniach podjêtych w Warszawie przez prymasa Radziejowskiego i kontystów,o gwa³tach jakie uczyniono w maj¹tkach biskupa poznañskiego i swoich w³asnych.Widz¹c nieub³agan¹ postawê przeciwników nowego elekta wzywa³ wszystkich jegozwolenników, aby przybywali t³umnie na koronacjê do Krakowa109. Niestety, na tematprzebiegu tego sejmiku deputackiego nie odnaleziono ¿adnych informacji. Nie wiemy,czy dokonano wyboru deputatów, czy te¿ kontyœci, uznaj¹cy za s³uszne podtrzymywaniestanu bezkrólewia, udaremnili ten akt. Doœæ interesuj¹cy jest fakt, ¿e 20 wrzeœnia,a wiêc ju¿ po koronacji, powo³uj¹c siê na nadzieje wi¹zane z mediacj¹ elektora branden-burskiego Fryderyka III110 i oczekiwaniem rych³ego koñca rokoszu, w zwi¹zku z uniwer-sa³ami prymasa i marsza³ka rokoszu generalnego obywatele powiatów nakielskiegoi kcyñskiego zgromadzeni na zjeŸdzie w Nakle, postanowili z³o¿yæ w grodzie akt od-st¹pienia od rokoszu, podpisany przez 36 osób, z Marcinem Smoguleckim starost¹ na-kielskim i marsza³kiem lokalnego s¹du kapturowego na czele111. W tym samym zapew-ne czasie marsza³ek Maciej Radomicki uzna³ jednak za konieczne zwo³aæ zwolennikówContiego na popis pod Kalisz na dzieñ 7 paŸdziernika112.

Ostatnie trzy miesi¹ce 1697 r. up³ynê³y w województwach poznañskim i kaliskimdoœæ spokojnie. Podczas sejmu koronacyjnego, na którym obecnych by³o przynajmniej9 z 12 wybranych pos³ów113, najaktywniejsi stronnicy nowego króla zostali nagrodzeni

150

107 Instrukcja pos³om na sejm koronacyjny z sejmiku 29 VIII 1697 (AS, s. 121-123).108 Tam¿e, s. 122.109 Uniwersa³ S. D¹mbskiego biskupa kujawskiego – Kraków, 2 IX 1697 (AS, s. 123-125).110 Zob. kopiê listu prymasa M. Radziejowskiego do elektora Fryderyka III (Epistolae historico-fa-

miliares, t. II, s. 427-428).111 Reces od rokoszu ³owickiego – Nak³o, 20 IX 1697 (AS, s. 125-126).112 J. Dygda³a, Radomicki Maciej, s. 726.113 Zob. konstytucje sejmowe z 1697 r. (AP Poznañ, Gr. Poznañ 812, k. 133-141). K. Jarochowski

b³êdnie twierdzi³, i¿ Wielkopolska wcale pos³ów nie wys³a³a na sejm koronacyjny (Dzieje panowania

awansami – m.in. Stanis³aw Leszczyñski starosta odolanowski, syn starosty generalne-go Wielkopolski, który przyczyni³ siê do elekcji, otrzyma³ nominacjê na podczaszegokoronnego, marsza³ek sejmiku przedkoronacyjnego Krystian Kierski awansowa³ naurz¹d kasztelana rogoziñskiego114. W tym czasie kontyœci realizowali swój plan poli-tyczny. Na 11 paŸdziernika prymas wraz z marsza³kiem rokoszu zwo³ali pospolite ru-szenie dla poparcia przyby³ego do Oliwy swojego elekta, ksiêcia Conti. W zwi¹zku zes³abn¹cym poparciem wœród senatorów i zdecydowanymi dzia³aniami Augusta II, znie-chêcony do panowania w Rzeczypospolitej Conti powróci³ do Francji, utrudniaj¹cznacznie sytuacjê swoich zwolenników. Obie strony rozpoczê³y d³ugotrwa³e, zakuliso-we negocjacje, maj¹ce doprowadziæ do pacyfikacji. Negocjacje regularnie przerywaneby³y napaœciami, rabunkami czy uniemo¿liwianiem przyjmowania do grodów uniwer-sa³ów i manifestów w celu utrudnienia dzia³añ politycznych. Choæ g³ówny bieg wyda-rzeñ oddali³ siê od granic Wielkopolski, jej rola w wojnie domowej jeszcze siê nie za-koñczy³a115.

Aktywnoœæ polityczna w obu województwach wielkopolskich wznowiona zosta³aw styczniu 1698 r. Rafa³ Leszczyñski wraz ze zwolennikami Augusta II wyznaczyli nadzieñ 13 stycznia ponowne otwarcie s¹dów grodzkich, które po koronacji w³adcy powin-ny zgodnie z prawem wznowiæ normaln¹ pracê. Dla kontystów, którzy nie uznawalikoronacji, a w zwi¹zku z tym zakoñczenia bezkrólewia, by³a to jawna prowokacja.W celu jej uniemo¿liwienia marsza³ek rokoszu wielkopolskiego Maciej Radomickizwo³a³ zjazd do Poznania. W oznaczonym dniu obie strony stawi³y siê licznie na zamkupoznañskim. Wed³ug zachowanej relacji ze zjazdu poznañskiego116 partia starosty gene-ralnego liczyæ mia³a ok. 300 ludzi, wspartych przez sprowadzone do miasta oddzia³ywojskowe, podczas gdy kontystów by³o oko³o 200117. Nie maj¹c szans na przeforsowanieswych ¿¹dañ kontyœci po kilku próbach podjêcia dyskusji, nie znajduj¹c woli porozu-mienia, oddalili siê z zamku, podczas gdy Leszczyñski bez przeszkód wznowi³ s¹dy.Ju¿ we w³asnym kole kontyœci uchwalili manifestacjê, potêpiaj¹c¹ si³owe dzia³aniaprzeciwników. Opisano w niej bezprawne i gwa³towne dzia³ania „koronata”, elektora


151

Augusta II od œmierci, s. 130); powtórzy³ tê b³êdn¹ informacjê J. Wojtasik (Walka Augusta II z obozem,s. 31). Nie znajduje równie¿ potwierdzenia twierdzenie J. Wojtasika o poparciu Contiego przez „ma-gnateriê wielkopolsk¹” (Walka Augusta II z obozem, s. 24). W Wielkopolsce raczej August II cieszy³ siêpoparciem wiêkszoœci senatorów, znacznej czêœci urzêdników oraz czêœci szlachty. Jedynie kasztelankaliski W. Przyjemski by³ zaprzysiê¿onym wrogiem Sasa, maj¹c za sob¹ silne poparcie œrednioszla-checkie. Z przebadanego materia³u Ÿród³owego wynika, i¿ na sytuacjê polityczn¹ w województwachpoznañskim i kaliskim trzeba patrzeæ ostro¿niej, dostrzegaj¹c dzia³alnoœæ obu stronnictw.

114 Urzêdnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Ch³apowski i in., Kórn-ik 1992, s. 104 – tam b³êdna data nominacji 28 IV 1697 (nominacja w tym czasie nie by³a mo¿liwa –trwa³o bezkrólewie); Urzêdnicy wielkopolscy XVI-XVIII w. Spisy, oprac. A. Bieniaszewski, Wroc³aw1987, s. 156.

115 M. Zwierzykowski, Sejmik województw, s. 447.116 Relacja ze zjazdu w Poznaniu w dniu 13 I 1698 – spisana w wiadomoœciach z Poznania w dniu

17 I 1698 (AS, s. 129-131) – treœæ wyraŸnie dowodzi, ¿e autorem relacji by³ stronnik Augusta II.117 Liczebnoœæ kontystów potwierdza³aby w pewnym sensie liczba 183 podpisów – prawie wy-

³¹cznie œredniej szlachty – pod spisan¹ przez nich manifestacj¹ (AS, s. 128-129).

saskiego, gwa³ty dokonywane w listopadzie 1697 r. na szlachcie zgromadzonej przyContim pod Oliw¹, któr¹ „jako w ksiêstwie brandeburskim” goniono, ³apano i wi¹za-no, nie szczêdz¹c przy tym równie¿ senatorów118. Ksiêcia de Conti, przyby³ego z niewiel-kim wojskiem, porównywano do Zygmunta III Wazy, którego równie¿ próbowa³ ubiecNiemiec. G³ównym jednak powodem manifestacji by³o bezprawne, zdaniem kontystów,wznowienie s¹dów w obliczu trwaj¹cej scysji i opresji wolnoœci szlacheckich. Manife-stacja ta przyjêta zosta³a do oblaty w Wa³czu, jedynym obok Nak³a grodzie dostêpnymdla dokumentów rokoszowych. Dzieñ nastêpny, 14 stycznia równie¿ obfitowa³ w wyda-rzenia wagi politycznej. Wówczas to kontyœci zebrali siê w koœciele oo. Franciszkanów,podczas gdy starosta generalny ze swymi stronnikami uczestniczy³ we mszy w Farze.Tylko z trudem uda³o siê W³adys³awowi Czarnkowskiemu powstrzymaæ zdesperowa-n¹ szlachtê od wykonania projektów zabójstwa starosty przy wyjœciu z koœcio³a farnego.Tumulty i wzajemne drobne potyczki trwa³y w Poznaniu jeszcze a¿ do 17 stycznia,sam zjazd kontystów okaza³ siê jednak tylko demonstracj¹ i nie odniós³ oczekiwanegosukcesu.

Po tej pora¿ce kontyœci wielkopolscy ju¿ w nastêpnym miesi¹cu musieli zmierzyæ siêze zmieniaj¹c¹ siê sytuacj¹ polityczn¹. Toczone zakulisowo negocjacje pacyfikacyjnespowodowa³y, ¿e prymas Micha³ Radziejowski i marsza³ek rokoszu generalnego StefanHumiecki wydali uniwersa³y na zjazd generalny w £owiczu, w dniu 18 lutego, pragn¹cpodj¹æ dyskusjê nad warunkami przysz³ej zgody119. Marsza³ek rokoszu województwpoznañskiego i kaliskiego Maciej Radomicki zwo³a³ w zwi¹zku z tym kolejny zjazd doPoznania, na dzieñ 15 lutego, w celu u³o¿enia wspólnego stanowiska120. Jak donosi³korespondent Andrzej Chojnacki w swoim liœcie z 14 lutego, „rokoszanów wielkopol-skich obstinatiam et firmum propositum difficile immutare, o czym i teraz recens noti-tia, ¿e tam ad persvadendum et inclinandum non moventur i niektórzy nie tusz¹, aby naten kongres do £owicza kto z Wielkiej Polski zjecha³”. Wielkopolanie mieli równie¿narzekaæ na zbyt krótki termin miêdzy zwo³aniem zjazdu generalnego a wydaniem uni-wersa³ów121. Niespodziewane i pospieszne dzia³anie w³adz rokoszowych wzburzy³o

152

118 M. Komaszyñski, Ksiêcia Contiego niefortunna wyprawa po koronê Sobieskich, Warszawa 1971,s. 137-139.

119 Uniwersa³ prymasa M. Radziejowskiego i S. Humieckiego marsza³ka rokoszu generalnego –Skierniewice, 28 I 1698 (AP Poznañ, Gr. Nak³o 145, k. 18a).

120 Uniwersa³ marsza³ka – ¯erków, 6 II 1698 (AS, s. 131-132). J. Dygda³a w biogramie A.A. Ra-domickiego (PSB, t. 29, s. 721) b³êdnie identyfikowa³ poznañski zjazd z 15 II 1698 jako „sejmikœredzki”, na którym marsza³kowaæ mia³ A.A. Radomicki. Marsza³kiem rokoszu by³ wówczas jego bratMaciej, który z racji pe³nienia tej funkcji i zwo³ania zgromadzenia przewodniczy³ mu. Nieprawd¹jest równie¿ jakoby A.A. Radomicki by³ od pocz¹tku zwolennikiem Augusta II – w listopa-dzie 1697 jego ¿onê podró¿uj¹c¹ do Gdañska (prawdopodobnie na spotkanie Contiego) aresztowa³i przetrzyma³ przez kilka dni oddzia³ ¿o³nierzy Franciszka Ga³eckiego wojewody inowroc³awskiego(zob. protestacjê Radomickiej z 21 XI 1698 – AP Poznañ, Gr. Nak³o 145, k. 163); podpis A.A. Rado-mickiego znajduje siê równie¿ pod protestacj¹ kontystów spisan¹ w Poznaniu 13 I 1698 (AS, s. 128).

121 Informacja o planowanym zjeŸdzie w Poznaniu w liœcie A. Chojnackiego – Warszawa, 14 II1698 (AS, s. 132).

opiniê publiczn¹ w Wielkopolsce, o czym informowa³ prymasa kasztelan kaliski W³a-dys³aw Przyjemski122. O przebiegu poznañskiego zjazdu nie zachowa³y siê relacje, wie-my natomiast, jaki przyniós³ efekt. Zgromadzona na nim szlachta obu województw,nastawiona wrogo do Augusta II oraz do podejrzanie szybkich negocjacji, postanowi³awys³aæ na zjazd rokoszowy w £owiczu jedynie pos³ów, których zobowi¹za³a do uzyska-nia odroczenia traktatu pokojowego do maja. Nie udali siê do £owicza ani marsza³ekrokoszu wielkopolskiego, ani kasztelan kaliski123.

Interesuj¹co na tym tle wygl¹da ponowny reces od rokoszu ³owickiego spisany i obla-towany w Nakle 17 lutego przez szlachtê powiatów kcyñskiego i nakielskiego – podpi-sa³y go 34 osoby, z Marcinem Smoguleckim starost¹ nakielskim i Janem Grabskim sur-rogatorem grodzkim nakielskim na czele124. Jak pamiêtamy, podobny reces w Nakleog³oszono ju¿ w poprzednim roku, 20 wrzeœnia, a wiêc tu¿ po koronacji – wœród podpisa-nych widniej¹ w wiêkszoœci te same osoby. Wydaje siê, ¿e pierwszy akt uznany zosta³ zaprzedwczesny i dopiero wyraŸny sygna³ do pacyfikacji ze strony prymasa oraz mar-sza³ka generalnego sk³oni³ szlachtê z pó³nocy województwa kaliskiego do ponowieniarecesu. Jest on jednak doœæ zagadkowy w obliczu woli trwania przy rokoszu wyra¿anejdwa dni wczeœniej w Poznaniu przez resztê kontystów wielkopolskich. Byæ mo¿e jest todowód rozpraszania siê szeregów przeciwników Augusta II w województwach poznañ-skim i kaliskim.

Zgodnie z wol¹ szlachty zgromadzonej na zjeŸdzie w Poznaniu, wybrani przez ni¹pos³owie udali siê do £owicza. Choæ przybyli z opóŸnieniem, dok³adnie wykonali swo-je zalecenia, informuj¹c: „¿e nie maj¹ od pryncypa³ów swoich pozwolenia wchodziæw traktat i do limitacji actu ad dies mai [...] invitowali”. Nie uda³o im siê jednak zapo-biec dzia³aniom pacyfikacyjnym, poniewa¿ przywódcy rokoszu uzyskali silne poparcieze strony Ma³opolan, którzy zatoczyli w³asne ko³o rokoszowe w B³oniu i uchwalili mani-fest. Wyjaœnili w nim miêdzy innymi powody, dla których byli gotowi do szybkiej pacyfi-kacji125.

Kieruj¹c siê nadziej¹, jak¹ dawa³ roz³am wœród rokoszan oraz tajne negocjacje, Au-gust II ju¿ w pocz¹tku lutego postanowi³ zwo³aæ sejm pacyfikacyjny, do którego zo-bowi¹za³ siê podczas koronacji. Sejmiki przedsejmowe zosta³y wyznaczone na dzieñ5 marca126. W uniwersale i skierowanej do sejmików instrukcji127 król informowa³ o pod-jêtych krokach w kierunku uspokojenia sytuacji wewnêtrznej w kraju, pacyfikacji


153

122 Kopia listu kasztelana kaliskiego W. Przyjemskiego do prymasa M. Radziejowskiego – w rêko-pisie data b³êdna 7 IX 1693 – winien byæ luty 1698 r. (Bibl. Racz., rkp. 30, k. 598-598v). Zob. M. Zwie-rzykowski, Sejmik województw, s. 448.

123 Informacji na ten temat dostarczaj¹ liczne listy oraz diariusze obrad ³owickich – na przyk³addiariusz znajduj¹cy siê w Tekach Naruszewicza (Bibl. Czart., rkp. 192 IV, s. 41-67).

124 Reces od rokoszu ³owickiego powiatów kcyñskiego i nakielskiego – Nak³o, 17 II 1698 (AS,s. 132-133).

125 Manifest spisany przez Ma³opolan w B³oniu (Bibl. Kórn, rkp. 393, k. 109-110v).126 Uniwersa³ Augusta II zwo³uj¹cy sejm i sejmiki – Warszawa, 3 II 1698 (AS, s. 134-135) – w Na-

kle zosta³ oblatowany ju¿ 20 lutego, a wiêc podczas trwania zjazdu w £owiczu.127 Instrukcja Augusta II na sejmiki – Warszawa, 3 II 1698 (AS, s. 135-137).

konfliktu rozwijaj¹cego siê w Wielkim Ksiêstwie Litewskim, uzasadniaj¹c koniecznoœæwprowadzenia wojsk saskich chêci¹ obrony swojej osoby w obliczu wojny domowej.W kilku punktach nawi¹zywa³ do koniecznoœci kontynuacji wojny z Turcj¹, zabezpie-czenia regularnej p³acy wojsku oraz garnizonom stacjonuj¹cym w twierdzach, wskazy-wa³ równie¿ na potrzebê zapewnienia wynagrodzenia i stacji dla Kozaków pozosta-j¹cych w s³u¿bie Rzeczypospolitej. Informowa³ o pretensjach zg³aszanych przez Francjêwobec Gdañska w zwi¹zku z zajœciami, jakie mia³y miejsce podczas niefortunnej wypra-wy ksiêcia de Conti128.

Dzieñ przed wyznaczonym terminem rozpoczêcia sejmiku, 4 marca do zniszczonejw zesz³orocznym po¿arze Œrody129 zjechali w znacznej liczbie kontyœci. Umówiwszyplan dzia³ania na dzieñ nastêpny, rozjechali siê na kwatery za miasto. Nazajutrz, o œwi-cie, do kolegiaty przybyli przedstawiciele obu stron. Uznawany za jednego z przy-wódców stronników nowego w³adcy, kasztelan poznañski Melchior Gurowski zdo³a³ do-staæ siê do koœcio³a tu¿ przed nadje¿d¿aj¹cymi kontystami, co uchroni³o go przedniechybnym atakiem (zaatakowano jednak jego s³u¿bê). Dalsze rozruchy zatrzyma³aMsza Œw., któr¹ przewiduj¹co niezw³ocznie rozpoczêli miejscowi ksiê¿a. Ze strony zwol-enników króla obecni byli jeszcze miêdzy innymi Hieronim Poniñski kasztelan rogo-ziñski, Adam Naramowski starosta ujsko-pilski, Karol Rydzyñski czeœnik kaliski –wszyscy ze swoimi koligatami i przyjació³mi. Anonimowy sprawozdawca informowa³jednak, ¿e kontystów mia³o byæ trzykrotnie wiêcej130.

Kiedy po Mszy Gurowski, jako najwy¿szy rang¹ z obecnych senatorów (wojewodapoznañski Wojciech Konstanty Breza by³ ju¿ z³o¿ony chorob¹131), usi³owa³ zagaiæ sej-mik i oddaæ g³os pos³owi królewskiemu, kontyœci, wzniecaj¹c tumult, skutecznie mu touniemo¿liwili, gro¿¹c nawet œmierci¹. Po godzinnych przepychankach w koœciele, dziê-ki fortelowi uda³o siê Gurowskiemu uciec pod p³aszczem jednego z wychodz¹cychi dziêki stoj¹cej nieopodal karecie odjechaæ spiesznie ze Œrody. Udaremniwszy sejmikprzedsejmowy, który nie zosta³ nawet zagajony, po oddaleniu siê przeciwników, kontyœcizatoczyli w³asne ko³o w mieœcie, gdzie wys³uchali relacji pos³ów, którzy wrócili z £owi-cza. Ko³o zleci³o marsza³kowi Radomickiemu aby utrzymywa³ korespondencjê z innymiwojewództwami, zachêcaj¹c do wytrwania w oporze, t³umacz¹c, ¿e przed pacyfikacj¹nale¿y dope³niæ wszelkich procedur prawnych i otrzymaæ gwarancje wolnoœci132, zleco-no równie¿ odrêbny list do prymasa, z zapewnieniami o poparciu oraz informacj¹ o wy-znaczeniu do jego boku konsyliarzy, z kasztelanem Przyjemskim na czele. Mieli oniw razie potrzeby bezzw³ocznie informowaæ oba województwa o postêpie wydarzeñ.Wielki tumult wybuch³ równie¿ w sprawie mandatu na s¹d sejmowy, jaki z oskar¿eniastarosty generalnego Rafa³a Leszczyñskiego wystawiono dla Adama Gruszczyñskiego za

154

128 M. Komaszyñski, Ksiêcia Contiego niefortunna wyprawa, s. 154 i nn.129 Zob. Czêœæ I, rozdz. 1.2.130 Relacja z sejmiku przedsejmowego w Œrodzie 5 III 1698 (AS, s. 138-139).131 Zmar³ przed 28 V 1698 (Urzêdnicy wielkopolscy, s. 146).132 Uda³o siê odnaleŸæ kopiê jednego z tych listów, pisan¹ ze Œrody dnia 3 III 1698 do wo-

jewództwa lubelskiego (AS, s. 141-142). Bez daty, w t³umaczeniu ³aciñskim list ten opublikowa³ te¿A.Ch Za³uski (Epistolae historico-familiares, t. II, s. 549-550).

oskar¿enia, jakie ten rzuci³ w kole elekcyjnym pod adresem starosty133. Ko³o wybra³odwóch deputatów do z³o¿enia specjalnego manifestu w tej sprawie, traktowanej jakoatak na wolnoœæ g³osu134.

Na listy pisane ze zjazdu rokoszowego w Œrodzie na pewno nap³ynê³y odpowiedzi.Znamy tylko jedn¹ z nich, z 22 marca, od sejmiku województwa rawskiego, pisan¹ rêk¹marsza³ka rokoszowego Feliksa Aleksandra Lipskiego kasztelana sieradzkiego. Obywa-tele województwa rawskiego dziêkowali za wytrwa³oœæ Wielkopolan i starania o zabez-pieczenie wolnoœci, ale informowali, ¿e sami sk³aniaj¹ siê ju¿ do uznania Augusta II zakróla i do pacyfikacji, o czym poinformowali w instrukcji prymasa Radziejowskiego (jejegzemplarz przes³ali równie¿ do wiadomoœci Wielkopolan)135.

Ju¿ 17 marca dosz³o do ponownego zjazdu kontystów w Jarocinie. Spisano tam ob-szern¹ remanifestacjê przeciwko og³oszonemu w B³oniu manifestowi Ma³opolan, którzyzrzucili winê za za³amanie rokowañ na oponentów z Wielkopolski. Co interesuj¹ce, re-manifestacja rozpoczyna siê od s³ów: „My rady, dygnitarze, urzêdnicy i ca³e rycerstwowojewództw poznañskiego i kaliskiego w rokoszu bêd¹cy [...]”, przypomina wiêc doz³udzenia normalny pocz¹tek laudum sejmikowego. Tekst zosta³ wydany drukiem i roz-kolportowany po kraju, dla uzyskania lepszego rozdŸwiêku, w obliczu niemo¿noœci wy-konania oblat i publikacji w grodach województw136. T³umaczono siê, ¿e za cel nadrzêd-ny w Wielkopolsce stawia siê wiarê katolick¹ oraz wolnoœci, które zagro¿one s¹ przezobce, heretyckie wojska i niezliczone bezprawne dzia³ania. Nieobecnoœæ i niechêæ dopodejmowania decyzji na lutowym zjeŸdzie w £owiczu t³umaczono brakiem informacji,które blokowane by³y przez zamykanie grodów przez zwolenników Augusta II. Niemog¹c powiadomiæ wszystkich zainteresowanych, w³adze rokoszowe w obu wojewód-ztwach nie chcia³y podejmowaæ stanowczych decyzji pod nieobecnoœæ wielu wspó³braci.W dalszej czêœci przypominano wszystkie naruszenia prawa i wolnoœci, jakie mia³ymiejsce od pocz¹tku elekcji, domagaj¹c siê zadoœæuczynienia. Do wykonania remanife-stacji wyznaczono Jana Malechowskiego sêdziego ziemskiego poznañskiego, Aleksan-dra Andrzeja Radomickiego starostê osieckiego, Franciszka Miaskowskiego i AdamaGruszczyñskiego. Pod drukowanymi orygina³ami widnieje podpis marsza³ka konfede-racji partykularnej Macieja Radomickiego.

W miêdzyczasie do Wielkopolski nap³ywa³y odpowiedzi i poselstwa z innych wo-jewództw oraz wieœci z kraju. Dla ich rozpatrzenia przed 29 marca naradzano siê nanadzwyczajnym konsilium w ¯rekowie, w pa³acu marsza³ka Radomickiego. Konkluzj¹


155

133 Na temat okolicznoœci oskar¿eñ wysuniêtych 20 VII przez Gruszczyñskiego pod adresemR. Leszczyñskiego wojewody ³êczyckiego i starosty generalnego zob. fragment diariusza elekcji1697 r. (Epistolae historico-familiares, t. II, s. 344-346).

134 AS, s. 139. Manifest zosta³ wniesiony w grodzie poznañskim 26 IV 1698 przez Stanis³awa Je-mielskiego wojskiego inowroc³awskiego i Stanis³awa Bronikowskiego (AS, s. 140-141). Zob. te¿ Epi-stolae historico-familiares, t. II, s. 550-551.

135 OdpowiedŸ sejmiku województwa rawskiego – Bolimowo, 22 III 1698 (AS, s. 142-143).136 Drukowana remanifestacja rokoszan wielkopolskich spisana 17 III 1698 w Jarocinie (AS,

s. 144-147). Jest to jeden z nielicznych przyk³adów podania do druku dokumentu sejmikowego.W okresie póŸniejszym powtórzy siê to zaledwie kilkakrotnie.

spotkania by³a ponowna przysiêga, aby nie odstêpowaæ od rokoszu a¿ do realizacjiwszystkich postulatów137. 9 kwietnia, podczas sejmiku rokoszowego z limity równie¿szlachta ³êczycka wyprawi³a do województw poznañskiego i kaliskiego specjalnychpos³ów z instrukcj¹ – byli to Maciej Gembicki kasztelanic ³êczycki i Adam Iwañski kon-syliarz rokoszu ³êczyckiego138. Mieli wyraŸnie zapewniæ rokoszan z s¹siednich woje-wództw, o pe³nym poparciu w obronie wiary i wolnoœci oraz podtrzymaniu konfederacji.Dla jej ugruntowania postanowiono, zgodnie z postulatami wielkopolskimi, limitowaæsejmik do dnia 14 maja oraz zwo³aæ na 15 maja popis generalny pospolitego ruszenia.W razie zagro¿enia zbrojnego Wielkopolski, szlachta ³êczycka obiecywa³a wsparciezbrojne. Instrukcja ta potwierdza, ¿e województwa poznañskie i kaliskie nie by³y od-osobnione w swym uporze.

Negocjacje prowadzone przez w³adze rokoszu generalnego z rosn¹cym ka¿dego dniaw si³ê Augustem II zaczê³y przynosiæ efekty, ostateczne rozwi¹zanie problemu mog³o siêjednak dokonaæ jedynie za aprobat¹ ca³ej zbuntowanej jeszcze szlachty. W tym celu pry-mas Radziejowski zwo³a³ na dzieñ 5 maja 1698 r. powtórny zjazd generalny do £owicza,podaj¹c przy tym do wiadomoœci breve papie¿a Innocentego XII, zachêcaj¹ce do pokojuwewnêtrznego w Rzeczypospolitej. Mia³o to ostatecznie przekonaæ w¹tpi¹cych w praw-dziwoœæ konwersji Augusta II na katolicyzm139.

Ostatni akord rokoszowej dzia³alnoœci politycznej sejmiku obu województw wielko-polskich zwi¹zany jest z majowym zjazdem generalnym w £owiczu. W celu uzgodnieniawspólnego stanowiska przed przyst¹pieniem do rokowañ i wzmocnienia pozycji prze-targowej, marsza³ek Radomicki zwo³a³ zgromadzenie sejmikowe pod Ko³o na dzieñ1 maja140. Nie uda³o siê odnaleŸæ ¿adnych informacji na temat przebiegu obrad kol-skich, jednak pozytywny fina³ traktatu ³owickiego dowodzi, i¿ zwolennicy pokojowegozakoñczenia trwaj¹cego prawie rok rokoszu wziêli wreszcie górê. W Wielkopolsce na-stroje rokoszowe trwa³y jednak jeszcze po podpisaniu traktatu. Dowiadujemy siê o tymz listu W³adys³awa Przyjemskiego, œwie¿o awansowanego wojewody kaliskiego141 dopodkanclerzego litewskiego Karola Stanis³awa Radziwi³³a, datowanego z Warszawy,29 maja 1698 r.: „Panu wojewodzie [inowroc³awskiemu Franciszkowi Zygmuntowi]Ga³eckiemu szlachta 60 koni zabrali w Krotoszynie i coœ s³ychaæ o nowym rokoszu, alesiê to uspokoi jako prorokujemy [...]”142. Warto przypomnieæ, ¿e Ga³ecki by³ jednymz najbardziej oddanych popleczników Augusta II w Wielkopolsce, sprawc¹ wielu napa-

156

137 O spotkaniu w ¯erkowie wiemy z anonimowych wiadomoœci z Poznania, z 29 III 1698 (AS,s. 143).

138 Instrukcja dana pos³om rokoszu województwa ³êczyckiego do rokoszu województw poznañ-skiego i kaliskiego – £êczyca, 9 IV 1698 (AS, s. 147-148).

139 Uniwersa³ prymasa M. Radziejowskiego i S. Humieckiego marsza³ka rokoszu generalnego –Radziejowice, 9 IV 1698 (AP Poznañ, Gr. Nak³o 145, k. 36).

140 Uniwersa³ M. Radomickiego marsza³ka rokoszu partykularnego – ¯erków, 17 IV 1698 (AS,s. 148-149).

141 Nominacjê otrzyma³ w dniu 28 V 1698, a wiêc nied³ugo po zjeŸdzie w £owiczu (Urzêdnicy wiel-kopolscy, s. 83).

142 AGAD, AR Dz. V, list 12584 – list pisany by³ dzieñ po nominacji na wojewodê.

œci i gwa³tów podczas rokoszu. Na pacyfikacjê wp³yw mia³a zapewne i inna nominacja –marsza³ek rokoszu Maciej Radomicki otrzyma³ po Przyjemskim kasztelaniê kalisk¹,obaj dostali równie¿ znaczne gratyfikacje pieniê¿ne143. Nowo awansowany na wojewodêkaliskiego W³adys³aw Przyjemski ju¿ 20 czerwca 1698 r. wystawi³ w Rawiczu uniwersa³zawiadamiaj¹cy o kolejnej sesji Komisji Skarbowej Poznañskiej, która mia³a rozpocz¹æsiê w Poznaniu 10 lipca144.

3. Krótki pokój (1699-1702)

Przywrócenie pokoju i formalny przynajmniej powrót jednoœci umo¿liwi³y w woje-wództwach poznañskim i kaliskim wznowienie normalnej dzia³alnoœci sejmikowej. Po-cz¹tkowo zadawnione urazy utrudnia³y zgodne obrady. Pierwszy odbyty po traktacie³owickim sejmik to sejmik deputacki, zebrany z mocy prawa w dniu 15 wrzeœnia 1698 r.Jak donosi³ Stanis³awowi Antoniemu Szczuce referendarzowi koronnemu WojciechW³oszkiewicz, sejmik ten zosta³ zerwany z powodu k³ótni i tumultu, do jakiego dosz³omiêdzy Adamem Naramowskim kasztelanem œremskim a Adamem Gruszczyñskimkasztelanem nakielskim (obydwaj byli œwie¿o upieczonymi senatorami). Naramowski,wypróbowany stronnik Augusta II, poruszy³ j¹trz¹c¹ wci¹¿ sprawê mandatu na s¹d sej-mowy dla Gruszczyñskiego o obrazê Rafa³a Leszczyñskiego podczas elekcji145. Obajw zacietrzewieniu porwali siê do szabel, a sejmik rozszed³ siê bez wyboru deputatów try-bunalskich. Po fiasku obrad senatorowie i urzêdnicy odbyli jedynie krótk¹ „konsultê”,na której postanowiono wys³aæ pos³ów do króla z proœb¹ o jak najszybsze zwo³anie sej-mu oraz wycofanie wojsk saskich146.

Na kszta³towanie ówczesnych nastrojów w prowincji wp³yw mia³y równie¿ m.in., do-biegaj¹ca koñca wojna z Turcj¹, zajêcie Elbl¹ga przez elektora brandenburskiego, czywreszcie napiêcia miêdzy szlacht¹ a Sapiehami na Litwie. W obliczu nieurodzaju naj-bardziej dra¿liw¹ kwesti¹ by³y liczne oddzia³y saskie, znajduj¹ce siê od 1697 r. na tere-nie Rzeczypospolitej oraz wieœci o rabunkach i gwa³tach, jakich siê dopuszcza³y147.


157

143 List kasztelanowej ³êczyckiej Konstancji z Niszczyckich Towiañskiej do Chrystiana AugustaWettyna ks. Sachsen-Zeitz, biskupa Jawarynu (Raab, Györ) – Skierniewice, 1 III 1698 (BN BOZ,rkp. 867, s. 18-20). M. Komaszyñski, Ksiêcia Contiego niefortunna wyprawa, s. 152-153.

144 Uniwersa³ W. Przyjemskiego wojewody kaliskiego na Komisjê Skarbow¹ Poznañsk¹ – Rawicz,20 VI 1698 (AP Poznañ, Gr. Konin 74, k. 326).

145 Mandat na s¹d sejmowy przeciw Adamowi Gruszczyñskiemu, wystawiony przez instygatorakor. – Warszawa, 4 II 1698 (AP Poznañ, Gr. Koœcian 130, k. 12-13).

146 List W. W³oszkiewicza do S.A. Szczuki referendarza kor. – Warszawa, 25 IX 1698 (AS, s. 149).147 W. Przyjemski wojewoda kaliski do podkanclerzego lit. K.S. Radziwi³³a – Rawicz, 20 X 1698:

„Tu u nas wielki by³ nieurodzaj, ledwo trzecia czêœæ jest tego roku chleba, drogoœæ ju¿ znaczna, je¿eli

Pragn¹c zapobiec pog³êbianiu siê gor¹cych nastrojów starosta generalny Leszczyñskiwys³a³ pos³a do króla z informacj¹ o ¿¹daniach szlachty wielkopolskiej jeszcze przed sej-mikiem148.

D³ugo oczekiwane zwo³anie sejmu pacyfikacyjnego nast¹pi³o wreszcie pod koniecmarca 1699 r. W wystosowanym uniwersale August II wyznaczy³ dzieñ rozpoczêcia sej-mików przedsejmowych na 5 maja, sejmików generalnych na 26 maja, a sejmu na dzieñ16 czerwca. Chc¹c podkreœliæ podnios³oœæ chwili, na pierwszym miejscu kampaniiprzedsejmowej w uniwersale umieszczono wiadomoœæ o zakoñczeniu d³ugotrwa³ej woj-ny z Turcj¹ oraz podpisaniu pokoju kar³owickiego149.

W wyznaczonym dniu szlachta województw poznañskiego i kaliskiego zebra³a siêw koœciele kolegiackim, a po wys³uchaniu Mszy Œw., zagajeniu sejmiku i wyborze mar-sza³ka, którym zosta³ Jan z Konar Malechowski sêdzia ziemski poznañski, zgodnieze zwyczajem wys³uchano pos³a królewskiego, którym by³ Karol Poniñski kanonik poz-nañski150. W przekazanej przezeñ instrukcji król wysun¹³ przede wszystkim sukcesw postaci zakoñczonej wojny z Turcj¹, dziêki której do Rzeczypospolitej powróciæ mia³yutracone przed laty terytoria, wraz z g³ówn¹ twierdz¹ – Kamieñcem Podolskim. Ponadtoprzedstawi³ skomplikowan¹ sytuacjê na Litwie oraz doœæ obszernie, w ujêciu historycz-nym, rysuj¹ce siê zagro¿enie ze strony elektora brandenburskiego, który bez wiedzyRzeczypospolitej zaj¹³ Elbl¹g. Wprowadzenie wojsk saskich t³umaczy³ monarcha ko-niecznoœci¹ obrony interesów i bezpieczeñstwa pañstwa, wyra¿a³ jednak gotowoœæ doich wycofania zgodnie z wol¹ sejmu. W³adca wypowiedzia³ siê równie¿ w sprawie sporuz Rzymem o prawo patronatu królewskiego i Rzeczypospolitej na najwy¿sze stanowiskakoœcielne, kwestii poprawy monety oraz wzmocnienia sprawiedliwoœci przez zabezpie-czenie dochodzenia zgromadzeñ sejmików, podczas których miano wybieraæ deputatówtrybunalskich oraz kandydatów do s¹downictwa ziemskiego151.

Do sejmiku, jak zwykle podczas wa¿nych politycznie kampanii, nap³ynê³o wielelistów, które czytane by³y po wys³uchaniu instrukcji królewskiej. Uda³o siê odnaleŸæ kil-ka z nich. Hetman wielki koronny, kasztelan krakowski Stanis³aw Jan Jab³onowskiw zwi¹zku z zawartym pokojem przedk³ada³ sejmikom kwestiê wynagrodzenia za-leg³ych zas³ug wojskowych oraz w³asnych kosztów poniesionych przez lata na niep³atne

158

do nas przyjd¹, królewskie i duchowne dobra in Arabiam desertam pójd¹. Nie stanie tam, to do szla-checkich pójd¹ [...]” (AGAD, AR Dz. V, 12584, s. 24).

148 Informacja o tym w liœcie Marcina Kierskiego do S.A. Szczuki referendarza kor. – Warszawa,10 V 1699 (AGAD, APP t. 163a/38, s. 692-704): „[...] podobno przys³a³ tu jm. pan genera³ umyœlnego,jeszcze przed sejmikiem wys³anego, i¿ nie tylko urgent tameczne województwa wyprowadzenie woj-ska naznaczonego do wyjœcia, ale i wszytkiego wojska, nie zostawiaj¹c ani tych 6 tys., które ex con-cessione pactorum zostawiæ rezolwowa³ siê [...]”. Król mia³ na to odpowiedzieæ, i¿ decyzjê mo¿e w tejmaterii podj¹æ jedynie sejm, a nie dwa województwa.

149 Uniwersa³ Augusta II zwo³uj¹cy sejm i sejmiki – Warszawa, 24 III 1699 (AS, s. 150-151).150 O osobie pos³a na ten sejmik œredzki dowiadujemy siê z instrukcji sejmikowej (AS, s. 166).151 Instrukcja Augusta II na sejmiki – Warszawa, 24 III 1699 (AS, s. 152-154). Treœæ ekspedycji

sejmowej szczegó³owo analizuje B. Dybaœ w swej monografii sejmu 1699 r. (B. Dybaœ, Sejm pacyfika-cyjny w 1699 roku, Toruñ 1991, s. 50-73).

wojsko. Olbrzymi d³ug wojskowy mia³, zdaniem hetmana, okazaæ siê znacznie mniejszypo przeprowadzeniu rzetelnej likwidacji przez Trybuna³ Skarbowy. Dalej poleca³ jesz-cze pod rozwagê kwestiê wynagrodzenia ¿o³nierzy piechoty, problemów z hibern¹, któr¹radzi³ zamieniæ na stacje zimowe, zachêca³ do wnoszenia spraw przed s¹dy wojskowe,gwarantuj¹c surowoœæ wyroków. Na koniec prosi³ o decyzje w sprawie poprawy piechoty³anowej oraz wojsk kozackich152. Osobny list nades³a³ hetman polny koronny, wojewodakrakowski Feliks Kazimierz Potocki, w którym obok poparcia sprawy wyp³acenia za-leg³oœci w p³acy ¿o³nierzom, prosi³ sejmik o wynagrodzenie szkód poczynionych w na-le¿¹cych do niego dobrach podhajeckich153. Na sejmiki dotar³ równie¿ specjalny listkrólewski, w którym monarcha na skutek narastaj¹cej w kraju opozycji przeciw obecno-œci wojsk saskich informowa³ o podjêtej decyzji wzglêdem ich wycofania jeszcze przedsejmem, wyjaœniaj¹c jednoczeœnie przyczyny ich wprowadzenia w 1697 r. Aby ca³a ope-racja mog³a przebiec sprawnie, prosi³ o wyznaczenie przez sejmiki komisarzy nadzo-ruj¹cych przemarsze154. Jako ostatni list na sejmiki napisa³ prymas Micha³ Radziejow-ski, który odpowiada³ na wszeœniejsze petycje poszczególnych ziem i województwo wstawiennictwo w kwestii wycofania wojsk saskich. Teraz informowa³ sejmiki o podej-mowanych staraniach oraz o pozytywnym ich efekcie w postaci deklaracji królewskiej.Za g³ówne sprawy sejmowe wskazywa³ sprawiedliwe rozliczenie zaleg³oœci wojskowych,reformê wojska do stopy pokojowej, zabezpieczenie na przysz³oœæ przed wprowadza-niem obcych wojsk, utrzymanie jednoœci miêdzy stanami oraz bezpieczeñstwa prawa155.

Pomimo zamieszania spowodowanego przez ci¹gn¹c¹ siê jeszcze sprawê mandatuLeszczyñskiego, sejmik dobieg³ szczêœliwego koñca156. Zgromadzona szlachta w obszer-nej instrukcji poselskiej da³a wyraz swym ¿¹daniom w kwestiach polityki wewnêtrzneji zagranicznej. Po uni¿onych wyrazach szacunku dla króla, rozpoczêcie sejmu uzale-¿niano bezwzglêdnie od wycofania obcych wojsk, win¹ za ich wprowadzenie obarczaj¹cjednak nie samego w³adcê, lecz „z³ych doradców”. Po spe³nieniu tego warunku domaga-no siê od pos³ów, aby doprowadzili do ostatecznego zakoñczenia spraw spornych pozo-sta³ych po okresie rokoszu – chodzi³o tu o wydanie dyplomu elekcyjnego, rozstrzygniê-cie kwestii paktów konwentów i przysi¹g królewiczów Sobieskich na wiernoœæ nowemumonarsze. Ponadto, w sprawach szczególnie promowanych przez króla sejmik zaj¹³ sta-nowisko zgodne z oczekiwaniami dworu. Domagano siê wys³ania pos³a wielkiego doTurcji dla ostatecznego podpisania traktatu pokojowego oraz rych³ego zwo³ania przezAugusta II sejmu ekstraordynaryjnego dla jego ratyfikacji. W kwestii zajêcia Elbl¹gaprzez elektora domagano siê przyjêcia nieustêpliwej postawy, za nieodzowny przed


159

152 List S.J. Jab³onowskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. na sejmiki – Lwów, 15 V1699 (AS, s. 155-157).

153 List F.K. Potockiego wojewody krakowskiego, hetmana polnego kor. na sejmiki – Sokal, 23 IV1699 (AS, s. 157).

154 List Augusta II na sejmiki – Warszawa, 24 IV 1699 (AS, s. 158-159).155 List prymasa M. Radziejowskiego na sejmiki – £owicz, 26 IV 1699 (AS, s. 159).156 R. Leszczyñski wojewoda ³êczycki, starosta generalny Wielkopolski w dniu 15 V wniós³ do gro-

du poznañskiego manifestacjê, w której protestowa³ przeciw marsza³kowi sejmiku odmawiaj¹cemuswego poparcia w sprawie mandatu (AS, s. 169).

podjêciem jakichkolwiek rokowañ uznaj¹c zwrot zajêtego podstêpem miasta. W osta-tecznoœci decyzjê o zwo³aniu pospolitego ruszenia pozostawiano sejmowi. Równo-czeœnie jednak domagano siê redukcji wojska do stanu pokojowego oraz rozstrzygniêciakwestii jego utrzymania w przysz³oœci – postulowano uchwalenie jednolitej taryfy dlaca³ego pañstwa w miejsce dotychczasowych deklaracji wojewódzkich, prowadz¹cych donierównomiernego rozk³adu obci¹¿eñ podatkowych. Inne, drobniejsze kwestie poruszo-ne w instrukcji dotyczy³y spraw skarbowych, ministrów i poselstw zagranicznych, po-prawy monety oraz prywatnych petitów157.

Laudum uchwalone przez sejmik rozpoczêto od zobowi¹zania dla starosty general-nego, aby zwo³a³ pospolite ruszenie w przypadku jakiegokolwiek zagro¿enia obu wo-jewództw. By³ to wyraŸny sygna³, ¿e Wielkopolanie nie mieli zamiaru bezczynnie pa-trzeæ na ewentualne wkroczenie wojsk saskich i ich bezprawne dzia³ania. Domagano siêrównie¿ anulowania decyzji o nominacji na województwo kaliskie nieterrigeny, FeliksaAleksandra Lipskiego, odmawiaj¹c mu jakichkolwiek uprawnieñ158. Poza tym zajêto siêjedynie kilkoma drobnymi sprawami159. W celu zapewnienia realizacji przez królag³ównego postulatu sejmikowego, dotycz¹cego wycofania wojsk, wyprawiono ze Œrodyspecjalnych pos³ów do Warszawy160.

W oczekiwaniu na ich powrót postanowiono limitowaæ sejmik do 1 czerwca 1699 r.,zostawiaj¹c sobie mo¿liwoœæ dopisania dodatkowych punktów do uchwalonej ju¿ in-strukcji161. Taki efekt sejmiku nale¿a³ do wyj¹tkowych w kraju, poniewa¿ wiêkszoœæ sej-mików od³o¿y³a spisanie instrukcji poselskich do czasu uzyskania zadowalaj¹cej decy-zji monarchy w sprawie wycofania wojsk162. Na poselstwo œredzkie król odpowiedzia³niezwykle przychylnie, informuj¹c o trwaj¹cym wycofywaniu oddzia³ów saskich i wyda-niu ordynansów odnoœnie do dyscypliny podczas ich przechodzenia przez poszczególnewojewództwa. Proponowa³ równie¿ wybór przez sejmik specjalnych komisarzy, którzytowarzysz¹c wychodz¹cym oddzia³om, u³atwialiby ich aprowizacjê163.

160

157 Instrukcja pos³om na sejm z 5 V 1699 (AS, s. 162-168). Zob. te¿ „Puncta instrukcyjej ichm. pa-nom pos³om sejmiku œrzedzkiego” (AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIII 35, s. 157). Nale¿y w tymmiejscu rozwiaæ w¹tpliwoœci B. Dybasia w kwestii daty spisania instrukcji œredzkiej (Sejm pacyfikacyj-ny, s. 75). Odnaleziony przez nas orygina³ nosi datê 5 V 1699 i oblatowany zosta³ w grodzie poznañ-skim 16 V 1699; termin 26 V sugerowany przez Dybasia nie ma wiêc ¿adnego uzasadnienia.

158 Jest to wyraŸny dowód, ¿e w województwach poznañskim i kaliskim przestrzegano zwyczaju,¿e senator czy urzêdnik powinien posiadaæ dobra ziemskie na ich terenie. W tym przypadku waruneknie by³ spe³niony.

159 Laudum z 5 V 1699 (AS, s. 160-161).160 Tekstu instrukcji danej dwóm pos³om do króla nie uda³o siê odnaleŸæ, znamy tylko odpowiedŸ

na ni¹.161 M. Zwierzykowski, Sejmik województw, s. 453, przyp. 263.162 List Marcina Kierskiego do S.A. Szczuki referendarza kor. – Warszawa, 14 V 1699 (AGAD,

APP t. 163a/38, s. 686-688): „W tym tylko ró¿ni¹ siê niektóre [sejmiki – M.Z.], jako to œrzedzki, a po-dobno i rawski obra³y pos³ów na sejm, instrukcje im napisawszy, a dla samej tylko relacyjej pos³ównaznaczonych limitowane”.

163 OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo z sejmiku – Warszawa, 24 V 1699 (AS, s. 169-170). Posel-stwo wielkopolskie odprawiæ siê musia³o po 14 V 1699, kiedy to jeszcze ¿adne z poselstw nie zosta³o

W wyznaczonym terminie 1 czerwca, sejmik ¿yczliwie przyj¹³ gest dobrej woli zestrony Augusta II i dokona³ jedynie wyboru 9 komisarzy – po 3 na ka¿dy z wyznaczo-nych traktów przemarszu na Œl¹sk. Dawszy im szczegó³ow¹ instrukcjê szlachta zadecy-dowa³a o wyznaczeniu kolejnego terminu limity na 6 lipca 1699 r.164 Miesiêczny odstêpprzed kolejnym zgromadzeniem mia³ zapewniæ Wielkopolanom kontrolê przebiegusejmu pacyfikacyjnego oraz wychodz¹cych Sasów. Ju¿ 25 czerwca do grodu poznañ-skiego dotar³ uniwersa³ z 18 czerwca, w którym król informowa³ o trwaj¹cej ewakuacjiwojsk, utrudnionej jednak przez brak zgody cesarza na przemarsz przez TarnowskieGóry. Skutkowa³o to koniecznoœci¹ przejœcia traktem na G³ogów, co mog³o poczyniæznaczne niedogodnoœci w województwach wielkopolskich. Król informowa³ jednako wydanych surowych ordynansach, zobowi¹zuj¹cych dowódców do przestrzeganiadyscypliny165.

Czarne scenariusze okaza³y siê faktem. Podczas lipcowego zgromadzenia sejmikudebatowano g³ównie o szkodach poczynionych podczas przemarszu wojsk saskich166.Odczytano równie¿ list od œredzkich pos³ów na sejm, w którym donosili o szczêœliwymwyborze marsza³ka sejmu, pierwszych debatach nad sposobami uspokojenia Rzeczy-pospolitej oraz o instancjach zanoszonych przed króla w sprawie zdyscyplinowaniaregimentów saskich167. Sejmik napisa³ list do prymasa, w którym dziêkuj¹c za dotych-czasowe starania, prosi³ o dzia³anie w kwestii niezgodnej ze zwyczajem nominacji nawojewództwo kaliskie168. Na koniec zalimitowano zgromadzenie do czasu zebrania siêsejmiku relacyjnego, lub w razie niespodziewanego zerwania sejmu i braku uniwer-sa³ów, na dzieñ po zgromadzeniu deputackim. Opowiedziano siê przy tym twardo przymajestacie królewskim169.

Sejm pacyfikacyjny 1699 r. dobieg³ szczêœliwego koñca, dokonuj¹c d³ugo oczekiwa-nego dzie³a pacyfikacji170. Poœród uchwa³ sejmowych by³y i takie, które realizowa³y po-stulaty sejmiku wielkopolskiego – miêdzy innymi ta, dotycz¹ca zap³aty wojsku i zakazuna przysz³oœæ podatkowania przez deklaracje na rzecz jednolitej taryfy171. Przy konklu-


161

wys³uchane, a czêœæ z doradców królewskich (z kanclerzem Wolfem Dietrichem von Beichlingen naczele) radzi³a, aby ich król w ogóle nie przyjmowa³ – Krystian Kierski kasztelan rogoziñski doS.A. Szczuki referendarza kor. – Warszawa, 14 V 1699 (AGAD, APP t. 163a/38, s. 686-688).

164 Laudum z 1 VI 1699 (AS, s. 171-172).165 Uniwersa³ Augusta II informuj¹cy o wycofaniu wojsk – Warszawa, 18 VI 1699 (AS, s. 172-173).166 Laudum z 6 VII 1699 (AS, s. 175-176).167 List od pos³ów wielkopolskich na sejm do sejmiku – Warszawa, 4 VII 1699 (AS, s. 174). Podpi-

sa³o go 9 pos³ów, a w datacji zaznaczono: „Z Warszawy, po odjeŸdzie jm. pana sêdziego poznañskiego[Jana Malechowskiego – M.Z.]”. Mo¿na z tego wnioskowaæ, ¿e marsza³kowi sejmiku Malechowskie-mu towarzyszy³o na sejmik jeszcze dwóch pos³ów. Mieli oni najprawdopodobniej z³o¿yæ ustn¹ rela-cjê, któr¹ pozostali w Warszawie pos³owie listownie uzupe³nili o najœwie¿sze informacje na temat po-myœlnego przebiegu sejmu.

168 List sejmiku do prymasa – Œroda, 6 VII 1699 (AS, s. 175-176).169 AS, s. 176.170 B. Dybaœ, Sejm pacyfikacyjny, s.132-181.171 Opisano to w konstytucjach: Zap³ata wojsku i Trybuna³ Skarbowy oraz Deklaracja o podatkach in

futurum z 1699 (Vol. leg., t. VI, s. 30-31).

zji sejmu wyznaczono terminy sejmików relacyjnych, przede wszystkim dla wykonaniauchwa³y podatkowej, oddaj¹cej tradycyjnie modus contribuendi w ich rêce172.

Dzieñ przed sejmikiem relacyjnym, z mocy prawa przypad³o w Œrodzie zgromadze-nie deputackie, zosta³o jednak najprawdopodobniej zerwane. Pierwotnie wydawa³o siê,¿e wszystko przebieg³o zgodnie z procedur¹, nawet pomimo sporu i tumultu, do jakiegodosz³o miêdzy grup¹ kasztelana kaliskiego Macieja Radomickiego, a jej przeciwnikamiw kwestii kandydatur deputackich173. Kilka dni po sejmiku Marcin Kierski donosi³ zPoznania, ¿e sejmik doszed³ i deputatami zostali wybrani: marsza³ek sejmiku Jerzy Un-rug podstoli poznañski, Andrzej Modlibowski sêdzia ziemski kaliski, Marcin S³oneckioraz Adam Paw³owski. W laudum sejmiku odbytego dzieñ póŸniej zapisano jednak:„Poniewa¿ nas ex fama zachodzi wiadomoœæ, jakoby jm. pan Adam Cerekwicki staroœcicœredzki mia³ uczyniæ w grodzie którymœ przeciwko sejmikowi deputackiemu protesta-cyj¹, o któryjœmy w kole naszym nie s³yszeli, tedy aby ichm. panowie deputaci obrani,jakiej w Trybunale nie mieli trudnoœci, zlecamy jm. panu marsza³kowi ko³a naszego, abynomine sejmiku teraŸniejszego da³ testimonium, inquantum by tego potrzeba by³a, delegitima electione tego¿ sejmiku deputackiego [...]”174.

Sejmik relacyjny zagajono w Œrodzie 15 wrzeœnia, za marsza³ka obrano Adama Po-niñskiego starostê kopanickiego. Atmosfera by³a od pocz¹tku napiêta wskutek burzli-wych wyborów deputatów trybunalskich. Ostateczne rozstrzygniêcie powsta³ego wówczaskonfliktu nast¹pi³o dopiero teraz, kiedy to podczas przemowy kasztelana kaliskiegoMacieja Radomickiego dobyto szabel, wszczynaj¹c tumult. Iskr¹ zapaln¹ by³y nieporo-zumienia wokó³ czytania listu nieuznawanego wojewody kaliskiego Aleksandra F. Lip-skiego. Widz¹c siê w mniejszoœci, grupa kasztelana kaliskiego, promuj¹ca list, opuœci³asejmik175. Pozostali w kole radzili dalej, uchwalaj¹c miêdzy innymi reasumpcjê KomisjiSkarbowej Poznañskiej, „aby wojsko J.K.M. i R.P. obojga zaci¹gów, z repartycji R.P. dorepartycji województw nale¿¹ce, zas³ug ukontentowania mia³o nadziejê”, w³aœciw¹decyzjê podatkow¹ odk³adaj¹c do zgromadzenia limitowanego na 26 paŸdziernika1699 r.176 Spisana uchwa³a oraz limitacja uniewa¿niona zosta³a moc¹ protestacji wnie-sionej do grodu poznañskiego przez Macieja Radomickiego, podpisanej ponadto przez19 przedstawicieli szlachty177. Nie obroni³y sejmiku reprotestacje z³o¿one przez mar-sza³ka i kilku szlachciców, oskar¿anych przez „zrywaczy” o wywo³anie tumultu178. De-

162

172 Konstytucja Zap³ata wojsku i Trybuna³ Skarbowy: „modum tylko contribuendi na sejmiki rela-cyjne zachowuj¹c, quantitatem 8 æwierci zupe³nych w sobie zawieraj¹ce (...)”; termin sejmiku relacyj-nego okreœlono w Deklaracjach województw i ziem: „Województwo poznañskie sejmik relationis prodie 15 septembris deklaruje” (Vol. leg., t. VI, s. 30, 39).

173 AS, s. 187.174 AS, s. 178.175 Marcin Kierski do S.A. Szczuki referendarza kor. – Poznañ, 19 IX 1699 (AGAD, APP

t. 163a/38, s. 734-738).176 Laudum z 15 IX 1699 (AS, s. 179-183).177 Protestacja oblatowana w grodzie poznañskim 19 IX 1699 (AS, s. 183-184).178 Reprotestacje oblatowane 14 X 1699: marsza³ka sejmiku Adama Poniñskiego (AS, s. 186) oraz

Andrzeja Mycielskiego chor¹¿ego poznañskiego, Adama KoŸmiñskiego miecznika kaliskiego i Sta-nis³awa Skrzetuskiego burgrabiego koniñskiego (AS, s. 187-188).

cyzje sejmiku pozosta³y zatem w zawieszeniu do czasu rozpisania przez króla nowegoterminu obrad. Atmosfera polityczna pozostawa³a nadal zatruta przez nieuznawan¹ no-minacjê Lipskiego na województwo kaliskie. By³o a¿ tak Ÿle, ¿e nawet na sejmiku sie-radzkim, podczas bankietu wyprawionego przez starostê sieradzkiego dosz³o do wiel-kiego tumultu z udzia³em licznej szlachty wielkopolskiej – rany odnieœli m.in. JanGostkowski podwojewodzi kaliski i Andrzej Mycielski chor¹¿y poznañski179.

�ród³a milcz¹ na temat przebiegu kolejnego sejmiku deputackiego, który powinienodbyæ siê w Œrodzie niemal rok póŸniej, 13 wrzeœnia 1700 r. Byæ mo¿e i on zosta³ zerwa-ny. Szczêœliwie zakoñczy³ siê za to ponowny sejmik relacyjny w dniu 15 wrzeœnia,zwo³any powtórnym uniwersa³em Augusta II, wyjednanym zapewne przez senatorów180.Król zleca³ przede wszystkim wykonanie konstytucji sejmowych i doprowadzenie dokoñca rozliczeñ z wojskiem181. Razem z tym uniwersa³em oblatowano równie¿ uniwer-sa³ królewski, szeroko informuj¹cy o gro¿¹cym konflikcie ze Szwecj¹, szczegó³owo wy-mieniaj¹cy wszystkie gwa³ty i nadu¿ycia szwedzkie oraz przypadki ³amania pokojuoliwskiego. Król przypomina³ sojusz z królem duñskim, w interesie którego uda³o siêwojskom saskim zdobyæ twierdzê Dünamünde182.

Na marsza³ka powtórnego sejmiku relacyjnego wybrano dawnego kontystê, a terazstronnika królewskiego Aleksandra A. Radomickiego starostê osieckiego. Tym razemuda³o siê ponowiæ uchwa³y sejmikowe sprzed roku, to jest reasumowaæ Komisjê Skar-


163

179 Wiadomoœci z Warszawy, 2 X 1699 (AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIII 35, s. 377).180 Byæ mo¿e œladem starañ o nadzwyczajne, dodatkowe uniwersa³y na sejmiki mo¿e byæ fragment

wiadomoœci z Warszawy, z 22 I 1700 (AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIII 35, s. 523-524), w którychczytamy o obiekcjach wobec ich zwo³ania: „Tygodniowych okurencyjej ta series. Uniwersa³y na sej-miki sub specie deliberationis podobno venuit K.J.M. podpis metuens, aby sub hoc pallio co innegonon lateat super deliberationem, i¿ bez senatus consilium sk³adanie sejmików byæ nie mo¿e, a to extraRegnum controvertibile, a choæby in controversum, nie by³oby z kim zawieraæ tê radê. Ma przy tymuczynion¹ tê imprezê, ¿e natura sejmików jest trojaka: praeparatoria do sejmu, executoria sancito-rum sejmu, ostatnia, per legem postanowiona, jako to deputackie, komisarskie sejmiki, alboli te¿ perlaudum województw, jako to gospodarskie, solne i inne ex limitatione. Assumitur zatym st¹d argu-mentum, ¿e teraŸniejszemu z³o¿eniu sejmików nil simile intervenit, poniewa¿ nec titulum executionisejmu mieæ mog¹, a tym bardziej im z tego sejmikowania nie mo¿e nic wiêcej siê wysma¿yæ, tylko le-gacyje do K.J.M. cum supplicatoriis o sejm. A to z tych racyi: 1mo. Prywatne lauda nie mog¹ dyspen-sowaæ legem publicam sancitam pro iniuriatis, a choæby i na to adaequatum medium znalaz³o siê,iniuriati non permittent i rwaæ bêd¹ sejmiki; 2do. Uchwa³a podatków na okup pignorum Reipublicaezalecona, bez sejmu stanowiæ siê nie mo¿e, a choæby i na to sposób siê znalaz³ na dwa podatki, i dlawojska, i na Elbl¹g, nie pozwol¹. A st¹d poznaæ, ¿e ta inwencyja uniwersa³ów affubit na jedne ze-pchnienie traktatu generalnego, na który komisyja i wojsko zgadzaæ siê chcieli. A contradicens niemóg³ wyperswadowaæ, i zepchn¹æ ingressum et facilitatem do traktatu, poniewa¿ skutek tych uniwer-sa³ów non designat meliora”.

181 Uniwersa³ Augusta II zwo³uj¹cy powtórny sejmik relacyjny – Warszawa, 25 VI 1700 (AS,s. 189-190).

182 Uniwersa³ Augusta II do województw poznañskiego i kaliskiego, uzasadniaj¹cy wojnê ze Szwe-cj¹ – Warszawa, 8 VI 1700 (AS, s. 189-190). Uniwersa³ ten oblatowano w Nakle wraz z uniwersa³emzwo³uj¹cym powtórny sejmik relacyjny ju¿ w dniu 23 VII 1700 (AS, s. 191).

bow¹ Poznañsk¹ oraz wybraæ komisarzy na Trybuna³ Skarbowy Radomski. Podobniejak przed rokiem uchwa³ê podatków od³o¿ono do czasu uzyskania informacji komisarzyna temat stanu skarbu wojewódzkiego183. Uzyskawszy j¹, na zgromadzeniu z limityw dniu 8 paŸdziernika 1700 r. szlachta podjê³a uchwa³ê podatkow¹ w znacznej wysoko-œci. Kolejn¹ limitê zgromadzenia wyznaczono na 14 lutego 1701 r., warunkuj¹c jej odby-cie ewentualnoœci¹ wczeœniejszego zwo³ania sejmiku przedsejmowego184. Pod wzglêdempolitycznym oba sejmiki œredzkie w 1700 r. nale¿a³y do spokojnych – w laudach nie za-mieszczono ¿adnych postulatów, nie podjêto te¿ ¿adnych innych oficjalnych krokówzmierzaj¹cych do wp³yniêcia na posuniêcia dworu, oddaj¹c siê jedynie problemom we-wnêtrznym.

Pocz¹tek 1701 r. przyniós³ ju¿ jednak zmiany w Wielkopolsce, zwi¹zane ze spodzie-wanym ponownym wprowadzeniem wojsk saskich, niezbêdnych wobec przybieraj¹cychz³y obrót dzia³añ wojennych w Inflantach – pierwsze informacje z po³owy ubieg³egoroku nie wzbudzi³y jeszcze poruszenia. Oburzenie wzbudzi³a równie¿ koronacja kró-lewska elektora brandenburskiego w Prusach.

Sejmikowi z limity 14 lutego 1701 r. towarzyszy³y doœæ du¿e emocje, o których œwiad-czyæ mo¿e liczba zachowanych dokumentów, zwi¹zanych z obradami. Do sejmiku na-des³a³ list starosta generalny Rafa³ Leszczyñski, który usprawiedliwia³ swoj¹ nieobec-noœæ pilnymi sprawami publicznymi185. List wystosowa³ równie¿ Kazimierz Jan Sapiehawojewoda wileñski, hetman wielki litewski, który wylewa³ przed szlacht¹ koronn¹ ¿alz doznanych klêsk i niesprawiedliwoœci na Litwie, zabicia syna – koniuszego litewskie-go Micha³a Franciszka Sapiehy w bitwie pod Olkiennikami, konfiskaty maj¹tków, ra-bunków czynionych przez jego wrogów186.

Obrady toczy³y siê pod przewodnictwem kontynuuj¹cego swoj¹ funkcjê marsza³kaAleksandra A. Radomickiego w doœæ burzliwej atmosferze. W jednym z powsta³ych wó-wczas pism politycznych znalaz³y siê punkty, nad jakimi prawdopodobnie obradowanowówczas w Œrodzie. Jedn¹ z g³ównych spraw by³o niebezpieczeñstwo wpl¹tania Rzeczy-pospolitej w konflikt ze Szwecj¹. W celu zapobie¿enia temu proponowano: powstrzy-maæ oddzia³y saskie, gotowe do przekroczenia granicy œl¹skiej przy u¿yciu wojskakoronnego oraz ewentualnego pospolitego ruszenia; znosiæ wszelkie zaci¹gi czynionebez zgody sejmu; protestowaæ przeciwko odtwarzaniu wojska litewskiego i wci¹ganiugo w akcje w Inflantach oraz zapewniæ Karola XII o neutralnoœci Rzeczypospolitej.W przypadku gdyby król nie zwo³a³ sejmu, proponowano prymasowi zwo³anie pospolite-go ruszenia „aby R.P. in unum congregata, consulat o sobie”, gro¿¹c nawet ruszeniem par-tykularnym województw – jest to zapewne reminiscencja koncepcji sejmu konnego187.

164

183 Laudum z 15 IX 1700 (AS, s. 192-197).184 Laudum z 8 X 1700 (AS, s. 199-202); M. Zwierzykowski, Sejmik województw, s. 455.185 List R. Leszczyñskiego wojewody ³êczyckiego, starosty generalnego Wielkopolski do sejmiku

– 3 II 1701 (AS, s. 203).186 List K.J. Sapiehy wojewody wileñskiego, hetmana w. lit. do sejmiku – Warszawa, 10 II 1701

(AS, s. 203-204).187 H. Olszewski, Sejm Konny. Rzecz o funkcjonowaniu ideologii demokracji szlacheckiej w dawnej Pol-

sce, CPH, 37 (1985), z. 2, s. 225-242

Program ten wyraŸnie wskazuje na pocz¹tki kszta³towania siê opozycji antykrólew-skiej w Wielkopolsce, bazuj¹cej na niechêci szlacheckiej do wprowadzania obcychwojsk oraz nowej wojny. Nie mia³a ona jeszcze w owym czasie g³êbszego poparcia188.

W laudum zajêto siê jedynie drobniejszymi sprawami skarbowymi i samorz¹do-wymi oraz decyzj¹ o limicie do 11 kwietnia 1701 r.189, g³ówne kwestie politycznewpisuj¹c w instrukcjê, jak¹ dano pos³om wybranym i wyprawionym do Augusta II.Opisano je znacznie ³agodniej, ni¿ mo¿emy wnioskowaæ z propozycji zg³aszanych podobrady. Upraszano króla o wyprowadzenie reszty wojsk saskich, które stacjonowa³y jesz-cze na Litwie, przypominaj¹c konstytucyjny zakaz ich przebywania na terenie Rzeczy-pospolitej – kwestiê wojny ze Szwecj¹ miano od³o¿yæ do decyzji sejmu. W sprawiekoronacji pruskiej proszono, aby kancelarie nie uwzglêdnia³y nielegalnego tytu³u w ko-respondencji wysy³anej do Berlina. Co do sytuacji w Wielkim Ksiêstwie Litewskim,bêd¹c pod wra¿eniem rozpaczliwego listu Sapiehy, Wielkopolanie wstawiali siê doAugusta II, aby swoim autorytetem przywróci³ tam pokój i jednoœæ oraz przywróci³wszystkie dobra i godnoœci odebrane Sapiehom. Na koniec instrukcji domagano siêjak najszybszego zwo³ania sejmu dla podjêcia istotnych dla pañstwa decyzji190. Sej-mik wys³a³ równie¿ listy – do hetmana wielkiego koronnego, z proœb¹ o powstrzymanienielegalnych werbunków, do jakich mia³o dochodziæ w województwach wielkopol-skich191; do starosty generalnego – z wyra¿eniem smutku z powodu jego oddalenia orazprzypomnieniem o obowi¹zku zwo³ania pospolitego ruszenia dla obrony wewnêtrznej,w razie nag³ej koniecznoœci192; wreszcie odpowiedŸ do hetmana Sapiehy, z informacj¹o wyra¿onym w instrukcji do króla poparciu oraz kondolencjami z powodu œmiercisyna193.

Poselstwo sejmikowe, w którego sk³ad wchodzili Stanis³aw Karol Suchorzewskii Ludwik Gorzeñski, zosta³o przyjête przez Augusta II w Warszawie, w dniu 20 marca.


165

188 J. Porazinski analizuj¹c opozycjê wielkopolsk¹ z pocz¹tków wojny pó³nocnej, wskaza³ na nie-zwykle silne w Wielkopolsce przywi¹zanie do tradycyjnych zasad ustrojowych i legalizmu, jakoŸród³a ¿ywych zawsze reakcji na wszelkie próby dworu zmiany status quo. Stwarza³o to podstawy dlaopozycji antydworskiej (J. Porazinski, Opozycja wielkopolska na pocz¹tku wojny pó³nocnej (1702-1703),AU NC, Historia XX – Nauki Hum.-Spo³., z. 158 (1985), s. 99-100). Nie bez znaczenia pozostawa³równie¿ pacyfizm szlachty, która pragnê³a po wielu latach wojny tureckiej d³ugiego pokoju (zob.M. Zwierzykowski, Sejmiki koronne wobec pokoju z Turcj¹ u schy³ku XVII w. Traktat kar³owicki 1699 r.i jego uwarunkowania polityczne w Rzeczypospolitej, SBP, 13 (2003), s. 183-194).

189 Laudum z 14 II 1701 (AS, s. 205-206).190 Instrukcja sejmiku dana pos³om do Augusta II – Œroda, 14 II 1701 (AS, s. 207-208). Wersja

³aciñska zob. Epistolae historico-familiares, t. III, s. 118-119.191 List sejmiku do S.J. Jab³onowskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. – Œroda, 14 II

1701 (AS, s. 208). List ten wydano w Aktach sejmikowych z jedynej odnalezionej podstawy – z rkp. 406w Bibliotece Kórnickiej PAN. W tekœcie edycji omy³kowo podano, ¿e z rkp. 406 w Bibliotece Ja-gielloñskiej.

192 List sejmiku do R. Leszczyñskiego wojewody ³êczyckiego, starosty generalnego Wielkopolski– Œroda, 14 II 1701 (AS, s. 209).

193 List sejmiku do K.J. Sapiehy wojewody wileñskiego, hetmana w. lit. – Œroda, 14 II 1701 (AS,s. 209).

Uroczyst¹ mowê wyg³osi³ Suchorzewski194, w której powtórzy³ postulaty zalecone przezwspó³braci, nieco bardziej ni¿ w instrukcji domawiaj¹c siê o przestrzeganie prawa – cze-go nie omieszka³ nie zauwa¿yæ anonimowy korespondent195. Odpowiedzi na poselstwoudzieli³ w imieniu króla Stanis³aw Antoni Szczuka podkanclerzy litewski. Wyjaœni³ po-wody, dla których król zatrzyma³ swoje wojska na granicy Wielkiego Ksiêstwa Li-tewskiego, chc¹c nimi zas³oniæ Rzeczpospolit¹ od agresji szwedzkiej i jednoczeœniewykonaæ zobowi¹zanie z paktów konwentów, dotycz¹ce odzyskania tzw. awulsów. Poin-formowa³ o podjêtej ju¿ decyzji w sprawie zwo³ania sejmu na dzieñ 30 maja196. Co dokoronacji królewskiej w Prusach, decyzje od³o¿ono do sejmu, a wzglêdem konfliktudomowego na Litwie i losu Sapiehów, król informowa³ o podjêtych staraniach orazdeklarowa³ opiekê nad pokrzywdzonymi197.

Kolejne zgromadzenie sejmiku z limity, w dniu 11 kwietnia, musia³o byæ niezwyklekrótkie – spisano wówczas jedynie niezbyt obszerne laudum, dotycz¹ce spraw skarbo-wo-wojskowych, t³umacz¹c to faktem zbli¿aj¹cego siê ju¿ w dniu 18 kwietnia terminusejmiku przedsejmowego. Obrady zalimitowano do dnia 27 czerwca 1701 r.198, wiemyjednak, ¿e jeszcze przed podjêciem tej decyzji wys³uchano poselstwa, które przys³ali dosejmiku konfederaci litewscy, w osobie Józefa Krajewskiego. Wyg³osi³ on ¿arliw¹ mowê,w której informowa³ o przyczynach wojny domowej na Litwie, gdzie szlachta musia³awalczyæ z mo¿nymi w obronie swoich wolnoœci i praw. Skar¿y³ siê równie¿ na nadu¿ycianielegalnie stacjonuj¹cych w Wielkim Ksiêstwie wojsk saskich199. OdpowiedŸ na to po-selstwo od³o¿ono najpewniej do kolejnych obrad. W kole wys³uchano równie¿ relacjiposelstwa, które powróci³o od króla z Warszawy.

Sejmik przedsejmowy, zwo³any uniwersa³em królewskim200, odby³ siê w Œrodzie18 kwietnia 1701 r. W liœcie adresowanym do senatorów i urzêdników król uprasza³ icho wsparcie w kwestii pacyfikacji konfliktu litewskiego oraz przekonywanie wspó³bracio koniecznoœci prowadzenia wojny ze Szwecj¹ i odzyskania awulsów201. Do sejmiku do-tar³ te¿ list od królewicza Jakuba Sobieskiego, w którym ten uni¿enie uprasza³ o wspar-

166

194 Mowa S.K. Suchorzewskiego – Warszawa, 20 III 1701 (AS, s. 210-211). Mowa ta zosta³a szerokorozpowszechniona w kraju w postaci licznych odpisów. Uda³o siê ich odnaleŸæ a¿ 15. W wersji ³aciñ-skiej wyda³ j¹ drukiem A.Ch. Za³uski (Epistolae historico-familiares, t. III, s. 120-121).

195 Informacja o przyjêciu poselstwa – wiadomoœci z Warszawy, 22 III 1701 (AS, s. 214)196 Anonimowy korespondent informowa³, ¿e król stan¹³ w Warszawie 16 III, ale decyzja o

zwo³aniu sejmu zapad³a ju¿ w wczeœniej, podczas pobytu dworu w Bir¿ach. Tam te¿ rozpisano pierw-sze uniwersa³y, zapewne adresowane do Wielkiego Ksiêstwa. Uniwersa³y koronne datowane s¹ dopie-ro na 17 marca (AS, s. 214).

197 OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo z sejmiku – Warszawa, 23 III 1701 (AS, s. 211-213). Pod-kanclerzy zapewne odpowiedzia³ ustnie bezpoœrednio po mowie Suchorzewskiego, oficjalny tekst od-powiedzi wystawiono jednak dopiero 23 III. Zob. te¿ s³owa po¿egnania wyg³oszone przez pos³ów wiel-kopolskich na zakoñczenie audiencji (AS, s. 213). Zob. Epistolae historico-familiares, t. III, s. 121-123.

198 Laudum z 11 IV 1701 (AS, s. 214-215).199 Mowa J. Krajewskiego pos³a od Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego do sejmiku, wyg³oszona

w Œrodzie 11 IV 1701 (AS, s. 215-217).200 Uniwersa³ Augusta II zwo³uj¹cy sejm i sejmiki – Warszawa, 17 III 1701 (AS, s. 217-218).201 List Augusta II na sejmiki – Warszawa, 18 III 1701 (AS, s. 219).

cie niezaspokojonych roszczeñ rodziny królewskiej do Rzeczypospolitej, wyrachowuj¹cswoje nale¿noœci na ekonomiach na kwotê bez ma³a 300 tys. talarów202. Na sejmikiprzedsejmowe nie omieszka³ napisaæ równie¿ hetman wielki koronny203.

Pos³em królewskim do województw wielkopolskich zosta³ Marcin Kierski starostamieœciski. W otrzymanej instrukcji mia³ promowaæ przede wszystkim wizjê rych³egoodzyskania obiecywanych w paktach konwentach awulsów oraz szczêœliwy, jakoby, prze-bieg dotychczasowej kampanii. Wskazywaæ mia³ równie¿ na koniecznoœæ przy³¹czeniasiê do dzia³añ wojennych wojska Rzeczypospolitej. Ponadto pose³ mia³ przypomnieæo koniecznoœci sp³aty d³ugu wobec elektora brandenburskiego oraz zap³acie wojsku, po-prawie artylerii i restauracji fortyfikacji kamienieckich. Œrodki na to mia³y pochodziæ zotwarcia mennic koronnych i poprawy kursu monety204. Pose³ wykona³ swoje zadanieprecyzyjnie, wyg³aszaj¹c do ko³a sejmikowego obszern¹ mowê205.

W odpowiedzi na propozycje królewskie szlachta województw poznañskiego i kali-skiego zajê³a na sejmiku pozycjê zdecydowanie opozycyjn¹. W instrukcji poselskiej ka-tegorycznie domagano siê wycofania wszystkich oddzia³ów saskich (wprowadzonychponad stan okreœlony w konstytucji 1699 r.) i pacyfikacji Litwy. Dopiero po spe³nieniutych postulatów, na nowo zwo³anym sejmie zgadzano siê przystêpowaæ do rozpatrywa-nia propozycji dworu206. Jak wiemy z losów sejmu 1701 r., miêdzy innymi pos³om wiel-kopolskim uda³o siê skutecznie doprowadziæ do odroczenia jego obrad i wydania no-wych uniwersa³ów ju¿ na grudzieñ 1701 r.207

Poniewa¿ termin nowego sejmiku przedsejmowego by³ doœæ odleg³y, kolejne zgro-madzenie zebra³o siê w Œrodzie w dniu 27 czerwca, jeszcze z limity sejmiku 11 kwietnia1701 r. Do ko³a dotar³y dwa listy, bêd¹ce kolejnym przypomnieniem o rozj¹trzonymkonflikcie litewskim. Biskup ¿mudzki Jan Kryszpin-Kirszensztein uskar¿a³ siê nagwa³ty, nadu¿ycia i rabunki, jakim poddawane by³y wszystkie kategorie dóbr na Litwieprzez heretyckie wojska saskie, które zamiast walczyæ o Inflanty, niszczy³y ziemie Rze-czypospolitej, uniemo¿liwiaj¹c normalne dzia³anie samorz¹dów. Biskup prosi³ o wspar-cie swoich, dotychczas nieskutecznych próœb u dworu, o wycofanie wojsk208. Nieco póŸ-niej dotar³ list pisany z Warszawy 24 czerwca przez Kazimierza Jana Sapiehê wojewodê


167

202 List królewicza Jakuba na sejmiki – O³awa, 5 IV 1701 (AS, s. 219-220). Epistolae historico-fami-liares, t. III, s. 123-124.

203 List S.J. Jab³onowskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. na sejmiki przedsejmowe– b.d. i m. (AS, s. 221-223). Epistolae historico-familiares, t. III, s. 124-125 – tam równie¿ bez daty i miej-sca wydania.

204 Instrukcja Augusta II na sejmiki – Warszawa, 17 III 1701 (Diariusz Sejmu Walnego Warszaw-skiego 1701-1702, wyda³, przedmow¹ i przyp. opatrzy³ P. Smolarek, Warszawa 1962, s. 26-32; AS,s. 219).

205 Mowa M. Kierskiego starosty mieœciskiego do sejmiku, wyg³oszona w Œrodzie 18 IV 1701 (AS,s. 223-225).

206 Instrukcja pos³om na sejm ze Œrody 18 IV 1701 r. (AS, s. 227-230). Oburzenie szlachty w krajuna dzia³ania wojsk saskich by³a doœæ powszechna przed rozpoczêciem sejmu (J. Metzger, Rzeczpospo-lita miêdzy sejmami z lat 1701 i 1702, ZN UO, Historia 34 (1998), s. 48).

207 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki i sejm – Warszawa, 20 VI 1701 (AS, s. 247-248).208 List J. Kryszpina-Kirszensteina biskupa ¿mudzkiego do sejmiku – 2 V 1701 (AS, s. 232-233).

wileñskiego, hetmana wielkiego litewskiego. Przywódca rodu Sapiehów dziêkowa³ wo-jewództwom wielkopolskim za udzielane wsparcie, szczególnie za dzia³ania pos³ów sej-mowych, informowa³ jednak, ¿e pomimo chêci ze strony Sapiehów i ich stronników,oponenci udaremnili planowan¹ zgodê. Oskar¿a³ ich nawet o próby zamachu w Warsza-wie, który mia³ zostaæ dokonany przy pomocy nielegalnie zaci¹ganych, nowych cho-r¹gwi litewskich209.

W uchwalonym, krótkim laudum sejmik zachowa³ siê bardzo ostro¿nie – uprasza³jedynie Rafa³a Leszczyñskiego jako starostê generalnego o uniwersa³ na pospoliteruszenie na wypadek niebezpieczeñstwa, nie podejmuj¹c ¿adnych innych uchwa³. GroŸ-ba zwo³ania pospolitego ruszenia by³a powa¿nym sygna³em o istniej¹cym napiêciu,w Wielkopolsce czekano jednak na wype³nienie przez Augusta zobowi¹zañ danych nasejmie, dalsze obrady odk³adaj¹c do kolejnego zgromadzenia, limitowanego do 13 wrzeœ-nia 1701 r., na dzieñ po zgromadzeniu deputackim210.

W zwi¹zku z dynamicznym rozwojem sytuacji i coraz œmielszymi poczynaniamiw³adcy Szwecji, August II rozpisa³ do województw specjalne uniwersa³y na przypa-daj¹ce z mocy prawa sejmiki deputackie. Informowa³ w nich, ¿e pomimo dobrych za-miarów odzyskania Inflant, poddaj¹c siê woli sejmu, wycofuje wojska saskie z Rzeczy-pospolitej, polecaj¹c siê opiece poddanych. Jednoczeœnie donosi³ o wysuwanych przezKarola XII w liœcie do prymasa ¿¹daniach detronizacji211. Sejmik deputacki w Œrodzie12 wrzeœnia zosta³ zerwany z nieznanych przyczyn212.

Nazajutrz zgromadzono siê jak zwykle przed kolegiat¹ œredzk¹ – dziêki anonimo-wemu korespondentowi znamy przebieg tego sejmiku213. Zebrawszy siê w kole podprzewodnictwem marsza³ka Aleksandra A. Radomickiego, rozpoczêto od czytania na-des³anego listu prymasa wraz z za³¹czonym listem Karola XII. Prymas informowa³ o po-dejmowanych krokach, o wkroczeniu Szwedów do Kurlandii214. Ju¿ w trakcie czytaniadosz³o do wybuchów niezadowolenia i tumultu szlachty oraz senatorów, rozwœcieczo-nych propozycjami szwedzkimi: „ledwo absurda contenta eius do s³ów detronizacyjejdoczytano, zaraz exarsit jm. pan kasztelan gnieŸnieñski [Hieronim Poniñski] i do szablisiê porwa³ z wielk¹ ¿arliwoœci¹ [...]. To¿ samo indigne ferens nobilitas, d³ugo tumul-

168

209 List K.J. Sapiehy wojewody wileñskiego, hetmana w. lit. – Warszawa, 24 VI 1701 (AS,s. 233-234).

210 Laudum z 27 VI 1701 (AS, s. 234-235).211 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki deputackie – Warszawa, 29 VIII 1701 (Diariusz sejmu walnego

warszawskiego, s. 165-166; AS, s. 235-236).212 Donosi³ o tym anonimowy korespondent z sejmiku z limity w dniu 13 IX 1701 (AS, s. 236). Nie

znalaz³y zatem skutku proœby królewicza Jakuba, które ten w liœcie z O³awy, datowanym 20 VIII 1701,kierowa³ do W³adys³awa Poniñskiego podkoniuszego kor.: „Alterum przypominam w.m.m. panui proszê oraz, abyœ chcia³ byæ proclivis przyj¹æ z nastêpuj¹cego sejmiku deputackiego funkcyj¹ iudi-cis deputati na przysz³y Trybuna³ Koronny, gdy¿ ut plurimum confido in iustitia w.m.m. pana, ¿ei sprawki moje, które per cividam premuntur iniuriam, wynijd¹ tanedm te praesule, z tych nie-s³usznych ciê¿arów” (Bibl. PAU i PAN, rkp. 978, s. 31-32).

213 Relacja z sejmiku 13 IX 1701 (AS, s. 241-243).214 Kopia listu prymasa M. Radziejowskiego na sejmiki – Warszawa, 30 III 1701 (AS, s. 236-237).

tuabatur i wszyscy quod quoderant na wojnê przeciwko Szwedowi krzyknêli”215. Wszyst-kie wota, tak senatorskie, jak i urzêdnicze wyra¿a³y poparcie dla Augusta II, który wcze-œniej uczyni³ zadosyæ ¿¹daniom sejmików. Pomimo tego nie uda³o siê kasztelanowignieŸnieñskiemu Hieronimowi Poniñskiemu, zaprzysiê¿onemu stronnikowi dworu,przeforsowaæ uchwa³y wzywaj¹cej króla do pozostawienia czêœci wojska dla obronyprzed zbli¿aj¹cym siê zagro¿eniem. Sprzeciwi³ siê temu Rafa³ Leszczyñski, przekonuj¹cprzychylaj¹c¹ siê ju¿ do tego projektu szlachtê216, przypominaj¹c konstytucjê 1699 r.i wartoœæ bojow¹ pospolitego ruszenia217. By³ to wyraŸny ju¿ sygna³, ¿e dotychczasowystronnik Wettyna w Wielkopolsce zajmowa³ stanowisko jawnie opozycyjne.

Poœród podjêtych przez sejmik uchwa³ o znaczeniu politycznym wymieniæ nale¿yprzede wszystkim wys³anie poselstwa z³o¿onego z Jana Malechowskiego sêdziego ziem-skiego poznañskiego i Adama Poniñskiego starosty babimojskiego, do króla i prymasa.W³adcê zapewniano o wiernoœci oraz gotowoœci do obrony majestatu, postuluj¹c przy-spieszenie terminu zwo³anego ju¿ sejmu, ministrom zalecano korespondencjê ze Szwe-dami w sprawie zwrotu zagarniêtych magazynów oraz wycofania wojsk z terytoriówRzeczypospolitej. Od prymasa wymagano, aby odpisa³ do króla Szwecji, domagaj¹c siêewakuacji bezprawnie zajêtej Kurlandii oraz powstrzymania od ingerencji w wewnêtrz-ne sprawy Rzeczypospolitej218. Starostê generalnego zobowi¹zano do wydania dwóchuniwersa³ów: do miast i miasteczek w sprawie prowiantów dla wychodz¹cych oddzia³ówsaskich oraz wzglêdem gotowoœci pospolitego ruszenia219. Termin kolejnego zgromadze-nia z limity wyznaczono na 28 paŸdziernika 1701 r. Na sejmiku wyraŸnie dosz³o do star-cia stronników dworu z kszta³tuj¹c¹ siê opozycj¹, która jednak nie mia³a wiêkszychszans realizacji swych planów z uwagi na prokrólewskie nastroje wiêkszoœci.

Wiadomoœci ze Œrody ucieszy³y króla, który zacz¹³ podobno nawet ¿a³owaæ s³ucha-nia z³ych doradców, opóŸniaj¹cych wycofanie wojsk saskich220. W dniu 12 paŸdziernika1701 r. udzieli³ odpowiedzi na poselstwo sejmiku województw poznañskiego i kaliskie-go, w której dziêkowa³ za przychylnoœæ i wiernoœæ oraz gotowoœæ do obrony. Zapewni³ onieustaj¹cych wysi³kach czynionych wokó³ pacyfikacji zamieszania wewnêtrznego naLitwie, jeszcze raz potwierdzi³ fakt wycofania wojsk saskich za granice pañstwa221.

Podczas sejmiku z limity 28 paŸdziernika nie podjêto ¿adnych wa¿niejszych decyzji,prawdopodobnie w oczekiwaniu na zbli¿aj¹cy siê termin sejmiku przedsejmowego.Obrady by³y jednak bardzo burzliwe. Rozpoczête zgodnie ze zwyczajem od Mszy Œw.,zagai³ kasztelan gnieŸnieñski Hieronim Poniñski, który w swoim wyst¹pieniu broni³


169

215 AS, s. 241.216 „I sk³oni³a siê do tego magna pars nobilitatis, ale perstitit jm. pan genera³ wielkopolski i wzi¹³

g³os [...]” (AS, s. 243).217 Leszczyñskiego mia³ zaatakowaæ podczas sejmiku Maciej Radomicki kasztelan kaliski

(J. Dygda³a, Radomicki Maciej, s. 726) – nieprawd¹ jest jednak twierdzenie, ¿e sejmik zosta³ zerwany.218 Instrukcje pos³om z sejmiku do Augusta II i prymasa (AS, s. 238-240).219 Starosta wystawi³ wymagane od niego uniwersa³y w Rydzynie, 20 IX 1701 (AS, s. 243-244).220 List Konstantego D³uskiego do S.A. Szczuki podkanclerzego lit. – 22 IX 1701 (AGAD, APP

163, s. 30). Zob. te¿ Diariusz sejmu walnego warszawskiego, s. 166.221 OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo z sejmiku – Warszawa, 12 X 1701 (AS, s. 244-245).

pos³ów powracaj¹cych od króla przed pomówieniami, jakoby mieli post¹piæ wbrew in-strukcji i poprzeæ plany wojenne. Po tym zagajeniu postanowiono od³o¿yæ obrady dodnia nastêpnego, z uwagi na przypadaj¹ce w³aœnie 28 paŸdziernika œwiêto Œw. Szymonai Judy. Dnia nastêpnego, w sobotê, obrady rozpoczêto ju¿ o ósmej rano, od razu doma-gaj¹c siê relacji pos³ów. Z powodu kilkugodzinnych dyskusji, pos³uchanie mocno siêopóŸni³o. Niektórzy doradzali, aby od³o¿yæ je do sejmiku przedsejmowego, dla wiêkszejfrekwencji. Inni, wskazuj¹c, ¿e plotki o poparciu wojny mieszaj¹ zdania innych wo-jewództw, a Sasów zachêcaj¹ do zaci¹gania nowych oddzia³ów, domagali siê natychmia-stowej relacji i wyjaœnieñ. Wielu protestowa³o, ¿e na wojnê nigdy nie pozwol¹, wœródnich m.in. Andrzej Mycielski chor¹¿y poznañski, Prokop Jan Lipski stolnik wschowski.Wszystkie oskar¿enia oddala³ wielokrotnie jedyny z obecny pos³ów do króla – Jan Male-chowski sêdzia ziemski poznañski222, t³umacz¹c, ¿e na ¿adn¹ wojnê i pospolite ruszenienie zezwala³. Po uczynionej wreszcie relacji, tylko z wielkim trudem zgodzono siê na po-dziêkowania pos³om i uchwa³ê wynagrodzenia. Szlachcic Jemielski odczytawszy listkróla szwedzkiego, szczegó³owo wywiód³, ¿e nie ma w nim nic przeciw Rzeczypospoli-tej, a jedynie przeciwko niesprawiedliwej wojnie i machinacjom saskim. Wiêksza czêœæobecnych, porwana jego argumentacj¹ wyrzek³a siê jakichkolwiek planów wojny zeSzwecj¹. Autor relacji odnotowa³, ¿e wœród obecnych byli i zwolennicy dzia³añ królew-skich, ale tak¿e i oni wyparli siê wojny223. Ostatecznie zgodzono siê na limitê obrad dodnia 23 stycznia 1702 r., wczeœniej spodziewaj¹c siê sejmiku przedsejmowego224.

Zgodnie z wol¹ królewsk¹, wyra¿on¹ w uniwersale225, sejmik ten zebra³ siê 10 listo-pada 1701 r. W przys³anej nañ instrukcji August II przypomina³ o swojej dobrej wolii wykonaniu zobowi¹zañ podjêtych podczas pierwszej czêœci sejmu, latem tego roku.W oparciu o z³e przewidywania co do szczêœliwego koñca sejmu, król informowa³, ¿ew przypadku zerwania obrad, odwo³a siê do pospolitego ruszenia, aby Rzeczpospolitamog³a radziæ o sobie. Monarcha referowa³ sytuacjê, przypominaj¹c o gwa³tach szwedz-kich, zajêciu Kurlandii, wtargniêciu na ¯mudŸ, zignorowaniu listów prymasa i mini-strów oraz poselstw. Doradza³ zajêcie siê sposobami obrony, informuj¹c o gotowoœcicara moskiewskiego do sojuszu przeciw Szwecji. Przypomina³ o trwaj¹cym, pomimojego wysi³ków, konflikcie domowym na Litwie i koniecznoœci wyp³aty d³ugu nale¿negow³adcy brandenburskiemu za oddany Elbl¹g226. Do Œrody dotar³ równie¿ list hetmanawielkiego koronnego, w którym ten przedstawia³ dramatyczn¹ sytuacjê wci¹¿ niep³atne-go wojska, problemy z egzekucj¹ hiberny i lokacj¹ zimow¹ jednostek wojskowych.Przypomina³ koniecznoœæ poprawy piechoty ³anowej, zabezpieczenia Kamieñca Podol-

170

222 Drugi z pos³ów, Adam Poniñski starosta babimojski by³ nieobecny z powodu choroby (AS,s. 247).

223 Relacja z obrad sejmiku 28-29 X 1701 (AS, s. 246-247).224 Laudum z 28-29 X 1701 (AS, s. 245-246). Z zachowanej relacji wiemy, ¿e obrady odby³y siê

w³aœciwie 29 X, ale laudum datowano na dzieñ zagajenia, 28 X, kieruj¹c siê zapewne legalizmemi dat¹ limity.

225 Uniwersa³ Augusta II na sejm i sejmiki – Warszawa, 20 VI 1701 (AS, s. 247-248).226 Instrukcja Augusta II na sejmiki – Warszawa, 22 X 1701 (Diariusz sejmu walnego warszawskiego,

s. 171-178; AS, s. 248-249).

skiego, wynagrodzenia nobilitacjami zas³u¿onych ¿o³nierzy, nie omieszka³ wspomnieæi swoich zas³ugach227.

Choæ sytuacja Rzeczypospolitej by³a coraz trudniejsza, sejmik zosta³ zerwany, a po-s³owie województw wielkopolskich nie wziêli udzia³u w drugiej czêœci sejmu 1701/1702 r.Mo¿na przypuszczaæ, ¿e zerwanie sprowokowali zwolennicy dworu, obawiaj¹c siê, ¿ewrogo nastawieni do wojny pos³owie mog¹ zerwaæ sejm. We wzburzonym kole sejmiko-wym omal nie dosz³o do rozsiekania cz³onków niedawnego poselstwa do króla, niezgod-nie z prawd¹ oskar¿anych o sprzeniewierzenie siê instrukcji – niewiele pomaga³oza³atwienie tej kwestii ju¿ podczas poprzedniego zgromadzenia z limity228. Obrady sej-miku, rozpoczêtego w czwartek 10 listopada, by³y wyj¹tkowo d³ugie – 14 listopada PiotrErnest Kczewski regent koronny donosi³ podkanclerzemu litewskiemu Szczuce, ¿e pla-nowany ich koniec przewidywany by³ dopiero na 19 listopada229.

Pomimo bezowocnego rozejœcia siê sejmiku, tekst brudnopisu prawie ju¿ gotowejinstrukcji dosta³ siê do publicznej wiadomoœci. O wydanie go obwiniano miêdzy innymimarsza³ka tego sejmiku, Marcina S³oneckiego, który powinien by³ zniszczyæ nieaktual-n¹ ju¿ dokumentacjê – póŸniej do ujawnienia instrukcji przyzna³ siê starosta generalnyRafa³ Leszczyñski230. Z zachowanych strzêpów uchwalonych ju¿ punktów mo¿emypróbowaæ odtworzyæ plany polityczne tego sejmiku. Szlachta wielkopolska domaga³asiê miêdzy innymi wys³ania poselstwa do Karola XII z ¿¹daniem opuszczenia prowincjiRzeczypospolitej, s¹du dla pomys³odawców inflanckiej imprezy, pospolitego ruszeniai zbrojnej reakcji hetmanów w wypadku ponownego wkroczenia wojsk saskich, wydale-nia saskich doradców i pacyfikacji Litwy. Postulowano równie¿ ostry protest przeciw ko-ronacji elektora brandenburskiego oraz za³atwienie sprawy wykupu klejnotów koron-nych zastawionych za Elbl¹g231. Widaæ wyraŸnie, ¿e ostrze instrukcji skierowane by³oprzeciw planom Augusta II, jednak nie widaæ w niej ¿adnych dowodów na daleko id¹c¹niechêæ do monarchy i d¹¿enia do jego detronizacji. Wycofanie Sasów dostatecznieu³agodzi³o opiniê szlacheck¹.

Sytuacja Rzeczypospolitej pogarsza³a siê z dnia na dzieñ. Wojska szwedzkie, za-j¹wszy wczeœniej Kurlandiê i polsk¹ czêœæ Inflant, w swej ofensywie rozpoczêtej w grud-niu 1701 r. posuwa³y siê w g³¹b Litwy, rabuj¹c i pal¹c. Zakulisowe rokowania z KarolemXII nie przynosi³y po¿¹danych efektów, utwierdzaj¹c szwedzkiego monarchê w przeko-naniu o s³aboœci przeciwnika. Niezbyt optymistyczne perspektywy rysowa³y równie¿trwaj¹ce w Warszawie obrady sejmu, bêd¹ce aren¹ rozgrywek konfliktu litewskiego.


171

227 List S.J. Jab³onowskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. do sejmiku – 1 XI 1701(AS, s. 249-250).

228 Informacja o tym w liœcie Konstantego D³uskiego do S.A. Szczuki podkanclerzego lit. – War-szawa, 17 XI 1701 (AS, s. 252).

229 List P.E. Kczewskiego referendarza w. kor. do S.A. Szczuki podkanclerzego lit. – Warszawa, 14XI 1701 (AS, s. 252). W dniu 17 XI obrady jeszcze trwa³y, jak wynika z listu D³uskiego do Szczuki(zob. poprzedni przypis) – zerwane zosta³y zatem po tej dacie.

230 Informacja o tym w liœcie R. Leszczyñskiego wojewody ³êczyckiego, starosty generalnegoWielkopolski do sejmiku – Piotrków, 22 III 1702 (AS, s. 256).

231 Projekt instrukcji danej pos³om na sejm z sejmiku 10 XI 1701 (AS, s. 250-252).

Odbywaj¹cy siê podczas trwania sejmu sejmik œredzki z limity w dniu 23 stycznia1702 r. u¿ala³ siê tylko nad nieszczêœciem Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego, niszczonego„przez wtargnienie wojsk króla jm. szwedzkiego, sro¿¹cego siê gorzej ni¿ w afrykañskiejpustyni lwa gotthicae feritatis”, oraz radzi³ nad sposobami zap³acenia zaleg³ych asygna-cji wojskowych. Pozosta³e sprawy od³o¿ono do 27 marca, a wiêc na okres po spodziewa-nym zakoñczeniu sejmu232.

Podczas marcowego zgromadzenia sejmiku, ju¿ po zerwaniu sejmu, szlachta woje-wództw wielkopolskich dziêkowa³a królowi za troskê o dobro pospolite oraz za wydanieuniwersa³u, w którym obwieszcza³ stan pogotowia pospolitego ruszenia, wydaj¹c „wicijedne za dwoje”. Na tym sejmiku odczytano listy. Pierwszy od prymasa Radziejowskie-go, donosz¹cy o niepowodzeniu sejmu, o podjêtych we wspó³pracy z hetmanem wielkimkoronnym wysi³kach zmierzaj¹cych do zakoñczenia wojny domowej na Litwie. Prymasskar¿y³ siê równie¿, ¿e nie by³ w stanie porozumieæ siê z królem, który nie s³ucha³ jegorad233. Drugi list, od Rafa³a Leszczyñskiego, zawiera³ usprawiedliwienie nieobecnoœcistarosty koniecznoœci¹ dopilnowania spraw w Piotrkowie, dotyczy³ równie¿ wyt³uma-czenia siê z ujawnienia projektu instrukcji zerwanego, listopadowego sejmiku przedsej-mowego. Leszczyñski donosi³ o bie¿¹cych wydarzeniach i prosi³ o limitê sejmiku natermin po Wielkiej Nocy234. Odpowiadaj¹c na ten list, ko³o sejmikowe pominê³o milcze-niem wywody starosty, prosz¹c go jedynie, aby z urzêdu wstawi³ siê za poszkodowanymprzez Brandenburczyków Adamem Poniñskim, starost¹ kopanickim235. Z powodu bra-ku uniwersa³u na sejmik relacyjny po zerwanym sejmie, w krótkim laudum postanowio-no limitowaæ sejmik do 15 maja 1702 r.236

Do powa¿niejszych decyzji nie dosz³o i w tym terminie, a w krótkim laudum odnaj-dujemy jedynie wyrazy poparcia dla Augusta II oraz uchwa³y maj¹ce zapewniæ zap³atênale¿nych wojsku od dawna pieniêdzy. Limita, zaplanowana wówczas na 27 lipca, uza-sadniona oczekiwaniem na skutki poselstwa wys³anego przez Rzeczpospolit¹ do królaSzwecji, mia³a okazaæ siê terminem zbyt odleg³ym, a jej realizacjê uniemo¿liwi³ b³yska-wiczny rozwój wypadków237.

Widz¹c pogarszaj¹c¹ siê sytuacjê militarn¹, pozbawiony decyzji sejmu król, id¹c zarad¹ senatu zwo³a³ sejmiki nadzwyczajne na 8 czerwca 1702 r. W uniwersale przedstawi³

172

232 Laudum z 23 I 1702 (AS, s. 253-254).233 List prymasa M. Radziejowskiego do sejmiku – 19 III 1702 (AS, s. 254-255). W Epistolae histori-

co-familiares, t. III, s. 179-180 widnieje data listu 16 III – odnalezione przez nas rêkopisy zawieraj¹ jed-nak datê 19 III.

234 List R. Leszczyñskiego wojewody ³êczyckiego, starosty generalnego Wielkopolski do sejmiku– Piotrków, 22 III 1702 (AS, s. 255-257).

235 List sejmiku do R. Leszczyñskiego wojewody ³êczyckiego, starosty generalnego Wielkopolski– Œroda, 27 III 1702 (AS, s. 259).

236 Laudum z 27 III 1702 (AS, s. 257-258). Relacjê o tym sejmiku osobiœcie z³o¿y³ królowi podsê-dek poznañski M.K. Raczyñski w dniu 5 IV 1702, król zareagowaæ mia³ na ni¹ zadowoleniem (AGAD,APP, 162 t. 2, s. 195).

237 Laudum z 15 V 1702 (AS, s. 259-260). Termin limity przypad³ ju¿ na okres trwania pospolitegoruszenia i postêpów szwedzkich w podboju Rzeczypospolitej.

tragiczne perspektywy rysuj¹ce siê przed zalewanym szwedzk¹ nawa³nic¹ krajem. Opi-sywa³ brutalne i ur¹gaj¹ce wolnoœci szlacheckiej poczynania wojsk szwedzkich na Li-twie oraz fiasko wszelkich prób negocjacji. Liczy³ przy tym na zdecydowan¹ postawêszlachty i jej wypowiedzenie siê za wojn¹ ze Szwecj¹. W tym celu wstrzymywa³ siê z wy-daniem trzecich, ostatecznych wici, zwo³uj¹c w zamian sejmiki. Z³o¿y³ im propozycjêzast¹pienia pospolitego ruszenia wyprawami wojewódzkimi, które uwa¿a³ nie tylko za„wygodniejsze [dla szlachty – M.Z.], ale i do obrony R.P. prêdsze”238.

Sejmik odby³ siê w wyznaczonym terminie 8 czerwca, pod przewodnictwem nowoobranego marsza³ka Adama ¯ychliñskiego – osoby niezwykle powa¿anej i zas³u¿onejw województwach239. Odczytano m.in. list nowego hetmana wielkiego koronnego240,Hieronima Augustyna Lubomirskiego – doradza³ on zjednoczenie wysi³ków ca³ego kra-ju dla obrony przed niebezpieczeñstwem, informowa³ o podjêtych dzia³aniach i rozka-zach nakazuj¹cych koncentracjê wojska koronnego pod Lwowem, zaleca³ pilne wy-p³acenie zaleg³ego ¿o³du, za wzór podaj¹c niedawne uchwa³y sejmiku województwasandomierskiego241. Specjalny list do senatorów i urzêdników wystosowa³ równie¿ król,informuj¹c o ostatnich, zatrwa¿aj¹cych postêpach wojsk szwedzkich, wchodz¹cychwg³¹b Rzeczypospolitej, zajmuj¹cych stolicê pañstwa, oraz o krokach zmierzaj¹cych dodetronizacji legalnego w³adcy. Prosi³ o podjêcie skutecznych dzia³añ na sejmikach w in-teresie pañstwa242.

Nadzwyczajny sejmik w Œrodzie trwa³ dwa dni i by³ na nim obecny, co zdarza³o siêniezwykle rzadko, sam biskup poznañski Miko³aj Œwiêcicki243. Zebrana w Œrodzieszlachta wielkopolska w trakcie burzliwych obrad nie przychyli³a siê do propozycji kró-lewskiej odnoœnie do wyprawy wojewódzkiej, tradycyjnie upatruj¹c ratunek zagro¿onejojczyzny w pospolitym ruszeniu. Powtarzano przy tym powracaj¹ce co pewien czasteorie o pospolitym ruszeniu (sejmie konnym), jako najdoskonalszym remedium nawszystkie problemy. W zwi¹zku z tym wyprawiono pos³ów do króla, nakazuj¹c im w in-strukcji wyjednanie uniwersa³u na trzecie wici244. Aby przyspieszyæ procedurê zbieraniasiê szlachty wydano ju¿ dyspozycje odnoœnie do popisu generalnego, którego termin wy-znaczono pod Œrod¹ na 27 czerwca. Podczas obrad protestowano równie¿ przeciw nie-


173

238 Uniwersa³ Augusta II zwo³uj¹cy sejmiki nadzwyczajne – Warszawa, 15 V 1702 (AS, s. 261-263).239 M. Zwierzykowski, Sejmik województw, s. 418-419. J. Porazinski b³êdnie datowa³ ten sejmik na

3 VI (J. Porazinski, Opozycja wielkopolska, s. 101).240 Urz¹d obj¹³ 22 V, po krótkim, zaledwie dwutygodniowym piastowaniu go przez poprzednika,

F.K. Potockiego (Urzêdnicy centralni i nadworni Polski, s. 43).241 List H.A. Lubomirskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. do sejmiku – Lwów, 29 V

1702 (AS, s. 263-264).242 List Augusta II do senatorów i urzêdników na sejmiki – Kraków, 30 V 1702 (AS, s. 265-267).243 O obradach sejmikowych mamy kilka informacji. Zawarte s¹ w listach: Marcina Kierskiego do

S.A. Szczuki podkanclerzego lit. – Œroda, 10 VI 1702 (AS, s. 269-270), Konstantego D³uskiego – 8 VI1702 (AS, s. 270), Zabrzeskiego do S.A. Szczuki – Warszawa, 13 VI 1702 (AGAD, APP 162, t. 2, s. 207)oraz w anonimowych wiadomoœciach z Warszawy z 10 VI 1702 (AS, s. 271).

244 Instrukcja pos³om sejmikowym do Augusta II – pos³ami zostali W³adys³aw Poniñski podko-niuszy koronny i Jan Mierzewski skarbnik kaliski (AS, s. 268-269).

którym postanowieniom odbytej w Warszawie, w dniach 2-3 maja 1702 r. rady senatu245,w sprawach nale¿¹cych z mocy prawa do sejmu – chodzi³o tu o zgodê na ponowne wkro-czenie saskich wojsk auksyliarnych, zawieranie sojuszy z postronnymi w³adcami orazpowo³ywanie wypraw wojewódzkich. Polecono marsza³kowi wnieœæ ostr¹ protestacjê dogrodu w tej sprawie246, a pos³om do króla domagaæ siê zakazu ich wprowadzenia w ¿ycie.Dla podjêcia dalszych kroków limitowano sejmik do 30 czerwca, a wiêc bezpoœrednio poterminie popisu œredzkiego247.

Zanim dosz³o do ostatniego w tym okresie dziejów politycznych sejmiku zgromadze-nia w Œrodzie, pos³owie województw poznañskiego i kaliskiego zostali przyjêci w Krako-wie przez króla. 25 czerwca przemówi³ najpierw pose³ W³adys³aw Poniñski podkoniuszykoronny, który w pe³nej swady mowie zapewni³ o gotowoœci do walki w obronie ojczyznyi w³adcy oraz prosi³ o wydanie trzecich wici na pospolite ruszenie. Mowê wyg³osi³ rów-nie¿ pose³ Jan Mierzewski skarbnik kaliski, który podkreœla³, ¿e ocalenia Rzeczypospo-litej nie trzeba szukaæ w sojuszach z postronnymi pañstwami ani w wyprawach ³ano-wych, ale w odwadze wszystkich obywateli, którzy gotowi s¹ do walki ze szwedzkimnajeŸdŸc¹248. Pos³owie otrzymali odpowiedŸ na swoj¹ instrukcjê, w której monarcha in-formowa³ o wydaniu trzecich wici zgodnie z ¿yczeniem sejmiku, t³umaczy³ przyczynywprowadzenia wojsk saskich i zabiegania o sojusze, wskazuj¹c na koniecznoœæ walkiz doskonale zorganizowanym wojskiem szwedzkim i odwo³uj¹c siê do historii. Oddzia³ysaskie mia³y równie¿ zostaæ wys³ane do Wielkopolski, dla zas³oniêcia tej prowincjiprzed wtargniêciem Szwedów z Pomorza. Król ostrzega³, ¿e wed³ug otrzymywanychprzestróg czêœæ Wielkopolan mia³a potajemnie przygtowywaæ siê do wsparcia Szwedów,jeœli tylko pojawi¹ siê w granicach województw249. Byæ mo¿e oskar¿enie to odnosi³o siêdo Rafa³a Leszczyñskiego, który w najbli¿szym czasie okazaæ mia³ daleko id¹c¹ indolen-cjê podczas obrony województw przed przemarszem szwedzkim i uznany zosta³ zazdrajcê. Leszczyñski ju¿ od pewnego czasu oddala³ siê od Augusta II – nie zmieni³a tegonawet nominacja na wysoki urz¹d ministerialny, podskarbiego wielkiego koronnego,któr¹ otrzyma³ 9 maja 1702 r.250

174

245 M. Markiewicz, Rady senatorskie Augusta II (1697-1733), Wroc³aw 1988, s. 101.246 Manifestacja marsza³ka wniesiona w grodzie poznañskim – Poznañ, 22 VI 1702 (AS, s. 272-

-273). Podobn¹ manifestacjê oblatowa³ w grodzie biskup poznañski M. Œwiêcicki – Poznañ, 22 VI1702 (AS, s. 271).

247 Laudum z 8 VI 1702 (AS, s, 267-268).248 Mowa W. Poniñskiego podkoniuszego kor., pos³a sejmiku do Augusta II – Kraków, 25 VI 1702

(AS, s. 273-274). Mowa J. Mierzewskiego skarbnika kaliskiego, pos³a do Augusta II – Kraków, 25 VI1702 (AS, s. 275). Obie mowy wyg³oszono zapewne 25 VI, nie jak zapisano w rêkopiœmiennych ko-piach ich tekstów 25 V – instrukcja pos³om zosta³a spisana w Œrodzie dopiero 8 VI.

249 OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo z sejmiku – Kraków, 25 VI 1702 (AS, s. 275-277). Odpo-wiedŸ tê znamy tylko z jednej kopii, znajduj¹cej siê w Bibliotece Ossoliñskich. Widnieje w niej data23 VI. Z zachowanej w Bibliotece Narodowej mowy jednego z pos³ów, wyg³oszonej w Krakowie25 V(I), mo¿na jednak przypuœciæ, ¿e data 23VI jest pomy³k¹ – kopista pomyli³ siê równie¿ przy wy-mienieniu pos³ów.

250 Urzêdnicy centralni i nadworni Polski, s. 126.

Zbrojne zgromadzenie z limity 30 czerwca mia³o byæ ju¿ ostatnim przed wtargniê-ciem do Wielkopolski id¹cych z Pomorza wojsk szwedzkich oraz przed wyruszeniem po-spolitego ruszenia, gromadz¹cego siê pod Œrod¹ ju¿ od 27 czerwca 1702 r. List nades³a³biskup poznañski, usprawiedliwiaj¹c swoj¹ nieobecnoœæ stanem zdrowia i informuj¹co podjêtych dzia³aniach, zmierzaj¹cych do zapewnienia bezpieczeñstwa województw.W tym celu wys³a³ umyœlnego, który mia³ sprawdziæ pog³oski o koncentracji wojskszwedzkich pod Szczecinem, doradza³ poprawê fortyfikacji miasta Poznania, dla którejju¿ wczeœniej pos³a³ w³adzom miejskim swojego architekta, s³ynnego Józefa SzymonaBelottiego. Na potrzeby tego dzie³a prosi³ sejmik o przyznanie œrodków finansowych.Sam biskup ofiarowa³ siê zamkn¹æ w murach poznañskich i broniæ stolicy prowincji doostatniej kropli krwi251. Starosta generalny Leszczyñski informowa³ swoich wspó³braciw liœcie o ¿a³osnym przebiegu niedawnego poselstwa do króla Szwecji w Warszawie, ja-kiego wraz z prymasem by³ œwiadkiem. Zapewnia³ o gotowoœci osobistego wywi¹zaniasiê z obowi¹zku stania na stra¿y województw, na czele pospolitego ruszenia252. Ko³o sej-mikowe wys³ucha³o relacji pos³ów, którzy wrócili z audiencji w Krakowie i oœwiadczy³osiê stanowczo przy „Œwi¹tnicach Boskich, majestacie pañskim, prawach i swobodach”,podjê³o równie¿ decyzjê (nie maj¹c jeszcze uniwersa³u królewskiego trzecich wici, wzy-waj¹cego pod Korczyn253) o wyruszeniu 3 lipca pod Poznañ, dla obrony przed nad-ci¹gaj¹cym korpusem genera³a Gyllenstierny. Wzywano ponadto hetmana wielkiegokoronnego Lubomirskiego254 do pozostawienia pod komend¹ wojewódzk¹ piechoty³anowej wielkopolskiej oraz przys³anie dywizji gen. Brandta255. Dla zabezpieczenia Po-znania i naprawy jego fortyfikacji oddano roczny dochód z nale¿nego od miasta czopo-wego i szelê¿nego (ok. 16 600 z³), zwo³ano te¿ nadzwyczajn¹ wyprawê z ka¿dych 5 ³anówdóbr duchownych i królewskich, która pod dowództwem wskazanego przez sejmik Jana£ukomskiego pozostawaæ mia³a na za³odze poznañskiej (obok piechoty wybranieckiej).W laudum zapisano równie¿ koniecznoœæ ukarania sprawców agresji szwedzkiej – do-chodzenie miano wszcz¹æ dopiero w obozie generalnym ca³ej Rzeczypospolitej. Zgro-madzenie sejmikowe limitowano do 12 wrzeœnia 1702 r.256

W niezwykle lakonicznym, wrêcz osch³ym liœcie sejmik zaprosi³ starostê generalne-go Leszczyñskiego do przybycia do obozu pospolitego ruszenia257. Z jednej z relacji wie-my, ¿e podczas obrad zg³oszono szereg zarzutów pod jego adresem, obarczaj¹c go win¹


175

251 List biskupa poznañskiego M. Œwiêcickiego do sejmiku – 28 VI 1702 (AS, s. 277-278).252 List R. Leszczyñskiego podskarbiego w. kor., starosty generalnego Wielkopolski do sejmiku –

b.d. i m. (AS, s. 278-279).253 Uniwersa³ Augusta II og³aszaj¹cy trzecie wici – Kraków, 22 VI 1702 (AP Poznañ, Gr. Poznañ

834, k. 57v).254 M. Zwierzykowski, Sejmik województw, s. 460 – tam omy³kowo wpisano „Stanis³awa Jana

Jab³onowskiego”, który nie ¿y³ ju¿ od prawie dwóch miesiêcy.255 List sejmiku do H.A. Lubomirskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. – Œroda, 30 VI

1702 (AS, s. 282). Epistolae historico-familiares, t. III, s. 230-231 – tam b³êdna data 30 VII.256 Laudum sejmiku 30 VI 1702 r. (AS, s. 279-281).257 List sejmiku do R. Leszczyñskiego podskarbiego w. kor., starosty generalnego Wielkopolski –

Œroda, 30 VI 1702 (AS, s. 282).

za wprowadzenie Szwedów. Po zakoñczeniu sejmiku, wbrew wczeœniejszym uchwa³omdopiero oko³o po³owy lipca wielkopolskie pospolite ruszenie, którego mia³o siê popisaæa¿ 30 tysiêcy, ruszy³o spod Œrody pod Poznañ, w celu zatrzymania Szwedów, którzy w sile12 tysiêcy ¿o³nierzy ruszyli ze Szczecina trzema szlakami258. Jak widaæ z uchwa³ i kro-ków podjêtych przez szlachtê województw poznañskiego i kaliskiego, nastawienie dowalki ze Szwedami na w³asnym terenie by³o powa¿ne, efekt jednak tych przygotowañokaza³ siê op³akany, porównywalny z kapitulacj¹ pod Ujœciem w 1655 r.

4. Pocz¹tek konfliktu ze Szwecj¹ (1702-1703)

Przemarsz szwedzkich oddzia³ów przez Wielkopolskê pod koniec lipca wyznacza kolej-ny, wojenny okres w dziejach sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego.

Pospolite ruszenie obu województw gromadzi³o siê pod Poznaniem – 20 lipca podBaranowem ko³o Poznania popisa³a siê chor¹giew powiatowa nakielska, pod dowódz-twem kasztelana nakielskiego Adama Gruszczyñskiego259. W tym czasie do pospolitegoruszenia obu województw musia³ do³¹czyæ równie¿ Rafa³ Leszczyñski, który w dniu24 lipca 1702 r. wyda³ uniwersa³ wzywaj¹cy do komasacji archiwów grodzkich w g³ów-nych grodach – Poznaniu i Kaliszu. Decyzja zosta³a podjêta podczas obozowej rady podLusowem ko³o Poznania260. Starosta generalny, stoj¹cy na czele pospolitego ruszenia,by³ zatem odpowiedzialny za bezczynnoœæ zgromadzonych si³ wobec przemarszu 12 tys.Szwedów z Pomorza pod dowództwem gen. Nilsa Carlssona Gyllenstierny, którzy nieniepokojeni po³¹czyli siê z g³ównymi si³ami Karola XII. Zdrada Leszczyñskich sta³a siêoczywista równie¿ dla wielu wspó³braci. Wielkopolskie pospolite ruszenie zdoby³o siêjedynie na pod¹¿anie w œlad za Szwedami, posuwaj¹cymi przez Wieluñ do Krakowa261.Z ziemi wieluñskiej szlachta uda³a siê na spotkanie z wyprawami innych województwprowincji wielkopolskiej i ruszy³a w kierunku obozu generalnego do Ma³opolski.

Starosta generalny wraz z synem Stanis³awem, wojewod¹ poznañskim, opuœciwszyobóz pospolitego ruszenia na prze³omie lipca i sierpnia, na pewien czas odsun¹³ siê od

176

258 Informacje z Warszawy, 20 VII 1702 (AS, s. 283).259 Spis szlachty pod chor¹gwi¹ – obóz pod Baranowem, 20 VII 1702 (AP Poznañ, Gr. Poznañ 836,

k. 25a-25e). Obóz by³ tam ju¿ 17 VII, o czym œwiadczyæ mo¿e wystawiona wówczas asygnacja (AP Po-znañ, Gr. Poznañ 839, k. 8v).

260 Uniwersa³ R. Leszczyñskiego podskarbiego w. kor., starosty generalnego Wielkopolski – obózpod Lusowem, 24 VII 1702 (AP Poznañ, Gr. Wa³cz 66, k. 130-130v); M. Zwierzykowski, Problematykaarchiwalna w uchwa³ach sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego w czasach saskich (1696-1763), [w:]Pamiêtnik II Ogólnopolskiego Zjazdu Studentów Archiwistyki, Poznañ 1998, s. 42.

261 K. Jarochowski, Dzieje panowania od wst¹pienia Karola XII na ziemiê polsk¹ a¿ do elekcji Sta-nis³awa Leszczyñskiego (1702-1704), Poznañ 1874, s. 100-101. Jarochowski b³êdnie jednak twierdzi³, ¿epospolite ruszenie obu województw ca³y czas dowodzone by³o przez Leszczyñskich.

osobistej aktywnoœci w polityce swoich województw262, nadal jednak próbowa³ broniæniewinnoœci, wysy³aj¹c rozpaczliwe listy do zgromadzonych wspó³braci. Pierwszy, wy-s³any 7 sierpnia, nadszed³ z Odolanowa. Dotar³ do ko³a sejmikowego w obozie podChe³mcami ko³o Kalisza. Podskarbi t³umaczy³ swoje oddalenie brakiem si³ do wys³uchi-wania nieustannych, bezpodstawnych oskar¿eñ o zdradê, jako winnych pomówieñwskazywa³ kasztelana kaliskiego Macieja i starostê nakielskiego Aleksandra AndrzejaRadomickich. Zgromadzona na pospolitym ruszeniu szlachta, obraduj¹ca pod prze-wodnictwem kasztelana i pu³kownika województwa kaliskiego Macieja Radomickiego,zleci³a mu w dniu 14 sierpnia napisanie odpowiedzi, w której ten wyrazi³ jedynie na-dziejê, ¿e poruszaj¹ce wszystkich oszczerstwa odejd¹ w niepamiêæ i zarzewia konfliktuwygasn¹263. Miko³aj Skoroszewski chor¹¿yc poznañski w swoim liœcie z 24 sierpnia po-twierdzi³, ¿e korespondencja od Leszczyñskich wzburzy³a mocno ko³o sejmikowe, do-nosi³ równie¿, ¿e województwa mia³y ruszyæ na spotkanie województw kujawskich264,³êczyckiego, sieradzkiego i ziemi dobrzyñskiej, oraz, ¿e pomimo bliskoœci Szwedów,znajduj¹cych siê ko³o Grabowa (nad Prosn¹), wci¹¿ nie dosz³o do konfrontacji – za przy-czynê podawa³ celowe unikanie przez nich spotkania265. W tym miejscu mo¿na zweryfi-kowaæ b³êdne ustalenia Kazimierza Jarochowskiego, wed³ug których pospolite ruszeniewojewództw poznañskiego i kaliskiego mia³o nie przekroczyæ granic Wielkopolski. Od-nalezione Ÿród³a potwierdzaj¹, ¿e chor¹gwie pospolitego ruszenia w drodze do obozu ge-neralnego dotar³y a¿ pod Opatów i Ostrowiec Œwiêtokrzyski w województwie sando-mierskim266.


177

262 B³êdne jest twierdzenie J. Porazinskiego, jakoby Leszczyñscy mieli schroniæ siê na Œl¹sk(J. Porazinski, Epiphania Poloniae. Orientacje i postawy polityczne szlachty polskiej w dobie wielkiej wojnypó³nocnej (1702-1709), Toruñ 1999, s. 14) – wszystkie kolejne listy datowane s¹ z terenu Rzeczypospo-litej. Rafa³ Leszczyñski uda³ siê do Wroc³awia w celu ratowania s³abn¹cego zdrowia dopiero w stycz-niu 1703 r., na krótko przed œmierci¹.

263 List M. Radomickiego kasztelana kaliskiego i pu³kownika do R. Leszczyñskiego podskarbiegow. kor., starosty generalnego Wielkopolski – obóz pod Che³mcami, 14 VIII 1702 (AS, s. 285).

264 Województwa kujawskie, zgromadzone w pospolitym ruszeniu, równie¿ zmierza³y w kierunkupo³udniowym, kieruj¹c siê na wezwanie Augusta II. W dniu 10 VII 1702 odby³y popisy pod miastecz-kiem Przedecz, a wiêc na pograniczu Kujaw z województwem ³êczyckim (Rz¹dy sejmikowe w epoce kró-lów elekcyjnych 1572-1795, t. IV: Lauda i instrukcje 1700-1733, og³osi³ A. Pawiñski, Warszawa 1888, s. 31).

265 Informacje o sejmiku w liœcie Miko³aja Skoroszewskiego chor¹¿yca poznañskiego – 24 VIII1702 (AS, s. 285-286): „Nasze województwa w tym tygodniu z kujawskimi, ³êczyckim, sieradzkim woj-ewództwy ³¹czyæ siê maj¹, gdzie dot¹d ¿adna z tymi sam ludŸmi szwedzkiemi nie zasz³a hostilitas.Owszem, mówi¹ Szwedzi, ¿e spotkawszy siê nawet z naszemi, gotowi zaraz siê odwróciæ i inszy traktwzi¹æ przed siê, ale z tym wszystkim nasi nie chc¹ profitowaæ z tej ich konfidencyi i zawsze nas o milecztery s¹ odlegli. Dotychczas znajduj¹ siê Szwedzi ko³o Grabowa, w miejscach, jak w.m.m. pan samwiedzieæ mo¿esz, b³otnistych, leœnych, co ad omnem casum belli sposobnych, ale i stamt¹d elucta-buntur i prêdzej siê z ko³em swoim z³¹cz¹, ni¿ my z województwy ma³opolskiemi”.

266 K. Jarochowski, Dzieje panowania od wst¹pienia Karola XII, s. 100-101. Informacje te powieli³póŸniej W. Stanek (Konfederacje generalne, s. 27), który twierdzi³, ¿e pod Ostrowem [sic] konfederacjêzawi¹za³a tylko szlachta województw poznañskiego i kaliskiego. Podobnie napisa³ J. Porazinski (Opo-zycja wielkopolska, s. 103; Epiphania Poloniae, s. 16).

W miêdzyczasie do sejmiku, który mia³ zebraæ siê na zgromadzeniu z limity w dniu12 wrzeœnia, nap³ywa³a korespondencja. August II w liœcie z Krakowa, datowanym23 lipca, informowa³ o poniesionej 19 lipca pora¿ce wojsk saskich i koronnych w bitwiepod Kliszowem, bagatelizuj¹c jednak jej znaczenie. Podkreœlaj¹c zawziêtoœæ Szwecji nawolnoœæ Rzeczypospolitej, wzywa³ wszystkich gotowych do obrony ojczyzny do swojegoboku267. Biskup poznañski, t³umacz¹c swoj¹ nieobecnoœæ, informowa³ o wystawieniuw³asnym sumptem oddzia³u 100 piechoty, który oddawa³ pod rozkazy województw naobronê ojczyzny268. 25 sierpnia z Kruszyny Rafa³ Leszczyñski wys³a³ do swoich woje-wództw kolejny, obszerny list, który dotar³ do obozu pod Opatowem. Przera¿ony zamor-dowaniem w sierpniu, w obozie pospolitego ruszenia pod Gorzycami wojewody kali-skiego Feliksa Aleksandra Lipskiego, niedawnego pos³a do Karola XII, oskar¿anegoo zdradê269, starosta ze wszystkich si³ t³umaczy³ swoj¹ niewinnoœæ, ca³¹ win¹ za rozpêta-nie wojny obarczaj¹c króla. B³aga³ wspó³braci o sprawiedliwoœæ i niedawanie wiaryoskar¿eniom rozsiewanym przez swoich wrogów270.

W zwi¹zku z wycofaniem siê Augusta II do Warszawy w pocz¹tku wrzeœnia 1702 r.i rozejœciem siê ma³opolskiego pospolitego ruszenia271, dalszy marsz w g³¹b Ma³opolski,

178

267 List Augusta II do województw – Kraków, 23 VII 1702 (AS, s. 287-289).268 List biskupa poznañskiego M. Œwiêcickiego do sejmiku – Poznañ, 4 VIII 1702 (AS, s. 289).269 Fragment listu W. W³oszkiewicza do hetmanowej El¿biety Sieniawskiej – Warszawa, 26 VIII

1702 (Bibl. Czart., rkp. 2747 IV, s. 309-311): „[...] Niepocieszne nowiny z obozu pod Sandomierzembêd¹cego, die 23 praesentis tam pisane, do Warszawy przysz³y. Jm. pan wojewoda kaliski jacha³ doobozu pospolitego ruszenia województwa sandomierskiego, gdy w kole dnia 21 tamtecznym zasiada,a¿ pan Wolski i pan Chlewicki krzyknêli na jm., ¿e to jest Szwed, zdrajca, on wprowadzi³ królaszwedzkiego na karki nasze. Wszcz¹³ siê tumult, racyi nie s³uchano, justyfikowaæ siê nie dano, okrut-nie por¹bano jm. Ichm. panowie kasztelanowie radomski i ma³ogoski pod pretekstem spowiedzi, ko-muniej, pisania testamentu wziêli go zranionego do swoich namiotów. K.J.M. wzi¹wszy o tym wiado-moœæ pos³a³ doktorów i cyrulików, lecz przypuœciæ nie chciano. Pisa³ list justyfikuj¹c jm. panawojewodê, lecz i temu wiary nie dawano, wo³ano „buj dobry”. Po tym przyjacha³ jm. ks. biskupche³mski, który perswazj¹ swoj¹ tumult uspokoi³, wzi¹³ do karety jm. pana wojewodê i zawióz³ dostancyjej [...] maj¹ doktorzy i cyrulicy staranie wielkie, lecz aby siê mia³ wylizaæ ma³a nadzieja. Oko,które przeciêto, wyp³ynê³o, noga tak przeciêta, ¿e j¹ odj¹æ potrzeba, inszych ran w g³owie i na ciele ba-rzo wiele [...]”.

270 List R. Leszczyñskiego podskarbiego w. kor., starosty generalnego Wielkopolski do wojewó-dztw – Kruszyna, 25 VIII 1702 (AS, s. 289-292). W tekstach kopii tego listu miejscowoœæ, w którejznajdowa³ siê obóz okreœlona jest jako Opatów.

271 K. Jarochowski, Dzieje panowania od wst¹pienia Karola XII, s. 137, 145. Wczeœniej dosz³o dospisania aktu konfederacji sandomierskiej – Sandomierz (w polu miêdzy Wis³¹ a Sanem), 22 VIII1702 (AP Poznañ, Gr. Nak³o 148, k. 45-47v) oraz zwo³ania zjazdu senatorów i konsyliarzy do Warsza-wy na 11 IX 1702 (J. Burdowicz-Nowicki, Piotr I, August II i Rzeczpospolita 1697-1706, Kraków 2010,s. 376). O tym, ¿e nie zastano Ma³opolan œwiadczy zapis w laudum województw poznañskiego i kali-skiego z 12 IX 1702: „Nie inszym umys³em na to tu miejsce zjechaliœmy siê, tylko aby unitis armis ani-misque mogliœmy byli pacatam od nieprzyjació³ uczyniæ Rempublicam. Gdy jednak maligna fatorumvis, qua non potentior ulla sprawie³a to, ¿e ani K.J.M. p.n.m., ani prowincyjej ma³opolskiej, ani wojskkoronnych nie zastaliœmy, w czym przed Bogiem i œwiatem o ochocie naszej, ¿e na zaszczyt œwi¹tnicBoskich, majestatu pañskiego, praw i swobód naszych szliœmy, oœwiadczamy siê” (AS, s. 292).

opanowanej wówczas przez Szwedów, sta³ siê bezcelowy – zjednoczone si³y województwwielkopolskich zawróci³y na swoje terytoria. Zanim do tego dosz³o, 12 wrzeœnia podOstrowcem Œwiêtokrzyskim zgromadzone tam województwa zawi¹za³y konfederacjê(tzw. „ostrowieck¹”) w obronie praw, swobód oraz majestatu królewskiego i wybra³y najej marsza³ka Wojciecha D¹mbskiego starostê inowroc³awskiego272. Tego samego dniapod Ostrowcem, zgodnie z wczeœniejsz¹ limit¹, odrêbne obrady odby³o ko³o woje-wództw poznañskiego i kaliskiego. W zwi¹zku z niezastaniem w oczekiwanym miejscuani króla, ani Ma³opolan, w lakonicznym laudum postanowiono jedynie limitowaæ ob-rady do dnia 16 paŸdziernika273 - dzieñ wczeœniej, 11 wrzeœnia odby³ siê bez zbêdnychproblemów sejmik deputacki, podczas którego wybrano 4 deputatów na Trybuna³274.Swój sejmik, równie¿ pod Ostrowcem, odby³y w dniu 12 wrzeœnia województwa kujaw-skie275. Ziemia dobrzyñska, wracaj¹c z wyprawy sejmik odby³a w polu zwanym Dêbie,19 wrzeœnia 1702 r.276 Pod wsi¹ Skrzynki (byæ mo¿e by³a to wieœ po³o¿ona nieopodal To-maszowa Mazowieckiego) obradowa³y na pospolitym ruszeniu, pod lask¹ Stanis³awaRych³owskiego dwa powiaty województwa sieradzkiego – piotrkowski i radomszczañ-ski. Jeœli lokalizacja jest prawid³owa, mo¿e to œwiadczyæ o tym, ¿e nie zd¹¿y³y pod Ostro-wiec na dzieñ 12 wrzeœnia277.

Chc¹c odzyskaæ wp³yw nad wymykaj¹cymi siê coraz bardziej zgromadzeniami sej-mikowymi w Wielkopolsce, August II, po zakoñczeniu zjazdu warszawskiego postano-wi³ wydaæ 25 wrzeœnia uniwersa³y na zgromadzenia nadzwyczajne po województwachi ziemiach oraz na sejmik generalny pod Ko³em. Kieruj¹c siê uzyskanymi informacja-mi, termin tego zgromadzenia po³¹czy³ z uchwalon¹ ju¿ limit¹ województw poznañskie-go i kaliskiego, na dzieñ 16 paŸdziernika, termin genera³u wyznaczaj¹c na dzieñ 30 paŸ-dziernika278.


179

272 Potwierdzaj¹ to wyraŸnie zapisy w laudum sejmiku generalnego województw wielkopolskichpod Ko³em, z dnia 30 X 1702 (AS, s 298-299): „Stosuj¹c siê do konfederacyi pod Ostrowcem, dnia12 miesi¹ca wrzeœnia roku niniejszego spisanej”. Konfederacja prowincji wielkopolskiej zosta³a za-tem spisana ju¿ 12 IX, a nie jak twierdzili W. Stanek (Konfederacje generalne, s. 28) i J. Porazinski(Opozycja wielkopolska, s. 104; Epiphania Poloniae, s. 17) dopiero w Kole 30 X. Konfederacja ta powin-na zatem nosiæ nazwê „ostrowiecka”, a nie tak jak dotychczas w literaturze „kolska”. B³¹d pope³ni³równie¿ J. Burdowicz-Nowicki, twierdz¹c, ¿e 12 IX podjêto nieudan¹ próbê zawi¹zania generalnejkonfederacji wielkopolskiej w Ostrowie (J. Burdowicz-Nowicki, Piotr I, August II, s. 376-377).

273 Laudum z 12 IX 1702 (AS, s. 292).274 Laudum nie zachowa³o siê, znamy jednak dwie niezale¿ne informacje o sk³adzie wielkopol-

skiej deputacji (AS, s. 286-287). W edycji Akt sejmikowych b³êdnie oznaczono ten sejmik jako odbytyw Œrodzie – w zwi¹zku z przebywaniem szlachty na pospolitym ruszeniu, w wielkim oddaleniu odŒrody, wybory przeprowadzono zapewne w obozie pod Ostrowcem Œwiêtokrzyskim.

275 Rz¹dy sejmikowe, t. IV, s. 31.276 Lauda sejmików ziemi dobrzyñskiej, wyda³ F. Kluczycki, Kraków 1887, s. 197.277 A. Burkietowicz, Sejmik sieradzki w latach 1669-1717, Sieradz 2009, s. 291. Autorka odnoto-

wa³a, ¿e przedstawiciele województwa sieradzkiego byli obecni w obozie pod Gorzycami, przy bokuAugusta II i województw ma³opolskich (s. 88).

278 Uniwersa³ Augusta II na nadzwyczajne sejmiki i sejmik generalny – Warszawa, 25 X [sic] 1702(AS, s. 293-294). W datacjê oryginalnego egzemplarza uniwersa³u, znajduj¹cego siê w ksiêgach

Na zbli¿aj¹ce siê sejmiki rozes³a³ listy hetman wielki koronny, prezentuj¹cy op³aka-ny stan nielicznego i niep³atnego wojska koronnego, które pozostawa³o w liczbie poko-jowej, ustalonej przez sejm 1699 r. Aby mog³o sprostaæ koniecznoœci obrony pañstwa,powinno zostaæ powiêkszone, zdaniem hetmana, przynajmniej do stanu z 1690 r. (jakuchwali³y ju¿ województwa ma³opolskie), niezbêdne by³o równie¿ uchwalenie punk-tualnej p³acy, na pokrycie nie tylko zaleg³oœci, ale równie¿ bie¿¹cych æwierci. Hetmanostrzega³ przed rozwijaj¹cym siê na Ukrainie powstaniem kozackim pod wodz¹ pu³kow-nika Samusia279.

Sejmik po d³ugiej tu³aczce ponownie zgromadzi³ siê w swoim zwyczajowym miejscu,na cmentarzu kolegiackim w Œrodzie, w dniu 16 paŸdziernika, pod lask¹ dotychczaso-wego marsza³ka, Adama ¯ychliñskiego pisarza grodzkiego kaliskiego. Zamiast obszer-nych uchwa³ poœwiêconych obronie pañstwa przed szwedzk¹ agresj¹, w kilku zdaniachzapisano jedynie stanowcze odrzucenie wszelkich projektów detronizacji Augusta IIoraz gotowoœæ obrony Koœcio³a, króla, praw i swobód280. Dalsze obrady limitowano nadzieñ 8 stycznia 1703 r. Wczeœniej jeszcze, wielu obywateli województw poznañskiegoi kaliskiego wziê³o udzia³ w sejmiku generalnym pod Ko³em, w dniu 30 paŸdziernika,gdzie potwierdzono ustalenia i konfederacjê zawi¹zan¹ pod Ostrowcem Œwiêtokrzy-skim281. Ich przedstawiciele weszli w sk³ad deputacji wys³anej do boku królewskiego –byli to: Jan Malechowski sêdzia ziemski poznañski, Adam Œmigielski starosta gnieŸ-nieñski, Maksymilian Szlichtyng wojski wschowski, Franciszek Józef Skoroszewskichor¹¿yc poznañski oraz niejaki £ukomski. Konsyliarzami marsza³ka konfederacji„ostrowieckiej” województw wielkopolskich, starosty inowroc³awskiego Wojciecha D¹mb-skiego zostali Jan Ulatowski podstoli dobrzyñski, Aleksander ¯ychliñski podkomorzyckaliski, Wojciech Trzebicki kasztelanic spicymierski i Jan Zakrzewski. Jednym z pos³ówwys³anych spod Ko³a do przebywaj¹cego od 30 paŸdziernika w Toruniu króla zosta³ te¿Maciej Malechowski sêdzic ziemski poznañski282. Dwa dni przed rozpoczêciem gene-ra³u kolskiego, trzeci ju¿ z kolei list nades³a³ poddany chwilowej nie³asce starosta gene-ralny Rafa³ Leszczyñski. Oskar¿a³ swojego wroga, wojewodê malborskiego Jana JerzegoPrzebendowskiego o celowe fabrykowanie dowodów i oszczerstwa pod swoim adresem.

180

nakielskich, wkrad³ siê b³¹d – wystawiono go rzekomo 25 X, podczas gdy sejmiki mia³y odbyæ siê ju¿16 X. Prawid³ow¹ dat¹ jest 25 IX (zob. inny egzemplarz tego uniwersa³u w grodzie wschowskim – da-towany w Warszawie 25 IX, oblatowany 9 X – AP Poznañ, Gr. Wschowa 189, k. 74v).

279 List H.A. Lubomirskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. na sejmiki – b.d. i m. (AS,s. 294-296).

280 O spokojny przebieg sejmiku August II zabiega³ w listach wys³anych do swoich stronników.M.in. w wiadomoœciach z Warszawy, 12 X pisano: „K.J.M. pisa³ list do jm. pana wojewody kaliskiego[Macieja Radomickiego], aby na sejmiku œrzedzkim wielkopolskim rzeczy kierowa³ ad communumbonum i aby plenipotenta wystawali do boku J.K.M. ad consilia, o teraŸniejszych koniunkturach pe-ragenda” (Bibl. Oss., rkp. 271 III, k. 60-60v).

281 A. Burkietowicz, wymieniaj¹c województwa podpisane pod uchwa³¹ zjazdu kolskiego, zapo-mnia³a o województwach poznañskim i kaliskim, które wziê³y w nim aktywny udzia³ (A. Burkieto-wicz, Sejmik sieradzki, s. 89).

282 Laudum sejmiku generalnego województw wielkopolskich pod Ko³em 30 X 1702 (AS, s. 298--305). W Epistolae historico-familiares, t. III, s. 353-359 b³êdnie datowano konfederacjê kolsk¹ na 30 XII.

Przypomina³, ¿e podczas ostatniego sejmu sam król nie dawa³ wiary w jego winê. Obokpróœb o litoœæ i przywrócenie do ³ask, zawar³ ostrze¿enie otrzymane od w³adz miastaprzed zbli¿aj¹cymi siê do Poznania wojskami saskimi, rzucaj¹c tym kolejny cieñ naswoj¹ wiernoœæ wobec Augusta II283. Nie czekaj¹c na decyzje wspó³braci, na pocz¹tku li-stopada Leszczyñski na czele 200 konnego oddzia³u wkroczy³ do Poznania, przej¹³klucze do miasta i zamkn¹³ bramy, deklaruj¹c broniæ miasta przed Sasami284. Okazja potemu nada¿y³a siê ju¿ wkrótce – starosta generalny wyda³ rozkaz swojej chor¹gwi doataku na zbli¿aj¹ce siê do Poznania oddzia³y saskie, zabijaj¹c kilkudziesiêciu ludzi285.

Zanim dosz³o do ponownych obrad z limity w Œrodzie na pocz¹tku 1703 r., przedsta-wicieli obu województw zabrak³o podczas walnej rady w Toruniu, która rozpoczê³a siêzgodnie z wol¹ Augusta II 27 listopada. Pojawi³a siê tam tylko czêœæ Wielkopolan, daw-nych sygnatariuszy konfederacji ostrowieckiej, z jej marsza³kiem D¹mbskim starost¹inowroc³awskim na czele286. Król podj¹³ w Toruniu brzemienn¹ w skutki decyzjê o roz-lokowaniu 6 pu³ków jazdy i 6 pu³ków piechoty, razem ponad 8 tys. ¿o³nierzy na le¿e zi-mowe w Wielkopolsce, m.in. w dobrach koœcielnych biskupstwa poznañskiego i arcybi-skupstwa gnieŸnieñskiego. Wywo³a³o to ostr¹ reakcjê czêœci szlachty wielkopolskiej,która tak jak Rafa³ Leszczyñski czy Maciej Gembicki starosta nakielski stawili zbrojnyopór nadu¿yciom, urazi³o równie¿ dotkliwie samego prymasa, który rozpocz¹³ w War-szawie kroki jawnie ju¿ uderzaj¹ce w kompetencje monarsze287. Dzia³ania wojsk saskichspowodowa³y równie¿ wielkie oburzenie biskupa poznañskiego Miko³aja Œwiêcickiego,wczeœniejszego zwolennika walki ze Szwedami, który wys³a³ emocjonalny list do sejmi-ku województw poznañskiego i kaliskiego. Informowa³ o dzia³aniach „heretyckiegokomisariatu” skierowanych przeciw Koœcio³owi oraz udaniu siê do prymasa, w celunaradzenia siê nad œrodkami obrony ojczyzny – mia³ mu towarzyszyæ sam starosta ge-neralny288.


181

283 List R. Leszczyñskiego podskarbiego w. kor., starosty generalnego Wielkopolski do sejmiku –[28 X 1702] (AS, s. 296-297). Datê uda³o siê uzupe³niæ za K. Jarochowskim (K. Jarochowski, Dzieje pa-nowania od wst¹pienia Karola XII, s. 152). Zob. te¿ Epistolae historico-familiares, t. III, s. 282-283 – tamrównie¿ data 28 X.

284 List do podkanclerzego lit. S.A. Szczuki – z Ujazdu, 9 XI 1702 (AGAD, APP 162 t. 2,s. 267-270): „[...] Z Poznania przychodzi wiadomoœæ, ¿e tam stan¹³ jm. pan podskarbi w. kor. primisdiebus novembris we 200 koni, klucze od magistratu odebra³, bramy zamkn¹³, deklarowa³ siê resiste-re ludziom saskim etiam usquae .... ju¿ wszczê³y siê zaci¹gi, ju¿ marsza³ka confoederationis obieraæchc¹, obstringendo se iuramento pro fide orthodoxa catholica, pro legibus et libertatibus, odia maxi-me repraesentando na Sasów, którzy wielkiemi porcyjami dla wojsk swoich dobra tamteczne uci¹¿yli.Pos³ali do ichm. panów hetmanów, aby ten dyspartyment, któremu p³ac¹, jak najprêdzej do nich or-dynowali, inaczej p³aciæ im nie bêd¹, lecz za ten ¿o³d nowe chor¹gwie zaci¹gn¹”.

285 K. Jarochowski, Dzieje panowania od wst¹pienia Karola XII, s. 152; W. Dworzaczek, LeszczyñskiRafa³, PSB, t. XVII, Wroc³aw 1972, s. 141.

286 K. Jarochowski, Dzieje panowania od wst¹pienia Karola XII, s. 166-167.287 Tam¿e, s. 194-195.288 List M. Œwiêcickiego biskupa poznañskiego do sejmiku – b.d. i m., prawdopodobnie koniec

grudnia lub pocz¹tek stycznia 1703 r.; biskup informowa³ w liœcie o ekstorsjach saskich poczynionych„przy nowonarodzonym Chrystusie Panu” (AS, s. 305-306).

Zgromadzenie sejmikowe z limity w dniu 8 stycznia 1703 r. musia³o byæ nadzwyczajburzliwe. Maciej Radomicki wojewoda kaliski w swoim liœcie do podkanclerzego JanaSzembeka donosi³, ¿e bêd¹cy w mniejszoœci stronnicy króla z trudem tylko hamowalirosn¹cych w si³ê przeciwników289. W laudum zapisano skargê na bezprawne, wrêczœwiêtokradcze dzia³ania wojsk saskich rozlokowanych w Wielkopolsce (wspomnianoo zbezczeszczeniu œwi¹tyñ, wiêzieniu szlachty, rabunkach) domagaj¹c siê ich wycofa-nia – zwolennicy króla po wielu wysi³kach wymogli wykreœlenie z projektu laudumapelu o wycofanie Sasów za granicê. Upraszano równie¿ króla o zwo³anie sejmu nad-zwyczajnego oraz limitowano obrady do dnia 5 lutego. W celu przedstawienia postu-latów sejmikowych ze Œrody wys³ano do rezyduj¹cego w Toruniu króla specjalne po-selstwo, w którego sk³ad weszli Andrzej Mycielski chor¹¿y poznañski i WojciechGruszczyñski290. Marsza³ek sejmiku Adam ¯ychliñski na zlecenie wspó³braci wys³a³równie¿ listy do prymasa i biskupa poznañskiego. Prymasa uprasza³ o dalsze pracezmierzaj¹ce do uspokojenia ojczyzny291, biskupowi poznañskiemu dziêkowa³ za na-des³any list oraz informowa³ o podjêtych w Œrodzie krokach i zaprasza³ na kolejne zgro-madzenie292.

Niestety, treœæ instrukcji, jak¹ dano pos³om do króla, nie zachowa³a siê, znamy jed-nak tekst odpowiedzi udzielonej na ni¹ 27 stycznia w Toruniu. W³adca dziêkowa³ za go-towoœæ obrony swojego majestatu i Rzeczypospolitej, wskazuj¹c, ¿e obecny stan ojczy-zny spowodowany jest przez wewnêtrzn¹ z³oœæ, brak jednoœci i zwodnicze dzia³aniawroga. Na postulaty wielkopolskie odpowiedzia³ doœæ przychylnie – decyzjê o zwo³aniusejmu odk³ada³ do czasu maj¹cych zostaæ zwo³anych ju¿ pod koniec grudnia sejmikównadzwyczajnych w ca³ej Rzeczypospolitej, deklarowa³ wycofanie wojsk saskich z Wiel-kopolski oraz wydawa³ rozkazy zakazuj¹ce dalszych egzakcji, obiecywa³ wynagrodziæwojskom koronnym wybran¹ przez Sasów hibernê, prosi³ o przekazanie dowodów prze-stêpstw, jakich dopuœcili siê sascy dowódcy, jednoczeœnie wyznaczy³ dwóch Wielkopo-lan (Bogus³awa Unruga starostê obornickiego i Macieja Zbijewskiego) do rozpatrywa-nia skarg. Na koniec zapewni³, ¿e winni zbezczeszczenia œwi¹tyñ i obrazów MatkiBoskiej zostan¹ surowo ukarani293.

Sejmik zgromadzony z limity w dniu 5 lutego trwa³ a¿ cztery dni i zmierzyæ siê mu-sia³ ze sporym zamieszaniem wewnêtrznym, wywo³anym niew¹tpliwie przez œmieræ sta-rosty generalnego Wielkopolski Rafa³a Leszczyñskiego. Zmar³ on 31 stycznia w Oleœni-cy, w drodze do Wroc³awia, gdzie uda³ siê z rodowych w³oœci na pograniczu w celuratowania pogarszaj¹cego siê zdrowia294.

182

289 List M. Radomickiego wojewody kaliskiego do J. Szembeka podkanclerzego kor. – ¯erków,14 I 1703 (AS, s. 308-309). W liœcie tym zawarta jest informacja, ¿e Radomicki relacjonowa³ przebiegsejmiku równie¿ w liœcie do wojewody malborskiego J.J. Przebendowskiego.

290 Laudum z 8 I 1703 (AS, s. 306-307).291 List sejmiku do prymasa M. Radziejowskiego – Œroda, 8 I 1703 (AS, s. 307-308).292 List sejmiku do M. Œwiêcickiego biskupa poznañskiego – Œroda, 8 I 1703 (AS, s. 308).293 OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo z sejmiku – Toruñ, 27 I 1703 (AS, s. 309-311).294 K. Jarochowski, Dzieje panowania od wst¹pienia Karola XII, s. 197; W. Dworzaczek, Leszczyñski

Rafa³, s. 141.

Dziêki obszernej relacji z obrad sejmiku sporo wiemy na temat ich przebiegu. Roz-poczêto od czytania nades³anych listów, od prymasa295 i wojewody poznañskiego, któryinformowa³ o œmierci ojca296. Wys³uchano równie¿ poselstwa od sejmiku ³êczyckiego, in-formuj¹cego o krokach podjêtych przez województwa ³êczyckie i sieradzkie, którezwo³a³y ju¿ pospolite ruszenie. Pod wra¿eniem tych informacji debatowano nad zasad-noœci¹ podjêcia podobnych dzia³añ. Przeciwnicy wskazywali, ¿e mog³oby to wrêcz zwa-biæ Szwedów do Wielkopolski. Postanowiono prosiæ króla o wici, tymczasem deklaruj¹cobronê w³asnych województw. Piotr Jakub Bronisz starosta pyzdrski zabra³ g³os, argu-mentuj¹c za koniecznoœci¹ odciêcia siê od wszystkich wczeœniejszych aktów, tak konfe-deracji ostrowieckiej i kolskiej, jak i uchwa³ rady toruñskiej, co mocno poruszy³o zwo-lenników króla. Sytuacjê uspokoi³ dopiero kasztelanic p³ocki Jan Gembicki, wskazuj¹c,¿e do decydowania we wszystkich sprawach uprawniony jest jedynie sejm.

Drugiego dnia obrad do ko³a dotar³ list Macieja Gembickiego, który prosi³ o wsta-wiennictwo sejmiku w sprawie utrzymania go przy starostwie nakielskim w sporze z Ra-domickimi. Postanowiono zapisaæ odnoœny punkt w instrukcji pos³om do króla. Nastêp-nie wyst¹pi³ Jan Jakub Potulicki starosta borzechowski, który zaproponowa³, powo³uj¹csiê na przyk³ad rokoszu lwowskiego za panowania Zygmunta I Starego, aby koñcz¹cwszelkie spory szlachta przysiêg³a w obronie dobra pospolitego oraz wiernoœci w³adcy,podczas gdy w³adca przysiêgnie przywrócenie i zachowanie praw kardynalnych. Ko³owstêpnie przyjê³o ten postulat, jednak jego zastosowanie od³o¿ono do czasu zebraniako³a generalnego pospolitego ruszenia.

Dyskusje nad t¹ propozycj¹ trwa³y jednak równie¿ trzeciego dnia, doprowadzaj¹c dopunktu krytycznego i próby si³ zwolenników króla i prymasa. Zdecydowana postawawojewody kaliskiego Macieja Radomickiego (od 8 lutego nowego starosty generalnego)doprowadzi³a do roz³amu w kole. Radomicki wezwa³ wszystkich stoj¹cych na stra¿y ma-jestatu oraz wolnoœci do przejœcia na jedn¹ stronê koœcio³a, gdzie dokonano wyboru no-wego marsza³ka Ludwika Szo³drskiego kasztelanica biechowskiego. Grupa ta liczyæmia³a wiêcej ni¿ trzeci¹ czêœæ zgromadzonych – sk³ada³a siê z senatorów, po³owy urzê-dników i czêœci szlachty. Poselstwa ze strony przeciwnej oraz niepewnoœæ obu kszta³-tuj¹cych siê dopiero stronnictw spowodowa³y, ¿e czwartego dnia uda³o siê za¿egnaæscysjê i po³¹czyæ obrady, co umo¿liwi³o konkluzjê sejmiku297.

We wstêpie przyjêtego zgodnie laudum reasumowano wyraŸnie poprzednie uchwa³y„o obronie wiary œwiêtej katolickiej, majestatu J.K.M. p.n.m. Augusta Wtórego, prawi swobód”, odrzucaj¹c jednoczeœnie wszelkie projekty detronizacji. Postanowiono wy-prawiæ pos³ów do króla – zostali nimi Micha³ Kazimierz Raczyñski podsêdek poznañski


183

295 List prymasa M. Radziejowskiego do sejmiku – Warszawa, 28 I 1703 (AS, s. 311). List ten by³odpowiedzi¹ na wczeœniejsze pismo od sejmiku.

296 List S. Leszczyñskiego wojewody poznañskiego – Baszków, 4 II 1703 (AS, s. 312).297 Obszerna relacja z sejmiku znajduje siê w Bibliotece Czartoryskich (Bibl. Czart., rkp. 526 IV,

s. 119-120) – zosta³a omy³kowo pominiêta w edycji Akt sejmikowych. Zamieszczono j¹ w Aneksie X doniniejszej ksi¹¿ki. Informacja o sejmiku równie¿ w wiadomoœciach z Torunia, 12 II 1703 (AS, s. 316).J. Porazinski b³êdnie identyfikowa³ ten sejmik jako zgromadzenie genera³u wielkopolskiego (Opozy-cja wielkopolska, s. 105).

i niedosz³y marsza³ak rozdwojonego sejmiku Ludwik Szo³drski298. Nakazano im upra-szaæ o wydanie wici na pospolite ruszenie, które da³oby mo¿liwoœæ decydowania o obro-nie przez ca³¹, zgromadzon¹ w jednym miejscu Rzeczpospolit¹. Do czasu wydaniauniwersa³ów szlachta wielkopolska zobowi¹za³a siê samodzielnie wystêpowaæ przeciwwszelkim agresorom. Pos³owie mieli równie¿ prosiæ o wynagrodzenie szkód poczynio-nych przez wojska saskie, a tak¿e, co jest dowodem porozumienia stron, wstawiæ siê zaMaciejem Gembickim, aby król raczy³ zachowaæ go przy starostwie nakielskim, nada-nym równie¿ Aleksandrowi A. Radomickiemu, który odst¹pi³ je Andrzejowi D¹mbskie-mu299. Sejmik zapisa³ w laudum proœbê do hetmanów i wojsk koronnych, któr¹ mianoim donieœæ w specjalnym liœcie, aby podjêli walkê z oddzia³ami szwedzkimi. Wobecœmierci starosty generalnego sejmik apelowa³ do jego nastêpcy, aby podj¹³ dzia³aniaw kierunku zabezpieczenia województw oraz rych³ego otwarcia s¹dów i kancelariigrodzkich. Postanowiono równie¿ wys³aæ poselstwo do prymasa. Pos³ami zostali JanGembicki kasztelanic p³ocki300 i Adam Chociszewski, którzy zapewniaj¹c o szacunkui ¿yczliwoœci, upraszaæ mieli Micha³a Radziejowskiego o po³¹czenie swojej rady z rad¹królewsk¹301. By³ to wyraŸny sprzeciw wobec inicjatywy prymasa, o której ten informo-wa³ sejmik w swoim liœcie z 28 stycznia – chodzi³o o zwo³an¹ na 15 lutego radê senatuprzy boku prymasa w Warszawie302. Obrady sejmiku zosta³y definitywnie zakoñczone,bez limitacji, z uwagi na zbli¿aj¹cy siê termin zwo³anego przez Augusta II sejmiku nad-zwyczajnego w dniu 27 lutego303. Doœæ entuzjastycznie donosi³ o zakoñczonych obra-dach królowi w swym liœcie kasztelan bydgoski Micha³ Dzia³yñski304.

184

298 Tekst instrukcji danej pos³om do Augusta II nie zachowa³ siê, o jej zawartoœci dowiadujemysiê z laudum (AS, s. 313).

299 M. Gembicki nieco wczeœniej otwarcie wyst¹pi³ przeciw królowi, na czele swoich ¿o³nierzy za-bijaj¹c w Poznaniu kilku oficerów saskich (K. Jarochowski, Dzieje panowania od wst¹pienia KarolaXII, s. 195). Ju¿ 5 II 1702 kancelaria wyda³a przywilej na starostwo nakielskie po œmierci MarcinaSmoguleckiego dla A.A. Radomickiego, uniewa¿niaj¹c jednoczeœnie wczeœniejsz¹ cesjê, dokonan¹ za¿ycia Smoguleckiego na rzecz M. Gembickiego kasztelanica p³ockiego – Warszawa, 5 II 1702 (AP Po-znañ, Gr. Wa³cz 66, k. 93-93v). Wola królewska okaza³a siê niewzruszona – kancelaria wyda³a specjal-ny uniwersa³, nakazuj¹cy uznawaæ za starostê D¹mbskiego, a nie Gembickiego (Urzêdnicy wielkopol-scy, s. 110-111).

300 K. Jarochowski b³êdnie poda³, ¿e jednym z pos³ów zosta³ „Niszczycki kasztelanic p³ocki” (K.Jarochowski, Dzieje panowania od wst¹pienia Karola XII, t. II, s. 215).

301 Instrukcja dana pos³om sejmiku do prymasa M. Radziejowskiego – Œroda, 5 II 1703 (AS, s.315).

302 OdpowiedŸ prymasa M. Radziejowskiego na list sejmiku – Warszawa, 28 I 1703 (AS, s. 311).303 Uniwersa³ Augusta II zwo³uj¹cy sejmik – Toruñ, 20 XII 1702 (AS, s. 321-322). J. Porazinski

(Sejm lubelski 1703 r. i jego miejsce w konfliktach wewnêtrznych na pocz¹tku XVIII w., Warszawa 1988, s.39; Epiphania Poloniae, s. 22) mylnie zinterpretowa³ ten uniwersa³, jako zwo³uj¹cy sejm do Opatowa.W rzeczywistoœci by³ to uniwersa³ zwo³uj¹cy sejmiki nadzwyczajne. Autor zapewnie korzysta³ z odpi-su uniwersa³u skierowanego na sejmik sandomierski w Opatowie.

304 List Micha³a Dzia³yñskiego kasztelana bydgoskiego do Augusta II – Niechanów, 9 II 1703(Bibl. Czart., rkp. 447 IV, s. 77-78): „Uspokoi³a mortalitatis alea na sejmikach wielkopolskich quidquid emanabit adversi, ju¿ siê teraz aestuantia clientum vota ad defendendam cum Maiestate

Poselstwo wielkopolskie dotar³o przed oblicze króla w Malborku, gdzie w dniu 21 lub22 lutego pose³ Micha³ Raczyñski305, w gor¹cej mowie informowa³ o pora¿ce jego wrogóww Wielkopolsce, o wyraŸnym opowiedzeniu siê przy majestacie królewskim w obronieRzeczypospolitej przeciw Szwedom. Pose³ przeprasza³ równie¿ króla za z³e wra¿enie, ja-kie w minionym roku sprawi³a „opóŸniona kampania”, zakoñczona niefortunnie spóŸ-nieniem pod Sandomierz. OdpowiedŸ na poselstwo wydana zosta³a przez kancelariê ko-ronn¹ 24 lutego, a wiêc na krótko przed rozpoczynaj¹c¹ siê 27 lutego rad¹ senatu306 – króldziêkowa³ za animusz województw poznañskiego i kaliskiego, obiecuj¹c rych³e wydanieuniwersa³ów wici, po zasiêgniêciu opinii zbli¿aj¹cych siê sejmików. Jeszcze raz zobo-wi¹za³ siê do wynagrodzenia wszelkich poczynionych przez wojska auksyliarne szkód.W kwestii starostwa nakielskiego król odes³a³ spór do w³aœciwych s¹dów, wypieraj¹c siêsk³adania podpisu pod przywilejem ze szkod¹ dla prawowitego posiadacza307.

Pos³owie sejmikowi dotarli równie¿ do prymasa, podczas koñcz¹cego siê fiaskiemzwo³anego przezeñ zgromadzenia senatorów. W dniu 21 lutego prymas odpowiedzia³


185

umówi³y, libertatem praecones futurorum. Ichm. panów pos³ów do W.K.M. sejmik teraŸniejszywys³a³, prosz¹c o prêdkie wydanie wici jednych za dwoje, abyœmy mogli przy dostojeñstwie W.K.M.p.n.m. stawaj¹c, wsiad³szy na koñ opponere Martem Marti et ex hospite powitaæ hostem. Non defuitna mojej ku Majestatowi W.K.M. ¿arliwoœci, et pro 22 praesentis do Radziejowa zjadê, abym móg³pari voto województwa te do nale¿ytej W.K.M. p.nm. Majestatu przywieœæ obrony. [...]”. Kasztelanobiecywa³ równie¿ stawiæ siê na waln¹ radê w Malborku.

305 Inofromacja o przyjêciu pos³ów wielkopolskich w wiadomoœciach z Malborka, z 28 II 1703 (APToruñ, Akta m. Torunia, Gazety polskie 2, k. 2). K. Jarochowski b³êdnie zidentyfikowa³ to poselstwojako poselstwo z genera³u wielkopolskiego, kieruj¹c siê drukiem w Epistolae Za³uskiego (K. Jaro-chowski, Dzieje panowania od wst¹pienia Karola XII, s. 229-230; Epistolae historico-familiares, t. III,s. 410) wczeœniej (s. 214-215) poprawnie ustalaj¹c wybór Raczyñskiego i Szo³drskiego jako pos³ów sej-miku województw poznañskiego i kaliskiego, rozpoczêtego 5 II. Druk w wydawnictwie Za³uskiegooparty zosta³ zapewne na odpisie, który by³ kopi¹ tego, który znajduje siê dziœ w AGAD, w APP, podsygnatur¹ 55 – nosi tytu³: „Mowa jm. pana Raczyñskiego podsêdka poznañskiego pos³a [do] J.K.M.z genera³u wielgopolskiego, miana w Malborku die 22 februarii 1703”. Zachowa³y siê jeszcze dwa od-pisy tej mowy – jeden bez daty (w BUW, rkp. 83, k. 47v), drugi, w Bibliotece Kórnickiej, nosz¹cy datê21 II (Bibl. Kórn., rkp. 394, k. 308v). Pomy³kê Jarochowskiego powtórzy³ J. Porazinski, tworz¹c przyokazji nieistniej¹ce zgromadzenie sejmiku generalnego Wielkopolski, odbyte jakoby 9 I (EpiphaniaPoloniae, s. 23). W tym miejscu wypada zaznaczyæ, ¿e w tekœcie edycji Akt sejmikowych (s. 316) wkrad³siê b³¹d – mowa datowana jest omy³kowo na 15 II, zamiast na 21 lub 22 II. Za póŸniejsz¹ datacj¹ mowypos³a przemawia zachowany orygina³ odpowiedzi na nie, wydanej w kancelarii koronnej 24 II . Wyty-kaj¹c pomy³kê Porazinskiego w recenzji jego ksi¹¿ki J. Burdowicz-Nowicki równie¿ pogubi³ siê,podaj¹c informacje za K. Jarochowskim (J. Burdowicz-Nowicki, W krêgu wa¿kich problemów wci¹¿nieznanej epoki, PH, 93 (2002), z. 1, s. 105-106).

306 M. Markiewicz, Rady senatorskie Augusta II, s. 101.307 OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo z sejmiku – Malbork, 24 II 1703 (AS, s. 320). OdpowiedŸ wy-

dan¹ w kancelarii kontrasygnowa³ ksi¹dz Konstanty Szaniawski scholastyk wileñski, regent kor. Kwe-stia zwo³ania pospolitego ruszenia poruszana by³a tak¿e podczas rady senatu 27 II, król pyta³, czy wydaæuniwersa³y tylko do woj. poznañskiego i kaliskiego oraz sieradzkiego, które o to wnioskowa³y, czy dlaca³ego pañstwa. W konkluzji rady zapisano jednak, aby najpierw zasiêgn¹æ opinii wszystkich sejmików(Wiadomoœci z Malborka, z 28 II 1703 – AP Toruñ, Akta m. Torunia, Gazety polskie 2, k. 2).

pos³om, t³umacz¹c swoje dzia³ania brakiem efektów wczeœniejszej rady senatu przykrólu w Toruniu oraz chêci¹ doprowadzenia do pokoju. Zobowi¹za³ siê przes³aæ nasejmiki nadzwyczajne kopiê listu króla szwedzkiego, w którym ten domaga³ siê zgroma-dzenia Rzeczypospolitej na niezale¿nym gruncie, z dala od króla, deklaruj¹c chêæ ne-gocjacji pokojowych tylko w takiej sytuacji. Prymas t³umaczy³ równie¿ niemo¿noœæpo³¹czenia swych dzia³añ z królem, niechêci¹ z jak¹ siê spotyka³ od d³u¿zego czasu,a wrêcz z celowym unikaniem spotkania308. W osobnym liœcie, skierowanym na sejmikido wszystkich województw prymas poinformowa³ o limicie rady z 15 lutego na dzieñ27 marca, gdzie oprócz senatorów wzywa³ równie¿ pos³ów sejmikowych, wys³anych try-bem sejmowym, dla rozpatrzenia propozycji króla Szwecji309.

Przypadaj¹cy zgodnie z wol¹ króla w dniu 27 lutego sejmik nadzwyczajny, który mia³siê wypowiedzieæ w sprawie ewentualnego zwo³ania sejmu oraz obmyœlenia sposobówobrony pañstwa, zosta³ w Œrodzie zerwany. Aleksander Andrzej Radomicki kasztelankaliski, jako jedyny z obecnych senatorów zagai³ sejmik, który nie bacz¹c na obecnoœæprzewa¿aj¹cej liczby przeciwników, zerwa³ W³adys³aw Poniñski podkoniuszy koronny.Podczas narady, jaka odby³a siê przy kasztelanie kaliskim po unicestwieniu obrad, ze-brana szlachta postanowi³a prosiæ króla o ponowny uniwersa³, nakazuj¹c kasztelanowinapisaæ stosowny list310. Proœba ta, na skutek wznowionych dzia³añ wojennych pozosta³ajednak przez pewien czas bez odpowiedzi. Nied³ugo póŸniej, 7 marca Maciej Radomickiwojewoda inowroc³awski i starosta generalny Wielkopolski w zwi¹zku marszem Szwe-dów w kierunku województw poznañskiego i kaliskiego zmuszony zosta³ do wydaniauniwersa³u wzywaj¹cego do gotowoœci niechybnego pospolitego ruszenia. 20 kwietnia,kiedy niebezpieczeñstwo by³o ju¿ bliskie, z braku uniwersa³ów wici wydanych przezkróla, starosta generalny wyda³ uniwersa³ wzywaj¹cy pospolite ruszenie obu woje-wództw pod Œrodê na dzieñ 7 maja311. W miêdzyczasie, miêdzy 16 marca a 3 maja odby³asiê w Malborku kolejna walna rada, która doprowadzi³a do konsolidacji obozu pro-królewskiego312.

Do pospolitego ruszenia w terminie wyznaczonym przez starostê generalnego niedosz³o, poniewa¿ ju¿ 25 kwietnia król, w oparciu o ustalenia walnej rady malborskiej,wyda³ uniwersa³ trzecich wici, zwo³uj¹c jednoczeœnie sejmik nadzwyczajny w Œrodzie nadzieñ 31 maja, dla umówienia porz¹dku i organizacji wyprawy. Czas i miejsce obozugeneralnego król mia³ podaæ w odrêbnych uniwersa³ach, w zwi¹zku ze zmieniaj¹c¹ siê sy-tuacj¹ militarn¹313. Zgromadzenie pomyœlane pierwotnie jako nadzwyczajne, doœæ szybko

186

308 OdpowiedŸ prymasa M. Radziejowskiego na poselstwo z sejmiku – Warszawa, 21 II 1703 (AS,s. 319-320).

309 List prymasa M. Radziejowskiego do województw – Warszawa, 20 II 1703 (AS, s. 317-318).310 List A.A. Radomickiego kasztelana kaliskiego do Augusta II – luty 1703 (AS, s. 326).311 Uniwersa³y M. Radomickiego wojewody inowroc³awskiego, starosty generalnego Wielkopol-

ski – Poznañ, 7 III 1703 (AS, s. 327); Parzynczewo, 20 IV 1703 (AS, s. 327-328).312 J. Porazinski, Malborska rada senatu w 1703 r., ZH, 44 (1979), s. 2, s. 55 i nn.; Ten¿e, Epiphania

Poloniae, s. 25.313 Uniwersa³ Augusta II zwo³uj¹cy sejmik nadzwyczajny wraz z trzecimi wiciami – Malbork,

25 IV 1703 (AS, s. 328-330).

zmieni³o swój charakter na przedsejmowe, w zwi¹zku z kolejnym uniwersa³em królew-skim, wydanym w Elbl¹gu 12 maja. Król informowa³ o fiasku kolejnych rokowañ poko-jowych, wyznaczy³ miejsce obozu generalnego pospolitego ruszenia pod Go³êbiem w wo-jewództwie lubelskim oraz czas zgromadzenia siê na 19 czerwca. Równoczeœnie zwo³a³oczekiwany od dawna sejm do Lublina i sejmiki przedsejmowe na dzieñ 31 maja314.

Do Œrody wys³any zosta³ jako pose³ królewski Antoni Ulatowski315, który przywióz³nadzwyczaj krótk¹ instrukcjê. Opisuj¹c powagê sytuacji, król prosi³ o podjêcie decyzjiw sprawie wyboru sposobów obrony przed szwedzk¹ agresj¹, wskazuj¹c na pospolite ru-szenie, wojsko zaciê¿ne lub sojusze z s¹siadami. Nie wyklucza³ do koñca negocjacji po-kojowych, choæ nie wierzy³ w ich powodzenie. W instrukcji przypomnia³ o koniecznoœciuregulowania zaleg³ej p³acy wojsku koronnemu i litewskiemu, poprawy fatalnego stanuartylerii oraz dokoñczenia walki z powstaniem kozackim na Ukrainie. Inne pilne spra-wy odk³ada³ do spokojniejszych czasów316. Do sejmiku w Œrodzie dotar³y te¿ listy:wspólny od kanclerza i podkanclerzego, którzy prosili o pilne zajêcie siê kwesti¹ wyna-grodzenia dla wojska, postuluj¹c wykorzystanie wszelkich œrodków w obliczu fiaska sta-rañ o zaprowadzenie pokoju317; list od prymasa Radziejowskiego, który t³umacz¹c po-dejmowane przez siebie w Warszawie dzia³ania zmierzaj¹ce do pojednania z królemszwedzkim, w obliczu ich fiaska pok³ada³ nadziejê w zbli¿aj¹cym siê sejmie, mog¹cymprzywróciæ jednoœæ i harmoniê – wytkn¹³ jednak, ¿e zwo³any zosta³ zbyt póŸno318; dosejmiku dotar³ równie¿ list od wojewody podlaskiego Stefana Branickiego, krewnegoSapiehów, który skar¿y³ siê na ogromne szkody poczynione w jego dobrach zarównoprzez wojska szwedzkie, jaki i saskie, prosz¹c o wsparcie319.


187

314 Uniwersa³ Augusta II na sejm i sejmiki – Elbl¹g, 12 V 1703 (AS, s. 330-331). W Aktach sejmiko-wych zosta³ pope³niony b³¹d w odczycie uniwersa³u na sejmik przedsejmowy – w rzeczywistoœci zosta³on zwo³any na dzieñ 31 maja (a nie jak podano, na 3 czerwca).

315 Pos³em królewskim do województw poznañskiego i kaliskiego na ten i kolejny termin sejmikuby³ najpewniej Antoni Ulatowski. Potwierdza to manifestacja pos³a królewskiego Antoniego Ulatow-skiego z³o¿ona w Poznaniu 6 VI 1703 (AS, s. 343). Odnaleziono niewype³niony tekst formularza kre-densu dla pos³a królewskiego (AS, s. 331-332).

316 Instrukcja Augusta II na sejmiki – Elbl¹g, 12 V 1703 (AS, s. 332-333).317 List A.Ch. Za³uskiego kanclerza w. kor. i J. Szembeka podkanclerzego kor. na sejmiki –

Elbl¹g, 17 V 1703 (AS, s. 334-335); Epistolae historico-familiares, t. III, s. 486-487 – tam b³êdnie data12 V, podczas gdy w odnalezionych rêkopisach widnieje data 17 V.

318 W zachowanych kopiach tego listu s¹ du¿e ró¿nice w datacji. Tylko dwa egzemplarze adreso-wane s¹ do województw poznañskiego i kaliskiego – jeden datowany jest na 22 II 1703, drugi jest bezdaty (Rp. 2). Pozosta³e odnalezione egzemplarze listu nie maj¹ pierwszego zdania wstêpnego i nie po-siadaj¹ informacji o adresacie (AGAD, AR VI, II-51a, s. 120-122: „Copia listu ks. jm. kardyna³a pry-masa rozpisanego na sejmiki w Warszawie, die 15 mai 1703”; Bibl. Oss., rkp. 3582 II, k. 70-70v; Bibl.Oss., rkp. 233 II, s. 485-487 – 23 V 1703; Bibl. Czart., rkp. 1676 IV, s. 387-390 – 24 V 1703, Bibl. Czart.,rkp. 530 IV, s. 352-355 – 25 V 1703). S¹ to prawdopodobnie odpisy pierwszej wersji listu, który nie do-tar³ do sejmiku z powodu zerwania obrad, o czym wspomina prymas w pierwszym zdaniu listu adre-sowanego. Poza pierwszym zdaniem teksty listów nie ró¿ni¹ siê. W Epistolae historico-familiares, t. III,s. 491-492 widnieje data 25 V.

319 List S. Branickiego wojewody podlaskiego do sejmiku – Warszawa, 23 V 1703 (AS, s. 337-338).

Sejmik przedsejmowy w pierwszym terminie, pozostawiaj¹c pewne w¹tpliwoœcico do swojej prawomocnoœci – o czym pisa³ wojewoda poznañski w liœcie do kanclerza –zosta³ zerwany. Dokonali tego Adam Œmigielski i W³adys³aw Paw³owski, popleczni-cy prokrólewsko nastawionego starosty generalnego Macieja Radomickiego, przeciw-stawiaj¹c siê wyborowi dwunastu pos³ów wskazanych zgodnie z wol¹ wojewodypoznañ-skiego Stanis³awa Leszczyñskiego i wrogów Augusta II320. Zerwawszy sejmik stronnicykróla postanowili b³yskawicznie zwo³aæ sejmik w powtórnym terminie, wyjednawszynañ uniwersa³ królewski. Liczyli, ¿e w nowym terminie uzyskaj¹ przewagê liczebn¹. Tenpoœpiech wywo³a³ jednak oburzenie w szeregach oponentów. Tak relacjonowa³ je woje-woda poznañski Stanis³aw Leszczyñski w liœcie do W³adys³awa Poniñskiego podkoniu-szego koronnego (autora zerwania sejmiku w koñcu lutego): „Teraz zaœ nie wiem cale coczyniæ, kiedy mi pisz¹ z Poznania, ¿e pro 11 iunii publikowany drugi sejmik. Musia³bardzo r¹czy koñ do Króla jeŸdziæ. Ja na nim nie bêdê, bo nie chcê byæ particeps huiuscriminis, aby co bez braci na nich stanowiæ, poniewa¿ w tak krótkim czasie nie mo¿e byæcongressus województw doskona³y. Ju¿ tego to, daj Bo¿e, gruby ¿art z braci uczyniono,aby ich tylko zbyæ z pierwszego sejmiku, a na drugim, co bêd¹ chcieli, aby postano-wiæ”321. Poœpiech musia³ byæ tak du¿y, ¿e skomentowano go nawet w instrukcji danejpos³om na sejm podczas powtórnego sejmiku, prosz¹c, „aby podobne z kancelaryi ko-ronnych tak nag³e i niespodziewane nie wychodzi³y uniwersa³y”322.

Rzeczywiœcie, nowy uniwersa³ na powtórny sejmik, wystawiony przez kancelariêw Lidzbarku Warmiñskim 5 czerwca, oblatowany zosta³ w grodzie poznañskim ju¿6 czerwca, a wiêc zaledwie 6 dni po zerwaniu poprzedniego, a jeden dzieñ po wystawie-niu. We Wschowie oblaty dokonano 9, a w Nakle dopiero 11 czerwca, co raczej uniemo-¿liwia³o liczniejsze uczestnictwo tamtejszej szlachty323. OpóŸnienie spowodowane by³ojakoby przez kradzie¿ pliku uniwersa³ów z r¹k s³ugi pos³a królewskiego, przez co mu-sia³ on dokonywaæ oblat w innych grodach poprzez ekstrakty, co przeci¹gnê³o ca³y pro-ces324. Pomimo tych perturbacji zgromadzenie w dniu 11 czerwca dosz³o do skutku, po-mimo defetyzmu wojewody poznañskiego i przy sporej liczbie uczestników z jegostronnictwa. Pod lask¹ marsza³kowsk¹ Franciszka Ska³awskiego uchwali³o laudumoraz instrukcjê dla wybranych na sejm lubelski pos³ów325. Niektóre Ÿród³a wspominaj¹

188

320 Epistolae historico-familiares, t. III, s. 502. K. Jarochowski, Dzieje panowania od wst¹pienia KarolaXII, s. 301-302; J. Dygda³a, Radomicki Maciej, s. 726.

321 Informacja o sejmiku w liœcie S. Leszczyñskiego wojewody poznañskiego do W³adys³awa Po-niñskiego podkoniuszego kor. – 7 VI 1703 (AS, s. 338).

322 AS, s. 338.323 Dokument zosta³ oblatowany w Poznaniu przez Tomasza Buszewskiego, s³ugê pos³a królew-

skiego (AS, s. 339).324 Manifestacja Tomasza Buszewskiego s³ugi pos³a królewskiego Antoniego Ulatowskiego – Po-

znañ, 6 VI 1703 (AS, s. 343).325 J. Porazinski, Opozycja wielkopolska, s. 107. W artykule tym autor podawa³ jeszcze b³êdnie, ¿e

instrukcjê uchwalono w Œrodzie dopiero podczas czwartego sejmiku. W swej pracy poœwiêconej sej-mowi 1703 r. (Sejm lubelski 1703 r., s. 53) oraz w ksi¹¿ce Epiphania Poloniae (s. 30) tê pomy³kê ju¿ sko-rygowa³, wskazuj¹c na uchwalenie jej w dniu 11 VI.

nawet o udziale w sejmiku wojsk sapie¿yñskich, wys³anych w tym celu przez KarolaXII. Przeciwko dzie³u tego sejmiku protestowaæ mia³ podobno W³adys³aw Paw³ow-ski326, wed³ug innych manifestacjê unicestwiaj¹c¹ sejmik z³o¿yæ mia³ starosta gnieŸ-nieñski Adam Œmigielski327 – manifestów tych nie odnaleziono.

W laudum postanowiono wyznaczyæ datê limity sejmiku na dzieñ 9 lipca, na którytermin mia³o zgromadziæ siê pospolite ruszenie województw, po otrzymaniu wczeœniej-szego sygna³u od pos³ów sejmowych. Pozosta³e zapisy dotyczy³y jedynie drobnychkwestii lokalnych. Niezbyt obszerna, ale brzemienna w mocne uchwa³y o obliczu anty-królewskim, by³a instrukcja uchwalona dla pos³ów sejmowych. Ju¿ sam sk³ad dwuna-stoosobowej deputacji œwiadczyæ mo¿e o wyraŸnej przewadze zwolenników Leszczyñ-skiego i prymasa328. W pierwszej kolejnoœci domagano siê zawarcia pokoju, bez zgodyjednak na ¿adne ubytki terytorialne pañstwa – w tej materii król mia³ udzieliæ specjal-nej gwarancji. W przypadku, gdyby nadzieje pokoju okaza³y siê p³onne, Wielkopolaniedomagali siê, aby sejm nie podejmowa³ decyzji o wojnie, odk³adaj¹c j¹ do zgromadzeniaca³ej Rzeczypospolitej w obozie generalnym pospolitego ruszenia. Pos³owie mieli wy-móc, aby obecny sejm wyznaczy³ termin kolejnego moc¹ konstytucji, chc¹c siê w tensposób uniezale¿niæ od ³aski króla. Postulowano tak¿e uniewa¿nienie wszystkich rad,które odbywa³y siê od czasu sejmu pacyfikacyjnego, jako nieuprawnionych do decydo-wania o sprawach najwy¿szej wagi, domagano siê tak¿e ich zakazania na przysz³oœæ. Wy-ra¿ano szacunek i poparcie dla g³ównych oponentów króla, jakimi stali siê od pewnegoczasu prymas i biskup poznañski, poparto równie¿ wojewodê podlaskiego Stefana Bra-nickiego, jako poszkodowanego przez wojska saskie. Tak skonstruowana instrukcjawywo³aæ musia³a zdecydowan¹ reakcjê Augusta II i jego stronników. Z Wielkopolskiwys³ano na sejm Adama Œmigielskiego i W³adys³awa Paw³owskiego, którzy mieli prote-stowaæ przeciw prawomocnoœci wyboru pos³ów i instrukcji. W Lublinie skwapliwie sko-rzystano z tego pretekstu i w dniu 20 czerwca, po wys³uchaniu protestu Paw³owskiego,dokonano wyrugowania przedstawicieli województw poznañskiego i kaliskiego, przyca³kowitej niemal biernoœci sejmu. Wyjœcie kilku pos³ów nie zgadzaj¹cych siê na takiepostêpowanie zignorowano329.

Afront ten sta³ siê momentem prze³omowym w sytuacji wewnêtrznej w Wielkopol-sce. Obie strony, dotychczas przynajmniej formalnie zjednoczone, teraz rozpoczê³y re-alizacjê odrêbnych planów politycznych na forum sejmikowym, podobnie jak to mia³omiejsce podczas rokoszu ³owickiego w latach 1697-1698. Sytuacja Rzeczypospolitej by³ajednak zdecydowanie powa¿niejsza – oprócz konfliktu wewnêtrznego na terytoriumpañstwa trwa³a prawdziwa wojna.


189

326 J. Porazinski, Sejm lubelski 1703 r., s. 69-70; J. Dygda³a, Radomicki Maciej, s. 726.327 A. Kraushar, Sprawa Zygmunta Unruga. Epizod historyczny z czasów saskich 1715-1740, Kraków

1890, s. 45.328 J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 31.329 A. Kraushar, Sprawa Zygmunta Unruga, s. 45-46; J. Porazinski, Sejm lubelski 1703 r., s. 69-70.

5. Konflikt wewnêtrzny i dwukrólewie (1703-1709)

Ostateczne rozejœcie siê dróg dwóch obozów politycznych w Wielkopolsce w po³owie1703 r. jest donios³ym faktem w dziejach politycznych tego okresu. Podkreœlono to ju¿wielokrotnie w historiografii. W oparciu o Wielkopolskê rozpoczê³a siê budowa pro-szwedzkiego gmachu Rzeczypospolitej, w nied³ugim czasie skupionego wokó³ nowegow³adcy, Stanis³awa Leszczyñskiego.

Wracaj¹cy z Lublina pos³owie przywieŸli ze sob¹ do obu województw wielkopolskichwieœci, które tylko pog³êbi³y wœciek³oœæ na bezprawne i szkodliwe dzia³ania Augusta II.Swoj¹ agitacjê w imieniu króla Szwecji rozwijali w Wielkopolsce równie¿ Sapiehowie,szczególnie Jan Kazimierz Sapieha starosta bobrujski oraz Stanis³aw Poniatowski330.Zgodnie z wczeœniejsz¹ limit¹, sejmik zebra³ siê w Œrodzie 9 lipca, pod lask¹ poprzed-niego marsza³ka Franciszka Ska³awskiego, przy nik³ym udziale senatorów, jednakw obecnoœci oko³o 400 szlachty331, pomimo tego zosta³ formalnie zerwany przez stronni-ków króla, zapewne pod wodz¹ Macieja Radomickiego332. Obrady toczy³y siê jed-nak nadal, pozosta³a w kole szlachta zawi¹za³a konfederacjê333, a manifesty bêd¹cychw mniejszoœci oponentów zignorowano, podobnie jak w Lublinie zlekcewa¿ono protestypos³ów wielkopolskich. W spisanym wówczas akcie konfederacji czytamy, ¿e uczestnicyzgromadzenia sprzysiêgali siê przy „wierze œwiêtej rzymskiej, katolickiej, œwi¹tnicachPañskich, dostojeñstwie J.K.M. p.n.m. Augusta II (salvo per omnia vinculo pactorumconventorum ex vi iuramenti regii promanente), przy prawach koronnych i W.Ks.L.,swobodach i wolnoœciach krwi¹ antecesorów naszych nabytych, przysiêg¹ i tak wiel¹przywilejów najjaœniejszych królów polskich i teraŸniejszego K.J.M. Augusta II namstwierdzonych, na których najbardziej wolnoœæ nasza ufundowana zostaje, postanawia-my i zwi¹zek ten nasz przysiêg¹ ni¿ej wyra¿on¹ stwierdzamy”334. Na marsza³ka konfede-racji partykularnej wybrano Piotra Jakuba Bronisza starostê pyzdrskiego. Do jego boku

190

330 K. Kantecki, Stanis³aw Poniatowski ojciec Stanis³awa Augusta, t. I, Poznañ 1880, s. 11.331 Spoœród senatorów obecni byli S. Leszczyñski wojewoda poznañski, A. Naramowski kasztelan

œremski oraz J. Morawski kasztelan przemêcki (K. Jarochowski, Dzieje panowania od wst¹pienia KarolaXII, s. 343-344).

332 Radomicki wystosowa³ 11 VII ze swego maj¹tku Parzêczewo uniwersa³, nawo³uj¹cy do jedno-œci i wiernoœci Augustowi II (J. Dygda³a, Radomicki Maciej, s. 726).

333 O fakcie zerwania sejmiku informuj¹ zapisy w samym akcie konfederacji, spisanej w Œrodzie 9VII, jak i manifest M. Radomickiego wojewody inowroc³awskiego, starosty generalnego Wielkopol-ski, spisany w Parzynczewie 11 VII, a wniesiony do grodu poznañskiego w dniu nastêpnym: „ponie-wa¿ congressus nasze albo niezupe³ne, albo te¿ dla ró¿nych dyffidencyi niezgodne” (AS, s. 344,348-349) – starosta wyraŸnie deklarowa³ siê po stronie króla, gotów do walki i staniêcia na czele po-spolitego ruszenia pod jego sztandarami. Faktu formalnego zerwania sejmiku nie odnotowano w do-tychczasowej literaturze przedmiotu, a doœæ dobrze t³umaczy on zmianê marsza³ka. Po zerwaniuobrad Ska³awski przesta³ nim byæ, a zawi¹zane ko³o konfederackie wybra³o P.J. Bronisza.

334 Akt zawi¹zania konfederacji województw poznañskiego i kaliskiego w Œrodzie 9 VII 1703 (AS,s. 344-346). W Epistolae historico-familiares, t. III, s. 517 podano b³êdn¹ datê 6 VII.

mianowano grupê konsyliarzy, uchwalono równie¿ specjalne roty przysiêgi dla mar-sza³ka, konsyliarzy oraz wszystkich skonfederowanych. Zobowi¹zano siê do z³o¿eniapodpisów pod aktem, którego orygina³ mia³ pozostawaæ w rêkach marsza³ka. W zwi¹zkuze spodziewanym terminem sejmiku relacyjnego w dniu 13 sierpnia, podjêto uchwa³êo zbrojnym przybyciu nañ i kontynuowaniu obrad. W ca³ym tekœcie obok formalnychzapewnieñ o wiernoœci królowi i gotowoœci do jego obrony, powtarzano po wielokroæzastrze¿enie, ¿e warunkiem jest dotrzymanie praw Rzeczypospolitej przez w³adcê.Takie sformu³owanie uchwa³ mog³o umo¿liwiæ województwom lawirowanie miêdzywalcz¹cymi monarchami, byæ mo¿e liczono na zachowanie neutralnoœci335. Akt konfe-deracji zosta³ przyjêty tylko w trzech grodach, w Nakle, Wa³czu i Wschowie, w pozo-sta³ych przyjêcie uniemo¿liwi³ zapewne starosta generalny Maciej Radomicki, stosuj¹cmetodê, jak¹ sam kiedyœ krytykowa³ w rêkach dawnego wroga i poprzednika, Rafa³aLeszczyñskiego336.

10 lipca, przed rozjechaniem siê do domów konfederaci postanowili jeszcze wys³aæposelstwo do Augusta II – misjê tê powierzyli Mœcis³awowi Zaleskiemu podczaszemubrzeskiemu-kujawskiemu i Stanis³awowi Morawskiemu. Skar¿¹c siê na knowaniai podstêpne dzia³anie ludzi, którzy rw¹c sejmiki i usuwaj¹c legalnie wybranych pos³ówz sejmu, okazywali zawziêtoœæ przeciw ojczyŸnie, zapewniali króla o swym szacunkui poparciu, domagaj¹c siê jedynie zaprowadzenia pokoju. Choæ ton tej instrukcji for-malnie wydaje siê ³agodny, za g³adkimi sformu³owaniami kry³a siê jadowita treœæ –oskar¿enia przeciwko stronnictwu dworskiemu w Wielkopolsce oraz proœba o coœ, czegokról nie móg³ lub nie chcia³ spe³niæ w ówczesnej sytuacji – pokój ze Szwecj¹337. Pos³ówwyprawiono równie¿ do prymasa (Maciej Gembicki starosta nakielski oraz SebastianBojanowski) i hetmanów koronnych338. Marsza³ek Bronisz napisa³ tak¿e do prymasaw imieniu sejmiku osobny list, informuj¹c go o podjêtych w Œrodzie krokach339. Odpo-wiadaj¹c nañ prymas wspar³ marsza³ka w podjêtym trudzie i dziêkowa³ województwomza konfederacjê w obronie ojczyzny, zawi¹zan¹ wbrew wszystkim tym, którzy zmierzalido jej ruiny. Jednoczeœnie z ostro¿noœci nie zdecydowa³ siê jeszcze na akces do konfede-racji, ani na przejêcie nad ni¹ kontroli340.

W sierpniu sytuacja zaczê³a siê zmieniaæ. 8 sierpnia do obozu szwedzkiego przyby³w imieniu konfederacji wielkopolskiej pose³ Stanis³aw Poniatowski341. Karol XII, abywykorzystaæ powstaj¹cy roz³am miêdzy Augustem II a opozycj¹ w Wielkopolsce, ju¿


191

335 J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 36.336 Skar¿yli siê na to konfederaci w laudum z 13 VIII 1703 (AS, s. 351).337 Instrukcja dana pos³om sejmiku do Augusta II – Œroda, 10 VII 1703. Por. kolejny przypis. Epi-

stolae historico-familiares, t. III, s. 528-529 – tam wersja ³aciñska instrukcji bez daty.338 Instrukcje nie zachowa³y siê, o poselstwach wiemy jednak z laudum kolejnego sejmiku, w dniu

13 VIII 1703 (AS, s. 351). Nazwiska pos³ów do prymasa znamy dziêki jego odpowiedzi na poselstwo(AS, s. 354).

339 Listu do prymasa nie uda³o siê odnaleŸæ, zachowa³a siê jednak odpowiedŸ nañ (AS, s. 349-350).340 List prymasa M. Radziejowskiego do marsza³ka konfederacji P.J. Bronisza starosty pyzdrskie-

go – Warszawa, 1 VIII 1703 (AS, s. 349-350). Zob. J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 36.341 J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 36.

w czerwcu wys³a³ tam czêœæ swych oddzia³ów pod dowództwem gen. Karola Gustawa Re-hnskiölda342. Oko³o 12 sierpnia donoszono, ¿e obóz szwedzki mia³ ruszyæ spod ¯erkowa(który jako nale¿¹cy do Radomickiego najpierw z³upili) w kierunku Kalisza, aby obser-wowaæ wydarzenia podczas zbli¿aj¹cego siê zgromadzenia konfederackiego w Œrodzie,przypadaj¹cego na 13 sierpnia343. Obecnoœæ Szwedów w sposób oczywisty utrudnia³a lubca³kiem uniemo¿liwia³a swobodê dzia³añ zwolenników Augusta II w województwach –wspomina³ o tym w liœcie do podkanclerzego Jana Szembeka sam Maciej Radomicki344.

Wbrew oczekiwaniom, król zwo³a³ sejmiki relacyjne dopiero na 16 sierpnia, konfe-deraci zebrali siê jednak trzy dni wczeœniej, w wyznaczonym przez siebie terminie.Zwo³ane na ten dzieñ zbrojne zgromadzenie nie spe³ni³o oczekiwañ, nie powrócilirównie¿ rozes³ani pos³owie. W zwi¹zku z tym postanowiono limitowaæ obrady do27 sierpnia, wybrano 10 rotmistrzów chor¹gwi pospolitego ruszenia (wœród nich by³m.in. Jan Kazimierz Sapieha starosta bobrujski). Marsza³ek Bronisz, stoj¹cy na czelejednej z chor¹gwi, jako przywódca konfederacji, zosta³ mianowany pu³kownikiem.Dowódcy mieli pozostaæ w Œrodzie z podniesionymi chor¹gwiami, pod które skupiaæ siêmia³a ca³a szlachta. O podjêtych decyzjach i dacie zbrojnego zgromadzenia mia³ infor-mowaæ marsza³ek w specjalnych uniwersa³ach345. Zobowi¹zano go równie¿ do szerokie-go informowania s¹siednich województw oraz do podejmowania, za rad¹ senatorówi konsyliarzy, niezbêdnych decyzji w imieniu sejmiku, co zgromadzeni z góry akcepto-wali, pod doœæ szerokim warunkiem dzia³añ „w obronie wolnoœci”346. Prawdopodobniewówczas wys³ano równie¿ pos³ów do obozu szwedzkiego – w po³owie sierpnia dotar³ tamMaciej Gembicki347.

Jak mo¿na by³o ³atwo przewidzieæ, w obliczu przewagi szwedzkiej zwo³any moc¹uniwersa³u królewskiego348 sejmik relacyjny w Œrodzie 16 sierpnia nie doszed³ do skut-ku – byæ mo¿e z powodu zbyt póŸnego dostarczenia uniwersa³ów, o czym pisa³ w swym

192

342 M. Wagner, Dzia³ania wojenne na ziemiach polskich w drugiej po³owie 1703 roku, [w:] Rzeczpospo-lita w dobie wielkiej wojny pó³nocnej, red. J. Muszyñska, Kielce 2001, s. 52.

343 Informacja o sejmiku oraz ruchach wojsk szwedzkich w wiadomoœciach z Kalisza – 12 VIII1703 (Akta sejmikowe, s. 350). Zob. te¿ K. Jarochowski, Dzieje panowania od wst¹pienia Karola XII,s. 405.

344 List M. Radomickiego wojewody inowroc³awskiego, starosty generalnego Wielkopolski dopodkanclerzego kor. J. Szembeka – 10 VIII 1703 (Bibl. Czart., rkp. 447 IV, s. 31-32): „Tak ju¿ naszewojewództwa invaderit potencja nieprzyjacielska, ¿e zaledwie superest i czas, i miejsce ozwania siê.W.m.m. panu nie chcê immovari his, quae acta sunt in diebus nostris, ale jm. pan starosta gnieŸnieñ-ski [Adam Œmigielski] w.m. panu uberior narrator. [...]”. Radomicki prosi³ równie¿ o przys³anie od-dzia³ów wojskowych.

345 Uniwersa³ marsza³ka P.J. Bronisza informuj¹cy o sejmiku i pospolitym ruszeniu w dniu27 VIII 1703 – Œroda, 13 VIII 1703 (AS, s. 353).

346 Laudum z 13 VIII 1703 (AS, s. 350-351).347 J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 37.348 Uniwersa³ Augusta II na sejmik relacyjny – Bia³y Dwór, 11 VIII 1703 (AS, s. 352). Choæ sejm

zakoñczy³ siê ju¿ 19 VII, sejmiki relacyjne opóŸnione zosta³y przez opiesza³y druk konstytucji sejmo-wych, w których wyznaczano ich terminy (Vol. leg., t. VI, s. 58). Aby wykonanie uchwa³ sejmowych niedozna³o uszczerbku, król wyda³ odrêbne uniwersa³y.

manifeœcie 20 sierpnia starosta generalny349. Rzeczywiœcie, uniwersa³ oblatowano w Na-kle dopiero 25 sierpnia350.

W wyznaczonym moc¹ limity dniu 27 sierpnia, ko³o sejmikowe konfederackie prze-bywa³o na pospolitym ruszeniu w polu pod Œrod¹, w okolicy wsi Nadziejewo, chronioneprzez blisk¹ obecnoœæ korpusu szwedzkiego Rehnskölda, który 24 sierpnia stan¹³ podPyzdrami, aby nazajutrz zaj¹æ Wrzeœniê351. Zapewne pod Œrodê dotar³y do zgromadzo-nej szlachty listy oraz d³ugo oczekiwane odpowiedzi na poselstwa. Prymas, w odpowie-dzi udzielonej 19 sierpnia w Warszawie wychwala³ zalety zawi¹zanej w Œrodzie konfede-racji oraz jej zbawienne skutki dla jednoœci i obrony ojczyzny, wyra¿a³ poparcie, alenadal powstrzymywa³ siê od po³¹czenia z konfederatami, t³umacz¹c to koniecznoœci¹pozostania w Warszawie, by obserwowaæ bieg spraw352. Pos³owie do króla, przyjêciw Bia³ym Dworze w dniach 19-20 sierpnia, otrzymali najpierw ustn¹ odpowiedŸ odkanclerza, biskupa warmiñskiego Andrzeja Chryzostoma Za³uskiego, a póŸniej ofi-cjaln¹ odpowiedŸ królewsk¹. W obu przypominano, ¿e bezpieczeñstwo Rzeczypospoli-tej zale¿y od jednoœci poddanych z panuj¹cym, chwalono konfederacjê jako zawi¹zan¹przy królu (choæ kanclerz doœæ rzeczowo wspomnia³ i o innych interpretacjach jej przy-czyn), t³umaczono niewinnoœæ monarchy w sprawie usuniêcia pos³ów wielkopolskichz sejmu. OdpowiedŸ królewska wskazywa³a równie¿ na koniecznoœæ wykonania konsty-tucji, szczególnie tych dotycz¹cych organizacji i wynagrodzenia wojska, stawiaj¹c to zanieodzowny warunek uzyskania uczciwego pokoju353. Byæ mo¿e wys³ano wówczas kolej-ne poselstwo do króla, nie uda³o siê jednak odnaleŸæ jego dokumentacji354.

Podczas obrad czytany by³y list Kazimierza Jana Sapiehy wojewody wileñskiego,hetmana wielkiego litewskiego, pisany z obozu pod Koninem. Wspominaj¹c wszystkieniesprawiedliwoœci i dramaty, jakie spotka³y jego rodzinê w ostatnich latach, nawi¹-zuj¹c do wieloletniej ju¿ ¿yczliwoœci obu województw, prosi³ o przeciwdzia³anie anty-sapie¿yñskim konstytucjom sejmu lubelskiego355. Do ko³a sejmikowego dotar³o tak¿e


193

349 Manifest M. Radomickiego wojewody inowroc³awskiego, starosty generalnego Wielkopolski –Poznañ, 20 VIII 1703 (AP Poznañ, Gr. Poznañ 838, k. 158).

350 AS, s. 352.351 M. Wagner, Dzia³ania wojenne, s. 52.352 OdpowiedŸ prymasa M. Radziejowskiego na poselstwo z sejmiku – Warszawa, 18 VIII 1703

(AS, s. 354).353 OdpowiedŸ kanclerza kor. A.Ch. Za³uskiego na poselstwo z sejmiku – [Bia³y Dwór], 19 VIII

1703; OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo z sejmiku – Bia³y Dwór, 20 VIII 1703 (AS, s. 355-356). Królnapisa³ równie¿ osobisty list do marsza³ka P.J. Bronisza, prosz¹c go o utrzymanie województw w jed-noœci z reszt¹ Rzeczypospolitej oraz o wykonanie uchwa³ sejmowych (AS, s. 357). Epistolae historico-fa-miliares, t. III, s. 529-530.

354 O poselstwie tym i jego przychylnym przyjêciu dowiadujemy siê jedynie z uniwersa³u mar-sza³ka Bronisza z 25 IX 1703, w którym pisa³ te¿ o wys³aniu kolejnego, czwartego ju¿ poselstwa do Au-gusta II spod Stawiszyna (AS, s. 366).

355 List K.J. Sapiehy wojewody wileñskiego, hetmana w. lit. – obóz pod Koninem, 22 VIII 1703(AS, s. 357-358). Sapiehowie, pomimo danej im szansy, nie skorzystali z warunkowej amnestii i niestawili siê przed królem z wyjaœnieniami w ci¹gu 6 tygodni. Ich ostatecznym ukaraniem mia³ zaj¹æ siênastêpny sejm (J. Porazinski, Sejm lubelski 1703 r., s. 87). Od sierpnia 1703 r. hetman Sapieha znajdo-

poselstwo od wojska litewskiego, pozostaj¹cego pod komend¹ hetmana Sapiehy w obo-zie znajduj¹cym siê ju¿ pod Mi³os³awiem, w osobach Micha³a Antoniewicza starosty bo-linieckiego, chor¹¿ego chor¹gwi pancernej stolnika W.Ks.L. oraz Kazimierza Szczesno-wicza starosty urwanowskiego, towarzysza chor¹gwi pancernej hetmana. Poselstwowypowiadaj¹c siê w imieniu obywateli Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego, skar¿y³o siê nazwiniêcie wojska litewskiego i skasowanie zaleg³ego ¿o³du, prosi³o tak¿e o opiekê sejmi-ku wielkopolskiego w obliczu postanowieñ sejmu lubelskiego, gro¿¹cego karami tym,którzy nie przyst¹pili przed oblicze królewskie w wyznaczonym terminie356.

Pod Nadziejowem nie spisano ¿adnego laudum. Odpowiedziano pos³om wojska li-tewskiego, dziêkuj¹c za wyrazy poparcia i gotowoœæ przy³¹czenia siê do konfederacjiwielkopolskiej, wyra¿ano nadziejê, ¿e bez obaw przyst¹pi ono do rozs¹dzenia swojejsprawy przez ca³¹ Rzeczpospolit¹, zgromadzon¹ w obozie generalnym pospolitego ru-szenia. Wielkopolscy konfederaci informowali równie¿ o planowanym kolejnym zgro-madzeniu pod Stawiszynem w dniu 15 wrzeœnia, prosz¹c o powstrzymanie siê od wybie-rania paletów z dóbr szlachty wielkopolskiej357. Do hetmana Sapiehy ju¿ 27 sierpniawys³ano poselstwo z listem – pos³ami zostali Jan Mierzewski skarbnik kaliski i Miko³ajBardski. Dotarli przed jego oblicze dzieñ póŸniej, w obozie litewskim pod Prusinowem,gdzie otrzymali przychyln¹ odpowiedŸ, z informacj¹ o gotowoœci do po³¹czenia si³358.Zgromadzenie konfederackie „dyskretnie” chronione by³o przez szwedzkie oddzia³ygen. Rehnskiölda przed prokrólewskimi chor¹gwiami litewskimi pod dowództwem het-mana polnego litewskiego Micha³a Wiœniowieckiego359. By³a to wyraŸna kompromitacjazbrojnego wysi³ku pospolitego ruszenia województw.

Zgodnie z prawem, w dniu 10 wrzeœnia przypad³ termin sejmiku deputackiegow Œrodzie, który powinien dokonaæ wyboru 4 deputatów na Trybuna³. Niestety, niemamy o nim ¿adnej wiadomoœci. Byæ mo¿e, zabezpieczeni przez Szwedów konfederacidokonali wyboru, nie ogl¹daj¹c siê na opozycjê. Jest to jednak tylko przypuszczenie. Za-pewne po tej dacie pospolite ruszenie skierowa³o siê w kierunku po³udniowo-wschod-nim, w okolice Kalisza.

15 wrzeœnia, na mocy uchwa³y spod Nadziejowa oraz wydanego wówczas przez mar-sza³ka Bronisza uniwersa³u, ko³o konfederackie znalaz³o siê ju¿ w obozie pod Stawiszy-nem360. Obradowano tam do 24 wrzeœnia, czego dowodz¹ daty wysy³anych listów orazposelstw. W tym czasie, ku wielkiej kompromitacji konfederatów, wojska szwedzkie

194

wa³ siê ze swymi oddzia³ami przy boku szwedzkiego genera³a Karola Gustawa Rehnskiölda (A. Ra-chuba, Sapieha Kazimierz Jan, PSB, t. XXXV, Kraków 1994, s. 44).

356 Instrukcja dana pos³om W.Ks.L. do sejmiku – obóz pod Mi³os³awiem, 24 VIII 1703 (AS,s. 358-359).

357 OdpowiedŸ sejmiku dana pos³om W.Ks.L. – obóz pod Nadziejowem, 30 VIII 1703 (AS,s. 359-360).

358 OdpowiedŸ K.J. Sapiehy wojewody wileñskiego, hetmana w. lit. – obóz pod Prusinowem, 28 IX1703 (AS, s. 361).

359 K. Jarochowski, Dzieje panowania od wst¹pienia Karola XII, s. 405-406.360 Uniwersa³ marsza³ka P.J. Bronisza starosty pyzdrskiego – obóz pod Nadziejowem, 30 VIII

1703 (AS, s. 362).

16 wrzeœnia zajê³y bez walki Poznañ, osadzaj¹c w nim za³ogê pod dowództwem pu³kow-nika Gabriela Liliehöka – ten od razu przyst¹pi³ do akcji wybierania kontrybucji i pale-tów przez rozsy³ane podjazdy, czym dawa³ siê szlachcie we znaki361. Szwedzi pozostan¹w stolicy Wielkopolski a¿ do 1709 r. 22 wrzeœnia marsza³ek wystosowa³ list do prymasa,obok zwyczajowych wyrazów szacunku, okaza³ radoœæ z racji ostatniego manifestu Ka-rola XII, w którym ten dawa³ nadziejê zawarcia pokoju, a dla negocjacji z komisarzamiRzeczypospolitej zbli¿yæ siê mia³ do Uniejowa. Bronisz informowa³ prymasa, ¿e i po-znañsko-kaliskie pospolite ruszenie udaje siê w tym kierunku, dla wsparcia dzia³añ pry-masa i komisarzy362. Tego samego dnia sejmik postanowi³ wys³aæ poselstwo do hetma-nów i wojska koronnego. W tym celu wybrano Józefa Molskiego stolnika kaliskiegoi Adama Chociszewskiego, którzy mieli zapewniæ wojsko i wodzów o d¹¿eniach ko-nfederatów do zapewnienia pokoju dziêki negocjacjom z królem Szwecji, oraz upraszaæo zrozumienie tych dzia³añ, przy jednoczesnym zapewnieniu o gotowoœci do wywi¹za-nia siê ze zobowi¹zañ finansowych spoczywaj¹cych na województwach363. Chciano siêzapewne w ten sposób zabezpieczyæ przed ewentualnymi wrogimi dzia³aniami wojskkoronnych.

Dwa dni póŸniej, 24 wrzeœnia konfederaci podjêli decyzjê o wys³aniu kolejnego po-selstwa do Augusta II, w osobach Zygmunta Unruga staroœcica wa³eckiego i Rafa³a To-mickiego. Pos³owie mieli rozpocz¹æ od podziêkowañ za królewskie starania wzglêdemzaprowadzenia pokoju, poinformowaæ o manifeœcie Karola XII z propozycjami pokojo-wymi oraz podjêtych przez Wielkopolan krokach w celu doprowadzenia do porozumie-nia wespó³ z prymasem i komisarzami. Mieli tak¿e wskazaæ na zagro¿enia p³yn¹ce zrozdwojenia Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego oraz prosiæ króla o wycofanie swoichwojsk z Wielkopolski, poniewa¿ „odbieraj¹ chleb ubogim ludziom” (chodzi³o zapewneo oddzia³y litewskie pod dowództwem Wiœniowieckiego). Ca³oœæ instrukcji koñczy³ojednak uni¿one przypomnienie, ¿e skonfederowano siê przy „dostojeñstwie J.K.M.p.n.m., przy konserwacyjej praw, swobód i wolnoœci ojczystych”364. Spod Stawiszynaposelstwa wys³ano tak¿e do obu stron konfliktu litewskiego oraz do Szwedów – pod To-ruñ pojechali W³adys³aw Czarnkowski oraz Ludwik Gorzeñski365. Listownie natomiast


195

361 Wydany spod Torunia 21 IX uniwersa³ Karola XII, obiecuj¹cy zwrot miasta po wojnie orazpóŸniejsze poselstwo Jerzego Wachschlagera do obozu konfederatów pod Uniejowem by³y niewielk¹pociech¹ za utratê stolicy prowincji (K. Jarochowski, Dzieje panowania od wst¹pienia Karola XII,s. 407-409; Ten¿e, Oblê¿enie miasta Poznania przez Patkula. Epizod kampanii w 1704 r., [w:] Tego¿, Zdo-bywcy i okupanci staropolskiego Poznania, Poznañ 2007, s. 66-68; M. Wagner, Dzia³ania wojenne,s. 52-53). Zob. np. uniwersa³y p³ka Gabriela Liliehooka, dowódcy regimentu pieszego kronoberskiegow sprawie kontrybucji – Poznañ, 6 I i 19 II 1704 (AP Poznañ, Gr. Nak³o 148, k. 174, 180).

362 List P.J. Bronisza starosty pyzdrskiego, marsza³ka konfederacji wielkopolskiej do prymasaM. Radziejowskiego – obóz pod Stawiszynem, 22 IX 1703 (AS, s. 362-363).

363 Instrukcja dana pos³om sejmiku do hetmanów i wojska koronnego – obóz pod Stawiszynem,22 IX 1703 (AS, s. 363-364).

364 Instrukcja dana pos³om sejmiku do Augusta II – obóz pod Stawiszynem, 24 IX 1703 (AS,s. 364-365). Epistolae historico-familiares, t. III, s. 559-560 – tam data 22 IX.

365 J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 37. Z poselstwem wielkopolskim negocjowali wówczas podToruniem Olof Nilsson Hermelin i Benedykt Sapieha.

odezwano siê do komisarzy Rzeczypospolitej wyznaczonych do traktatu przez sejm lu-belski366.

Kolejne obrady mia³y miejsce ju¿ pod Nakwaszynem. 25 wrzeœnia marsza³ek wyda³uniwersa³, szeroko informuj¹c w nim o wys³anych poselstwach i listach, zmierzaj¹cychdo zawarcia traktatu pokojowego ze Szwecj¹. W celu jego poparcia miano udaæ siêw najbli¿szym czasie do Uniejowa, bez okreœlenia czasu zgromadzenia367. Dzieñ póŸniejw kole sejmikowym spisano laudum, w którym aprobowano wszystkie podjête wczeœniejpod Stawiszynem kroki. Zgromadzona szlachta wyrazi³a równie¿ dezaprobatê dla opie-sza³oœci, z jak¹ wielu wspó³braci przybywa³o do obozu, ponaglaj¹c ich do wype³nieniatego obowi¹zku. W tym celu miano przed rozejœciem siê do domów odbyæ podpisy, pod-czas których wszyscy uczestnicy mieli otrzymaæ atestacje marsza³ka368.

Spod Nakwaszyna obóz konfederacki ruszy³ dopiero oko³o po³owy paŸdziernika, po-woli posuwaj¹c siê w kierunku Turska. Liczebnoœæ zgromadzonej szlachty szacowanowówczas na 6 tysiêcy, informuj¹c o planach limitowania zgromadzenia a¿ do wiosny.15 paŸdziernika donoszono ju¿ o pobycie obozu pod Uniejowem369. Z zestawienia itine-rarium wynika, ¿e od po³owy wrzeœnia do koñca paŸdziernika wielkopolscy konfederacimiotali siê niemal w miejscu, nie mog¹c podj¹æ decyzji.

Od po³owy paŸdziernika do obozu zaczê³y sp³ywaæ odpowiedzi na rozes³ane posel-stwa i listy. Hetmani koronni odpowiedzieli pos³om w obozie pod Sobot¹, 3 paŸdzierni-ka 1703 r. Wyra¿ali zaniepokojenie w kwestii rzeczywistych intencji konfederacji wiel-kopolskiej, podkreœlaj¹c koniecznoœæ realizacji jednej linii obrony, opartej o uchwa³ysejmu lubelskiego. Pomimo braku nadziei na powodzenie, ¿yczyli sukcesu w negocja-cjach pokojowych ze Szwecj¹, przypominaj¹c jednoczeœnie o zaleg³ej p³acy wojsku370.Dwa dni póŸniej pos³owie wielkopolscy mieli okazjê stan¹æ przed obliczem Augusta IIw Ujazdowie – mowê wyg³osi³ Zygmunt Unrug. Przedstawi³ królowi nadzieje, jakiedawa³a, przy pomocy Boskiej, propozycja króla Szwecji zawarcia pokoju w zamian za so-jusz. Prosi³ o ³askaw¹ aprobatê podjêtych starañ pokojowych, zapewniaj¹c o powinnejmajestatowi wiernoœci371. 7 paŸdziernika pos³owie otrzymali odpowiedŸ, tym razem ju¿doœæ ostr¹ i nie pozostawiaj¹c¹ z³udzeñ. Król potêpi³ konfederacjê wielkopolsk¹ jakoniszcz¹c¹ jednoœæ pañstwa, która powinna fundowaæ siê na konstytucjach sejmu lubel-skiego. Przypomnia³, ¿e król Szwecji wykorzystuje j¹ do swojej fa³szywej gry, zwodz¹ckomisarzy i Rzeczpospolit¹, niszczy³ maj¹tki przeciwników i wydawa³ bezprawne edyk-ty, a wreszcie oblega³ i spali³ Toruñ, zabijaj¹c wielu niewinnych ludzi. Zdaniem Augu-

196

366 Tekstów tego listu i instrukcji nie uda³o siê odnaleŸæ, wiemy jednak o nich z laudum sejmikuuchwalonego pod Nakwaszynem, które zatwierdza³o te kroki (AS, s. 367), a tak¿e z odpowiedzi na nie(AS, s. 368-374, 381-382).

367 Uniwersa³ P.J. Bronisza starosty pyzdrskiego, marsza³ka konfederacji – obóz pod Nakwaszy-nem, 25 IX 1703 (AS, s. 366-367).

368 Laudum sejmiku spisane w obozie pod Nakwaszynem 26 IX 1703 (AS, s. 367).369 Informacja o ruszeniu obozu konfederackiego w wiadomoœciach z Kalisza – 15 X 1703 (AS,

s. 375, 377).370 OdpowiedŸ hetmanów dana pos³om z sejmiku – obóz pod Sobot¹, 3 X 1703 (AS, s. 368).371 Mowa Z. Unruga staroœcica wa³eckiego do króla – [Ujazdów], 5 X 1703 (AS, s. 369).

sta II jedynym sposobem ratowania pañstwa by³y takie dzia³ania, które bêd¹ wzmacniaæjego si³y, a szkodziæ przeciwnikowi. Wzywa³ konfederatów do powrotu do domów, zanie-chania prywatnych zjazdów oraz kontaktów ze Szwedami, a wreszcie do realizacjiuchwa³ sejmowych372. Nie napawa³a optymizmem równie¿ odpowiedŸ, jak¹ wystosowalina list sejmikowy komisarze wys³ani przez Rzeczpospolit¹ do prowadzenia negocjacjize Szwedami – byli to Stanis³aw Morsztyn wojewoda mazowiecki, Stefan Leszczyñskistarosta ostrzeszowski i Andrzej Jan ¯ydowski chor¹¿y krakowski. Donieœli oni z War-szawy o wykorzystywaniu przez stronê szwedzk¹ konfederacji wielkopolskiej do postpo-nowania wa¿noœci postanowieñ sejmu i opóŸniania traktatu. Jako dowód niejasnej gryszwedzkiej komisarze przekazali kopiê ostatniego listu ministra szwedzkiego hr. KarolaPipera. Na okazywane przez Wielkopolan zaufanie w obietnice Karola XII komisarzeprzypominali wiele niedotrzymanych wczeœniej obietnic i zawiedzionych nadziei373.Tego samego dnia konfederatom udzieli³ pod Toruniem odpowiedzi tak¿e sam królSzwecji, aprobuj¹c wstêpny plan detronizacji Augusta II374.

8 paŸdziernika na poselstwo, odprawione przez pos³ów wys³anych jednoczeœnie dokróla, odpowiedzia³ hetman polny litewski Micha³ Serwacy Wiœniowiecki – t³umaczy³,¿e dzia³ania zbrojne, jakie podejmowa³ niedawno w Wielkopolsce, wymierzone by³ywy³¹cznie przeciwko grasuj¹cym tam oddzia³om wroga, w interesie ojczyzny i króla. Nazg³oszone przez konfederatów zachêty do przywrócenia jednoœci w Wielkim KsiêstwieLitewskim odpowiada³, ¿e nadziejê na to daje jedynie dotrzymanie uchwa³ i powagi sej-mu lubelskiego375. Odezwa³ siê wreszcie i prymas, który poinformowany przez pos³ówobu województw wracaj¹cych od króla o jego nieprzychylnym stanowisku, wyra¿a³ zdzi-wienie z jego niechêci do pokoju, potêpia³ równie¿ negocjacje w sprawie traktatu sojusz-niczego z Rosj¹376. Zachêca³ do poparcia dalszych wysi³ków Karola XII do zaprowadze-nia pokoju, wskazuj¹c jednoczeœnie, ¿e lepszym od Uniejowa miejscem do prowadzenianegocjacji jest Warszawa, gdzie mo¿na liczyæ na wiêksz¹ frekwencjê377. Pozycja prymasaby³a wówczas nie do pozazdroszczenia, zawiedziony w nadziejach negocjacji pokojo-wych, ignorowany by³ ca³kowicie przez przyby³ego do stolicy Augusta II.

PaŸdziernik to nie tylko miesi¹c pora¿ek w aktywnoœci konfederacji wielkopolskiej,ale tak¿e czas, w którym g³owê w Wielkopolsce podnieœli stronnicy Augusta II. Królstraciwszy resztê wiary w mo¿liwoœæ przeci¹gniêcia konfederatów na swoj¹ stronê,wyda³ 20 wrzeœnia uniwersa³, w którym potêpi³ ostatecznie konfederacjê, obna¿aj¹cjej negatywny skutek. Wezwa³ do odbycia zerwanego sejmiku relacyjnego i wcieleniaw ¿ycie konstytucji sejmu, szczególnie tych dotycz¹cych zap³aty wojsku i organizacji


197

372 OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo z sejmiku – Ujazdów, 7 X 1703 (AS, s. 371-373); Epistolaehistorico-familiares, t. III, s. 560-562.

373 OdpowiedŸ komisarzy Rzeczypospolitej do traktatu ze Szwecj¹ – Warszawa, 7 X 1703 (AS,s. 370). J. Staszewski, Leszczyñski Stefan, PSB, t. XVII, Wroc³aw 1972, s. 146.

374 J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 37.375 OdpowiedŸ M.S. Wiœniowieckiego hetmana polnego lit. na poselstwo z sejmiku – Warszawa,

8 X 1703 (AS, s. 373).376 Zosta³ on zawarty dopiero 16 XI 1703 – J. Staszewski, August II Mocny, Wroc³aw 1998, s. 148377 OdpowiedŸ prymasa na list sejmiku – Warszawa, 9 X 1703 (AS, s. 374).

nowych oddzia³ów, nie wyznaczy³ jednak ¿adnego terminu ani miejsca odbycia tegozjazdu, zdaj¹c sobie zapewne sprawê ze zmiennoœci sytuacji378. Inicjatywa w tej mierzespoczê³a w rêkach przywódcy wielkopolskiego stronnictwa prokrólewskiego, starostygeneralnego Macieja Radomickiego.

Byæ mo¿e w³aœnie w oparciu o ten uniwersa³ zwo³a³ on na dzieñ 15 paŸdziernikazjazd do Kalisza379. Pierwszego dnia szlachta obradowa³a w koœciele Kanoników Regu-larnych, z powodu znacznej liczebnoœci nie mog¹c siê pomieœciæ w murach œwi¹tyni. Po-jawi³o siê wiele gwa³townych g³osów, zachêcaj¹cych zapewne do konfrontacji, ale te mi-tygowa³ starosta generalny, wzywaj¹c do jednoœci. Postanowiono zebraæ wszystkie si³yi viritim ruszyæ pod Warszawê, aby po³¹czyæ siê z przebywaj¹cym tam wówczas królem.Kolejnego dnia obrady przeniesiono ju¿ do koœcio³a oo. Bernardynów, gdzie umówionozgromadzenie ko³a generalnego pod wsi¹ Goszczno ko³o Kalisza, sk¹d miano ruszyæ doWarszawy380. Z planów tych jednak nic nie wysz³o.

Do ponownego zgromadzenia stronnictwa prokrólewskiego dosz³o dopiero 12 listo-pada w Koœcianie. Zjazd zwi¹zany by³ ze zbli¿aj¹c¹ siê w Jaworowie waln¹ rad¹381.Wys³ano Hieronima Ko³aczkowskiego podczaszego kaliskiego i Stanis³awa Szo³drskie-go w poselstwie do króla, z proœb¹ o wydanie uniwersa³ów na sejmiki, podczas którychmo¿na by uspokoiæ prywatne scysje oraz o wyjednanie u hetmanów przys³ania posi³kówwojskowych – mieli równie¿ zaznaczyæ, ¿e spokojne miejsce obrad przysz³o znaleŸæz trudnoœci¹382. Ci sami pos³owie mieli stan¹æ przed waln¹ rad¹ w Jaworowie i pro-siæ o wsparcie383. Zgromadzona w Koœcianie szlachta wydelegowa³a równie¿ JanaZakrzewskiego pisarza grodzkiego pyzdrskiego oraz Jakuba Stawiskiego, aby z³o¿ylioficjaln¹ manifestacjê w miejscowym grodzie przeciw wszelkim aktom i dzia³aniomkonfederatów, opowiadaj¹c siê jednoczeœnie przy majestacie królewskim i powadzesejmowej384.

OdpowiedŸ królewska na koœciañsk¹ instrukcjê dana zosta³a dopiero 12 grudnia,nied³ugo przed wyjazdem Augusta II do Saksonii. Dziêkuj¹c za deklaracje wiernoœcii gotowoœæ do obrony ojczyzny król obiecywa³ obj¹æ oba województwa protekcj¹ orazwys³aæ posi³ki wojskowe, jednoczeœnie obiecuj¹c wydanie uniwersa³ów na wci¹¿ niedo-prowadzony do skutku sejmik relacyjny385. Na prze³omie 1703 i 1704 r. nie mog³o byæjednak mowy o spe³nieniu tych obietnic – oddzia³y szwedzkie bez przeszkód przemasze-

198

378 Uniwersa³ Augusta II wzywaj¹cy do odbycia sejmiku relacyjnego – Warszawa, 29 IX 1703 (AS,s. 375-376).

379 J. Dygda³a b³êdnie okreœli³ miejsce zjazdu jako Koœcian – zjazd koœciañski mia³ miejsce dopie-ro w listopadzie) (J. Dygda³a, Radomicki Maciej, s. 726).

380 Informacje o zjeŸdzie zwolenników Augusta II w Kaliszu 15 i 16 X 1703 (AS, s. 377).381 M. Markiewicz, Rady senatorskie, s. 102 – rada w Jaworowie trwa³a od 16 do 24 XI 1703.382 Instrukcja dana pos³om sejmiku do Augusta II – Koœcian, 12 XI 1703 (AS, s. 378-379).383 Instrukcja dana pos³om sejmiku na waln¹ radê jaworowsk¹ – Koœcian, 12 XI 1703 (AS, s. 379).384 Manifestacja stronników Augusta II wniesiona w grodzie koœciañskim 12 XI 1703 (AS,

s. 379-380). Epistolae historico-familiares, t. III, s. 581-582 – tam b³êdnie data 15 XI.385 OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo sejmiku – 12 XII 1703 (AS, s. 380-381). Nie wiadomo nic

o wydaniu obiecanego uniwersa³u na sejmik relacyjny.

rowywa³y przez Wielkopolskê w drodze do Krakowa386. Przez ca³¹ zimê aktywne by³y je-dynie oddzia³y partyzanckie – miêdzy innymi oddzia³ Adama Œmigielskiego starostygnieŸnieñskiego, zwalczaj¹cy podjazdy szwedzkie oraz stronników Karola XII387.

Ko³o konfederackie, przebywaj¹ce wci¹¿ pod Uniejowem, œledzi³o na bie¿¹co biegwydarzeñ. Zgromadzenie 2 listopada odby³o siê przy znacznej frekwencji oraz obecno-œci senatorów: wojewody poznañskiego Stanis³awa Leszczyñskiego, kasztelanów – miê-dzyrzeckiego Jakuba B³eszyñskiego, œremskiego Adama Aleksandra Naramowskiego,przemêckiego Jana Morawskiego i krzywiñskiego Wojciecha Kr¹kowskiego (spodziewa-no siê równie¿ rych³ego przybycia kasztelana gnieŸnieñskiego Adama Gruszczyñskie-go). Wys³uchano niezbyt optymistycznej relacji pos³ów, którzy wrócili od Augusta IIz zaproszeniem do powrotu do domów oraz potêpieniem konfederacji. Czytano równie¿odpowiedŸ od króla szwedzkiego z informacj¹ o wys³aniu nowych komisarzy traktato-wych z Torunia388. 8 listopada postanowiono wys³aæ list do ministra szwedzkiego i doradcykróla Karola hr. Pipera z informacj¹, ¿e pomimo mrozów i wyjazdu czêœci szlachty do do-mów, po d³ugiej, wielomiesiêcznej tu³aczce, wiêkszoœæ konfederatów nadal oczekuje naobiecanych przez króla Szwecji komisarzy, a tak¿e na przybycie prymasa. W negocjacjachtych aktywnie anga¿owa³ siê równie¿ Stanis³aw Poniatowski389. Anonimowy korespon-dent z £owicza relacjonowa³ 14 listopada, ¿e od kilku dni brak by³o informacji spod Unie-jowa. Nie wiedzia³, czy dosz³y do skutku obrady ko³a w dniu 9 listopada, podczas którychmiano podj¹æ rozmowy z komisarzem szwedzkim Jerzym Wachschlagerem, czy te¿ konfe-deraci rozjechali siê do domów. Wiedzia³ jednak o ostatecznym wymówieniu siê prymasaprzed przybyciem do obozu, pod pozorem koniecznoœci pozostania w Warszawie, a tak¿eo akcesie do konfederacji kolejnych województw – Prus Królewskich, p³ockiego, brzeskie-go-kujawskiego, rawskiego, ³êczyckiego, sieradzkiego i ziemi dobrzyñskiej390.

W³aœnie 14 listopada ko³o województw poznañskiego i kaliskiego uchwali³o laudum,w którym poinformowano, ¿e nie dosz³o do negocjacji z przyby³ym w koñcu JerzymWachschlagerem z powodu nieobecnoœci prymasa oraz pos³ów z pozosta³ych woje-wództw, które przyst¹pi³y do zwi¹zku. Doskwieraj¹ce coraz bardziej zimno sk³oni³owreszcie szlachtê do podjêcia decyzji o limicie i powrocie do domów. Zobowi¹zano siêjednak stawiæ we wskazanym przez marsza³ka czasie i miejscu traktatu, upowa¿niaj¹crotmistrzów do podniesienia chor¹gwi. Z uwagi na fakt, ¿e nie wyobra¿ano sobie wci¹¿traktatu bez udzia³u Augusta II, postanowiono jeszcze raz wys³aæ do niego poselstwo,tym razem w osobach Rafa³a Tomickiego i Stefana Walknowskiego. Wyjazd pos³ów uza-le¿niono od wiadomoœci o planowanym traktacie. Instrukcjê mia³ napisaæ sam mar-sza³ek, jednak nakazano mu pamiêtaæ o upomnieniu króla, aby powstrzyma³ siê odwysy³ania poselstw (szczególnie do Rosji) do czasu zwo³ania nowego sejmu. Zaleco-


199

386 K. Jarochowski, Oblê¿enie miasta, s. 68.387 Dzieje Wielkopolski, t. I, s. 700.388 Informacje z obozu konfederackiego pod Uniejowem – 3 XI 1703 (AS, s. 382-383). OdpowiedŸ

Karola XII na poselstwo z sejmiku – obóz pod Toruniem, 17 X 1703 (AS, s. 381-382).389 List sejmiku do ministra Karola hr. Pipera – obóz pod Uniejowem, 8 XI 1703 (AS, s. 383).390 Informacje z obozu konfederackiego – £owicz, 14 XI 1703 (AS, s. 383-384). Zob. A. Burkieto-

wicz, Sejmik sieradzki, s. 92.

no marsza³kowi równie¿ prowadzenie dalszej korespondencji i podtrzymywanie kon-taktu z pozosta³ymi uczestnikami zwi¹zku. Sapiehów mia³ marsza³ek upewniæ o nie-ustaj¹cym poparciu. Aby zabezpieczyæ siê na czas zimowy przed agresj¹ ze stronyprzeciwników, nakazano znosiæ wszystkie oddzia³y pu³kownikom i rotmistrzom konfe-derackim – w razie koniecznoœci marsza³ek mia³ zwo³aæ pospolite ruszenie391. Obózuniejowski zosta³ ostatecznie zwiniêty 21 listopada392.

26 grudnia, zgodnie z wol¹ ko³a sejmikowego wyra¿on¹ w laudum, marsza³ek Bro-nisz obwieœci³ swoimi uniwersa³ami wiadomoœæ o zwo³anej przez prymasa na dzieñ14 stycznia 1704 r. do Warszawy radzie. Wzywa³ wspó³braci do jak najliczniejszegoudzia³u393. Wiadomoœæ o traktacie otrzyma³ od prymasa, który w grudniu ostateczniepodj¹³ zdecydowane kroki, zg³aszaj¹c gotowoœæ przyst¹pienia do konfederacji i detroni-zacji Augusta II. Poinformowa³ te¿ Szwedów o gotowoœci wojska koronnego i hetmanówdo przejœcia na ich stronê w zamian za zaleg³y ¿o³d394.

W wyznaczonym terminie konfederaci zaczêli powoli zje¿d¿aæ siê do Warszawy –14 stycznia, w oczekiwaniu na liczniejsze zgromadzenie limitowano obrady395. Marsza-³ek Bronisz zacz¹³ obok prymasa wyrastaæ na coraz wa¿niejsz¹ postaæ. Korespondowa³z nim minister szwedzki Karol Piper396, podskarbi Jan Jerzy Przebendowski – t³umacz¹csiê, ¿e nie bra³ udzia³u w wysy³aniu niefortunnego poselstwa do Moskwy397, hetman po-lny Adam Miko³aj Sieniawski398 czy nawet Maciej Radomicki starosta generalny Wiel-kopolski399.

Atmosfery panuj¹cej wœród zgromadzonych w Warszawie przedstawicieli Wielko-polski nie poprawia³y docieraj¹ce informacje o postêpowaniu szwedzkich jednostekw województwach poznañskim i kaliskim – dyskutowano o tym podczas narady w dniu24 stycznia400. Dopiero 30 stycznia frekwencja w Warszawie, choæ nadal nik³a, by³a na

200

391 Laudum sejmiku w obozie pod Uniejowem – 14 XI 1703 (AS, s. 384-385). Epistolae historico-fa-miliares, t. III, s. 579-580.

392 Informacja o likwidacji obozu pod Uniejowem w wiadomoœciach z Warszawy – 24 XI 1703(AS, s. 385).

393 Uniwersa³ P.J. Bronisza starosty pyzdrskiego, marsza³ka konfederacji wielkopolskiej – Py-zdry, 26 XII 1703 (AS, s. 386).

394 R. Kawecki, Kardyna³ Micha³ Stefan Radziejowski (1645-1705), Opole 2005, s. 205. Hetmani za-czêli myœleæ o opuszczeniu króla od czasu rady jaworowskiej, kiedy ten przeforsowa³ nieakceptowanyprzez nich sojusz z Rosj¹.

395 J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 44.396 List Karola hr. Pipera do marsza³ka P.J. Bronisza – Lidzbark Warmiñski, 12 I 1704 (AS,

s. 386-387).397 Listy J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. do marsza³ka P.J. Bronisza – Kraków, 19 I

1704, Kraków, 26 I 1704 i odpowiedŸ marsza³ka – Warszawa, 19 I 1704 (AS, s. 388-391).398 List A.M. Sieniawskiego wojewody be³skiego, hetmana polnego kor. do marsza³ka P.J. Broni-

sza – 12 I 1704 (AS, s. 387-388).399 List M. Radomickiego wojewody inowroc³awskiego, starosty generalnego Wielkopolski do

marsza³ka P.J. Bronisza – b.d. i m. (AS, s. 392).400 Wiadomoœci z Warszawy, 24 I 1704: „[...] Panowie Wielkopolanie przez te dni mieli z sob¹

konferencyj¹, co concluserunt, incertum. Utyskuj¹ bardzo, ¿e genera³ Funck wyda³ palety do obudwu

tyle du¿a, ¿e mo¿na by³o zainaugurowaæ formalnie obrady. Toczy³y siê opieszale a¿ do4 lutego, kiedy do stolicy przyby³ komisarz szwedzki gen. Arvid Bernhardt Horn. Konfe-deracja zosta³a przekszta³cona w generaln¹, o czym donosi³ jej marsza³ek nieobecnymziemiom i województwom w swoim liœcie z 7 lutego, zaczynaj¹c od s³ów: „konfederacjanasza ju¿ generalna”, wci¹¿ jednak „przy dostojeñstwie Augusta II”. Chc¹c prze³amaæostatnie opory gen. Horn przed przyst¹pieniem do rozmów postawi³ warunek detroniza-cji i opublikowa³ kompromituj¹c¹ korespondencjê króla. Pod jej wra¿eniem 19 lutegodosz³o do detronizacji Wettyna, któr¹ prymas og³osi³ jednak oficjalnie dopiero w kwiet-niu, jak sam póŸniej informowa³, chc¹c daæ kilka tygodni królowi na ewentualn¹ napra-wê poczynionych b³êdów401.

August II natychmiast rozpocz¹³ aktywne przeciwdzia³anie – aresztowa³ potencjal-nego kandydata do tronu, Jakuba Sobieskiego oraz wykorzysta³ brewia papieskie wzy-waj¹ce duchowieñstwo do zachowania wiernoœci legalnemu w³adcy, zmierzaj¹c do uka-rania prymasa402. 17 marca August II wyda³ w Baranowie obszerny uniwersa³, w którymopisuj¹c i krytykuj¹c bezprawne dzia³ania podjête przez nielegalny zjazd warszawski,t³umaczy³ okolicznoœci i przyczyny aresztowania królewiczów Sobieskich oraz prosi³poddanych o obronê, podobn¹ do tej, jakiej udzielano jego poprzednikom na tronie pol-skim403. Wydarzenia te rozgrywa³y siê jednak tym razem z dala od Wielkopolski.

Dopiero miesi¹c póŸniej, 15 kwietnia król w oparciu o kilka konfederacji partykular-nych województw ma³opolskich zdecydowa³ siê na stanowczy krok i zwo³anie walnej radysandomierskiej, wraz z poprzedzaj¹cymi j¹ sejmikami, aby skonsolidowaæ swoich zwo-lenników. W uniwersale zwo³uj¹cym te zgromadzenia prosi³ o odbycie nadzwyczajnychsejmików w dniu 8 maja, wybranie deputatów konfederackich do boku królewskiego,w miejsce tych nieobecnych, a wybranych na sejmie w Lublinie – mieli przybyæ do obozudo 20 maja. Decyzjê o wydaniu trzecich wici zgodnie z proœb¹ województwa krakowskie-go, król wstrzymywa³ do dalszych konsultacji404. Jednoczeœnie stronnicy królewscy liczylina wsparcie ich dzia³añ w Wielkopolsce przez wprowadzenie oddzia³ów saskich405.


201

województw, aby wszystkie pieni¹dze podatkowe, tudzie¿ czopowe i szelê¿ne wybrane do r¹k jego im-portowali, odgra¿aj¹c ogniem. [...] Genera³ Reinszelt w Wielkiej Polsce, tak w dobrach królewskich iduchownych, jako dziedzicznych werbuje bez wszelkiego respektu i werbowników, tudzie¿ za-ci¹gnionych ka¿e ¿ywiæ. W samym Lesznie ju¿ drugi regiment zaci¹ga” (Bibl. Nar., rkp. BOZ 2022,k. 88-88v).

401 Druk konfederacji generalnej warszawskiej – Warszawa, 17 IV 1704 (AP Poznañ, Gr. Kalisz492, 54-61v). W literaturze przyjmuje siê powszechnie za uniwersa³em prymasa z 2 V (AS, s. 409), ¿ekonfederacjê generaln¹ zawi¹zano dopiero 16 lutego (W. Stanek, Konfederacje generalne, s. 26), tekstlistu Bronisza mo¿e wskazywaæ jednak, ¿e sta³o siê to ponad tydzieñ wczeœniej, a 16 lutego decyzjê je-dynie sformalizowano wraz z decyzj¹ o detronizacji – zob. List marsza³ka P.J. Bronisza do woje-wództw – Warszawa, 7 II 1704 (AS, s. 391-392).

402 J. Staszewski, August II Mocny, s. 152-153.403 Uniwersa³ Augusta II – Baranów, 17 III 1704 (AS, s. 393-395).404 Uniwersa³ Augusta II zwo³uj¹cy sejmik nadzwyczajny w Œrodzie na dzieñ 8 V 1704 – obóz pod

Piotrawinem, 15 IV 1704 (AS, s. 395-397).405 List J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. do A.M. Sieniawskiego wojewody be³skiego –

obóz pod Sandomierzem, 8 V 1704 (Listy J.J. Przebendowskiego podskarbiego wielkiego koronnego do Ada-

W województwach poznañskim i kaliskim sejmik ten nie mia³ szans odbyæ siê, po-niewa¿ uniwersa³y dotar³y na miejsce znacznie po jego terminie – na przyk³ad w grodzienakielskim uniwersa³ oblatowano dopiero 3 czerwca! Liczne nades³ane do sejmiku listynie znalaz³y zatem adresata – by³y to m.in. listy od: królewicza Aleksandra Sobieskie-go406, Hieronima Augustyna Lubomirskiego kasztelana krakowskiego, hetmana wiel-kiego koronnego407, w³adz konfederacji generalnej warszawskiej408, prymasa Radziejow-skiego409, a nawet samego króla410. Sytuacjê ratowa³ Maciej Radomicki starosta general-ny, który 25 maja, w obozie pod Wschow¹, w niezwyczajny sposób, sam wyda³ uniwersa³na zjazd pod Koœcian, na dzieñ 9 czerwca, zaznaczaj¹c, ¿e Œroda, uœwiêcone miejsce sej-mikowe by³o niedostêpne411.

Wczeœniej jednak inicjatywa znalaz³a siê w rêkach strony przeciwnej. Na dzieñ21 maja sejmiki wyznaczy³ prymas. Zwo³uj¹c je, rozes³a³ jeden z najd³u¿szych napisa-nych w ca³ym okresie panowania Augusta II uniwersa³ów412. Szeroko uzasadnia³ pra-womocnoœæ podejmowanych przez siebie i konfederacjê dzia³añ, przy jednoczesnymwymienieniu wszystkich bezprawnych czynów, jakich dopuœci³ siê król. Oficjalnie wy-powiedzia³ pos³uszeñstwo wiaro³omnemu w³adcy, og³osi³ bezkrólewie ze wszystkimijego prawnymi skutkami i wyznaczy³ elekcjê pod Warszaw¹ na dzieñ 19 czerwca. Poin-formowa³ równie¿ o maj¹cych siê rozpocz¹æ 6 maja negocjacjach traktatowych ze Szwe-cj¹ w Warszawie – prosz¹c o przys³anie przez sejmiki swoich delegatów. Przed terminemobrad sejmikowych prymas wystosowa³ jeszcze dodatkowy list, w którym powiadamia³o trwaj¹cych ju¿ rozmowach ze Szwedami, o deklaracjach Karola XII w sprawie wolno-œci i bezpieczeñstwa elekcji oraz wstrzymania wszelkich kontrybucji i innych ciê¿arówwobec województw popieraj¹cych konfederacjê warszawsk¹413.

Po d³u¿szej przerwie, 21 maja, ponownie w uœwiêconej prawem i zwyczajem Œrodziedosz³o do skutecznych obrad, w których wyniku spisano obszerne laudum oraz instruk-cjê dla pos³ów na elekcjê. Sejmik mia³ zagajaæ Franciszek Radzewski starosta wschow-

202

ma Miko³aja Sieniawskiego wojewody be³skiego i hetmana wielkiego koronnego z lat 1704-1725, wyda³ A.Per³akowski, Kraków 2007, s. 45) – podskarbi wyra¿a³ nadziejê na wkroczenie do Wielkopolski 18-ty-siêcznego korpusu.

406 List królewicza Aleksandra Sobieskiego na sejmiki – Warszawa, 25 IV 1704 (AS, s. 398-399).407 Dwa listy H.A. Lubomirskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. na sejmiki – War-

szawa, 28 IV 1704 (AS, s. 399-401).408 List konfederacji generalnej warszawskiej na sejmiki – [Warszawa], 28 IV 1704 (AS, s. 401-402).409 List prymasa M. Radziejowskiego na sejmiki – Warszawa, 25 IV 1704 (AS, s. 402-404).410 List Augusta II na sejmiki – obóz pod Gorzycami, 30 IV 1704 (AS, s. 404-406); w t³umaczeniu

³aciñskim zob. Epistolae historico-familiares, t. IV, s. 158-160.411 Uniwersa³ M. Radomickiego wojewody inowroc³awskiego, starosty generalnego Wielkopolski

– obóz pod Wschow¹, 25 V 1704 (AS, s. 422).412 Uniwersa³ prymasa M. Radziejowskiego og³aszaj¹cy bezkrólewie, wyznaczaj¹cy elekcjê oraz

sejmiki – Warszawa, 2 V 1704 (AS, s. 407-412). Drukowany uniwersa³ nosi wydrukowan¹ datê 2 V, alepodpis pod jego orygina³em prymas z³o¿yæ mia³ ju¿ 19 IV – decyzja o rozes³aniu zapaœæ mia³a dopiero6 V (J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 50). W grodzie nakielskim oblatowano go 15 V. Zob. te¿ wer-sjê ³¹ciñsk¹ Epistolae historico-familiares, t. IV, s. 176-182.

413 List prymasa M. Radziejowskiego na sejmiki – Warszawa, 17 V 1704 (AS, s. 413).

ski414, a marsza³kiem wybrano Jana Mierzewskiego skarbnika kaliskiego. Frekwencjapodczas sejmiku nie by³a nadzwyczajna, skoro wiele spoœród osób wskazanych dope³nienia ró¿nych funkcji wybierano zaocznie, wywo³uj¹c tym liczne protesty415. Ko³osejmikowe przyjê³o w pe³ni argumenty prymasa, uzasadniaj¹ce og³oszenie detronizacjioraz zwo³anie elekcji. W zwi¹zku z tym podjêto decyzjê o z³o¿eniu przysiêgi na konfede-racjê generaln¹ po przybyciu do Warszawy, podkreœlaj¹c, ¿e czyniono to wy³¹cznie dla-tego, ¿e rota jej przysiêgi pozbawiona by³a ju¿ s³ów tuitio maiestatis, które znajdowa³y siêjeszcze w pierwotnej przysiêdze konfederacji œredzkiej, poprzedzaj¹cej generaln¹. Nawyznaczony przez prymasa termin elekcji postanowiono nie jechaæ viritim, „ob in-gruentia pericula”, a jedynie wys³aæ 97 pos³ów, zezwalaj¹c na udzia³ tak¿e wszystkimchêtnym do podjêcia trudów wyprawy. W zwi¹zku z uznaniem pocz¹tku bezkrólewiapostanowiono tak¿e wybraæ sêdziów kapturowych do wszystkich grodów wielkopol-skich (zob. Aneks VII). Sejmik nakaza³ marsza³kowi odpowiedzieæ na listy, które odczy-tano zapewne na pocz¹tku obrad – listy królewicza Aleksandra Sobieskiego, prymasa,wojewody poznañskiego, marsza³ka konfederacji generalnej.416 W instrukcji spisanejdla pos³ów na elekcjê dano im „moc zupe³n¹ imieniem nas wszystkich, a¿eby zniós³szysiê cum statibus et primoribus Regni de subiecto korony polskiej, które by wiarêœw. rzymsk¹, katolick¹, non speciose, ale prawdziwie profiteatur, do panowania w tako-wych cyrkumstancyjach i utrzymania siebie, i interesów R.P., windykacyi praw, swobód,wolnoœci ojczystych, sposobna by³a, takiego obrali nam pana, pod którego panowaniemmog³aby reflorescere ojczyzna nasza [...]”. Przed elekcj¹, korzystaj¹c z pe³ni praw spo-czywaj¹cych w rêkach Rzeczypospolitej, miano zadbaæ o naprawê wszelkich eksorbitan-cji. Z braku czasu nie spisywano szczegó³owej instrukcji, odsy³aj¹c do projektów paktówkonwentów podczas elekcji Micha³a Wiœniowieckiego oraz paktów exorbitantiarumpodczas elekcji 1632 r. – poza tym pos³om dano „plenam potestatem”. Na koniec poleco-no im z³o¿yæ wyrazy szacunku przywódcom konfederacji, z prymasem, biskupem po-znañskim hetmanami koronnymi i wojewod¹ poznañskim na czele417.


203

414 W. Kriegseisen, Radzewski Franciszek, PSB, t. XXX, Wroc³aw 1987, s. 36 – pomy³kowo poda³jednak datê rozpoczêcia sejmiku na 22 V.

415 W ksiêgach grodzkich znajduje siê wiele manifestacji osób, które umieszczono na listach za-ocznie, bez ich wiedzy i zgody – zob. np. manifest Andrzeja Twardowskiego chor¹¿ego czernihow-skiego przeciwko wyborowi na sêdziego kapturowego w Wa³czu – Wa³cz, 4 VIII 1704 (AP Poznañ, Gr.Wa³cz 57, k. 343-343v); podobny Jana Kurnatowskiego – Wa³cz, 10 VIII 1704 (AP Poznañ, Gr. Wa³cz57, k. 349); cztery jednobrzmi¹ce manifestacje szlachciców Wojciecha Hiacynta Malczewskiego, An-drzeja Lisieckiego, Jakuba Œliwnickiego i W³adys³awa Skórzewskiego (AP Poznañ, Gr. Koœcian 133,k. 163-163v – za wskazanie tych manifestacji z ksiêgi koœciañskiej w recenzji Akt sejmikowych dziêkujêZbigniewowi Chodyle (Z. Chody³a, Rec. z: Akta sejmikowe – RH, 75 (2009), s. 210). Zaoczne wyborywytkniêto równie¿ w anonimowej relacji spod Koœciana 12 VI 1704, wspominaj¹c o wybraniu tam ko-misarzy do Sandomierza spoœród obecnych, a nie „jako na sejmiku szredzkim, gdzie absentes obrano”(AS, s. 427). W laudum sejmiku prokrólewskiego 14 VII 1704 nakazano wszystkim bezprawnie wy-branym, aby sk³adali manifesty w grodach (AS, s. 431).

416 Laudum z 21 V 1704 (AS, s. 413-418). Listy do sejmiku to¿same s¹ zapewne z korespondencj¹nades³an¹ ju¿ na sejmiki 8 V (AS, s. 398 i nn.).

417 Instrukcja sejmiku 21 V 1704 dana pos³om na elekcjê (AS, s. 419-421).

P³onne okaza³y siê nadzieje stronników Augusta II, którzy liczyli na skuteczne unie-mo¿liwienie sejmikowania w Œrodzie przy pomocy wys³anych w tym celu trzech regi-mentów saskich i stronników króla pod przywództwem starosty generalnego418.

Tymczasem, nied³ugo po zakoñczeniu œredzkiego sejmiku przedelekcyjnego, w Koœ-cianie odby³ siê sejmik zwo³any przez starostê generalnego na mocy wczeœniejszegouniwersa³u królewskiego. Zjazd, choæ nie w zwyczajowym miejscu, cieszy³ siê wielkimzainteresowaniem i frekwencj¹ – donoszono, ¿e przyby³o nañ nawet 500 „szlachty gos-podarzy”, a ³¹cznie wszystkich mia³o byæ oko³o 600 ludzi. Wœród nich spora grupa sena-torów – wojewoda inowroc³awski i starosta generalny Maciej Radomicki, AleksanderAndrzej Radomicki kasztelan poznañski, Adam Gruszczyñski kasztelan gnieŸnieñski,Aleksander Zaleski kasztelan nakielski, Micha³ Dzia³yñski kasztelan bydgoski. Zgro-madzeni postanowili zawi¹zaæ konfederacjê, w pe³ni akceptuj¹c¹ postanowienia gene-ralnej konfederacji sandomierskiej419, a na marsza³ka wybrano wypróbowanego ju¿wczeœniej w misjach politycznych Ludwika Szo³drskiego stolnika wschowskiego, przy-daj¹c do jego boku 12 konsyliarzy420. Starostê generalnego zobowi¹zano do zwo³ania po-spolitego ruszenia, kasztelanów do podnoszenia chor¹gwi powiatowych, a wszystkichzamo¿niejszych wspó³braci zachêcano do organizowania dodatkowych jednostek woj-skowych. Swoje prywatne chor¹gwie podnieœli starosta generalny, kasztelanowie poz-nañski i gnieŸnieñski, starosta wa³ecki W³adys³aw Radomicki, Damian Garczyñski orazsam marsza³ek – sejmik w laudum przypowiedzia³ im s³u¿bê. Wystawione jednostkipo³¹czy³y siê z chor¹gwiami kwarcianymi. Ko³o sejmikowe postanowi³o wys³aæ posel-stwo do króla (W³adys³awa Radomickiego starostê wa³eckiego i Aleksandra ¯ychliñ-skiego), wydelegowaæ 10 deputatów do boku królewskiego – wspomagaj¹c dwóch wybra-nych ju¿ wczeœniej podczas sejmu lubelskiego. Poniewa¿ sejmik korzysta³ z ochronyi opieki oddzia³ów wojskowych, uchwalono dla nich odpowiednie sumy – jednostkomwojska koronnego pod dowództwem regimentarza Szalikiewicza 20 tys. z³ oraz nagrodydla dowódcy, stra¿nika i deputatów, oddzia³owi wojska saskiego 4 tys. z³, nie zapomnia-no tak¿e o wytrwa³ych partyzantach – Adamie Œmigielskim staroœcie gnieŸnieñskim(5 tys. z³) i Andrzeju Jaranowskim stolniku brzeskim-kujawskim (3 tys. z³)421.

W instrukcji danej pos³om do króla informowano o akcesie do konfederacji sando-mierskiej oraz o trudnej sytuacji w województwach wielkopolskich, spowodowanej przezliczne oddzia³y nieprzyjacielskie. W zwi¹zku z tym proszono o przys³anie posi³ków oraz

204

418 List J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. do A.M. Sieniawskiego wojewody be³skiego –obóz pod Sandomierzem, 27 V 1704 (Listy J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. do A.M. Sieniaw-skiego, s. 41).

419 Akt konfederacji sandomierskiej przedstawiono oficjalnie 27 V 1704, zaprzysiê¿ony zosta³30 V – J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 55. Tekst ³aciñski konfederacji zob. Epistolae historico-fami-liares, t. IV, s. 231-255 – tam data 20 V, na dzieñ rozpoczêcia zjazdu.

420 J. Porazinski (Epiphania Poloniae, s. 56) wymieniaj¹c listê konsyliarzy przekrêci³ nazwisko Sta-nis³awa Jemielskiego (na Jemieliñski), zmieni³ te¿ urz¹d Miko³aja Twardowskiego, który by³ pisa-rzem grodzkim kcyñskiem (nie koniñskim). Nie odnotowa³ tak¿e pomy³ki, jaka zaistnia³a w samymtekœcie laudum – Jerzy Unrug by³ podstolim poznañskim a nie wschowskim.

421 Laudum sejmiku w Koœcianie 9 VI 1704 (AS, s. 423-425).

zwo³anie pospolitego ruszenia. Polecano ³asce pañskiej zas³u¿ony ród Radomickich, któ-rego dobra ucierpia³y znacznie przez zajazdy przeciwników, a tak¿e kilka innych osób422.12 czerwca starosta generalny wyda³ uniwersa³y, wzywaj¹ce szlachtê do obozu pospolite-go ruszenia dla obalenia prywatnych scysji i powszechnego zjednoczenia423.

Obecnoœæ wojska mia³a okazaæ siê przydatna. Powzi¹wszy informacjê o sejmikuw Koœcianie, dowódca szwedzkiego garnizonu w Poznaniu postanowi³ uniemo¿liwiæobrady i wys³a³ przeciw nim 600 ¿o³nierzy, wspartych przez szeœæ armat i 3 chor¹gwielipków spod komendy hetmana wielkiego koronnego – dowodzi³ nimi zapewne MaciejDobroso³owski424. Ten korpus ekspedycyjny spóŸni³ siê jednak, docieraj¹c pod Koœcianpo zakoñczeniu obrad. Zgromadzona jeszcze wci¹¿ licznie szlachta, wraz ze wsparciemwojska kwarcianego stawi³a zbrojny opór w polu pod miastem, zmuszaj¹c Szwedów doszybkiego odwrotu, ze strat¹ kilkunastu ludzi, w tym dwóch oficerów425.

Poselstwo sejmikowe dotar³o do króla w nieco zmienionym sk³adzie – W³adys³awaRadomickiego starostê wa³eckiego (zwi¹zanego zapewne obowi¹zkami wojskowymi)zast¹pi³ W³adys³aw Dzier¿anowski. Niestety nie wiemy kiedy pos³owie zostali przyjêci,znamy jednak tekst odpowiedzi na przedstawion¹ przez nich instrukcjê. Dziêkuj¹c zachwalebne dzia³ania województw poznañskiego i kaliskiego, August II obieca³ udzie-liæ stosownego wsparcia. Informowa³ o planach odbicia z r¹k szwedzkich Poznaniai o wys³aniu w zwi¹zku z tym do Wielkopolski znacznego korpusu wojsk saskich – prosi³o zabezpieczenie dla nich prowiantu i kwater426.

Ju¿ podczas trwania elekcji pod Warszaw¹, zapewne w zwi¹zku z przyjêtym posel-stwem wielkopolskim August II wystawi³ 27 czerwca kolejny uniwersa³ na sejmik nad-zwyczajny województw poznañskiego i kaliskiego w dniu 14 lipca, wzywaj¹c, aby pod-czas jego obrad, w obozie pospolitego ruszenia wykonywano przysiêgi na wiernoœækonfederacji sandomierskiej, a tak¿e, aby po³¹czywszy siê z oddzia³ami wojsk koron-nych i saskich gromiæ Szwedów oraz ich adherentów427. Radzono i tym razem pod Koœ-cianem. W uchwalonym podczas tego sejmiku laudum przypomniano marsza³kowio obowi¹zku spisywania wszystkich, którzy wykonali wymagan¹ przysiêgê na konfe-deracjê, gwarantuj¹c mu jednoczeœnie wszelk¹ ochronê i bezpieczeñstwo podczaspe³nionej funkcji. Zgodnie z wol¹ królewsk¹ og³oszono oficjalnie pospolite ruszenie,


205

422 Instrukcja sejmiku dana pos³om do Augusta II w Koœcianie 9 VI 1704 (AS, s. 425-426).423 Uniwersa³ M. Radomickiego wojewody inowroc³awskiego, starosty generalnego Wielkopolski

– Koœcian, 12 VI 1704 (AS, s. 426-427).424 Sejmik skonfederowany przy Auguœcie II 14 VII 1704 domaga³ siê póŸniej jego ukarania (AS,

s. 431).425 O przebiegu obrad i potyczki pod Koœcianem donosz¹ dwie anonimowe relacje – spod Koœcia-

na, 12 VI i z Poznania, 20 VI 1704 (AS, s. 427-428) oraz informacja anonimowa z 27 VI, wydrukowanaw Epistolae historico-familiares, t. IV, s. 289. J. Dygda³a b³êdnie odnotowa³, ¿e zjazd koœciañski mia³zostaæ rozpêdzony przez Szwedów (J. Dygda³a, Radomicki Maciej, s. 726).

426 OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo z sejmiku – b.d. i m. (AS, s. 428-429).427 Uniwersa³ Augusta II na sejmik nadzwyczajny – obóz pod Sandomierzem, 27 VI 1704 (AS,

s. 429-430). J. Porazinski nieprecyzyjnie twierdzi³, ¿e sejmik ten zwo³any zosta³ przez starostê gene-ralnego M. Radomickiego, podczas gdy on jedynie wyznaczy³ miejsce zgromadzenia, którego niewskaza³ król (Epiphania Poloniae, s. 60).

kasztelanom nakazuj¹c podniesienie chor¹gwi. Sejmik postanowi³ równie¿ oficjalnieprzypowiedzieæ s³u¿bê zaci¹gniêtym podczas poprzedniego zgromadzenia chor¹gwiomod 1 maja. Pu³kownikiem mianowano starostê generalnego, za rotmistrzów uznanoorganizatorów chor¹gwi, dodaj¹c do nich jeszcze Hieronima Ko³aczkowskiego pod-czaszego kaliskiego. Na pokrycie niezbêdnych kosztów uchwalono stosowne podatki,a marsza³ek wyda³ uniwersa³ u³atwiaj¹cy ich zebranie i egzekucjê428. Aby podtrzymaæobrady postanowiono limitowaæ sejmik do dnia 28 lipca, na miejscu, gdzie bêdzie znaj-dowa³ siê obóz429. Pod Koœcianem nie wiedziano jeszcze zapewne wówczas, ¿e w dniu12 lipca wieczorem, pod Warszaw¹ dosz³o do elekcji nowego w³adcy, którym zosta³ z wo-li Karola XII i przy aktywnym wspó³udziale poznañsko-kaliskich pos³ów wojewoda poz-nañski Stanis³aw Leszczyñski430.

Informacja ta musia³a jednak ju¿ dotrzeæ, kiedy z mocy limity ko³o konfederacji ko-œciañskiej gromadzi³o siê na sejmiku pod wsi¹ Buszewo. Nieco wczeœniej do Wielkopol-ski wkroczy³ od strony Krosna licz¹cy 16 tys. ¿o³nierzy i 24 dzia³a korpus gen. por. JanaMacieja von der Schulenburga, nak³adaj¹c kontrybucje i palety na dobra adherentówszwedzkich, szczególn¹ uwagê skupiaj¹c na maj¹tkach nowego elekta431. Przywódcykonfederacji koœciañskiej pozostawali w kontakcie z Sasami. Poniewa¿ niezwykle opor-nie sz³o gromadzenie chor¹gwi pospolitego ruszenia obu województw, sejmik, zapewnena wezwanie Schulenburga postanawiaj¹c wyprawê pod Poznañ przeciwko Szwedom,ponownie uchwali³ ostre sankcje dla wszystkich opornych – marsza³ek mia³ powiado-miæ ich o ostatecznym terminie przybycia do obozu, do dnia 1 sierpnia432. W celu utrzy-mywania kontaktu z saskim korpusem oraz dla ochrony dóbr szlacheckich przed nad-miernymi kontrybucjami sejmik wyznaczy³ Macieja Zbijewskiego na rezydenta doboku feldmarsza³ka. Z powodu nagl¹cych okolicznoœci termin limity wyznaczono ju¿ nadzieñ 4 sierpnia433.

Sejmik zebra³ siê tego dnia w obozie pod Cieœlami – zapewne ko³o Buku, a wiêcw pobli¿u Poznania. Absencja w obozie nadal musia³a byæ du¿a, skoro w laudum nie-obecnym ponownie gro¿ono restrykcjami, wzywaj¹c tak¿e nieobecn¹ czêœæ senatorów –ostateczny termin wyznaczono na 18 sierpnia, to jest na dzieñ kolejnego zgromadze-nia sejmiku z limity. Dwa dni wczeœniej popisaæ mia³y siê zaci¹gniête przez sejmikchor¹gwie. Poniewa¿ oddzia³y saskie dawa³y siê we znaki nie tylko przeciwnikowi,

206

428 Uniwersa³ marsza³ka L. Szo³drskiego – obóz pod Koœcianem, 14 VII 1704 (AS, s. 433-434).M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 58.

429 Laudum sejmiku pod Koœcianem 14 VII 1704 (AS, s. 431-433).430 J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 59; K. Jarochowski, Zamach Augusta II na Warszawê w roku

1704, [w:] Opowiadania i studya historyczne, Warszawa 1877, s. 141 – Jarochowski wœród g³ównych zw-olenników elekcji obok biskupa poznañskiego Miko³aja Œwiêcickiego wymieni³ tak¿e starostê nakiel-skiego Macieja Gembickiego.

431 K. Jarochowski, Oblê¿enie miasta, s. 70. W anonimowej relacji z 20 VII czytamy, ¿e do Wielko-polski wkroczy³o 18 tys. ¿o³nierzy z 24 dzia³ami, nak³adaj¹c olbrzymie kontrybucje na Leszno (40 tys.talarów), Wschowê (20 tys. talarów) i inne miejscowoœci (Epistolae historico-familiares, t. IV, s. 333).

432 Uniwersa³ marsza³ka L. Szo³drskiego – obóz pod Buszewem, 28 VII 1704 (AS, s. 436).433 Laudum sejmiku w obozie pod Buszewem, 28 VII 1704 (AS, s. 434-436).

szlachta w obozie pod Cieœlami nakaza³a poborcy Krzysztofowi Zajdlicowi, aby razemz rezydentem przy feldmarsza³ku stara³ siê u Schulenburga o ograniczenie paletów434.

Wed³ug niektórych Ÿróde³ si³y konfederackie liczyæ mia³y wówczas oko³o 500 ludzi.Po³¹czy³y siê pod Cieœlami z Schulenburgiem, sk¹d uda³y siê pod Poznañ, rozpoczy-naj¹c nieudane oblê¿enie miasta. Opiesza³oœæ tych dzia³añ da³a okazjê Szwedom doprzys³ania poznañskiemu garnizonowi kilku tysiêcy ¿o³nierzy posi³ków z Torunia435.

15 wrzeœnia przypad³ z mocy prawa termin elekcji deputatów trybunalskich. Sejmikmusia³ dojœæ do skutku, poniewa¿ w grudniu 1704 r. jako deputaci wystêpowali AdamPaw³owski oraz Adam Poniñski starosta babimojski – z faktu, i¿ Paw³owski by³ stronni-kiem Stanis³awa I, wnioskowaæ mo¿na, ¿e wybory przebieg³y po myœli konfederatówœredzkich436.

Starosta generalny Radomicki wraz z marsza³kiem Szo³drskim, maj¹c do dyspozycjinieliczne pospolite ruszenie oraz kilkanaœcie chor¹gwi próbowali samodzielnie prowa-dziæ dzia³ania wojenne i blokowaæ Poznañ, ale 20 wrzeœnia pokonani zostali w bitwie podStêszewem przez oddzia³y szwedzkiego genera³a Arvida Axela Mardefelta437. Z rozbitegoobozu Szwedzi zabrali znaczne sumy pieniêdzy, gromadzone pracowicie przez sejmiko-wych funkcjonariuszy. Pomimo pora¿ki konfederacja koœciañska zebra³a swe si³y podPrzemêtem, a póŸniej wspiera³a kolejne oblê¿enie Poznania przez oddzia³y pod wodz¹gen. por. Jana Reinholda Patkula438 – m.in. marsza³ek Szo³drski w dniach 16 i 18 paŸdzier-nika wydawa³ uniwersa³y, wzywaj¹ce szlachtê do obozu439. Zmieniaj¹ca siê jednak sytu-acja militarna i polityczna nie dawa³a ju¿ wiêkszych szans na sukces. 28 paŸdziernikaSzwedzi ponownie zajêli opanowan¹ wczeœniej przez Augusta II Warszawê, a Karol XIIruszy³ w kierunku Wielkopolski. Na rozkaz Augusta II, Patkul zwin¹³ 3 listopada obózpod Poznaniem i po³¹czy³ siê z korpusem Schulenburga. Wszystko tylko po to, aby 8 listo-pada doznaæ klêski w bitwie pod Poniecem (póŸniej równie¿ pod Wschow¹ i nad Odr¹)440.


207

434 Laudum sejmiku w obozie pod Cieœlami, 4 VIII 1704 (AS, s. 437-438).435 Epistolae historico-familiares, t. IV, s. 362 – wieœæ o tym w liœcie biskupa warmiñskiego do teaty-

na Aleksandra Salaroli z 10 VIII; K. Jarochowski, Oblê¿enie miasta, s. 70 i nn.; J. Wimmer, Wojsko Rze-czypospolitej w dobie wojny pó³nocnej, Warszawa 1956, s. 277-278. 18 VIII mia³a miejsce pod Poznaniempotyczka wojsk saskich Schulenburga z oddzia³ami gen. Arvida Axela Mardefelta, o której ten dono-si³ 20 VIII królowi szwedzkiemu (Bibl. Oss., rkp. 233 I, s. 74-75). Szwedzi wycofali siê, a Sasi rozpo-czêli oblê¿enie, zakoñczone wkrótce przez rozkaz Augusta II. Uwolniony garnizon zosta³ b³yskawicz-nie wzmocniony.

436 AS, s. 441.437 K. Jarochowski, Rada senatu wyszogrodzka i zabiegi polityczno-dyplomatyczne po zajêciu Warszawy

w miesi¹cu wrzeœniu 1704, [w:] Tego¿, Opowiadania i studia historyczne. Seria nowa, Poznañ 1884, s. 70;J. Dygda³a, Radomicki Maciej, s. 726.

438 August II wys³a³ z Warszawy do oblegania Poznania 6 tys. piechoty rosyjskiej, 2 tys. jazdy sa-skiej i 1500 kozaków pod dowództwem Jana Reinholda Patkula – oddzia³y te podesz³y pod Poznañ 29IX (J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 277). K. Jarochowski, Rada senatu, s. 82.

439 Uniwersa³y marsza³ka L. Szo³drskiego – obóz pod Poznaniem 16 i 18 VIII 1704 (AS, s. 438-440).440 J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 281-282. Stanis³aw Leszczyñski w swoim uniwersale

z 15 XI informowa³, ¿e bitwa pod Poniecem mia³a miejsce w dniu 7 XI (AS, s. 442). Wynika to zapew-ne z faktu, ¿e walki toczy³y siê w nocy z 7 na 8 XI.

Na d³ugie miesi¹ce zimowe Wielkopolska sta³a siê miejscem le¿ zimowych armii szwedz-kiej, od¿y³a tak¿e aktywnoœæ konfederacji œredzkiej przy majestacie Stanis³awa I, którypowróci³ do swoich zrabowanych dóbr441. By³ to jednoczeœnie moment znikniêcia konfe-deracji koœciañskiej z areny politycznej. Jej czas nadejdzie ponownie dopiero w koñcu1709 r.442

Zabezpieczony przez obecnoœæ wojsk szwedzkich Stanis³aw I postanowi³ reaktywo-waæ formaln¹ dzia³alnoœæ swoich zwolenników w ramach samorz¹du sejmikowego.W tym celu 15 listopada wyda³ uniwersa³, zwo³uj¹cy sejmik do Koœciana na dzieñ2 grudnia. Wspomnia³ w nim zarówno o gwa³tach i zniszczeniach, jakich dopuœci³y siêwojska saskie i sprzymierzone z nimi rosyjskie, jak i o odniesionych przez Szwedówzwyciêstwach. Okazywa³ ³askê swoim dotychczasowym przeciwnikom, zachêcaj¹c dojednoœci i przybycia na obrady sejmikowe443.

W wyznaczonym terminie szlachta niezwykle licznie zgromadzi³a siê w Koœcianie –wed³ug anonimowej relacji mia³o byæ nawet 1500 uczestników, a wœród nich a¿ 12 se-natorów444. Obrady zagai³ kasztelan l¹dzki Adam ¯ychliñski, a na marsza³ka wybra-no Franciszka Radzewskiego starostê wschowskiego. Pomimo licznego zgromadzenia,tylko nieliczni byli dopuszczani do g³osu, co mia³o zapewne zapobiec zamieszaniuwywo³anemu przez wszechobecne ¿ale na poczynione przez wszystkie wojska szkody445.Na pocz¹tku odczytano listy nades³ane przez Karola XII i Stanis³awa I446. W uchwalo-nym laudum zapisano decyzje podjête w kole sejmikowym. Przede wszystkim postano-wiono wys³aæ poselstwa – do Stanis³awa I, w osobach Jana Gembickiego kasztelanicap³ockiego i Andrzeja Potockiego kasztelanica rogoziñskiego447, do Karola XII – AdamaPoniñskiego starostê babimojskiego i Franciszka Gajewskiego kasztelanica santockie-go448, a tak¿e do prymasa Radziejowskiego i marsza³ka konfederackiego Bronisza, prze-

208

441 J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 66.442 Ostatnim œladem aktywnoœci konfederacji koœciañskiej w tym okresie jest uniwersa³ poborcy

sejmikowego, Franciszka Stanis³awa Ziemeckiego w sprawie wybierania podatków – wystawiono gow obozie pod Poznaniem, 28 X 1704, a wiêc nied³ugo przed zwiniêciem oblê¿enia miasta (AS, s. 441).

443 Uniwersa³ Stanis³awa I na sejmik w Koœcianie 2 XII 1704 (AS, s. 442-443). Dziejami tego sej-miku i jego kolejnych limit zaj¹³ siê ju¿ P. Glabiszewski (P. Glabiszewski, Pierwszy sejmik ekstraordy-naryjny w Wielkopolsce „za uniwersa³ami Stanis³awa I” 2 XII 1704 – 15 VI 1705, Poznañski Rocznik Ar-chiwalno-Historyczny, 8/9 (2001/2002), s. 75-82).

444 Zachowa³y siê dwie relacje o tym sejmiku – z 11 XII 1704 (AS, s. 451), z 12 XII 1704 (AS,s. 451-452); drug¹ relacjê, pochodz¹c¹ z wiadomoœci z Poznania z 12 XII, przekaza³ w swoim liœcie dopodkanclerzego lit. S.A. Szczuki Wojciech W³oszkiewicz.

445 „Na tym sejmiku by³o szlachty na pó³tora tysi¹ca, patientissime wszystkiego s³uchaj¹c, bo de-cretoria by³y tylko przy piêtnastu, inni zaœ privatim swoje biedy, rabunki, ekstorsyje i nieznoœne kon-trybucyje opowiadali.” (AS, s. 451-452).

446 Listów tych nie uda³o siê odnaleŸæ.447 Instrukcja dana pos³om do Stanis³awa I – Œroda, 3 XII 1704 (AS, s. 446-447) – w tytule tego

aktu w edycji pomy³kowo podano datê wystawienia na 2 XII.448 List sejmiku do Karola XII – Œroda, 3 XII 1704 (AS, s. 447). List ten by³ zapewne podstaw¹ in-

strukcji danej pos³om z sejmiku, zachowa³ siê jednak tylko w tej postaci; datowany powinien byæ po-dobnie jak instrukcja do Stanis³awa I na 3 XII.

bywaj¹cych w Gdañsku – Aleksander Gurowski miecznik poznañski i Miko³aj Bard-ski449. Przychylaj¹c siê do zdania elekta, sejmik uprasza³ o zaprowadzenie jednoœci i wy-baczenie b³¹dz¹cym dot¹d wspó³obywatelom. Apelowa³ tak¿e do Leszczyñskiego, abyten wyjedna³ ulgi w ciê¿arach ponoszonych przez województwa na rzecz wojsk szwedz-kich. O to samo proszono równie¿ Karola XII, przedk³adaj¹c mu wysi³ek zbrojny, jakie-go podjê³y siê województwa na rzecz Stanis³awa I w postaci zaci¹gu kilkunastu chor¹gwijazdy. Informowa³y o trudnoœciach przy ich organizacji z powodu wyniszczenia dóbr.Sejmik postanowi³ tak¿e z³o¿yæ oficjalne manifestacje przeciwko nielegalnej, jego zda-niem, konfederacji sandomierskiej, a tak¿e bezprawnemu poselstwu wys³anemu przezAugusta II do Berlina, w osobie Jana Jerzego Przebendowskiego podskarbiego wielkiegokoronnego – do wykonania tego zadania zobowi¹zano marsza³ka oraz 12 specjalnie wy-znaczonych deputatów450. Marsza³ek mia³ równie¿ napisaæ list do papie¿a Klemensa XI,w obronie prymasa i biskupa poznañskiego Miko³aja Œwiêcickiego, który wczeœniejog³osi³ elekcjê Leszczyñskiego451. Po dwóch dniach obrad postanowiono limitowaæ sej-mik do 15 grudnia452.

Sejmik zgromadzony w tym terminie w Œrodzie, obradowa³ przez trzy dni pod lask¹wybranego wczeœniej marsza³ka Radzewskiego. Zgromadzeni w kole wys³uchali odpo-wiedzi na wys³ane z Koœciana poselstwa. Król szwedzki miêdzy innymi przychyli³ siê dopróœb o ulgê w kontrybucjach i wyda³ stosowny ordynans do swoich jednostek453.Uznaj¹c literê prawa, przyznaj¹cego podczas trwaj¹cego a¿ do koronacji bezkrólewiaw³adzê wydawania uniwersa³ów na pospolite ruszenie prymasowi, sejmik zobowi¹za³siê stawiæ niezw³ocznie na jego wezwanie, w przypadku niedojœcia uniwersa³u, w drodzewyj¹tku na wezwanie elekta. Reasumowano tak¿e dzia³alnoœæ wybranych ju¿ wczeœniejs¹dów kapturowych, które trwaæ mia³y a¿ do przysz³ej koronacji. Ko³o sejmikowe zreali-zowa³o tak¿e swoje wczeœniejsze deklaracje i og³osi³o zaci¹g 12 stukonnych chor¹gwijazdy, wybieraj¹c im rotmistrzów. Pu³kownikiem mianowano W³adys³awa Bronikow-skiego podstolego wschowskiego, jako piastuj¹cego najwy¿szy urz¹d spoœród rotmi-strzów. Wyznaczono honoraria dla dowódców – po 6 tys. z³, a na ¿o³d z hibern¹ dla


209

449 Instrukcji dla tego poselstwa nie uda³o siê odnaleŸæ, w laudum zapisano jednak, ¿e pos³owiemieli wyraziæ wdziêcznoœæ za starania i fatygi przy zabezpieczaniu ca³oœci ojczyzny i swobód (AS,s. 445). K. Jarochowski, Dzieje panowania Augusta II od elekcji Stanis³awa Leszczyñskiego a¿ do bitwypu³tawskiej (1704-1709), Roczniki Towarzystwa Przyjació³ Nauk Poznañskiego, 17 (1890), s. 141-142.

450 Manifestacje z³o¿ono w grodzie koœciañskim 3 XII 1704 (AS, s. 448-451).451 W³aœnie to zlecenie sejmikowe by³o podstaw¹ napisania s³ynnego „Listu szlachcica polskiego

o w³adzy papie¿a rzymskiego” – Radzewski napisa³ go zapewne w sierpniu 1705 r. (J. Staszwski, Sto-sunki Augusta II z Kuri¹ Rzymsk¹ w latach 1704-1706. (Misja rzymska), Toruñ 1965, s. 96, 104; zob. te¿P. Glabiszewski, Franciszek Radzewski. Wielkopolski dzia³acz szlachecki i pisarz polityczny czasów saskich,Poznañ 1999, s. 37-39).

452 Laudum sejmiku w Koœcianie 2 XII 1704 (AS, s. 444-446).453 Odpowiedzi tych nie uda³o siê odnaleŸæ, wiemy o nich jednak z laudum i instrukcji spisanych

podczas sejmiku. W instrukcji napisano o nades³aniu z obozu szwedzkiego kopii ordynansu z podpi-sem i pieczêci¹ Karola hr. Pipera (AS, s. 456). Byæ mo¿e czytano te¿ uniwersa³ Karola XII, skierowanydo województw poznañskiego i kaliskiego z Rawicza, 28 XI 1704 r. (Epistolae historico-familiares, t. IV,s. 406).

ka¿dego jeŸdŸca po 70 z³. Na pokrycie tych wydatków uchwalono na jeden rok szelê¿negeneralne454, organizacjê oraz wynagrodzenie jednostek mia³a nadzorowaæ reasumowa-na po d³u¿szej przerwie (od 1703 r.) Komisja Skarbowa Poznañska455. Aby utrzymy-waæ sta³y kontakt z dworem elekta sejmik wyznaczy³ na sta³¹ rezydencjê do jegoboku W³adys³awa Poniñskiego podkoniuszego koronnego, Maksymiliana Miaskowskie-go czeœnika poznañskiego, Adama Poniñskiego starostê babimojskiego i Adama Radoñ-skiego burgrabiego wieluñskiego, wyprawiono tak¿e kolejne poselstwo, daj¹c instruk-cjê Adamowi KoŸmiñskiemu miecznikowi kaliskiemu i Franciszkowi Miel¿yñskiemukasztelanicowi œremskiemu456. W instrukcji informowano elekta o podjêtych uchwa-³ach, upraszaj¹c o dalsze wstawiennictwo u króla Szwecji – miêdzy innymi co dowydania szczegó³owych dyspozycji wzglêdem pobierania prowiantów oraz ewakuacjizamków, grodów, probostw i prywatnych posesji szlacheckich, co umo¿liwiæ mia³osprawniejsze funkcjonowanie aparatu sejmikowego oraz wybieranie nale¿noœci457. Z po-wodu niepewnej sytuacji politycznej ko³o sejmikowe podjê³o decyzjê o nieodleg³ym ter-minie kolejnej limity, do dnia 12 stycznia 1705 r.

Jaros³aw Porazinski w obu sejmikach grudniowych upatruje wa¿nego etapu kszta³-towania siê wokó³ Stanis³awa I rzeczywistego centrum politycznego458. Jak siê mia³ookazaæ, rok 1705 zas³ynie niemal permanentn¹ dzia³alnoœci¹ samorz¹du sejmikowego,który odby³ wówczas a¿ 14 zgromadzeñ, podczas których starano siê za wszelk¹ cenêwprowadziæ organizacjê i porz¹dek w chaos dzia³añ wojennych i wojny domowej, ogra-niczaj¹c przy tym szkody i zniszczenia maj¹tków ziemskich oraz miast. Brak sukcesówna tej drodze nie by³ jedynie wynikiem nieudolnoœci samorz¹du sejmikowego, aleprzede wszystkim s³aboœci realnej w³adzy Leszczyñskiego oraz bezceremonialnychdzia³añ wojsk szwedzkich.

12 stycznia ko³o sejmikowe ponownie donosi³o elektowi o ci¹g³ym braku szcze-gó³owej ordynacji prowiantowej z komisariatu szwedzkiego, co powodowa³o spore za-mieszanie. Postulowano równie¿ zwolnienie dóbr rotmistrzów chor¹gwi wojewódzkichoraz wszystkich pos³ów od kontrybucji i stanowisk, co mia³o u³atwiæ im dzia³alnoœæ orazwynagrodziæ zas³ugi. Podjêto tak¿e kilka decyzji zmierzaj¹cych do uporz¹dkowania sy-tuacji podatkowej województw. Informacjê o stanie finansów Komisja Skarbowa mia³aprzedstawiæ na kolejnym zgromadzeniu, 9 lutego459.

Równie¿ i w tym terminie nie podjêto ¿adnych wa¿nych decyzji. W laudum dziêko-wano Stanis³awowi I za podejmowane starania wzglêdem bezpieczeñstwa województw,zadecydowano równie¿ o rozlokowaniu chor¹gwi wojewódzkich w dobrach arcybiskup-stwa gnieŸnieñskiego i biskupstwa poznañskiego. Chciano w ten sposób zapewne chro-niæ w³asne dobra przed dodatkowymi ciê¿arami, nie zachowuj¹c przy tym nale¿negowzglêdu na zas³u¿onych dla konfederacji œredzkiej i sprawy Stanis³awa biskupów. Co-

210

454 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 58.455 Tam¿e, s. 334.456 Laudum z 15 XII 1704 (AS, s. 452-455).457 Instrukcja dana pos³om do Stanis³awa I – Œroda, 17 XII 1704 (AS, s. 456-458).458 J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 72.459 Laudum z 12 I 1705 (AS, s. 458-459).

raz czêstsze zgromadzenia sejmikowe musia³y powodowaæ coraz mniejsz¹ frekwencjêpodczas obrad, skoro w laudum zapisano: „A ¿e publica województw naszych consilia,unitis ordinibus senatorio et equestri zawsze decus et praesidium miewaæ zwyk³y, tedyjako powinn¹ inklinacyj¹ ku ichm. panom senatorom województw tych, jako starszymbraci naszym ducimur, tak amore boni publici ad extinguendam ardentem Trojam, wzy-wamy i zapraszamy, aby ile w tym w nieszczêœliwym R.P. razie chcieli z nami unita inconsiliorum radziæ, pamiêtni na obligacyje funkcyj swoich et iuramenti teneritudi-nem”. Termin kolejnej limity wyznaczono na 9 marca460. Nieobecnoœæ senatorów musitym bardziej zastanawiaæ, jeœli przypomnimy sobie ich znaczn¹ frekwencjê podczas sej-mików koñca roku 1704.

Kolejny sejmik z limity, stoj¹c w obliczu wznowionych dzia³añ wojennych i p³y-n¹cych st¹d nowych zagro¿eñ, podj¹³ decyzjê o zaci¹gu 1200 piechoty pod komend¹pu³kownika Andrzeja Skórzewskiego. Dla przyspieszenia opiesza³ych zaci¹gów do cho-r¹gwi jazdy, powo³anych przez poprzednie sejmiki, tym razem postanowiono powiêk-szyæ ¿o³d w pierwszym kwartale. Aby dzia³ania te by³y mo¿liwe, sejmik uchwali³ po-datki (pog³ówne plebejskie i podymne ¿ydowskie)461 oraz wyda³ szereg dyspozycjiskarbowych. Ponownie wzywano równie¿ senatorów oraz urzêdników do przybywaniana obrady sejmikowe – gwarantowano im wszelkie bezpieczeñstwo. Zgromadzona nasejmiku szlachta wys³a³a Aleksandra Gorzeñskiego i Jana Gembickiego kasztelanicap³ockiego z kolejnym poselstwem do Stanis³awa I, z proœb¹ o wyjednanie ulg w kontry-bucjach szwedzkich, uwolnienie lub ul¿enie niedoli aresztowanych wspó³braci. Sejmikobok drobnych petitów wstawi³ siê tak¿e za kilkoma wspó³braæmi, którzy wziêci doszwedzkiej niewoli, postanowili przejœæ na stronê Stanis³awa i wyrzec siê Augusta II –wœród nich by³ m.in. zaciêty partyzant Miko³aj Swinarski462. Dalsze decyzje od³o¿ono dodnia 30 marca463.

Po d³u¿szym milczeniu do sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego napisa³ zGdañska prymas Micha³ Radziejowski, wyra¿aj¹c swój wielki zawód i ¿al z powodu de-cyzji sejmiku wzglêdem rozmieszczenia nowozaciê¿nych chor¹gwi wojewódzkich w do-brach arcybiskupich, bez wczeœniejszej o tym informacji. Prymas skar¿y³ siê na wielk¹ruinê wszystkich swoich maj¹tków, przez co jego dochody zredukowane zosta³y do mi-nimum. W przypadku braku reakcji i opamiêtania grozi³, ¿e gotów jest nawet opuœciæojczyznê464. Choæ w anonimowych relacjach o sejmiku pisano, ¿e w liœcie prymasa za-warta by³a krytyka dzia³añ Szwedów wzglêdem maj¹tków szlacheckich465, jego treœæ niezawiera ¿adnych ostrych politycznych sformu³owañ.


211

460 Laudum z 9 II 1705 (AS, s. 459-461).461 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 58.462 M. Zwierzykowski, Swinarski Miko³aj, PSB, t. 46, z. 1 (188), Kraków 2009, s. 147-149. Swinar-

ski, który dowodzi³ oddzia³em zwolenników Augusta II, da³ siê we znaki jego przeciwnikom orazSzwedom. Uwolniony za wstawiennictwem sejmiku, obdarowany 1 tys. z³ zapomogi, ponownie wróci³na stronê Wettyna, staj¹c na czele 300-osobowego oddzia³u.

463 Laudum z 9 III 1705 (AS, s. 461-463).464 List prymasa M. Radziejowskiego do sejmiku – Gdañsk, 24 III 1705 (AS, s. 464-465).465 Informacje o sejmiku z 2 i 3 IV 1705 (AS, s. 468).

Œredzkie zgromadzenie z limity 30 marca kontynuowa³o obrady nad spraw¹ organi-zacji i wynagrodzenia powo³anej jazdy i piechoty – m.in. dziêki uchwale podatku466, cie-szono siê jednoczeœnie z kolejnych przychylnych obietnic Karola XII w kwestii kontry-bucji. Na proœbê prymasa postanowiono uwolniæ dobra arcybiskupie od dyslokacjichor¹gwi wojewódzkich, przesuwaj¹c ca³oœæ oddzia³ów do dóbr biskupstwa poznañskie-go. Aby ta decyzja by³a mniej uci¹¿liwa dla tamtejszych poddanych, sejmik przyzna³ ka-¿demu rotmistrzowi 1500 z³ na pokrycie wszystkich ewentualnych pretensji. Aby powia-domiæ prymasa o przychylnoœci wzglêdem jego proœby sejmik wys³a³ do Gdañskakolejne poselstwo, którego podjêli siê jeszcze raz Aleksander Gurowski miecznik pozna-ñski i Miko³aj Bardski. Po ponownym zaproszeniu do udzia³u w obradach nieobecnychsenatorów (o co mia³ listownie apelowaæ marsza³ek), za³atwieniu jeszcze kilku drobnychspraw lokalnych, ko³o sejmikowe limitowa³o siê do 4 maja467. Przy okazji komentowanialistu prymasa do sejmiku, Stanis³aw I wykaza³ siê wielkim cynizmem wobec swoichpoddanych. Jak zapisa³ anonimowy informator, elekt mia³ powiedzieæ: „Kardyna³ zaswe odbierze, a województwa bêd¹ skaka³y jak im zagraj¹”468.

W odpowiedzi na oba wys³ane ze Œrody poselstwa, danej w Gdañsku 30 kwietnia,prymas informowa³ o pojawiaj¹cych siê doœæ optymistycznych sygna³ach z Ma³opolski,o przechodzeniu lub gotowoœci przejœcia na stronê Leszczyñskiego kolejnych senatoróworaz województwa krakowskiego i sandomierskiego. Zapewnia³ o gotowoœci do wydaniauniwersa³ów na pospolite ruszenie469 i dziêkowa³ za uwolnienie dóbr od inkwaterunkówwojskowych. Jednoczeœnie skar¿y³ siê na brak koni, zabranych przez Sasów, co znacznieopóŸnia³o ekspedycjê dokumentów z jego kancelarii470. Naciski ze strony Szwedówi dzia³ania Leszczyñskiego musia³y odnieœæ skutek, nawet pomimo nieskrywanej pogar-dy elekta dla prymasa, poniewa¿ ten ju¿ 10 maja wyda³ uniwersa³, w którym ostateczniei oficjalnie popiera³ elekcjê nowego w³adcy471.

Kolejne zgromadzenie sejmikowe, w dniu 4 maja, nie okaza³o siê prze³omowym.Najwa¿niejszym punktem obrad by³a sprawa aresztowania i uwiêzienia biskupa pozna-ñskiego Miko³aja Œwiêcickiego w Rzymie. Sejmik oskar¿a³ o zaniechania nuncjusza pa-pieskiego w Polsce, arcybiskupa Horacego Spadê. Oburzenie szlachty by³o tak du¿e, ¿epostanowiono wybraæ deputacjê, w celu z³o¿enia manifestacji w grodzie, przeciwkodzia³aniom ministrów Kurii Rzymskiej, a ca³¹ niesprawiedliwoœæ przedstawiæ mia³

212

466 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 58.467 Laudum z 30 III 1705 (AS, s. 466-467).468 AS, s. 468.469 Pomimo tej deklaracji prymas zwleka³ z wydaniem uniwersa³ów – zob. list do podkanclerzego

lit. S. Szczuki z Warszawy, 14 V 1705 (AGAD, APP 163a t. 35, s. 54-56): „[...] Pos³owie ekspediowani zeGdañska wielkopolscy, cum declaratione tylko wydania uniwersa³ów i ju¿ waszmoœci evictum secun-dum impossibile, bo jm. pan [W³adys³aw] Czarnkowski (jako mi donosz¹) po ca³omiesiêcznej tam swo-jej rezydencyjej die 9 praesentis ju¿ mia³ odje¿d¿aæ niekontent. Chcia³ bowiem uniwersa³y ksi¹¿êcewieŸæ ze sob¹, na które w³aœnie czeka³, ksi¹¿ê jednak z nich wymówi³ siê Rzymem i innymi racjami”.

470 OdpowiedŸ prymasa M. Radziejowskiego na poselstwa sejmiku – Gdañsk, 30 IV 1705 (AS,s. 468-469).

471 J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 83.

papie¿owi Klemensowi XI marsza³ek Radzewski472. Sejmik wys³a³ tak¿e kolejne posel-stwo do przebywaj¹cego w Rydzynie Leszczyñskiego473, daj¹c wyraz swemu zaniepoko-jeniu faktem braku realizacji deklaracji króla szwedzkiego przez jego oficerów i urzêd-ników. Skar¿ono siê na trwaj¹ce ju¿ pó³ roku egzakcje, które wyciskaj¹ ostatnie ³zyz poddanych, na zatrzymywanie podatków sejmikowych, co opóŸnia³o proces organiza-cji chor¹gwi wojewódzkich, oddanych przecie¿ do dyspozycji elektowi. Proszono tak¿eo ³askê i uwolnienie dla szlachty i ksiê¿y pozostaj¹cych w szwedzkich wiêzieniach474.

Dwa kolejne sejmiki z limity, 25 maja i 15 czerwca skupi³y siê na doprowadzeniu dokoñca organizacji wojska wojewódzkiego, aby wreszcie, uprzedzaj¹c rozes³ane ju¿ uni-wersa³y Stanis³awa I, wyznaczyæ jego popis pod O³obokiem na dzieñ 30 czerwca475.Za³atwiono te¿ kilka drobnych spraw skarbowych i samorz¹dowych oraz prywatnychpetycji. Z powodu wydanych uniwersa³ów prymasa na zjazd walny warszawski oraz sej-miki nadzwyczajne476, uczestnicy zgromadzenia w dniu 15 czerwca oficjalnie zakoñczylitrwaj¹cy od grudnia cykl limit pod lask¹ marsza³kowsk¹ Franciszka Radzewskiego477.

W wydanym przez siebie uniwersale prymas wyla³ ogromny ¿al z powodu zniszcze-nia Rzeczypospolitej przez obce wojska, upadku jej autorytetu, a tak¿e ruiny w³asnychmaj¹tków oraz swojego ponad dziewiêciomiesiêcznego wygnania w Gdañsku. Informo-wa³, ¿e w obliczu niemo¿noœci doprowadzenia do pojednania miêdzy Augustem II a Ka-rolem XII, król pruski Fryderyk I uzna³ ostatecznie elekcjê Stanis³awa I478, a królszwedzki wyrazi³ gotowoœæ do dokoñczenia przerwanych w roku poprzednim negocjacjitraktatowych miêdzy Rzecz¹pospolit¹ a Szwecj¹. Z tych powodów prymas, korzystaj¹cz pozostaj¹cej nadal w swoim rêku w³adzy, zwo³a³ na dzieñ 11 lipca do Warszawy walnyzjazd dla zawarcia traktatu. Aby sta³o siê to mo¿liwe, zwo³a³ równie¿ sejmiki na dzieñ26 czerwca, którym zleci³ wybór pos³ów479. Aby obszerniej wyjaœniæ swoje stanowisko,


213

472 Laudum z 4 V 1705 (AS, s. 469-471). Napisanie listu sejmik zleci³ Radzewskiemu ju¿ 2 XII1704 r. Marsza³ek wywi¹za³ siê z tego zobowi¹zania, to najprawdopodobniej on napisa³ „List szlachci-ca polskiego przeciwko w³adzy papie¿a rzymskiego”, który odbi³ siê szerokim echem (J. Staszewski,Stosunki Augusta II z Kuri¹ Rzymsk¹, s. 96 i n., J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 74).

473 Stanis³aw wystawi³ 7 V 1705 r. w Rydzynie uniwersa³ do wojsk koronnych i litewskich, wzy-waj¹cy do porzucenia Augusta II (AP Toruñ, Akta m. Torunia, II V 30, k. 1).

474 Instrukcja dana pos³om sejmiku do Stanis³awa I – Œroda, 4 V 1705 (AS, s. 471-472). Pos³ami zo-stali: Stanis³aw Ko¿uchowski czeœnik wieluñski i Micha³ Dobrzycki.

475 W dniu 1 VII 1705 pu³kownik wojsk wojewódzkich W³adys³aw Bronikowski, podstoli wschow-ski wyda³ uniwersa³ wzywaj¹cy wszystkich rotmistrzów do obozu pod Stawiszyn (AS, s. 483-484).

476 W Kaliszu uniwersa³ ten oblatowany by³ 13 VI 1705, a wiêc wiadomoœæ o nim by³a ju¿ po-wszechna podczas sejmiku w dniu 15 VI (AS, s. 476).

477 Lauda z 25 V i 15 VI 1705 (AS, s. 473-475).478 Informacja ta doœæ powa¿nie mija³a siê z faktami, co bardzo szybko zdementowa³ dwór berliñ-

ski (J. Staszewski, Stosunki Augusta II z Kuri¹ Rzymsk¹, s. 67 i n.).479 Uniwersa³ prymasa M. Radziejowskiego – Gdañsk, 31 V 1705 (AS, s. 476-478). Prymas do ko-

ñca by³ niechêtny Leszczyñskiemu, wci¹¿ myœl¹c o objêciu tronu przez Jakuba Sobieskiego. Z akcj¹Radziejowskiego zbieg³o siê wydanie w dniu 10 VI dwóch breve papieskich, jednego odsuwaj¹cegoprymasa od obowi¹zków, drugiego, zakazuj¹cego polskim biskupom brania udzia³u w ewentualnejkoronacji nielegalnie obranego w³adcy (J. Staszewski, Stosunki Augusta II z Kuri¹ Rzymsk¹, s. 66-69).

Radziejowski rozes³a³ „Konsyderacyje potrzebne na walny zjazd warszawski”480. Rów-noleg³y uniwersa³ rozes³a³ równie¿ Piotr Jakub Bronisz, starosta pyzdrski i marsza³ekkonfederacji generalnej, popieraj¹c decyzjê prymasa481.

26 czerwca w Œrodzie, pod przewodnictwem nowo obranego marsza³ka AleksandraGurowskiego miecznika poznañskiego województwa poznañskie i kaliskie wykona³yswoje zadanie, dokona³y wyboru 12 pos³ów na zjazd traktatowy do Warszawy orazzaopatrzy³y ich w instrukcjê. Wœród wybranych przedstawicieli sejmiku widzimy wie-lu wypróbowanych uczestników konfederacji antyaugustowych, byli to: FranciszekRadzewski starosta wschowski, Andrzej Mycielski chor¹¿y poznañski, Józef Molskistolnik kaliski, Franciszek Ska³awski podczaszy poznañski, Piotr KoŸmiñski podsêdekziemski wschowski, Krzysztof Miel¿yñski starosta kcyñski, Adam Poniñski starosta ba-bimojski, Jan Gembicki kasztelanic p³ocki, W³adys³aw Czarnkowski, Zygmunt Unrugstaroœcic wa³ecki, Ludwik Gorzeñski, Aleksander Gurowski miecznik poznañski i mar-sza³ek ko³a. Sejmik, dziêkuj¹c prymasowi i marsza³kowi za uniwersa³y, twardo domaga³siê, aby traktat spisano w pe³nej zgodzie z poprzednim traktatem oliwskim oraz abyuwolniono wszystkich jeñców pozostaj¹cych w szwedzkich wiêzieniach. Stanis³aw Ipowinien zaprzysi¹c pakta konwenta, a zjazd zastanowiæ siê mia³ nad terminem przy-sz³ej koronacji oraz otwarciem s¹dów pod imieniem nowego w³adcy482. Dla uporz¹dko-wania sytuacji wewnêtrznej pañstwa sejmik domaga³ siê, aby w³adza rozdawnicza dóbri urzêdów pozostawa³a w rêkach Stanis³awa od dnia wypowiedzenia pos³uszeñstwaAugustowi II przez poddanych. Zwolennikom zdetronizowanego króla sejmik zaleca³wyznaczyæ stosowny termin uznania nowego monarchy pod groŸb¹ utraty urzêdów. Do-magano siê tak¿e z³o¿enia homagium przez miasta pruskie, poinformowania o zmianiew³adcy papie¿a (domagaæ siê miano równie¿ zwolnienia biskupa poznañskiego) orazdope³nienia czynnoœci proceduralnych po elekcji – wymiany stosownych dokumentówmiêdzy Rzecz¹pospolit¹ a elektem. W razie koniecznoœci sejmik zwraca³ siê z proœb¹o wydanie wici na pospolite ruszenie483.

W uchwalonym laudum ko³o sejmikowe postanowi³o w pierwszej kolejnoœci wys³aækolejne poselstwa do Stanis³awa I i króla szwedzkiego, z proœbami o ulgê w wybieranychwci¹¿ paletach, nak³adanych na wszystkie kategorie dóbr i rujnuj¹cych i tak zubo¿a³eju¿ województwa484. Postanowiono równie¿, ¿e oprócz pos³ów wybranych na zjazd, udaæsiê nañ móg³ ka¿dy szlachcic – udzia³ w tym poselstwie nie mia³ liczyæ siê do karencji

214

480 J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 84.481 Uniwersa³ P.J. Bronisza starosty pyzdrskiego, marsza³ka konfederacji generalnej – Gdañsk,

31 V 1705 (AS, s. 478-479).482 Pos³owie wielkopolscy wraz z marsza³kiem generalnym P.J. Broniszem podczas obrad zjazdo-

wych, pod koniec sierpnia sprzeciwiali siê szybkiej koronacji, argumentuj¹c to brakiem jednoœciszlachty. Mia³o to zmusiæ Szwedów do wiêkszych ustêpstw (J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 89).

483 Instrukcja sejmiku dana pos³om na zjazd warszawski – Œroda, 26 VI 1705 (AS, s. 479-481).484 Instrukcji danych tym poselstwom nie uda³o siê odnaleŸæ, o fakcie ich wydania wiemy jednak

z zapisu w laudum. Pos³ami do Stanis³awa I zostali: Franciszek Radzewski starosta wschowski i Fran-ciszek Ska³awski podczaszy poznañski. Do Karola XII wyprawiono Miko³aja Nie¿ychowskiego i Zyg-munta Unruga staroœcica wa³eckiego (AS, s. 482).

w kandydowaniu do pos³owania na przysz³y sejm485. Warunkiem by³o wykonanie przy-siêgi na rêce marsza³ka konfederacji generalnej. Marsza³kowi sejmiku zlecono utrzy-mywanie korespondencji z innymi sejmikami, potwierdzono wa¿noœæ wszystkich lau-dów poprzednich sejmików z limity, wydano równie¿ kolejne dyspozycje w sprawachskarbowo-wojskowych. „Ex summis rationibus, statum modernum permoventibus”podjêto uchwa³ê o limicie do dnia 27 lipca, chc¹c zapewne na bie¿¹co kontrolowaæ sy-tuacjê polityczn¹486.

W terminie tym nie uda³o siê uzyskaæ jeszcze ¿adnych nowych wiadomoœci. Niepowrócili pos³owie wys³ani do obu monarchów, nie mia³ ¿adnych informacji o radziewarszawskiej przewodz¹cy obradom marsza³ek Gurowski, bêd¹cy jednoczeœnie jednymz pos³ów na ni¹. Po za³atwieniu spraw samorz¹dowych, m.in. kolejnych problemówz wyp³at¹ ¿o³du dla chor¹gwi wojewódzkich, z niepokojem oczekuj¹c na nowe kontry-bucje szwedzkie, które w ostatecznoœci sejmik pragn¹³ choæ kontrolowaæ poprzez swo-ich komisarzy, zgromadzona szlachta limitowa³a obrady do 25 sierpnia. Zastrze¿onoprzy tym, ¿e w przypadku nieobecnoœci marsza³ka, wolno bêdzie wybraæ nowego – by³oto doœæ wa¿ne w przypadku stosowania fikcji prawnej – limity, dla której marsza³ek po-winien byæ kluczowy487.

Równie¿ sierpniowe zgromadzenie nie przynios³o istotnych zmian. Z powodu nie-obecnoœci przebywaj¹cego w Warszawie marsza³ka, dokonano wyboru nowego, którymzosta³ Stanis³aw Morawski. O przebiegu rady warszawskiej brak by³o wieœci, w woj-ewództwach natomiast wzrasta³a liczba bezkarnych grabie¿ców i pospolitych rozbój-ników, którzy podszywaj¹c siê pod oddzia³y wojskowe, ³upili to, czego nie zabrali Szwedzi,a wczeœniej Sasi. Sejmik nakaza³ moc¹ swojej uchwa³y podjêcie dzia³ania sêdziom grodz-kim, którzy przy pomocy miast mieli chwytaæ i s¹dziæ przestêpców. W oczekiwaniu narezultaty negocjacji traktatowych, sejmik limitowano ponownie do 24 wrzeœnia488.

O odbytym wczeœniej 14 wrzeœnia z mocy prawa sejmiku deputackim nie uda³o siêodnaleŸæ bli¿szych informacji, wiemy tylko, ¿e najprawdopodobniej zakoñczy³ siê


215

485 W tym miejscu wypada zdementowaæ pogl¹d J. Porazinskiego, jakoby sejmik postanowi³, „¿eudzia³ w tej radzie uniemo¿liwi kandydowanie na pos³ów na sejm koronacyjny”, co mia³o byæ zabez-pieczeniem przed manipulacjami dworu (J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 85). Wynika to z b³êd-nej interpunkcji w zapisie laudum. Równie¿ pisz¹cy te s³owa nie ustrzeg³ siê b³êdu w edycji Akt sejmi-kowych. Dok³adniejsza lektura orygina³u laudum wskazuje, ¿e stosowny zapis brzmi: „TeraŸniejszeposelstwo na przysz³y sejm w alternacie praeiudicari nie powinno, owszem, ka¿demu z ichm. wolnabêdzie (pro hac sola vice) na przysz³y sejm na poselstwo konkurencja. Okrom ichm. panów pos³ów nateraŸniejsz¹ waln¹ radê e medio nostri uproszonych, wolno bêdzie ka¿demu z ichm. braci szlachty doWarszawy na tê waln¹ radê jechaæ i którykolwiek z ichm. braci rotha ichm. panów pos³ów przed jm.panem marsza³kiem generalnej konfederacyjej wykona przysiêgê, eadem activitate et praerogativajako ichm. panowie pos³owie gaudere powinien” (AS, s. 482).

486 Laudum z 26 VI 1705 (AS, s. 481-483). W edycji Akt sejmikowych omy³kowo odczytano datê li-mity jako 24 VII 1705, podczas gdy w rzeczywistoœci by³ to dzieñ 27 VII.

487 Laudum z 27 VII 1705 (AS, s. 484-486). W edycji Akt sejmikowych na s. 485, przyp. 594 b³êdniezidentyfikowano jednego z rotmistrzów, jako Andrzeja lub Stefana Potockiego kasztelanica rogoziñ-skiego, gdy tymczasem na pewno by³ to Jan Grudziñski kasztelanic rogoziñski (zob. AS, s. 453).

488 Laudum z 25 VIII 1705 (AS, s. 486-487).

sukcesem, a jednym z deputatów z województwa kaliskiego zosta³ wybrany Franciszek¯egocki wojski inowroc³awski489. W wyznaczonym terminie 24 wrzeœnia ko³o zgroma-dzi³o siê w Œrodzie, dla kontynuowania limitowanych obrad. W uchwalonym wówczaslaudum brak jakichkolwiek wzmianek o radzie w Warszawie oraz podjêtych przez ni¹ostatecznie uchwa³ach, znajdujemy jednak dalsze skargi na szwedzkie kontrybucje.W tej sprawie sejmik postanowi³ wys³aæ poselstwo do genera³a Karola Gustawa Rehns-kiölda, dowodz¹cego oddzia³ami szwedzkimi w Wielkopolsce, z proœb¹ o ulgi oraz zwol-nienie z op³at choæ dwóch senatorów, którzy mogliby w razie potrzeby zwo³ywaæ szlach-tê490. Dla uporz¹dkowania finansów oraz umo¿liwienia p³acy wojsku sejmikowemu,marsza³ka Morawskiego zobowi¹zano do wydania surowych uniwersa³ów. Dalsze obra-dy od³o¿ono do 29 paŸdziernika491.

Zanim ko³o sejmikowe województw poznañskiego i kaliskiego zgromadzi³o siê po-nownie w Œrodzie, po d³ugich negocjacjach, w dniach 3 i 4 paŸdziernika 1705 r., podnaciskiem szwedzkim dosz³o do groteskowej, ale wa¿nej politycznie koronacji Lesz-czyñskiego, która umo¿liwi³a rozpoczêcie rozmów o traktacie miêdzy Rzecz¹pospolit¹i Szwecj¹. Nied³ugo póŸniej, 13 paŸdziernika zmar³ na gdañskim wygnaniu schorowanyprymas Micha³ Radziejowski, a 28 listopada podpisano traktat, stawiaj¹cy pañstwo pol-sko-litewskie, szczególnie w kwestiach handlowych i gospodarczych, niemal w randzeszwedzkiego protektoratu492. Z pewnoœci¹ wielkopolska szlachta, popieraj¹ca Leszczy-ñskiego, nie zdawa³a sobie jeszcze sprawy z donios³oœci i konsekwencji tych wydarzeñ,kiedy w bardzo nielicznym gronie zebra³a siê 29 paŸdziernika w œredzkiej kolegiacie.Szczup³oœæ zgromadzenia by³a tak ra¿¹ca, ¿e nie podjêto ¿adnych uchwa³, ze zgroz¹ od-notowuj¹c jedynie w krótkim laudum: „Kiedyœmy melioris aevi anhelante Republicaedo pokoju w województwach naszych spodziewali siê eventum, aliœci te, którymi cunctacivilibus discordiis sessa molimina, in sua persistendo arte coraz obices consiliorumnowe wystawiaj¹ i województwom publicznych obrad tamuj¹ cursum, dla których rzad-ki concivis na zwyczajnym consiliorum mo¿e comparere miejscu i województwa suo sa-lubri suffragari sensu. Na co ju¿ prawie periclitando te przeœwietne województwa przedtymi¿ samymi, z których by najprêdzej w ratunku subsequi powinna medella, iustos de-ponunt dolores”. Jedyn¹ podjêt¹ uchwa³¹ by³a decyzja o od³o¿eniu sejmiku do dnia14 grudnia, z zastrze¿eniem wyboru nowego marsza³ka, gdyby Stanis³aw Morawski niemia³ mo¿liwoœci przybycia493.

216

489 W Tekach Dworzaczka ¯egocki wystêpuje jako deputat (1706 \TEKI\ TEKI\REGESTY\KSIEGI\KCYNIA.X#2593 (Nr 133).

490 „Tym¿e ichm. panom pos³om zlecamy, aby upraszali jm. pana genera³a Reynszelta, aby pro omnicasu et necessitate contingenti województw naszych secure mogli zostawaæ w domach swoich, ad minusdwaj ichm. panowie senatorowie, ad convocandam nobilitatem” (AS, s. 488). Z poselstwem tym wypra-wiono marsza³ka Stanis³awa Morawskiego i Bogus³awa Tomickiego pisarza grodzkiego kaliskiego.

491 Laudum z 24 IX 1705 (AS, s. 487-489).492 J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 91-95; W. Konopczyñski, Polska a Szwecja od pokoju oliw-

skiego do upadku Rzeczypospolitej 1660-1772, Warszawa 1924, s. 50 i n.; J. Feldman, Polska w dobie wiel-kiej wojny pó³nocnej 1704-1709, Kraków 1925, s. 128.

493 Laudum z 29 X 1705 (AS, s. 489-490).

Termin grudniowy, choæ niezbyt sposobny do obrad, musia³ zgromadziæ nieco licz-niejsze grono sejmikuj¹cych, brak wœród nich by³o jednak postaci najwa¿niejszych –senatorów. Polecono marsza³kowi, któremu uda³o siê szczêœliwie dotrzeæ na miejsce, abyponownie zaprosi³ ich listownie do udzia³u w zgodnych naradach dla dobra ojczyzny.Uciemiê¿onej przez szwedzkie kontrybucje szlachcie nie pozosta³o równie¿ nic innego,jak wys³aæ ponowne poselstwo do dowodz¹cego szwedzkimi regimentami, roz³o¿onymiw obu województwach na le¿ach zimowych, genera³a Karola Gustawa Rehnskiölda,z uni¿on¹ proœb¹ o „allewiacyj¹ paletów w prowiantach dymowych, pieniê¿nych”494. Za-pis w laudum, dotycz¹cy uchwalenia zapomogi na rzecz poczty poznañskiej, wyjaœnias³ab¹ orientacjê sejmiku w bie¿¹cych wydarzeniach politycznych, z powodu niedocho-dzenia poczty warszawskiej i toruñskiej. Do zgromadzonych dotrzeæ musia³a jednakwiadomoœæ i uchwa³y zakoñczonej walnej rady warszawskiej, w której zwo³ywano sejmi-ki relacyjne na dzieñ 1 lutego 1706 r. Dysponuj¹c tym terminem, ko³o sejmikowe pod-jê³o uchwa³ê o zakoñczeniu kolejnego ³añcucha limit495.

Równie¿ i kolejny, 1706 r. obfitowaæ mia³ w zgromadzenia sejmikowe – do wrzeœniaodbêdzie siê ich a¿ 7. PóŸniej, w zwi¹zku z opuszczeniem Wielkopolski przez wojskaKarola XII i Stanis³awa Leszczyñskiego, udaj¹ce siê do Saksonii, oraz z wkroczeniem naopuszczony obszar moskiewskich wojsk auksyliarnych, wspieranych przez oddzia³y ko-ronne wierne Augustowi II i konfederacji sandomierskiej, ¿ycie sejmikowe zamar³o nadwa lata, a¿ do wrzeœnia 1708 r.

Laudum sejmikowe z 1 lutego 1706 r. zawiera kolejne próby zorganizowania spraw-nych wyp³at dla zaciê¿nego wojska wojewódzkiego – w tym celu wydano szereg zaleceñdla Komisji Skarbowej Poznañskiej. Sejmik wzywa³ równie¿ swoich pu³kowników,aby nie wydawali samowolnych paletów do dóbr, zadowalaj¹c siê wybieraniem hiber-ny. W zamian obiecywa³ rych³e wywi¹zanie siê z nale¿noœci. Dzia³ania sejmikowe ogra-niczone by³y zapewne przez niepokoj¹ce wieœci gazetowe, które donosi³y o marszuwojsk Augusta II na Wielkopolskê496. Kolejny termin limity wyznaczono na dzieñ 22 lu-tego497.

Po trzech tygodniach sytuacja nadal nie uleg³a zmianie, a co wiêcej, jak wnioskowaæmo¿na z treœci krótkiego laudum, frekwencja musia³a byæ jeszcze mniejsza. A¿ po³owakrótkiego laudum to rozpaczliwe wzywanie do jednoœci i przybywania na obrady tak se-natorów, jak i wspó³braci. Zachêcano do przybycia tak¿e marsza³ka konfederacji gene-ralnej Piotra Jakuba Bronisza starostê pyzdrskiego. Nadal nie potrafiono uregulowaænale¿noœci wobec zaci¹gniêtego wojska, odk³adaj¹c tê sprawê do kolejnych obrad. Tymrazem postanowiono limitowaæ je o ca³y miesi¹c, do 22 marca498.


217

494 Z t¹ raczej beznadziejn¹ misj¹ wys³ano ciesz¹cego siê mirem starostê wschowskiego Francisz-ka Radzewskiego i pisarza grodzkiego kaliskiego Bogus³awa Tomickiego (AS, s. 491). Odnalezionytekst odpowiedzi genera³a Karola Gustawa Rehnskiölda, danej pos³om sejmikowym w Konarzewie19 XII 1705, jest kolejnym z wielu zapewnieñ o przestrzeganiu umów i przychylnoœci (AS, s. 491-492).

495 Laudum z 14 XII 1705 (AS, s. 490-491).496 J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 98.497 Laudum z 1 II 1706 (AS, s. 492-493).498 Laudum z 22 II 1706 (AS, s. 493-495).

O dzia³alnoœci sejmiku marcowego mamy nieco wiêcej informacji dziêki zachowanejrelacji499. Sejmik rozpocz¹³ siê doœæ póŸno, jak na panuj¹ce w tym zakresie zwyczaje, bodopiero oko³o godziny 14.00. Obrady zagai³ marsza³ek Aleksander Gurowski miecznikpoznañski, wzywaj¹c do wykonania uchwa³y poprzedniego, zakoñczonego w grudniuubieg³ego roku sejmiku, w sprawie sk³adania podpisów pod aktem konfederacji. Jakpodkreœli³ korespondent, szlachta wykonuj¹c wolê marsza³ka, kierowa³a siê wcale niewiernoœci¹ wobec nowego króla, ale nadziej¹ uzyskania ulg w kontrybucjach. Po zako-ñczeniu akcji zbierania podpisów przyst¹piono do czytania korespondencji, wœród któr-ej najwiêksz¹ uwagê zwróci³ list genera³a Rehnskiölda, wychwalaj¹cego odniesioneprzez siebie zwyciêstwo500, wzywaj¹cego do wiernoœci nowemu w³adcy, organizowaniaobrony przed „swawolnymi kupami’, a przede wszystkim daj¹cego nadziejê dla wszyst-kich podpisuj¹cych siê na wiernoœæ Stanis³awowi – genera³ domaga³ siê dostarczenia li-sty podpisów. Ko³o sejmikowe nakaza³o odpowiedzieæ marsza³kowi listownie oraz oso-biœcie odwiedziæ genera³a z gratulacjami i zapewnieniami o wiernoœci, w kwestii kupswawolnych polecaj¹c siê opiece wojsk szwedzkich, wzglêdem dostarczenia wykazu po-dpisów upraszaj¹c o zw³okê i czas do namys³u dla spóŸnionych do nastêpnej limity sej-miku. Czytano równie¿ listy od Jerzego Antoniego Warszyckiego kasztelana ³êczyckie-go, Przec³awa Potockiego kasztelana rogoziñskiego i Jana Morawskiego kasztelanaprzemêckiego, którzy wymawiali swoj¹ nieobecnoœæ zniszczeniem dóbr, chorob¹ lubu³omnoœci¹. Listownie do sejmiku zwrócili siê równie¿ Bogus³aw Tomicki i Cieleckiz b³aganiem o uwolnienie z wiêzienia szwedzkiego, a tak¿e pu³kownik wojsk sejmiko-wych Andrzej Skórzewski, z proœb¹ o wyp³atê nale¿nej ¿o³nierzom p³acy – zgromadzenina sejmiku od³o¿yli jednak sprawy finansowe do kolejnego zgromadzenia. Podczasobrad rozleg³y siê równie¿ g³osy, aby przyst¹piæ do wykonania zapisów walnej rady war-szawskiej z ubieg³ego roku i egzekwowaæ dobra senatorów oraz szlachty popieraj¹cejnadal Augusta II. Domagano siê nawet usuniêcia starosty generalnego i wyznaczeniakogoœ na jego miejsce. Postanowiono jednak ostatecznie wstrzymaæ siê z tymi dras-tycznymi krokami jeszcze o miesi¹c. Podczas sejmiku uchwalono i zapisano w lau-dum szereg dyspozycji w kwestiach podatkowych501 i zaleceñ dla limitowanej do dnia14 kwietnia Komisji Skarbowej Poznañskiej. Marsza³ek Gurowski wystosowa³ równie¿uniwersa³ do szlachty i miast obu województw, wzywaj¹cy do wyp³acenia zaleg³ych i no-wych podatków502. Dalsze decyzje od³o¿ono do czasu zakoñczenia Komisji, wyznaczaj¹cdatê limity na 26 kwietnia503.

Wykonuj¹c wolê wspó³braci, marsza³ek sejmiku uda³ siê do kwatery Rehnskiöldaw Swarzêdzu wraz z Franciszkiem Radzewskim starost¹ wschowskim. Jak donosi³ ano-

218

499 Relacja z sejmiku 22 III 1706 (AS, s. 498-499).500 Chodzi³o o odniesione w dniu 19 II 1706 pod Wschow¹ zwyciêstwo nad oddzia³ami Schulen-

burga, wkraczaj¹cymi do Wielkopolski ze Œl¹ska (Dzieje Wielkopolski, s. 701). Zwyciêstwo to przekre-œli³o plany Wettyna dokonania inwazji Wielkopolski i rozbicia Szwedów.

501 Zaaprobowano uchwalone podczas walnej rady warszawskiej szelê¿ne generalne oraz czopowe,z przeznaczeniem na wojsko wojewódzkie (M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 58).

502 Uniwersa³ marsza³ka w sprawach skarbowych – Œroda, 22 III 1706 (AS, s. 497-498).503 Laudum z 22 III 1706 (AS, s. 495-497).

nimowy korespondent (obecny przy tym osobiœcie), obaj zostali upokorzeni d³ugimoczekiwaniem i stanowcz¹ odmow¹ jakichkolwiek ustêpstw – genera³ wyrazi³ tym z³oœæz powodu braku efektów w koñczeniu zbierania podpisów lojalnoœci wobec Stanis³a-wa504. By³ to wyraŸny dowód na to, jak s³aba by³a pozycja lojalistów stanis³awowskichwobec si³y militarnej szwedzkich dowódców. Nieznoœne kontrybucje pieniê¿ne, wy-nosz¹ce nawet 33 z³ote z dymu, by³y niemo¿liwe do wyp³acenia. Tam, gdzie brakowa³opieniêdzy, ¿o³nierze rekwirowali inwentarz.

Sejmik w dniu 26 kwietnia cieszy³ siê ju¿ znacznie wiêksz¹ frekwencj¹ szlachty obuwojewództw, choæ nieobecni wci¹¿ byli senatorowie – nakazano marsza³kowi wys³aæ donich ostateczne upomnienie505. Wbrew wczeœniejszym deklaracjom, brak jakichkolwiekinformacji w sprawie podjêcia przez ko³o sejmikowe zdecydowanych kroków wobecwszystkich, którzy nie przysiêgli jeszcze na wiernoœæ Stanis³awowi Leszczyñskiemu.W obszernym jak na owe czasy laudum zajêto siê uchwa³¹ podatków506, egzekucj¹ za-leg³oœci, wyp³atami dla ¿o³nierzy wojewódzkich. Aby ograniczyæ nadu¿ycia, uchwalonotekst specjalnej przysiêgi dla oficerów poszczególnych chor¹gwi wzglêdem liczebnoœcii czasu s³u¿by. Tylko na jej podstawie Komisja Skarbowa mia³a dokonywaæ nale¿nychwyp³at. Sytuacja wewn¹trz województw musia³a byæ napiêta (m.in. dziêki dzia³alnoœcipartyzantów), skoro sejmik zagwarantowa³ w laudum bezpieczeñstwo maj¹tków mar-sza³ka w przypadku ich zniszczenia przez stronê przeciwn¹. Kolejne zgromadzenie sej-mikuj¹cy wyznaczyli sobie dopiero na dzieñ 14 czerwca, oczekuj¹c wówczas sprawozda-nia od maj¹cej rozpocz¹æ siê 31 maja Komisji Skarbowej Poznañskiej507.

Sejmik w Œrodzie, obraduj¹cy na mocy limity w dniu 14 czerwca, po d³ugim zwleka-niu podj¹³ wreszcie decyzje w kwestii wykonania przysiêgi na wiernoœæ Stanis³awowi I.Aby nie czyniæ jeszcze ostatecznych i nieodwracalnych kroków, wymyœlono sposób nadanie dodatkowego czasu do zastanowienia dla oponentów508. Wybrano grupê komisa-rzy do odbierania przysiêgi, którzy mieli przyjmowaæ j¹ w Poznaniu, Kaliszu, lub tam,gdzie bêd¹ siê znajdowaæ, do dnia 27 lipca. Listy wykonanych juramentów mia³y zostaæoddane do grodów. Choæ, jak podkreœlano, przysiêga by³a ca³kowicie dobrowolna,wszystkich, którzy jej nie wykonaj¹, a zostaliby przy³apani na wspó³pracy z wrogiem,uznano by za wrogów ojczyzny. Szlachta zgromadzona w Œrodzie rozwi¹za³a tak¿e inny,


219

504 AS, s. 499.505 Po dok³adnej analizie stosownego fragmentu laudum, pochopna wydaje siê informacja J. Po-

razinskiego (Epiphania Poloniae, s. 101), o obecnoœci na sejmiku marsza³ka konfederacji generalnejP.J. Bronisza – w rzeczywistoœci marsza³ek mia³ powtórnie zaprosiæ go do udzia³u w obradach (AS, s.500-501).

506 W zwi¹zku z niewystarczaj¹cymi wp³ywami z poprzednich uchwa³ podatkowych, ko³o sejmi-kowe podjê³o decyzjê o uchwale nadzwyczajnego podatku pog³ównego od ludzi luŸnych (M. Zwierzy-kowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 58).

507 Laudum z 26 IV 1706 (AS, s. 500-503). M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 335.508 Odwlekanie tej wymaganej przez Szwedów przysiêgi jest doskona³ym przyk³adem obra-

zuj¹cym niechêæ szlachty do podejmowania skrajnych decyzji wobec swoich przeciwników – podkre-œla³ to A. Link-Lenczowski, Doœwiadczenia wojny pó³nocnej a percepcja otaczaj¹cej rzeczywistoœci, [w:]Staropolski ogl¹d œwiata. Materia³y z konferencji, Wroc³aw 23-24 X 2004, red. B. Rok, F. Wolañski,Wroc³aw 2004, s. 220.

pal¹cy problem, jakim by³a d³ugotrwa³a absencja starosty generalnego – Maciej Rado-micki, popieraj¹cy wci¹¿ Augusta II, stroni³ od jakichkolwiek kontaktów ze zwolenni-kami Leszczyñskiego i przebywa³ na wygnaniu Kroœnie i G³ogowie. Nie chc¹c zra¿aæ so-bie starosty, do pe³nienia jego wszystkich obowi¹zków tymczasowo wyznaczy³ kolejnegow hierarchii starostê grodowego – starostê wschowskiego Franciszka Radzewskiego. Naten wybór wp³yw mia³a równie¿ wypróbowana postawa starosty w dzia³aniach na rzeczLeszczyñskiego. W laudum szczegó³owo opisano zakres jego kompetencji, które przedewszystkim dotyczy³y bezpieczeñstwa obu województw wielkopolskich – podporz¹dko-wano jego rozkazom nie tylko pospolite ruszenie, ale tak¿e chor¹gwie i regiment woje-wódzki509. Sejmik za³atwi³ szereg spraw skarbowo-wojskowych i samorz¹dowych, orazkilka odk³adanych od d³u¿szego czasu petitów. W laudum brak jednak uchwa³y o wy-znaczeniu kolejnego terminu limity510. Byæ mo¿e sta³o siê tak z woli króla Stanis³awa,który uzyskawszy d³ugo oczekiwane decyzje w sprawie przysiêgi i kompetencji starostygeneralnego, nie oczekiwa³ dalszego przeci¹gania sejmiku. Pomimo dzia³añ samorz¹dubezpieczeñstwo w województwach nadal nie uleg³o poprawie – nie zmieni³o tego nawetrozbicie w czerwcu przez Szwedów oddzia³u partyzanckiego Miko³aja Swinarskiegoi pojmanie jego samego511.

Ju¿ jednak 20 sierpnia Leszczyñski zmieni³ decyzjê i og³aszaj¹c wieœci o sk³adanychmu wyrazach wiernoœci przez kolejne województwa i powiaty, zwo³a³ nowy sejmik nad-zwyczajny w Œrodzie na dzieñ 27 wrzeœnia512 – mia³o to zapewne zwi¹zek z podjêtymiw sierpniu planami króla Szwecji ruszenia w pogoni za Augustem II do Saksonii. Takiedzia³anie wymaga³o zorganizowania zaplecza w pogranicznej Wielkopolsce513. Zanim doniego dosz³o, wczeœniej, 13 wrzeœnia odby³ siê z mocy prawa sejmik deputacki. Podobniejak w przypadku kilku poprzednich elekcji deputackich, nie uda³o siê odnaleŸæ laudum,

220

509 Doœæ zagadkowa jest informacja, ¿e ju¿ pod koniec IX 1706 r. na stanowisko starosty general-nego Stanis³aw Leszczyñski mianowa³ Litwina, Jana Kazimierza Sapiehê starostê bobrujskiego (coby³o ogromnym pogwa³ceniem zwyczajów wielkopolskich, pomimo, i¿ ten o¿eniony z Wielkopolank¹Ludwik¹ Mari¹ Opaliñsk¹ posiada³ znaczne dobra w województwach) – w lauduach sejmikowych niema nawet najmniejszego œladu uznania tej nominacji, a w 1708 r., kiedy sejmik wznowi³ dzia³¹lnoœæpo przerwie, obowi¹zki starosty wykonywa³ ponownie Radomicki. A. Rachuba, Sapieha Jan Kazi-mierz, PSB, t. XXXV, Warszawa 1994, s. 8; J. Dygda³a, Radomicki Maciej, s. 727.

510 Laudum z 14 VI 1706 (AS, s. 504-508).511 Wiadomoœci z gazetki rêkopiœmiennej (Bibl. Czart., rkp. 199 IV, s. 232). Zob. te¿ M. Zwierzykow-

ski, Swinarski Miko³aj, PSB, t. XLVI, z. 1, Kraków 2009, s. 147. Swinarski da³ siê we znaki województwom.Dzia³aj¹c w imieniu Augusta II ³upi³ miasta i miasteczka, m.in. wybieraj¹c czopowe i szelê¿ne. Wydaj¹casygnacje argumentowa³, i¿ czyni to: „Z woli wyraŸnej J.K.M. p.n.m., poniewa¿ czopowe i szelê¿ne Komi-syja Poznañska obraca na zaci¹g ró¿nych ludzi przeciwko J.K.M. p.n.m.” – asygnacja wystawiona do Ple-szewa, z 6 V 1706 (AP Poznañ, KSP 69, s. 59 – dalej s¹ te¿ inne œlady dzia³alnoœci Swinarskiego).

512 K. Jarochowski, zapewne z powodu b³êdnego odczytu, datowa³ ten sejmik na 24 IX (K. Jaro-chowski, Lauda po³¹czonych województw poznañskiego i kaliskiego za panowania Augusta II, [w:] Zdobyw-cy i okupanci staropolskiego Poznania, Poznañ 2007, s. 155). Datê 27 IX potwierdza zarówno oryginalnyuniwersa³ królewski, jak i laudum sejmikowe.

513 Uniwersa³ Stanis³awa I na sejmik nadzwyczajny w Œrodzie – Cyrusowa Wola, 20 VIII 1706(AS, s. 509). Zob. J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 98.

z innych Ÿróde³ wiemy jednak, ¿e sejmik zakoñczy³ siê pomyœlnie i wybrano 4 sêdziówdeputatów do Trybuna³u514. Wojska szwedzkie oraz czêœæ chor¹gwi wojewódzkich wraz zkrólem Stanis³awem opuœci³y ju¿ na prze³omie sierpnia i wrzeœnia Wielkopolskê, ru-szaj¹c do Saksonii. Na stra¿y obu województw pozosta³ jedynie czterotysiêczny korpusgen. Arvida Axela Mardefelta z licz¹cymi kilka tysiêcy chor¹gwiami litewskimi i czêœci¹wojska sejmikowego, z baz¹ w Poznaniu i Kaliszu515. Na opustosza³ym terenie w³adza sej-mikowa mia³a wspomagaæ Szwedów w utrzymywaniu porz¹dku i bezpieczeñstwa.

27 wrzeœnia w Œrodzie na nowego marsza³ka wybrano Aleksandra z Gorzenia Gorzeñ-skiego, a zgromadzenie zajê³o siê przede wszystkim uregulowaniem nale¿noœci wynika-j¹cych jeszcze z uchwa³ walnej rady warszawskiej roku 1705. Aby wyp³aciæ nale¿ny ¿o³djednostkom przypadaj¹cym z repartycji uchwalonego wówczas komputu na wojewódz-twa poznañskie i kaliskie, sejmik uchwali³ podatek 2 sympli pog³ównego plebejskiego.Pieni¹dze mia³y byæ zwo¿one na kolejn¹ kadencjê Komisji Skarbowej Poznañskiej, przy-padaj¹c¹ na dzieñ 15 listopada. W celu przyspieszenia wyp³aty zaleg³oœci wydano szeregdyspozycji dla komisarzy i poborców. Ko³o sejmikowe uchwali³o równie¿ specjalny doda-tek w kwocie 6 tys. z³ dla organizuj¹cego siê nowego regimentu królewskiego pod ko-mend¹ pu³kownika Franciszka Poniñskiego, starosty kopanickiego. W laudum ponow-nie przypomniano o obowi¹zku sk³adania przysiêgi na wiernoœæ królowi, co dowodziwielkiej opiesza³oœci szlachty wielkopolskiej wzglêdem formalnego opowiedzenia siê pojednej ze stron konfliktu. Koñcz¹c sejmik, zalimitowano obrady do 29 listopada, podob-nie jak w przypadku wczeœniejszych obrad, oczekuj¹c na relacjê Komisji Skarbowej516.

Limity listopadowej ju¿ jednak nie podjêto, a uchwa³y tego sejmiku pozosta³y za-pewne w wiêkszoœci na papierze z uwagi na zmiany sytuacji politycznej. Po wymarszug³ównych si³ szwedzkich i króla Stanis³awa do Saksonii, 29 paŸdziernika dosz³o pod Ka-liszem do zwyciêskiej dla wojsk saskich bitwy. Si³y szwedzkie i sprzymierzone zosta³yrozproszone lub dosta³y siê do niewoli, oddaj¹c Wielkopolskê na ³up oddzia³ów wier-nych Augustowi II oraz sprzymierzonych wojsk moskiewskich. Jedynie tysi¹c Szwedówpod dowództwem gen. maj. Ernsta Detlofa von Krassowa517 schroni³o siê w Poznaniu –póŸniej komendê nad nimi i dowództwo garnizonu poznañskiego obejmie pu³kownikFunck518. Samorz¹d sejmikowy zamar³ w tych okolicznoœciach na dwa lata. By³a to


221

514 Wzmiankuje o tym laudum kolejnego zgromadzenia sejmiku w dniu 27 IX 1706: „Za postano-wienie tak¿e nieodmienne mieæ chcemy, aby przysiêgê w konfederacyi generalnej warszawskiej wyra-¿on¹, tak ichm. panowie komisarze, którzy nie przysiêgali, circa reasumptionem komisyi, jakoi ichm. panowie deputaci na Trybuna³ teraŸniejszy koronny obrani, ante inhoationem trybuna³ui wejœcia in activitatem wykonali” (AS, s. 509).

515 J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 312. J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 106.516 Laudum z 27 IX 1706 (AS, s. 510-513).517 Ernst Detlof baron von Krassow genra³ major i pu³kownik dragonów (BUW, rkp. 717, k. 55) –

w literaturze polskiej wystêpuje najczêœciej jako Krassau.518 J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 312. K. Jarochowski, Bitwa kaliska z r. 1706, [w:] Tego¿,

Z dziejów saskich spraw wewnêtrznych, polityki i wojny, Poznañ 1886; K. Jarochowski, Wielkopolskie Lesz-no w roku 1707. Ustêp z dziejów wojennych tego¿ roku, [w:] Tego¿, Opowiadania i studia historyczne. Serianowa, Poznañ 1884, s. 111. Do bitwy dosz³o nawet pomimo zawartego ju¿ (choæ jeszcze nie zatwier-dzonego przez Augusta II) traktatu altranstadzkiego.

najd³u¿sza przerwa w jego dzia³alnoœci w ca³ym okresie panowania Augusta II. Niczegonie zmieni³a nawet formalna abdykacja Augusta II z tronu polskiego519, zatwierdzonaostatecznie moc¹ traktatu altransztadzkiego w grudniu 1706 r.520 Terytorium sejmikowesta³o siê aren¹ walk miêdzy zwolennikami Leszczyñskiego, wœród których prym wiód³oddzia³ Adama Œmigielskiego starosty gnieŸnieñskiego, który zmieni³ front po bitwiekaliskiej, oddzia³ami koronnymi pod dowództwem hetmana wielkiego koronnego Jó-zefa Potockiego (mianowanego przez Leszczyñskiego)521, a wojskami podleg³ymi dow-ództwu hetmana Adama Miko³aja Sieniawskiego i sprzymierzonymi oddzia³ami rosyj-skimi. Sp³onê³o wówczas wiele miast i wsi, kolejne kontrybucje i rabunki spad³y na i takju¿ wyniszczone maj¹tki wielkopolskiej szlachty522. Wydarzenia polityczne rozgrywa³ysiê w tym czasie poza wielkopolsk¹ aren¹. Po abdykacji Augusta II przywództwo w obo-zie jego dawnych zwolenników przejê³y formalnie w³adze konfederacji sandomier-skiej523. Miêdzy marcem a sierpniem 1707 r. na województwa poznañskie i kaliskiespad³a plaga w postaci oddzia³ów rosyjskich pod dowództwem gen. por. Rodiona Chri-stianowicza Baura oraz p³ka Jana Micha³a Schultza524 – w koñcu lipca i pocz¹tku sierp-nia sp³onê³y kolejne miejscowoœci, z nale¿¹cymi do Leszczyñskiego Lesznem525, Ry-dzyn¹, Zdunami i Kobylinem na czele526. Powrót do Wielkopolski wojsk szwedzkich

222

519 Dokument, w którym August II uznawa³ Stanis³awa I za króla wystawiono ju¿ 18 IX 1706w Piotrkowie, 22 IX Stanis³aw wyda³ w Miœni dokument informuj¹cy o tym fakcie (AP Poznañ,Gr. Kalisz 492, k. 154-155v).

520 Traktat altranstadzki zawarto w dniach 14-24 IX 1706 (AP Poznañ, Gr. Kalisz 492, k. 158-163).Abdykacja i traktat zosta³y ostatecznie zatwierdzone przez Augusta II w XII 1706 – J. Porazinski, Epi-phania Poloniae, s. 109.

521 Józef Potocki wystawi³ 12 I 1707 w Kêpnie uniwersa³ w sprawie wybierania hiberny przez swo-je jednostki w Wielkopolsce i na Kujawach (AP Poznañ, Gr. Nak³o 149, k. 87v).

522 Dzieje Wielkopolski, t. I, s. 701. Dzia³ania rosyjskiego pu³kownika J.M. Schultza w Wielkopolsceopisa³: K. Jarochowski, Wielkopolskie Leszno, s. 111 i nn. Walki w Wielkopolsce w tym okresie opisa³J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 318.

523 Dzieje polityczne tego okresu szczegó³owo omówi³ J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 113 i nn.524 Imiona pu³kownika Schultza na podstawie rêkopisu z AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIV 79,

k. 58.525 Zob. wiadomoœci z Leszna, 4 VIII 1707: „Podjazd moskiewski, napad³szy tu i wszytkie bramy

opanowawszy, cokolwiek na przedmieœciach zaskoczy³, posz³o in rapinam. Naznaczona kontrybucyja20 talerów bitych, zgodzi³o siê by³o miasto na 8 i na 500 czerwonych z³otych, o czym gdy traktowano,domy pro arbitrio, gwa³tem wybiwszy drzwi, rabowano, a potym na ostatek ca³e miasto spalono. Lu-dzi uciekaj¹cych w ogieñ naganiano, do naga onych poodzierawszy. To siê sta³o i z Poniecem cumadiacentibus”. Dzieñ póŸniej, 5 VIII z Poznania donoszono: „Król jegomoœæ szwedzki ze wszystkimwojskiem spieszno idzie do Polski. Obóz w 18 tys. Ka³muków, kozaków i ordy lokowa³ siê miêdzy Ry-dzyn¹ i K³od¹, ale siê ruszyæ maj¹ pod Poniec. Rawicz totaliter spalony, nie przepuszczono i ko-œcio³om, uciekaj¹cych mieszczan za granice Moskwa pogoniwszy, 30 w niewolê wziê³a, niektórych po-zabija³a. Rydzyna in cineres et favillam obrócona. W zamku wszytkie galanteryje popsowane, sametylko mury zosta³y. Koœcian totaliter zrabowany” (AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIV 79, k. 70v).

526 K. Jarochowski, Lauda po³¹czonych województw, s. 156-157. Zob. np. uniwersa³ Józefa Trzciñ-skiego komisarza wojsk carskich, informuj¹cy o wybieraniu kontrybucji 6 bitych talarów z dymu,z dóbr szwedzkich adherentów, wystawiony w obozie 9 VII 1707 (AP Poznañ, Gr. Kalisz 492, k. 166).

i Leszczyñskiego w koñcu sierpnia 1707 r. nie zmieni³ sytuacji527. Kontrybucje, rekwizy-cje i pobór rekruta spad³y na uciemiê¿one maj¹tki wielkopolskiej szlachty528. Prawdopo-dobnie nie doszed³ do skutku sejmik deputacki w 1707 r. W paŸdzierniku si³y szwedzkiei stanis³awowskie odpoczywa³y jeszcze i prowiantowa³y w Wielkopolsce – g³ówn¹ siedzib¹Karola XII i Stanis³awa by³a S³upca529, jednak w listopadzie wojska rozlokowa³y siê naKujawach. Widaæ wyraŸnie, ¿e w obliczu trudnej sytuacji wewnêtrznej Stanis³aw nie zde-cydowa³ siê reaktywowaæ wielkopolskiego ¿ycia sejmikowego pod swoimi skrzyd³ami,obawiaj¹c siê zapewne wrogich reakcji na gwa³ty i nadu¿ycia. Dopiero w maju 1708 r. roz-pocz¹³ przywracanie normalnych struktur w podleg³ej sobie prowincji – wyda³ uniwersa³oddaj¹cy z powrotem wszelkie kompetencje staroœcie generalnemu Maciejowi Radomic-kiemu, który w miêdzyczasie do³¹czy³ do grona jego zwolenników530. Piotr Jakub Broniszprzewidywa³, ¿e przywrócenie kompetencji Radomickiemu i wznowienie dzia³ania s¹dówzostanie przyjête przez szlachtê z wielk¹ radoœci¹531.

Pierwszy po d³ugiej przerwie sejmik w województwach poznañskim i kaliskim odby³siê z mocy prawa w dniu 10 wrzeœnia 1708 r. By³ to sejmik deputacki, podczas któregouda³o siê szczêœliwie wybraæ sêdziów deputatów – zostali nimi m.in. Adam ¯ychliñskikasztelan lêdzki oraz Adam Walknowski532. Choæ uchwa³ tego zgromadzenia nie odnale-ziono, wiemy o nim z laudum kolejnego sejmiku, w których zapisano: „Baczemy najsku-teczniejsze pañstw i królestw byæ stabilimentum, administracyj¹ iustitiae, sine qua necreges regnare, nec cives subsistere quaeunt, dlaczego województwa nasze bez jej dot¹d


223

W wiadomoœciach z Poznania, z 1 VII 1707 zapisano: „Przybyli tu do Poznania wczoraj niektórzypra³aci gnieŸnieñscy, uchodz¹cy przed Moskw¹, której siê tego dnia spodziewali; dziœ zaœ nuntiurecladis przybieg³ tu denuntiando, ¿e w Nowym Mieœcie, mil st¹d 6, moskiewski podjazd napad³szy napana Norbina komisarza z naszego magazynu, z kilkudziesi¹t Szwedów i tyle¿ Polaków na egzekucyibêd¹cego, enormissime wyci¹³, bo spectante hoc nuntio, kapitana w sztuki r¹bali, w czym komisarzczy uciek³, czy zgin¹³ incertum” (AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIV 79, k. 59).

527 K. Jarochowski, Stanis³aw Leszczyñski po Pu³tawie, [w:] Tego¿, Opowiadania i studia historyczne.Seria nowa, Poznañ 1884, s. 242. Wiadomoœci z Poznania, z 26 VIII 1707: „Miasto tuteczne ju¿ uwol-nione ab obsidione. Szwedzi id¹ z Saksonii dwiema szlakami, podjazdy stanis³awowskie ju¿ oko³o Ra-wicza znajduj¹ siê. [...] Króla Stanis³awa wkrótce nam tu obiecuj¹ na krótkie wytchnienie” (AP To-ruñ, Akta m. Torunia, II XIV 79, k. 80v).

528 Do pobierania nale¿noœci przyst¹pi³y jednostki pod hetmanem w. kor. Józefem Potockim,zwolennikiem Leszczyñskiego – zob. uniwersa³ hetmana w sprawie wybierania hiberny, wystawionyw Kaliszu, 18 X 1707 (AP Poznañ, Gr. Nak³o 149, k. 116). Palety wystawiali tak¿e Szwedzi – zob. np.palet z komisariatu szwedzkiego, S³upca, 20 X 1707 (AP Poznañ, Gr. Nak³o 149, k. 112).

529 Wiadomoœci z Poznania, 14 X 1707 (AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIV 79, k. 110).530 Uniwersa³ Stanis³awa I do województw wielkopolskich – 15 V 1708 (AP Poznañ, Gr. Poznañ

840, k. 173). Radomicki dzia³a³ jednak na dwa fronty, zapewniaj¹c prymasa S. Szembeka o swojejwiernoœci konfederacji sandomierskiej pomimo poparcia Leszczyñskiego, a Stanis³awowi wystawi³rachunek zniszczeñ, jakich dokona³y wierne mu oddzia³y i wojska szwedzkie w jego dobrach (J. Pora-zinski, Epiphania Poloniae, s. 132).

531 List P.J. Bronisza starosty pyzdrskiego do kanclerza w. lit. K.S. Radziwi³³a – Gdañsk, 10 VI1708 (AGAD, AR V 1425, s. 9-12).

532 Teki Dworzaczka (1709\TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\KONIN.X#121111 (Nr 73), (1709\TEKI\TEKI\REGESTY\METRYKI\M1.X#2886 (Dubin).

utêsknionej egzekucyjej, wszelakie ad exequendam in omnibus subsellis arripiunt spo-soby. Primarie ichm. panów deputatów na Trybuna³ Koronny z miêdzy siebie obrali, ob-testando ichm., aby expectationi sitientium iustitiae przez tak d³ugi czas zamieszaniaojczyzny dilata actualiter s¹dz¹c satisfacere raczyli [...]”533.

Dzieñ póŸniej, 11 wrzeœnia odby³ siê sejmik nadzwyczajny, zwo³any uniwersa³emStanis³awa I534, którego marsza³kiem wybrany zosta³ Maciej Twardowski surrogatorgrodzki kaliski. Nie wiemy, czy czytano podczas niego list prymasa Stanis³awa Szem-beka z 22 sierpnia 1708 r., który ten rozes³a³ do województw zza granicy, informuj¹co swoich dzia³aniach i planach zwo³ania kolejnej rady konfederacji sandomierskiej535.W uchwalonym laudum ko³o sejmikowe zapisa³o wyrazy wdziêcznoœci dla króla, jegoma³¿onki i matki za podejmowane w interesie ojczyzny i województw starania, bezwzglêdu na prywatny spokój i bezpieczeñstwo. Przystêpuj¹c do uporz¹dkowania sytu-acji wewnêtrznej, zagmatwanej po dwuletniej przerwie w dzia³alnoœci samorz¹du sej-mikowego, uczestnicy sejmiku rozpoczêli od u³atwienia dzia³ania wymiaru sprawiedli-woœci. Wspomniano o wybraniu deputatów trybunalskich oraz upraszano MaciejaRadomickiego starostê generalnego Wielkopolski o wznowienie dzia³ania s¹dów grodz-kich, tak recentium criminum, jak i causarum officii. Bior¹c pod uwagê rozszerzaj¹c¹siê zarazê, pozwolono staroœcie swobodnie wyznaczyæ inne miejsce s¹dów, gdyby Po-znañ zosta³ zagro¿ony chorob¹. W obliczu sta³ego niebezpieczeñstwa ze strony ró¿nychoddzia³ów dopuszczaj¹cych siê rabunków i zajazdów na miasta oraz wsie wielkopolskie,sejmik postanowi³ uchwaliæ stosowne œrodki obrony podczas kolejnego zgromadzenia.Aby umo¿liwiæ sobie sta³¹ kontrolê nad rozwojem wypadków limitowano sejmik dodnia 29 paŸdziernika, pozwalaj¹c marsza³kowi na zmianê miejsca obrad i wydania spe-cjalnych uniwersa³ów w przypadku objêcia zaraz¹ Œrody536.

Przed zalimitowaniem sejmik postanowi³ jeszcze wys³aæ do króla poselstwo w oso-bach Stefana Urbanowskiego podwojewodziego poznañskiego, sekretarza konfederacjigeneralnej warszawskiej537 oraz Piotra KoŸmiñskiego podsêdka wschowskiego. Mielidziêkowaæ królowi miêdzy innymi za zwo³anie sejmiku. Wœród próœb na pierwszymmiejscu umieszczony zosta³ wniosek o jak najszybsze zwo³anie sejmu pacyfikacyjnego.Aby ubezpieczyæ sytuacjê wewnêtrzn¹ proszono króla o jak najspieszniejsze przejêciepod swe rozkazy wojsk koronnych oraz wcielenie w ¿ycie paktów i traktatów podpisa-nych w Saksonii. Sejmikuj¹cy domagali siê tak¿e ewakuacji z Poznania wojsk szwedz-kich oraz zgody monarchy na podejmowanie zgodnych z prawem kroków przeciwko

224

533 Fragment laudum z 11 IX 1708 (AS, s. 517). Wypada zatem o jeden dzieñ wczeœniej przesun¹ædatê reaktywacji wielkopolskiego ¿ycia sejmikowego, które J. Porazinski za K. Jarochowskim widzia³dopiero 11 IX (K. Jarochowski, Lauda po³¹czonych województw, s. 157; J. Prazinski, Epiphania Polo-niae, s. 132).

534 Uniwersa³u tego nie uda³o siê odnaleŸæ. Wiemy o nim z pracy K. Jarochowskiego (Laudapo³¹czonych województw, s. 25).

535 List prymasa S. Szembeka do województw – 22 VIII 1708 (AS, s. 514-515).536 Laudum z 11 IX 1708 (AS, s. 515-518).537 Urbanowski zosta³ bez ma³a dwa lata wczeœniej, w X 1706 zwolniony z saskiego wiêzienia

(J. Porazinski, Epiphania Poloniae, s. 107-108).

panosz¹cym siê po województwach niekarnym oddzia³om, podszywaj¹cym siê pod jed-nostki wojskowe. Ujêto siê tak¿e za wspó³braæmi pozostaj¹cymi w szwedzkiej niewoli,prosz¹c o ich uwolnienie538.

Stanis³aw Leszczyñski udzieli³ odpowiedzi wielkopolskim pos³om w Malborku,w paŸdzierniku 1708 r. Potwierdzi³ swoje poparcie dla pomys³u zwo³ania sejmu pacyfi-kacyjnego, tym nawet t³umacz¹c swój powrót z frontu wschodniego, rozpoczêcie dzia³añzmierzaj¹cych do jego zwo³ania uzale¿nia³ jednak od uspokojenia sytuacji i ustania za-gro¿enia zarazy. Nie wspomnia³ nic o fakcie, ¿e sejmowi przeciwny by³ jeszcze przed wy-marszem na wschód król Szwecji. Na postulat w kwestii przejêcia pod swoje rozkazywojsk koronnych i litewskich król odpowiedzia³, ¿e podejmowa³ wszelkie mo¿liwedzia³ania, aby sta³o siê to mo¿liwe. Zachêca³ nawet sejmik wielkopolski do uchwaleniaœrodków finansowych na ewentualne wynagrodzenie jednostek pozostaj¹cych w repar-tycji obu województw – mia³o to stanowiæ dodatkow¹ zachêtê. Kwestiê ewakuacji Pozna-nia, o któr¹ apelowa³ te¿ marsza³ek konfederacji Piotr Jakub Bronisz, uzale¿nia³ od or-dynansów Karola XII, które mia³y byæ podobno wydane w krótkim czasie539.

Przed wyznaczonym terminem limity marsza³ek Twardowski wystosowa³ 10 paŸ-dziernika uniwersa³, w którym informowa³, ¿e Œroda pozostaje wolna od zarazy i mo¿eprzyj¹æ sejmikuj¹cych540. Rozpoczynaj¹c ten ci¹g limit Twardowski nie móg³ wiedzieæ,¿e bêdzie trwa³ a¿ do sierpnia 1709 r. i liczy³ w sumie a¿ 8 zgromadzeñ z limity.

Zebrawszy siê w Œrodzie 29 paŸdziernika Wielkopolanie z radoœci¹ i nadziej¹ przyjê-li relacjê swoich pos³ów oraz odpowiedŸ, jakiej udzieli³ im Stanis³aw Leszczyñski541.W oczekiwaniu na spodziewan¹ rych³¹ ewakuacjê Poznania sejmik postanowi³ prosiækróla o uwolnienie obu województw od inkwaterunków i egzekucji wojskowych – w tymcelu postanowiono wys³aæ kolejne poselstwo. Pos³owie mieli staraæ siê szczególnieo odwo³anie z Wielkopolski oddzia³ów spod komendy mianowanego przez Stanis³awanowego hetmana wielkiego koronnego Józefa Potockiego. Przypomniano równie¿ król-owi ruinê zamku poznañskiego, z proœb¹ o ewakuacjê oddzia³ów szwedzkich, nie pozwa-laj¹cych na jego remont542.

Dziêki uzyskanej zgodzie króla na podjêcie kroków przeciwko kupom swawolnym,sejmikuj¹cy upowa¿nili starostê generalnego do zajêcia siê tym bol¹cym problemem.Aby wzmocniæ jego si³y postanowili powo³aæ pod broñ specjaln¹ chor¹giew 300 dra-gonów, na któr¹ przeznaczono 30 tys. z³ z czopowego i szelê¿nego543. Po zakoñczeniu


225

538 Instrukcja pos³om do Stanis³awa I z sejmiku 11 IX 1708 (AS, s. 518-520).539 OdpowiedŸ Stanis³awa I na poselstwo z sejmiku – Malbork, X 1708 (AS, s. 520-522).540 Uniwersa³ marsza³ka M. Twardowskiego – Parzenczewo, 10 X 1708 (AS, s. 522-523).541 K. Jarochowski omy³kowo datowa³ ten sejmik z limity na 29 IX 1708 (K. Jarochowski, Lauda

po³¹czonych województw, s. 158), na kolejnej stronie pisa³ ju¿ poprawnie o „laudum paŸdziernikowym”.542 Instrukcja pos³om do króla z sejmiku – Œroda, 29 X 1708 (AS, s. 527-529). Pos³ami zostali tym

razem: Miko³aj Rosen podstoli wschowski i Wojciech Gruszczyñski.543 Pieni¹dze te przeznaczone by³y na wystawienie chor¹gwi, a nie jak twierdzi³ K. Jarochowski, na

zwrot poniesionych przez M. Radomickiego starostê generalnego wydatków – sejmik przyznaj¹c pie-ni¹dze na zaci¹g podkreœli³ jedynie, ¿e starosta z uwagi na ruinê swoich maj¹tków nie mo¿e wy³o¿yætych pieniêdzy sam (Akta sejmikowe, s. 524; K. Jarochowski, Lauda po³¹czonych województw, s. 159).

s³u¿by mia³a zostaæ w³¹czona w obrêb wielkopolskiej czêœci komputu wojska koronne-go. Ostateczn¹ decyzjê wzglêdem przypowiedzenia s³u¿by i werbunku od³o¿ono do ko-lejnej limity sejmikowej. W laudum zapisano postulat do szwedzkiego komendanta Po-znania, aby uwolni³ od swoich oddzia³ów zamek poznañski i umo¿liwi³ jego remont.Zajêto siê równie¿ licznymi petycjami wiêŸniów pozostaj¹cych w szwedzkim areszcie.Podejmuj¹c decyzjê o limicie do dnia 10 grudnia, zapisano upowa¿nienie dla marsza³kado zmiany czasu i miejsca, w zale¿noœci od okolicznoœci544.

Zgromadzenie grudniowe dosz³o tym razem do skutku bez specjalnego uniwersa³umarsza³kowskiego. Przyby³a pomimo trudnych, zimowych warunków szlachta nie mia-³a mo¿liwoœci wys³uchania relacji pos³ów do króla, którzy nie zd¹¿yli wykonaæ powie-rzonej sobie misji z powodu oddalenia monarchy, przebywaj¹cego wraz z gen. Krasso-wem na Podlasiu. Nieco wczeœniej, 21 listopada mia³a miejsce bitwa pod Koniecpolem,w wyniku której si³y dowodzone przez regimentarza Jakuba Zygmunta Rybiñskiegorozgromi³y oddzia³y wierne Leszczyñskiemu, podleg³e hetmanowi Potockiemu orazpartyzantowi Adamowi Œmigielskiemu. Po odniesieniu zwyciêstwa oddzia³y wiernekonfederacji sandomierskiej ruszy³y w kierunku województwa ³êczyckiego, zagra¿aj¹ctym samym Wielkopolsce, po³o¿y³y te¿ kres nadziejom uznania majestatu Leszczyñ-skiego w Ma³opolsce. W tym czasie pod Poznaniem stacjonowa³y jedynie nielicznejednostki szwedzkie oraz regimenty piesze Leszczyñskiego, wzmocnione po bitwie ko-niecpolskiej przez niedobitki chor¹gwi Œmigielskiego545. Szlachta wielkopolska, corazbardziej nêkana najazdami niekarnego wojska, postanowi³a na sejmiku wcieliæ w ¿ycieuchwa³ê o organizacji chor¹gwi policyjnej – podniesiono jej bud¿et do 100 tys. z³ oraznakazano zaci¹gi w miastach i miasteczkach duchownych. Chc¹c zorganizowaæ finansewojewódzkie w obliczu spodziewanych wyp³at wynagrodzenia dla wojska koronnego,ko³o postanowi³o podczas kolejnego zgromadzenia reasumowaæ dzia³alnoœæ KomisjiSkarbowej Poznañskiej. Nakazano wszystkim dawnym poborcom oraz miastom i mia-steczkom przechowaæ pieni¹dze podatkowe do dalszych decyzji sejmiku. Limitê ustalo-no na 28 stycznia 1709 r., ponownie daj¹c moc zmiany terminu i miejsca zgromadzeniamarsza³kowi546.

W styczniu 1709 r., podczas odwrotu Leszczyñskiego i Szwedów do Wielkopolski, doniewoli dosta³y siê zaci¹gniête wczeœniej oddzia³y wielkopolskie oddane Leszczyñskie-mu – regiment rajtarii Skórzewskiego oraz regiment pieszy Rozdra¿ewskiego. Przezwojewództwa poznañskie i kaliskie przemaszerowa³a w drodze do Prus Królewskich dy-wizja Rybiñskiego547. Reaguj¹c na te zagro¿enia, przebywaj¹cy wówczas w Lesznie mar-sza³ek wyda³ uniwersa³ przyspieszaj¹cy datê sejmiku na 14 stycznia548.

Sejmik odebra³ 14 stycznia relacjê pos³ów, którzy wrócili od króla Stanis³awa, z uwagijednak na up³yw czasu od ich audiencji i trwaj¹ce nadal liczne problemy, uchwali³ noweposelstwo, do którego wyznaczy³ Franciszka Radzewskiego chor¹¿ego nadwornego ko-

226

544 Laudum z 29 X 1708 (AS, s. 523-527).545 J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 335 i n.546 Laudum z 10 XII 1708 (AS, s. 529-532).547 J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 336.548 Uniwersa³ marsza³ka sejmiku M. Twardowskiego – Leszno, 4 I 1709 (AS, s. 532).

ronnego i Aleksandra Gurowskiego miecznika poznañskiego. Mieli oni prosiæ o wsparcierównie¿ senatorów i ministrów rezyduj¹cych przy boku królewskim. W obliczu zagro¿e-nia województw sejmik postanowi³ wys³aæ specjalne poselstwo do hetmanów koronnychz proœb¹ o ochronê549. Z przechodz¹cymi przez województwa wojskami koronnymi i li-tewskimi oraz ich regimentarzami korespondencjê utrzymywaæ mia³ starosta generalnyMaciej Radomicki – sejmik mia³ nadziejê, ¿e uda siê w ten sposób ograniczyæ ewentualneszkody. Poselstwo wyprawiono do Poznania, w celu przedstawienia komendantowi przy-wiezionych przez pos³ów pism króla Stanis³awa oraz gen. E.D. Krassowa, zakazuj¹cychdalszych egzekucji. W sprawach wojewódzkich sejmik nie zdecydowa³ siê jeszcze na re-aktywacjê Komisji Skarbowej, podj¹³ jednak uchwa³ê podatkow¹ 2 pog³ównych plebej-skich, owcowego, ko³owego oraz 6 podymnych ¿ydowskich. Decyzjê o przeznaczeniui wybieraniu tych pieniêdzy mia³ podj¹æ nastêpny sejmik550. Spodziewaj¹c siê szybkiegobiegu wypadków i chc¹c na nie niezw³ocznie reagowaæ, limitowano obrady do dnia wy-znaczonego ju¿ w poprzednim laudum, a wiêc do 28 stycznia 1709 r.551 Aby umo¿liwiæliczniejsze zgromadzenie oraz podaæ do publicznej wiadomoœci uchwa³ê podatkow¹,Twardowski wyda³ 16 stycznia w Œrodzie uniwersa³552.

Kolejne, styczniowe obrady nie przynios³y ¿adnych zdecydowanych kroków i roz-wi¹zañ w trudnej sytuacji województw. Uginaj¹c siê pod brzemieniem ¿¹dañ wojsko-wych sejmik poszerzy³ poprzedni¹ uchwa³ê podatków, uchwalaj¹c dodatkowo op³atê10 tymfów od ka¿dego przywileju so³eckiego oraz 20 z³ od ka¿dego tysi¹ca z³ lokowa-nych przez plebejów na dobrach ziemskich. Wybrano równie¿ poborcê, którym dla oby-dwu województw zosta³ Wojciech Szczaniecki553. Dla u³o¿enia relacji z paletuj¹cymiw województwach wielkopolskich wojskami wys³ano poselstwo w osobach MarcinaS³oneckiego i Jana Arcemberskiego burgrabiego poznañskiego – mieli oni podj¹æ nego-cjacje z regimentarzami. Z powodu rozszerzaj¹cej siê zarazy sejmik potwierdzi³ nad-zwyczajne miejsca odprawiania s¹dów grodzkich – poznañskich w Buku, kaliskichw Choczu, gwarantuj¹c prawomocnoœæ ferowanych tam wyroków. Z uwagi na zamiesza-nie wewnêtrzne zakazano równie¿ wojewodom i kasztelanom zwo³ywania elekcji na wa-kuj¹ce urzêdy s¹dowe ziemskie. Œwiadectwem powagi sytuacji, w jakiej znalaz³ siê wów-czas wielkopolski samorz¹d sejmikowy mo¿e byæ fakt, ¿e sejmik podejmuj¹c decyzjêo limicie, nie wskaza³ ani czasu, ani miejsca kolejnego zgromadzenia, oddaj¹c to w ge-stiê marsza³ka, po uprzednich konsultacjach z obecnymi senatorami554.

Regimentarz partii wojska koronnego, Jakub Zygmunt Rybiñski odpowiedzia³ sej-mikowi w sposób pe³en szacunku, przyrzekaj¹c wielk¹ ostro¿noœæ przy kwaterunkach


227

549 W poselstwie tym wys³ano Bogus³awa Tomickiego pisarza grodzkiego kaliskiego i Jana Grusz-czyñskiego.

550 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 59.551 Laudum z 14 I 1709 (AS, s. 533-535).552 Uniwersa³ marsza³ka sejmiku M. Twardowskiego – Œroda, 16 I 1709 (AS, s. 535-536).553 Poborca rozes³a³, jeszcze 5 II, przebywaj¹c w Œrodzie, uniwersa³ wyjaœniaj¹cy sposób wydawa-

nia podatków – Œroda, 5 II 1709 (AS, s. 539-540). Byæ mo¿e data tego uniwersa³u jest poœredni¹ infor-macj¹, ¿e sejmik rozpoczêty 28 I, trwa³ a¿ do pocz¹tków lutego.

554 Laudum z 28 I 1709 (AS, s. 536-539).

i wybieraniu ¿ywnoœci. Przypomnia³ jednoczeœnie, ¿e zosta³ wys³any przez hetmanówdla ochrony województw wielkopolskich przed gwa³tami ze strony wojsk strony prze-ciwnej. Jako wyraz szczególnej dobrej woli obieca³ uwolniæ od le¿y zimowych miastecz-ko sejmikowe Œrodê555.

W marcu 1709 r. Leszczyñski podj¹³ kolejn¹ próbê przedarcia siê na Ukrainê. SpodPoznania po³¹czone oddzia³y polsko-szwedzkie ruszy³y do Ma³opolski, pozostawiaj¹cwojewództwa poznañskie i kaliskie ponownie na ³asce wrogich wojsk. Choæ si³om Sta-nis³awa nie uda³o siê przebiæ na Ukrainê, pozosta³y w Ma³opolsce556. Zapewne z tego po-wodu sejmik d³ugo zwleka³ z wznowieniem dzia³alnoœci. Dopiero 27 maja, korzystaj¹cz danego sobie w koñcu stycznia prawa, kolejne zgromadzenie zwo³a³ marsza³ek Twar-dowski, zapisuj¹c w swym uniwersale: „Lubo mia³em conpuls od ichm. panów pos³ówdo J.K.M. p.n.m. w poselstwie uproszonych, abym nie sk³ada³ sejmiku, póki nie powróc¹z relacyj¹, gdy jednak baczê, ¿e przesz³ego sejmiku sancita w.m. panów opornie id¹,gdy¿ raz uchwalone od nich podatki retardantur z wielk¹ niewygod¹ województw,z ichm. panami senatorami, których copiam do zniesienia siê mog³em zasiêgn¹æ i ichconsilio id¹c, sk³adam sejmik na dzieñ 5 miesi¹ca czerwca w roku teraŸniejszym, namiejscu zwyczajnym, Œredzie. [...]”557. Jak widaæ z powy¿szego fragmentu, pos³owiewys³ani do króla Stanis³awa, przebywaj¹cego wówczas wci¹¿ w Ma³opolsce, wstrzymy-wali reaktywacjê sejmiku (byæ mo¿e z polecenia samego monarchy), jednak chêæ za-pobie¿enia kontrybucjom i podjêcia przynajmniej próby organizacji zrujnowanychfinansów wojewódzkich by³a silniejsza.

Zgromadzone 5 czerwca ko³o sejmikowe na pocz¹tku laudum wyrazi³o uni¿one po-dziêkowania królowi za dotychczasow¹ protekcjê i wydane z kancelarii kolejne reskryp-ty, po czym nakaza³o przyspieszenie wybierania uchwalonych w styczniu podatków –w tym celu komisarz podatkowy mia³ rozes³aæ po powiatach specjalny uniwersa³. Spo-dziewaj¹c siê miernego skutku tych ponagleñ, sejmik pozwoli³ komisarzowi, jeœli nada-rzy siê taka mo¿liwoœæ, zaci¹gn¹æ w porozumieniu z senatorami d³ug w imieniu woje-wództw. Ko³o sejmikowe zareagowa³o tak¿e na informacjê o zbli¿aniu siê z Pomorzaoddzia³ów szwedzkich, id¹cych na pomoc królowi w Ma³opolsce. Aby zorganizowaæ ichprzemarsz, uproszono Franciszka Zygmunta Ga³eckiego wojewodê kaliskiego i AdamaGruszczyñskiego kasztelana gnieŸnieñskiego, aby udali siê do dowodz¹cego tymi od-dzia³ami oficera558 i zorganizowali przemarsz jak najbezpieczniej dla województw – takwysoka ranga emisariuszy œwiadczy o desperacji szlachty wielkopolskiej, która za

228

555 OdpowiedŸ regimentarza J.Z. Rybiñskiego podkomorzego che³miñskiego na poselstwo z sej-miku – Chocz, 10 II 1709 (AS, s. 540-541).

556 K. Jarochowski, Stanis³aw Leszczyñski po Pu³tawie, s. 254.557 Uniwersa³ marsza³ka sejmiku M. Twardowskiego – Twardowska Wola, 27 V 1709 (AS, s. 542).558 Nie wiedziano jeszcze, kto dowodzi korpusem – przypuszczano w laudum, ¿e mo¿e to byæ gen.

major Jan Izaak Ridderhielm lub pu³kownik Marcin baron Schultz (AS, s. 543). 18 VI 1709 we Wron-kach pu³kownik Schultz wyda³, ju¿ po przybyciu komisarzy sejmikowych, uniwersa³ w sprawie kon-trybucji (AP Poznañ, Gr. Kalisz 493, k. 4). Zapowiedzi¹ tych kontrybucji by³ ju¿ uniwersa³ p³kaSchultza wystawiony w Szczecinie, 21 V 1709 (AP Poznañ, Gr. Kalisz 492, k. 167). K. Jarochowski,Lauda po³¹czonych województw, s. 160.

wszelk¹ cenê chcia³a ochroniæ resztki swoich maj¹tków. Pos³ów wys³ano równie¿ doszwedzkiego komendanta poznañskiego, pu³kownika Funcka. Po podjêciu jeszcze kilkudecyzji w sprawach lokalnych limitowano obrady do 1 lipca, ponownie daj¹c mar-sza³kowi w³adzê zmiany terminu559.

Laudum uchwalone w Œrodzie 1 lipca zawiera w sobie kolejne wysi³ki samorz¹du sej-mikowego, zmierzaj¹ce do uporz¹dkowania chaosu szerzonego przez obce wojska i pa-nosz¹c¹ siê zarazê. Choæ poselstwo wys³ane do Leszczyñskiego wci¹¿ nie powróci³o560,sejmik nie zapomnia³ o wiernoœci wobec swojego monarchy – nakaza³ wyp³aciæ komisa-rzom skarbu królewskiego znaczn¹ (jak na wszechobecn¹ mizeriê) sumê 200 tys. tymfówz czopowego i szelê¿nego, przypadaj¹cego od 1 paŸdziernika. Asygnacje mieli wystawiæupowa¿nieni do tego senatorowie. Kwota ta, z uwagi na koniecznoœæ wybrania ze zrujno-wanych miast i miasteczek, pozosta³a jednak zapewne na papierze. Jednoczeœnie wydanonakaz wstrzymania poboru pog³ównego i przechowanie wybranych ju¿ pieniêdzy przezw³aœcicieli dóbr. Sejmik zaj¹³ siê tak¿e ci¹gn¹c¹ siê mozolnie realizacj¹ swej uchwa³yw kwestii zaci¹gu policji wojewódzkiej. Z laudum dowiadujemy siê, ¿e sejmik prowadzi³za poœrednictwem miecznika poznañskiego Aleksandra Gurowskiego negocjacje z do-wództwem szwedzkim w sprawie kontrybucji i ewakuacji garnizonu poznañskiego. Ko-lejne zgromadzenie wyznaczono moc¹ limity na nieodleg³y termin 15 lipca561.

W po³owie lipca sejmik rozpocz¹³ obrady w Œrodzie od formalnego zatwierdzeniaugody, jak¹ w jego imieniu zawarli w GnieŸnie ze szwedzkim pu³kownikiem Marti-nem baronem Schultzem senatorowie Franciszek Zygmunt Ga³ecki wojewoda kaliskii Adam Gruszczyñski kasztelan gnieŸnieñski. Chodzi³o o wyp³acenie kwot pieniê¿nychz piêciu powiatów: nakielskiego, kcyñskiego, gnieŸnieñskiego, koniñskiego i pyzdrskie-go – w tym celu sejmik uchwali³ nadzwyczajny podatek, do³¹czaj¹c do tego pieni¹dzez wczeœniejszych uchwa³562. Poniewa¿ do tej ugody nie wesz³y powiaty kaliski, koœciañ-ski i ziemia wschowska, w których kwatery za³o¿y³ inny pu³kownik szwedzki, Zygmuntde Thure baron Horn, sejmik postanowi³ wys³aæ do niego swoich deputatów, aby wyjed-nali obni¿enie niemo¿liwych do wyp³acenia kwot paletów. Doprowadzone do ostatecz-noœci ko³o sejmikowe grozi³o jednoczeœnie zwo³aniem pospolitego ruszenia przeciwkotym partiom wojska koronnego, które wesz³yby na teren województw – do dzia³ania zo-bowi¹zano starostê generalnego. Nie uczyniono nawet wyj¹tku dla zwolennika Sta-nis³awa Leszczyñskiego i nominowanego przez niego hetmana wielkiego koronnego Jó-zefa Potockiego, któremu nakazano odwo³aæ wydane do województw asygnacje nawybran¹ ju¿ wczeœniej wielokrotnie hibernê. Za³atwiwszy jeszcze inne, drobniejszesprawy lokalne, limitowano zgromadzenie o kolejne dwa tygodnie, do 29 lipca563.


229

559 Laudum z 5 VI 1709 (AS, s. 542-545).560 W laudum zapisano: „Przed³u¿ona ekspedycyja responsu na legacyj¹ województw naszych do

najjaœniejszego K.J.M. wyprawion¹, zatrzyma³a u dworu in perficiendis negotiis województw jm. panaMiko³aja Rosna podstolego wschowskiego, tê tedy rezydencyj¹ i ¿yczliw¹ ku województwom chêæ kom-pensuj¹c, na 3 tys. asygnacyjê jm. panu marsza³kowi ko³a naszego wydaæ zlecamy” (AS, s. 548).

561 Laudum z 1 VII 1709 (AS, s. 546-549).562 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 59.563 Laudum z 15 VII 1709 (AS, s. 549-552).

Podejmuj¹ce obrady w tym terminie ko³o sejmikowe, z powodu panuj¹cej w Œrodziezarazy, zmuszone by³o do zasiadania w polu pod miastem. Z zapisów laudum wyraŸniewynika, ¿e zbieranie pieniêdzy na wynegocjowan¹ kontrybucjê dla pu³kownika Schul-tza sz³o niezwykle wolno, w zwi¹zku z tym sejmik nakaza³ u¿ycie przeciwko opornym60 ¿o³nierzy z sejmikowej chor¹gwi policyjnej, przed³u¿aj¹c jednoczeœnie jej zaci¹g nadalszy czas. Podjêta dwa tygodnie wczeœniej uchwa³a pospolitego ruszenia przeciw woj-skom koronnym wchodz¹cym na teren województw musia³a wzbudziæ gniew Stanis³awaLeszczyñskiego, w zwi¹zku z czym sejmik poleci³ marsza³kowi wyjaœnienie królowi, ¿echodzi³o jedynie o zwalczanie niekarnych oddzia³ów i ¿e uchwa³a nie by³a wymierzonaw wojska wierne królowi. Nie zarzucono jednak groŸby u¿ycia pospolitego ruszenia,uchwalaj¹c nawet popisy564. Kolejn¹ limitê wyznaczono na dzieñ 10 wrzeœnia, bezpo-œrednio po zgromadzeniu deputackim sejmiku565.

Jak siê mia³o okazaæ, po klêsce po³tawskiej sytuacja uleg³a b³yskawicznej zmianie.Ju¿ 19 sierpnia, przed wyruszeniem spod Opatowa w kierunku Wielkopolski Stanis³awwyda³ uniwersa³, w którym wyrazi³ gotowoœæ do abdykacji566. Pokonany, wraz z reszt¹korpusu gen. Krassowa w liczbie 8 tys. ¿o³nierzy, pomaszerowa³ na pocz¹tku wrzeœniado Wielkopolski, unikaj¹c okr¹¿enia. W tym samym czasie August II stan¹³ w okolicachRawicza, po czym spiesznie ruszy³ na spotkanie z carem Piotrem I do Torunia567.

Sejmik województw poznañskiego i kaliskiego, ju¿ pod przewodnictwem nowegomarsza³ka Hieronima Ko³aczkowskiego podczaszego kaliskiego, podczas zgromadzeniadeputackiego, po wyborze deputatów568, nie czekaj¹c na termin z limity w dniu nastêp-nym uchwali³ krótkie laudum, w którym zwo³ano pospolite ruszenie pod Winn¹ Górê,termin zebrania siê wyznaczaj¹c na 17 wrzeœnia. Zamierzano w ten sposób broniæ siêprzed wszelkimi zagro¿eniem wewnêtrznym i zapewne reagowaæ p³ynnie na zmie-niaj¹c¹ siê sytuacjê. Jak siê mia³o okazaæ, by³o to ostanie zgromadzenie sejmiku pod au-spicjami Stanis³awa Leszczyñskiego569.

W pocz¹tku paŸdziernika zdziesi¹tkowane przez d¿umê oddzia³y szwedzkie wraz zkrólem znalaz³y siê w województwie poznañskim, nie niepokojone przez Sasów i Ro-sjan, po œci¹gniêciu garnizonów i krótkim odpoczynku w przygranicznym Wieleniu,pod koniec miesi¹ca przekroczy³y granicê brandenbursk¹, udaj¹c siê na Pomorzeszwedzkie. Czêœæ jednostek polskich, pod wodz¹ hetmana i wojewody kijowskiego Jó-

230

564 Zob. uniwersa³ kasztelana lêdzkiego A. ¯ychliñskiego, wzywaj¹cy na popis w dniu 12 VIII –Golina, 3 VIII 1709 (AP Poznañ, Gr. Konin 95, k. 389v).

565 Laudum z 29 VII 1709 (AS, s. 553-555).566 K. Jarochowski, Stanis³aw Leszczyñski po Pu³tawie, s. 254.567 K. Jarochowski, Polityka saska i austryacka po traktacie altransztadzkim, [w:] Tego¿, Opowiadania

i studia historyczne. Seria nowa, Poznañ 1884, s. 182.568 Laudum poœwiadczaj¹ce wybór deputatów trybunalskich nie zachowa³o siê, wiemy jednak, ¿e

jednym z deputatów zosta³ wybrany marsza³ek tego sejmiku, Hieronim Ko³aczkowski podczaszy kali-ski (AS, s. 556), deputatem wybrano równie¿ Aleksandra Andrzeja Radomickiego kasztelana pozna-ñskiego, który zosta³ zreszt¹ marsza³kiem tej kadencji Trybuna³u Koronnego (J. Dygda³a, RadomickiAndrzej (Jêdrzej) Aleksander, PSB, t. XXIX, Wroc³aw 1986, s. 722).

569 Laudum sejmiku deputackiego pod Œrod¹ 9 IX 1709 (AS, s. 555-556).

zefa Potockiego, naciskana przez oddzia³y rosyjskie ruszy³a ku Ma³opolsce, ale zosta³arozproszona pod Odolanowem570. Tym samym dobieg³ koñca pierwszy epizod królewskiStanis³awa, a jego dawni zwolennicy zostali skazani na ciê¿k¹ próbê zmierzenia siê z po-wracaj¹cym Augustem II i jego dotychczas gnêbionymi zwolennikami. Jedn¹ z aren, naktórej dokonaj¹ siê przemiany polityczne w Wielkopolsce bêdzie oczywiœcie sejmik obuwojewództw.

6. Na drodze do konfederacji (1710-1716)

Na pierwsze po ucieczce Leszczyñskiego zgromadzenie sejmiku województw poznañ-skiego i kaliskiego, kontrolowane ju¿ przez zwolenników Augusta II, przysz³o poczekaæa¿ do pocz¹tku 1710 r. Król ju¿ 8 sierpnia 1709 r. wyda³ w DreŸnie uniwersa³ obwiesz-czaj¹cy swój powrót571, 24 sierpnia znalaz³ siê w Wielkopolsce, a 8 listopada poinformo-wa³ w nowym uniwersale o powrocie do kraju, zwo³uj¹c jednoczeœnie z mocy konfedera-cji sandomierskiej waln¹ radê do Warszawy na dzieñ 4 lutego 1710 r. Poprzedzaæ j¹mia³y sejmiki partykularne, odbywane w dniu 7 stycznia. Wettyn informowa³, ¿e sejmi-ki mog¹ wybraæ dodatkowych pos³ów, oprócz deputatów wyznaczonych ju¿ wczeœniejprzez sejm lubelski 1703 r. i w³adze konfederackie – wykluczono tylko tych, którzy pod-nieœli rêkê przeciwko prawowitemu w³adcy. Jednoczeœnie uniwersa³ wzywa³ do jednoœcii wcielenia w ¿ycie wszystkich wczeœniejszych uchwa³ sejmowych lubelskich oraz posta-nowieñ walnych rad572.

Dziêki zachowanemu obszernemu diariuszowi sejmiku województw poznañskiegoi kaliskiego, który obradowa³ w dniach 7-14 stycznia, wiemy dok³adnie, jak bardzo na-piêta panowa³a wówczas atmosfera573. Zgromadzenie by³o nader liczne – pierwszegodnia mia³o byæ obecnych nawet do 700 szlachty, licz¹cej przede wszystkim na ulgi i li-bertacje dla swoich maj¹tków przed saskimi kontrybucjami. Przyby³o tak¿e wielu sena-torów574. Obrady rozpoczê³y siê, z powodu istniej¹cego wci¹¿ zagro¿enia zaraz¹, pod


231

570 K. Jarochowski, Wycieczka Grudziñskiego, [w:] Tego¿, Opowiadania i studia historyczne, t. II,Poznañ 1863, s. 327; J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 342-343. Adam Œmigielski, który zacz¹³myœleæ o powrocie pod skrzyd³a Augusta II, zosta³ przez Szwedów aresztowany, Józef Potocki wojewo-da kijowski po klêsce pod Odolanowem schroni³ siê na Œl¹sku, a póŸniej na Wêgrzech.

571 Uniwersa³ Augusta II – Drezno, 8 VIII 1709 (AP Poznañ, Gr. Wschowa 192, k. 98) – uniwersa³oblatowano we Wschowie 23 VIII. 20 VIII 1709 w Guben August wyda³ kolejny uniwersa³, wzywaj¹cydo obmyœlenia prowiantów dla wojsk saskich (AP Poznañ, Gr. Wschowa 192, k. 99) – oblatowany weWschowie 26 VIII 1709.

572 Uniwersa³ Augusta II na Waln¹ Radê Warszawsk¹ – Toruñ, 8 XI 1709 (AS, s. 556-558).573 Diariusz sejmiku pod Œrod¹ i w Mi³os³awiu 7-14 I 1710 (AS, s. 574-580). Z zapisów w diariuszu

wyraŸnie widaæ, ¿e autor nale¿a³ do stronników Leszczyñskiego.574 Tam¿e, s. 579.

Œrod¹, nieopodal wsi �rzenica, a pierwsz¹ spraw¹, z jak¹ musia³o zmierzyæ siê ko³o sej-mikowe, by³a kontrowersja miêdzy wojewod¹ poznañskim Franciszkiem ZygmuntemGa³eckim a kasztelanem miêdzyrzeckim Jakubem B³eszyñskim o prawo do zagajaniasejmiku. Ostatecznie uznano, pod naciskiem wojewody, ¿e skoro sejmik nie jest formal-nie przedsejmowy, przywilej otwarcia obrad nale¿y siê wojewodzie. Po wyg³oszeniu zwy-czajowego przemówienia Ga³ecki na marsza³ka zaproponowa³ Ludwika Szo³drskiegostolnika wschowskiego, który zreszt¹ przewodniczy³ wczeœniej ostatniemu sejmikowizwolenników Augusta II w 1704 r. Szo³drski po krótkim wymawianiu siê, przyj¹³ wolêwspó³braci i przyst¹pi³ do pracy.

Wœród odczytanych na pocz¹tku sejmiku listów by³ list od prymasa Stanis³awaSzembeka, od hetmanów koronnych Adama Sieniawskiego i Stanis³awa Rzewuskiegooraz od kasztelana po³anieckiego Micha³a Niemirycza – autor diariusza lakoniczniestreœci³ ich zawartoœæ, ¿e „zaleca³y curam Rzeczypospolitej województwom naszym”575.Orygina³ów ani kopii nie uda³o siê niestety odnaleŸæ, nie wiemy równie¿, czy napisanona nie odpowiedzi. Na tym zakoñczy³y siê prace ko³a w pierwszym dniu, a obrady z po-wodu styczniowych mrozów postanowiono przenieœæ spod go³ego nieba do pobliskiegomiasteczka Mi³os³awia.

8 stycznia senatorowie rozpoczêli od stanowczego domagania siê zatwierdzenia kon-federacji sandomierskiej, czemu opierali siê dawni zwolennicy Leszczyñskiego, popie-rani przez znaczn¹ czêœæ zgromadzonych – wœród nich wymieniano Franciszka Radzew-skiego starostê wschowskiego, Adama Poniñskiego starostê babimojskiego, FranciszkaPoniñskiego starostê kopanickiego, Krzysztofa Miel¿yñskiego starostê kcyñskiego, JanaGembickiego kasztelanica p³ockiego. Wojewoda poznañski oraz starosta generalnyi wojewoda inowroc³awski Maciej Radomicki, którzy wyraŸnie urastali do rangi przy-wódców stronników króla Augusta II, dbaj¹c o jego interesy, ostrzegli, ¿e gotowi s¹walczyæ o to do ostatniej kropli krwi. W napiêtej atmosferze niemal dosz³o do szabel,oponenci ust¹pili jednak przed groŸbami (zapewne obawiano siê ingerencji wojskowej).W trakcie czytania konfederacji pojawi³a siê kwestia prowiantów i utrzymania dla od-dzia³ów saskich w Wielkopolsce, co powodowa³o znaczny opór dawnych leszczyniaków.W tej sprawie postanowiono wys³aæ poselstwo do dowódcy saskiego gen. Plötza orazbiskupa kujawskiego Felicjana Konstantego Szaniawskiego jako zaufanego doradcyAugusta II576 i limitowano sesjê do dnia nastêpnego.

Nazajutrz ukoñczono czytanie konfederacji, jednak zamiast uspokojenia jeszczewiêkszy konflikt wywo³a³o wezwanie wojewody poznañskiego do wykonania przysi¹g nakonfederacjê. Ca³y dzieñ up³yn¹³ na ostrej wymianie argumentów za i przeciw, w którejwahaæ zaczê³a siê nawet czêœæ zwolenników Wettyna. Dwaj przywódcy jego stronnictwanie mieli jednak zamiaru ustêpowaæ. W zwi¹zku z patow¹ sytuacj¹ ponownie od³o¿onoobrady o kolejny dzieñ.

Po wznowieniu sejmiku stronnictwo królewskie podjê³o siê realizacji planu, któryzmierza³ do zadania infamii któremuœ z cz³onków przeciwnego ugrupowania. Wybrano

232

575 Tam¿e, s. 575.576 Na pos³ów wybrano Bogus³awa Unruga starostê obornickiego i Franciszka Borkowskiego sê-

dziego surrogatora wa³eckiego (AS, s. 570-571, 573).

na cel Stefana Urbanowskiego, którego zaatakowa³ Józef Radoliñski. Do obrony ruszy³Piotr Tomicki, jednak zdzia³a³ tylko tyle, ¿e w zamian za zaniechanie dalszych atakówzgodzono siê na przysiêgê. Kolejny dzieñ up³yn¹³ na sk³adaniu juramentów oraz nauk³adaniu postanowionej ju¿ wczeœniej instrukcji dla pos³ów do genera³a saskiego, któ-ra zdaniem informatora zosta³a sformu³owana nader ³agodnie577.

11 stycznia sejmik przyst¹pi³ wreszcie do uk³adania instrukcji dla pos³ów, którychmiano wys³aæ na waln¹ radê do Warszawy. Kasztelan gnieŸnieñski Adam Gruszczyñskiju¿ na pocz¹tku zaznaczy³, ¿e nie wolno wpisywaæ do niej punktów, których rozpatrywa-nie nale¿y jedynie do sejmu, a nie nadzwyczajnej rady. Walka toczy³a siê niemal o ka¿dywa¿niejszy punkt, co skwitowano w diariuszu: „Diabe³ potym zgo³a we wszystkim sobietak poczynali, ¿e cokolwiek conclusum, non tam libenter quam reverenter”578. Wœródnajwa¿niejszych zapisów wymieniono: proœbê o ³askê dla tych, którzy podczas sejmikuprzyst¹pili do konfederacji, postulat o zwiêkszenie – zgodnie z wnioskiem hetmana –autoramentu cudzoziemskiego kosztem polskiego, proœbê o jak najszybsze zwo³anie sej-mu, o aresztowanie sum nale¿¹cych do Towiañskich oraz o odmowê amnestii dla naj-aktywniejszych zwolenników Leszczyñskiego, w szczególnoœci regimentarzy, którzyprzyczynili siê do najwiêkszych szkód. Uchwalona przez ko³o instrukcja poselska by³aniezwykle obszerna i zawiera³a kilkadziesi¹t punktów579. Jej spisywanie zajê³o tak¿e ko-lejny dzieñ, tak, ¿e dopiero 13 stycznia rozpoczêto spisywanie laudum, w którym wielemiejsca poœwiêcono ogromnym zniszczeniom dóbr ziemskich, miast i miasteczek orazpróbom zapobie¿enia dalszym szkodom ze strony ró¿nych wojsk – do boku gen. saskie-go wyznaczono sta³ych rezydentów, wybrano nowego rotmistrza piechoty wybraniec-kiej, którym zosta³ chor¹¿y chor¹gwi pancernej kasztelana gnieŸnieñskiego, Twardow-ski. Sejmik postanowi³ równie¿ zapobiec próbom likwidacji chor¹gwi wojewódzkiej,zaci¹gniêtej jeszcze za Leszczyñskiego, przed³u¿aj¹c jej s³u¿bê i potwierdzaj¹c komen-dê starosty generalnego580.

Ostatni dzieñ sejmikowy, 14 stycznia up³yn¹³ na kolejnych sporach, kiedy poszcze-gólni uczestnicy rozpoczêli wzajemne oskar¿enia o rabunki i gwa³ty dokonane w minio-nych latach. D³ugo trwa³y równie¿ wybory poselskie, z powodu odmowy wielu propono-wanych kandydatów – wszystko przeci¹gnê³o siê do póŸnej nocy. Na koniec, kiedywiêkszoœæ zgromadzonych pragnê³a limitowaæ sejmik, dla czekania na powrót poselstwado gen. Plötza, opór stawi³ wojewoda poznañski Franciszek Zygmunt Ga³ecki, którymia³ powiedzieæ: „Ju¿ nam nic po tych radach i sejmikach, niech je diabe³ weŸmie. Aza¿by to by³a powaga ko³a naszego praesse dla genera³a Pleca sejmik sam limitowaæ?” Do-piero oburzenie wspó³braci i argument, ¿e senatorowie nie chc¹ sejmiku, bo maj¹ liber-tacje dla swoich dóbr przekona³a wojewodê o koniecznoœci limity o trzy tygodnie, dodnia 3 lutego581. Z oporu przywódców zwolenników Augusta przebijaj¹ zapewne pierw-


233

577 Tekstu tej instrukcji nie uda³o siê odnaleŸæ.578 Tam¿e, s. 577.579 Instrukcja pos³om na Waln¹ Radê z sejmiku w dniu 7 I 1710 (AS, s. 559-569).580 Laudum z 7 I 1710 (AS, s. 569-573).581 W uchwale limity wyraŸnie podkreœlono, ¿e czyniono j¹ dla uzyskania relacji pos³ów wy-

s³anych do genera³a saskiego i biskupa kujawskiego (AS, s. 573).

sze oznaki d³ugotrwa³ej walki, jak¹ podejmie król i jego stronnictwo z samowol¹ sejmi-kow¹ i zjawiskiem limity.

Wœród wa¿niejszych decyzji podjêtych przez ten sejmik wymieniæ nale¿y jeszczemiêdzy innymi stanowcze kroki przeciw uzurpacji saskiej, zmierzaj¹cej do przejêciasejmikowych dochodów w postaci podatków czopowego i szelê¿nego. Marsza³ek Szo³dr-ski wyda³ w dniu 7 stycznia specjalny uniwersa³ do miast i miasteczek, zakazuj¹cy wy-dawania podatków Sasom582.

Oczekiwany przez wielu sejmik z limity zebra³ siê ponownie w Mi³os³awiu w dniu3 lutego. Jego uczestnicy wys³uchali relacji pos³ów do genera³a Plötza, którzy uœwiado-mili ko³o sejmikowe o niemo¿liwoœci odmówienia pieniêdzy i kwater dla wojska saskie-go, które podczas panuj¹cej zarazy nie bêdzie mog³o spokojnie stacjonowaæ w Wielko-polsce. Sejmik uzna³ zatem, ¿e wspó³praca jest jedyn¹ drog¹ ratowania maj¹tków.W tym celu przed³u¿ono misjê komisarzy sejmikowych do boku genera³a, Unruga i Bor-kowskiego, dodaj¹c im jeszcze do pomocy Krzysztofa Zajdlica oraz Krzysztofa RadlicaHazê. Mieli oni zawrzeæ z Plötzem umowê na wysokoœæ kwot i sposób ich wyp³aty, jed-noczeœnie utrzymuj¹c kontakt z senatorami i pos³ami przebywaj¹cymi na walnej radziew Warszawie, aby uzyskaæ maksymalne zmniejszenie obci¹¿eñ. Sejmik reasumowa³ tak-¿e funkcjê komisarza do wybierania podatków, utrzymuj¹c na niej Wojciecha Szcza-nieckiego, wybranego jeszcze przez sejmik wierny Leszczyñskiemu 28 stycznia 1709 r.By³ to wyraŸny dowód na ci¹g³oœæ instytucji ustrojowej nad politycznymi zmianami.Komisarz mia³ wybieraæ uchwalone dawniej i zawieszone podymne, a tak¿e pog³ówneplebejskie, zwo¿one przez podatników do Mi³os³awia. Z uwagi na finansow¹ mizeriêskarbu wojewódzkiego sejmik dopuszcza³ równie¿ zaci¹ganie po¿yczek, gwarantuj¹cewentualnym wierzycielom sp³atê z nale¿nymi odsetkami. Dla nadzorowania negocja-cji z saskimi regimentami obrady limitowano do 24 marca 1710 r.583

Zanim do nich dosz³o, w dniu 13 marca, podczas trwania walnej rady w Warszawiedosz³o do zawarcia umowy miêdzy reprezentuj¹cymi województwa poznañskie i ka-liskie senatorami oraz pos³ami, a Generalnym Komisariatem saskim, reprezentowa-nym przez Jana Chrystiana von Kaisenwetter, w sprawie utrzymania na konsystencjizimowej piêciu regimentów kawalerii: lejbregimentu pod gen. por. Plötzem, regimen-tu królowej pod dowództwem gen. maj. Brandsteina, regimentu kirasjerów „PrinzAleksander” ks. Mienszykowa pod p³k. Pentzigiem, regimentu gen. por. Beusta podp³k. Reutzensteinem i regimentu pu³kownika Eichstädta, w okresie od 1 listopada 1709do koñca kwietnia 1710 r. Dokonano szczegó³owego, tabelarycznego rozdzia³u ¿yta,owsa, siana i s³omy, ustalono regulamin ich wybierania, cen oraz warunków ugody. Naka¿dy regiment w ramach mundporcji przyznano tak¿e w gotówce po 2500 talarów bi-tych. Ciê¿ary mia³y dotkn¹æ równie¿ dóbr ziemskich. W zamian król mia³ wystawiæ do-kument gwarantuj¹cy wyj¹tkowoœæ tych obci¹¿eñ, które nie mia³y powtórzyæ siê wprzysz³oœci584.

234

582 Uniwersa³ marsza³ka w sprawie czopowego i szelê¿nego – Œroda, 7 I 1710 (AS, s. 574).583 Laudum z 3 II 1710 (AS, s. 580-583).584 Umowa miêdzy województwami a saskim Generalnym Komisariatem – Warszawa podczas

walnej rady, 13 III 1710 (AS, s. 583-585). Orygina³ tej umowy uda³o siê odnaleŸæ w Bibliotece Kórnic-

Umowê w pe³ni przyjê³o i rozpoczê³o wcielaæ w ¿ycie kolejne zgromadzenie sejmikuz limity, w dniu 24 marca w Mi³os³awiu. Wyznaczono specjalnych komisarzy do ka¿degoregimentu, którzy mieli w dniu 10 kwietnia dokonaæ rozliczenia z wybranych kwot585.Dla generalnego obrachunku wyznaczono specjaln¹, dwudziestoosobow¹ komisjê (w jejsk³adzie znaleŸli siê dwaj senatorowie – kasztelanowie gnieŸnieñski i santocki oraz mar-sza³ek sejmiku Ludwik Szo³drski), dopuszczaj¹c do jej sk³adu z urzêdu równie¿ pozo-sta³ych senatorów oraz wybranych wczeœniej komisarzy Zajdlica i Radlica Hazê. Komi-sja, powo³ana do nadzorowania ca³ego dzie³a oraz wspierania komisarzy przy bokugenera³a Plötza, mia³a rozpocz¹æ pracê w Miêdzyrzeczu (bêdzie odt¹d nazywana komi-sj¹ miêdzyrzeck¹) w dniu 29 kwietnia. Ponaglono tak¿e komisarza podatkowego Szcza-nieckiego, aby sprawniej wybiera³ uchwalone podatki, powiêkszaj¹c je jeszcze o 12 po-dymnych ¿ydowskich, owcowe, ko³owe i nadzwyczajny podatek od przywilejówso³eckich586 – gotowy pieni¹dz dostarczyæ mia³ do Miêdzyrzecza. Tam równie¿ nakazanoregentom przywieŸæ taryfy podatkowe z poszczególnych grodów wielkopolskich. Sejmiknie zaniedba³ tak¿e podtrzymywania sta³ego kontaktu z pos³ami w Warszawie, uchwali³w tym celu finansowanie poczty warszawskiej z bud¿etu sejmikowego. Po za³atwieniujeszcze innych, drobniejszych spraw samorz¹dowych limitowano ponownie sejmik dodnia 26 maja, dla za³atwienia „domowej ekonomii”587.

16 kwietnia 1710 r. dobieg³a koñca Walna Rada Warszawska, która ustanowi³a m.in.nowy komput wojska, w sk³ad którego wcielono m.in. regimenty saskie przebywaj¹cew Wielkopolsce, oraz uchwali³a podatki na pokrycie zwi¹zanych z wojskiem wydatków. Nawojewództwa i ziemie na³o¿ono tak¿e obowi¹zek organizacji nowych jednostek piechoty588.

Sejmikowa komisja miêdzyrzecka rozpoczê³a swoj¹ dzia³alnoœæ zgodnie z wol¹ ko³asejmikowego w dniu 29 kwietnia, ale brak finansów zajrza³ jej w oczy ju¿ pierwszegodnia i tylko z trudem, na krótko uda³o siê powstrzymaæ gro¿¹ce egzekucje wojskowe.W zwi¹zku z tym, przewodnicz¹cy obradom najstarszy rang¹ z obecnych, kasztelan san-tocki Wojciech Œwiêcicki wystosowa³ uniwersa³ wzywaj¹cy do jak najszybszego wnosze-nia uchwalonych podatków. Uniwersa³ podpisali jeszcze Ludwik Szo³drski chor¹¿y po-znañski (marsza³ek trwaj¹cego w limicie sejmiku), Bogus³aw Unrug starosta obornicki,Franciszek Borkowski surrogator wa³ecki i Jan £¹cki kasztelanic kaliski589.


235

kiej (Bibl. Kórn., rkp. 1560, t. 2, k. 119-122). J. Wimmer w swej monografii dziejów wojska polskiegodoby wojny pó³nocnej wspomnia³ o dziesiêciopunktowej umowie, zawartej miêdzy województwamia dowództwem saskim, opieraj¹c siê na rêkopisie z Biblioteki Czartoryskich, rkp. 2589 IV, s. 67 i nn.(J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 380) – pochodzi³a ona z koñca 1710 r. (zob. w dalszej czêœci ni-niejszego podrozdzia³u). Nie wspomnia³ jednak o wczeœniejszej umowie z marca.

585 Komisarze obwieszczali podjêcie swoich obowi¹zków rozsy³aj¹c uniwersa³y. Uda³o siê odna-leŸæ uniwersa³ komisarzy Wojciecha Trzebickiego kasztelanica spicymierskiego i W³adys³awa KarolaTwardowskiego do regimentu p³ka Eichstädta – Mi³os³aw, 29 III 1710 (AS, s. 590).

586 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 59.587 Laudum z 24 III 1710 (AS, s. 585-589).588 Konstytucja Regularna i punktualna kwarta³owa p³aca wojsku koronnemu ze skarbu koronnego

z 1710 i kilka innych (Vol. leg., t. VI, s. 65-66 i nn.). J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 361-380.589 Uniwersa³ komisji miêdzyrzeckiej – Miêdzyrzecz, 20 IV 1710 (AS, s. 590-591).

Zarówno prace komisji miêdzyrzeckiej, jak i poszczególnych komisji do rozliczeñz regimentami saskimi trwa³y jeszcze, kiedy 26 maja odby³ siê kolejny sejmik z limityw Mi³os³awiu. Wiêkszoœæ czasu poœwiêcono problemom z wojskiem Augusta II. Po uzy-skaniu informacji o oporze oficerów przeciwko realizacji umowy z 13 marca, ko³o sejmi-kowe postanowi³o delegowaæ swoich senatorów przebywaj¹cych w Warszawie orazAleksandra Z³otnickiego wojskiego wschowskiego i Miko³aja Skoroszewskiego stolnikawschowskiego590, zaopatrzonych w osobny list, aby poinformowali króla o tym fakcie.Do sejmiku dotar³y równie¿ skargi wspó³braci na taryfy, wed³ug których dokonywanorozdzia³u obci¹¿eñ na poszczególne dobra591. Aby rozwi¹zaæ wszelkie spory sejmikpowo³a³ komisarzy do kontroli taryf w poszczególnych powiatach. Szlachta wstawi³a siêrównie¿ do hetmana wielkiego koronnego za Poznaniem i Kaliszem, aby ochroni³ mia-sta przed nadmiernymi egzekucjami stacjonuj¹cych w nich chor¹gwi592. Choæ spodzie-wano siê szybkiego wymarszu saskich regimentów, co by³oby zgodne z umow¹ war-szawsk¹, postanowiono jednak kontynuowaæ obrady 16 czerwca dla bezpoœredniejkontroli wydarzeñ. W przypadku na³o¿enia terminu sejmiku relacyjnego po walnej ra-dzie z wyznaczonym zgromadzeniem z limity, w laudum zastrze¿ono mo¿liwoœæ dal-szych limit593.

Nadzieje na szybki wymarsz królewskich regimentów okaza³y siê p³onne. W po³owieczerwca, kiedy zebra³ siê kolejny sejmik z limity w Mi³os³awiu, nadal przebywa³y w wo-jewództwach poznañskim i kaliskimi – g³ówna kwatera znajdowa³a siê w Wieleniu. Ko³osejmikowe musia³o rozpocz¹æ obrady od wybrania nowego, tymczasowego marsza³kapod nieobecnoœæ Ludwika Szo³drskiego. Zosta³ nim jego kuzyn, podczaszy wschowskiStanis³aw Szo³drski – tymczasowe marsza³kostwo sejmik prolongowa³ w przypadkud³u¿szej nieobecnoœci pierwszego marsza³ka. Pos³owie wys³ani do króla przywieŸli przy-chyln¹ odpowiedŸ oraz pismo królewskie do oddzia³ów wojskowych, nakazuj¹ce trzy-manie siê umowy warszawskiej. Poniewa¿ opornie sz³y rozliczenia oraz spisywanieszkód poczynionych w dobrach ziemskich sejmik nakaza³ marsza³kowi wydaæ specjalnyuniwersa³, ponaglaj¹cy do sk³adania juramentów w grodach594. Odwo³ano tak¿e uchwa-lon¹ wczeœniej rewizjê taryf podatkowych, która okaza³a siê niemo¿liwa do wykonaniaw obliczu szerz¹cej siê wci¹¿ zarazy. Kontynuacjê sejmiku postanowiono na dzieñ28 lipca 1710 r.595

236

590 W tekœcie laudum omy³kowo zapisano „Franciszka Skoraszewskiego stolnika wschowskiego”– stolnikiem wschowskim w tym czasie by³ Miko³aj.

591 Zgodnie z zaleceniami sejmikowymi komisja miêdzyrzecka sporz¹dzi³a stosowne taryfy –zob. np. taryfê podymnego dla powiatu wa³eckiego, zatwierdzon¹ przez komisjê 29 IV 1710, oblato-wan¹ w Wa³czu 18 VII 1710 (AP Poznañ, Gr. Wa³cz 69, k. 15v-17).

592 W Poznaniu stacjonowa³ regiment dragoñski starosty nakielskiego Andrzeja D¹mbskiego,w Kaliszu chor¹giew starosty radoszyckiego Stanis³awa Derszniaka (AS, s. 593).

593 Laudum z 26 V 1710 (AS, s. 591-594). W tekœcie edycji tego laudum b³¹d literowy – zamiastdaty limity na 16 VI (tak jest w podstawie rêkopiœmiennej), omy³kowo jest 10 VI (AS, s. 594).

594 Zob. uniwersa³ marsza³ka w sprawie sk³adania juramentów o nadu¿yciach – Mi³os³aw, 16 VI1710 (AS, s. 598-599).

595 Laudum z 16 VI 1710 (AS, s. 594-598).

W miêdzyczasie do Wielkopolski dotar³a wiadomoœæ o terminie sejmiku relacyjne-go, wyznaczonego podczas konkluzji Walnej Rady Warszawskiej, który zbieg³ siê z wy-znaczon¹ dat¹ limity, co skrupulatnie odnotowano w pocz¹tkowej formu³ce laudumuchwalonego w Mi³os³awiu 28 lipca 1710 r. Sejmik, ponownie pod lask¹ marsza³kowsk¹Ludwika Szo³drskiego, wyrazi³ swoj¹ aprobatê dla decyzji podjêtych w Warszawie, nieomieszka³ jednak zaznaczyæ w laudum sprzeciwu wobec czêœci konstytucji, które zgod-nie z relacj¹ wielkopolskich pos³ów, zosta³y wpisane nielegalnie, bez zgody izby. Zobo-wi¹zano pos³ów, aby z³o¿yli stosowne protesty z dok³adnym wyliczeniem nadu¿yæ596.Zgromadzona na sejmiku szlachta postanowi³a tak¿e wys³aæ poselstwo do króla – dowype³nienia tej misji wybrano Jana ¯ychliñskiego burgrabiego wschowskiego i Anto-niego Bojanowskiego komornika granicznego kaliskiego, wyposa¿aj¹c ich w napisan¹przez marsza³ka instrukcjê597. Jednym z najwa¿niejszych wydarzeñ podczas tego sejmi-ku by³a niew¹tpliwie pierwsza po kilkuletniej przerwie reasumpcja Komisji SkarbowejPoznañskiej, która nie dzia³a³a od 1706 r.598 Ko³o sejmikowe najwyraŸniej dostrzeg³o, ¿etrwaj¹ce od stycznia próby ogarniêcia spraw skarbowych, równie¿ przez dzia³ania dora-Ÿnych komisarzy i komisji miêdzyrzeckiej, nie przynios³y oczekiwanych rezultatów.W oczekiwaniu na efekty poselstwa wyprawionego do króla oraz dla podejmowania dal-szych decyzji w sprawach skarbowych i samorz¹dowych limitowano sejmik do Œrody, nadzieñ 16 wrzeœnia, a wiêc nazajutrz po zgromadzeniu deputackim599. Tak zrobi³o wieleinnych sejmików prowincji wielkopolskiej oraz niemal wszystkie górniejsze w ca³ejKoronie, zewsz¹d te¿ s³ano poselstwa do króla600.

Poselstwo sejmikowe zosta³o przyjête przez króla w Langforcie pod Gdañskiem,w dniu 10 wrzeœnia 1710 r. i otrzyma³o przychyln¹, ale niezbyt obfit¹ w konkretne zobo-wi¹zania odpowiedŸ. Dowiadujemy siê z niej poœrednio, jakie sprawy przys³a³a wielko-polska szlachta przed majestat monarchy. Kwestiê wycofania wojsk moskiewskich,zwrotu zajêtych twierdz oraz uwolnienia ks. Janusza Wiœniowieckiego król uzale¿nia³od efektów trwaj¹cego jeszcze poselstwa Marcjana Dominika Wo³³owicza marsza³kaW.Ks.L. u cara Piotra I. Wyrazi³ tak¿e zdziwienie z powodu niedojœcia do skutku komisji


237

596 „Kiedy zaœ z ichm. panów pos³ów relacyi, któr¹ in capite libri mieæeœmy chcieli, informamur,¿e niektóre punkta inconsulta Republica, ultra mentem et unanimem tych¿e ichm. panów pos³ówconsensum in volumen legum wpisane, zaczym obviando executioni onych¿e, upraszamy ichm.panów pos³ów naszych na Waln¹ Radê z sejmiku de data diei 7 ianuarii anni praesentis uproszonych,a¿eby to wszystko adeundo acta, reclamare raczyli, wszystkie na które zgody nie by³o, specifice wyra-¿aj¹c punkta, gdy¿ w tej R.P. nie s¹dziemy siê byæ tak poœledniemi, ¿eby kto sine nobis de nobisquidquam constituere móg³” (zapis w laudum sejmiku relacyjnego z dnia 28 VII 1710 – AS,s. 599-600).

597 Tekstu instrukcji nie uda³o siê niestety odnaleŸæ.598 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 334-335.599 Laudum z 28 VII 1710 (AS, s. 599-601).600 Wiadomoœci z Malborka, z 16 VIII 1710 (AGAD, APP 55 t. 2, s. 1): „[...] Sejmiki wielkopolskie i

wszystkie inne górniejsze jednostajnie prawie, jak by siê zmówi³y, limitowane s¹ do incydencyjej de-putackich, a zewsz¹d pos³ów do K.J.M. ordynowano, identicem ingeminando o evacuati¹, miasto któ-rej coraz tej biedy przybywa, nie ubywa, a K.J.M. ekskuzuje siê dura[nte] necessitate belli, sed nonduratura diu, bo prêdki nadspodziewanie obiecuj¹ nam pokój”.

rozliczeñ z wojskiem saskim w Wielkopolsce, do której wczeœniej ju¿ delegowa³ swoichprzedstawicieli – obieca³ interwencjê. W odpowiedzi znalaz³a siê tak¿e deklaracja z³o¿e-nia sejmu, zgodnej z prawem dystrybuty wakansów, utrzymania hetmanów przy nale¿-nych im kompetencjach oraz obietnica wywi¹zania siê z obowi¹zku dostarczenia soli su-chedniowej, opóŸnionego z powodu zniszczenia ¿up solnych przez dzia³ania wojenne601.

Po zakoñczeniu misji pos³owie wrócili spiesznie do województw, aby zd¹¿yæ na zbli¿a-j¹ce siê obrady sejmiku z limity. Ju¿ 15 wrzeœnia odby³ siê zgodnie ze zwyczajem sejmikdeputacki, który jak zapisano w laudum sejmiku z limity, przebieg³ „in tempore, praxi so-lita et perfecta unione animorum”. Na sêdziów deputatów wybrano – z województwapoznañskiego Miko³aja Skoroszewskiego stolnika wschowskiego i Macieja Twardowskie-go surrogatora grodzkiego kaliskiego, a z województwa kaliskiego pu³kownika Miko³ajaSwinarskiego i Józefa Stefana Radoliñskiego podkomorzego wschowskiego602.

Rozpoczêty w Œrodzie dzieñ póŸniej, 16 wrzeœnia sejmik z limity przyst¹pi³ wreszciedo realizacji uchwa³ Walnej Rady. Na potwierdzaj¹ce siê wiadomoœci o wcieleniu regi-mentów saskich do komputu sejmik domaga³ siê, aby podlega³y one w pe³ni w³adzy het-mañskiej oraz aby zlikwidowano znienawidzony saski komisariat. Wszelkie wybranenielegalnie palety mia³y zostaæ sprawiedliwie wytr¹cone z nale¿nej jednostkom p³acy.Aby wykonaæ decyzje podatkowe rady, sejmik wyznaczy³ poborców do wybieraniapodatków czwartego grosza od trunków, myta rzeŸnego, podymnego oraz ko³owego,zastrzegaj¹c jednak, ¿e wybieranie i dyspozycja wp³ywów nale¿a³a do województw603.Szczegó³owy uniwersa³ objaœniaj¹cy metodê i terminy wyp³acania podatków mia³ wy-stawiæ marsza³ek sejmiku604. Przewiduj¹c, ¿e kwatery zimowe dla saskich regimentówdotkn¹ terytorium sejmikowego równie¿ w kolejnym roku, ko³o wyznaczy³o specjaln¹komisjê z³o¿on¹ z dwóch senatorów, 6 komisarzy, 2 sta³ych rezydentów przy gen. Plötzuoraz 2 pos³ów do Augusta II, upowa¿niaj¹c j¹ do koordynowania przydzia³u kwater i ne-gocjacji z saskim Komisariatem Wojennym. Aby odci¹¿yæ i tak nadwyrê¿ony bud¿et sej-mik postanowi³ przypomnieæ w petycji do hetmana swój dawny postulat, o przejêcie sej-mikowej chor¹gwi dragoñskiej w komput wojska koronnego.

Sejmik zmuszony by³ równie¿ zareagowaæ na przed³o¿on¹ przez swych pos³ów skar-gê króla na pog³oski o ci¹g³ej aktywnoœci w województwach dawnych stronników Lesz-czyñskiego i Szwedów, którzy nie zaprzestali knowañ i korespondencji z wrogiem. Ko³ozobowi¹za³o siê uznaæ wszystkich, którym zostanie to dowiedzione za zdrajców ojczyzny

238

601 OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo z sejmiku – Langfort pod Gdañskiem, 10 IX 1710 (AS,s. 601-603).

602 Laudum tego sejmiku nie odnaleziono, jego odbycie potwierdza jednak laudum odbytegodzieñ póŸniej sejmiku z limity (AS, s. 603) oraz obecnoœæ wielkopolskich deputatów w zachowanychwykazie (AS, s. 603).

603 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 59. Uchwa³y sejmiku w Œrodzie nie po-twierdzaj¹ uogólniaj¹cej tezy J. Wimmera, ¿e sejmiki w wiêkszoœci odmówi³y zatwierdzenia uchwa³podatkowych Walnej Rady Warszawskiej. Sejmik uczyni³ to nawet bêd¹c w du¿ym stopniu rozdra-¿niony nadu¿yciami wojsk saskich (zob. J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 381).

604 Uniwersa³ marsza³ka L. Szo³drskiego w sprawach podatkowych – Œroda, 16 IX 1710 (AS,s. 607-608).

oraz ukaraæ wed³ug postanowieñ konfederackich. Jednoczeœnie przypomniano o niewy-konanym wci¹¿ nakazie protestacji pos³ów na Waln¹ Radê Warszawsk¹ przeciw niek-tórym jej postanowieniom. Aby dopilnowaæ interesów wojewódzkich postanowionowys³aæ wspomniane ju¿ poselstwo do Augusta II (pos³ami zostali Cyprian Krêski staro-sta stawiszyñski oraz Ludwik Granowski starosta mieœciski) oraz poselstwa do prymasai hetmana wielkiego koronnego Adama Miko³aja Sieniawskiego. Zapewne w oczekiwa-niu na wype³nienie misji przez swoich emisariuszy limitowano ju¿ po raz kolejny sej-mik do 29 paŸdziernika 1710 r.605 Po zakoñczeniu obrad zainaugurowa³a swoj¹ dzia³al-noœæ komisja wyznaczona przez Rzeczpospolit¹ i króla do rozporz¹dzenia dobramipozostawionymi przez Stanis³awa Leszczyñskiego. W jej sk³ad weszli: Franciszek Zyg-munt Ga³ecki wojewoda poznañski, Maciej Radomicki wojewoda inowroc³awski i staro-sta generalny, Micha³ Kazimierz Raczyñski kasztelan gnieŸnieñski, Walenty Arcember-ski opat koprzywnicki i sekretarz J.K.M., Andrzej D¹mbski starosta nakielski, FelicjanGrabski chor¹¿y ³êczycki, Ludwik Borucki miecznik brzeski kujawski i pisarz grodzkiinowroc³awski oraz generalny administrator, gen. major von Seidlitz, dowodz¹cy regi-mentem janczarskim rozlokowanym w dobrach leszczyñskich606. Komisarze ci wydali19 wrzeœnia, kilka dni po zakoñczeniu sejmiku, specjalny uniwersa³607.

Sytuacja województw uleg³a pogorszeniu, poniewa¿ do wojsk saskich i koronnychdo³¹czy³y równie¿ jednostki sojuszniczych wojsk rosyjskich. Komisariat saski wystawia³dokumenty na prowianty dla podleg³ych sobie wojsk rozlokowanych w Wielkopolsce,podczas gdy oddzia³y rosyjskie rozlokowane w województwie kaliskim domaga³y siêprowiantów i kwater zimowych dla siebie608. Zgromadzenie sejmikowe z limity w Œro-dzie, 29 paŸdziernika nie mia³o dostatecznych informacji, aby podj¹æ szerzej zakrojonedecyzje. Wys³ani we wrzeœniu do króla pos³owie wci¹¿ nie powrócili spod Gdañska, nie-obecni byli tak¿e pos³owie wys³ani do hetmana i prymasa. Przyby³a na sejmik szlachtazajê³a siê wiêc przyspieszeniem realizacji wczeœniejszych uchwa³, m.in. ci¹gn¹c¹ siê ju¿od miesiêcy sp³at¹ d³ugu zaci¹gniêtego przez sejmik od trójki szlachciców609, dyspozy-cjami dla Komisji Skarbowej Poznañskiej, ponagleniami dla opornych w wyp³acaniu


239

605 Laudum z 16 IX 1710 (AS, s. 604-607).606 AS, s. 619. Seidlitz zostanie w nied³ugim czasie mianowany komendantem Poznania, gdzie na

czele przejêtej do komputu, spieszonej chor¹gwi dragoñskiej starosty generalnego Wielkopolskiza³o¿y g³ówn¹ kwaterê (J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 390). K. Jarochowski, Lauda po³¹czo-nych województw, s. 163.

607 AP Poznañ, Gr. Nak³o 150, k. 49a.608 Zob. np. uniwersa³ Generalnego Komisariatu na prowianty z powiatu nakielskiego – obóz pod

Wieleniem, 2 X 1710 (AP Poznañ, Gr. Nak³o 150, k. 80). Do³¹czono do niego wykaz 107 i pó³ dymuw powiecie. Dyslokacjê regimentów carskich w województwie kaliskim potwierdza fragment odpo-wiedzi Augusta II na poselstwo z sejmiku, z 25 X 1710 (AS, s. 609). Problem dostrzega³ i zg³asza³ het-manowi podskarbi w. kor. J.J. Przebendowski w swoim liœcie z Gdañska, z 1 XI 1710 (Listy J.J. Prze-bendowskiego podskarbiego w. kor. do A.M. Sieniawskiego, s. 89).

609 Chodzi³o o kwoty po¿yczone za zgod¹ sejmiku w lutym i maju 1710 r. od Jana Rokossowskiego,Piotra Chyliñskiego i Adama Kaniewskiego, na pokrycie pal¹cych potrzeb finansowych – kolejne sej-miki nie by³y w stanie zwróciæ tych pieniêdzy, czego œlady odnajdujemy w wielu laudach (M. Zwie-rzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 92, przypis 72).

podatków oraz szkodami poczynionymi przez chor¹gwie komputowe. W tej ostatniejsprawie domagano siê spisywania wszelkich nadu¿yæ wojskowych w grodach, w celu ichprzysz³ego potr¹cenia w rozliczeniach skarbowych. Oczekuj¹c powrotu wys³anych po-selstw limitowano obrady prawie o miesi¹c, do 24 listopada610. 30 paŸdziernika, wyko-nuj¹c ponaglenia ko³a sejmikowego w Œrodzie, uniwersa³ wyda³ Œwiêtos³aw Tomicki,poborca wybrany przez sejmiku 16 wrzeœnia do wybierania uchwalonego przez Waln¹Radê podatku ko³owego611.

Oczekiwany powrót pos³ów do króla okaza³ siê niemo¿liwy równie¿ w listopadzie –choæ ju¿ 25 paŸdziernika uzyskali audiencjê i ogólnikow¹ odpowiedŸ na swoj¹ instruk-cjê612, pozostawali wci¹¿ u boku Augusta II w Gdañsku, w asystencji Adama Gruszczy-ñskiego kasztelana kaliskiego i Micha³a Kazimierza Raczyñskiego kasztelana gnieŸnie-ñskiego, negocjuj¹c w interesie województw jak najlepsze warunki kwaterowania w okre-sie zimowym w³¹czonych do komputu regimentów saskich. 24 listopada w Œrodzie, przylicznym udziale szlachty613, sejmik z limity móg³ wys³uchaæ zapewne jedynie pos³ów dohetmana, którzy przywieŸli obszern¹ odpowiedŸ, uzyskan¹ w Brze¿anach 12 listopada.Adam Sieniawski wyjaœnia³ szczegó³owo, ¿e do³o¿y wszelkich starañ, aby regimenty sa-skie przyjête do komputu poczyna³y sobie we wszystkim zgodnie z regu³ami obo-wi¹zuj¹cymi w wojsku koronnym, pobieraj¹c nale¿noœci jedynie w dobrach królewskichi duchownych. Nie omieszka³ nadmieniæ, ¿e jedyn¹ szans¹ na oddalenie wojsk auksyliar-nych jest utworzenie w³asnej armii, a w szczególnoœci niezbêdnych jednostek piechoty.Hetman obiecywa³ ukaranie winnych i wynagrodzenie wszelkich szkód poczynionychprzez chor¹gwie polskie, zobowi¹za³ siê równie¿ nie przydzielaæ im hiberny w Wielko-polsce podczas stacjonowania tam Sasów. Sieniawski informowa³ sejmik o zmieniaj¹cejsiê, niebezpiecznej sytuacji na pograniczu tureckim, przesy³aj¹c odpisy swojej korespon-dencji z basz¹ benderskim614. Na petycjê sejmikow¹ w sprawie przejêcia chor¹gwi drago-ñskiej do komputu, hetman udzieli³ tylko czêœciowo przychylnej odpowiedzi – na skutekoporu króla uda³o siê przyj¹æ jednostkê, ale jako regiment pieszy (taki by³ koniec pierw-szej próby stworzenia sejmikowej milicji pod dowództwem starosty generalnego).

Niestety, obszerne wywody hetmañskie nie pasowa³y nijak do rzeczywistoœci, z jak¹boryka³a siê na co dzieñ szlachta wielkopolska, poddawana egzekucjom wojskowym nadobrach ziemskich. Pozbawione wiadomoœci od króla ko³o sejmikowe ponownie zleci³oBogus³awowi Unrugowi staroœcie obornickiemu i Franciszkowi Borkowskiemu sêdzie-mu wa³eckiemu misjê poœredniczenia w interesach województw u genera³a Plötza, poczym uchwali³o dalsz¹ limitê do 10 grudnia615.

240

610 Laudum z 29 X 1710 (AS, s. 610-611)611 Uniwersa³ poborcy Œwiêtos³awa Tomickiego – Œroda, 30 X 1710 (AS, s. 612). Poborca ten zosta³

pomy³kowo pominiêty w tabelarycznym zestawieniu poborców w: M. Zwierzykowski, Komisja Skarbo-wa Poznañska, s. 100). O problemach z wybieraniem ko³owego zob. tam¿e, s. 84.

612 OdpowiedŸ Augusta II dana pos³om z sejmiku – Langfort, 25 X 1710 (AS, s. 608-609).613 Na pocz¹tku laudum zapisano „licznie na to tu consiliorum zbiegaj¹cy miejsce” (AS, s. 617).614 Orygina³ instrukcji A.M. Sieniawskiego hetmana w. kor. odnalaz³ siê Bibliotece Kórnickiej –

wystawiono go w Brze¿anach, 30 XI 1710 (AS, s. 612-616).615 Laudum z 24 XI 1710 (AS, s. 617).

Pocz¹tek grudnia mia³ okazaæ siê ³askawszy dla Wielkopolan. 4 grudnia, po d³ugichnegocjacjach wyda³ w Gdañsku deklaracjê podskarbi wielki koronny Jan Jerzy Przeben-dowski, w której zobowi¹za³ siê dotrzymaæ umowy aprobowanej przez króla odnoœnie dolokacji w województwach poznañskim i kaliskim regimentów saskich z komputu koron-nego i 2 regimentów saskich z komputu litewskiego, oraz uwzglêdniæ wyp³acone na niepieni¹dze w rachunkach z podatków uchwalonych podczas Walnej Rady616. Dzieñ póŸn-iej, 5 grudnia oficjalnie parafowano umowê miêdzy Augustem II a delegatami sejmiku.Na jej podstawie przez dwa lata województwa poznañskie i kaliskie mia³y byæ miejscemkwaterowania dla 6 regimentów saskich – 4 z komputu koronnego (regiment królewicza– pod p³k. Dattelem, regiment królowej – pod gen. maj. Brandsteinem, regimentgen. por. Beusta – pod p³k. Reutzensteinem, regiment gen. majora Eichstädta) oraz2 z komputu litewskiego (regiment p³k. Damnitza i regiment „Prinz Aleksander” – podp³k. Pentzigiem). Na ich utrzymanie szlachta zgodzi³a siê do³o¿yæ nadzwyczajn¹, copodkreœlano, daninê z dóbr ziemskich, bior¹c pod uwagê ruinê wielu maj¹tków kró-lewskich i duchownych. Sumy wyasygnowane na regimenty litewskie mia³y zostaæpotr¹cone przez skarb koronny w bie¿¹cych podatkach. W zamian za te nadzwyczajneobci¹¿enia Wielkopolska mia³a pozostaæ wolna od wojsk rosyjskich i koronnych617.

10 grudnia, kiedy przypad³ termin kolejnej limity sejmikowej, zgromadzone w Œro-dzie ko³o sejmikowe mia³o jedynie nieoficjalne wiadomoœci o zawartej ugodzie i poczy-nionych dyspozycjach wzglêdem kwaterunków wojskowych. Wyra¿aj¹c radoœæ z powo-du za³atwienia tego brzemiennego problemu, sejmik podj¹³ decyzjê o ostatecznymwykonaniu uchwa³y podatkowej Walnej Rady – nakazano do koñca grudnia wyp³aciæpierwsz¹ ratê podymnego, to jest 140 z³ z ka¿dych 21 dymów, wed³ug taryfy 1661 r. Abyodci¹¿yæ te dobra, które w minionych latach zosta³y zrujnowane, sejmik uchwali³ nad-zwyczajne pog³ówne od ludzi luŸnych oraz owcowe618. Domagano siê tak¿e, aby mar-sza³ek napisa³ do hetmana, przypominaj¹c o przywilejach miasta Poznania i zakazielokowania w jego murach wojska na kwatery. Po raz kolejny domagano siê od pos³ówna Waln¹ Radê, aby z³o¿yli dawno nakazan¹ im manifestacjê przeciw nielegalnymuchwa³om – doœæ zagadkowy wydaje siê ten upór w ignorowaniu poleceñ sejmikowych.Na zakoñczenie limitowano obrady do 7 stycznia 1711 r.619

Jeszcze przed œwiêtami 1710 r., kiedy do województw powrócili komisarze z Gdañskai przywieŸli szczegó³y zawartych umów, 22 grudnia marsza³ek sejmikowy Ludwik Szo³dr-ski chor¹¿y poznañski rozes³a³ uniwersa³y informuj¹ce szlachtê o koniecznoœci wydaniadodatkowego ¿yta z dóbr ziemskich, w celu wspomo¿enia królewszczyzn i dóbr duchow-nych. Marsza³ek zapowiada³ równie¿ relacjê komisarzy na styczniowym sejmiku620.


241

616 Deklaracja podskarbiego w. kor. J.J. Przebendowskiego – Gdañsk, 4 XII 1710 (AS, s. 617-618).617 Orygina³ umowy miêdzy Augustem II a komisarzami sejmikowymi odnaleziono w Bibliotece

Kórnickiej – Gdañsk, 5 XII 1710 (AS, s. 618-624).618 Po sejmiku uniwersa³y wydali do województw poborcy podatków – zob. uniwersa³ Jana Kurna-

towskiego pisarza grodzkiego koœciañskiego, poborcy woj. kaliskiego – Œroda, 12 XII 1710 (AS,s. 626-627).

619 Laudum z 10 XII 1710 (AS, s. 624-626).620 Uniwersa³ marsza³ka L. Szo³drskiego – Wilkowo Polskie, 22 XII 1710 (AS, s. 628-629).

Sejmik w dniu 7 stycznia 1711 r., po wys³uchaniu d³ugo oczekiwanej relacji komisarzy,z du¿ym optymizmem przyst¹pi³ do realizacji umowy. Wyznaczy³ specjaln¹ komisjê,w sk³adzie: Aleksander Andrzej Radomicki wojewoda kaliski, Miko³aj Skoroszewski stol-nik wschowski, Jan Gembicki kasztelanic p³ocki, Bogus³aw Unrug starosta obornickii Franciszek Borkowski sêdzia wa³ecki (dwaj ostatni ju¿ od prawie roku zaanga¿owaniw poœredniczenie miêdzy sejmikiem a dowództwem saskim), której zleci³ rachunek i re-partycjê zbó¿ nale¿nych wojsku z dóbr ziemskich. Podzia³ mia³ opieraæ siê na niecopomniejszonej taryfie, ustalonej w roku ubieg³ym przez sejmikow¹ komisjê miêdzy-rzeck¹. W celu nadzorowania wydawania nale¿noœci z dóbr ziemskich sejmik wyznaczy³te¿ po dwóch deputatów do ka¿dego z regimentów (zob. Aneks VIII), którzy zorganizowaæmieli odrêbne magazyny do przechowywania zbo¿a. Sejmik mianowa³ równie¿ Krzyszto-fa Zajdlica na sta³ego rezydenta do boku dowodz¹cego saskimi regimentami genera³aZygmunta Brudzewskiego (von Brause)621. Powo³uj¹c siê na pisemne rozkazy królewskieko³o sejmikowe nakaza³o dowodz¹cemu regimentem janczarskim gen. von Seidlitzowi,rozlokowanemu w dobrach leszczyñskich, natychmiastow¹ ewakuacjê i umo¿liwienie ichposiadaczom udzia³u w obci¹¿eniach na inne regimenty. Postanowiono równie¿ wys³aæpos³ów do prymasa oraz do s¹siednich województw. By³a to pierwsza po d³u¿szej przerwiepróba nawi¹zania szerszych kontaktów politycznych – nie znamy jednak treœci napisa-nych przez marsza³ka instrukcji. Obrady limitowano do 26 lutego622, zastrzegaj¹c mo¿-liwoœæ przyspieszenia tego terminu przez marsza³ka Ludwika Szo³drskiego623. Widaæw Œrodzie przewidywano koniecznoœæ szybkiej reakcji na niespodziewane wydarzenia.

Z pocz¹tkiem stycznia 1711 r., wraz z zagro¿eniem tureckim, pocz¹tkiem wojny ro-syjsko-tureckiej, w kraju narasta³a psychoza wojenna624. Król wyda³ 20 stycznia specjal-ny uniwersa³ objaœniaj¹cy sytuacjê i wzywaj¹cy do gotowoœci na pospolite ruszenie625.Byæ mo¿e pod wra¿eniem uniwersa³u marsza³ek Szo³drski, po konsultacjach z senatora-

242

621 30 I 1711 kasztelan kaliski A. Gruszczyñski w swoim liœcie do podkanclerzego kor. J. Szembe-ka doœæ przychylnie ocenia³ nowego dowódcê, gen. Brudzewskiego: „[...] asygnacjê ju¿ odebra³ jm.pan Brudzewski, którego nies³ychanie sobie winszujê komendy [...]” (Bibl. Czart., rkp. 458 IV, s. 246).

622 Kolejn¹ limitê sejmiku bez konkretnych decyzji w sprawie egzekucji uchwa³ Walnej RadyWarszawskiej sarkastycznie skomentowa³ podskarbi J.J. Przebendowski w swym liœcie do hetmana w.kor. A.M. Sieniawskiego z Gdañska, 2/3 II 1711 (Listy J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. doA.M. Sieniawskiego, s. 116).

623 Laudum z 7 I 1711 (AS, s. 629-631).624 Ju¿ 15 I 1711 wojewoda kaliski A.A. Radomicki pisa³ do podkanclerzego kor. J. Szembeka,

z Konarzewa: „[...] Sam od nas nihil singulare occurrit do oznajmienia nad to, ¿e nas nie tak od Pome-ranii, jako od Podola strasz¹ jak¹œ novam, gdy orientaln¹ potencyj¹. Sejmik nasz odprawi³ siê in cra-stino Trzech Króli cum omni possibili modo ukontentowania ordynowanych do nas regimentówJ.K.M. cum omni acceptatione tractatu uczynionego bez naszych panów pos³ów, tylko za renitentiammiast pruskich i innych województw, czego documenta niektórzy producebunt ex nobilitate. Supercontributionem ultimae consumentium boj¹ siê województwa, aby to co od nich importabitum, doskarbu nie posz³o i usus alios ¿ycz¹ sobie presse sami tym regimentom u siebie goszcz¹cym satisface-re, co jeszcze do drugiego sejmiku od³o¿ono ad 26 februarii [...]” (Bibl. Czart., rkp. 548 IV, s. 171-172).

625 Uniwersa³ Augusta II ostrzegaj¹cy o zagro¿eniu tureckim – Lipsk, 20 I 1711 (AP Poznañ,Gr. Wa³cz 69, k. 253). Nied³ugo póŸniej, 28 I 1711 Karol XII i przebywaj¹cy przy jego boku wojewoda

mi obu województw uzna³, ¿e niezbêdne jest przyspieszenie zgromadzenia siê ko³a sej-mikowego – obwieœci³ nowy termin na 5 lutego626. Obrady w tym terminie ograniczy³ysiê do wydania dalszych dyspozycji w kwestii realizacji umowy, wyp³at dla Sasów –do kontaktów z gen. Brudzewskim poproszono ponownie Bogus³awa Unruga starostêobornickiego i Franciszka Borkowskiego sêdziego wa³eckiego, a na wypadek zmiany do-wodz¹cego na gen. Eichstädta, Antoniego Bojanowskiego komornika kaliskiego i Bo-gus³awa Dzier¿anowskiego, jako mieszkaj¹cych bli¿ej kwatery genera³a. Wobec zja-wiska unikania obci¹¿eñ finansowych przez czêœæ wspó³braci, wyjednuj¹cych sobielibertacje, aby unikn¹æ poszkodowania innych, sejmik nakaza³ marsza³kowi pisaæ listdo Brudzewskiego, aby nie uznawa³ ¿adnych liberatacji. Za³atwiwszy jeszcze kilkaspraw samorz¹dowych, miêdzy innymi przyznanie gratyfikacji dla dawnych komisarzy,wybrawszy komisarza skarbowego radomskiego (zob. Aneks VI) limitowano sejmik dodnia 13 kwietnia 1711 r., lub wczeœniej za uniwersa³em marsza³ka627.

Jak siê mia³o rych³o okazaæ, zapobiegliwoœæ i czêste obrady sejmikowe nie ochroni³ywojewództw od zwyczajnych gwa³tów i nadu¿yæ wojskowych. Pod pretekstem opóŸnieñw wydawaniu prowiantów z dóbr ziemskich dowódcy regimentów kwaterowali w nichswoich ¿o³nierzy i wybierali nadzwyczajne sumy w pieni¹dzach. Ponadto, oprócz Sasówna terytorium sejmikowym, wbrew zapisom traktatowym, znalaz³ siê oddzia³ rosyjskimajora Meiera, dopuszczaj¹c siê gwa³tów w dobrach szlacheckich. Do Wielkopolskiprzyby³y równie¿ oddzia³y wojska koronnego, rozlokowuj¹c siê miêdzy Nak³em a Wie-leniem628. O tym wszystkim z oburzeniem donosili królowi i podkanclerzemu JanowiSzembekowi senatorowie i sejmikowi komisarze skarbowi z Poznania, podczas sesji Ko-misji odbywaj¹cej siê od 23 lutego 1711 r.629 – prosili o reakcjê i dopilnowanie realizacjizawartych umów. Ju¿ pierwsze zdanie listu do podkanclerzego œwiadczy o powadze sy-tuacji: „Przymuszaj¹ nas tak ciê¿kie regimentów hibernuj¹cych w województwach na-szych gravamina i nieznoœne, codzienne opresyje, które wyciskaj¹ ³zy nie tylko ubogichpoddanych, ale te¿ i ca³ego stanu szlacheckiego, a condita Republica inauditis et im-practicatis w wolnym narodzie extorsionibus uciemiê¿onych, ¿e nam i za granic¹ przy-chodzi compellare w.n.m. pana, a¿ebyœ pro munere ministerii sui, fide iurata et teneri-tudine sua zechcia³ donieœæ i opowiedzieæ J.K.M. p.n.m. [...]”. Na listach podpisali siênajwierniejsi stronnicy Wettyna, dziêki którym uda³o siê spacyfikowaæ opozycjê rokwczeœniej – wojewoda poznañski Franciszek Zygmunt Ga³ecki (jako marsza³ek KomisjiSkarbowej) oraz wojewoda inowroc³awski i starosta generalny Wielkopolski Maciej Ra-domicki630. Jeszcze dobitniej opisa³ z³¹ sytuacjê Maciej Radomicki w swym prywatnym


243

kijowski Józef Potocki wystosowali do szlachty uniwersa³y, wzywaj¹ce do wyst¹pienia w obronie Sta-nis³awa Leszczyñskiego, a oddzia³y tatarskie i polskie pod wodz¹ Potockiego i Grudziñskiego wpad³yna Podole (K. Jarochowski, Wycieczka Grudziñskiego, s. 332).

626 Uniwersa³ marsza³ka L. Szo³drskiego – Tarnowo, 20 I 1711 (AS, s. 631-632).627 Laudum z 5 II 1711 (AS, s. 632-635).628 K. Jarochowski, Wycieczka Grudziñskiego, s. 332.629 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 335.630 £aciñski list Komisji Skarbowej Poznañskiej do Augusta II – Poznañ, 3 III 1711 i polski list

Komisji do podkanclerzego kor. J. Szembeka – Poznañ, 3 III 1711 (AS, s. 635-638).

liœcie do podkanclerzego Szembeka z 6 marca: „[...] Wojsko Króla Jegomoœci auksyliar-ne zruciwszy traktat gdañski, lokowali siê po dobrach szlacheckich i wed³ug taryfy 1661po 15 tynfów z dymu bior¹, non attento hoc co zjedz¹ i koñmi strawi¹, rigidissimis exe-cutionibus stan szlachecki iam summo [...] agrawuj¹ i kiedyœmy prosieli, aby nas przy-najmniej od Moskwy bronili i na kwatery ich aby nie nastêpowali, oponowali siê przyswoich kwaterach, uprosiæ tego nie mogliœmy. Kiedy zaœ bior¹ po 15 tynfów, tu ju¿ do-nosz¹ uchwa³y przesz³ej walnej rady, z któremi jaki nas u swego bêdzie rachunek niewiem, kiedy sami braæ chc¹, ani do r¹k poborców importare pozwalaj¹, nad to ciê¿szemikontrybucyjami gro¿¹. Moskwa województwa torguit, szlachtê bij¹ ex levissimes suspi-cionibus, jako siê to sta³o panu Tomickiemu novissime. Komisyja Skarbowa odprawuje,na której summa egestas siê pokazuje miast, ¿e nulli generi sufficient podatków [...]”631.

W takich okolicznoœciach, przy licznej frekwencji przyby³ej z ca³ej Wielkopolskiszlachty zebra³ siê po raz kolejny ju¿ limitowany sejmik w Œrodzie w dniu 13 kwietnia.Tym razem stronnikom królewskim nie uda³o siê w pe³ni wyperswadowaæ dalej id¹cychkroków, nawet pomimo nades³anych przed sejmikiem listów od Augusta II. Sytuacjê do-datkowo podgrza³y wieœci rozsy³ane zza granicy przez zwolenników Leszczyñskiegoo jego rych³ym powrocie na czele wojsk szwedzkich. Sejmik, wzburzony dzia³aniamiwojsk saskich, moskiewskich, a tak¿e chor¹gwi polskich spod komendy regimentarzaRybiñskiego, podkreœlaj¹c, ¿e na wszystkie egzekucje wyp³acono ju¿ w obu woje-wództwach czterokrotnie wiêcej ni¿ nakazywa³y uchwa³y Walnej Rady, postanowi³zwo³aæ popisy pospolitego ruszenia pod Œrodê na dzieñ 7 maja. Uczyniono to w oparciuo uniwersa³y królewskie i listy hetmañskie, wzywaj¹ce do gotowoœci wobec zagro¿eniaze strony tureckiej, deklaruj¹c jednak przede wszystkim chêæ obrony majestatu632. Ko³osejmikowe wys³a³o równie¿ poselstwo do Augusta II, domagaj¹c siê od niego wsparcia,realizacji umów oraz zakazania dalszych, nielegalnych egzekucji wojskowych. Od swo-ich komisarzy w Trybunale Skarbowym Radomskim szlachta wielkopolska domaga³asiê uwzglêdnienia w rozliczeniach wszystkich poniesionych sum633. Aby wzmocniæsw¹ pozycjê polityczn¹ sejmik wys³a³ równie¿ poselstwa do prymasa Stanis³awa Szem-beka oraz do innych sejmików – krakowskiego, sandomierskiego, kujawskiego i wie-luñskiego. Dalsze decyzje i obrady od³o¿ono do dnia popisów, czyli do 7 maja634.O antykrólewskim wydŸwiêku nastrojów na sejmiku ostrzega³ przebywaj¹cego wci¹¿

244

631 List M. Radomickiego wojewody inowroc³awskiego, starosty generalnego Wielkopolski dopodkanclerzego kor. J. Szembeka – 6 III 1711 (Bibl. Czart., rkp. 458 IV, s. 487-490).

632 W oficjalnej, skrótowej zapisce gazetowej z Poznania, z 17 IV, tak opisano powody zwo³aniapopisów: „W Œrzedzie 13 praesentis odprawi³ siê tu sejmik województwa tego, in magno concursuszlachty wielkopolskiej, dla porozumienia siê miêdzy sob¹ wzglêdem pospolitego ruszenia przeciwkoothomañskiej potencyjej, na które pozwolili i w gotowoœci byæ za trzecimi wiciami na koñ siadaæ goto-wi” (AS, s. 643).

633 Wybrano specjalnego plenipotenta na Trybuna³ Skarbowy, Wojciecha Malczewskiego, którywyda³ nawet 16 IV w Œrodzie uniwersa³y, wzywaj¹ce wszystkich poszkodowanych do dostarczenia muwszelkich dokumentów potwierdzaj¹cych gwa³ty i nadu¿ycia wojskowe, w celu ich ukarania (AS,s. 642).

634 Laudum z 16 IV 1711 (AS, s. 638-642).

w DreŸnie u boku króla podkanclerzego Jana Szembeka kasztelan gnieŸnieñski Micha³Kazimierz Raczyñski, jeden ze wspó³autorów zesz³orocznej umowy gdañskiej, któ-rego omal nie rozsiekano, kiedy usi³owa³ ratowaæ sytuacjê635. Potwierdzi³ wszystko rów-nie¿ starosta generalny Radomicki, wspominaj¹c dodatkowo o manifeœcie W³adys³awaPoniñskiego przys³anym zza granicy, usi³uj¹cym podburzyæ sympatyków Leszczyñ-skiego636.

GroŸba aktywizacji opozycji i wykorzystania przez ni¹ pospolitego ruszenia zmobili-zowa³a otoczenie Augusta II do zebrania wiêkszych si³ i pacyfikacji nastrojów. Dziêkidzia³aniom wielu senatorów, wœród których byli m.in. Maciej Radomicki starosta gene-ralny, Micha³ Kazimierz Raczyñski kasztelan gnieŸnieñski i Adam Naramowski kaszte-lan œremski637, uda³o siê tym razem mniej licznie zgromadzonej szlachcie wyperswado-waæ popisy i zaleciæ oczekiwanie na wynik wys³anego w kwietniu poselstwa, które zuwagi na odleg³oœæ do Drezna nie zdo³a³o wykonaæ misji do czasu zebrania siê sejmiku zlimity 7 maja. W laudum odnajdujemy jedynie decyzjê o dalszej limicie do 30 czerwcaoraz o zleceniu dla sejmikowych komisarzy przy dowództwie saskim, aby wymogli nagen. por. Brudzewskim i generalnym komisarzu wojennym von Kaisenwetterze wstrzy-manie egzekucji638. Kasztelan kaliski w swojej relacji z³o¿onej listownie podkanclerze-mu Szembekowi wyraŸnie informowa³, ¿e podj¹³ starania w kierunku zakoñczeniu ob-rad ko³a bez dalszej limity, jednak przeszkodzi³a mu wola wiêkszoœci szlachty oraz,o dziwo, stanowisko Macieja Radomickiego, który wczeœniej bardziej dba³ o wolê kró-lewsk¹. Wrogo o limitach sejmikowych pisa³ równie¿ w liœcie do Szembeka kasztelanœremski. Wielkie zdziwienie budziæ musz¹ informacje, jakie zawarli w swoich listach dopodkanclerzego zarówno Radomicki, jak i Raczyñski, o gwa³tach czynionych w ichw³asnych dobrach przez oddzia³y saskie. Trudno wyobraziæ sobie, jak w ten sposób oto-czenie Augusta II mog³o budowaæ stabilne stronnictwo w województwach wielkopol-skich. T³umaczy to równie¿ poparcie dla limity ze strony Radomickiego.

Komisarze Unrug i Borkowski, od d³u¿szego ju¿ czasu podró¿uj¹cy miêdzy Œrod¹a obozami saskimi, natychmiast wcielili w ¿ycie wolê wspó³braci. 11 maja rozes³ali uni-wersa³y informuj¹ce o wynikach audiencji u Kaisenwettera i Brudzewskiego. Ten ostat-ni wyda³ im 10 maja w Sierakowie ordynans do gen. por. Luitburga, aby powstrzyma³ siêod egzekucji, zabroni³ naje¿d¿ania na dwory szlacheckie i ukara³ winnych ju¿ uczynio-


245

635 List M.K. Raczyñskiego kasztelana gnieŸnieñskiego do podkanclerzego kor. J. Szembeka –Œroda, 17 IV 1711 (AS, s. 643).

636 List M. Radomickiego wojewody inowroc³awskiego, starosty generalnego Wielkopolski dopodkanclerzego kor. J. Szembeka – 27 IV 1711 (AS, s. 644). Powagê sytuacji i dzia³ania stronnikówLeszczyñskiego potwierdzi³ podkanclerzy w swoim liœcie do A.M. Sieniawskiego hetmana w. kor.z Drezna, 30 IV 1711 (AS, s. 644).

637 Zob. listy M. Radomickiego – Parzêczewo, 10 V 1711, Naramowskiego – Trzcianka, 11 V 1711i M. Raczyñskiego – Wojnowice, 17 V 1711 do podkanclerzego kor. J. Szembeka z informacjami o sej-miku (AS, s. 647-649). Radomicki napisa³ m.in.: „z desperacji szlachta nie wiedz¹ czego siê chwytaæ”.Raczyñski na koniec swojego listu pisa³: „Teraz poruszony listem ¿ony mojej, krwawymi prawie³zami pisanym [...]”.

638 Laudum z 7 V 1711 (AS, s. 645-646).

nych gwa³tów. Prosili równie¿ wszystkich, aby dok³adnie spisywali wyp³acone ju¿ sumyi wydane prowianty, w celu u³atwienia przysz³ych rozliczeñ639.

Ordynanse i zapewnienia mia³y pokazaæ tak¹ sam¹, nik³¹ wartoœæ, jak wszystkiewczeœniejsze. W 1711 r. dzia³alnoœæ saskiego Komisariatu, choæ zgodnie z umow¹ gda-ñsk¹ mia³ zostaæ zlikwidowany, rozszerza³a siê, przynosz¹c op³akane efekty w opiniiszlachty. W maju i czerwcu komisarz generalny von Kaisenwetter nakazywa³ wysy³aniez podpoznañskich parafii ch³opów do fortyfikacji Poznania640, zleconej ju¿ wczeœniejprzez samego Augusta II moc¹ uniwersa³u wydanego w DreŸnie 18 marca 1711 r.641

Dzia³ania stronnictwa królewskiego, a tak¿e wp³yw licznego wojska sprawi³, ¿e szlachtanawet jêcz¹ca pod jarzmem egzekucji saskich, nie zdecydowa³a siê poprzeæ w czerwcu1711 r. imprezy, jak¹ przedsiêwzi¹³ partyzant Leszczyñskiego, starosta gnieŸnieñskiAdam Œmigielski, który wtargn¹³ z Pomorza do Wielkopolski na czele nielicznego od-dzia³u. Pokonany w kilku potyczkach, nie znalaz³szy wsparcia, cofn¹³ siê pod szwedzkieskrzyd³a642.

Determinacja króla, zmierzaj¹ca do zakoñczenia nadaktywnoœci samorz¹du sejmi-kowego w Wielkopolsce, który bezlitoœnie obna¿a³ nielegalne dzia³ania wojska i dow-ódców saskich, zaowocowa³a, zapewne za rad¹ polskich doradców, wydanym 19 majauniwersa³em na sejmik nadzwyczajny w dniu 12 czerwca, kasuj¹cym jednoczeœnie limi-tê uchwalon¹ ju¿ na 30 czerwca i zakazuj¹cym jej na przysz³oœæ. W uniwersale uzasad-niono, ¿e król czyni³ to: „zapobiegaj¹c wszelkim prawa pospolitego i zwierzchnoœci na-szej lezyjom, z limitacyi sejmików pochodz¹cym”643.

Zgodnie z wol¹ królewsk¹ szlachta zgromadzi³a siê w Œrodzie 12 czerwca, ale dziê-kuj¹c za udzielon¹, choæ nieproszon¹ ³¹skê, nie podporz¹dkowa³a siê oczekiwaniomw kwestii limity. Przede wszystkim, choæ zwo³any odrêbnym uniwersa³em, sejmik obra-dowa³ pod lask¹ dawnego marsza³ka Ludwika Szo³drskiego chor¹¿ego poznañskiego, coby³o wyraŸnym znakiem kontynuacji. W kole podjêto uchwa³ê o dalszej limicie, pod-trzymuj¹c formalnie uchwa³ê wczeœniejsz¹, przesuwaj¹c jedynie jej termin na wrzesieñ,dzieñ po sejmiku deputackim – „ad pleniorem ichm. panów senatorów, jako i ichm.equestris ordinis numerum”. Argumentowano, ¿e sejmik jest umocowany konfederacj¹

246

639 Uniwersa³ komisarzy sejmikowych – Miêdzychód, 11 V 1711 (AS, s. 646-647). W ordynansieBrudzewski wymieni³ najbardziej poszkodowanych szlachciców, za którymi wstawili siê komisarze –byli to chor¹¿y ³êczycki Adam Józef Zakrzewski, pisarz gnieŸnieñski Andrzej Potocki, Jerzy Latalskii niejaki Gzowski.

640 Uniwersa³ Komisariatu saskiego – Poznañ, 4 VI 1711 (AP Poznañ, Gr. Kalisz 493, k. 8) – naka-zywano wys³anie po 1 ch³opie z ka¿dych 25 dymów. Skar¿y³ siê na to nadzwyczajne i nielegalneobci¹¿enie stronnik królewski kasztelan gnieŸnieñski M.K. Raczyñski ju¿ w maju (AS, s. 649).Ch³opów wzywano jeczcze w 1715 r., do szañcowania wa³ów po powodzi – zob. uniwersa³y gen. por.von Seidlitza nakazuj¹cy wysy³anie ch³opa z 4 dymów na 2 tygodnie – Leszno, 20 IV 1715 i Poznañ,28 IV 1715 (AP Poznañ, Gr. Wschowa 194, k. 24, Gr. Nak³o 158, k. 62v).

641 Uniwersa³ Augusta w sprawie drewna i ludzi do fortyfikacji Poznania z dóbr królewskich, du-chownych i ziemskich – Drezno, 18 III 1711 (AP Poznañ, Gr. Nak³o 150, k. 194-195).

642 K. Jarochowski, Wycieczka Grudziñskiego, s. 333 i nn.643 Uniwersa³ Augusta II na sejmik nadzwyczajny – Drezno, 19 V 1711 (AS, s. 649-650).

sandomiersk¹, ¿e niezbêdne s¹ jego obrady dla dokoñczenia rozliczeñ oraz podjêciadzia³añ wobec zbli¿ania siê do Wielkopolski regimentów rosyjskich pod dowództwembrygadiera Jakowlewa644 – wys³ano im naprzeciw dwóch komisarzy. Aby udobruchaækróla zapisano na koniec laudum, ¿e limita jest „praesse tylko conservationi immunita-tum fortun”, „nie na ¿adne prywatne popisy”. W laudum sejmik zapisa³ tak¿e uchwa³yponaglaj¹ce rozliczenia, redukcjê taryf, zlecaj¹c nad wszystkim pieczê Komisji Skarbo-wej Poznañskiej, której kolejna sesja z limity przypadaæ mia³a na lipiec645.

Wraz ze zmian¹ sytuacji na froncie wojny rosyjsko-tureckiej i rozpoczêciem dzia³añna Pomorzu August II podj¹³ w lipcu decyzjê o powrocie do Polski646 i zwo³aniu kolej-nych nadzwyczajnych sejmików na 20 sierpnia. Jeszcze wczeœniej, podczas pobytuw Krakowie wyda³ obszerny uniwersa³, w którym nie tylko informowa³ o wrogich dzia-³aniach ze strony tureckiej, godz¹cych w pokój kar³owicki, ale równie¿ o ruszeniu od-dzia³ów rosyjskich na Pomorze szwedzkie, co mia³o odci¹¿yæ Wielkopolskê i PrusyKrólewskie. W zwi¹zku z licznymi incydentami z udzia³em dawnych stronników Lesz-czyñskiego obwieszcza³ rozpoczêcie s¹dów przeciwko zdrajcom i wiaro³omcom. Królzwo³uj¹c sejmiki nie omieszka³ tak¿e powtórzyæ zakazu dalszego limitowania obrad647.O tym, jak wielk¹ niechêæ budzi³y w województwach poznañskim i kaliskim te zakazy,œwiadczyæ mo¿e proœba, jak¹ skierowa³ po francusku do króla ju¿ 3 sierpnia, a wiêc naponad dwa tygodnie przed sejmikiem, awansowany przed rokiem kasztelan kaliskiAdam Gruszczyñski – b³aga³ o zgodê na limitowanie, które by³o niezbêdne dla utrzyma-nia wojsk królewskich648.

Podczas sejmiku w Œrodzie 20 sierpnia marsza³kowa³ ponownie Ludwik Szo³drski,który od 1710 r. by³ niekwestionowanym przywódc¹ samorz¹du sejmikowego. Jednymz pierwszych punktów uchwalonego wówczas laudum by³a odmowa wyp³acenia pieniê-dzy uchwalonych przez Waln¹ Radê Warszawsk¹, motywowana faktem wyp³acenia ichju¿ wczeœniej w trójnasób na stacjonuj¹ce w województwach regimenty. Uznaj¹c jednakpal¹c¹ koniecznoœæ wyp³acania nale¿noœci wojsku koronnemu, sejmik nie uchyli³ siê oduchwa³ podatkowych. Zdecydowano siê zebraæ nie tylko zwyczajne czopowe i szelê¿nez miast i miasteczek, ale tak¿e uchwaliæ na rok podatek 10 szel¹ga od trunków wewsiach. Pieni¹dze mia³y byæ zbierane kwartalnie przez wybranych poborców, oddawanedo skarbu wojewódzkiego (nie do centralnego) i wyp³acane na wojsko. Podjêto tak¿e


247

644 Byæ mo¿e chodzi o 4 pu³ki piechoty i 2 pu³ki dragonów, które mia³y wspomagaæ si³y Augusta II(P. Krokosz, Rosyjskie si³y zbrojne za panowania Piotra I, Kraków 2010, s. 355).

645 Laudum z 12 VI 1711 (AS, s. 650-652).646 A. ¯órawska-Witkowska, Muzyka na dworze Augusta II, Warszawa 1997, s. 43 – tam zestawione

itinerarium króla.647 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki nadzwyczajne – Kraków, 20 VI 1711 (AS, s. 653-656).648 Fragment francuskiego listu kasztelana kaliskiego A. Gruszczyñskiego do Augusta II – 3 VIII

1711 (AS, s. 656). Zakaz limity rozszed³ siê szerokim echem po kraju – W. W³oszkiewicz pisa³ do swe-go mocodawcy, kanclerza w. lit. K.S. Radziwi³³a z Warszawy, 20 VIII 1711 (AGAD, AR V 17605 I,s. 90-91): „[...] Mam tu wiadomoœæ, jakoby universales litterae K.J.M. wysz³y, aby palatinatibus, di-strictus et terrae palatinatuum wiêcej sejmików nie limitowa³y, ale circa universalibus one miewa³y.Gdy copiam praefatum literarum universalium mieæ bêdê przeszlê [...]”.

decyzjê o wyp³aceniu wypraw dymowych, po 11 z³ 13 gr z ka¿dego dymu, uzupe³nionychprzez nadzwyczajne pog³ówne od ludzi luŸnych. Poniewa¿ opornie sz³y ci¹gn¹ce siê ju¿wiele miesiêcy rozliczenia z poprzednich wydatków, ponaglono posiadaczy dóbr dosk³adania juramentów o wyp³aconych sumach i poczynionych szkodach. Sejmik tenpodj¹³ jednoczeœnie wiele drobniejszych uchwa³ samorz¹dowych, porz¹dkuj¹cych spra-wy lokalne. Tym razem jednak ostrze¿enia i zakazy królewskie odnios³y skutek – sejmiknie zosta³ limitowany649. Nic nie wiemy o losach sejmiku deputackiego, który zgodniez prawem przypad³ na 14 wrzeœnia. Zapewne nie zdecydowano siê na podjêcie limity na15 wrzeœnia, uchwalonej w kole œredzkim jeszcze w czerwcu.

Pozbawiony mo¿liwoœci radzenia sejmik zamilk³ a¿ do pocz¹tku roku 1712. Naszczêœcie, pomimo braku kolejnych zgromadzeñ, wykonywali swe zadania komisarzewybrani przez sejmik do asystowania wojskom rosyjskim, id¹cym przez Wielkopolskêdo walki na teren Pomorza szwedzkiego, dzia³a³a nadal Komisja Skarbowa Poznañska,która odby³a swoje sesje z limity 30 wrzeœnia i 1 grudnia. Od lata 1711 r. Wielkopolskasta³a siê zapleczem dzia³añ wojennych na Pomorzu – ju¿ w paŸdzierniku ksi¹¿ê Do³go-ruki wydawa³ ciê¿kie palety na prowiant650. Zim¹ oddzia³y rosyjskie zosta³y skierowanena kwatery miêdzy innymi do województw poznañskiego i kaliskiego. Przys³ano tu 2900koni pod dowództwem podpu³kownika Zagrejskiego651. Komisarze sejmikowi Aleksan-der Gurowski miecznik poznañski i Aleksander Wolski sêdzia grodzki bydgoski, asy-stuj¹c w tym staroœcie generalnemu Maciejowi Radomickiemu, zajêli siê pomoc¹ przyich dyslokacji – 500 koni ulokowano w dobrach leszczyñskich, pozosta³e dysponowanona dobra ziemskie, w swoim uniwersale wyznaczaj¹c szczegó³owo zobowi¹zania, jakieci¹¿yæ mia³y na poszczególnych maj¹tkach652. 8 grudnia list do hetmana Sieniawskiegowystosowali komisarze skarbowi, skar¿¹c siê na przys³ane do województw chor¹gwie ko-ronne pod dowództwem regimentarza Jakuba Zygmunta Rybiñskiego ³owczego koron-nego653, w grudniu uniwersa³ rozes³a³ równie¿ Wojciech Malczewski, plenipotent sejmi-kowy w trybunale skarbowym, który obwieszczaj¹c nowy termin trybuna³u na koniecstycznia 1712 r., wzywa³ ju¿ po raz kolejny wszystkich poszkodowanych przez wojskokoronne do sk³adania juramentów o wysokoœci strat, które mo¿na by rozliczyæ przeds¹dem654.

28 grudnia hetman wielki koronny Adam Miko³aj Sieniawski odpowiedzia³ na listwystosowany w imieniu województw poznañskiego i kaliskiego przez Komisjê Skar-bow¹ Poznañsk¹. Podkreœli³, ¿e dla rozwi¹zania problemu wojsk auksyliarnych nie-zbêdne jest ostateczne wykonanie uchwa³ podatkowych Walnej Rady Warszawskiej

248

649 Laudum z 20 VIII 1711 (AS, s. 656-661).650 Pisa³ o nich w liœcie do A.M. Sieniawskiego hetmana w. kor. J.J. Przebendowski podskarbi

w. kor. – Gdañsk, 24 X 1711 (Listy J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. do A.M. Sieniawskiego,,s. 171).

651 Dowodz¹cym oddzia³ami rosyjskimi i kieruj¹cym je na kwatery by³ gen. por. Rodion Chrystia-nowicz Baur (AS, s. 662).

652 Uniwersa³ A. Gurowskiego miecznika poznañskiego – Wschowa, 16 XII 1711 (AS, s. 661-663).653 Listu tego nie uda³o siê odnaleŸæ, wiemy o nim z odpowiedzi hetmañskiej (AS, s. 665).654 Uniwersa³ W. Malczewskiego plenipotenta sejmikowego – Kalisz, 23 XII 1711 (AS, s. 663-664).

i wystawienie w³asnego wojska. Informowa³, ¿e chor¹gwie wys³ane pod dowództwemRybiñskiego mia³y jedynie wyegzekwowaæ nale¿ne podatki, bez ciemiê¿enia niewin-nych. Na argument Wielkopolan, ¿e s¹ bardziej obci¹¿eni od innych województw, het-man odpowiedzia³, ¿e podczas wojny trudno o sprawiedliwy rozk³ad podatków, wska-zuj¹c, ¿e wczeœniej Ma³opolska zosta³a mocniej dotkniêta kontrybucjami655. Trudnoby³o oczekiwaæ, ¿e taka odpowiedŸ zadowoli coraz bardziej wyczerpan¹ szlachtê. Wiemyrównie¿ z poœrednich Ÿróde³, ¿e Komisja Skarbowa Poznañska wys³a³a poselstwo do kró-la, w którym by³ m.in. Karol Unrug szambelan J.K.M656.

W koñcu grudnia August II, który po odbyciu rady senatu w Jaros³awiu, od lata prze-bywa³ na froncie na Pomorzu, z obozu pod Stralsundem wystosowa³ d³ugo oczekiwan¹ekspedycjê na sejm nadzwyczajny w Warszawie, który mia³ rozpocz¹æ siê 5 kwietnia1712 r., a poprzedzaæ go mia³y sejmiki przedsejmowe w dniu 23 lutego657. Instrukcja,z uwagi na pisanie jej w zamieszaniu obozowym by³a nader skrótowa. W siedmiu punk-tach król wskaza³ jedynie kwestie najwa¿niejsze dla dalszego prowadzenia wojny i za-bezpieczenia kraju. Kontynuacja wysi³ków obronnych, zmierzaj¹cych do wystawieniaw³asnej piechoty, uchwalenie punktualnej p³acy wojsku, zabezpieczenie fortec, wyposa-¿enie cekhauzów w prochy i amunicjê, ostateczne zebranie pieniêdzy na wykup teryto-rium elbl¹skiego, otwarcie mennicy i koekwacja monety z s¹siadami oraz naprawa dóbrsto³owych – w szczególnoœci ¿up solnych658.

Sejmik przedsejmowy w Œrodzie, po pó³rocznej przerwie zebra³ siê pomimo zimowejpory w licznej frekwencji i obradowa³ ponad tydzieñ, przepe³niony nieustaj¹cymi skar-gami i ¿alami na rosyjskie egzekucje659. Atmosfera by³a gor¹ca, dochodzi³o równie¿ dodobywania szabel i utarczek miêdzy zwaœnion¹ szlacht¹660. Marsza³kiem sejmiku wy-brano Jana Radomickiego starostê osieckiego, bratanka starosty generalnego, co by³odowodem na wzrost pozycji starosty, który w obliczu rabunków i bezczynnoœci stronnic-twa królewskiego od pewnego czasu coraz czêœciej stawa³ w obronie wspó³braci.


249

655 OdpowiedŸ hetmana na list z Komisji Skarbowej Poznañskiej – Lwów, 28 XII 1711 (AS,s. 664-665).

656 Nie odnaleziono ani tekstu instrukcji, ani odpowiedzi na ni¹, o poselstwie wspomnia³ jednakkról w responsie na kolejn¹ deputacjê z Wielkopolski w marcu 1712 (AS, s. 684).

657 Uniwersa³ Augusta II na sejm nadzwyczajny i sejmiki – obóz pod Stralsundem, 30 XII 1711(AS, s. 666-667). Formularz kredensu pos³owi na sejmiki przedsejmowe – obóz pod Stralsundem,30 XII 1711 (AS, s. 668).

658 Instrukcja Augusta II na sejmiki przedsejmowe – obóz pod Stralsundem, 30 XII 1711 (AS,s. 668-669).

659 O nastrojach na sejmiku i nieznoœnych egzekucjach, jakich doœwiadcza³a szlachta wielkopol-ska, œwiadczy list M. Radomickiego wojewody inowroc³awskiego, starosty generalnego Wielkopolskido hetmana w. kor. A.M. Sieniawskiego – Œroda, 4 III 1712 (AS, s. 682-683): „[...] Dlaczego na sejmikuteraŸniejszym ca³y tydzieñ zszed³ in solis querulationibus, a po staremu trudno wynaleŸæ sposób, kie-dy go nie masz”.

660 Zob. manifest i obdukcja ran na ciele Kazimierza Turowskiego, zadanych w kole sejmikowymna cmentarzu przez braci Macieja, Jakuba i Stanis³awa Zbyszewskich – zarzucaæ mieli Turowskiemurzekom¹ kradzie¿. Przed œmierci¹ mia³a protestuj¹cego uchroniæ dopiero interwencja ksiê¿y œredz-kich (AS, s. 680-681).

W kole wybrano 12 pos³ów, wœród których rozpoznaæ mo¿na nazwiska wielu daw-nych zwolenników Stanis³awa Leszczyñskiego, z Franciszkiem Radzewskim na czelei spisano dla nich obszern¹ instrukcjê (wykaz pos³ów zob. Aneks III). Po zwyczajowychwyrazach czo³obitnoœci wobec panuj¹cego oraz podziêkowaniach dla prymasa i minis-trów, na pierwsze miejsce w instrukcji wysuwa siê kwestia ewakuacji z Rzeczypospolitejwojsk cudzoziemskich. Pos³owie mieli domagaæ siê tak¿e od hetmanów przestrzeganiawolnoœci od stacji wojskowych dla dóbr ziemskich, utrzymywania dyscypliny w wojskukoronnym i ukarania winnych licznie opisanych w instrukcji gwa³tów i nadu¿yæ kon-kretnych oficerów. W sprawie uchwa³y nowych podatków przez sejm, województwawielkopolskie domaga³y siê zachowania prawa do wyboru modus contribuendi oraz wybie-rania i wyp³acania pieniêdzy z pominiêciem skarbu centralnego przez samorz¹dy sejmi-kowe, wed³ug przydzielonej repartycji wojskowej. WyraŸnie chciano w ten sposób unie-zale¿niæ siê od podskarbiego i unikn¹æ perturbacji, jakie wyniknê³y przy realizacjiuchwa³ Walnej Rady Warszawskiej. Pos³owie nie mieli zgadzaæ siê na ¿adne nadzwy-czajne podatkowanie, bez uprzedniego rachunku podskarbiego z inwekty oraz defluita-cji soli. Wielkopolanie domagali siê tak¿e umo¿liwienia im do³¹czenia do rozpoczêtychju¿ prac Trybuna³u Radomskiego i rzetelnego rozliczenia wszystkich minionych nale-¿noœci oraz wyp³aconych przez województwa sum. Sejmik nakaza³ swoim pos³om poru-szenie kwestii nielegalnych egzekucji wychodz¹cych wprost od Trybuna³u Koronnego,z pominiêciem uprawnionych do tego starostów. Instrukcja pe³na by³a równie¿ petitóww drobnych sprawach prywatnych i koœcielnych, przewa¿a³y jednak problemy z pa-nuj¹cym w sprawach wojskowych chaosem661.

Pierwsz¹ uchwa³¹ zapisan¹ w laudum sejmikowym by³o powtórzenie nakazu reje-strowania w grodach wszystkich poniesionych szkód wojskowych, którego nie mo¿naby³o wyegzekwowaæ ju¿ od ponad roku, a który mia³ umo¿liwiæ rozliczenie wszystkichpretensji na trybunale skarbowym. W celu podkreœlienia wagi swoich decyzji sejmikuchwali³ tysi¹c grzywien kary dla wszystkich oci¹gaj¹cych siê662. Dla uzyskania jakich-kolwiek ulg w nieustaj¹cych zewsz¹d ciê¿arach sejmik wys³a³ pos³ów do króla (Joachi-ma Rüdigera Goltza i Bogus³awa Dziembowskiego), do dowodz¹cego wojskami rosyj-skimi carewicza Aleksego (Wojciecha Szczanieckiego i kasztelanica rogoziñskiegoKierskiego) oraz deputatów do generalnego komisarza saskiego w Poznaniu, Bliwerni-tza. W celu u³atwienia repartycji nak³adanych na województwa danin ponownie wybra-no komisarzy powiatowych do redukcji taryfy dymowej z 1661 r. Ko³o sejmikowe posta-nowi³o tak¿e szczególnie wynagrodziæ trudy komisarzy poœrednicz¹cych w kontaktachz obcym wojskiem ju¿ od 1710 r. – starostê obornickiego Unruga i sêdziego grodzkiegowa³eckiego Borkowskiego. Przyznano im wp³ywy z czopowego i szelê¿nego z miastaPoznania. Nie bacz¹c na zesz³oroczne zakazy królewskie limitowano obrady sejmiko-we do 21 marca 1712 r., „uwa¿aj¹c wszelkie cyrkumstancyje i nieszczêœliwoœci woje-wództw”663.

250

661 Instrukcja pos³om na sejm z sejmiku 23 II 1712 (AS, s. 672-680).662 Marsza³ek sejmiku zosta³ zobowi¹zany do rozes³ania w tej sprawie specjalnych uniwersa³ów –

zob. uniwersa³ marsza³ka J. Radomickiego – Konarzewo, 6 III 1712 (AS, s. 681-682).663 Laudum z 23 II 1712 (AS, s. 670-672).

Ju¿ 11 marca w DreŸnie wstêpnej odpowiedzi udzieli³ pos³om województw wielko-polskich August II – poinformowa³, ¿e w sprawie nadu¿yæ rosyjskich wyda³ stosownyuniwersa³ do dowódców, wys³a³ równie¿ listy do cara oraz jego pos³a, ks. Do³gorukiego.13 marca wystawiono w kancelarii oficjaln¹ odpowiedŸ królewsk¹. Król, przypominaj¹co swoich dzia³aniach w kwestii wojsk rosyjskich, podjêtych ju¿ po poprzednim posel-stwie, informowa³ o dalszej korespondencji i surowym zakazie egzekucji. Na skargi wo-bec komisarza saskiego w Poznaniu odpowiedzia³, ¿e ten dzia³a w imieniu podskarbiegoi realizuje jedynie uchwa³y Walnej Rady Warszawskiej, wzglêdem nale¿nego wynagro-dzenia dla wojska. Skargi na nadu¿ycia wojsk saskich monarcha obiecywa³ za³atwiæniezw³ocznie i zgodnie z prawem, przypominaj¹c jednoczeœnie, ¿e genera³ Jakub Zyg-munt Rybiñski ³owczy koronny podlega³ jurysdykcji hetmañskiej i wszelkie skargi po-winny byæ kierowane do Trybuna³u Radomskiego. Król poinformowa³ o pozytywnymza³atwieniu próœb w sprawach prywatnych, lecz w sprawie dóbr leszczyñskich obie-ca³ dalsze dyspozycje dopiero podczas sejmu, po wys³uchaniu relacji wyznaczonej ju¿wczeœniej komisji664.

Szlachta zgromadziwszy siê z mocy wczeœniejszej limity w Œrodzie 21 marca, powys³uchaniu relacji pos³ów do króla, nie mog¹c udŸwign¹æ dalszych obci¹¿eñ p³yn¹cychz podymnego, uchwali³a nadzwyczajny podatek trzech sympli pog³ównego plebejskiegowed³ug taryfy 1676 r. (z wy³¹czeniem senatorów, szlachty i duchowieñstwa), uzu-pe³nionego nadzwyczajnym pog³ównym od ludzi luŸnych, m³ynarzy i owczarzy. Dopog³ównego poci¹gniêto równie¿ ¯ydów, którzy p³aciæ mieli po 1 z³ od g³owy665. Na woj-sko przeznaczono tak¿e wp³ywy z czopowego i szelê¿nego. Sejmik zaleci³ dalsze pracenad redukcj¹ taryf podatkowych, spisywaniem wszelkich szkód poczynionych przezwojska oraz wnoszenie spraw przed powo³an¹ przez króla komisjê do sporów z od-dzia³ami rosyjskimi. Ko³o sejmikowe zajê³o siê kwesti¹ skarg na blokowanie dostêpuwielkopolskim szlachciankom do klasztoru cysterek w Trzebnicy – nakazano dalszewysi³ki pos³om sejmowym, aby zarówno na sejmie, jak i wobec nuncjusza i pos³a cesar-skiego wystarali siê o przestrzeganie dawnych przywilejów. Zapewne pod naciskiemkrólewskich stronników i ponawianych wielokrotnie zakazów, sejmik ten oficjalnie za-koñczono bez dalszej limitacji666.

Zanim to jednak uczyniono, ze Œrody wystosowano list do pos³ów sejmowych, uda-j¹cych siê na obrady sejmowe, uzupe³niaj¹c w pewnych szczegó³ach dan¹ wczeœniej in-strukcjê oraz dziêkuj¹c za podjête starania u króla i hetmana w sprawach zwi¹zanychz egzekucjami wojskowymi667. Ju¿ po zakoñczeniu sejmiku i krótkich, zalimitowanych


251

664 OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo z sejmiku – Drezno, 13 III 1712 (AS, s. 684-685). W przy-pisie 866 omy³kowo zidentyfikowano jako ³owczego kor. J.H. Flemminga (AS, s. 684).

665 Uchwa³a ta okaza³a siê pomy³k¹ – ¯ydzi odmawiali p³acenia tego podatku, zas³aniaj¹c siêoczywistym faktem, ¿e pog³ówne p³acili ju¿ corocznie do skarbu koronnego. Sejmik uzna³ swój b³¹d iw laudum 3 IV 1713 anulowa³ to nielegalne obci¹¿enie (AS, s. 723).

666 Laudum z 21 III 1712 (AS, s. 686-689).667 List sejmiku do pos³ów na sejm – Œroda, 21 III 1712 (AS, s. 689-691) – list ten, co wynika z jego

treœci, by³ odpowiedzi¹ na list skierowany do sejmiku od pos³ów sejmowych, którzy przekazali m.in.wyjednany u króla rozkaz do oddzia³ów saskich.

obrad sejmowych668, na wczeœniejsze petycje odpowiedzia³ listownie województwom het-man wielki koronny, obiecuj¹c do³o¿yæ wszelkich starañ dla utrzymania dyscypliny wpodleg³ych sobie oddzia³ach oraz ukarania winnych nadu¿yæ i przestêpstw669. Aktywnoœæpos³ów sejmikowych podczas sejmu przynios³a efekt w postaci kolejnych ordynansów kr-ólewskich, wydanych do genera³a Joachima Bernarda Kyau, dowodz¹cego oddzia³ami sa-skimi w Wielkopolsce, aby powstrzyma³ wszelkie egzekucje, oraz do komisarza Bliwer-nitza, aby niezw³ocznie przeprowadzi³ likwidacjê ze wszystkich wybranych do tej porypieniêdzy i naturaliów oraz poczynionych szkód. Kieruj¹c siê tymi rozkazami aktywnoœæswoj¹ wzmogli komisarze sejmikowi Unrug i Borkowski, wydaj¹c kolejny uniwersa³,wzywaj¹cy wszystkich do sk³adania w grodach juramentów o wszelkich krzywdach po-czynionych w minionych latach, co mia³o u³atwiæ szybkie rozliczenia670.

Potworne zniszczenia Wielkopolski, nawarstwione od pocz¹tku wojny pó³nocnej,wyczerpanie miejscowej ludnoœci i nastroje wœród szlachty by³y widoczne na ka¿dymkroku. W liœcie z Poznania, z 24 kwietnia 1712 r., pose³ duñski p³k Meyer pisa³: „[szko-dy] zrz¹dzone przez nies³ychane wojsk moskiewskich [gwa³ty], s¹ tak wielkie, jak nieby³y od stu lat, a nienawiœæ tutejszego narodu przeciw tym wojskom wzrasta codziennie,tak, ¿e nareszcie skoñczy siê rzecz ca³a ogólnym wybuchem rozpaczy”671.

Nadzieje na szybk¹ likwidacjê z oddzia³ami i zaprzestanie egzekucji okaza³y siê poraz kolejny p³onne. Pozbawieni limitowanego sejmiku, Wielkopolanie wykorzystali dodzia³añ politycznych swoj¹ Komisjê Skarbow¹, która 23 maja zgromadzi³a siê na kolejn¹sesjê672. Obecni na niej senatorowie – przewodnicz¹cy komisji wojewoda poznañskiAleksander Andrzej Radomicki, kasztelan gnieŸnieñski Micha³ Kazimierz Raczyñskii kasztelan santocki Wojciech Œwiêcicki wystosowali rozpaczliwy list do króla, informu-j¹c o trudnej sytuacji, prosz¹c o zw³okê w egzekucjach oraz o wydanie uniwersa³u na sej-mik, który móg³by uchwaliæ nadzwyczajne podatki na pokrycie wszystkich obci¹¿eñ673.

Król nie mia³ szansy szybko okazaæ swej ³aski i zadoœæuczyniæ proœbom województwwielkopolskich. W po³owie maja rozpoczê³a bowiem brawurowa akcja starosty rawskie-go Jana Grudziñskiego, który z Wo³oszczyzny przedar³ siê na czele resztek dawnychchor¹gwi wiernych Leszczyñskiemu do Wielkopolski i pod Pyzdrami rozgromi³ wojska

252

668 Podczas sejmu uchwalono zaledwie kilka konstytucji, wychodz¹cych naprzeciw najwa¿niej-szym postulatom szlacheckim, m.in. o ewakuacji wojsk cudzoziemskich, dyscyplinie wojskowej,wys³aniu poselstw do cara i Turcji, p³acy wojsku na najbli¿sze dwa kwarta³y oraz pospolitym ruszeniu(zob. Vol. leg., t. VI, s. 106-110).

669 Oryginalny list A.M. Sieniawskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. – Warszawa,21 IV 1712 (AS, s. 691-693).

670 Uniwersa³ komisarzy sejmikowych B. Unruga starosty obornickiego i F. Borkowskiego sêdzie-go grodzkiego wa³eckiego – Poznañ, 23 IV 1712 (AS, s. 694) – w uniwersale tym przekazali informacjeo ordynansach królewskich, wystawionych podczas sejmu, 8 IV w Warszawie.

671 K. Jarochowski, Wycieczka Grudziñskiego, s. 352.672 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 336 – wypada w tym miejscu skorygowaæ

b³¹d – Aleksander Andrzej Radomicki w listopadzie 1711 r. awansowa³ na wojewodê poznañskiego,sesjom 58, 60-62 Komisji Skarbowej przewodniczy³ zatem ju¿ nie jako wojewoda kaliski (zob. Urzêd-nicy wielkopolscy, s. 147).

673 Oryginalny list Komisji Skarbowej Poznañskiej do Augusta II – Poznañ, 23 V 1712 (AS, s. 694).

rosyjskie pod gen. Baurem. Kiedy zawiod³y nadzieje na uderzenie szwedzkie z Pomorza,osamotniony Grudziñski pobity zosta³ 18 czerwca pod Krotoszynem przez wys³aneprzez hetmana chor¹gwie pod dowództwem regimentarza, czeœnika koronnego JózefaAntoniego Brzuchowskiego674 – co wydaje siê niewiarygodne, pokonanemu partyzanto-wi uda³o siê bezpiecznie powróciæ do Mo³dawii675. Reakcja Wielkopolan na akcjê staro-sty rawskiego by³a niezwykle powœci¹gliwa – nie by³o masowego akcesu pod chor¹gwiepartyzantów. Spowodowa³y to przede wszystkim gwa³ty, jakich dopuszczali siê ¿o³nierzeGrudziñskiego, którzy pozbawieni zaplecza politycznego i administracyjnego musielisami zabezpieczyæ swoje utrzymanie w maj¹tkach wielkopolskich. Szlachta rabowanaju¿ wczeœniej przez Sasów, Rosjan i wojska koronne, potraktowa³a nowe oddzia³y jakokolejny dopust Bo¿y. Nie bez znaczenia by³a te¿ militarna obecnoœæ wojsk rosyjskich676.Usilne starania podejmowane przez Grudziñskiego, aby zwo³aæ pospolite ruszenie obuwojewództw w czerwcu 1712 r., spotka³y siê z odmow¹ ze strony starosty generalnegoWielkopolski Macieja Radomickiego677.

Po uspokojeniu zamieszania w Wielkopolsce, przebywaj¹cy w Miêdzyrzeczu króldopiero 13 sierpnia zdecydowa³ siê wydaæ uniwersa³ na nadzwyczajny sejmik w Œrodziew dniu 13 wrzeœnia 1712 r., nazajutrz po sejmiku deputackim. August poinformowa³o podjêtych na sejmie wstêpnych dzia³aniach wzglêdem ewakuacji wojsk auksyliarnychna Pomorze, o podjêtych krokach dyplomatycznych wobec Turcji oraz rozmowach z ca-rem. Sejmik mia³ umo¿liwiæ województwom nie tylko zajêcie siê sprawami wewnêtrzny-mi, obmyœleniem Ÿród³a pieniêdzy na pokrycie nale¿noœci wojskowych na najbli¿szedwie æwierci, ale tak¿e wys³uchanie relacji pos³ów z pierwszej czêœci zalimitowanego dogrudnia sejmu. Król potêpi³ stanowczo niedawne akcje zwolenników Leszczyñskiego,zakazywa³ tak¿e wszelkich prób limitowania obrad, jako niezgodnego z prawem678.

Zgromadzenie deputackie w Œrodzie 12 wrzeœnia rozesz³o siê bez wybrania deput-atów trybunalskich – wzburzenie sytuacj¹ wewnêtrzn¹ w województwach by³o zapewne


253

674 Józef Antoni Brzuchowski starosta owrucki nie wystêpuje w wykazie czeœników koronnych.Byæ mo¿e pe³ni³ ten urz¹d krótko w 1712 r., po Janie Sobnieskim, a przed Franciszkiem Bieliñskim(Urzêdnicy centralni i nadworni Polski, s. 35). Opis bitwy pod Krotoszynem zob. J. Ronikier, HetmanAdam Sieniawski i jego regimentarze, Kraków 1992, s. 172-174.

675 K. Jarochowski, Wycieczka Grudziñskiego, s. 365 i nn.676 Pod koniec czerwca pose³ rosyjski Do³goruki deklarowa³ podskarbiemu w. kor. J.J. Przeben-

dowskiemu udanie siê do Poznania wraz z oddzia³em wojska rosyjskiego, „¿eby factiones górê niebra³y et impedire, ¿eby te województwa ad partem adversam siê nie wi¹za³y” – list J.J. Przebendow-skiego podskarbiego w. kor. do A.M. Sieniawskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor., War-szawa 3 VII 1712 (Listy J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. do A.M. Sieniawskiego, s. 203).

677 List M. Radomickiego wojewody inowroc³awskiego, starosty generalnego Wielkopolski doJ. Szembeka kanclerza w. kor. – Poznañ, 27 VI 1712 (Bibl. Czart., rkp. 462 IV, s. 641-644): „[...] Lubo ju¿tu z Poznania donios³em w.m.m. panu poczt¹ de statu rerum praesenti, ale i teraz to¿ donoszê, ¿e mul-tam varietatem rerum causavit jm. pan pisarz koronny z panem Grudziñskim, którzy chcieli miê ko-niecznie przymusiæ do wydania uniwersa³ów na wsiadanie na koñ województwom, ale to wszystko subtractione mei na to tu miejsce dissolutum i dotrzymujê wiary i obowi¹zku J.K.M. p.n.m., ¿ycz¹c [...]”.

678 Uniwersa³ Augusta II na sejmik nadzwyczajny w Œrodzie – Miêdzyrzecz, 13 VIII 1712 (AS,s. 696-698).

zbyt wielkie, aby umo¿liwiæ zgodn¹ elekcjê679. Odbyty nazajutrz nadzwyczajny sejmik,pod przewodnictwem marsza³ka Andrzeja ¯ychliñskiego, zakoñczy³ siê ju¿ jednaksukcesem i uchwali³ laudum. Zebrana w kole szlachta odebra³a relacjê pos³ów sejmo-wych, wys³ucha³a równie¿ listu, jaki wystosowa³ do niej ksi¹¿ê Grzegorz Do³goruki,przedstawiciel cara Piotra I. Zachowuj¹c wszelkie nale¿ne formy grzecznoœciowe pose³informowa³ o podjêtych ustaleniach odnoœnie do wycofania wojsk rosyjskich na frontdzia³añ wojennych na Pomorzu lub do Rosji. Nie pozostawi³ jednak z³udzeñ, ¿e jedno-stki bior¹ ce udzia³ w kampanii bêd¹ w stanie utrzymaæ siê samodzielnie – wyrazi³ pro-œbê do sejmiku o dobrowolne zabezpieczenie prowiantów dla ¿o³nierzy, w przypadkuodmowy rysuj¹c czarn¹ wizjê przeci¹gniêcia siê kosztownej i niebezpiecznej wojnyw nieskoñczonoœæ680.

Wbrew oczekiwaniom króla i Rosjan, sejmik, wzmocniony zapewnie niedawnymiwypadkami, wykaza³ siê jednak stanowcz¹ postawê i nie przyst¹pi³ do uchwa³ podatko-wych i zabezpieczenia wymaganych prowiantów. Domaga³ siê w pierwszej kolejnoœciprzeprowadzenia szczegó³owych rozliczeñ dotychczasowych poniesionych przez obawojewództwa ciê¿arów. Postanowiono w Œrodzie wys³aæ kolejne poselstwo do króla,w osobach wypróbowanego ju¿ przez lata Ludwika Szo³drskiego chor¹¿ego poznañskie-go oraz Karola Unruga staroœcica wa³eckiego, z proœb¹ o zdjêcie z Wielkopolski nieznoœ-nego brzemienia i wydanie nowych uniwersa³ów sejmikowych jeszcze przed sejmemz limity681. Za³atwiwszy jeszcze kilkanaœcie drobnych spraw ko³o sejmikowe nie odwa-¿y³o siê na z³amanie zakazu królewskiego i limitowanie, koñcz¹c swe obrady682.

W obliczu zbli¿aj¹cego siê terminu wznowienia obrad sejmowych w Warszawie, ule-gaj¹c proœbie pos³ów wielkopolskich August zwo³a³ kolejny sejmik nadzwyczajny woj-ewództw poznañskiego i kaliskiego, tym razem na dzieñ 28 listopada683. W wydanychw tym celu na Pomorzu szwedzkim uniwersa³ach prosi³ o skupienie siê sejmikuj¹cychna wys³uchaniu relacji wracaj¹cych z Pomorza pos³ów oraz na zbli¿aj¹cych siê obradachsejmowych, „unikaj¹c niepomyœlnych skutków i konsekwencji”. Tym razem król niewspomnia³ jednak o zakazie limity684.

254

679 Informacje o zerwaniu sejmiku (AS, s. 695).680 List ksiêcia Grzegorza Do³gorukiego do sejmiku – Miêdzychód, 8 IX 1712 (AS, s. 698-699).

Uci¹¿liwoœæ rosyjskich kontrybucji na utrzymanie du¿ej liczby ¿o³nierzy w Wielkopolsce i PrusachKrólewskich potwierdza list J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. do A.M. Sieniawskiegokasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. – Gdañsk, 25 XI 1712 (Listy J.J. Przebendowskiego podskar-biego w. kor. do A.M. Sieniawskiego, s. 233).

681 Nie uda³o siê odnaleŸæ tekstu instrukcji poselskiej, ani odpowiedzi na ni¹. Z zapisów w doku-mentach kolejnego sejmiku wiemy jednak o najwa¿niejszych postulatach zawartych w instrukcji (AS,s. 707-712).

682 Laudum z 13 IX 1712 (AS, s. 699-703).683 Wypada w tym miejscu uzupe³niæ informacjê z Chronologii sejmów polskich W. Konopczyñskie-

go, który na s. 160 poda³, ¿e sejmiki dla uzupe³nienia instrukcji na sejm z limity odbywa³y siê miêdzy13 a 17 IX 1712 – w województwach poznañskim i kaliskim by³ to dzieñ 28 XI 1712.

684 Uniwersa³ Augusta II na sejmik nadzwyczajny w Œrodzie – Greifswald, 20 X 1712 (AS,s. 703-704). W edycjê tego uniwersa³u wkrad³a siê literówka – zamiast 28 XI b³êdnie wydrukowanodatê sejmiku 18 XI (AS, s. 704).

Zgromadzony zapewne na przykolegiackim cmentarzu w Œrodzie sejmik dokona³wyboru nowego marsza³ka, którym zosta³ ³owczy poznañski Stanis³aw Garczyñski. Powys³uchaniu sprawozdania pos³ów wys³anych we wrzeœniu do króla, ko³o przyst¹pi³o douchwalenia laudum i suplementu do instrukcji dla pos³ów sejmowych, których mandatzosta³ utrzymany na termin sejmu z limity. Po raz pierwszy od d³u¿szego czasu w lau-dum znajdziemy przede wszystkim uchwa³y samorz¹dowe, lokalne, bez skarg na obcewojska. Zajêto siê m.in. browarem we Wschowie, libertacjami miasta Poznania, sprawa-mi szlachty, miast i wsi, a nawet petycj¹ zakonników z Gostynia. Zaledwie w jednympunkcie sejmik zaj¹³ siê spraw¹ rozliczenia dawnych podatków trojga pog³ównego ple-bejskiego oraz dymowego, wybieranego przez genera³a saskiego Kyau. Wybrano równie¿komisarzy do wspó³pracy z saskim komisariatem, którzy postulowaæ mieli wstrzymaniewszelkich dzia³añ do czasu powrotu pos³ów z sejmu. Dla utrzymaniu „consilii domi”tym razem odwa¿ono siê na uchwalenie limitacji do 30 stycznia 1713 r.685

Znacznie wiêcej czasu poœwiêcono na spisanie suplementu do instrukcji poselskiej.Wœród wa¿niejszych punktów, obok licznych petitów i próœb w sprawach konkretnychnadu¿yæ wojskowych z przesz³oœci, wymieniæ nale¿y nastêpuj¹ce sprawy: oficjalne za-koñczenie konfederacji sandomierskiej, zakazanie limit sejmowych na przysz³oœæ, obo-strzenie warunków udzielania ³aski zwolennikom niedawnych akcji partyzanckich (mieliwprzód wynagrodziæ wszystkich przez siebie poszkodowanym), rozliczenie dawnychwydatków przed uchwa³¹ nowych podatków – które mia³y byæ ustanowione dawnym spo-sobem, poprzez repartycje wojska, a nie ze skarbu centralnego oraz na podstawie nowychtaryf, dopominanie siê o potwierdzenie przez sejm wolnoœci dóbr ziemskich od ciê¿arówwojskowych. Poruszono tak¿e kilka spraw koœcielnych, m.in. w sprawie sporu kapitu³ypoznañskiej z kolegiat¹ warszawsk¹, ruiny dóbr biskupstwa poznañskiego, sprawy klasz-toru trzebnickiego i szykan wobec katolików w Czaplinku. Co doœæ interesuj¹ce, pos³owiewojewództw mieli podziêkowaæ hetmanowi za udan¹ akcjê czeœnika koronnego Brzu-chowskiego przeciwko partyzantom Grudziñskiego – podawano j¹ jako jedyny przyk³adakcji wojska koronnego „na zaszczyt województw”, w przeciwieñstwie do innych jedno-stek bezu¿ytecznie, a z wielkim ciê¿arem przebywaj¹cych w Wielkopolsce686.

Zgodnie z wczeœniejsz¹ limitacj¹, 30 stycznia szlachta ponownie zjecha³a z obu woj-ewództw wielkopolskich do Œrody. Termin ten wyznaczony zosta³ z nadziej¹, ¿e do tegoczasu zakoñczy siê ju¿ limitowany sejm nadzwyczajny, tymczasem przeci¹gn¹³ siê on a¿ do21 lutego i zakoñczy³ nieszczêœliwie zerwaniem przez pos³ów litewskich687. Sejmik obra-duj¹cy podczas trwaj¹cego sejmu nie móg³ zaj¹æ siê wieloma sprawami, na rozwi¹zaniektórych czekano od dawna. Zimowa pora nie okaza³a siê byæ jednak spokojn¹ – tradycyjniedo Wielkopolski skierowano na le¿e zimowe wiele chor¹gwi i regimentów z Pomorza, podpretekstem „furwachtów” i „kantonów”, które dopuszcza³y siê nadu¿yæ w dobrach szla-checkich. Dla zminimalizowania czynionych szkód sejmik wyprawi³ do spodziewanegow nied³ugim w czasie w Poznaniu gen. por. Jakuba Henryka Flemminga komisarzy


255

685 Laudum z 28 XI 1712 (AS, s. 704-707).686 Dodatek do instrukcji pos³om na sejm z sejmiku w Œrodzie 28 XI 1712 (AS, s. 707-712).687 W. Konopczyñski, Chronologia sejmów polskich, s. 160 – sejm zerwaæ mia³ pose³ litewski Micha³

Puzyna.

z proœb¹, aby powstrzyma³ egzekucje do decyzji sejmowych. Sejmik zaj¹³ siê tak¿e skarga-mi szlachty na chaos w starych taryfach dymowych z 1661 r. i p³yn¹ce st¹d krzywdy i niepo-rozumienia. Z oczywistych wzglêdów obrady odroczono do 13 marca 1713 r.688

I tym razem, choæ sejm dobieg³ ju¿ fatalnego koñca, uchwa³y sejmiku by³y nader la-koniczne. Zapewne z powodu nieobecnoœci marsza³ka Stanis³awa Garczyñskiego, doko-nano wyboru nowego przewodnicz¹cego obrad, którym zosta³ Stefan Garczyñski –zd¹¿y³ ju¿ wróciæ do Wielkopolski po zakoñczeniu misji pos³a sejmowego. W laudum,oprócz tradycyjnej, rozpaczliwej skargi na „calamitates in crudeli non parvo goszcz¹cew województwach”, zapisano zaledwie kilka drobnych uchwa³, m.in. darowiznê œrod-ków na remont zrujnowanej katedry poznañskiej oraz ulgi dla dwóch mieszczan poz-nañskich na remont kamienic browarnych. Sejmik limitowano ponownie, tym razem dodnia 2 maja689. Limity tej jednak nie dane by³o ju¿ wielkopolskiej szlachcie podj¹æz uwagi na zwo³any wczeœniej na dzieñ 3 kwietnia, oczekiwany sejmik relacyjny690.

Jego termin obwieœci³ uniwersa³ Augusta II, wystawiony w Warszawie 8 marca 1713,podany do publicznej wiadomoœci w Wielkopolsce dopiero w po³owie marca691. Królopisa³ w nim wielki ¿al z powodu rozejœcia siê sejmu i bezowocnoœci swoich licznychwysi³ków zmierzaj¹cych do jego sukcesu. Prosi³ sejmiki o ostateczne wykonanie wszyst-kich postanowieñ Walnej Rady Warszawskiej, a tak¿e obmyœlenie œrodków na utrzy-manie wojska przynajmniej na najbli¿szy rok, proponuj¹c kontynuacjê podatku po-dymnego. Podkreœli³ koniecznoœæ zabezpieczenia fortec i arsena³ów pañstwowych,przypomnia³ równie¿ niewykonan¹ od 1703 r. konstytucjê sejmow¹ w sprawie wykupie-nia terytorium elbl¹skiego z zastawu pruskiego, na co uchwalono ju¿ dawno podatekm³ynowy692. Na sejmiki rozes³a³ te¿ swój list prymas Stanis³aw Szembek. Opisuj¹cg³ówne postulaty, jakie zg³asza³ podczas zerwanego sejmu, wyra¿aj¹c ogromy ¿al z po-wodu zerwania potrzebnych ojczyŸnie obrad, przedstawi³ op³akany stan dóbr duchow-nych i koœcio³ów, rujnowanych przez nieustanne egzekucje wojskowe i rabunki. Prosi³sejmiki o wcielenie w ¿ycie próœb zg³oszonych przez króla w uniwersa³ach, a tak¿e zale-ca³ reaktywowanie popisów generalnych, które pokazaæ mia³y gotowoœæ szlachty doobrony zarówno przed wrogiem zewnêtrznym, jak i wewnêtrznymi zagro¿eniami693.

Zgromadzona 3 kwietnia szlachta wybra³a na marsza³ka Jana Zakrzewskiego i przy-st¹pi³a do uchwa³ w trudnej sytuacji politycznej. W obliczu zerwania sejmu na barkisamorz¹dów sejmikowych spad³ ciê¿ar odpowiedzialnoœci za utrzymanie wojska –uchwa³y Walnej Rady z 1710 r. przewidywa³y œrodki jedynie na dwa lata. Poza tym trzebaby³o zajmowaæ siê nieustaj¹cymi skargami na dzia³ania oddzia³ów wojskowych, nie zaw-sze trzymaj¹cych siê przepisów prawa. Sejmik podj¹³ decyzjê o rozes³aniu licznych po-

256

688 Laudum z 30 I 1713 (AS, s. 713-714).689 Laudum z 13 III 1713 (AS, s. 714-715).690 W. Konopczyñski, Chronologia sejmów polskich, s. 160 – autor b³êdnie poda³ datê sejmików rela-

cyjnych po sejmie z limity 1712/1713 na dzieñ 13 IV. Byæ mo¿e sejmiki relacyjne odbywa³y siê w ró¿-nych terminach.

691 Np. uniwersa³ do województwa kaliskiego publikowano w Kaliszu 15 III 1713 (AS, s. 716).692 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki relacyjne – Warszawa, 8 III 1713 (AS, s. 716-719).693 List prymasa S. Szembeka na sejmiki relacyjne – Skierniewice, 21 III 1713 (AS, s. 719-720).

selstw – przede wszystkim do Augusta II (pos³ami wybrano Andrzeja ¯ychliñskiegowojskiego kaliskiego i Bart³omieja Cywiñskiego), a tak¿e do prymasa (Miko³aja Skoro-szewskiego stolnika wschowskiego i Jana Tarchalskiego) i hetmana wielkiego koronnego(gen. Andrzej Skórzewski i £ukasz Ko³aczkowski). Nakazano równie¿ marsza³kowi na-pisanie listów do kanclerza – z informacj¹ o zadoœæuczynieniu postulatom królewskimoraz proœb¹ o udzielenie pomocy poselstwu sejmikowemu694, a tak¿e do podskarbiegowielkiego koronnego – z proœb¹ o informacjê o sumie wyp³aconych ju¿ przez woje-wództwa pieniêdzy oraz zaleg³oœciach695. W celu zorientowania siê w sytuacji skarbusejmikowego wezwano na najbli¿szy termin Komisji Skarbowej Poznañskiej wszystkichdawnych poborców i ich spadkobierców dla wyrachowania siê z zaleg³ych nale¿noœci.Wezwano te¿ imiennie poborcê m³ynowego, uchwalonego jeszcze przez sejm lubelski.Dla uspokojenia doraŸnych nale¿noœci wojskowych sejmik uchwali³ podwójne pog³ówneplebejskie, powiêkszone wobec ludzi luŸnych do 6 z³ na symplê. Opodatkowano wszyst-kich nieszlachciców trzymaj¹cych dobra ziemskie sposobem zastawnym – ka¿dy mia³zap³aciæ 30 z³ od tysi¹ca. Sejmik za³atwi³ równie¿ szereg drobnych spraw lokalnych,m.in. libertacje dla spalonych miast i limitowa³ obrady do dnia 13 czerwca 1713 r.696

Z listu Wojciecha W³oszkiewicza dowiadujemy siê, ¿e sejmikowe poselstwo zosta³oprzyjête przez króla w dniu 2 maja, a g³ówne postulaty dotyczy³y jak najszybszegozwo³ania sejmu oraz wycofania wojska saskich z Rzeczypospolitej, które bezustanniedawa³y siê we znaki ludnoœci i maj¹tkom697. Pos³owie do prymasa wykonali swoj¹ misjêdopiero w dniu 24 maja, kiedy to uzyskali audiencjê w GnieŸnie. Zachowa³a siê kopiamowy, jak¹ wyg³osi³ wówczas Miko³aj Skoroszewski stolnik wschowski – w obszernej,niezwykle ozdobnej i barokowej formie pose³ dziêkowa³ prymasowi za podejmowanedzia³ania, wychwala³ jego cnoty i wita³ w wielkopolskich progach. Pró¿no jednak szukaæw treœci mowy jakichkolwiek konkretnych postulatów698.

Zgromadzenie z limity w dniu 13 czerwca 1713 r. tym razem uchwali³o obszerne, wie-lostronicowe laudum. By³o to wynikiem przychylnej decyzji królewskiej, co prawda niewe wszystkich postulatach sejmiku, ale przynajmniej w sprawie powo³ania specjalnej ko-misji do rozliczeñ z regimentami saskimi, pozostaj¹cymi w kompucie wojska koronnego.Dla podkreœlenia swej dobrej woli król mia³ nawet obiecaæ 100 tys. z³ z prywatnej szka-tu³y na pokrycie wszystkich szkód699. Ko³o sejmikowe wybra³o trzech komisarzy, którzyasystowaæ mieli przedstawicielom króla podczas rozrachunków. Zakres ich obowi¹zkówdoœæ precyzyjnie okreœla pretensje, jakie zg³asza³a wielkopolska szlachta – komisarze


257

694 Oryginalny list sejmiku do J. Szembeka kanclerza w. kor. – Œroda, 3 IV 1713 (AS, s. 724-725).695 Oryginalny list sejmiku do J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. – Œroda, 3 IV 1713 (AS,

s. 725). Z treœci listu wynikaæ mo¿e, ¿e podskarbi wystosowa³ list do sejmiku, na który sejmik odpowiada³.696 Laudum z 3 IV 1713 (AS, s. 721-724).697 Informacja o audiencji pos³ów województw wielkopolskich u Augusta II w liœcie W. W³oszkie-

wicza do kanclerza w. lit. K.S. Radziwi³³a – Warszawa, 6 V 1713 (AS, s. 726).698 Mowa Miko³aja Skoroszewskiego do prymasa S. Szembeka – Gniezno, 24 V 1713 (AS, s. 726-728).699 Informacja o sejmiku w wiadomoœciach z Lublina – 25 VI 1713 (AS, s. 735). Obietnicê wyasy-

gnowania pieniêdzy przez króla musieli otrzymaæ pos³owie ustnie, nie ma o niej s³owa w pisemnej od-powiedzi na instrukcjê.

mieli rozliczyæ: „wybrane przez te regimenty pog³ówne, dymowe, fura¿e, konsystencyje,porcyje i racyje, prout in natura dawaliœmy, praetium monety od tych¿e regimentów prolibitu cuiusque postanowione, exinde szkody nasze, pieniêdzy zalecenie w odbieraniupodatków, dworców tak duchownych, jak i szlacheckich domów, cha³up, in genere wszel-kich budynków porozbieranie”. W celu u³atwienia prac sejmik wyznaczy³ po dwóch swo-ich komisarzy do ka¿dego powiatu, z zadaniem spisania wszystkich pretensji wobec Sa-sów – marsza³ek wyda³ im nawet szczegó³owe instrukcje na piœmie700. Przy okazji mielispisaæ tak¿e szkody poczynione przez regimenty piesze nowego zaci¹gu (z uchwa³y Wal-nej Rady), wojska kwarciane oraz moskiewskie. Na Komisjê Skarbow¹ Radomsk¹ wybra-no doœwiadczonych funkcjonariuszy samorz¹du sejmikowego w osobach starostywschowskiego Franciszka Radzewskiego i starosty babimojskiego Adama Poniñskiego.Wychodz¹c naprzeciw licznym skargom na nadu¿ycia chor¹gwi komputowych sejmikwystosowa³ proœbê do rezyduj¹cego przy boku hetmana wielkiego koronnego swojegowspó³obywatela, kasztelanica miêdzyrzeckiego Piotra Sokolnickiego, aby ten dochodzi³sprawiedliwoœci w imieniu województw (za œwiadczone us³ugi wyznaczono mu nawet ho-norarium w kwocie 4 tys. z³)701. Wybieraniem wszystkich zaleg³ych i bie¿¹cych nale¿no-œci podatkowych zaj¹æ siê mia³a wyznaczona na dzieñ 24 lipca Komisja Skarbowa Pozna-ñska. Sejmik, naprawiaj¹c swoj¹ niefortunn¹ uchwa³ê z marca 1712 r., jeszcze razpodkreœli³ wolnoœæ ¯ydów od p³acenia lokalnego podatku trojga pog³ównego plebejskie-go, na³o¿y³ jednak na nich, id¹c dawnym zwyczajem, po 5 z³ podymnego. Nie omieszka-no przy okazji wyraziæ sprzeciwu wobec nak³adania jakichkolwiek podatków przez decy-zje rad senatu, nakazuj¹c marsza³kowi z³o¿enie manifestacji w tej sprawie.

W laudum wyra¿ono tak¿e ¿al, ¿e zerwanie sejmu uniemo¿liwi³o wymianê opiniimiêdzy poszczególnymi sejmikami – zapowiedziano w zwi¹zku z tym wys³anie poselstwdo s¹siednich województw podczas kolejnego sejmiku. Ko³o sejmikowe nie zapomnia³otak¿e o postulacie zg³oszonym przez prymasa jeszcze w marcu i przypomnia³o o obo-wi¹zku odbywania popisów pospolitego ruszenia. Chc¹c zachowaæ mo¿liwoœæ szybkiegoreagowania na problemy i zapobiegania dalszym szkodom postanowiono po raz kolejnylimitowaæ obrady, wskazuj¹c nowy termin na 17 sierpnia702.

Nim nadszed³ dzieñ sejmiku z limity, sytuacja województw skomplikowa³a siê. Re-alizuj¹c swoje szeroko zakrojone plany polityczne, ale przede wszystkim reaguj¹c nacoraz szerzej zataczaj¹cy krêgi, wspierany przez Turcjê spisek stanis³awowski, Augustpostanowi³ wprowadziæ ponownie do Rzeczypospolitej wiêksz¹ liczbê swoich wojsk,z których czêœæ znalaz³a siê w województwach poznañskim i kaliskim703. Nadal kwatero-

258

700 Zob. np. egzemplarz instrukcji dla Aleksandra Psarskiego burgrabiego kaliskiego i Jana Li-nowskiego, komisarzy powiatowych kaliskich – Œroda, 13 VI 1713 (AS, s. 734-735).

701 By³a to zapewne reakcja na nades³any do sejmiku list A.M. Sieniawskiego kasztelana krakow-skiego, hetmana w. kor., w którym obiecywa³ sprawiedliwoœæ dla pokrzywdzonych. O nades³aniu tegolistu wiemy z informacji gazetowej – jego samego nie uda³o siê odnaleŸæ (AS, s. 735).

702 Laudum z 13 VI 1713 (AS, s. 728-734).703 14 VIII 1713 August wystawi³ uniwersa³, w którym obieca³ oddaæ swych ¿o³nierzy pod komen-

dê hetmañsk¹, ale jednoczeœnie domaga³ siê ich utrzymania przez Rzeczpospolit¹. J.A. Gierowski,Miêdzy saskim absolutyzmem a z³ot¹ wolnoœci¹, Wroc³aw 1953, s. 177-179, 184.

wa³y tu jednostki prowadz¹ce dzia³ania wojenne na Pomorzu, zak³adaj¹c liczne maga-zyny i wybieraj¹c pieni¹dze oraz prowiant. Wzrastaj¹cy niepokój szlachty musia³ byæ natyle du¿y, ¿e Komisja Skarbowa, obraduj¹ca od koñca lipca w Poznaniu, w dniu 8 sierp-nia wystosowa³a listy do króla oraz kanclerza – podpisa³o je 12 senatorów, urzêdnikówziemskich i komisarzy, ze starost¹ generalnym Wielkopolski Maciejem Radomickim naczele. Komisja skar¿y³a siê na wielkie ciê¿ary, jakie spad³y na województwa, m.in. w po-staci nowych regimentów zaciê¿nych œci¹gniêtych a¿ z Brabancji704, a tak¿e na opie-sza³oœæ komisariatu saskiego w Poznaniu, w realizacji obiecanych przez króla rozliczeñi wyp³at rekompensat705.

Obecnoœæ licznych regimentów saskich, a byæ mo¿e tak¿e inne wzglêdy (mo¿e obro-na przez wp³ywami stanis³awowskimi) doprowadziæ musia³y do zerwania obrad sejmi-kowych z limity w dniu 17 sierpnia. Brak o nich jakichkolwiek wiadomoœci, nie mamyrównie¿ œladów dalszej kontynuacji limity. Jedynym, poœrednim dowodem na zerwaniesejmiku mo¿e byæ informacja zawarta w liœcie starosty generalnego Macieja Radomic-kiego do hetmana wielkiego koronnego Adama Miko³aja Sieniawskiego z paŸdziernika1713 r., w którym zaprzecza³ istnieniu w Wielkopolsce zwyczaju odbywania gospodar-skich zgromadzeñ sejmiku dzieñ po deputackim, za wyj¹tkiem ewentualnego sejmikuz limity na ten dzieñ, dodaj¹c: „ale ten u nas malitiose zerwany”706. Pozytywnie, wybra-niem czterech deputatów (wszyscy ze stanu rycerskiego), zakoñczy³y siê natomiast obra-dy sejmiku deputackiego w Œrodzie, w dniu 11 wrzeœnia 1713 r., ale one nie stanowi³y¿adnego zagro¿enia dla króla i jego planów, nie by³y te¿ nigdy limitowane707.

Po zerwaniu sierpniowego sejmiku kancelaria królewska musia³a byæ zasypywanapetycjami o wydanie uniwersa³ów na sejmik nadzwyczajny obu województw, przedktórymi ugiê³a siê ju¿ 28 paŸdziernika 1713 r. Spodziewaj¹c siê opozycji i skarg na nad-u¿ycia wojsk saskich oddalono jednak termin zgromadzenia na maksymalnie odleg³yczas. W wydanym wówczas uniwersale sejmik nadzwyczajny wyznaczono dopiero na11 grudnia708, a wiêc tu¿ przed wyjazdem króla do Saksonii – do Wielkopolski doku-ment dotar³ za poœrednictwem biskupa poznañskiego Micha³a Bart³omieja Tar³y709.


259

704 O odwo³aniu oddzia³ów saskich z frontu w Brabancji i Alzacji pisa³ do A.M. Sieniawskiego het-mana w. kor. regimentarz Rybiñski ju¿ 24 IV 1713 (Bibl. Czart., rkp. 5937, nr 35538); zob. J.A. Gie-rowski, Miêdzy saskim absolutyzmem, s. 178.

705 Listy Komisji Skarbowej Poznañskiej do Augusta II i J. Szembeka kanclerza w. kor. – Poznañ,7 VIII 1713 (AS, s. 736-737).

706 List M. Radomickiego wojewody inowroc³awskiego, starosty generalnego Wielkopolski doA.M. Sieniawskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. – 29 X 1713 (AS, s. 739).

707 Informacja o dojœciu sejmiku deputackiego w liœcie W. W³oszkiewicza do kanclerza w. lit. K.S.Radziwi³³a – Warszawa, 21 IX 1713 (AS, s. 738). Dziêki wypisom z Tek Dworzaczka znamy nazwiskadwócg deputatów – zostali nimi Franciszek Poniñski starosta kopanicki oraz Aleksander Z³otnickiwojski wschowski (Teki Dworzaczka, 1714\TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\KL_I1718.X#4297 (Nr159) I P_IN1718.X#12825 (Nr 1148 II).

708 Uniwersa³ Augusta II na sejmik nadzwyczajny w Œrodzie – Warszawa, 28 X 1713 (AS,s. 739-740).

709 AS, s. 744.

Zgromadzone w wyznaczonym przez króla terminie ko³o sejmikowe, nie bacz¹c napanuj¹ce zimno, przyst¹pi³o pod przewodnictwem nowoobranego marsza³ka StefanaGarczyñskiego do uchwalenia laudum. Reaguj¹c na wszechobecn¹ ruinê województw,w których: „jakoby coniurata fata na zniszczenie ubogich ludzi omnem exegeruntrabiem tak dalece, ¿e finis unius mali bywa zawsze gradus alterus przez tak ciê¿kieprzechody, stanowiska i konsystencyje ró¿nych narodów wojsk”, dziêkuj¹c królowi zazwo³anie sejmiku, postanowiono wys³aæ doñ poselstwo w osobach Bogus³awa Unrugastarosty obornickiego i Franciszka Miel¿yñskiego kasztelanica œremskiego, z polece-niem przedstawienia szczegó³owego opisu rozpaczliwej sytuacji710. Jednoczeœnie do pry-masa i hetmanów koronnych wyprawiono z instrukcjami pos³ów Adama Poniñskiegostarostê babimojskiego i Zygmunta Unruga staroœcica wa³eckiego. Aby powstrzymaæciê¿kie, wydane ju¿ rozkazy na egzekucje w dobrach, sejmik delegowa³ komisarzy do ko-mendanta poznañskiego, gen. Seidlitza. Jeden z nich, Jan Borzymowski burgrabiawschowski, mia³ nawet pozostaæ jako rezydent w Poznaniu, dla pilnowania sprawwojewódzkich. Ko³o sejmikowe nakaza³o równie¿ kontynuowanie spisywania szkódprzez sejmikowych komisarzy, wybranych ju¿ w pierwszej po³owie roku – mieli dostar-czyæ wykazy na spodziewan¹ komisjê likwidacyjn¹. Poza najbardziej pal¹c¹ kwesti¹utrzymania niezliczonych obcych ¿o³nierzy szlachta wielkopolska przyby³a do Œrodypoœwiêci³a tak¿e wiele uwagi innym, samorz¹dowym potrzebom – m.in. soli suchednio-wej, depaktacjom kupców przez administracjê celn¹ podskarbiego, szczegó³owym spo-sobom wybierania uchwalonego 3 kwietnia pog³ównego od ludzi luŸnych czy naprawieprzepraw w Czaczu i O³oboku. Obrady limitowano do dnia 22 stycznia 1714 r., do tegoczasu zawieszaj¹c wybór komisarzy dla zapobiegania „omnium malorum” oraz docho-dzenia w sprawie kontrybucji 15 tys. æwiertni zbo¿a. By³a to z ca³¹ pewnoœci¹ zawoalo-wana groŸba eskalacji dzia³añ obronnych samorz¹du sejmikowego, odzwierciedlaj¹canastroje panuj¹ce w Œrodzie711. Kiedy dobiega³ koñca sejmik, król szykowa³ siê ju¿ doopuszczenia kraju, zabieraj¹c ze sob¹ kanclerzy koronnych – w Warszawie pozostawa³Generalny Komisariat, który mia³ siê zaj¹æ utrzymaniem saskich regimentów712. Na-piêt¹ atmosferê podgrzewa³y utarczki miêdzy oddzia³ami saskimi a wojskiem koron-nym, w walce o kwatery i œrodki na utrzymanie oraz próby wyst¹pieñ w Ma³opolscei województwie ruskim713.

Poselstwo wielkopolskie stanê³o przed obliczem Augusta II ju¿ w Saksonii, w Lip-sku, przedk³adaj¹c na piœmie d³ug¹ listê ¿alów wspó³braci na przemarsze wojskowe,egzekucje, bezprawne stancje i kontrybucje, powoduj¹ce zniszczenie miast i wsi, uciecz-kê w³aœcicieli i ubóstwo poddanych. Uskar¿ano siê, ¿e od paŸdziernika w po³udniowejWielkopolsce nielegalnie rozlokowano na kwatery czêœæ regimentów saskich, któreprzyst¹pi³y bezzw³ocznie do nak³adania kontrybucji 36 tynfów z dymu. Jednoczeœnie

260

710 Zob. Instrukcjê dan¹ pos³om do króla w Œrodzie, 11 XII 1713 (AS, s. 743-746).711 Laudum z 11 XII 1713 (AS, s. 740-743).712 J.A. Gierowski, Miêdzy saskim absolutyzmem, s. 192.713 O gotowoœci do ewentualnych dzia³añ przeciw Sasom w Prusach Królewskich i Wielkopolsce

donosi³ 30 XII 1713 A.M. Sieniawskiemu kasztelanowi krakowskiemu, hetmanowi w. kor regimen-tarz J.Z. Rybiñski (Bibl. Czart., rkp. 5937 III, nr 35565).

pos³owie zapewniali króla o pe³nym szacunku i przywi¹zaniu do majestatu oraz o chêciwspó³dzia³ania przy gromieniu nieprzyjació³. Sejmik nie omieszka³ tak¿e wnieœæ in-stancjê o uwolnienie z wiêzienia aresztantów elbl¹skich, dawnych zwolenników Lesz-czyñskiego714. OdpowiedŸ królewska, nieco spóŸniona715, datowana jest na 12 styczniai nie przynios³a szczególnych ustêpstw. August t³umaczy³ koniecznoœæ wprowadzeniawojsk saskich do Rzeczypospolitej zagro¿eniem tureckim oraz zdradzieckim postêpo-waniem czêœci poddanych, którzy nie zapomnieli o popieraniu Stanis³awa Leszczyñ-skiego. Obieca³ jednak powœci¹gn¹æ najbardziej drastyczne przypadki nadu¿yæ, ukaraæwinnych jawnych przestêpstw, m.in. regimentu gen. por. von Kavanagh oraz rotmistrzaTaubera, a tak¿e reaktywowaæ komisjê do rozliczeñ w Poznaniu (jej organizacj¹ mia³ siêzaj¹æ m.in. proboszcz poznañskiej fary ksi¹dz Wojciech Waœniewicz), zmniejszyæ nieconak³adane ciê¿ary oraz znieœæ szkodliwe libertacje niektórych dóbr. W sprawie wiêŸ-niów elbl¹skich nie przychyli³ siê do próœb o uwolnienie, rozkaza³ jednak z³agodziærygory wiêzienne716.

Sejmik z limity w dniu 22 stycznia 1714 r. z wielk¹ radoœci¹ przywita³ relacjê pos³ów,którzy wrócili z Lipska. Obietnice królewskie przyjêto bez zastrze¿eñ za dobr¹ monetêi przyst¹piono do wybrania komisarzy sejmikowych do komisji likwidacyjnej naznaczo-nej przez Augusta. Na swoich przedstawicieli szlachta wyznaczy³a czterech najbardziejdoœwiadczonych statystów: Franciszka Radzewskiego starostê wschowskiego, Hieroni-ma Ko³aczkowskiego podczaszego kaliskiego, Bogus³awa Unruga starostê obornickiegoi Franciszka Miel¿yñskiego kasztelanica œremskiego. Spisano i dorêczono im szcz-egó³ow¹ instrukcjê, któr¹ mieli realizowaæ podczas prac717. Ze strony królewskiej mieliw niej zasiadaæ genera³ Kaspar von Seidlitz jako komendant poznañski oraz komisarzgen. maj. baron von Friesen, sprowadzony wczeœniej kosztem i wysi³kiem kanonikagnieŸnieñskiego Franciszka Mierzewskiego. Komisarze mieli podziêkowaæ genera³owiSeidlitzowi za dotychczasow¹ sprawn¹ i sprawiedliw¹ komendê oraz u³o¿yæ siê wzglê-dem dobrowolnego wyp³acenia przez sejmik kontrybucji dymowej, w kwocie 28 tyn-fów z dymu – modus contribuendi mia³ pozostaæ w gestii kolejnego zgromadzenia sejmi-ku. Wskazano równie¿ genera³owi najbardziej swawolnych oficerów, z proœb¹ o ichprzyk³adne ukaranie za pope³nione gwa³ty. Ko³o nakaza³o tak¿e marsza³kowi Garczyñ-skiemu napisaæ list do kanclerza wielkiego koronnego Jana Szembeka z podziêkowa-niem za wspieranie dzia³añ sejmiku i proœb¹ o wstawiennictwo w kwestii anulowaniauci¹¿liwego i niespotykanego dot¹d podatku æwiertniowego. Dla zgromadzenia pierw-szych potrzebnych œrodków finansowych na pokrycie przysz³ych nale¿noœci oraz dla„konserwacyi fortun w³asnych”, uchwalono nadzwyczajne pog³ówne plebejskie, wed³ugszczegó³owego instruktarza, nakazano tak¿e wyp³aciæ nadzwyczajne pog³ówne w³a-dzom najwiêkszych wielkopolskich miast, Poznania, Kalisza, Wschowy i Miêdzyrzecza.


261

714 AS, s. 743-746.715 OpóŸnienie wydania responsu na poselstwo król t³umaczy³ spóŸnionym przybyciem do swego

boku niezbêdnych do tego ministrów (AS, s. 747).716 OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo z sejmiku – Lipsk, 12 I 1714 (AS, s. 746-748).717 Instrukcja dla komisarzy sejmikowych do negocjacji z gen. von Seidlitzem – Œroda, 22 I 1714

(AS, s. 750-752).

Chc¹c unikn¹æ niepotrzebnych nieporozumieñ i p³yn¹cych st¹d szkód sejmik prosi³sufraganów gnieŸnieñskiego i poznañskiego, aby upomnieli podleg³e sobie duchowie-ñstwo o obowi¹zku publikowania w koœcio³ach wszelkich uniwersa³ów dowódców woj-skowych. Obrady limitowano ponownie, do 12 marca 1714 r.718

Laudum uchwalone w kole sejmikowym, zebranym z limity w dniu 12 marca 1714 r.,jest po d³ugiej przerwie przyk³adem wznowienia szerokiej dzia³alnoœci samorz¹du sej-mikowego, który realizuj¹c swoje kompetencje, usi³owa³ we wspó³pracy z dowódc¹ i ko-misariatem saskim opanowaæ uci¹¿liw¹ sytuacjê. Pierwsze miejsce poœród uchwa³ zajê³asprawa wzbudzaj¹cego najwiêksze wzburzenie, powa¿nego b³êdu regenta grodzkiegopoznañskiego Franciszka ¯egockiego ³owczego inowroc³awskiego. Urzêdnik ten wyda³genera³owi Seidlitzowi potrzebn¹ mu do repartycji obci¹¿eñ taryfê dymowego z 1661719

w ekstrakcie zamiast orygina³u, co spowodowa³o, ¿e genera³ nie uznaj¹c jej wa¿noœci,przyj¹³ niekorzystn¹ taryfê z 1682 r. Oburzona szlachta nakaza³a marsza³kowi sejmikuwys³anie listownej proœby do starosty generalnego, aby ten zawiesi³ w obowi¹zkach re-genta, a¿ do wyjaœnienia sprawy. Komisarze sejmikowi, wys³ani wczeœniej do genera³asaskiego, mieli wydobyæ orygina³ taryfy oraz uprosiæ go do uwzglêdnienia jej w dalszychpracach. Zapowiadane wczeœniej dochodzenie w sprawie szkodliwej i bezprawnej umo-wy wzglêdem wybierania kontrybucji æwiertniowej sejmik dyplomatycznie od³o¿y³ dokolejnej limity, nie chc¹c zaogniaæ sytuacji. Ko³o sejmikowe postanowi³o tak¿e prosiægen. Seidlitza o pomoc w chwytaniu i dostarczaniu do s¹dów wszelkich opryszkówi rozbójników, którzy w znacznej liczbie doskwierali szlachcie, mieszczanom i ch³opom.Po podjêciu szeregu decyzji w sprawach lokalnych ponownie limitowano obrady – dodnia 16 kwietnia720.

Dowodem chwilowej stabilizacji i prób zgodnej wspó³pracy miêdzy sejmikiem a do-wództwem saskim w Wielkopolsce mo¿e byæ uniwersa³, jaki rozes³a³ po wojewódz-twach komisarz sejmikowy u boku genera³a Seidlitza, Hieronim Ko³aczkowski. Opu-blikowa³ on w nim treœæ rozkazu, jaki genera³ wystosowa³ do swoich podkomendnychw kwestii ograniczenia wszelkich nadu¿yæ i zbêdnych uci¹¿liwoœci wobec ludnoœci(m.in. zakaz pobierania op³at za wystawianie kwitów, zakaz dla markietanów regimen-towych szynkowania w dobrach ziemskich trunków nie pochodz¹cych z tych dóbr),a tak¿e przychylenia siê do proœby sejmiku i udzielania pomocy w zwalczaniu rabu-nków na drogach721.

Przed kolejnym zjazdem szlachty województw poznañskiego i kaliskiego, po d³ugiejwyprawie powrócili wys³ani jeszcze w grudniu pos³owie do prymasa i hetmanów. Pry-mas, odpowiedzia³ Wielkopolanom w Skierniewicach ju¿ 10 lutego, og³aszaj¹c nadziejêpowrotu króla na Œwiêta Wielkanocne, jednoczeœnie obieca³ dalej s³aæ instancje z proœ-b¹ o jak najszybsz¹ ewakuacjê wojsk saskich; przypomnia³, ¿e apelowa³ o to ju¿ od mo-

262

718 Laudum z 22 I 1714 (AS, s. 748-750).719 Sejmik wczeœniej pracowicie wyjedna³ sobie zgodê królewsk¹ na przyjêcie w³aœnie tej, korzyst-

niejszej taryfy (AS, s. 757).720 Laudum z 12 III 1714 (AS, s. 757-760).721 Uniwersa³ H. Ko³aczkowskiego komisarza sejmikowego – Poznañ, 16 III 1714 (AS, s. 760-

-761).

mentu wyjazdu Augusta do Saksonii w grudniu 1713 r.722 Hetman wielki koronny AdamMiko³aj Sieniawski w obszernej odpowiedzi, danej we Lwowie 17 lutego, popieraj¹c pre-tensje i uznaj¹c cierpienia województw poznañskiego i kaliskiego pod presj¹ obcychwojsk, obiecuj¹c wstawiennictwo u króla, nie omieszka³ przedstawiæ argumentów zawzmocnieniem i op³aceniem w³asnych, silnych oddzia³ów, szczególnie piechoty, którejako jedyne mog³yby zapobiec koniecznoœci korzystania z posi³ków zagranicznych. Sie-niawski zdementowa³ zawarte w uniwersale Augusta z 14 sierpnia 1713 r. obietnice pod-dania Sasów pod komendê hetmañsk¹, jako niezgodne z prawem bez zgody sejmu. Uwa-¿a³, ¿e wpisano to „errore, albo arcano aliquo misterio kancelaryjej saskiej” – by³o towyraŸne odciêcie siê od ewentualnych pretensji zg³aszanych pod adresem wodzów koron-nych za ekscesy niezale¿nych od siebie jednostek oraz dystansowanie siê od polityki król-ewskiej723. Misjê swoj¹ pos³owie wielkopolscy zakoñczyli w Rejowcu w dniu 1 marca, od-bieraj¹c odpowiedŸ od hetmana polnego koronnego Stanis³awa Mateusza Rzewuskiego,który w ogólnej formie popar³ stanowisko swego starszego kolegi, hetmana wielkiego724.

Spisane w Œrodzie 16 kwietnia laudum sejmikowe rozpoczyna siê od znamiennegowyt³umaczenia okolicznoœci, w jakich dosz³o do zwrócenia siê do prymasa i hetmanówpod nieobecnoœæ monarchy: „Maj¹c cursum ulteriorem consiliorum nostrorum nadzieñ dzisiejszy limitatum, dla uczynienia relacyi ichm. panów pos³ów e medio nostriuproszonych, jako do ks. jm. prymasa, tak i ichm. panów hetmanów, niech nie bêdzieten recursus od nikogo ex malevolis sinistre interpretowany, gdy absentia pana extraRegnum commorantis, województwa nasze in his aerumnis et acerbitate fatorum udaj¹siê ad primatialem dignitatem et prima fulcra upadaj¹cych de cardine praw naszych,ichm. panów hetmanów, recurrere do nich, aby za interpozycyj¹ powagi swojej, liberamgentem in tributariam versam, pristino restituant statui et conservationi”725. Zapis tenmo¿e potwierdzaæ fakt, i¿ na sejmiku pojawi³y siê ze strony zaprzysiê¿onych zwolennik-ów Augusta II w¹tpliwoœci, wobec coraz bardziej opozycyjnej postawy najwy¿szychministrów Rzeczypospolitej, którzy domagali siê od króla powrotu i wycofania wojsk726.Szlachta wielkopolska, maj¹c wczeœniejsze obietnice królewskie wzglêdem zmniejsze-nia ciê¿arów, protestowa³a jednoczeœnie przeciwko ich zwiêkszaniu, prosz¹c prymasai hetmanów w napisanych przez marsza³ka listach o dzia³ania zapobiegaj¹ce niezno-


263

722 OdpowiedŸ prymasa S. Szembeka na poselstwo z sejmiku – Skierniewice, 10 II 1714 (AS,s. 752-753). Prymas ustosunkowa³ siê równie¿ do petycji w sprawie proboszcza chockiego J.A. Lip-skiego i sporu o prawo patronatu Korabitów w £asku.

723 OdpowiedŸ A.M. Sieniawskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. na poselstwo z sej-miku – Lwów, 17 II 1714 (AS, s. 753-756). Hetman wraz z odpowiedzi¹ nades³a³ tak¿e surowe rozkazydo podleg³ych sobie jednostek, aby zachowa³y wszelk¹ ostro¿noœæ i nie wa¿y³y siê ciemiê¿yæ miasti wsi (wspomniano o nich w laudum z 16 IV 1714 – AS, s. 764).

724 OdpowiedŸ S.M. Rzewuskiego wojewody podlaskiego, hetmana polnego kor. na poselstwoz sejmiku – Rejowiec, 1 III 1714 (AS, s. 756-757).

725 AS, s. 762.726 J.A. Gierowski, Miêdzy saskim absolutyzmem, s. 201. Gierowski, korzystaj¹c jedynie z laudum

kwietniowego nie odnotowa³, ¿e poselstwo sejmikowe do prymasa i hetmanów wyprawiono ju¿w grudniu 1713 r.

œnym egzekucjom komisariatu saskiego. List wys³ano równie¿ do kanclerza Jana Szem-beka, z proœb¹ o anulowanie lub obni¿enie wisz¹cej nad województwami kolejnej egze-kucji 10 tynfów z dymu. Aby umo¿liwiæ sprawiedliwy podzia³ nak³adanych kontrybucjisejmik po raz kolejny wyznaczy³ komisarzy do rewizji wszystkich kategorii dóbr, uchwa-laj¹c dla nich specjaln¹ rotê przysiêgi. Podczas kwietniowego zgromadzenia sporo czasupoœwiêcono sprawie zaleg³ych kontyngentów soli suchedniowej – ko³o wybra³o komisa-rzy, którzy udaæ siê mieli do podskarbiego w celu wyjaœnienia przyczyn tak znacznychzaleg³oœci727. Dla kontrolowania dalszego rozwoju wypadków oraz wykonania zleconychzadañ limitowano po raz kolejny sejmik, tym razem do 18 czerwca 1714 r.728 Ju¿28 kwietnia rezyduj¹cy przy generale Seidlitzu komisarz sejmikowy w swoim uniwersa-le donosi³, ¿e list do kanclerza nie przyniós³ oczekiwanych rezultatów, w zwi¹zku z czymgenera³ rozpocz¹³ wybieranie nowej kontrybucji, obiecuj¹c jedynie czasow¹ ulgê dladóbr wczeœniej nawiedzonych przez przechodz¹ce jednostki rosyjskie729.

Brak reakcji króla i dalsze dzia³ania wojsk saskich doprowadzi³y do eskalacji kon-fliktu w Rzeczypospolitej. W Ma³opolsce dochodzi³o do regularnych prób oporu prze-ciwko bezprawnym dzia³aniom, w Wielkopolsce bardziej efektywni okazali siê stronni-cy króla. Limitowany sejmik w Œrodzie zosta³ 18 czerwca zerwany. Tak relacjonowa³ tow swoim liœcie do hetmana starosta babimojski Adam Poniñski: „Koniecznie na tym ze-rwanym sejmiku chciano wymusiæ na szlachcie liberum consensum na zap³atê paletówwojsku saskiemu, które tu zostaæ ma, do czego nie poma³u contribuebant ichm. panowiesenatorowie nasi starsi, ju¿ prawie jugo dediti. Je¿eli nas z tej opresyi i ciê¿kiej niewoli³aska Boska, a przezornoœæ w.m.m. pana dobrodzieja nie dŸwignie, ju¿ nam o sobie zde-sperowaæ przyjdzie”. Starosta informowa³ te¿ hetmana o pomyœle królewskim, wed³ugktórego w przypadku braku w województwach ekonomii, na utrzymanie Sasów mianoprzydzieliæ po³owê królewszczyzn i dóbr duchownych – nie omieszka³ przy tym prosiæo ulgê dla swego starostwa730. Z zerwanego sejmiku marsza³ek Stefan Garczyñski wysto-sowa³ jednak oficjalny list do kanclerza w sprawach duchowieñstwa – królewskiego pa-tronatu przy nominacjach opackich oraz sporów miêdzy zakonnikami spowodowanychrealizacj¹ unii w polskich konwentach benedyktyñskich731. O rozmiarach oporu prze-ciwko nielegalnym dzia³aniom króla jego urzêdników, a przede wszystkim wojskaœwiadczy dobitnie obszerne pismo satyryczne zawarte pod postaci¹ rzekomej instrukcjipos³om na sejm z województw poznañskiego i kaliskiego, uchwalonej podczas sejmiku

264

727 Ju¿ 28 IV 1714 w Kaliszu komisarze sejmikowi zawarli z J.J. Przebendowskim podskarbimw. kor. umowê w sprawie wydania czêœci zaleg³oœci i terminowoœci nowych defluitacji (AS, s. 765-766).

728 Laudum z 16 IV 1714 (AS, s. 761-765).729 Uniwersa³ komisarza sejmikowego Jana Borzymowskiego burgrabiego wschowskiego – Lesz-

no, 28 IV 1714 (AS, s. 766-767). Borzymowski zwróci³ siê z proœb¹ do komisariatu saskiego w sprawieulg dla dóbr objêtych kontrybucj¹ przez Rosjan – od pozytywnej odpowiedzi Seidlitz uzale¿nia³ osta-teczne ich zwolnienie z wyp³aty 10 tynfów.

730 Fragment listu A. Poniñskiego starosty babimojskiego do A.M. Sieniawskiego hetmana w. kor.– Jeziory [b.d. 1714] (AS, s. 768).

731 List marsza³ka sejmiku S. Garczyñskiego do J. Szembeka kanclerza w. kor. – Œroda, 18 VI 1714(AS, s. 769).

18 czerwca 1714 r. W 18 punktach, bez ogródek i brutalnie wytkniêto królowi wszystko,czego dopuszcza³ siê podczas swego panowania, na zakoñczenie postuluj¹c budowê naPlacu Zamkowym w Warszawie kolejnej kolumny, przewrotnie wychwalaj¹cej Augu-sta732. Zerwanie sejmiku by³o bolesnym ciosem dla szlachty, która pozostawa³a osamot-niona wobec wszechobecnego chaosu i rabunków, jednoczeœnie zbawieniem dla królai jego stronników, którzy mogli dzia³aæ w Wielkopolsce swobodniej.

Rozmiarów dopustu Boskiego, jaki spad³ na województwa poznañskie i kaliskiedope³ni³ jeszcze po¿ar – w czerwcu, z powodu nieostro¿noœci deputatów wojska koron-nego spod chor¹gwi Stefana Remigiusza B³êdowskiego m³odszego, sp³onê³a wiêkszaczêœæ miasteczka Œroda wraz z przedmieœciami i licznymi sejmikowymi kwaterami szla-checkimi733. Niewielk¹ ulgê dla Wielkopolski móg³ stanowiæ rozes³any pod koniec lipca1714 r. uniwersa³ komisarza sejmikowego Borzymowskiego, w którym ten informowa³,¿e król po powrocie do Rzeczypospolitej odwo³a³, zgodnie ze swymi wczeœniejszymi de-klaracjami, znienawidzon¹ kontrybucjê 10 tynfów734. Nastroje nie zel¿a³y jeszcze wewrzeœniu, kiedy przypad³ z mocy prawa termin sejmiku deputackiego. Zosta³ on zerwa-ny, pozbawiaj¹c województwa reprezentacji w Trybunale Koronnym735. Pewn¹ rolê ode-gra³ zapewne uniwersa³ Augusta II, rozwiewaj¹cy nadzieje na wycofanie wojsk oraznak³adaj¹cy now¹ kontrybucjê w wysokoœci 15 tynfów z ³anu736. Byæ mo¿e po zerwanysejmiku deputackim szlachta postanowi³a wys³aæ do króla poselstwo, poniewa¿ w wia-domoœciach z Warszawy, z 27 wrzeœnia 1714 r. czytamy: „Odprawi³a siê tu tandem au-diencyja dnia dzisiejszego ichm. panów pos³ów wo³yñskich oraz poznañskiego i kali-skiego województw, którzy przy instrukcyjach swoich suplikowali J.K.M. o ewakuacyj¹wojsk auksyliarnych, aby J.K.M. mia³ wzgl¹d na nieurodzaje et miserias populi. Odpo-wiedzia³ od J.K.M. jm. pan kanclerz koronny, deklaruj¹c clementiam, i¿ K.J.M. wszel-kiego przy³o¿yæ nie omieszka starania circa bonum publicum i wojska swoje, lubo inparte relegowaæ za granice bêdzie”737.


265

732 Pismo polityczne – rzekoma instrukcja na sejm z sejmiku 18 VI 1714 (AS, s. 769-771).733 Informowa³ o tym A. Poniñski w liœcie do A.M. Sieniawskiego kasztelana krakowskiego, het-

mana w. kor. (AS, s. 768). Zob. równie¿ laudum sejmiku 2 X 1714 (AS, s. 775).734 Uniwersa³ komisarza Jana Borzymowskiego – Leszno, 26 VII 1714 (AS, s. 771-772). Komisarz

jednoczeœnie doradza³ wszystkim, którzy jeszcze nie wyp³acili dymowego, aby na wszelki wypadekzgromadzili kwity z innych wydatków na wojsko saskie, poniesionych od 1 VI 1713. W tym miejscuwypada skorygowaæ b³¹d, który wkrad³ siê w tekst wydanego drukiem uniwersa³u – na stronie 772wpisano: „I¿ za przybyciem K.J.M. p.n.m., gdy mu doniesiona jest egzakcja tych 10 tymfów z dymu,które województwom toties ju¿ opuœciæ rozkaza³, tedy one i teraz nowym ordynansem wybieraæ seriorozkaza³” podczas gdy w podstawie jest wyraŸnie „wybieraæ serio zakaza³”. Uniwersa³ ten potwierdzarównie¿, ¿e August przyby³ do Wielkopolski ju¿ w koñcu lipca, a nie, jak pisa³ J.A. Gierowski, w sierp-niu 1714 r. i zatrzyma³ siê w Rydzynie (J.A. Gierowski, Miêdzy saskim absolutyzmem, s. 216). Na skutekoporu senatorów nie powiod³o siê zwo³anie do Rydzyny planowanej rady senatu, a król we wrzeœniuzmuszony by³ udaæ siê do Warszawy (M. Markiewicz, Rady senatorskie, s. 74).

735 Informacja o zerwaniu sejmiku w wiadomoœciach z Warszawy, 11 X 1714 oraz w laudum sej-miku 7 I 1715 (AS, s. 772-773).

736 Uniwersa³ Augusta II – Rydzyna, 3 IX 1714 (J.A. Gierowski, Miêdzy saskim absolutyzmem, s. 224).737 AP Toruñ, Akta m. Torunia, Gazety polskie 8, k. 72v.

Ju¿ wczeœniej, bezpoœrednio po zerwanym zgromadzeniu deputackim, do rezy-duj¹cego wówczas w wielkopolskiej Rydzynie króla dotrzeæ musia³y petycje Wielkopo-lan o zwo³anie sejmiku nadzwyczajnego dla pilnego rozporz¹dzenia domowym po-rz¹dkiem. August przychyli³ siê do nich i 19 wrzeœnia wystawi³ stosowny uniwersa³ nasejmik w Œrodzie, w dniu 2 paŸdziernika. Na gotowy ju¿ tekst uniwersa³u ostro¿na rêkaw kancelarii nie omieszka³a jednak nanieœæ nad wierszem zastrze¿enia: „exclusa quavislimitatione per leges antiquas et novellas vetita”738. Otoczenie królewskie wyraŸnie ba³osiê ci¹g³oœci samorz¹du sejmikowego w obliczu wszechobecnego bezprawia.

Po kilkumiesiêcznej przerwie, 2 paŸdziernika w Œrodzie zgromadzi³o siê ponownieko³o sejmikowe. Funkcjê marsza³ka obrad powierzono Andrzejowi Skórzewskiemu –jak siê mia³o w przysz³oœci okazaæ, pomimo zakazu dotycz¹cego limity, nowy dyrektorsejmikowy sprawowaæ bêdzie swoj¹ funkcjê nieprzerwanie a¿ do pocz¹tku 1717 r. i za-koñczenia konfederacji tarnogrodzkiej, staj¹c siê jednym z najd³u¿ej urzêduj¹cychmarsza³ków sejmikowych w Wielkopolsce. Wiêkszoœæ uwagi w kole poœwiêcono, co³atwo by³o przewidzieæ, skargom na coraz wiêksze koszty utrzymania saskich oddzia³ów.Nie skoñczywszy jeszcze wybierania poprzednich kontrybucji, nie bacz¹c na ulgê kró-lewsk¹, komisariat rozpocz¹³ nak³adanie nowych ciê¿arów. W zwi¹zku z tym sejmik poraz kolejny rozes³a³ poselstwa i listy z rozpaczliwymi b³aganiami. Do Augusta II wy-delegowano ciesz¹cego siê ogromnym zaufaniem Franciszka Radzewskiego starostêwschowskiego oraz Wojciecha Malczewskiego, zlecaj¹c im jednoczeœnie odbycie posel-stwa do prymasa, a w miarê mo¿liwoœci równie¿ do hetmanów739. Zgodnie z wol¹ sejmi-ku marsza³ek mia³ pisaæ listy do hetmanów, biskupa poznañskiego, kanclerza740, woje-wody krakowskiego oraz odpowiedzi na listy kasztelana i kasztelanica miêdzyrzeckich.Szlachta wielkopolska, pomimo skrajnego wyczerpania wieloletnim drena¿em swoichdóbr, pragn¹c za wszelk¹ cenê uj¹æ w karby p³yn¹ce zewsz¹d ¿¹dania, pozbawiona decy-zji sejmowych, podjê³a po raz kolejny samodzieln¹ decyzjê podatkow¹. Uchwalonopotrójne pog³ówne plebejskie, ustalaj¹c kwoty, wed³ug których p³aciæ mia³y poszczegól-ne kategorie poddanych. Zebrane pieni¹dze przechowaæ mieli posiadacze, dzier¿awcymaj¹tków oraz samorz¹dy miast do kolejnej uchwa³y. Na zakoñczenie sejmikuj¹cy po-stanowili zignorowaæ wyraŸny zakaz królewski i zadecydowali o odroczeniu obrad dodnia 5 listopada „ad relationem ichm. panów pos³ów”741.

Ju¿ w sierpniu sytuacja polityczna zaczê³a zmierzaæ w kierunku radykalizacji – podkoniec tego miesi¹ca szlachta województwa be³skiego zjecha³a siê na pospolite ruszeniepod Kry³owem, deputackie sejmiki w Opatowie i Wiszni by³y równie¿ aren¹ wyst¹pieñantysaskich. W obliczu dzia³añ podejmowanych na po³udniu sytuacja w Wielkopol-

266

738 Uniwersa³ Augusta II na sejmik nadzwyczajny – Rydzyna, 19 IX 1714 (AS, s. 773-774).739 Nie uda³o siê odnaleŸæ tekstów instrukcji do króla oraz hetmanów, kopia instrukcji do pryma-

sa zachowa³a siê w Bibliotece Raczyñskich (AS, s. 777-778).740 Zachowa³ siê jedynie orygina³ listu sejmiku do J. Szembeka kanclerza w. kor. – Œroda, 2 X 1714

(AS, s. 778). Obok próœb o pomoc w uzyskaniu decyzji króla w sprawie wycofania saskich oddzia³ów,a przynajmniej redukcji ich liczebnoœci w Wielkopolsce, apelowano równie¿ o wstawiennictwo w sa-skim komisariacie w kwestii kontrybucji.

741 Laudum z 2 X 1714 (AS, s. 774-777).

sce pozostawa³a nadal spokojna. Wœród uchwa³ sejmikowych pró¿no szukaæ zapisówbuntowniczych, prowadz¹cych do otwartego konfliktu. Jak s³usznie przypuszcza³ Jó-zef A. Gierowski, pacyfizm i cierpliwoœæ województw wielkopolskich w porównaniuz Ma³opolsk¹ dyktowana by³a oddaleniem g³ównych si³ koronnych i hetmanów orazdzia³aniami wiernych stronników dworu742.

Zgodnie z wczeœniejszym planem, w ustalonym terminie limity pos³owie stanêliszczêœliwie z powrotem w œredzkiej kolegiacie i z³o¿yli oczekiwan¹ relacjê z poselstwau króla i prymasa. Nie wiemy niestety, jakie by³y szczegó³y uzyskanych przez nichresponsów. W laudum zajêto siê obietnicami uzyskanymi od genera³a kawalerii Lebrech-ta Godfryda Jahnusa von Eberstädt, w sprawie d³ugo oczekiwanego s¹du wojennego nad¿o³nierzami regimentu gen. von Kavanagh, który dopuœci³ siê znacznych ekscesów pod-czas przemarszów przez terytorium sejmikowe. W oczekiwaniu na przybycie specjalnegosaskiego sêdziego audytora sejmik zgodnie z umow¹ wyznaczy³ do sk³adu s¹du wybra-nych ju¿ wczeœniej komisarzy sejmikowych. Dalsz¹ korespondencjê w imieniu sejmikuw tej sprawie zalecono wojewodzie poznañskiemu Aleksandrowi Andrzejowi Radomic-kiemu. Nie wyznaczaj¹c terminu wydawania uchwalonego miesi¹c wczeœniej podatku,od³o¿ono decyzjê do dalszych obrad, które limitowano do 26 listopada. Maj¹c œwiado-moœæ ³amania zakazu królewskiego, ko³o sejmikowe uzasadni³o w laudum swoj¹ decyzjêo limicie koniecznoœci¹ oczekiwania na przybycie pos³a z propozycjami od komisariatusaskiego w sprawie kontrybucji, którymi móg³ siê zaj¹æ wy³¹cznie sejmik743.

Oczekiwanie na wype³nienie zobowi¹zañ królewskich i pozytywne propozycje zestrony saskiego komisariatu okaza³y siê p³onne. Kiedy ponownie zgromadzono siêw Œrodzie pod koniec listopada, nie tylko nie doczekano siê na przybycie delegata dorozs¹dzenia wczeœniejszych szkód wojskowych, ale zewsz¹d nap³ynê³y skargi na ponow-ne egzekucje, wybieranie niespotykanej dot¹d daniny „m¹cznej” oraz ca³kowite ignoro-wanie rozkazów królewskich. Sejmik tym razem postanowi³ nie czyniæ w³adcy „usta-wicznych molestyi” przez kolejne poselstwo, nakaza³ jednak marsza³kowi napisanielistów do ministrów Rzeczypospolitej, po raz kolejny prosz¹c o wstawiennictwo i ochro-nê. Jeœli wzi¹æ pod uwagê narastaj¹c¹ od pewnego czasu opozycjê hetmanów, kanclerzai prymasa wobec bezprawnych, ignoruj¹cych opiniê szlacheck¹ dzia³añ Sasów, postulatten mo¿e byæ dowodem na narastaj¹ce napiêcie w Wielkopolsce, przy jednoczesnym za-chowaniu wszelkich form pos³uszeñstwa i daleko posuniêtej cierpliwoœci. Dalsz¹ kore-spondencjê zalecono równie¿ z gen. Seidlitzem, z proœb¹ o powstrzymanie egzekucji dodalszej decyzji dworu. Sejmik zaj¹³ siê skargami zg³aszanymi na ¿o³nierzy spod regi-mentu gen. por. Jakuba Flemminga, postuluj¹c do hetmana o wydanie surowych roz-kazów wzglêdem utrzymywania wszelkiej dyscypliny. Podczas sejmiku doœæ wyraŸniewidoczna by³a niska frekwencja senatorów, z których czêœæ zwróci³a siê do ko³a jedynielistownie. Szlachta w zaleconych responsach prosi³a nie tylko o wstawiennictwo u królaw interesie województw, ale tak¿e o liczniejsz¹ obecnoœæ na kolejnym zgromadzeniu,które wyznaczono na 7 stycznia 1715 r.744


267

742 J.A. Gierowski, Miêdzy saskim absolutyzmem, s. 228.743 Laudum z 5 XI 1714 (AS, s. 779-780).744 Laudum z 26 XI 1714 (AS, s. 781-784).

Zebrana w zimowej aurze pod przewodnictwem marsza³ka Andrzeja Skórzewskiegoszlachta województw poznañskiego i kaliskiego, ju¿ po raz 11 od czasu powrotu Augu-sta II w 1709 r. postanowi³a ko³ataæ do mi³osierdzia królewskiego przez swoich pos³ów.Tym razem misjê tê powierzono w Œrodzie Janowi ¯ychliñskiemu stolnikowi wschow-skiemu i Andrzejowi £ubiñskiemu podwojewodziemu kaliskiemu, zlecaj¹c im miêdzyinnymi wstawiennictwo w interesie przebywaj¹cych od 1713 r. w wiêzieniu elbl¹skimwspó³braci, W³adys³awa Czarnkowskiego, Stefana Urbanowskiego i W³adys³awa Broni-kowskiego, dawnych zwolenników Leszczyñskiego. Pos³owie mieli oddaæ tak¿e uk³onyi przedstawiæ proœby obecnym przy królu ministrom oraz prymasowi Stanis³awowiSzembekowi. Z pocz¹tkiem roku do województw dotar³y niepokoj¹ce informacje o wy-s³anych tu jednostkach wojska koronnego, które mia³y wybieraæ przydzielone im kanto-ny. W obawie przed ostateczn¹ ruin¹ i tak ju¿ wycieñczonych przez Sasów oraz regimentFelmminga dóbr, sejmik zleci³ marsza³kowi napisanie listu do hetmanów z proœb¹ o wy-cofanie kontyngentów z obu województw. Po raz kolejny te¿ listownie dziêkowa³ bisku-powi poznañskiemu Micha³owi Bart³omiejowi Tarle za wysi³ki w interesie województwna dworze królewskim. Podczas zgromadzenia sejmikowego nie podjêto ¿adnych kon-kretnych decyzji w sprawach skarbowych745. Postanowiono jedynie reasumowaæ Komi-sjê Skarbow¹ Poznañsk¹, nie dzia³aj¹c¹ od wrzeœnia 1713 r. na skutek absencji komisa-rzy. Liczono, ¿e doprowadzi ona do ostatecznego rozliczenia z zalegaj¹cymi z wyp³at¹podatków poborcami oraz za³atwi sprawê pretensji, jakie roœci³ sobie do województwgen. Flemming746. Nie bacz¹c na niezadowolenie królewskie, po raz kolejny ju¿ limito-wano obrady, do 11 marca, uzasadniaj¹c to racjami „bonum publicum concernentibusi dla uczynienia ichm. panów pos³ów do K.J.M. uproszonych relacyi”747.

Relacja tego poselstwa przed szlacht¹ zgromadzon¹ w kole sejmikowym 11 marcai tym razem, oprócz obietnic ul¿enia niedoli mieszkañców obu województw, zapewnenie przynios³a niczego konkretnego748. W laudum nadal znajdujemy skargi, tym razemna mno¿¹ce siê przypadki nadu¿yæ dokonywanych przez chor¹gwie i regimenty kompu-towe koronne, które wzorem saskim nielegalnie zajmowa³y stanowiska w dobrach ziem-skich, wyciskaj¹c z nich ostatni grosz. Odpowiadaj¹c na ¿¹dania szlachty sejmik po-nownie wyst¹pi³ listownie z pretensjami do hetmana. Poniewa¿ poprzednia uchwa³ao reasumowaniu Komisji Skarbowej nie przynios³a rezultatu, a przerwa w jej funkcjono-waniu trwa³a ju¿ od 1713 r., sejmik postanowi³ wybraæ nowy sk³ad Komisji oraz wyzna-czy³ termin jej rozpoczêcia na 6 maja. Dla specjalnego obostrzenia uchwalono dodatekdo roty przysiêgi komisarskiej, zobowi¹zuj¹cy do uczestnictwa w pracach. Poœród listów

268

745 Ani tekstu instrukcji danej pos³om do Augusta II, ani listów pisanych przez sejmik do ró¿nychosób nie uda³o siê odnaleŸæ. O ich wystosowaniu dowiadujemy siê jedynie z laudum sejmiku.

746 Do wznowienia dzia³añ Komisji jednak nie dosz³o, choæ proszono o dzia³anie w tej sprawie wo-jewodê poznañskiego A.A. Radomickiego. Komisarze skarbowi wznowi¹ dzia³ania dopiero w maju1715 r., na mocy uchwa³ kolejnego sejmiku z limity (M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska,s. 336).

747 Laudum z 7 I 1715 (AS, s. 784-787).748 O fakcie powrotu pos³ów dowiadujemy siê jedynie z lakonicznego zapisu w laudum, obie-

cuj¹cego im w przysz³oœci rekompensatê poniesionych w poselstwie wydatków.

zaleconych w sprawach wojewódzkich ponownie widzimy list do biskupa poznañskiegooraz kasztelana kaliskiego, których zapraszano na kolejne obrady dla wsparcia dzia³añi podbudowy autorytetu ko³a. Sejmik piórem marsza³ka pisa³ równie¿ do podskarbiegoi kanclerza Jana Szembeka z proœbami w drobniejszych sprawach wojewódzkich. Niezaniechano prowadzonej od lat, bezskutecznej korespondencji z dowódcami saskimi –tym razem z genera³ami Jahnusem i Flemmingiem749. Bez specjalnych t³umaczeñod³o¿ono obrady do terminu z limity, który wyznaczono na dzieñ 13 maja, spodziewaj¹csiê zapewne pierwszych wiadomoœci od reasumowanej Komisji Skarbowej Poznañ-skiej750.

Po zakoñczeniu sejmiku nie ustawa³y nadal zdzierstwa ze strony jednostek saskichstacjonuj¹cych w Wielkopolsce. Znienawidzony komisarz Godfryd Sauer, rezyduj¹cyw Poznaniu przy boku komendanta gen. Seidlitza, 20 marca wyda³ uniwersa³ infor-muj¹cy województwa o rzekomej zgodzie zakoñczonego wczeœniej sejmiku na wybiera-nie przez niego dodatkowego szóstaka celnego z ka¿dego dymu751. W laudum marcowe-go zgromadzenia pró¿no jednak szukaæ zgody, na któr¹ powo³a³ siê saski komisarz.Mo¿na przypuszczaæ, ¿e by³o to fa³szerstwo, maj¹ce zmyliæ zdezorientowan¹ ju¿ do gra-nic szlachtê i w³adze miejskie.

Po niezliczonych poselstwach, petycjach i wysi³kach samorz¹du sejmikowego, po-dejmowanych nieustannie od lat, sytuacja nie ulega³a najmniejszej poprawie. Obok Sa-sów ciemiê¿eniem poddanych i szlachty zajmowa³y siê równie¿ pozostaj¹ce od lat bezp³acy oddzia³y koronne. W takich okolicznoœciach kolejne zgromadzenie z limity by³oponownie aren¹ nieustaj¹cych skarg i ¿alów752. Najwiêksze wzburzenie wywo³ywa³ypogwa³cenia wolnoœci szlacheckiej i bezprawne aresztowania, po³¹czone najczêœciejz rabunkami. Sejmikuj¹cych zbulwersowa³a sprawa Macieja Konarskiego, który zo-sta³ bezprawnie pojmany i obrabowany w swojej wsi przez ¿o³nierzy majora saskiegoHelbinga (Chelbinka), w areszt wziêto równie¿ Macieja Swinarskiego. Ko³o postano-wi³o wys³aæ specjalne poselstwo do dowodz¹cego saskimi regimentami gen. Jahnusa,który w tym czasie przyby³ do Poznania. Pu³kownik Miko³aj Swinarski oraz stolnikwschowski Karol Unrug mieli domagaæ siê sprawiedliwoœci i ukarania swawolnego ma-jora, prosiæ genera³a o wycofanie siê ze œwie¿o og³oszonej nowej kontrybucji dymowej,powstrzymanie egzekucji, ograniczenie powo³ywania ch³opów do fortyfikacji Pozna-nia oraz odwo³anie zakazu wywo¿enia zbó¿ za granice, co szczególnie ubod³o szlach-tê. Województwom we znaki dali siê równie¿ ¿o³nierze spod komendy regimentarzaJakuba Zygmunta Rybiñskiego, wojewody che³miñskiego, przeciwko którym sejmik


269

749 Z sejmikowej korespondencji zachowa³ siê jedynie list marsza³ka do Jana Szembeka kanclerzaw. kor., w którym prosi³ o wsparcie interesu województw w dwóch sprawach – procesu wytoczonegow s¹dzie asesorskim przez Wschowê swojemu staroœcie Franciszkowi Radzewskiemu, oraz depaktacjikorespondencji przez pocztmistrzów poznañskiego i wschowskiego (AS, s. 792).

750 Laudum z 11 III 1715 (AS, s. 788-792).751 Uniwersa³ komisarza Godfryda Sauera – Poznañ, 20 III 1715 (AS, s. 793).752 Anonimowy korespondent tak skwitowa³ to w wiadomoœciach z Poznania, z 17 V 1715:

„W przesz³y poniedzia³ek odprawowa³ siê tu sejmik, na którym tylko quaerimoniae publicabanturw tutejszych województwach” (AS, s. 797).

nakaza³ wnieœæ do grodu manifest. Ze spraw lokalnych doœæ istotne by³o niewywi¹za-nie siê podskarbiego z umowy zawartej jeszcze w kwietniu 1714 r.753, w zwi¹zku z czymko³o zleci³o marsza³kowi Skórzewskiemu napisanie listu do Jana Jerzego Przebendow-skiego z groŸb¹ z³o¿enia manifestacji w przypadku dalszego niewywi¹zywania siêz podjêtych zobowi¹zañ w sprawie soli. Listy napisano tak¿e do prymasa, hetmana orazministrów, z tradycyjnymi proœbami o pomoc i wstawiennictwo u króla. Spore zamie-szanie podczas obrad wywo³a³o wyst¹pienie Andrzeja Potockiego pisarza grodzkiegognieŸnieñskiego, który przed ca³ym ko³em prezentowa³ heretyck¹ ksi¹¿kê autorstwaZygmunta Unruga, maj¹c¹ jakoby zawieraæ niewybaczalne bluŸnierstwa przeciwkoKoœcio³owi katolickiemu – sejmik podziêkowa³ oficjalnie w laudum oraz poleci³wszcz¹æ odpowiednie kroki prawne. Wyst¹pienie to mia³o zapocz¹tkowaæ wielolet-ni¹ tzw. „sprawê unrugowsk¹”754. Obrady limitowano ponownie, do dnia po sejmikudeputackim755.

Na odpowiedŸ gen. Jahnusa nie trzeba by³o d³ugo czekaæ. Ju¿ 20 maja pos³owie sej-mikowi zostali z pe³nym uszanowaniem i kurtuazj¹ przyjêci w Poznaniu. W pisemnejodpowiedzi saski dowódca, choæ z pewnymi zastrze¿eniami zgodzi³ siê uwolniæ Macie-ja Swinarskiego, który mia³ rzekomo „prowadziæ dyskursy przeciwko dostojeñstwuJ.K.M.”, obieca³ wydaæ surowe ordynanse zakazuj¹ce kwaterunków i egzekucji w dwo-rach szlacheckich, odblokowa³ granice dla swobodnego handlu zbo¿em (wczeœniejszyzakaz t³umaczy³ obaw¹ o szczup³e zapasy i drogoœæ ziarna), ponowi³ deklaracjê zako-ñczenia ci¹gn¹cej siê bez koñca sprawy gwa³tów regimentu gen. Kavanagh, winê zaopóŸnienie sk³adaj¹c na nieobecnoœæ komisarzy sejmikowych. W najwa¿niejszej kwe-stii, powstrzymania siê od nowych kontrybucji sejmik otrzyma³ jednak odmown¹ odpo-wiedŸ – genera³ t³umaczy³ siê koniecznoœci¹ utrzymania wojska w obliczu dzia³añwojennych oraz obron¹ województw przed zagro¿eniem zewnêtrznym756.

Miêdzy majem, a kolejnymi terminami zjazdów sejmikowych w Œrodzie up³ynê³okilka miesiêcy. Sytuacja polityczna w kraju ulega³a dalszej radykalizacji. Ponownieprym wiod³y województwa i sejmiki ma³opolskie oraz coraz bardziej buntuj¹ce siê,niep³atne wojsko koronne, które przesta³o ufaæ królowi oraz ministrom i nie chcia³od³u¿ej czekaæ na zahamowanie saskich zdzierstw i rabunków, niejednokrotnie odbie-raj¹cych ostatni grosz i wi¹zkê siana chor¹gwiom polskim. Planowana w pocz¹tkusierpnia rada senatu nie dosz³a do skutku, a podczas nieformalnych konferencji, w obec-noœci hetmanów senatorowie sprzeciwili siê stanowczo dalszemu utrzymywaniu wojsksaskich oraz przyjêciu saskich regimentów pieszych do komputu. Pomimo tego Au-gust II ju¿ 21 sierpnia rozes³a³ uniwersa³y t³umacz¹ce powody decyzji o pozostawieniaswoich regimentów w Rzeczypospolitej, prosz¹c o dalsz¹ ich aprowizacjê757.

270

753 AS, s. 765-766.754 A. Kraushar, Sprawa Zygmunta Unruga, s. 123. Odpowiednie kroki w tej sprawie podj¹³ biskup

poznañski Tar³o.755 Laudum z 13 V 1715 (AS, s. 793-797).756 OdpowiedŸ gen. Jahnusa von Eberstädt dana pos³om z sejmiku – Poznañ, 20 V 1715 (AS,

s. 797-798).757 J.A. Gierowski, Miêdzy saskim absolutyzmem, s. 281-282. M. Markiewicz, Rady senatorskie, s. 75.

Sejmik deputacki w Œrodzie w dniu 9 wrzeœnia 1715 r. zosta³ zerwany, nie wiemy jed-nak jaka by³a tego bezpoœrednia przyczyna758. Dzieñ póŸniej, 10 wrzeœnia szczêœliwie za-koñczy³ siê sejmik z limity. Wœród listów, jakie na nim czytano, by³ miêdzy innymi listhetmana wielkiego koronnego, pisany ju¿ po wyjeŸdzie z rady senatu, w którym po razkolejny przedstawi³ trudn¹ sytuacjê wojska koronnego, apeluj¹c przede wszystkimo wykonanie zaleg³ych uchwa³ Walnej Rady Warszawskiej z 1710 r. i wyasygnowanieœrodków na zabezpieczenie fortec. Maj¹c œwiadomoœæ wyczerpania pañstwa przez nie-ustaj¹ce od kilkunastu lat zawieruchy, hetman radzi³: „Dobrze raz sobie by najciê¿ejuczyniæ, byle wiêcej onerum nie cierpieæ molestias”759.

Zaklêcia hetmañskie musia³y przynieœæ skutek, gdy¿ wyczerpana do granic wytrzy-ma³oœci szlachta, nie bacz¹c na coraz czêstsze zjawisko zbiegostwa poddanych, postano-wi³a na³o¿yæ kolejne podatki – cztery symple pog³ównego plebejskiego. Pieni¹dze mia³yzostaæ wyp³acone w³aœcicielom dóbr w pocz¹tku paŸdziernika, którzy zatrzymaæ je mielido dalszej dyspozycji sejmiku. Przyznano równie¿ specjaln¹ kwotê 30 tys. z³ z czopowe-go i szelê¿nego na koszty utrzymania regimentu stoj¹cego za³og¹ w Kamieñcu Podol-skim. Nie zapomniano przy tym i o niedoli tkwi¹cych ju¿ d³ugi czas w wiêzieniuelbl¹skim wspó³braci, którym przyznano zapomogê w wysokoœci 12 tys. z³. Spoœród ro-zes³anych z tego sejmiku listów do prymasa, hetmana i ministrów zachowa³ siê tylko je-den, skierowany do kanclerza Jana Szembeka. Sejmik prosi³ w nim, aby kanclerz wyjed-na³ u króla jak najszybsze zwo³anie sejmu, którego kadencja w³aœnie mija³a, wyra¿aj¹cjednak przy tym w¹tpliwoœæ: „Azali ten ca³ej R.P. kongres tak bêdzie szczêœliwy, ¿e dabitrebus meliora lapsis?” Proszono kanclerza tak¿e o wstawiennictwo u króla w sprawieuwolnienia wiêŸniów elbl¹skich, a przynajmniej o ich przeniesienie do Poznania760. Ob-rady limitowano bez najmniejszej troski o ewentualny gniew królewski, bez cienia uza-sadnienia, do 12 listopada761.

Uchwa³y i kroki podjête przez sejmik województw poznañskiego i kaliskiego wy-daj¹ siê jednak zupe³nie spokojne w porównaniu z wydarzeniami z po³udnia Rzeczypo-spolitej. Tego samego dnia, kiedy trwa³ sejmik w Œrodzie, 10 wrzeœnia zawi¹za³ konfe-deracjê, co prawda przy królu, ale przeciw wojskom saskim, sejmik województwakrakowskiego. Niebawem w jego œlady posz³y i inne sejmiki, a tak¿e czêœæ chor¹gwiwojska koronnego, które 1 paŸdziernika skonfederowa³o siê i rozpoczê³o regularnedzia³ania wojenne762. Od tego momentu lawiny wydarzeñ nie mo¿na ju¿ by³o zatrzymaæ– 26 listopada 1715 r. w Tarnogrodzie dosz³o do zawi¹zania konfederacji generalnej ko-ronnej, przy akcesie wiêkszoœci województw prowincji ma³opolskiej. Nie bez wp³ywupozostawa³ równie¿ fakt, ¿e poniós³szy pora¿kê na radzie senatu, w drugiej po³owie


271

758 Lakoniczn¹ informacjê o zerwaniu sejmiku deputackiego w Œrodzie Adam Poniñski starostababimojski przekaza³ w liœcie do A.M. Sieniawskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. – Je-ziory, 14 IX 1715 (AS, s. 800).

759 List A.M. Sieniawskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. na sejmiki – 26 VIII 1715(AS, s. 799-800).

760 List sejmiku do J. Szembeka kanclerza w. kor. – Œroda, 10 IX 1715 (AS, s. 803-804).761 Laudum z 10 IX 1715 (AS, s. 800-803).762 J.A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie z³otej wolnoœci (1648-1763), Kraków 2001, s. 278-279.

wrzeœnia, August II ignoruj¹c ostrze¿enia ministrów opuœci³ Rzeczpospolit¹, udaj¹c siêdo Saksonii763.

12 listopada w Œrodzie odby³ siê kolejny sejmik z limity. Ju¿ w pierwszych zdaniachlaudum nawi¹zano do nieznoœnej sytuacji: „nieustawaj¹ce fatorum nostrorum maligni-tates i codzienn¹ prawie doznaj¹c eksperiencyj¹, ¿e crescit, non decrescit oppressio”.Mimo posiadanych wieœci o wydarzeniach z Ma³opolski, szlachta wielkopolska nie pod-jê³a ¿adnych stanowczych dzia³añ, a co wiêcej, nie szczêdz¹c kosztów, wys³a³a kolejneposelstwo do króla przebywaj¹cego w Saksonii – w jego sk³ad weszli Jan Zakrzewski pi-sarz grodzki pyzdrski oraz Adam Poniñski starosta babimojski, otrzymawszy po 3 tys.z³. na pokrycie niema³ych kosztów zagranicznej misji764. Sejmik nakaza³ tak¿e mar-sza³kowi Skórzewskiemu podtrzymaæ korespondencjê z hetmanem i ministrami, którzymieli lepiej orientowaæ siê „tajemnicach Królestwa”. W odpowiedzi na nades³any doko³a list marsza³ka konfederacji wojskowej sejmik, na wieœæ o zajêciu ¿up samborskichprzez wojsko, prosi³ jedynie o wydanie soli suchedniowej nale¿nej województwom. Niewspomniano ani s³owem o poparciu dzia³añ zbrojnych przeciw Sasom. Spodziewaj¹c siêjednak mo¿liwego zaostrzenia sytuacji, limituj¹c sejmik do 27 kwietnia 1716 r. postano-wiono daæ marsza³kowi w³adzê przyspieszenia terminu kolejnego zgromadzenia pokonsultacji z senatorami765. Tak spokojne uchwa³y œredzkie by³y zapewne wynikiemdzia³añ stronników króla oraz przewagi militarnej wojsk saskich wobec s³aboœci partiiwojska koronnego w tej czêœci Rzeczypospolitej766.

Poselstwo sejmikowe stanê³o przed obliczem królewskim w DreŸnie i 6 grudniaAdam Poniñski wyg³osi³ krótk¹ mowê, w której zapewni³ w³adcê o wiernoœci wojewó-dztw, które pomimo wielu cierpieñ jakie ponios³y, wci¹¿ karmi³y siê nadziej¹ na popra-wê swego losu. Prosi³ króla o szybki powrót do kraju oraz o zwo³anie sejmu. Odnosz¹csiê do ponownego wkroczenia do Rzeczypospolitej wojsk rosyjskich, sugerowa³, ¿e bez-

272

763 J.A. Gierowski, Miêdzy saskim absolutyzmem, s. 285.764 Do wys³ania tego poselstwa i powstrzymania gwa³townych dzia³añ przy wykorzystaniu swoje-

go kredytu w województwach namawia³ wojewodê poznañskiego A.A. Radomickiego kanclerz w. kor.J. Szembek w liœcie datowanym z Warszawy 1 XI 1715 (Bibl. Czart., rkp. 200 IV, s. 415-416):„Wypróbowanej obsequio publico experiencyi w.m. pana w tym cokolwiek suggerere chcieæ, by³obyto kropl¹ ma³¹ suplementowaæ, ale i te motiva in annexo wyra¿one, tuszê, ¿e siê przydaæ mog¹ ad eun-dem finem accedente authoritate przy wielkim kredycie w.m. pana w tamtych województwach, gdziedo zatamowania crescentis mali najskuteczniejsze by³oby medium w poselstwach nale¿ytych doK.J.M., wkrótce tu do nas maj¹cego powróciæ, a pod niebytnoœæ J.K.M. do jm. pana feldmarsza³kaFlemminga, który wszystkie województw desideria, pro aequitate atque temporum conditione ako-modowaæ nie omieszka”. Kanclerz straszy³ ingerencj¹ Rosji w sprawy Rzeczypospolitej w przypadkudalszej eskalacji konfliktu. W liœcie z XII 1715 (zapewne pisanym z Drezna przed 6 XII) do ¯ychliñ-skiego kanclerz gwarantowa³ wsparcie dla pos³ów wielkopolskich, kiedy przybêd¹ przed obliczekrólewskie (Bibl. Czart., rkp. 544 IV, s. 119-120).

765 Laudum z 12 XI 1715 (AS, s. 804-806).766 Ju¿ pod koniec wrzeœnia wojewoda poznañski A.A. Radomicki doniós³ podskarbiemu w. kor.

J.J. Przebendowskiemu o wejœciu do Wielkopolski czterech regimentów rajtarskich – list J.J. Prze-bendowskiego podskarbiego w. kor. do A.M. Sieniawskiego hetmana w. kor., Warszawa, 31 IX 1715(Listy J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. do A.M. Sieniawskiego, s. 307).

pieczniej bêdzie nie opieraæ bezpieczeñstwa na wojskach sojuszniczych767. To, czego niezawar³ w swej mowie, znalaz³o siê w pisemnej instrukcji sejmikowej – by³a to proœbao skasowanie œwie¿o na³o¿onych na województwa kontrybucji oraz odwo³anie prze-chodz¹cych nieustannie przez nie regimentów. Sejmik domaga³ siê tak¿e reakcji króle-wskiej i zakazu kwaterowania w Wielkopolsce wojsk rosyjskich. Nie omieszkano i tymrazem apelowaæ o ³askê nad aresztantami elbl¹skimi, za których oferowano porêczenieznamienitych osób, gwarantuj¹cych ich wiernoœæ wobec króla768.

Pomimo zawi¹zania w listopadzie konfederacji tarnogrodzkiej marsza³ek Skórzewskinie skorzysta³ z przyznanego sobie prawa i nie wyznaczy³ wczeœniejszego terminu sejmiku– byæ mo¿e odpowiedŸ Augusta II, jak¹ przywieŸli pos³owie, po raz kolejny przed³u¿y³anadzieje Wielkopolan na pokojowe uspokojenie sytuacji769. Rych³o okaza³y siê jednakp³onne – przypadaj¹ce zgodnie z zapisem laudum zgromadzenie sejmikowe z limity, ustê-puj¹c pod presj¹ z zewn¹trz, mia³o zapocz¹tkowaæ nowy okres w dziejach sejmiku.

7. Udzia³ w konfederacji tarnogrodzkieji Sejm Niemy 1716-1717

Ju¿ w koñcu stycznia w³adze konfederacji tarnogrodzkiej wys³a³y do Wielkopolski dwu-tysiêczny oddzia³ jazdy pod dowództwem regimentarza Chryzostoma Gniazdowskiego,który po drodze do województw poznañskiego i kaliskiego, w lutym poci¹gn¹³ dozwi¹zku s¹siednie województwa wielkopolskie (m.in. sieradzkie)770. Oficjalnym zada-niem regimentarza mia³a byæ obrona województw „od nies³usznych opresyi”, o czymœwiadczy uniwersa³ marsza³ka konfederacji Stanis³awa Ledóchowskiego, wystawionywe W³odzimierzu 28 stycznia 1716 r.771, w rzeczywistoœci oddzia³ wojskowy mia³ przeko-


273

767 Mowa A. Poniñskiego starosty babimojskiego do Augusta II – Drezno, 6 XII 1715 (AS,s. 807-808). Na zakoñczenie swego wyst¹pienia, zgodnie z jednym z punktów laudum i instrukcji Po-niñski wstawi³ siê za swoim bratem W³adys³awem Poniñskim, podkoniuszym koronnym, prosz¹co poparcie w sporze z by³ym pos³em francuskim w Rzeczypospolitej, Jeanem Victorem de Besenval,który zamierza³ zaj¹æ maj¹tek Poniñskiego – Jutrosin.

768 Instrukcja pos³om do Augusta II z sejmiku 12 XI 1715 (AS, s. 806-807). O propozycji porêcze-nia za wiêzionych w Elbl¹gu wspó³braci czytamy w laudum sejmiku.

769 Treœci odpowiedzi królewskiej nie uda³o siê niestety odnaleŸæ.770 A. Burkietowicz, Sejmik sieradzki, s. 104. Sieradzanie formalnie przyst¹pili do konfederacji

20 IV 1716, pod lask¹ Paw³a Skórzewskiego (s. 297).771 Uniwersa³ marsza³ka S. Ledóchowskiego podkomorzego krzemienieckiego – W³odzimierz,

28 I 1716 (AS, s. 808) – dokument ten zachowa³ siê w oryginale w Bibliotece Kórnickiej PAN. Uniwer-sa³ ten œwiadczy, ¿e decyzja zapad³a ju¿ pod koniec stycznia. J. Wimmer wymarsz Gniazdowskiegodatowa³ na pocz¹tek II 1716 r. (J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 419).

naæ wszystkich wahaj¹cych siê przed przyst¹pieniem do konfederacji tarnogrodzkiej.Ju¿ pierwszej po³owie marca oddzia³y Gniazdowskiego swobodnie operowa³y w Wielko-polsce, 19 marca stacjonuj¹c w Kole772, w koñcu marca z województwa kaliskiego wypar-ty zosta³ saski korpus gen. Eichstädta773. W zwi¹zku z powa¿nymi obawami o wiernoœæWielkopolan wobec rozwijaj¹cej siê wojny domowej774, w przededniu sejmiku z limityAugust II, który po krótkim pobycie w Poznaniu przyby³ do Gdañska na spotkanie z ca-rem Piotrem I, w celu przeprowadzenia w dniach 12-26 kwietnia negocjacji z delegatamikonfederacji, w sprawie warunków rosyjskiej mediacji775, wystosowa³ specjalny list dowojewództw wielkopolskich z proœb¹ o wytrwanie i z zapewnieniami o szczerych inten-cjach w d¹¿eniu do zapewnienia pokoju776. Równolegle rozes³ano wiele listów do naj-wa¿niejszych senatorów i urzêdników wielkopolskich, z proœb¹ o poparcie sprawy kró-

274

772 Donosi³ o tym hetmanowi w. kor. A.M. Sieniawskiemu podskarbi w. kor. J.J. Przebendowski –Toruñ, 23 III 1716 (Listy J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. do A.M. Sieniawskiego, s. 329).

773 J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 419. Skorygowaæ w tym miejscu trzeba informacjê,podan¹ b³êdnie przez W. Dworzaczka za K. Jarochowskim (K. Jarochowski, Lauda po³¹czonych woje-wództw, s. 169), ¿e oddzia³y Gniazdowskiego „przyby³y nad Wartê” dopiero w IV 1716 r. (Dzieje Wiel-kopolski, s. 703).

774 Kanclerza w. kor. J. Szembeka informowa³ o z³ej sytuacji w Wielkopolsce podskarbi w. kor.J.J. Przebendowski w liœcie z Torunia, 30 III 1716: „W Wielkiej Polsce dysponujê rzeczy, ¿eby z tegosejmiku, który imminet ex limitatione, wyprawili pos³ów do ichm. panów marsza³ków konfederac-kich, aby siê brali ad pacifica, ¿eby siê mog³a restabiliri tranquillitas interna, gdy¿ te województwaabhorent a civili bello, ¿eby siê na to armistitium consentiant, locum futuro congressui naznaczaj¹c.Praevidendo bowiem, jako tego czynie³em remonstrationes, ¿eby siê sedes belli do nich nie przenios³ai tota moles na te województwa wielkopolskie nie spad³a. Chc¹ tedy miasto tego, co by mieli do ichconfederacyi accedere na tym sejmiku prout sibi promittunt contrarium uczyniæ. I ju¿ in potiori par-te concluderunt viros indiferentes sedatos et prudentes obraæ ad exequendum hoc munus, ale mniete¿ pisz¹ przyjaciele, ¿e oraz do K.J.M. ma bydŸ legacyja, ¿eby jako ojciec charitatis wys³uchaæ raczy³vota populorum i jako najprêdzej tê Ojczyznê uspokoi³. Odpisa³em na to, ¿e wolno bêdzie ichm. i doK.J.M. wyprawiæ, tylko eligant homines moderatos, nie zapalców. Na to znowu narzekaj¹, ¿e tam zno-wu przyszed³ jakiœ regiment konny odarty, ludzie chudzi i konie znêdznione od Pomeranii, który siêw koœciañskim roz³o¿y³ na od¿ywienie, a za wejœciem tego regimentu saskiego bardzo chorego, wszê-dzie tym¿e szlakiem wszczê³y siê choroby, bóle g³ów, z czego ludzie umieraj¹ bardzo czêsto i ledwo siêwyleczy, kto zachoruje, taka to sprawa. My pracujemy, ³atamy rzeczy jako mo¿emy, sistendo torren-tem et evitando extrema, a tu in contrarium, cokolwiek mog¹, to robi¹, destruendo nostros conatus.Bêdê ja to K.J.M. remonstrowa³, którego siê dziœ albo jutro spodziewam”. (Listy J.J. Przebendowskiegopodskarbiego w. kor. do J. Szembeka podkanclerzego i kanclerza z lat 1704-1725, wyda³ A. Per³akowski,Kraków 2010, s. 63-64).

775 J.A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie z³otej wolnoœci, s. 281. E. Otwinowski, Pamiêtniki do pano-wania Augusta II napisane przez niewiadomego autora (podobno Erazma Otwinowskiego), wyd. E. Raczyñ-ski, Poznañ 1838, s. 294.

776 List Augusta II do województw wielkopolskich, datowany z Gdañska, 23 IV 1716 (AS, s. 808--809). Ju¿ wczeœniej, 16 III 1716 August II rozes³a³ uniwersa³y obiecuj¹ce wycofanie wojsk saskichi pozostawienie jedynie 1200 gwardzistów, a tak¿e zwo³anie sejmu – Warszawa, 16 III 1716 (AP Po-znañ, Gr. Nak³o. 160, k. 26a) – oblatowano go w Nakle 3 IV.

lewskiej i uchronienie prowincji od akcesu do zwi¹zku777. Zabiegi te mia³y rych³ookazaæ siê chybione. Warto równie¿ wspomnieæ, ¿e August II pomocy szuka³ u w³adcyPrus Fryderyka Wilhelma I, któremu proponowa³ obsadzenie Wielkopolski i Elbl¹ga.Oferty te nie spotka³y siê z przyjêciem na skutek stanowczej postawy Piotra I, który nie¿yczy³ sobie ingerencji pruskiej w Rzeczypospolitej778.

Sytuacjê przed sejmikiem z limity charakteryzuje najlepiej list Wojciecha W³oszkie-wicza z 23 kwietnia 1716 r.: „Z Poznania de data 17 praesentis pisz¹, i¿ tamten kraj bar-dzo zrujnowany przez ró¿ne wojska i ¿e jm. pan Gniazdowski dywizjami swoimi woje-wództwo poznañskie circumdedit tak, ¿e z miasta Poznania o mil dwie niebezpiecznowyjechaæ, dlaczego praesidiarii Sasi in metu zostaj¹. Wyprawiony by³ kapitan w 15 Sa-sów koni dla wziêcia wiadomoœci in Magno Sabbatho, tych wszystkich podjazd jm. panaGniazdowskiego zabra³, tylko dwóch zabito i przy nich trzy wozy z muszkietami, któreod Wroc³awia do Poznania ordynowano. Die 16 praesentis rekrutowi z tym regimentem,co z Pomeraniej wyszed³, Sasi do Poznania na przedmieœcia przyszli, jako i chor¹giewpolska jm. pana Rybiñskiego stanê³a. Ta nied³ugo bawi¹c posz³a do zwi¹zkowych. Sej-mik ma bydŸ jutrzejszego dnia województw wielgopolskich w Œrzedzie, tam ma jm. panGniazdowski we 3 tys. ludzi i deklarowa³ siê zasiadaæ w kole, który niedaleko Œrzemumorabat. Tymi dniami ma mieæ, ut fertur, na 10 tys. ludzi i 500 piechoty monderow-nej”779. W przeddzieñ zbli¿aj¹cego siê sejmiku z limity w rêce wojsk konfederackichwpad³a saska korespondencja wojskowa, nakazuj¹ca m.in. koncentracjê pod Œrod¹.Dziêki tym wiadomoœciom 25 kwietnia Ganiazdowski rozbi³ pod Œremem licz¹cy 500¿o³nierzy oddzia³, dowodzony przez p³ka von Seidlitza, brata znienawidzonego komen-danta poznañskiego, który ruszy³ z Leszna przeciw sejmikowi780. O wydarzeniach, jakierozegra³y siê podczas sejmiku z limity w dniu 27 kwietnia, wiemy doœæ szczegó³owodziêki zachowanej obszernej relacji781. Obrady, zgodnie z dawnym zwyczajem zagai³marsza³ek limitowanego sejmiku Andrzej Skórzewski, w obecnoœci wojewody poznañ-skiego Aleksandra Andrzeja Radomickiego oraz kasztelanów kaliskiego Piotra Jakuba


275

777 Zob. np. list Augusta II do biskupa kijowskiego Walentego Macieja Arcemberskiego, po-chodz¹cego z Wielkopolski i ciesz¹cego siê tam wielk¹ estym¹ – Gdañsk, 23 IV 1716 (AS, s. 809-810).

778 Historia Prus, t. 2: Prusy w okresie monarchii absolutnej (1701-1806), red. B. Wachowiak, Poznañ2009, s. 214.

779 AGAD, AR V 17605 II, s. 377-378.780 Relacja o dzia³aniach oddzia³u regimentarza Gniazdowskiego w wiadomoœciach z Wielkopol-

ski z 4 V 1716 (AS, s. 818). O bitwie pod Œremem pisa³ w liœcie do kanclerza w. kor. J. Szembeka pod-skarbi w. kor. J.J. Przebendowski – Gdañsk, 6 V 1716 (Bibl. Czart., rkp. 545 IV, s. 167-169) – klêskê Se-idlitza przypieczêtowa³ fakt, ¿e wiêkszoœæ jego ¿o³nierzy stanowili polscy rekruci, którzy odmówiliwalki z rodakami – byæ mo¿e byli to jeszcze ludzie pamietaj¹cy sejmikow¹ chor¹giew dragoñsk¹ sta-rosty generalnego, z której w czêœci wywodzi³ siê regiment Seidlitza.

781 Relacja z obrad sejmiku w Œrodzie 27-29 IV 1716 (AS, s. 816-818). W tym miejscu trzebaskorygowaæ informacjê podan¹ przez W. Dworzaczka za E. Otwinowskim (Pamiêtniki do panowaniaAugusta II, s. 298), jakoby sejmik w Œrodzie poprzedzi³ zjazd pod Koœcianem (Dzieje Wielkopol-ski, s. 703). W rzeczywistoœci zjazd koœciañski mia³ miejsce dopiero w maju, z limity sejmiku œredz-kiego.

Bronisza782 i santockiego Wojciecha Œwiêcickiego, a tak¿e starosty generalnego Wielko-polski, wojewody inowroc³awskiego Macieja Radomickiego, przy znacznej frekwencjiszlachty. Marsza³ek udzieli³ g³osu przyby³ym na sejmik delegatom w³adz konfederacjiprowincji ma³opolskiej oraz przedstawicielom konfederacji województwa sieradzkiego,na wezwanie których wiêkszoœæ szlachty zaczê³a domagaæ siê natychmiastowego akcesudo konfederacji i wyboru marsza³ka zwi¹zku wielkopolskiego. Do ratowania sytuacjirzucili siê senatorowie, perswaduj¹c zachowanie neutralnoœci w obliczu koñcz¹cych siêw³aœnie negocjacji w Gdañsku, mog¹cych przynieœæ pokój. Efekty ich zabiegów pokrzy-¿owa³a jednak wiadomoœæ o nadci¹ganiu pod Œrodê 300-osobowego oddzia³u saskiegopod dowództwem samego komendanta poznañskiego gen. por. Kaspra von Seidlitza.Sejmik przerwa³ obrady, odk³adaj¹c je do dnia nastêpnego. W tym czasie oddzia³y do-wodzone przez Gniazdowskiego, które przezornie „ochrania³y” œredzkie obrady, wspar-te przez ochotników spoœród sejmikuj¹cej szlachty wielkopolskiej, ruszy³y przeciw Sa-som. Seidlizt na wieœæ o zdecydowanej postawie przeciwnika, trac¹c jedynie kilkunastuWêgrów, wycofa³ siê do Poznania.

28 kwietnia, ju¿ bezpiecznie kontynuowano obrady. Szlachta wymog³a na senato-rach przyst¹pienie do wyboru marsza³ka konfederacji. Po wymówieniu siê z tej funkcjistarosty wschowskiego Franciszka Radzewskiego oraz innych znaczniejszych urzêd-ników, wybór zaproponowano marsza³kowi Skórzewskiemu. Ten, po krótkim oporze783,pod zbrojnym naciskiem obecnych w kole sieradzan po wodz¹ kasztelana spicymier-skiego Kazimierza Walewskiego oraz na wieœæ o ustawiaj¹cych siê w szyku bojowym podmiastem chor¹gwiach Gniazdowskiego, z³o¿y³ przysiêgê podyktowan¹ niechêtnie przezwojewodê poznañskiego na wzór juramentu ma³opolskiego. Kolejnego dnia obrad, ju¿bez wojewody, który zapad³ na zdrowiu (zapewne nie mog¹c uznaæ pora¿ki), czytano na-des³ane do ko³a listy, miêdzy innymi od króla oraz ministrów, tak do sejmiku, jak i doprywatnych osób. W uchwalonym laudum przyst¹piono oficjalnie do konfederacjii uznano zwierzchnoœæ Stanis³awa Ledóchowskiego jako marsza³ka konfederacji gene-ralnej koronnej. Sejmik, aby uchroniæ województwa przed nowymi kontrybucjami,uchwali³ nadzwyczajny podatek pog³ównego plebejskiego oraz podymne ¿ydowskie784.Z tych pieniêdzy przyznano 100 tys. z³ na chor¹gwie Gniazdowskiego oraz specjalnesumy na wynagrodzenia dla regimentarza i marsza³ka (po 12 tys.), na rannych ¿o³nierzy(6 tys.), dla oficjalistów po tys. z³. Nie zapomniano tak¿e o wynagrodzeniu deputatów

276

782 W edycji Akt sejmikowych pisz¹cy te s³owa b³êdnie odczyta³ tekst i wskutek tego b³êdnie ziden-tyfikowa³ obecnego senatora. Zamiast wojewody kaliskiego Stefana Leszczyñskiego obecny by³w³aœnie P.J.Bronisz kasztelan kaliski (AS, s. 816).

783 Fakt oporu przed przyjêciem nominacji potwierdza³ te¿ podskarbi w. kor. J.J. Przebendowskiw liœcie do kanclerza w. kor. J. Szembeka z Gdañska, 6 V 1716 (Bibl. Czart., rkp. 545 IV, s. 168): „Jm.pan Skórzewski, alias mój wielki przyjaciel, marsza³ek sejmikowy, lubo siê du¿o opiera³, bo przez ca³edwa dni, przecie¿ ad actus is et potentia musia³ poprzysi¹dz konfederacyj¹, a daæ siê obraæ mar-sza³kiem konfederacyi tych województw”.

784 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 61. Ju¿ na pocz¹tku maja komisarze sejmi-kowi do wybierania podatku wydali stosowne uniwersa³y. Zob. uniwersa³ Zygmunta Objezierskiegokomisarza kaliskiego – b.d. i m. wydania [V 1716] (AS, s. 822).

konfederackich. Ko³o sejmikowe dokona³o wyboru czterech konsyliarzy do boku mar-sza³ka generalnego, którym powierzono tak¿e zadanie negocjowania przysz³ego trakta-tu. Zostali nimi: Franciszek Radzewski starosta wschowski, Adam Poniñski starosta ba-bimojski, Franciszek Poniñski starosta kopanicki i Franciszek Miel¿yñski kasztelanicœremski785. Nie zaniedbano tak¿e wys³ania pos³ów do Augusta II, zapewne na skutek na-legañ senatorów, z misj¹ wyjaœnienia królowi, ¿e województwa przyst¹pi³y do konfede-racji w obronie wolnoœci i wiary, a przy majestacie786. Podczas sejmiku spore oburzenie,równie¿ szlachty wyznania protestanckiego, wzbudzi³y wieœci o saskiej napaœci naKlasztor Jasnogórski787. Koñcz¹c sejmik w dniu 29 kwietnia szlachta postanowi³a odci¹æsiê od d³ugotrwa³ej limity, zainicjowanej jeszcze przez uniwersa³ królewski i zwo³a³anowy termin sejmiku moc¹ konfederacji na dzieñ 25 maja 1716 r. pod Œrodê. By³a to jed-nak tylko decyzja formalna, gdy¿ ³¹cznikiem obrad pozosta³a nadal osoba marsza³kaAndrzeja Skórzewskiego. Na ten sam dzieñ zwo³ano tak¿e pospolite ruszenie, które wes-przeæ mia³o dzia³ania regimentarza Gniazdowskiego788.

Sejmik w Œrodzie 27 kwietnia by³ ewidentn¹ pora¿k¹ stronników królewskich w Wiel-kopolsce, których kredyt wœród szlachty okaza³ siê zbyt ma³y w obliczu wieloletnichgwa³tów i nadu¿yæ saskich. Dodatkowym bodŸcem do dzia³ania dla opozycji by³y równi-e¿ gwa³towne dzia³ania podejmowane przez komendanta von Seidlitza. Ten, nie zra¿onypora¿k¹ poniesion¹ w kwietniu, uwiêzieniem brata, nie czekaj¹c na wynik poselstwa sej-mikowego wys³anego do Augusta II do Gdañska, podj¹³ nowe dzia³ania. 5 maja 1716 r. wy-stosowa³ ordynans do majora Prebendorffa, dowodz¹cego za³og¹ sask¹ we Wschowie.Rozkaza³ w nim aresztowanie wszystkich ksi¹g grodzkich wschowskich, konfiskatê czo-powego i szelê¿nego z miasta oraz byd³a ze wsi miejskich na potrzeby garnizonu. Ksiêgimia³y zostaæ spalone w przypadku jakiejkolwiek agresji konfederatów na miasto. Pechchcia³, ¿e rozkaz ten wpad³ w rêce konfederatów, którzy bezlitoœnie obna¿yli przedszlacht¹ zbrodnicze zamiary Seidlitza. Ordynans w wersji niemieckiej, z polskim t³u-maczeniem zosta³ podany do publicznej wiadomoœci i oblatowany w grodzie kaliskim789.Ponadto rozpuszczono wiadomoœci, ¿e podobne dzia³ania podjêto i w Poznaniu, gdziekomendant grozi³ dodatkowo zabiciem synów szlacheckich przebywaj¹cych w szko³ach.Oburzenie jakie wzbudzi³o to wœród obywateli województw wielkopolskich trudno so-bie wyobraziæ. Jego echa dotar³y nawet do króla w Gdañsku. W tych okolicznoœciachmizerny musia³ byæ efekt odpowiedzi Augusta II udzielonej pos³om sejmikowym, a tak-


277

785 Co interesuj¹ce, konsyliarze wielkopolscy, jako wys³ani dla traktowania z komisarzami król-ewskimi otrzymali specjalny list ¿elazny od komendanta poznañskiego gen. von Seidlitza, gwaran-tuj¹cy im wszelkie bezpieczeñstwo ze strony saskich oddzia³ów – dokument wydano w Poznaniu, 4 V1716 (AP Poznañ, Gr. Kalisz 323, s. 651).

786 Instrukcja dana pos³om do Augusta II ze Œrody 27 IV 1716 (AS, s. 815-816). Pos³ami do królazostali: Aleksander Z³otnicki wojski wschowski oraz Maciej KoŸmiñski.

787 M. Zwierzykowski, Kwestie religijne w polityce sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego w la-tach 1696-1732, [w:] Religia i polityka. Kwestie wyznaniowe i konflikty polityczne w Europie w XVIII wie-ku, red. L. Harc, G. W¹s, Wroc³aw 2009, s. 406.

788 Laudum z 27 IV 1716 (AS, s. 810-815).789 Ordynans gen. Kaspra von Seidlitza – Poznañ, 5 V 1716 (AP Poznañ, Gr. Kalisz 323, s. 647-650).

¿e listów rozes³anych do senatorów, urzêdników, a nawet do samego marsza³ka AndrzejaSkórzewskiego790. Tego ostatniego król zapewnia³ o pe³nym zaufaniu, informuj¹c, ¿e wieo przymusie, jaki wywarto aby obj¹³ funkcjê marsza³ka konfederacji.

Kieruj¹c siê zapewnie wzglêdami strategicznymi, w porozumieniu w regimenta-rzem Gniazdowskim marsza³ek konfederacji Skórzewski wystosowa³ 10 maja uniwersa³,w którym podtrzymuj¹c termin limity na 25 maja, zmieni³ miejsce zebrania sejmiku,wzywaj¹c wspó³braci pod Koœcian. Przy okazji poinformowa³ szeroko o zbrodniczychdzia³aniach i zamiarach Seidlitza – m.in. o planowanym wymordowaniu synów szla-checkich w szko³ach poznañskich. Marsza³ek przypomina³ o obowi¹zku przybywaniado obozu pospolitego ruszenia791. Konfederaci poszczyciæ siê mogli sukcesem ju¿ w po-cz¹tku maja, po bezkonfliktowym przejœciu przez Wielkopolskê kilku tysiêcy Rosjan,zmierzaj¹cych na Pomorze, uda³o im siê opanowaæ Wschowê, bronion¹ przez 400-oso-bowy garnizon saski, bez walki zaj¹æ Leszno792, a kilka dni póŸniej zdobyæ Osieczn¹,wycinaj¹c tam kilkuset królewskich Wêgrów793. Jak informowa³ Otwinowski, sejmikowedzia³ania doprowadzi³y w krótkim czasie do organizacji kilku tysiêcy piechoty i jazdywojewódzkiej, umundurowanej doœæ przyzwoicie przez marsza³ka Skórzewskiego794.

Podczas sejmiku zgromadzonego pod Koœcianem w dniu 25 maja wys³uchano miê-dzy innymi relacji pos³ów, którzy wrócili z Gdañska z odpowiedzi¹ królewsk¹. Poza za-pewnieniami o dobrych intencjach, pragnieniu jak najszybszego zakoñczenia wojny,wycofania wojsk rosyjskich i zwo³ania sejmu natychmiast po uspokojeniu kraju, król in-formowa³ o swoim zaufaniu do Wielkopolan, nawet pomimo kroków podjêtych pod ko-niec kwietnia. Poinformowa³ tak¿e o swym oburzeniu na nielegalne i gwa³towne krokipodjête przez gen. Seidlitza, obiecuj¹c jego surowe upomnienie – jednoczeœnie jednakkról prosi³ o pomoc w aprowizacji i utrzymaniu garnizonu poznañskiego, przynajmniejprzez krótki czas795. W odpowiedzi na te zapewnienia sejmik podj¹³ decyzjê o wydele-gowaniu pos³ów wys³anych wczeœniej do Augusta, tym razem do genera³ów Seidlitzai Eichstädta, z wezwaniem do powstrzymania siê od dzia³añ zaczepnych, obiecuj¹c w za-mian zawieszenie broni796. W razie odmowy, sejmik pewny swojej si³y militarnej, grozi³podjêciem zdecydowanych kroków. Jednoczeœnie w laudum zapisano kilka uchwa³,

278

790 OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo z sejmiku – Gdañsk, 19 V 1716 i listy króla do Wielkopol-ski – Gdañsk, 20 V 1716 (AS, s. 818-821).

791 Uniwersa³ marsza³ka A. Skórzewskiego – Leszno, 10 V 1716 (AS, s. 823-825).792 List W. W³oszkiewicza do kanclerza w. lit. K.S. Radziwi³³a – Warszawa, 23 V 1716 (AGAD, AR

V 17605 II, s. 394): „ [...] Dywizja jm. pana Gniazdowskiego Wschowê szturmem wziê³a. By³o takSasów circiter 400 i chcieli tu kapitulowaæ Sasi, lecz mieszczanie animowali ich, i tak, jak wziêtoWschowê mieszczan na 200 wyciêto .... 30 obwiesiæ kazano, Sasów naginê³o tako¿, nie inszym danypardon. Do Leszna ten¿e podjazd poszed³, ale caucitores byli tameczni mieszczanie z Sasami zarazsiê poddali i kapitulowali. [...].”

793 Ju¿ 13 V 1716 regimentarz Ch. Gniazdowski wyda³ uniwersa³, porz¹dkuj¹cy sprawy handlowew mieœcie – Leszno, 13 V 1716 (AS, s. 825-826).

794 E. Otwinowski, Pamiêtniki do panowania Augusta II, s. 299.795 AS, s. 818-821.796 Te pojednawcze propozycje referowa³ z wielk¹ nadziej¹ kanclerzowi w. kor. J. Szmbekowi pod-

skarbi w. kor. J.J. Przebendowski w swoim liœcie z 20 VI 1716, jednoczeœnie wskazuj¹c, ¿e niezbêdne

które dowodz¹, ¿e zbieranie siê pospolitego ruszenia oraz wybieranie uchwalonychpodatków nie sz³o najlepiej. W sprawie podatków postanowiono o wyp³aceniu podatkuod sum plebejskich, nakazano tak¿e wyprawy z ka¿dych 20 dymów797. Podczas obradsejmikowych miejsce znalaz³y tak¿e skargi na nadu¿ycia dokonywane przez oddzia³yrosyjskie spod komendy marsza³ka Szeremietiewa. Frekwencja w kole sejmikowym tymrazem nie by³a ju¿ tak znaczna – najbardziej razi³a absencja senatorów, którzy w zdecy-dowanej wiêkszoœci sprzyjali królowi i po poniesionej w Œrodzie pora¿ce woleli pozostaæw domach, czekaj¹c na rozwój wypadków. W tej sprawie sejmik zleci³ marsza³kowi ro-zes³anie listów z zaproszeniem starszych wspó³braci na kolejny termin z limity, którywyznaczono na dzieñ 29 czerwca 1716 r. pod Ko³em, w tradycyjnym miejscu odbywaniapopisów pospolitego ruszenia798. Organizacja wojska sejmikowego, choæ opornie, by³ajednak stopniowo realizowana. W dniu 10 czerwca marsza³ek Skórzewski wzi¹³ w obro-nê ¯ydów wielkopolskich, od których domagano siê nadmiernych obci¹¿eñ podatko-wych, podczas gdy ci w ramach wypraw wojskowych dostarczyli ju¿ muzykê do obozuwojewódzkiego799. Oddzia³y Gniazdowskiego, za rad¹ marsza³ka Skórzewskiego zanie-cha³y agresywnych dzia³añ przeciw garnizonowi poznañskiemu i uda³y siê na Kujawy,do walki ze znajduj¹cym siê tam gen. Eichstädtem800. Zanim Gniazdowski wyruszy³,w obozie pod Poznaniem pojedynkowa³ siê z chor¹¿ym wschowskim Miko³ajem Skoro-szewskim – w pojedynku odniós³ niegroŸny postrza³ w ³opatkê, podczas gdy chor¹¿yodebra³ ciê¿sze rany801.

Czerwcowy zjazd pod Ko³em, odbyty zgodnie z wol¹ sejmiku w obozie pospolitegoruszenia, i tym razem obna¿y³ absencjê senatorów oraz znacznej liczby szlachty, którzypomimo dwukrotnych uchwa³ sejmikowych nie wykonali swoich obowi¹zków w ramachpospolitego ruszenia. W uchwalonym 29 czerwca laudum du¿o miejsca poœwiêconoprzypomnieniu tych obowi¹zków i sankcji gro¿¹cych za ich lekcewa¿enie802. Podkreœlo-


279

jest powstrzymanie zaczepnych dzia³añ ze strony oddzia³ów saskich oraz kontynuacja ¿yczliwej kore-spondencji (Listy J.J. Przebendowskiego podskarbiego wielkiego koronnego do J. Szembeka, s. 70-71).

797 W tej sprawie marsza³ek rozes³a³ po powiatach specjalny uniwersa³, informuj¹cy o uchwalewyprawy wojskowej z 20 dymów – wystawiony pod Koœcianem, 25 V 1716 (AS, s. 828). W kilka dni posejmiku uniwersa³ wystosowa³ równie¿ £ukasz Ko³aczkowski sejmikowy rotmistrz ³anowy, wzywaj¹cwszystkich posiadaczy ³anów wojskowych do przybywania do obozu pod Ko³o – uniwersa³ wystawio-ny w Koœcianie, 29 V 1716 (AS, s. 828-829).

798 Laudum sejmiku pod Koœcianem 25 V 1716 (AS, s. 826-828).799 Uniwersa³ marsza³ka A. Skórzewskiego – Kalisz, 10 VI 1716 (AS, s. 829-830).800 List J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. do J. Szembeka kanclerza w. kor. – Gdañsk,

20 VI 1716 (Listy J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. do J. Szembeka, s. 71).801 List W. W³oszkiewicza do kanclerza w. lit. K.S. Radziwi³³a – Warszawa, 13 VI 1716 (AGAD,

AR V 17605 II, s. 405-406): „[...] Confoederati do Wielgij Polski przeprawiwszy siê przez Wis³ê, do jm.p. Gniazdowskiego poszli. Jm. pan Gniazdowski w obozie pod Poznaniem z jm. panem chor¹¿ymwschowskim, jako toruñska poczta informat, pojedynkowa³, naprzód na szpady i szable wyzwali siê,lecz jm. pan Gniazdowski szpadê szabl¹ uci¹³, tandem na pistolety wyzwali siê. Postrzelony jm. panGniazdowski w ³opatkê, lecz nieszkodliwie, ale jm. pan chor¹¿y wschowski letaliter”.

802 Nakazano m.in. marsza³kowi rozes³anie uniwersa³ów w tej sprawie – wystawi³ je pod Ko³emw dniu 6 VII 1716 (AS, s. 835).

no równie¿, ¿e zarówno konfederacja, jak i wysi³ek zbrojny skierowane s¹ przeciwkogwa³cicielom wolnoœci, obcym wojskom, a nie przeciw majestatowi królewskiemu.W zwi¹zku z tym ponownie wzywano genera³a Seidlitza do opuszczenia Poznania. Abydaæ przyk³ad i porozumieæ siê z s¹siednimi sejmikami, wspó³tworz¹cymi prowincjêwielkopolsk¹, województwa poznañskie i kaliskie postanowi³y wyprawiæ spod Ko³a po-selstwa do województwa sieradzkiego, ³êczyckiego, rawskiego, p³ockiego, województwkujawskich, ziemi wieluñskiej i dobrzyñskiej. Sejmik podj¹³ te¿ uchwa³y wzglêdem or-ganizacji w³asnych si³ wojskowych oraz bezpieczeñstwa podczas przemarszów – m.in.postanowiono zorganizowaæ s¹d konfederacki przy boku marsza³ka dla s¹dzenia wszel-kich ekscesów, nakazano tak¿e, aby wszyscy rotmistrze wojewódzcy, oprócz z³o¿enia spi-sanej przez sejmik przysiêgi, legitymowali siê posesjami w województwach. Reaguj¹cna pozostawanie w Wielkopolsce oddzia³ów saskich, ko³o sejmikowe nakaza³o mar-sza³kowi niezw³oczne powiadomienie swoich komisarzy do traktatu, aby powstrzymalidalsze negocjacje do czasu realizacji obietnic, przypominaj¹c przy okazji najbardziej ja-skrawe gwa³ty poczynione w ostatnim czasie. Dla dalszego utrzymania kontroli nad sy-tuacj¹ polityczn¹ podjêto uchwa³ê o limicie do 17 sierpnia, na miejsce aktualnego poby-tu obozu pospolitego ruszenia803. O niezbyt wojowniczym nastawieniu Wielkopolaninformowa³ podskarbi Jan Jerzy Przebendowski, utrzymuj¹cy sta³y kontakt z tamtejszy-mi przywódcami – doradza³ upomnienie gen. Seidlitza i zakazania gen. Eichstädtowiwkraczania na terytorium województw, aby nie prowokowaæ konfliktów804.

W zwi¹zku z rozpoczêtymi 13 czerwca w Lublinie negocjacjami pokojowymi, 4 lipcauchwalono zawieszenie broni. Stosowne rozkazy rozes³a³y do swoich dowódców wojsko-wych w³adze konfederacji – otrzyma³ go równie¿ regimentarz Gniazdowski oraz zapew-ne marsza³ek Skórzewski805. Pomimo tego, przez ca³y czas po obu stronach dochodzi³odo niewielkich naruszeñ rozejmu – definitywnie zerwali go jednak Sasi, dokonuj¹cw Sandomierzu egzekucji na szlachcicu £aœciszewskim. Wieœæ o tym rozwi¹za³a rêcerównie¿ Gniazdowskiemu, który od dawna rozumia³ koniecznoœæ uwolnienia Poznaniaz r¹k saskiej za³ogi i znienawidzonego Seidlitza. Nie bez znaczenia pozosta³y równie¿agresywne kroki korpusu gen. Eichstädta, nadci¹gaj¹cego do Wielkopolski od strony£êczycy. Po³¹czone si³y Gniazdowskiego i wojsk wojewódzkich bez trudu pokona³ySasów w bitwie pod Lesznem, opanowa³y Koœcian806 po czym skierowa³y swe kroki podPoznañ, dla powstrzymania realizowanych przez tamtejsz¹ za³ogê wypadów egzekucyj-nych. Podczas jednego z nich, pod Œrod¹ uda³o siê konfederatom rozbiæ kilkusetosobo-wy podjazd pod dowództwem porucznika Seidlitza807. Ostatecznie, miêdzy 15 a 20 lipcasi³y regimentarza i województw obleg³y stolicê Wielkopolski. Pomimo, i¿ nie dyspono-

280

803 Laudum z 29 VI 1716 (AS, s. 830-834).804 List J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. do J. Szembeka kanclerza w. kor. – Gdañsk,

20 VI 1716 (Listy J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. do J. Szembeka, s. 70-71).805 K. Jarochowski, Wziêcie Poznania przez konfederatów tarnogrodzkich w dniu 24 lipca 1716 r., [w:]

Tego¿, Zdobywcy i okupanci staropolskiego Poznania, Poznañ 2007, s. 121. W Wielkopolsce rozejm mia³obowi¹zywaæ od 16 VII (J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 423).

806 AGAD, AR V 17605 II, s. 421-422.807 J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 424.

wa³y stosown¹ liczb¹ piechoty i artylerii – ca³oœæ oddzia³ów liczy³a 5 tys. ¿o³nierzy(g³ównie jazdy) oraz 4 polowe armatki, a Poznania broni³o tysi¹c doborowych ¿o³nierzysaskich, chroni¹cych siê za naprawionymi w minionych latach murami i szañcami, za-pad³a decyzja o ataku. Poprzedzi³a j¹ nieudana próba pokojowego opanowania miastaw oparciu o propozycjê, jak¹ do gen. Seidlitza wystosowa³ marsza³ek sejmiku AndrzejSkórzewski808. Przebieg szturmu, s³awnego na ca³¹ Rzeczpospolit¹, znany jest szczegó-³owo dziêki zachowanym relacjom809. Ostatecznie, w nocy z 23 na 24 lipca, wstêpnymbojem uda³o siê konfederatom opanowaæ miasto, wzi¹æ do niewoli wiêkszoœæ Sasówwraz z ca³ym dowództwem oraz bogato zaopatrzonymi magazynami uzbrojenia i wypo-sa¿enia, ponosz¹c jedynie niewielkie straty810.

Wzmocnione si³y konfederatów wielkopolskich, dobrze uzbrojone w zdobyczn¹broñ, podjê³y decyzjê o wymarszu na Pomorze, w œlad za umykaj¹cym po bitwie podLesznem korpusem gen. Eichstädta. Ju¿ kilka dni póŸniej dojœæ mia³o do potyczki z Sa-sami pod Chojnicami, gdzie oddzia³ dowodzony przez marsza³ka Skórzewskiego straci³oko³o czterdziestu ludzi811. Byæ mo¿e sk³oni³o to marsza³ka do chwilowego powrotu doPoznania, sk¹d zobowi¹zany terminem limity, w dniu 7 sierpnia rozes³a³ uniwersa³ywzywaj¹ce wspó³braci na sejmik do obozu pod Nak³o, informuj¹c jednoczeœnie o na-des³anych przez w³adze konfederacji generalnej wieœciach o fiasku negocjacji i wzy-waj¹c do wykonywania zobowi¹zañ pospolitego ruszenia i wypraw dymowych812. Tegosamego dnia marsza³ek wystosowa³ uniwersa³y zakazuj¹ce wszelkich gwa³tów i nadu¿yæze strony jednostek konfederackich, obiecuj¹c surowe kary813.

17 sierpnia, podczas trwania wznowionej wyprawy wojennej na Pomorze, ko³o sejmi-kowe zebra³o siê zgodnie z wol¹ marsza³ka pod Nak³em. Pierwsze zapisane w laudumkwestie dotyczy³y organizacji wyprawy dymowej, która wci¹¿ nie da³a oczekiwanegoprzez sejmik efektu, pomimo wczeœniejszych uchwa³. Tym razem postanowiono zwiêk-szyæ jej zakres, obejmuj¹c wypraw¹ równie¿ wsie szlacheckie, nakazuj¹c wys³anie pa-cho³ka na dobrym koniu i z w³aœciwym wyposa¿eniem z ka¿dych 30 dymów. Do wy-prawy poci¹gniêto tak¿e wszystkich plebejuszy posiadaj¹cych jakiekolwiek zapisy nadobrach ziemskich. Opornym zagro¿ono, ¿e po up³ywie trzech tygodni marsza³ekbêdzie wydawa³ rozkazy egzekucji na dobrach. Podczas sejmiku obozowego zajêto siêtak¿e sprawami porz¹dkowymi w szeregach jednostek wojewódzkich, a oboŸnym, stra¿-nikom oraz oficerom przyznano dodatkowe wynagrodzenia, na które przeznaczonouchwalony specjalnie podatek ko³owego. Z niepokojem odbierano brak wiadomoœci od


281

808 List marsza³ka A. Skórzewskiego do gen. Kaspra von Seidlitza – b.m. i d. (AS, s. 836).809 Relacjê o zdobyciu Poznania zob. m.in. w Bibl. Oss., rkp. 3561 II, s. 269-273; Bibl. Czart., rkp.

548 IV, s. 569-574.810 K. Jarochowski, Wziêcie Poznania, s. 122-135.811 List J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. do J. Szembeka kanclerza w. kor. – Gdañsk,

29 VII 1716 (Listy J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. koronnego do J. Szembeka, s. 85).812 Uniwersa³ marsza³ka A. Skórzewskiego w sprawie wyznaczenia miejsca sejmiku i wzywa-

j¹cego do obozu pospolitego ruszenia – Poznañ, 7 VIII 1716 (AS, s. 837).813 Uniwersa³ marsza³ka A. Skórzewskiego w sprawach bezpieczeñstwa – Poznañ, 7 VIII 1716 (AS,

s. 838).

konsyliarzy wojewódzkich przy boku marsza³ka konfederacji generalnej, co spowodo-wane by³o miêdzy innymi przejmowaniem poczty przez oddzia³y saskie814. W Wielko-polsce byæ mo¿e nie wiedziano, ¿e 9 sierpnia zakoñczono ju¿ bez efektu, kulej¹ce od cza-su zajêcia Poznania negocjacje w Lublinie815. Sejmik podj¹³ decyzjê o wys³aniu doobozu konfederackiego Zygmunta Objezierskiego, aby zorientowa³ siê w bie¿¹cej sytu-acji. Reaguj¹c na przypadki naje¿d¿ania i konfiskat dóbr nale¿¹cych do wa¿niejszychfunkcjonariuszy konfederackich, sejmik przypomnia³ kompetencje s¹du marsza³kai konsyliarzy, domagaj¹c siê od burgrabiów grodzkich egzekwowania wyroków. Koñcz¹cobrady ko³o sejmikowe uchwali³o kolejn¹ limtê, wyznaczenie miejsca i daty pozosta-wiaj¹c marsza³kowi816.

Przeci¹ganie siê trwania kampanii i niejasna wci¹¿ sytuacja polityczna musia³awywo³aæ zniecierpliwienie wœród szlachty wielkopolskiej. W³adze konfederacji wielko-polskiej pod koniec sierpnia podjê³y decyzjê o powrocie do domów, w zwi¹zku z nad-chodz¹cym terminem sejmiku deputackiego. W dniu 31 sierpnia z obozu pod Byd-goszcz¹ marsza³ek Skórzewski rozes³a³ uniwersa³y, w których zapraszaj¹c na sejmikz limity 15 wrzeœnia (dzieñ po deputackim), na miejsce obrad wyznaczy³ obóz pospolite-go ruszenia pod Œrod¹. Zgodnie z otrzymanym wczeœniej uniwersa³em marsza³ka gene-ralnego Ledóchowskiego, wzywa³ do gotowoœci na pospolite ruszenie817. 7 wrzeœnia1716 r. oddzia³y wielkopolskie wraz z regimentarzem Gniazdowskim i marsza³kiemkonfederackim triumfalnie wkroczy³y do opuszczonego przez Sasów Torunia na czele3 tys. ¿o³nierzy. Po tym sukcesie przy boku Gniazdowskiego pozosta³y zapewne regular-ne jednostki wojewódzkie zorganizowane z czêœciowo zrealizowanych wypraw dymo-wych, a sam Skórzewski powróci³ do Wielkopolski.

Z powodu braku informacji nie wiemy, jak potoczy³y siê losy sejmiku deputackiegow dniu 14 wrzeœnia – wiemy jedynie, ¿e obrady by³y bu¿liwe, a podczas ich trwaniaApolinary Œliwnicki z Choryni œmiertelnie porani³ Kazimierza Grodzickiego818. Zebra-ny dzieñ póŸniej sejmik z limity spisa³ jedynie krótkie laudum. Szlachta wielkopolskanadal oczekuj¹c pomyœlniejszych wieœci o kontynuacji negocjacji miêdzy przedsta-wicielami króla a konfederacj¹ w Kazimierzu, wstrzyma³a tymczasowo wykonanieuchwa³y wyprawy z dóbr ziemskich, podjêtej pod Nak³em. Jednoczeœnie ponaglonomiasta, miasteczka i plebejuszy, którzy nie zadoœæuczynili jeszcze poprzednim uchwa-³om. W kole pomyœlano równie¿ o wyp³acie przynajmniej czêœci zaleg³ej p³acy wiernymzwi¹zkowi jednostkom wojska koronnego, o której wydaniu zadecydowa³ wczeœniej

282

814 Aby poprawiæ funkcjonowanie poczty sejmik postanowi³ wstawiæ siê za pocztmistrzem pozna-ñskim Waconem, który utrzymywa³ po³¹czenia w³asnym kosztem. W tym celu zlecono marsza³kowinapisanie listu do kanclerza. Zob. list marsza³ka A. Skórzewskiego do kanclerza w. kor. J. Szembeka –obóz pod Nak³em, 17 VIII 1716 (AS, s. 843-844).

815 M. Zwierzykowski, Negocjacje pacyfikacyjne w okresie Sejmu Niemego (1716-1717). Pra¿ka par-tykularyzmów czy sukces racji stanu?, [w:] Spory o pañstwo w dobie nowo¿ytnej. Miêdzy racj¹ stanu a party-kularyzmem, red. Z. Anusik, £ódŸ 2007, s. 176.

816 Laudum z 17 VIII 1716 (AS, s. 838-843).817 Uniwersa³ marsza³ka A. Skórzewskiego – obóz pod Bydgoszcz¹, 31 VIII 1716 (AS, s. 844-845).818 Teki Dworzaczka, 1717\TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\WSCH_3.X#425 (Nr 161).

obraduj¹cy wyj¹tkowo w Krasnymstawie Trybuna³ Skarbowy819. Na dwie æwierci ¿o³dusejmik uchwali³ nadzwyczajne dwie symple pog³ównego plebejskiego wed³ug taryfyz roku 1690 – termin wydania mia³ zostaæ wyznaczony podczas kolejnego zjazdu820.Maj¹c nadziejê na ewentualne wyprowadzenie wojsk saskich, sejmik zabezpieczy³ nawszelki wypadek procedury nadzorowania przemarszów przez swoje terytorium, naka-zuj¹c marsza³kowi Skórzewskiemu w porozumieniu z senatorami wyznaczenie specjal-nych komisarzy. Nie podejmuj¹c innych decyzji postanowiono limitowaæ obrady o trzytygodnie, a w nag³ej potrzebie zebraæ siê wczeœniej za obwieszczeniem marsza³ka821.

Nadzieje na pokój i odejœcie Sasów okaza³y siê p³onne – rozmowy kazimierskiezerwano 18 wrzeœnia, nie pozostawiaj¹c wiêkszych z³udzeñ na szybkie porozumienie.Ju¿ 24 wrzeœnia genera³ Skórzewski rozes³a³ z Poznania rozpaczliwy uniwersa³, infor-muj¹c o nieweso³ych wieœciach jakie nadesz³y w liœcie marsza³ka generalnego Ledó-chowskiego. Na wezwanie mediatora ks. Do³gorukiego, 27 wrzeœnia do Rzeczypospoli-tej wkroczy³ osiemnastotysiêczny korpus wojsk rosyjskich pod wodz¹ gen. KarolaRönnego, co drastycznie zmieni³o sytuacjê822. Marsza³ek sejmiku województw poznañ-skiego i kaliskiego podtrzyma³ termin limity, wzywaj¹c szlachtê wielkopolsk¹ wrazz wyprawami dymowymi na 6 paŸdziernika do obozu pod Œrodê, ju¿ nie tylko do obronyojczyzny, ale tak¿e w³asnego bezpieczeñstwa823.

Zmiennoœæ sytuacji zaskoczy³a wszystkich. Pod presj¹ rosyjsk¹ zarówno negocjato-rzy królewscy, jak i delegaci konfederaccy powrócili do sto³u negocjacji, tym razemw klasztorze oo. Jezuitów w Warszawie824. Sk³onnoœæ konfederatów do podjêcia rozmówpowiêkszy³a zapewne równie¿ wieœæ o klêsce, jakiej dozna³ 3 paŸdziernika pod Kowale-wem na Pomorzu regimentarz Gniazdowski825. Pomimo tej pora¿ki, laudum sejmikoweuchwalone w Œrodzie 6 paŸdziernika tchnê³o wrêcz eufori¹ – wychwalaj¹c Augusta II za-pisano w nim: „województwa nasze do tej poci¹ga obligacyi, z któr¹ siê przed niebemi œwiatem oœwiadczamy, ¿e przy najjaœniejszym J.K.M. p.n.m. dostojeñstwie, vitam etsanguinem litare, jako wierni poddani mieæ bêdziem zawsze za powinnoœæ, ile jawne od-bieramy dobrotliwego J.K.M. p.n.m. serca dowody, ¿e nas przy dawnych prawach i swo-bodach naszych zachowuj¹c, hoc unum tantum praetendit, ut cunctorum pax salus fiatuniversi”. Sejmik postanowi³ dla pewnoœci podtrzymaæ w mocy uchwa³ê wypraw dymo-wych z dóbr ziemskich, ich wykonanie jednak ponownie odk³adaj¹c, zatrzyma³ tak¿ew s³u¿bie jednostki ju¿ sformowane i pozostaj¹ce pod komend¹ marsza³ka. Pragn¹c


283

819 M. Nycz, Geneza reform skarbowych Sejmu Niemego 1697-1717. Studium z dziejów skarbowo-woj-skowych, Poznañ 1938, s. 140.

820 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 61 (tam pomy³kowo informacja, ¿e pod-staw¹ mia³a byæ taryfa z 1691 r., podczas gdy tê taryfê pozwolono wykorzystaæ jedynie powiatowi ko-œciañskiemu – AS, s. 850).

821 Laudum z 15 IX 1716 (AS, s. 845-846).822 J.A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie z³otej wolnoœci, s. 282.823 Uniwersa³ marsza³ka A. Skórzewskiego – Poznañ, 24 IX 1716 (AS, s. 846-847).824 Dziennik konfederacyi tarnogrodzkiej przeciw wojskom saskim zawi¹zanyj w Polsce (1715-1717),

wyd. E. Raczyñski, Poznañ 1841, s. 192.825 J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 426.

zasiêgn¹æ szczegó³owych informacji o stanie finansów wojewódzkich sejmik nakaza³ ze-braæ siê Komisji Skarbowej Poznañskiej, przypadaj¹cej z limity, wyj¹tkowo podczas ob-rad kolejnego zjazdu sejmikowego826. Mieli siê na niej zjawiæ, pozwani przez instygatorawszyscy zalegaj¹cy z jak¹kolwiek wyp³at¹ grosza publicznego, z dawnymi poborcamii komisarzami na czele. Przyby³ym na sejmik deputatom wojska koronnego, którzy li-czyli na wyp³atê obiecanych we wrzeœniu pieniêdzy za dwa kwarta³y ¿o³du, ko³o mog³ojedynie przyznaæ niewielki traktament, odk³adaj¹c sprawê do kolejnego zgromadzenia,które ponownie limitowano, tym razem do 16 listopada. Zastrze¿ono jednak tradycyjniemo¿liwoœæ szybszego zgromadzenia za uniwersa³em marsza³ka i po konsultacjach z se-natorami827.

3 listopada by³ niew¹tpliwie dniem prze³omowym po latach trwania konfliktu miê-dzy majestatem a wolnoœci¹. Tego dnia w Warszawie, po d³ugich i ¿mudnych negocja-cjach, pod naciskiem rosyjskim podpisany zosta³ traktat pokojowy, koñcz¹cy trwaj¹c¹od d³u¿szego czasu wojnê domow¹. Strony prowadz¹ce negocjacje, ju¿ bez udzia³u me-diatora rosyjskiego ks. Grzegorza Do³gorukiego828 mog³y wreszcie przyst¹piæ do ustala-nia kwestii szczegó³owych reform, jakie mia³y zostaæ wprowadzone na zakoñczenie kon-federacji. Znaczn¹ rolê przy negocjacjach odegrali tak¿e konsyliarze konfederaccywydelegowani z województw poznañskiego i kaliskiego, a w szczególnoœci dwaj z nich –Franciszek Poniñski starosta kopanicki i Franciszek Miel¿yñski kasztelanic œremski829.

Sejmik w Œrodzie z limity w dniu 16 listopada z radoœci¹ przywita³ wieœci o zawar-tym traktacie, a w celu przyspieszenia dalszych negocjacji zobowi¹za³ swoich komisarzydelegowanych do w³adz konfederackich oraz samego marsza³ka sejmiku do niezw³ocz-nego udania siê do Warszawy. Spisano dla nich specjaln¹ instrukcjê, a do tych, którzybyli ju¿ na miejscu wystosowano z ko³a za poœrednictwem marsza³ka Skórzewskiegolist830. Instrukcja, obejmuj¹ca piêæ punktów, zobowi¹zywa³a wielkopolskich przedsta-wicieli do zabezpieczenia dawnych praw i pokoju, do zwo³ania sejmu zwyczajnego dlauchwalenia pilnych konstytucji i zapewnienia sposobów jego dojœcia, do zadbania, abyprzysz³y komput wojska sk³ada³ siê w równej czêœci z polskiego i obcego autoramentu.Nakazywano poparcie artyku³ów opisuj¹cych w³adzê hetmañsk¹, a dodatkowo doma-gano siê wpisania w konstytucje obowi¹zku powstrzymywania w przysz³oœci obcychwojsk od wkraczania w granice pañstwa. W ostatnim, pi¹tym punkcie instrukcji wziêtow obronê interesy innowierców, domagaj¹c siê zabezpieczenia pokoju miêdzy wyzna-niami i wszystkich dawnych przywilejów831. Aby wyraziæ wdziêcznoœæ i zachêciæ do dal-

284

826 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 337.827 Laudum z 6 X 1716 (AS, s. 847-848).828 J.A. Gierowski, Wokó³ mediacji w Traktacie Warszawskim 1716 roku, Zeszyty Naukowe UJ, Prace

Historyczne, z. 26 (206), 1969, s. 66-67. Autor obali³ wówczas twierdzenie o przemo¿nym wp³ywie ro-syjskim na reformy Sejmu Niemego, g³oszone m.in. w artykule S. Grodziskiego, W rocznicê „SejmuNiemego” (1717-1967), SH, 10 (1967), z. 3/4, s. 18.

829 M. Zwierzykowski, Negocjacje pacyfikacyjne, s. 177.830 List sejmiku do konsyliarzy sejmikowych – Œroda, 16 XI 1716 (AS, s. 853-854).831 Instrukcja dana konsyliarzom delegowanym z sejmiku do w³adz konfederackich – Œroda, 16

XI 1716 (AS, s. 851-852).

szych wysi³ków komisarzom i marsza³kowi przyznano po 13 tys. z³otych. Mieli oni przyokazji wyraziæ królowi swoje niezadowolenie z powodu wkroczenia do województwwielkopolskich wojsk rosyjskich oraz dalszych nadu¿yæ, jakich doœwiadczano ze stronyoddzia³ów saskich. W nadziei na wykonanie zapisów traktatowych, w których nakazanowycofanie Sasów z Rzeczypospolitej, ko³o sejmikowe wybra³o specjalnych komisarzy dowszystkich 4 planowanych kolumn, w których przechodziæ mia³y przez Wielkopolskêregimenty królewskie. Aby zabezpieczyæ siê przed zagro¿eniem ze strony Rosjan, sej-mik wyznaczy³ dwóch komisarzy – Jana Mieliñskiego i Samuela Kierskiego kasztelani-ca rogoziñskiego, którzy mieli nawi¹zaæ kontakt z dowodz¹cym wojskami rosyjskimigen. por. Rodionem Baurem i prosiæ go o jak najszybsz¹ ewakuacjê, zgodnie z zapewnie-niami ksiêcia Do³gorukiego. Zwo³ana na termin sejmiku nadzwyczajna Komisja Skar-bowa zakoñczy³a siê fiaskiem z powodu absencji osób zobowi¹zanych do rozliczenia –w zwi¹zku z tym faktem nakazano ponowne stawiennictwo w Poznaniu, w dniu 4 grud-nia 1716 r. Po uchwaleniu kilku drobniejszych spraw i largicji zgromadzona w kole sej-mikowym szlachta limitowa³a obrady do 25 stycznia 1717 r.832

Jak siê mia³o wkrótce okazaæ, w zwi¹zku ze zwo³aniem na koniec stycznia sejmu,w Wielkopolsce zaniechano podjêcia styczniowej limity. Listopadowe laudum okaza³osiê byæ zatem ostatnim podczas trwania konfederacji i jednoczeœnie ostatnim w dobie-gaj¹cym koñca okresie „rz¹dów sejmikowych”. Uchwalone po d³ugich i burzliwych ne-gocjacjach postanowienia, które 1 lutego 1717 r. ostatecznie przeku³ w konstytucje SejmNiemy, poœród wielu wa¿nych kwestii obejmowa³y powa¿ne zmiany w funkcjonowaniusejmików. Konstytucja „Regulamen punktualnej p³acy wojsku”, w punkcie 2 odebra³asejmikom wiêkszoœæ kompetencji w zakresie skarbowo-wojskowym, wybieranie sta³ychpodatków oddaj¹c w rêce wojska – zlikwidowano i zakazano dzia³alnoœci sejmikowychpoborców i s¹dów skarbowych, obarczaj¹c je win¹ za niedomaganie systemu skarbowe-go pañstwa w przesz³oœci833. W konstytucji „Sejmiki relacyjne” wyraŸnie zakazano„wszelkich prywatnych sejmikowañ bez uniwersa³ów naszych [królewskich – M.Z.],tudzie¿ limitationes tych¿e sejmików, continuationes dyrekcyi marsza³kowskich”834.Na nic zda³y siê twarda walka i wysuwanie innych projektów przez konfederatów,a w szczególnoœci przez konsyliarzy wielkopolskich. Zdecydowany i bezpardowany opórg³ównego negocjatora ze strony królewskiej, biskupa kujawskiego Felicjana Konstante-go Szaniawskiego doprowadzi³ do realizacji jego propozycji, zgodnych z wol¹ Augu-sta II835. S³ab¹ rekompensat¹ za utracon¹ pozycjê otrzyma³ samorz¹d sejmikowy w po-staci dwóch zapisów w konstytucji „Trybuna³ Skarbowy” – pierwszy wprowadza³ na sta³enowy, coroczny termin zgromadzenia sejmikowego, nazajutrz po deputackim, podnazw¹ „gospodarskie”, drugi pozostawia³ dochody z podatków czopowego i szelê¿negow gestii sejmików836. Reformy w tym zakresie, choæ pozornie niezbyt rozleg³e, przynieœæ


285

832 Laudum z 16 XI 1716 (AS, s. 849-851).833 Vol. leg., t. VI, s. 138.834 Vol. leg., t. VI, s. 148-149.835 Szerzej o kulisach walki o zakres reform sejmików podczas negocjacji poprzedzaj¹cych Sejm

Niemy zob.: M. Zwierzykowski, Negocjacje pacyfikacyjne, s. 175 i nn.836 Vol. leg., t. VI, s. 141-142.

mia³y w najbli¿szych latach wielkie zmiany w dzia³alnoœci sejmików, wyznaczaj¹ te¿z ca³¹ pewnoœci¹ kolejny etap w dziejach sejmiku województw poznañskiego i kalis-kiego.

8. Pokojowa stabilizacja (1717-1727)

Zmiany wprowadzone w funkcjonowaniu sejmiku województw poznañskiego i kaliskie-go na mocy konstytucji Sejmu Niemego spowodowa³y znacz¹ce zmniejszenie czêstotli-woœci zgromadzeñ. Od tej pory jedynie król mia³ prawo zwo³aæ sejmiki przedsejmowe,relacyjne lub w nag³ych potrzebach nadzwyczajne. W zwi¹zku z przyjêciem przez sejmsta³ego terminu rozpoczynania obrad co dwa lata, w pierwszy poniedzia³ek po œwiêcieMicha³a Archanio³a (29 wrzeœnia), sejmiki przedsejmowe mia³y zbieraæ siê zawszew sierpniu (wyj¹wszy jedynie sejmy nadzwyczajne, które nadal mo¿na by³o zwo³aæ w do-wolnym terminie)837. Co roku powinny odbywaæ siê w Œrodzie w pierwszy poniedzia³eki wtorek po œwiêcie Narodzenia Najœwiêtszej Maryi Panny, to jest zawsze oko³o po³owywrzeœnia zgromadzenia deputackie i gospodarskie. Zakaz limity, poza jednym przypad-kiem (o nim ni¿ej), przestrzegany skrupulatnie, uniemo¿liwi³ szlachcie swobodne re-agowanie na wydarzenia polityczne poprzez uchwa³y swojego samorz¹du. Jedynie wy-jednanie nadzwyczajnego uniwersa³u królewskiego mog³o daæ asumpt do zgromadzeniasiê sejmiku w innym terminie.

Sejmik relacyjny po Sejmie Niemym, zgodnie z dawnym zwyczajem zwo³any zosta³moc¹ konstytucji sejmowej na jednakowy termin w ca³ej Koronie – na dzieñ 15 marca838.Na sejmiki rozes³ali swoje listy August II oraz prymas Stanis³aw Szembek. W obu prze-czytaæ mo¿emy o ogromnej radoœci z okazji zakoñczonej wieloletniej wojny, autorzy obulistów wzywali do wykonania wszystkich decyzji sejmowych. Król podkreœla³ swojezas³ugi i skrupulatne wykonanie zobowi¹zañ, dotycz¹cych przede wszystkim wycofaniawojsk saskich, pisa³ równie¿ o swoich zabiegach o wycofanie wci¹¿ przebywaj¹cychw kraju wojsk rosyjskich839. Prymas nie powstrzyma³ siê od doniesienia szlachcie ogrom-nego ¿alu z powodu poni¿enia, jakiego dozna³, kiedy podczas sejmu odmówiono mu pra-wa do zabrania g³osu, przypomina³ donios³oœæ i znaczenie powagi prymasowskiej840.

15 marca do Œrody zjecha³a siê licznie szlachta z obu województw – jak okreœlono tow lakonicznej informacji o obradach, sejmik „zacz¹³ siê die 15, który per triduum, innumerosa szlachty frequentia trwa³”. Trzydniowe obrady, zakoñczone 18 marca, uznanoza krótkie i pospieszne, czego powodem by³o niespodziewane wtargniêcie do Wielko-

286

837 Konstytucja Regulamen punktualnej p³acy wojsku, punkt 1 (Vol. leg., t. VI, s. 138).838 Konstytucja Sejmiki relacyjne (Vol. leg., t. VI, s. 148).839 List Augusta II na sejmiki relacyjne – b.d. i m. 1717 r. (AS, s. 854-855).840 List prymasa S. Szembeka na sejmiki relacyjne – Warszawa, 3 III 1717 (AS, s. 855-857).

polski kolejnych regimentów rosyjskich, pod dowództwem feldmarsza³ka Borysa Sze-remietiewa841 – uczestnicy sejmiku obawiali siê zapewnie o bezpieczeñstwo swoichwyczerpanych wojn¹ maj¹tków. Marsza³kiem sejmiku wybrano Samuela Kierskiegokasztelanica rogoziñskiego.

Podczas obrad sporo czasu poœwiêcono na odczytanie treœci konstytucji sejmowych.Wiele punktów spotka³o siê z krytyk¹, któr¹ wysuwano przede wszystkim wobec konsy-liarzy delegowanych przez sejmik do negocjacji. Nie brano pod uwagê ogromnego zaan-ga¿owania, z jakim usi³owali broniæ interesów samorz¹du i prowincji842. Pierwsz¹ z pod-jêtych i zapisanych w laudum spraw by³a uchwa³a o podziêkowaniach dla Augusta IIi wys³aniu doñ poselstwa, do którego wyznaczono zas³u¿onych funkcjonariuszy sejmi-kowych, Ludwika Szo³drskiego chor¹¿ego poznañskiego i Wojciecha Malczewskiego.W instrukcji, jak¹ otrzymali, obok podziêkowañ sejmik postulowa³ jak najszybsze wy-cofanie wojsk carskich, ewakuacjê garnizonu poznañskiego, wystawienie uniwersa³u nasejmik nadzwyczajny (dla umo¿liwienia zapoznania siê z odpowiedzi¹ króla na posel-stwo). Sejmik poleca³ ³asce monarszej wiele zas³u¿onych osób, z by³ym marsza³kiemAndrzejem Skórzewskim na czele, uprasza³ tak¿e o wydanie listu ¿elaznego dla zwol-nionego z d³ugoletniego wiêzienia W³adys³awa Czarnkowskiego, dawnego stronnikaLeszczyñskiego, o wynagrodzenie szkód i cierpieñ dla wielu wspó³braci843. Poselstwo,w osobach Miko³aja Korybuta Woronieckiego miecznika wo³yñskiego i Andrzeja £u-biñskiego podwojewodziego kaliskiego, wys³ano tak¿e do prymasa, któremu dziêkuj¹cza list i dzia³ania na rzecz zaprowadzenia pokoju, przed³o¿ono listê zas³u¿onych du-chownych z Wielkopolski, z proœb¹ o udzielenie ³ask i awanse844.

Ko³o postanowi³o przyj¹æ konstytucje sejmowe, z decyzjami w kwestiach skarbo-wych na czele, zastrzegaj¹c jednak wszystkie salwy, jakie poczynili jego przedstawicielepodpisuj¹c tekst konstytucji w Warszawie. Franciszek Poniñski starosta kopanicki za-strzeg³ „salva summae stipendiariae remanentis applicatione, primo loco defectibustariffae, secundo loco bonis conflagratis, tum exclusa convulsione decreti Tribunalitii incausa criminali lati”. Franciszek Miel¿yñski kasztelanic œremski – „na relaksacyj¹jm. pana Rosnowskiego, salva combinatione partis”845. Drugie z zastrze¿eñ dotyczy³osprawy w zasadzie prywatnej, ale uwagi Poniñskiego dotyka³y ju¿ wielu bol¹cych pro-blemów w zwi¹zku z przyjêciem starych taryf dla wybierania podatków. Sejmik przyj¹³podatki na czas do kolejnego sejmu, którego spodziewano siê w 1718 r., prosi³ jednakpodskarbiego o przys³anie do województw odpowiednich taryf pog³ównego z lat 1674i 1676, z powodu ich braku w archiwach lokalnych, domaga³ siê tak¿e, aby wojsko przyj-mowa³o pieni¹dze wed³ug ustalonego kursu. Dla zabezpieczenia województw przednajazdami b³¹kaj¹cych siê band ¿o³nierzy z wielu zlikwidowanych jednostek, sejmikprosi³ starostê generalnego, aby w porozumieniu z regimentarzem partii wielkopolskiej


287

841 Informacja o sejmiku w wiadomoœciach z Poznania – 19 III 1717 (AS, s. 866).842 Tam¿e.843 Instrukcja dana pos³om do Augusta II z sejmiku 15 III 1717 (AS, s. 863-865).844 Instrukcji dla tego poselstwa nie uda³o siê odnaleŸæ, mowa jednak o nim w treœci laudum (AS,

s. 862).845 Vol. leg., t. VI, s. 150.

znosi³ wszelkich gwa³cicieli porz¹dku publicznego. W doœæ obszernym laudum zapisa-no jeszcze wiele uchwa³ o charakterze samorz¹dowym i lokalnym, miêdzy innymi pod-jêto wa¿n¹ decyzjê, ignoruj¹c¹ brzmienie konstytucji sejmowej, o reasumpcji dzia³aniaKomisji Skarbowej Poznañskiej, do której wybrano komisarzy. Wa¿n¹ kwesti¹ poru-szon¹ podczas obrad by³o równie¿ rozliczenie siê z wszystkich zaleg³oœci i pretensjiwobec wojska koronnego za minione lata, którego miano dokonaæ na Trybunale Skar-bowym. Dla tego celu sejmik przypomnia³ wiele wczeœniejszych swoich uchwa³, wzy-waj¹cych wszystkich poszkodowanych do sk³adania juramentów w grodach, które wy-korzystaæ mieli w Trybunale wybrani przez sejmik komisarze – Franciszek Radzewskistarosta wschowski i Adam Poniñski starosta babimojski. Fakt, i¿ wybrano do tej misjiniew¹tpliwie najwybitniejszych dzia³aczy samorz¹dowych, œwiadczy o wadze, jak¹ przy-k³adano do rozliczenia wszystkich pretensji z przesz³oœci846. Po trzydniowych obradach,sejmik nie zdecydowa³ siê na z³amanie zakazu, a szlachta rozjecha³a siê do domów bezlimitowania. By³a to ogromna zmiana w dotychczasowych zwyczajach847.

Sejmikowa proœba o zgodê króla na wydanie uniwersa³u na sejmik nadzwyczajny niespotka³a siê z przychylnoœci¹. OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo wielkopolskie,wys³uchane w DreŸnie 26 maja 1717 r.848 poczekaæ musia³a wiêc a¿ do najbli¿szego sej-miku deputackiego, we wrzeœniu 1717 r. Proœbê o uniwersa³ król zby³ informacj¹,¿e decyzjê uzale¿nia od przebiegu Trybuna³u Skarbowego Radomskiego. W kwestiiewakuacji wojsk rosyjskich August poinformowa³ o podejmowanych krokach, przedewszystkim o wys³aniu poselstwa do cara w osobie Wielkopolanina Franciszka Poniñ-skiego starosty kopanickiego849. O ewakuacji Poznania król obiecywa³ pomyœleæ w do-godniejszych i bezpieczniejszych czasach. Pozytywnie zakoñczy³y siê jedynie sejmiko-we instancje w sprawach prywatnych850. Niestety nie wiemy jakie by³y dok³adnie losyobu wrzeœniowych sejmików – deputackiego i gospodarskiego w 1717 r. Zosta³y zapewnezerwane, ale nie uda³o siê odnaleŸæ na ich temat ¿adnych informacji. Taki los spotka³ napewno wszystkie (poza jednym) zgromadzenia gospodarskie do koñca panowania Augu-sta II, o czym wiemy z poœrednich relacji.

288

846 Marsza³ek sejmiku rozes³a³ nawet specjalne uniwersa³y po powiatach, w których wzywa³ dosk³adania juramentów – Œroda, 15 III 1717 (AS, s. 865-866). Juramenty zwoziæ miano na KomisjêSkarbow¹ Poznañsk¹, sk¹d trafiæ powinny do Trybuna³u.

847 Laudum z 15 III 1717 (AS, s. 857-863).848 O przybyciu pos³ów do Drezna donosi³ ju¿ 21 V 1717 w liœcie do biskupa che³mskiego kanclerz

w. kor. J. Szembek (Bibl. Czart., rkp. 549 IV, s. 118): „Interim stanêli tu ichm. panowie pos³owie z sej-miku œrzedzkiego, którym audiencyja wprêdce deklarowana, najbardziej conqueruntur na Moskwêu siebie goszcz¹c¹”.

849 Szczegó³owo losy dwukrotnego pos³owania starosty do cara Piotra I omówi³ K. Jarochowski,Dwie misje Franciszka Poniñskiego starosty kopanickiego do cara Piotra w latach 1717-1718, [w:] Tego¿,Z czasów saskich spraw wewnêtrznych polityki i wojny, Poznañ 1886, s. 81-186.

850 OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo sejmiku – [Drezno], 26 V 1717 (AS, s. 866-868). O miejscuodbycia poselstwa i wystawienia odpowiedzi królewskiej dowiadujemy siê z wczeœniejszych listówkanclerza w. kor. J. Szembeka (Bibl. Czart., rkp. 549 IV, s. 117-118). Tego samego dnia wystawionow kancelarii list protekcyjny dla W³adys³awa Czarnkowskiego, o który wnioskowa³ sejmik (Bibl.Czart., rkp. 549 IV, s. 142-143).

Na kolejn¹ okazjê do zgromadzenia sejmik czekaæ musia³ bez ma³a rok. 2 czerwca1718 r. król, zgodnie z oczekiwaniami zwo³a³ sejm zwyczajny do Grodna na dzieñ 3 paŸ-dziernika, a poprzedzaj¹ce go sejmiki na 22 sierpnia851. W uniwersale wspomnia³ jedy-nie o koniecznoœci wyp³acenia uchwalonych przez sejm, zleconych do realizacji sejmi-kom tzw. æwierci krasnostawskich dla wojska852. Pozosta³e postulaty przedsejmowezawarte zosta³y w obszernej instrukcji853. Atmosfera polityczna przed sejmem 1718 r.by³a mocno napiêta, przede wszystkim z powodu znienawidzonej ju¿ przez szlachtêobecnoœci w Rzeczypospolitej wojsk Piotra I, które nie wycofa³y siê, pomimo zobo-wi¹zañ traktatowych. Niechêæ wobec Rosji usi³owa³ wykorzystaæ August II, który roz-pocz¹³ negocjacje miêdzynarodowe w celu zakoñczenia wojny ze Szwecj¹ oraz zawi¹za-nia sojuszu z cesarzem i Angli¹854. Rosja z kolei rozpoczê³a intensywne dzia³ania w celuzbudowania w oparciu o hetmanów silnego stronnictwa, zdolnego do zawi¹zania anty-augustowej konfederacji855. Planowany sejm mia³ przygotowaæ grunt pod przysz³¹ ra-tyfikacjê ewentualnego traktatu. Spoœród wa¿niejszych spraw politycznych król przed-k³ada³ sejmikom w³aœnie kwestiê traktatu pokojowego ze Szwecj¹, uspokojenie sporuz dworem berliñskim w sprawie koronacji, homagium ewentualnego oraz uwolnieniaterytorium elbl¹skiego, kwestiê uporz¹dkowania spraw kurlandzkich (w które corazpewniej ingerowa³a Rosja). Sejmikom przed³o¿ono równie¿ sprawê próœb papieskicho wsparcie nowej ligi œwiêtej przeciw Turcji. Król zapewniaj¹c o chêci podtrzymania tra-ktatów z carem, domaga³ siê jednoczeœnie wype³nienia wszelkich zobowi¹zañ, równie¿tych dotycz¹cych ewentualnego pokoju ze Szwecj¹. W celu wzmocnienia pañstwa, Au-gust proponowa³ w instrukcji szereg reform ekonomicznych oraz sumienn¹ realizacjêuchwa³ Sejmu Niemego. Na sejmiki przedsejmowe nades³ali listy równie¿ prymas Sta-nis³aw Szembek856 oraz hetman wielki koronny Adam Miko³aj Sieniawski. Ten ostatni,obok szeregu spraw wojskowych zg³aszanych pod obrady, nawi¹za³ równie¿ wyraŸniedo swoich obiekcji wzglêdem ograniczenia w³adzy hetmañskiej przez uchwa³y SejmuNiemego857.

Niestety, pos³owie województw poznañskiego i kaliskiego nie wziêli udzia³u w obra-dach sejmowych. Sejmik, choæ trwa³ a¿ dwa tygodnie, zosta³ zerwany. Jego marsza³kiemwybrany zosta³ Piotr Sokolnicki kasztelanic miêdzyrzecki, a tematem przewodnim,wbrew intencjom królewskim sta³y siê spory miêdzy katolikami a dysydentami o udzia³


289

851 W wiadomoœciach z Poznania z 25 VI 1718 donoszono, ¿e ekspedycja przedsejmowa zosta³a ju¿rozes³ana po grodach województw poznañskiego i kaliskiego (Bibl. Czart., rkp. 205 IV, s. 317).

852 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki – Rydzyna, 2 VI 1718 (AS, s. 869-870).853 Instrukcja Augusta II na sejmiki przedsejmowe – Rydzyna, 2 VI 1718 (AS, s. 870-874).854 U. Kosiñska, Sejm 1719-1720 a sprawa ratyfikacji traktatu wiedeñskiego, Warszawa 2003, s. 33.855 U. Kosiñska, Rosyjskie plany wywo³ania antykrólewskiej konfederacji i detronizacji Augusta II

w 1719 r., KH, 106 (1999), nr 3, s. 53-75.856 List prymasa S. Szembeka na sejmiki przedsejmowe – 29 VII 1718 (AS, s. 874-877). Prymas

zdecydowanie popieraj¹c propozycje królewskie, nie omieszka³ ponownie przypomnieæ o uczynionejsobie zniewadze podczas Sejmu Niemego. Postulowa³ równie¿ w kwestiach dotycz¹cych innowier-ców, w szczególnoœci domaga³ siê ograniczenia osadzania maj¹tków innowiercami.

857 List A.M. Sieniawskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. na sejmiki przedsejmowe– 1718 r. (AS, s. 877-878).

w poselstwie sejmowym. Donoszono o nich ju¿ 26 sierpnia w wiadomoœciach z Pozna-nia, zg³aszaj¹c z niepokojem, „aby siê na tej konkurencyi do poselstwa dysydentów nierozerwa³ siê”858. 2 wrzeœnia korespondent donosi³, ¿e wybory wci¹¿ trwa³y, a uda³o siêuzgodniæ zaledwie 4 kandydatury – dwóch katolików, marsza³ka Piotra Sokolnickiegoi drugiego nieznanego z nazwiska, oraz dwóch dysydentów, Z³otnickiego i Goltza. Osta-tecznie, po dwóch tygodniach ja³owych sporów obrady zerwano, nie uzgodniwszy listypos³ów. Samego aktu zerwania mieli dopuœciæ siê Potoccy, blokuj¹c kandydaturê po-selsk¹ Miko³aja Swinarskiego859. Tak ostry wybuch sporów religijnych by³ tym dziwniej-szy, ¿e dotychczas nie stanowi³y one wiêkszego problemu w dzia³alnoœci samorz¹dusejmikowego województw poznañskiego i kaliskiego860. Krótko po zerwaniu sejmikuprzedsejmowego pomyœlnie, wyborem 4 deputatów na Trybuna³ Koronny zakoñczy³ siêsejmik deputacki w Œrodzie w dniu 12 wrzeœnia, jednak przypadaj¹ce z mocy prawazgromadzenie gospodarskie, ponownie zosta³o zerwane861.

Zwolennikom dworu musia³o bardzo zale¿eæ na udziale pos³ów z wa¿nego politycz-nie sejmiku œredzkiego, poniewa¿ ju¿ podczas trwania obrad sejmowych podjêto próbêzorganizowania powtórnego sejmiku przedsejmowego w dniu 10 paŸdziernika – dono-szono o tym w wiadomoœciach z Poznania 7 paŸdziernika 1718 r.: „Sejmik powtórny an-tekomicyjalny, za powtórnymi uniwersa³ami J.K.M. po zerwaniu pierwszego, w przysz³yponiedzia³ek odprawowaæ siê bêdzie, któremu ju¿ przed czasem requiem œpiewaj¹”862.Zgromadzenie zebrane w Œrodzie, o którym nie wiemy prawie nic, zosta³o równie¿ ze-rwane z tego samego powodu co pierwsze. Jak donosi³ w liœcie do kanclerza Jana Szem-beka podskarbi wielki koronny Jan Jerzy Przebendowski: „Sejmik œrzedzki powtórnyznowu siê spada³ na kontrowersyi jm. pana [Miko³aja] Swinarskiego z jm. panami Ko-szuckiemi, który poselstwa ambiebat, a strona nie chcia³a permittere, maj¹c ansam doniego z okazyi sprawy unrugowskiej”863. O sejmiku tym, jako zerwanym, wspomnianotak¿e w uniwersale na trzeci termin sejmiku, tym razem ju¿ w zwi¹zku z planowan¹ re-asumpcj¹ limitowanego sejmu na prze³omie 1719/1720 r.864

290

858 Informacja o sejmiku w wiadomoœciach z Poznania, 26 VIII 1718 (AS, s. 878).859 Informacja o zerwaniu sejmiku w wiadomoœciach z Poznania, 9 IX 1718 (AS, s. 879). Wiado-

moœæ tê potwierdzi³ kilka dni póŸniej w swoim liœcie do hetmana w. kor. A.M. Sieniawskiego prymasS. Szembek – Skierniewice, 13 IX 1718 (AS, s. 879).

860 M. Zwierzykowski, Kwestie religijne w polityce, s. 403 i nn.861 Laudum sejmiku deputackiego nie uda³o siê odnaleŸæ, o wyborze deputatów donosi jednak in-

formacja gazetowa z Poznania, z 16 IX 1718 (AS, s. 880). Deputatami zostali wówczas: KoŸmiñski, JanKurnatowski skarbnik wschowski, Ludwik Ch³apowski oraz Aleksander Napruszewski.

862 AS, s. 879. W. Dworzaczek przypuszcza³ za K. Jarochowskim, ¿e w zrywaniu obrad udzia³ mie-li pruski dyplomata Fryderyk Wilhelm von Posadowski oraz pose³ rosyjski ks. Grzegorz Do³goruki(Dzieje Wielkopolski, t. 1, s. 704).

863 List J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. do J. Szembeka kanclerza w. kor. – Toruñ,15 X 1718 (Listy J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. koronnego do J. Szembeka, s. 157). Chodzi³o za-pewne o Miko³aja Koszutskiego oraz Stefana i Macieja Koszutskich.

864 Uniwersa³ Augusta II na trzeci termin sejmiku przedsejmowego w Œrodzie – Wschowa, 4 XI1719 (AS, s. 881): „sejmik przedsejmowy [...] 22 augusti w roku przesz³ym 1718 przypadaj¹cy, zerewa-ny jest, i powtórny simili casu nie doszed³”.

Wczeœniej jednak, 19 stycznia 1719 r., na proœby senatorów wielkopolskich królzgodzi³ siê zwo³aæ na dzieñ 25 kwietnia sejmik nadzwyczajny w Œrodzie, wyznacza-j¹c mu w uniwersale precyzyjny zakres zadañ – wybór nowych lub potwierdzeniedawnych komisarzy na Trybuna³ Skarbowy Radomski oraz zadoœæuczynienie zobo-wi¹zaniu do wyp³acenia przez województwa zaleg³ych æwierci krasnostawskich865.Koniecznoœæ zebrania siê sejmiku podyktowana by³a zapewne faktem, ¿e we wrzeœ-niu poprzedniego roku rozszed³ siê bezowocnie sejmik gospodarski. Zgromadzeniesejmiku, co wiemy z dwóch zachowanych, krótkich informacji, zakoñczy³o siê fiaskiemju¿ podczas czynnoœci wstêpnych. Unicestwienia obrad dokona³ niejaki Dêmbiñski,pod pretekstem skandalicznego, jego zdaniem ograniczenia jakie narzuci³ król sej-mikowi w swoim uniwersale, podczas gdy szlachta mia³a potrzebê za³atwienia znacz-nie wiêkszej liczby spraw. Pomimo formalnego zerwania ko³o sejmikowe naradza³osiê jeszcze in passivitate a¿ do 27 kwietnia. Co godne odnotowania, obecny wœródprzyby³ych na sejmik by³ po raz pierwszy biskup poznañski Krzysztof Antoni Szem-bek, który nie potrafi³ ukryæ zawodu z niepowodzenia swojej misji. Pomimo tego, doœæhucznie podejmowa³ co znamienitszych przedstawicieli szlachty, czego nie omiesz-kali odnotowaæ nawet innowiercy (nota bene równie¿ zapraszani na uczty)866. Pod-czas narad poruszono miêdzy innymi kwestiê szkód poczynionych w województwachprzez oddzia³y gen. Mehlena oraz sprawê formaln¹ – wa¿noœci mandatu dawnychkomisarzy radomskich. W zwi¹zku z zerwaniem sejmiku uznano jednak, ¿e nie mo-g¹ oni kontynuowaæ swojej misji z braku ponownej elekcji lub potwierdzenia przezsejmik. Senatorów wielkopolskich proszono zatem, aby zwrócili siê do wojewodykaliskiego Stefana Leszczyñskiego i kasztelana poznañskiego W³adys³awa Radomic-kiego, by jako komisarze wyznaczeni przez sejm 1717 r.867 udali siê koniecznie na Try-buna³868.

Podobnie smutny los czeka³ równie¿ dwa kolejne zgromadzenia sejmiku wojew-ództw poznañskiego i kaliskiego. Ju¿ w sierpniu 1719 r. atmosfera w Wielkopolsce by³aniespokojna w zwi¹zku z oburzeniem, jakie wywo³a³a napaœæ 700 ¿o³nierzy cesarskichna Rawicz, miasteczko nale¿¹ce do starosty bobrujskiego Jana Kazimierza Sapiehy –mia³ to byæ odwet za najazdy starosty na tereny cesarskie na Œl¹sku podczas wojny do-mowej przed kilku laty869. W dniach 11 i 12 wrzeœnia oba zgromadzenia w Œrodzie ze-rwane zosta³y przez niejakiego Paczynê przy wyborze marsza³ka. By³ to ju¿ 6 i 7 terminsejmiku zakoñczony fiaskiem i brakiem jakichkolwiek uchwa³. Od marca 1717 r.Wielkopolska pozostawa³a bez decyzji naczelnego organu swego samorz¹du. Sytuacjê


291

865 Uniwersa³ Augusta II na sejmik nadzwyczajny – Warszawa, 19 I 1719 (AS, s. 882-883).866 Informacja o sejmiku w liœcie Andrzeja ¯ychliñskiego do seniora leszczyñskiego D. Cassiusa –

27 IV 1719 (AS, s. 883).867 Konstytucja Trybuna³ skarbowy z 1717 (Vol. leg., t. VI, s. 141).868 Informacja o sejmiku w wiadomoœciach z Poznania – 13 V 1719 (AS, s. 883-887).869 Informacja o sytuacji przed sejmikiem w wiadomoœciach z Poznania – 18 VIII 1719 (AS,

s. 884). Zapisano tam: „a zatym i sejmik deputacki ju¿ cale zdesperowany”. Chodzi³o o czyny dokona-ne podczas przymusowego schronienia siê na Œl¹sku podczas rajdu w 1712 r. (A. Rachuba, SapiehaJan Kazimierz, s. 9).

ratowa³y jedynie regularnie odbywane sesje Komisji Skarbowej Poznañskiej, do którejkomisarzy wybrano jeszcze w 1717 r.870

Zgodnie z decyzj¹ sejmu grodzieñskiego, który po uchwaleniu zaledwie kilku kon-stytucji limitowa³ siê, do wznowienia obrad mia³o dojœæ na jesieni 1719 r., przy obec-noœci wybranych wczeœniej pos³ów, pod przewodnictwem dawnego marsza³ka871. W li-stopadzie, podczas rady senatu we Wschowie August II zadecydowa³ o rozes³aniuuniwersa³ów wyznaczaj¹cych termin reasumpcji sejmu w Warszawie na dzieñ 30 grud-nia, jednoczeœnie nadaj¹c im moc pierwszych wici. Mia³o to podkreœliæ atmosferê napiê-cia wewnêtrznego i u³atwiæ przeprowadzenie planów królewskich wzglêdem podpisane-go ju¿ w styczniu traktatu wiedeñskiego872. Osobne uniwersa³y na dodatkowe sejmikiprzedsejmowe wys³ano jedynie do tych województw, gdzie wczeœniej je zerwano, wzy-waj¹c do wyboru pos³ów na kadencjê sejmow¹ z limity. Sejmik przedsejmowy w Œrodziewyznaczony zosta³ na dzieñ 4 grudnia 1719 r.873

Nastroje przed sejmikiem nie by³y dobre – ponownie z powodu napiêæ miêdzy kato-likami a innowiercami. Jak pisa³ Zygmunt Unrug staroœcic wa³ecki do seniora leszczyñ-skiego Dawida Cassiusa w liœcie z 20 listopada 1719 r.: „Wzglêdem przysz³ego sejmikuten jest mój krótki (a wiem, ¿e z w.m.m. panem siê zgadzaj¹cy) sentyment – niech siê stosejmików pêka, a my dobrowolnie nie podawajmy karków pod jarzmo, a zatym koniecz-nie siê naszym trzeba pi¹æ na poselstwo, satius, ¿e ich tam wyrzucaj¹, bo ca³y œwiat eoevidentius bêdzie widzia³ enormes oppressiones”874. S³owa staroœcica okazaæ siê mia³yprorocze. W dniu rozpoczêcia obrad, 4 grudnia w œredzkiej kolegiacie, ju¿ podczas zaga-jania dalsze obrady zatamowa³ niejaki Lewandowski. Kiedy próbowano zignorowaæ g³osnieznacznego szlachcica i kontynuowaæ procedurê inauguracji sejmiku, Lewandowskipowróci³ z drugim szlachcicem Zdanowskim, tym razem nie pozwalaj¹c na czytanieuniwersa³u. Tak zdecydowan¹ postawê oponentów poparli innowiercy, co doprowadzi³odo zerwania sejmiku. Szlachta protestancka obawia³a siê projektów, jakie mieli rzeko-mo zg³osiæ katolicy – dotyczy³y zakazu nabywania przez nich dóbr, w których znaj-dowa³y siê koœcio³y katolickie875. Rzeczywistym powodem by³ zapewne i tym razemspór o poselstwo, podsycany przez biskupa poznañskiego Krzysztofa Antoniego Szem-

292

870 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 337. Od marca 1717 r. do koñca 1719 r.odby³o siê w sumie 8 sesji (jedn¹ z nich, 9 I 1719 , trzeba by³o jednak limitowaæ z uwagi na ma³¹ fre-kwencjê komisarzy).

871 Konstytucja Od³o¿enie sejmu (Vol. leg., t. VI, s. 205).872 Uniwersa³ Augusta II informuj¹cy o terminie limity sejmowej – Wschowa, 4 XI 1719 (AS,

s. 886-887).873 Uniwersa³ Augusta II na dodatkowy termin sejmiku przedsejmowego w Œrodzie – Wschowa,

4 XI 1719 (AS, s. 885-886). Jak donosi³y gazety z Poznania, 10 XI 1719, uniwersa³y opublikowanow Poznaniu 9 XI; tego samego dnia o 8.00 rano król wyjecha³ ze Wschowy do Saksonii (AS, s. 887).

874 AS, s. 888.875 Informacje o sejmiku w wiadomoœciach z Poznania, 20 XI 1719 (AS, s. 888). Po zerwanym sej-

miku wielu szlachty uda³o siê do Poznania na pierwsz¹ od wielu lat elekcjê na urz¹d podkomorzegopoznañskiego. U. Kosiñska, Sejm 1719-1720, s. 182-183 – autorka wspomnia³a o s³abym zaintereso-waniu dworu w pozytywnym zakoñczeniu nielicznych dodatkowych sejmików przedsejmowych,w zwi¹zku z czym prawie wszystkie zerwano.

beka876 – innowierców w ca³ej Rzeczypospolitej skutecznie odsuwano od piastowaniafunkcji poselskich. Dzia³o siê tak i w Wielkopolsce877. Na skutek zerwania trzeciej ju¿próby wyboru pos³ów, województwa poznañskie i kaliskie by³y reprezentowane na sej-mie jedynie przez senatorów. Zreszt¹ sejm z limity zosta³ równie¿ unicestwiony przezj¹trz¹cy siê od lat spór miêdzy hetmanami a królem o pe³niê w³adzy nad wojskiem878

oraz opozycjê przeciw traktatowi wiedeñskiemu, skierowanemu przeciw Rosji. 23 lute-go marsza³ek Krzysztof Stanis³aw Zawisza uzna³ obrady za zakoñczone879. Jedynym po-zytywnym skutkiem kampanii sejmowej i determinacji szlachty wzglêdem wyprowa-dzenia oddzia³ów rosyjskich by³a ich ostateczna ewakuacja w koñcu 1719 r.880

Klêsk¹ zakoñczy³y siê plany dworu, w zwi¹zku z tym król postanowi³ opóŸniæ swójwyjazd od Saksonii. W dniach 1-6 marca na Zamku Królewskim odby³a siê posejmowarada senatu, podczas której m.in. wyznaczono datê odbycia sejmików relacyjnych. DlaKorony by³ to dzieñ 29 kwietnia 1720 r. Uniwersa³y zwo³uj¹ce sejmiki by³y nadzwyczaj-nie obszerne – szeroko objaœnia³y okolicznoœci zwo³ania i limitowania sejmu, przyczynyzamieszania i ostatecznie zerwania obrad. Król wzywa³ do odbycia sejmików relacyj-nych w celu zapoznania siê z relacjami pos³ów, wybrania (tam gdzie by³a taka potrzeba)komisarzy do Radomia i wreszcie wyp³acenia wci¹¿ zaleg³ych pieniêdzy wojsku sprzed1717 r. August II w uniwersale tym zapowiada³ od razu przygotowywanie ekspedycji nakolejny sejm zwyczajny, którego kadencja przypada³a na jesieñ 1720 r.881

Na sejmiki relacyjne rozes³a³ listy Adam Miko³aj Sieniawski hetman wielki koron-ny, przez dwór og³aszany za wspó³winnego zerwania obrad. W krótkich s³owach skupi³siê prawie wy³¹cznie na przypomnieniu o koniecznoœci skrupulatnego wykonywaniakonstytucji sejmu 1717 r. w kwestii wyp³acaniu ¿o³du ze sta³ych podatków, wytykaj¹cnieprawid³owoœci w tym zakresie. Zaledwie w jednym akapicie hetman lakoniczniewspomnia³ o zerwaniu sejmu, nie chc¹c byæ „delatorem”, nie wskaza³ winnych jego za-przepaszczenia. Nie podj¹³ próby odpowiedzi na zarzuty882.

Dzieñ 29 kwietnia 1720 r. mia³ okazaæ siê szczêœliwym dla Wielkopolski. Rozpocz¹³siê wówczas w Œrodzie sejmik relacyjny, który po dwudniowych obradach zakoñczy³ siêsukcesem. Zagai³ go wojewoda poznañski Aleksander Andrzej Radomicki, który wy-sun¹³ kandydaturê Aleksandra Gorzeñskiego na marsza³ka sejmiku. Po zgodnym wybo-rze przewodnicz¹cego obrad rozpoczêto od zgrzytu. Grupa szlachty domaga³a siê pil-nego wyjaœnienia, dlaczego uniwersa³ na sejmik by³ drukowany, a nie jak dawniej


293

876 U. Kosiñska, Sejm 1719-1720, s. 183, przyp. 7.877 M. Zwierzykowski, Kwestie religijne, s. 407 i nn.878 T. Ciesielski, Zabiegi hetmanów o rewizjê uchwa³ sejmu niemego i odzyskanie komendy nad autora-

mentem cudzoziemskim a sejmu lat 1717-1724, [w:] Rzeczpospolita w dobie wielkiej wojny pó³nocnej, red.J. Muszyñska, Kielce 2001, s. 68 i nn.

879 U. Kosiñska, Sejm 1719-1720, s. 246-248.880 J.A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie z³otej wolnoœci, s. 288-289.881 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki relacyjne – Warszawa, 21 III 1720 (AS, s. 889-892). Tekst ob-

latowano w Poznaniu 3 IV, a publikacji dokonano, jak donosi³y gazety, 5 IV 1720 (AS, s. 889, 892-893).882 List A.M. Sieniawskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. na sejmiki relacyjne – b.d.

i m. [IV 1720] (AS, s. 893).

rêkopiœmienny. Dopiero interwencja urzêdników grodzkich i wyjaœnienia przypomi-naj¹ce, ¿e taka sytuacja mia³a miejsce wielokrotnie w przesz³oœci, za¿egna³a wiêkszezamieszanie883. Marsza³ek zosta³ jednak zobowi¹zany do poruszenia tej w¹tpliwoœciw liœcie do kanclerza884. W odpowiedzi na list hetmañski czêœæ szlachty proponowa³awys³anie poselstwa, ale pomys³ odrzucono z uwagi na kiepski stan finansów woje-wódzkich. Zamiast tego sejmik nakaza³ wys³anie do hetmana listu, w którym wyrazi³swoje poparcie dla przywrócenia mu pe³nej komendy nad wojskiem, aby w przysz³oœcispór o to nie stawa³ siê przyczyn¹ zrywania sejmów. Listy wys³ano ze Œrody tak¿e dopodskarbiego wielkiego koronnego i prymasa885. Prymasowi przed³o¿ono proœbê o wy-danie zakazu dla instytucji koœcielnych, dotycz¹cego pozywania przed s¹dy koœcielnew sprawach o dziesiêciny – wskazywano na konkretne przyk³ady Zaj¹czków oraz Dobro-gosta Kurnatowskiego, które dotar³y a¿ przed s¹d nuncjusza886. Poza tym sejmik zaj¹³siê wyborem nowych komisarzy skarbowych radomskich, uchwalaj¹c jednoczeœnie po-dziêkowanie i gratyfikacjê dla poprzedniego sk³adu, dokona³ ostatnich dyspozycjiw kwestii uregulowania zaleg³ych sum z æwierci krasnostawskich – wynika³y one jednaknie z opiesza³oœci sejmiku, ale z faktu, i¿ zniszczone dobra ziemskie nie wszêdzie dostar-czy³y nale¿ne pieni¹dze poborcom. Aby rozwi¹zaæ problem ko³o sejmikowe postanowi³ozamieniæ wszystkie zaleg³oœci na kwoty z podatku czopowego i szelê¿nego. Podczasobrad przyjêto jeszcze wiele uchwa³, ale mia³y one charakter wy³¹cznie lokalny i sa-morz¹dowy887.

Zgodnie z zapowiedziami i oczekiwaniami 8 lipca wystawione zosta³y w Warszawiedokumenty ekspedycji przedsejmowej, zwo³uj¹ce sejmiki na dzieñ 19 sierpnia, a sejmw Warszawie na 30 wrzeœnia888. W instrukcji August II za g³ówny cel stawia³ ugruntowa-nie pokoju tak wewnêtrznego, jak i zewnêtrznego. W tym celu, a tak¿e w celu zabezpie-czenia sejmu przed ponownym zerwaniem oznajmia³ gotowoœæ za³atwienia kwestii ko-mendy nad autoramentem cudzoziemskim, uznaj¹c jednak, ¿e konflikt wokó³ niejnaros³y by³ znacznie przejaskrawiony. Oczekiwa³ tak¿e na powrót wojewody mazowiec-kiego Stanis³awa Chomêtowskiego, pos³a wys³anego do Rosji. Pozosta³e punkty instruk-cji powtórzone zosta³y z poprzedniego sejmu, jako wci¹¿ nieza³atwione – zap³ata za-leg³oœci wojskowych, obmyœlenie funduszu na poprawê artylerii i zabezpieczenie fortec,sprawa tytu³u królewskiego w Prusach i homagium ewentualnego, wykup terytoriumelbl¹skiego, sprawa kurlandzka, spór ze Stolic¹ Apostolsk¹ w kwestii prawa patronatu

294

883 Informacje o sejmiku w liœcie M.K. Raczyñskiego kasztelana kaliskiego z 2 V 1720 i w wiado-moœciach gazetowych z Poznania, z 3 V 1720 (AS, s. 899).

884 List sejmiku do J. Szembeka kanclerza w. kor. – Œroda, 29 IV 1720 (AS, s. 897-898).885 Listu do hetmana nie uda³o siê odnaleŸæ, o jego wystosowaniu wiemy jednak z relacji o prze-

biegu sejmiku i wzmiance w laudum (AS, s. 894, 900). Poza wzmiank¹ w laudum nie wiadomo nico liœcie do podskarbiego w. kor. J.J. Przebendowskiego – byæ mo¿e by³ on odpowiedzi¹ na list skiero-wany do ko³a sejmikowego (jego równie¿ nie odnaleziono).

886 List sejmiku do prymasa S. Szembeka – Œroda, 29 IV 1720 (AS, s. 898).887 Laudum z 29 IV 1720 (AS, s. 894-897). Informacje o sejmiku w liœcie po francusku przekaza³

2 V 1720 z Kalisza przekaza³ kasztelan kaliski M.K. Raczyñski (TGJP, t. 2, s. 80-81).888 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki przedsejmowe – Warszawa, 8 VII 1720 (AS, s. 900-901).

królów polskich, wykup zastawionego jeszcze w XVII w. arrasu „Potop”, ¿egluga na Wiœ-le i Sanie, a tak¿e kilka spraw natury gospodarczej, takich jak wznowienie bicia monety,otwarcie kopalñ srebra, poprawê handlu i ekonomii królewskich oraz wykorzystaniesoli tak¿e dla obywateli litewskich w zamian za rezygnacjê jej sprowadzania z zagranicy.Praktyka kopiowania wczeœniejszych instrukcji, stanie siê niestety doœæ czêsta w ostat-nich latach panowania Augusta II – po kolejnych rwanych sejmach instrukcje w czêœcidotycz¹cej reform powtarzane bêd¹ niemal zdanie w zdanie889.

Na sejmik dotar³o tym razem du¿o listów. Od Jab³onowskich z b³aganiem o poparciew staraniach o wyp³acenie ze skarbu zaleg³ych od wielu lat nale¿noœci po zmar³ym het-manie wielkim koronnym890. Od prymasa Stanis³awa Szembeka z odpowiedzi¹ na wy-stosowane wczeœniej ze Œrody proœby w sprawie sporów o dziesiêciny i odwo³anie wyro-ków – prymas ze szczegó³owymi uzasadnieniami odmówi³ jakiejkolwiek ingerencji,stwierdzaj¹c, ¿e „taka revocatio by³aby frivola et pro ridiculo conseretur”. Jednoczeœnienie omieszka³ z przek¹sem upomnieæ wielkopolskiej szlachty o zajêcie siê wieloma upa-daj¹cymi koœcio³ami, gro¿¹c ich rych³¹ likwidacj¹ i przeniesieniem uposa¿eñ891. Het-man wielki koronny Adam M. Sieniawski ironicznie dziêkowa³ królowi za d¹¿enie dopokoju, ciesz¹c siê, ¿e nad królem dominuje prawo, wyjaœni³ przyczyny swoich staraño przywrócenie dawnej powagi urzêdu hetmañskiego, przed³o¿y³ tak¿e sejmikuj¹cyminformacje o stanie wojska i bezpieczeñstwa pañstwa – wskaza³ na coraz wiêksze za-gro¿enia ze wschodu, z pogranicza tureckiego892. A¿ trzy listy wystosowa³ do Wielkopol-ski kanclerz Jan Szembek – do starosty generalnego, urzêdników i ca³ego ko³a sejmiko-wego, wyra¿aj¹c swój wielki ¿al z powodu listu, jaki sejmik wys³a³ do niego w sprawierzekomych uchybieñ w uniwersa³ach. Kanclerz po przeprowadzeniu dochodzenia wy-kluczy³ jakiekolwiek zaniedbania, w zwi¹zku z czym, z wyrzutem przypomnia³ o swymoddaniu i wiernoœci dobru Rzeczypospolitej893.

Tym razem, pomimo z³ych prognoz p³yn¹cych ze strony starego sporu miêdzy inno-wiercami a katolikami, którzy planowali podobno na sejmiku domagaæ siê kasowanianielegalnie wydanego dyplomu królewskiego, interpretuj¹cego zapisy z traktatu war-szawskiego 1716 r., a tak¿e ukarania winnych wys³ania pos³ów do obcych potencji z pro-œb¹ o wsparcie interesów uciskanych innowierców894 - sejmik zakoñczy³ siê sukcesem.Po raz pierwszy po d³ugiej przerwie Wielkopolska znów wys³a³a swoich pos³ów na sejm.

Obrady rozpoczê³y siê w Œrodzie 19 sierpnia, a marsza³kiem wybrano FranciszkaPoniñskiego starostê kopanickiego. Ju¿ drugiego dnia wojewoda kaliski Stefan Lesz-czyñski informowa³ kanclerza o pomyœlnych prognozach. Frekwencja senatorów, jak


295

889 Instrukcja Augusta II na sejmiki przedsejmowe – Warszawa, 8 VII 1720 (AS, s. 902-905).890 List Jab³onowskich na sejmiki – 8 VII 1720 (AS, s. 906).891 List prymasa S. Szembeka na sejmiki – 15 VII 1720 (AS, s. 907).892 List A.M. Sieniawskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. na sejmiki – Brze¿any,

1 VIII 1720 (AS, s. 907-910).893 Listy J. Szembeka kanclerza w. kor. – Kruszyna, 6 VIII 1720 (AS, s. 910-913).894 O takich nastrojach przed sejmikiem donosi³ seniorowi Cassiusowi Andrzej ¯ychliñski –

Ossowa Sieñ, 13 VIII 1720 (AS, s. 913). ¯ychliñski wzywa³ jednoczeœnie do jak najliczniejszego przy-bywania braci w wierze na sejmik, w celu obrony interesów.

i szlachty by³a znaczna, a nastroje wyraŸnie zdeterminowane na utrzymanie sejmiku.Zagro¿enie ze strony innowierców i ich ewentualnego dopominania siê kandydowaniana poselstwo okaza³o siê znikome z uwagi na nisk¹ ich frekwencjê w kole. Wojewodaprzewidywa³, ¿e obrady trwaæ bêd¹ do wigilii Œw. Bart³omieja895. W rzeczywistoœci dziê-ki zabiegom stronników królewskich obrady nie trwa³y d³ugo i zakoñczy³y siê ju¿ potrzech dniach. Wojewoda kaliski Stefan Leszczyñski donosi³ kanclerzowi, ¿e tylko dziê-ki jego wysi³kom sejmik zakoñczy³ siê sukcesem, poniewa¿ innowiercy ponownie staralisiê o poselstwo, odmawiane im stanowczo przez katolików896. Nieco inaczej relacjono-wa³ to innowierca Andrzej ¯ychliñski: „nieomylnie byœmy byli siê na poselstwie utrzy-mali, tylko ¿e nas chciano circumscribere w instrukcyjej, aby katoliccy pos³owie na sej-mie za nami siê nie oponowali, choæby te¿ nas rugowaæ chciano. Widziawszy tedymagnum periculum, co by st¹d subsequi mog³o, woleliœmy pro suo sola vice, ultro odkonkurencyjej ust¹piæ, za coœmy za nami punkt otrzymali w instrukcyjej, ¿ebyœmy przyprawach naszych i zwyczajach konserwowani byli. Diploma nasze tak¿e nie wesz³ow dyspozycyj¹, ¿e tak pacatissime sejmik siê zakoñczy³”897.

W laudum sejmik zaj¹³ siê tylko nielicznymi sprawami lokalnymi898, najwiêcej uwa-gi skupiaj¹c zdecydowanie na przygotowaniu niezwykle obszernej instrukcji dla po-s³ów, wœród których byli wy³¹cznie katolicy. Tak skwitowa³ ten fakt podstoli poznañskiAleksander Z³otnicki w liœcie do seniora leszczyñskiego Dawida Cassiusa: „niepodobnaby³o utrzymaæ siê przy takich zawziêtoœciach, które clerus romanus exercet na poselskiefrukty, i owszem, sami nasi najgorsi [wrogowie – M.Z.] stanêli pos³ami”899.

Ju¿ w pierwszym punkcie instrukcji sejmik wielkopolski domaga³ siê stanowczo za-chowania traktatu warszawskiego 1716 i konstytucji sejmu 1717 r., które po przeczytaniuna pocz¹tku sejmu mia³y byæ ponownie utwierdzone „in suos cardines”. Chodzi³o przedewszystkim o przywrócenie pe³nej komendy hetmanom, oddalenie cudzoziemców i inno-wierców od szar¿ w wojsku oraz zrekompensowanie wszelkich szkód poczynionych przezGdañsk Koœcio³owi katolickiemu. Poza tym sejmik domaga³ siê wys³ania œwieckiegopos³a do Rzymu, w celu upominania siê o przys³uguj¹ce królowi prawo patronatu. Z obu-rzeniem domagano siê odwo³ania wszelkich nominacji wystawionych przez kancelariêw sprzecznoœci z artyku³em II traktatu – w szczególnoœci przywilejów na starostwo nowo-dworskie, pyzdrskie i wójtostwo bydgoskie. Podobne zastrze¿enia budzi³y nominacjeadministratorów ¿up solnych, ce³ koronnych i ekonomii dla osób z zagranicy oraz nie-szlachty. W kwestii pretensji wojskowych do zaleg³oœci z dawnych podatków ko³o sejmi-kowe domaga³o siê najpierw odszkodowania za poniesione przez siebie nienale¿ne wy-

296

895 Informacja o sejmiku w liœcie Stefana Leszczyñskiego wojewody kaliskiego do kanclerzaw. kor. J. Szembeka – Œroda, 20 VIII 1720 (AS, s. 926-927).

896 Informacja o sejmiku w liœcie Stefana Leszczyñskiego wojewody kaliskiego do kanclerzaw. kor. J. Szembeka – Rusowo, 25 VIII 1720 (AS, s. 930).

897 Informacja o sejmiku w liœcie Andrzeja ¯ychliñskiego do seniora leszczyñskiego D. Cassiusa –Osowa Sieñ, 27 VIII 1720 (AS, s. 931).

898 Laudum z 19 VIII 1720 (AS, s. 913-915).899 List pisany w Sp³awiu, 24 VIII 1720 (AS, s. 929-930). Innowiercom nie pozosta³o nic innego,

jak tylko zbieraæ pieni¹dze na wys³anie po raz kolejny swoich nieoficjalnych delegatów na sejm.

datki na wojsko sprzed lat, nie zgadza³o siê równie¿ na ¿adne nowe decyzje podatkowebez uprzedniej koekwacji i zmiany niekorzystnych dla siebie taryf pog³ównego z 1674i 1676 r. Domagano siê tak¿e korektury Trybuna³ów. Pos³owie mieli upomnieæ siê o nie-zliczone naruszenia granicy ze Œl¹skiem i Brandenburgi¹, w szczególnoœci o porywanychprzez Brandenburczyków ludzi. W tej kwestii domagano siê powo³ania specjalnej komi-sji sejmowej oraz podjêcia rozmów z dworem berliñskim. W kwestii nasilaj¹cych siêw ostatnich latach sporów z duchowieñstwem sejmik pragn¹³ ponownej reasumpcji kon-stytucji 1607 r. „O dziesiêcinach”900, w celu przeciêcia wszelkich w¹tpliwoœci, przywra-caj¹cej s¹dzenie spraw w grodach lub w ziemstwie, a nie w konsystorzach.

W kwestii traktatu pó³nocnego i pokoju ze Szwecj¹ sejm mia³ wyraŸnie domagaæ siêod króla takiego dzia³ania, aby Rzeczpospolita nie ponios³a ¿adnego uszczerbku, a na-wet uzyska³a rekompensaty za poniesione straty. Wzglêdem Kurlandii pos³owie mielistaraæ siê o podtrzymanie konstytucji z 1589 r.901 i w przypadku wygaœniêcia dynastiiKettlerów przy³¹czenie ksiêstwa do Rzeczypospolitej, bez wchodzenia w jakiekolwiekinne rozwi¹zania – przy okazji sejmik wstawi³ siê za aresztowanym przez Rosjan nadsta-rost¹ zelborskim i dyplomat¹ kurlandzkim Adamem Kazimierzem Koœciuszk¹. W in-strukcji nie zapomniano równie¿ o postulowanym przez króla rozwi¹zaniu problemówz terytorium elbl¹skim i tytu³em królewskim w Prusach. Zgromadzona na sejmikuszlachta nakaza³a dochodzenie w sprawie zaprzepaszczenia dawnych uchwa³ podatko-wych na wykup terytorium, a w sprawie tytu³u podjêcie negocjacji i domaganie siê w za-mian za jego uznanie zwrotu starostwa drahimskiego oraz Lêborka i Bytowa, z zachowa-niem homagium ewentualnego. Pos³owie mieli dopilnowaæ, aby ¿adne z postanowieñsejmowych (tak¿e skryptów ad archivum), tak obecnie, jak i w przysz³oœci nie prowa-dzi³o do wojny ofensywnej.

W dalszej czêœci instrukcji odniesiono siê równie¿ do postulatów królewskich w za-kresie spraw ekonomicznych, zapisano przyrzeczony innowiercom punkt, domagaj¹cysiê utrzymania ich przy dawnych prawach. Nie zabrak³o równie¿ szeregu zwyczajowychpetitów o awanse i nagrody dla najbardziej zas³u¿onych. W jednym z ostatnich zdañ za-pisano, aby pos³owie dopilnowali dawnych zwyczajów i nie pozwalali na limitowanie se-jmów, które „in absolutum gubernationem” prowadz¹. By³o to znamienne w kilka lat powymuszonym przez Augusta II zakazie limitowania sejmików902.

Niestety, nie uda³o siê odnaleŸæ ¿adnych informacji o sejmikach deputackim i gos-podarskim w dniach 9 i 10 wrzeœnia 1720 r. Kolejne zgromadzenie, tym razem relacyjnepo zerwanym sejmie 1720 r., przypad³o w Œrodzie 24 marca 1721 r. W uniwersalezwo³uj¹cym sejmik król, wyra¿aj¹c ¿al z powodu fiaska sejmu, po raz kolejny informo-wa³ o swojej gotowoœci do za³atwienia j¹trz¹cej od lat sprawy komendy hetmañskiej pomyœli zainteresowanych i w interesie pañstwa, oraz o podjêtych w tej materii krokach903.


297

900 Konstytucja O dziesiêcinach z 1607 (Vol. leg., t. II, s. 436).901 Konstytucja Ksiêstwo kurlandskie z 1589 (Vol. leg., t. II, s. 280).902 Instrukcja pos³om na sejm z sejmiku 19 VIII 1720 (AS, s. 916-926).903 Uniwersa³ Augusta II – Warszawa, 26 XII 1720 (AS, s. 932-933). Król nie omieszka³ na koniec

uniwersa³u przypomnieæ województwom o koniecznoœci trzymania siê prawa o sejmikach z 1717 r.(w kwestii zakresu obrad i zakazu limity).

Do Œrody przed sejmikiem dotar³y liczne listy, m.in. od kanclerza i hetmana wielkiegokoronnego. Kanclerz nades³a³ a¿ dwa listy – w pierwszym podj¹³ siê obowi¹zku opisaniaprzychylnoœci królewskiej wobec szlachty i dzia³añ na posejmowej radzie senatu, gdzienegocjowano z hetmanami i podjêto kroki w sprawie ordynacji ostrogskiej, w drugimliœcie przesy³a³ odpowiedŸ królewsk¹ na przed³o¿one po zerwanym sejmie punkta orazinformowa³ o przebiegu negocjacji z pos³em cesarskim, zapewne w sprawie zg³aszanychprzez sejmik w instrukcji sporów granicznych904. Hetman, t³umacz¹c siê z oskar¿eño przyczynienie siê do zerwania sejmu, informowa³ o radzie senatu, której efekty zwia-stowa³y pozytywne zamkniêcie kwestii komendy na kolejnym sejmie, zgodnie z decyzj¹Rzeczypospolitej905. Poza tym do sejmiku listownie odezwali siê te¿ biskup poznañskiPiotr Tar³o, wojewoda krakowski Janusz Antoni Wiœniowiecki906, Pawe³ Karol Sangusz-ko, ks. August Aleksander Czartoryski kawaler maltañski907, Jan Stanis³aw Jab³onowskiwojewoda ruski i Aleksander Jan Jab³onowski chor¹¿y koronny908, Józef Mniszech mar-sza³ek wielki koronny i Wojciech D¹mbski marsza³ek nadworny koronny. Jab³onowscyi Wiœniowiecki zwracali siê z proœb¹ o wsparcie i wyp³acenie d³ugo wyczekiwanych pie-niêdzy po zmar³ym hetmanie wielkim koronnym Jab³onowskim, które nale¿a³y siê odRzeczypospolitej jego synom i spadkobiercom. Kawaler maltañski, a pewnie i pozostali,których listy nie zachowa³y siê (wiemy o nich jedynie z zapisu w laudum, w którym sej-mik nakazywa³ marsza³kowi udzielenie odpowiedzi), apelowali w swoim interesie, w na-bieraj¹cym coraz wiêkszych rumieñców sporze o ordynacjê ostrogsk¹, która przez wielekolejnych lat bêdzie psuæ atmosferê polityczn¹ w Rzeczypospolitej.

Marsza³kiem sejmiku wybrany zosta³ £ukasz Kwilecki – poza wyborem komisarzyna Trybuna³ Skarbowy Radomski i za³atwieniem obszernej korespondencji, ko³o sejmi-kowe zajê³o siê zaledwie kilkoma drobnymi sprawami lokalnymi, miêdzy innymi za-leg³ymi defluitacjami soli suchedniowej, remontem zrujnowanego zamku poznañskie-go na potrzeby archiwum i kancelarii, bezpieczeñstwem ksi¹g ziemskich, sporemmiêdzy mieszczanami leszczyñskimi oraz ordynansami, jakie nadesz³y do sejmiku odhetmana wielkiego koronnego, a adresowanymi do regimentarza Piotra Sokolnickiegoczeœnika wschowskiego oraz pu³kownika Filippiego, komendanta poznañskiego. Zgro-madzona w kole szlachta zleci³a, aby marsza³ek odpowiedzia³ na wszystkie nades³ane dosejmiku listy909. Zachowa³o siê kilka odpowiedzi sejmikowych, ale z powodu pomy³ki,tylko ta adresowana do kanclerza (jest to nawet egzemplarz oryginalny, znajduj¹cy siêw materia³ach po kanclerzu w Bibliotece Czartoryskich) zosta³a zakwalifikowana pra-

298

904 Listy J. Szembeka kanclerza w. kor. – ogólny na sejmiki (Kupiska, 6 III 1721) i adresowanywy³¹cznie do Œrody (Kupiska, 12 III 1721) (AS, s. 934-936).

905 List A.M. Sieniawskiego hetmana w. kor. na sejmiki – Brze¿any, 6 III 1721 (AS, s. 935).906 List ksiêcia J.A. Wiœniowieckiego wojewody krakowskiego do sejmiku – b.d. i m. [1722] (AS,

s. 955-956) – list ten omy³kowo przypisany zosta³ w edycji akt sejmikowych do kolejnego sjemiku re-lacyjnego 22 II 1723.

907 List ksiêcia Augusta Aleksandra Czartoryskiego kawalera maltañskiego do sejmiku – b.d. i m.[1722] – podobnie jak poprzedni list i ten zosta³ omy³kowo przypisany do sejmiku 1723 r. (AS, s. 956).

908 AS, s. 957 – ten list równie¿ omy³kowo wydany przy sejmiku 1723 r.909 Laudum z 24 III 1721 (AS, s. 936-938).

wid³owo w edycji Akt sejmikowych. By³a zgodna z wol¹ sejmikow¹ w kwestiach wielkiejpolityki, zawiera³a tak¿e proœby w kilku drobniejszych punktach zg³aszanych przezsejmik910. Znamy równie¿ odpowiedŸ kanclerza na ten list, datowan¹ w Warszawie,25 kwietnia 1721 r.911 Pozosta³e odpowiedzi sejmiku, zachowane w kopiach pozbawio-nych daty, zosta³y przez pisz¹cego te s³owa b³êdnie zakwalifikowane w edycji do sejmikurelacyjnego 23 lutego 1723 r. S¹ to listy: do Józefa Mniszcha marsza³ka wielkiego koron-nego – przy podziêkowaniu za pomoc w rozdaniu wakansów zas³u¿onym wspó³braciomz obu województw, proszono, aby marsza³ek dopilnowa³ oddalenia pos³ów zagranicz-nych z miejsca obrad przed kolejnym sejmem912; do kawalera maltañskiego Czartory-skiego – z proœb¹ o powstrzymanie siê od dzia³añ do decyzji kolejnego sejmu913; do woje-wody ruskiego i chor¹¿ego koronnego Jab³onowskich – z obietnic¹ poparcia s³usznejsprawy na kolejnym sejmie i zapewnieniami o wdziêcznej pamiêci dla zas³ug hetmañ-skich914.

Podobnie, jak i w przypadku poprzednich lat, brak wiadomoœci o przebiegu sejm-ików deputackiego i gospodarskiego 15-16 wrzeœnia 1721 r. Mo¿emy siê tylko domyœlaæ,¿e zgromadzenie gospodarskie wzorem poprzednich zosta³o unicestwione.

Tym razem na kolejne obrady przysz³o czekaæ niemal rok. Zgodnie z przypadaj¹c¹kadencj¹, w 1722 r. August II z³o¿y³ sejmiki przedsejmowe przed planowanym na 5 paŸ-dziernika sejmem zwyczajnym w Warszawie. Trzymaj¹c siê prawa z 1717 r. sejmikiwyznaczono na dzieñ 24 sierpnia915. Pos³em królewskim na sejmik w Œrodzie król mia-nowa³ dobrze skoligaconego i znanego w województwach Aleksandra Poniñskiego916.Z prezentowanej przez niego instrukcji zgromadzeni w kolej sejmikowym w œredzkiejkolegiacie, gdzie zwyczajowo przyjmowano pos³a królewskiego, mogli us³yszeæ o goto-woœci do za³atwienia sprawy komendy nad autoramentem cudzoziemskim i o na-des³anej przez cara Piotra I informacji o zakoñczeniu negocjacji pokojowych ze Szwecj¹i podpisaniu traktatu nystadzkiego. W tej drugiej kwestii August II przypomina³ z wy-rzutem wiaro³omstwo cara, który nie tylko pomin¹³ milczeniem swoje dawne zobo-wi¹zania wzglêdem Rzeczypospolitej, ale jeszcze wyci¹gn¹³ rêce po Kurlandiê i przyj¹³tytu³ imperatorski (sta³o siê to 2 listopada 1721 r.). W sprawach miêdzynarodowychwys³annik króla informowa³ o wielkim poselstwie przys³anym przez cesarza Karola VI,wzywaj¹cym Rzeczpospolit¹ do odnowienia dawnych sojuszy, przedk³adaj¹c i tê kwestiêpod rozwagê. Spór o ordynacjê ostrogsk¹ król pozostawi³ do decyzji sejmowej, bez ja-kiejkolwiek propozycji ze swojej strony. W dalszej czêœci instrukcji, w niemal niezmie-


299

910 List sejmiku do J. Szembeka kanclerza w. kor. – Œroda, 24 III 1721 (AS, s. 939).911 AS, s. 939-940.912 Tam¿e, s. 965.913 Tam¿e, s. 967.914 Tam¿e, s. 968.915 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki przedsejmowe – Warszawa, 18 VII 1722 (AS, s. 940-942).916 Wiadomo o tym z zachowanego wyj¹tkowo oryginalnego kredensu dla pos³a, który znajduje siê

w Bibliotece Kórnickiej PAN. Jest to jeden z dwóch znanych kredensów z badanego okresu (AS,s. 942). Podobnie jak i ca³a ekspedycja przedsejmowa datowany jest w Warszawie, 18 VII 1722 –zob. te¿ zachowane teksty listów do szlachty (AS, s. 943-944).

nionej formie powtórzone zosta³y znane ju¿ z poprzednich sejmów postulaty, tycz¹ce siêmaterii ekonomicznych, jako nieza³atwione wczeœniej917.

W adresowanym na sejmiki liœcie hetman wielki koronny Adam Miko³aj Sieniaw-ski z ironi¹ odniós³ siê do carskiego wiaro³omstwa i zawarcia traktatu ze Szwecj¹przy ca³kowitym zignorowaniu interesów dawnego sojusznika. Przypomniawszy krótkoo swych oczekiwaniach wzglêdem komendy nad autoramentem cudzoziemskim, resztêlistu poœwiêci³ prezentacji z³ego stanu autoramentu polskiego, koniecznoœci zmianw jego dyslokacji, w zwi¹zku z pojawiaj¹cymi siê niepokojami na Ukrainie, wskaza³ nakoniecznoœæ poprawy stanu artylerii i naprawy umocnieñ Kamieñca Podolskiego, które-go województwo podolskie nie by³o w stanie utrzymywaæ w³asnym sumptem918.

Wielkopolanie nie mieli tym razem najmniejszej szansy na wziêcie udzia³u w obra-dach sejmu – z lakonicznego zapisu w diariuszu ksiêdza Leona Morawskiego wiemy je-dynie, ¿e sejmik zosta³ zerwany przez niejakiego Droszewskiego, z nieznanych przy-czyn919. Strata by³a, podobnie jak w przypadku poprzednich sejmów, niewielka, gdy¿i ten zosta³ zerwany. Nieznane s¹ równie¿ losy sejmiku deputackiego i gospodarskiego14-15 wrzeœnia 1722 r. Wiadomo z zachowanej manifestacji, uczynionej w grodzie po-znañskim 17 wrzeœnia, ¿e po zakoñczeniu obu sejmików grupa 49 przedstawicieliszlachty wielkopolskiej, z Ludwikiem Szo³drskim kasztelanem gnieŸnieñskim, JanemAntonim Radomickim starost¹ osieckim, Janem Kurnatowskim skarbnikiem wschow-skim, Janem Zakrzewskim pisarzem grodzkim pyzdrskim i Franciszkiem Radzewskimpodkomorzym poznañskim na czele, protestowa³a przeciw Ludwikowi Boruckiemuczeœnikowi brzeskiemu-kujawskiemu, ¿upnikowi województw wielkopolskich, któryw ra¿¹cy sposób zaniedbywa³ swoje obowi¹zki920.

Sejmik relacyjny po zerwanym sejmie zosta³ zwo³any uniwersa³em królewskim nadzieñ 22 lutego 1723 r.921 W wyznaczonym dniu obrady zagai³ wojewoda kaliski LudwikSzo³drski, który wczesniej dokona³ licznego i hucznego wjazdu do Œrody, czego nieomieszkano odnotowaæ w gazetowej relacji o sejmiku922. Sejmik, którego marsza³kiem

300

917 Instrukcja Augusta II na sejmiki przedsejmowe – Warszawa, 18 VII 1722 (AS, s. 944-948). Po-stulaty uzupe³nienia instrukcji na sejmiki o dodatkowe sprawy skarbowe zg³asza³ kanclerzowi w. kor.J. Szembekowi podskarbi w. kor. J.J. Przebendowski w liœcie z Nowego Miasta ju¿ 22 V 1722 (Bibl.Czart., rkp. 557 IV, s. 273). Kanclerz odpisa³ z Warszawy 27 V (Bibl. Czart., rkp. 557 IV, s. 276): „[…]Skarbowe interesa w dawniejszych instrukcyjach bardzo dobrze s¹ wyra¿one, a zatym ten punkt, iakoi inne w teraŸniejszej instrukcyi immutabili tenore reasumentur, przydawszy te punkta, które po Sej-mie acceperunt”.

918 List A.M. Sieniawskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. na sejmiki przedsejmowe– b.d. i m. [1722] (AS, s. 948-951).

919 AS, s. 951.920 Tam¿e, s. 951-953.921 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki relacyjne – Warszawa, 19 XII 1722 (AS, s. 953-955).922 Wiadomoœci z Warszawy, z 12 III 1723 (AP Toruñ, Akta m. Torunia, Gazety polskie 16, k. 6).

Tê krótk¹ relacjê pominiêto w edycji Akt sejmikowych, publikujemy j¹ zatem wtym miejscu: „Rela-cyja sejmiku relationis szredzkiego. Sejmik szredzki, zacz¹wszy siê in termino praefixo, zakoñczy³siê w pi¹tek. Który przy wjeŸdzie swym licznym zagai³ jm. pan wojewoda kaliski. Komisarzów naTrybuna³ Radomski obrano, jm. pana [Melchiora] Gurowskiego chor¹¿ego kaliskiego i jm. pana

wybrano Franciszka Miel¿yñskiego kasztelanica œremskiego, po raz pierwszy od d³u¿-szego czasu zdecydowa³ siê na wys³anie specjalnego poselstwa do Augusta II, w osobachksiêcia Miko³aja Korybuta Woronieckiego starosty œredzkiego i Kaspra Modlibowskie-go. Obok uni¿onego podziêkowania za podejmowane z nara¿eniem zdrowia nieustannewysi³ki przy sk³adaniu kolejnych sejmów, pos³owie mieli podziêkowaæ za rozdane nie-dawno wakanse wielkopolskie, przypominaj¹c o postulatach w kwestii nadawania ichterrigenom, dobrze osiad³ym i zas³u¿onym, „iuxta obloquentiam praw in antecessumpostanowionych”. Prosiæ mieli tak¿e króla o wynagrodzenie ogromnych zas³ug rodzinyRadomickich i utrzymanie jej przy nadanym ju¿ wczeœniej starostwie miêdzyrzeckim.Ponadto sejmik przedk³ada³ królowi, z proœb¹ o pomoc, pal¹cy dla województw problemutrudnieñ w handlu zbo¿em i sp³awie towarów rzek¹ Wart¹, przypomina³ zadaw-nion¹ kwestiê odmowy przyjmowania polskich szlachcianek do klasztoru trzebnickiegoi uniemo¿liwiania im awansu w ramach wspólnoty zakonnej. Na koniec rekomendowa-no do ³aski królewskiej kilku wielkopolskich pra³atów923.

W obszernym laudum zajêto siê najpilniejszymi sprawami z domowej ekonomii,miêdzy innymi sporem o zaleg³¹ sól suchedniow¹ – sejmik nakaza³, aby od tej pory ¿up-nicy sk³adali coroczny rachunek nie przed Komisj¹ Skarbow¹ Poznañsk¹, ale przedca³ym sejmikiem, co mia³o zapewne bardziej ich zmobilizowaæ do aktywnoœci. Nakaza-no zaj¹æ siê zaleg³oœciami w aktykowaniu ksi¹g grodzkich przez pisarzy, pod groŸb¹utraty urzêdów, zalecono wyp³acenie wszystkich zaleg³ych asygnacji wojskowych, przyjednoczesnym upomnieniu siê przez komisarzy i plenipotenta sejmikowego na Trybu-nale Skarbowym Radomskim o nadu¿ycia poczynione przez wojsko przy wybieraniupodatków. Dokonano wyboru nowych komisarzy skarbowych poznañskich na dwulet-ni¹ kadencjê, wydaj¹c im jednoczeœnie kilka dyspozycji do bie¿¹cego wykonania. Coniezwykle interesuj¹ce, sejmik zdoby³ siê na krok niespotykany po skasowaniu kompe-tencji skarbowo-wojskowych w 1717 r., a mianowicie uchwali³ nadzwyczajny podatekpog³ównego na ludzi luŸnych w miastach i miasteczkach, którzy z pocz¹tkiem roku niepodejm¹ s³u¿by – wynosiæ mia³ 20 z³ od g³owy, wybierany przez burmistrzów i wnoszonyna Komisjê Skarbow¹ Poznañsk¹ wraz z juramentem. Z okazji uroczystego objêcia stoli-cy arcybiskupiej w GnieŸnie przez nowego prymasa Teodora Potockiego ko³o sejmikowepostanowi³o wydelegowaæ pos³ów z powinszowaniem. Sejmik wstawi³ siê tak¿e stanow-czo za wdow¹ po sêdzim ziemskim kaliskim Dominiku Przespolewskim, jej synami orazspadkobiercami w sporze z Janem Kazimierzem Sapieh¹ starost¹ bobrujskim, który od-mawia³ wykonania wyroków trybunalskich, przyznaj¹cych s³usznoœæ do pretensji finan-


301

[Franciszka] Miel¿yñskiego kasztelanica œremskiego, komisarzów tak¿e na partykularn¹ komi-syj¹ województw obrano, dwóch pos³ów do K.J.M., jm. pana [Miko³aja Korybuta Woronieckiego]starostê œredzkiego i jm. pana [Kaspra] Modlibowskiego, którzy nie maj¹ tak dalece w instrukcyiswej, tylko ceremonialia, to jest dziêkuj¹c J.K.M. pro paterna solicitudine oko³o dobra pospolite-go, oraz czyni¹c kondolencyj¹ nad niedzosz³ym sejmem, dziêkowaæ oraz bêd¹ J.K.M., ¿e urzêdywojewództw naszych terrigenis et indigenis, atque bene meritis konferowaæ raczy³. Rekomendacy-je tak¿e niektórych partykularnych osób, tak duchownych, jako i œwieckich s¹ w³o¿one w instruk-cyj¹”.

923 Instrukcja dana pos³om do Augusta II z sejmiku 22 II 1723 (AS, s. 962-964).

sowych zabezpieczonych na maj¹tku Sapiehy924. Sporo czasu sejmikuj¹cy poœwiêcilisprawom wniesionym przez mieszczan poznañskich, m.in. dotycz¹cych jurydyk, niele-galnych propinacji i cen maksymalnych925.

W wystosowanym z sejmiku liœcie do kanclerza marsza³ek Miel¿yñski dziêkowa³ zazgodne z oczekiwaniami województw rozdanie wakansów, upraszaj¹c ministra o spowo-dowanie jak najszybszego powrotu króla do Rzeczypospolitej oraz o poparcie w asesoriisprawy, jak¹ mia³o miasto Bydgoszcz z dzier¿awc¹ ¿up solnych Kacprem Ernestem Blu-menthalem926. Miel¿yñski odpowiedzia³ te¿ na dawniejszy list hetmana wielkiego ko-ronnego Adama M. Sieniawskiego, z zapewnieniami o poparciu powagi i kompetencjihetmañskiej na przysz³ym sejmie, a tak¿e z proœb¹ o wycofanie garnizonu poznañskie-go927. Ze Œrody wyszed³ wówczas jeszcze najpewniej list do podskarbiego wielkiego ko-ronnego Jana Jerzego Przebendowskiego, w którym marsza³ek dziêkuj¹c za pomoc przyrozdaniu wakansów zas³u¿onym Wielkopolanom, zaleca³ uwadze ministra kilka spraw,w których wspó³obywatele pokrzywdzeni zostali przez urzêdników skarbowych928.

Ju¿ po sejmiku, w dniu 1 marca 1723 r. z Poznania marsza³ek Franciszek Miel¿yñski,wykonuj¹c wczeœniejsze zalecenie ko³a, wystosowa³ uniwersa³ do miast i miasteczekwielkopolskich, wzywaj¹cy je do wyp³acania zaleg³oœci podatkowych, a tak¿e do wybie-rania nakazanego przez sejmik specjalnego podatku pog³ównego od ludzi luŸnych dodnia 12 kwietnia929.

W tradycyjnym, przewidzianym prawem terminie 13 wrzeœnia 1723 r., po d³u¿szejprzerwie szczêœliwie zakoñczy³ siê sejmik deputacki w Œrodzie, podczas którego wybranoczterech deputatów na Trybuna³ – wed³ug zachowanej anonimowej informacji z Torunia,zostali nimi: Józef Mycielski starosta kruszwicki, genera³ Andrzej Skórzewski, Miko³ajKorybut Woroniecki starosta œredzki oraz £ukasz Ko³aczkowski pisarz grodzki gnieŸnie-ñski930. Wielkopolska szlachta zebrana w kole sejmikowym mia³a zapewne tak¿e mo¿li-woœæ wys³uchania odpowiedzi, na poselstwa i listy rozes³ane w lutym. Jeszcze w marcuodpowiedzi udzieli³ na poselstwo wielkopolskie sam August II. Król przychylnie potrak-towa³ wielkopolskie postulaty i rozdzieli³ wakuj¹ce urzêdy zgodnie z oczekiwaniamiWielkopolan, wspar³ tak¿e pretensje Radomickich wzglêdem starostwa miêdzyrzeckie-

302

924 Zachowa³ siê pisany w imieniu sejmiku list marsza³ka Miel¿yñskiego do starosty bobrujskie-go, w którym ten surowo upomina³ go o jak najszybsze wywi¹zanie siê nale¿noœci wzglêdem Przespo-lewskich i wynagrodzenie uczynionych im krzywd, gdy czterokrotnie próbowali wyegzekwowaæ pra-womocne wyroki. W przypadku dalszego oporu marsza³ek grozi³ staroœcie interwencj¹ szlachtywojewództw, jako przeciw gwa³cicielowi swobód szlacheckich (AS, s. 968-969).

925 Laudum z 22 II 1723 (AS, s. 957-962).926 Oryginalny list sejmiku do J. Szembeka kanclerza w. kor. – Œroda, 26 II 1723 (AS, s. 964-965).927 List sejmiku do A.M. Sieniawskiego kasztelana krakowskiego, hetmana w. kor. – [26 II 1723]

(AS, s. 966). List zachowa³ siê w kopiariuszu nale¿¹cym onegdaj do marsza³ka Franciszka Miel¿y-ñskiego, jest niestety wpisany bez daty i miejsca wystawienia, jednak w tytule nag³ówkowym zapisano„J.o. jm. panu kasztelanowi krakowskiemu za mego marsza³kostwa 22 februarii”.

928 List sejmiku do podskarbiego w. kor. J.J. Przebendowskiego – b.d. i m., prawdopodobnie 26 II1723 (AS, s. 966-967).

929 Uniwersa³ marsza³ka sejmiku w sprawach skarbowych – Poznañ, 1 III 1723 (AS, s. 969-970).930 Wiadomoœci z Torunia, 20 IX 1723 (AS, s. 972-973).

go. W sprawie klasztoru trzebnickiego poinformowa³ o czynionych od lat zabiegachi przyrzek³ dalsze instancje u cesarza, poza tym obieca³ zaj¹æ siê spraw¹ zatamowanej ¿e-glugi na rzece Warcie, po uzyskaniu bardziej szczegó³owych informacji931. Kanclerz JanSzembek w swoim liœcie z 28 marca poinformowa³ o popieraniu zabiegów Wielkopolano nadania królewskie oraz o planowanym po Œwiêtach Wielkanocnych powrocie króla doRzeczypospolitej (po up³ywie ponad piêciu miesiêcy wiadomoœci te by³y pewnie mocnozdezaktualizowane)932. Do sejmiku nadszed³ tak¿e list od kasztelanica œremskiego Fran-ciszka Miel¿yñskiego, marsza³ka poprzedniego sejmiku, w którym ten usprawiedli-wiaj¹c swoj¹ nieobecnoœæ, przekazywa³ listown¹ odpowiedŸ, jak¹ otrzyma³ od starostybobrujskiego Jana Kazimierza Sapiehy po interwencji w imieniu sejmiku. Ton odpowie-dzi, obiecuj¹cy wywi¹zanie siê starosty z nale¿noœci wobec Przespolewskich, powstrzy-ma³ by³ego marsza³ka od pisania w imieniu ko³a sejmikowego do starosty generalnegoWielkopolski z proœb¹ o interwencjê. Jednoczeœnie Miel¿yñski skar¿y³ siê i prosi³ o opie-kê sejmiku w zwi¹zku z gniewem starosty bobrujskiego skierowanym przeciw swojej oso-bie933. O losach zgromadzenia gospodarskiego sejmiku, które powinno odbyæ siê w dniu14 wrzeœnia, podobnie jak i w przypadku wczeœniejszych nie mamy ¿adnych wiadomoœci.

W 1724 r. przypada³ termin zwo³ania sejmu zwyczajnego, z którego August IIwywi¹za³ siê terminowo, czego nie omieszka³ podkreœlaæ w rozes³anej z pocz¹tkiem lip-ca ekspedycji przedsejmowej. Datê rozpoczêcia sejmu wyznaczono na dzieñ 2 paŸdzier-nika, a sejmiki zosta³y zwo³ane na 21 sierpnia934. Podczas przygotowywania uniwersa³ui instrukcji nic nie zapowiada³o jeszcze burzliwych wydarzeñ, które na nastêpne latamia³y zak³óciæ spokój polityczny wewn¹trz Rzeczypospolitej oraz utrudniæ stosunkina arenie miêdzynarodowej. Co wiêcej, król podkreœla³, ¿e uda³o siê przed sejmemuprz¹tn¹æ j¹trz¹ce wczeœniej Ÿród³a konfliktów, a mianowicie spory o komendê nad woj-skiem cudzoziemskim935 oraz ordynacjê ostrogsk¹936, co mia³o umo¿liwiæ pokojowe


303

931 OdpowiedŸ Augusta II na poselstwo z sejmiku – kancelaria koronna [zapewne w DreŸnie],24 III 1723 (AS, s. 970-971). W edycji wkrad³ siê b³¹d – odpowiedŸ królewska nie mog³a byæ wystawio-na w Warszawie, skoro w cztery dni póŸniejszym liœcie z Kupisk kanclerz w. kor. J. Szembek zapowia-da³ powrót króla do Polski po œwiêtach Wielkiej Nocy, które przypada³y wówczas 28 i 29 III. P³onneokaza³y siê zapewne nadzieje, ¿e król zjedzie dla wys³uchania poselstw sejmikowych do Wschowy, coog³aszano w wiadomoœciach gazetowych z Drezna, z 6 III 1723 (AP Toruñ, Akta m. Torunia, Gazetypolskie 16, k. 6).

932 OdpowiedŸ J. Szembeka kanclerza w. kor. na list z sejmiku – Kupiska, 28 III 1723 (AS, s. 970).933 List Franciszka Miel¿yñskiego do sejmiku – b.d. i m. (AS, s. 971-972).934 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki przedsejmowe – Warszawa, 3 VII 1724 (AS, s. 973-974) –

w datacji tego uniwersa³u w edycji akt sejmikowych wkrad³ siê b³¹d – w nag³ówku wpisano poprawniedatê 3 VII, podczas gdy na zakoñczenie tekstu dokumentu wpisano b³êdnie „27 miesi¹ca lipca”.27 VII to dzieñ oblatowania uniwersa³u w grodzie nakielskim (AP Poznañ, Gr. Nak³o 168, k. 144a).

935 Uniwersa³ zapowiada³ z³o¿enie komendy nad autoramentem cudzoziemskim przez Flemmin-ga, co ostatecznie uzgodniono podczas konferencji senatorskiej przed sejmem, w koñcu wrzeœnia,a dope³niono pierwszego dnia obrad (T. Ciesielski, Zabiegi hetmanów, s. 83-84; J. Staszewski, August IIMocny, s. 227).

936 Sejm 1722 r. zosta³ zerwany wskutek manupulacji ksiêcia Sanguszki, który usi³owa³ nie dopu-œciæ do za³atwienia na sejmie sprawy pretensji Zakonu Maltañskiego wzglêdem dóbr ordynackich,

obrady. Po kilku zakoñczonych fiaskiem wczeœniejszych sejmach, na nadchodz¹c¹ kam-paniê sejmow¹ powtarzano wiele wysuwanych ju¿ wczeœniej postulatów. Instrukcja roz-poczyna³a siê od apelu o wybór godnych pos³ów, którzy przestrzegaæ bêd¹ porz¹dku sej-mowania i nie dopuszcz¹ do unicestwienia obrad, tak potrzebnych dla pañstwa. Wœródzg³oszonych postulatów dotycz¹cych polityki miêdzynarodowej, w instrukcji pojawi³asiê sprawa podpisanego miêdzy Rosj¹ a Szwecj¹ pokoju nystadzkiego, oraz stosunkuRzeczypospolitej do zawartych w nim postanowieñ oraz niezrealizowanych obietnicrosyjskich (do tekstu instrukcji kancelaria do³¹czy³a nawet drukowany egzemplarz15 punktu traktatu pokojowego, w którym mowa by³a o Polsce). Pod rozwagê sejmikówkról przed³o¿y³ tak¿e propozycje cesarza wzglêdem renowacji dawnego przymierzaz czasów Jana III Sobieskiego, kwestiê tytu³u królewskiego w Prusach oraz terytoriumelbl¹skiego w stosunkach z Brandenburgi¹, sprawê Kurlandii oraz zadawnionego sporuze Stolic¹ Apostolsk¹ wzglêdem prawa patronatu. Pozosta³e punkty instrukcji poœwiê-cone zosta³y sprawom wewnêtrznym, takim jak wyp³acenie wci¹¿ zaleg³ych sum nale¿-nych wojsku dawnego zaci¹gu, czy zabezpieczenie œrodków na utrzymanie fortec i na-prawê artylerii; wiele miejsca poœwiêcono sprawom ekonomicznym – ¿egludze na Wiœleu jej ujœcia, przy Cyplu Montawskim (Montawskiej Szpicy) oraz na Sanie, poprawie mo-nety poprzez zwo³anie komisji menniczej i otwarcie mennicy, wznowieniu wydobyciakruszców w Olkuszu i poszukiwaniu nowych z³ó¿, naprawie sytuacji zrujnowanych i wy-ludnionych miast, ograniczeniu samowoli celnej i przywróceniu normalnego funkcjo-nowania handlu tranzytowego, poprawie dóbr sto³owych937 oraz propozycji przyznaniasoli suchedniowej dla Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego w zamian za rezygnacjê z impor-tu soli zagranicznej938.

Spokój przygotowañ do sejmu zm¹ci³a ju¿ wkrótce po wys³aniu ekspedycji z kance-larii sprawa tumultu toruñskiego z dnia 16 lipca 1724 r., która wzburzy³a opiniê pu-bliczn¹ w kraju i za granic¹. Szczegó³owy opis wydarzeñ toruñskich i brutalnoœci atakuna Koœció³ oraz profanacji obiektów sakralnych rozes³ali na sejmiki w niezwykle emo-cjonalnym liœcie toruñscy jezuici939. Do sejmików wys³a³ tak¿e swój oficjalny list nowy,mianowany w minionym roku prymas Teodor Andrzej Potocki. W jego pierwszejwersji, datowanej 1 sierpnia ze Skierniewic, prymas wyra¿aj¹c nadziejê, ¿e podo³aw³o¿onym na siebie obowi¹zkom, popar³ postulaty królewskie, apeluj¹c o zgodne zako-ñczenie obrad sejmowych. O zajœciach toruñskich nie wspomnia³, zaleca³ jedynie

304

popieranego przez króla i Czartoryskich (J. Baranowski, M. Libicki, A. Rottermund, M. Starnawska,Zakon Maltañski w Polsce, Warszawa 2000, s. 89).

937 Ten postulat zbie¿ny by³ z podjêtymi w³aœnie w latach 20-tych dzia³aniami króla, zmie-rzaj¹cymi do odbudowania dóbr sto³owych. W tym celu powo³ana zosta³a kamera, zastêpuj¹ca do-tychczasowe jednoosobowe dzia³ania podskarbiego nadwornego (J. Staszewski, August II Mocny,s. 226).

938 Instrukcja Augusta II na sejmiki przedsejmowe – Warszawa, 7 VII 1724 (AS, s. 975-979). Datawystawienia instrukcji jest o cztery dni póŸniejsza ni¿ uniwersa³u (podobnie data wydania kredensówdla pos³ów królewskich – AS, s. 974-975). Oba teksty datowane, zachowa³y siê w odpisie w ksiêdzekancelaryjnej, przechowywanej w Bibliotece Jagielloñskiej.

939 List jezuitów toruñskich na sejmiki przedsejmowe – Toruñ, 20 VII 1724 (AS, s. 979-981).

pos³om i ca³emu sejmowi zajêcie siê nadu¿yciami miast pruskich przeciw religii kato-lickiej. W wersji listu, datowanej w Warszawie, 9 sierpnia, tekst zawarty w wersji pierw-szej poprzedzi³ obszerny wywód dziêkczynny za objêty urz¹d arcybiskupa i prymasa,zapewniaj¹cy o wysi³kach i trudach dla sprostania zwi¹zanym z nim zadañ. Ostatniawreszcie wersja listu prymasowskiego na sejmiki przedsejmowe zawiera podziêkowa-nia za odebrane poselstwo i gratulacje, ale tak¿e poparcie postulatów królewskich. Po-tocki poszerzy³ tak¿e tê czêœæ listu, która poœwiêcona by³a miastom pruskim – niewspomnia³ o Toruniu, ale wyrazi³ nadziejê, ¿e Rzeczpospolita „wiary œw. i praw swoichzelotossa, nad tym zuchwa³ym gwa³tem serio animadvertere nie zaniedba”. Niestety,nie wiemy, która z wersji listu by³a ostatecznie czytana w œredzkim kole sejmikowym.Mo¿emy jedynie przypuszczaæ, ¿e w zwi¹zku z faktem wys³ania poselstwa sejmikowegoz powinszowaniami ju¿ w poprzednim roku, prymas adresowa³ do Wielkopolski trzeci¹z wersji swojego listu940.

Zgromadzony 21 sierpnia w Œrodzie sejmik, zagajony zapewne, zgodnie z dawnymzwyczajem sejmików przedsejmowych przez kasztelana miêdzyrzeckiego Adama ¯ych-liñskiego, po doœæ efektywnych, tygodniowych obradach, u³o¿eniu i przeczytaniu goto-wej ju¿ instrukcji na sejm, zosta³ zerwany. O towarzysz¹cych temu okolicznoœciach wie-my dziêki czterem krótkim, listownym relacjom skierowanym do kanclerza wielkiegokoronnego Jana Szembeka. Pierwsza pochodzi w³aœnie od kasztelana miêdzyrzeckiego,który 30 sierpnia informowa³ o smutnym i niezgodnym z oczekiwaniami ministra finaleobrad – „punkta instrukcyjej na przysz³y sejm ju¿ by³y zgodnie spisane i przeczytane”,ale kiedy miano przyst¹piæ do finalnych czynnoœci i wyboru pos³ów („do tej funkcyjejconcurrentium wielki by³ numerus”), sejmik unicestwi³a „nieszczêœliwa emulacyjao precedencyj¹”. Kasztelan informowa³ kanclerza, ¿e zgromadzeni w kole senatorowiewys³ali do niego specjalnego emisariusza, z podpisan¹ przez wszystkich pisemn¹ pety-cj¹ o wydanie nowego uniwersa³u na powtórne zgromadzenie941. Drugi z listów, napisa-ny przez Macieja Miel¿yñskiego chor¹¿ego nadwornego koronnego poszerza nieco listêprzyczyn zerwania sejmiku. Chor¹¿y, przy³¹czaj¹c siê do apelu o wydanie nowych uni-wersa³ów na sejmik, wspomnia³ o protestacjach uczynionych ju¿ na pocz¹tku sejmikuprzez Kowalskich w sprawie Zygmunta Unruga i oskar¿eñ o bluŸnierstwo – by³ to wiêcspór miêdzy katolikami a protestantami. Protestowaæ mieli tak¿e inni uczestnicy sejmi-ku, którym nie pozwalano wypowiedzieæ siê w sprawie sejmików gospodarskich i którzyzarzucali marsza³kowi niew³aœciwe udzielanie g³osu. Na koniec chor¹¿y obszernie zre-ferowa³ okolicznoœci sporu o swoj¹ precedencjê jako dygnitarza koronnego przed wiel-kopolskimi urzêdnikami ziemskimi. Zdaniem kasztelana miêdzyrzeckiego, który niewspomnia³ o innych protestacjach, to w³aœnie ten konflikt by³ przyczyn¹ zerwania sej-miku. Wzorem wczeœniejszych zgromadzeñ przedsejmowych i rywalizacji o poselstwomiêdzy katolikami a protestantami, mo¿emy siê domyœlaæ, ¿e by³a ona obecna i tymrazem. Sprawa toruñska, choæ nie wspomniano o niej, stanowiæ musia³a t³o dla roze-


305

940 Trzy wersje listu prymasa T.A. Potockiego na sejmiki przedsejmowe – Skierniewice, 1 VIII,Warszawa, 9 VIII i 20 VIII 1724 (AS, s. 981-986).

941 List Adama ¯ychliñskiego kasztelana miêdzyrzeckiego do J. Szembeka kanclerza w. kor. –30 VIII 1724 (AS, s. 987).

granych w Œrodzie wydarzeñ942. Trzeci z listów, autorstwa Franciszka Miel¿yñskiego,potwierdzi³ fakt zerwania sejmiku i popiera³ proœbê senatorów wielkopolskich o wy-danie uniwersa³u943. 18 wrzeœnia w swoim liœcie do kanclerza fakt zerwania sejmikuœredzkiego potwierdzi³ tak¿e Jan Jerzy Przebendowski podskarbi wielki koronny, którypopiera³ instancje Wielkopolan, w szczególnoœci kasztelana gnieŸnieñskiego AdamaPoniñskiego, którzy po u³o¿eniu wszystkich materii uniemo¿liwiaj¹cych zgodê, maj¹cju¿ gotowe punkta instrukcji, upraszali o dodatkowy uniwersa³. Podskarbi wspomnia³jeszcze, ¿e „ten sejmik bêdzie nam bardzo potrzebny”944.

Losy dwóch kolejnych sejmików – deputackiego i gospodarskiego, przypad³ych na11 i 12 wrzeœnia – pozostaj¹ nieznane. Byæ mo¿e zerwane zosta³y w atmosferze sporówniewygas³ych jeszcze po sierpniowym zgromadzeniu przedsejmowym. Nic nie wiemyo próbie odbycia ponownego sejmiku przedsejmowego jeszcze w 1724 r. – proœba sen-atorów wielkopolskich musia³a nie spotkaæ siê z aprobat¹ królewsk¹.

Sejm 1724 r., w którym nie wziêli udzia³u pos³owie z województw poznañskiego i ka-liskiego, nie zosta³ co prawda zerwany, pomimo wysi³ków Rosji, ale nie zakoñczy³ siêuchwaleniem d³ugo oczekiwanych reform. Obradowa³ w Warszawie od 2 paŸdziernikado 13 listopada, pod lask¹ marsza³kowsk¹ Stefana Potockiego referendarza koronne-go945, poœwiêcaj¹c ca³y niemal czas na sprawy zwi¹zane z tumultem toruñskim i procesprzed s¹dem asesorskim. Uchwali³ zaledwie trzy konstytucje – o aprobacie wyrokutrwaj¹cego jeszcze s¹du asesorskiego946 oraz przyznaniu mocy zwo³ania pospolitego ru-szenia królowi na czas do kolejnej kadencji sejmowej (by³a to odpowiedŸ na narastaj¹cenapiêcie w stosunkach miêdzynarodowych i groŸbê zbrojnej interwencji Rosji i Prusprzy poparciu Wielkiej Brytanii). Obrady zosta³y zalimitowane do Grodna bez wskaza-nia konkretnego terminu, przy zachowaniu marsza³ka i sk³adu poselskiego. Do bokukrólewskiego wyznaczono tradycyjnie senatorów rezydentów, a tak¿e liczn¹ deputacjêdo prowadzenia negocjacji z wys³annikami dworów europejskich947. W zwi¹zku z tymfaktem nie zwo³ano po zakoñczeniu sejmu sejmików relacyjnych.

Proœby Wielkopolan o powtórny sejmik przedsejmowy przynios³y jedynie po³owicz-ny sukces. 20 grudnia król podpisa³ uniwersa³ na sejmik nadzwyczajny dla wyboru ko-misarzy na Trybuna³ Skarbowy Radomski, których z powodu zerwania sierpniowego

306

942 List Macieja Miel¿yñskiego chor¹¿ego nadwornego kor. do J. Szembeka kanclerza w. kor. – Po-znañ, 1 IX 1724 (AS, s. 987-988).

943 List Franciszka Miel¿yñskiego do J. Szembeka kanclerza w. kor. – Chobienice, 2 IX 1724 (AS,s. 989).

944 List J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. kor. do J. Szembeka kanclerza w. kor. – Dybów,18 IX 1724 (Listy J.J. Przebendowskiego podskarbiego w. koronnego do Jana Szembeka, s. 176).

945 Chronologia sejmów polskich 1493-1793, zestawi³ i wstêpem poprzedzi³ W. Konopczyñski,Kraków 1948, s. 36.

946 K. Jarochowski, Epilog sprawy toruñskiej, [w:] Tego¿, Opowiadania i stydya historyczne, Warsza-wa 1877, s. 95.

947 Vol. leg., t. VI, s. 206-208. H. Olszewski, Doktryny prawno-ustrojowe czasów saskich 1697-1740,Warszawa 1961, s. 201; W. Kriegseisen, Sejm Rzeczypospolitej szlacheckiej (do 1763 roku). Geneza i kryzysw³adzy ustawodawczej, Warszawa 1995, s. 141-142 – tam szerzej o okolicznoœciach obrad sejmu 1724 r.

zgromadzenia przedsejmowego nie uda³o siê wyznaczyæ wczeœniej. W tekœcie uniwer-sa³u wyraŸniej jednak zastrze¿ono tematykê obrad do wyboru komisarzy, przypomi-naj¹c o obowi¹zuj¹cym zakazie limit948. Przed terminem odbycia tego sejmiku dowojewództw poznañskiego i kaliskiego ponownie odezwa³ siê prymas. Wskazuj¹c, ¿eWielkopolanie maj¹ okazjê odbyæ obrady, podczas gdy inne województwa nie mia³y ta-kiej nadzwyczajnej mo¿liwoœci, prymas opisa³ ostatnie wydarzenia i niebezpieczeñ-stwa p³yn¹ce z reakcji dworów europejskich na wyrok w sprawie toruñskiej. Przedsta-wi³ interwencje brytyjsk¹ i prusk¹, które godzi³y w majestat Rzeczypospolitej i pozycjêreligii katolickiej. Potocki chwali³ tak¿e godn¹ i zdecydowan¹ postawê króla, który nieugi¹³ siê przed groŸbami, ostrzega³ tak¿e przed knowaniami niektórych innowierców,którzy szerzyli w Europie obraŸliwe wiadomoœci i gromadzili si³y przeciw w³asnej oj-czyŸnie949.

Zgodnie z wol¹ monarsz¹, 19 kwietnia 1725 r. ko³o sejmikowe zgromadzi³o siê w ko-legiacie, aby rozpocz¹æ obrady. Jak wiemy z niezwykle lakonicznej wzmianki w diariu-szu ksiêdza Leona Morawskiego, sejmiku nie uda³o siê nawet zagaiæ, z powodu b³êduformalnego, jaki wyst¹pi³ w uniwersale królewskim. Oponenci wskazali, ¿e wpisanow nim zgodê na wybór tylko jednego komisarza skarbowego, z województwa poznañ-skiego, podczas gdy zwyczajowo wybierano dwóch, po jednym z ka¿dego wojewódz-twa950. Ksi¹dz Morawski doniós³ tak¿e, ¿e po rozejœciu siê zgromadzenia w Œrodziepojedynkowaæ mia³ siê dawny regimentarz i pu³kownik Chryzostom Gniazdowskiz niejakim Wilczyñskim, w którym pojedynku obaj odnieœli rany. Nie wiemy niestetynic o przyczynie tej zwady951.

Równie¿ ksi¹dz Morawski przekaza³ informacjê o zerwaniu sejmiku deputackiegow Œrodzie, w dniu 10 wrzeœnia 1725 r.952 Zapewne taki sam los spotka³ dzieñ póŸniejszysejmik gospodarski, o którym nie uda³o siê odnaleŸæ ¿adnej wzmianki. Na kolejn¹ oka-zjê do zgromadzenia siê ko³a sejmikowego przyjdzie Wielkopolanom czekaæ a¿ do dru-giej po³owy kolejnego roku.

Podczas odbytej w Warszawie, w dniach od 15 stycznia do 9 lutego konferencji sena-torskiej zobowi¹zano króla miêdzy innymi do zwo³ania sejmików dla województw, którenie mia³y swych reprezentacji na sejmie 1724 r., do czego dwór nie kwapi³ siê, ignoruj¹cproœby o to ju¿ wczeœniej953. Jeszcze w lutym 1726 r. August II rozes³a³ uniwersa³yog³aszaj¹ce pierwsze wici na pospolite ruszenie, stanowi¹ce ostrze¿enie o pe³nej deter-minacji Rzeczypospolitej dla ewentualnych agresorów, pragn¹cych ingerowaæ w obro-


307

948 Uniwersa³ Augusta II na sejmik nadzwyczajny w Œrodzie – Warszawa, 20 XII 1724 (AS, s. 990).949 List prymasa T.A. Potockiego do sejmiku w Œrodzie – 15 IV 1725 (AS, s. 991-992).950 W rêkopiœmiennym uniwersale, kancelaria, zapewne przez pomy³kê, napisa³a „abyœcie e gre-

mio sui komisarza na ten¿e przysz³y Trybuna³ Radomski obrali” (AS, s. 990).951 Informacja o sejmiku w diariuszu ksiêdza Leona Morawskiego (AS, s. 992-993). Byæ mo¿e cho-

dzi³o o pu³kownika Kazimierza Wilczyñskiego (Teki Dworzaczka, 1724\TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\KONIN.X#12896 (Nr. 76).

952 Informacja o zerwaniu sejmiku w diariuszu ksiêdza Leona Morawskiego (AS, s. 993).953 Relacya sensuum na konferencyi wyra¿onych, [w:] TGJP, t. 3, s. 241; H. Olszewski, Doktryny

prawno-ustrojowe, s. 201; M. Markiewicz, Rady senatorskie, s. 45, 103.

nie innowierców954. W koñcu czerwca 1726 r., w zwi¹zku ze zbli¿aniem siê przewidzia-nego prawem terminu sejmu zwyczajnego, dwór rozes³a³ uniwersa³y zwo³uj¹ce sejmz limity do Grodna na dzieñ 28 wrzeœnia. W województwach, w których sejmiki zerwa-no, zwo³ano powtórne zgromadzenia na dzieñ 17 sierpnia, wysy³aj¹c na nie kopie in-strukcji z 1724 r.955

Tym razem nad wielkopolsk¹ scen¹ polityczn¹ s³oñce œwieci³o zdecydowanie jaœniej.17 sierpnia rozpocz¹³ siê sejmik przedsejmowy w kolegiacie œredzkiej, którego mar-sza³kiem wybrano Stefana Szo³drskiego, wojewodzica kaliskiego. Nie wiemy, czy po-nownie czytano w kole instrukcjê królewsk¹, prezentowano zapewne list od hetmanapolnego koronnego, wojewody podlaskiego Stanis³awa Mateusza Rzewuskiego, który odlutego, po œmierci hetmana Sieniawskiego sam sprawowa³ pieczê nad wojskiem koron-nym. Hetman polny, informuj¹c o przejêciu obowi¹zków hetmañskich, prosi³ sejmikio jak najszybsze wyp³acenie wszelkich zaleg³oœci finansowych wzglêdem wojska, popra-wê jego sytuacji w obliczu zewnêtrznych zagro¿eñ, postulowa³ równie¿ o przywróceniezwyczajowych konferencji z pos³ami wojskowymi podczas sejmów. Nie omieszka³ pro-siæ o wsparcie swej kandydatury przy nadawaniu wakuj¹cej bu³awy956. Rzewuski ro-zes³a³ tak¿e prywatne listy do zaufanych stronników – byli to m.in. Maciej Malechowski³owczy kaliski oraz Piotr Sokolnicki czeœnik wschowski957. Wœród dwunastu wybranychpos³ów (Aneks III), jak to bywa³o wczeœniej, zabrak³o innowierców, którzy jednak w za-mian za dopuszczenie do pomyœlnego zakoñczenia sejmiku uzyskali zapis w instrukcji,w którym sejmik bra³ w opiekê ich dawne prawa oraz przywileje – donosi³ o tym senioro-wi leszczyñskiemu obecny podczas obrad Andrzej ¯ychliñski. Jednoczeœnie bez przes-zkód wybrano innowierców do grona komisarzy skarbowych poznañskich (zostali nimiErnest Bojanowski starosta gnieŸnieñski oraz W³adys³aw Twardowski)958. Pos³ami zo-stali zas³u¿eni statyœci z okresu wojny pó³nocnej, m.in. Stefan Garczyñski chor¹¿ywschowski oraz Piotr Sokolnicki czeœnik wschowski, ale przede wszystkim przedstawi-

308

954 Uniwersa³ Augusta II na pierwsze wici – Warszawa, 16 II 1726 (AS, s. 993-994). W tym miejscunale¿y sprostowaæ b³¹d, który pope³niono w edycji akt sejmikowych – nie by³o ¿adnego sejmikuw dniu 24 VI 1726. Zgromadzenie przedsejmowe w dniu 17 VIII 1726 by³o powtórnym w zwi¹zku z ze-rwaniem sejmiku w 1724 r., a nie, jak b³êdnie przypuszczano, 24 VI 1726. Przyporz¹dkowane do tegosejmiku uniwersa³ pierwszych wici oraz instancja prymasa za miastem Poznaniem powinny zostaæzaliczone do akt sejmiku 17 VIII (AS, s. 993-996).

955 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki przedsejmowe – Warszawa, 26 VI 1726 (AS, s. 997-998).W uniwersale napisano o przes³aniu kopii wczeœniejszej instrukcji: „stosuj¹c siê do instrukcyi naszejpierwszej, której duplikatê przydajemy”. Egzemplarze tych kopii (zarówno instrukcji, jak i kreden-su) zachowane s¹ w Bibliotece Czartoryskich – choæ nosz¹ daty dzienne i miesiêczne zgodne z kalen-darzem sejmowym 1724 r., datacja roczna odnosi siê ju¿ do 1726 r. (Bibl. Czart., rkp. 207 IV,s. 219-234).

956 List S.M. Rzewuskiego hetmana polnego kor. do województw i ziem na sejmiki przedsejmowe– Che³m, 2 VIII 1726 (Bibl. Czart., rkp. 562 IV, s. 406-498).

957 Listy S.M. Rzewuskiego hetmana polnego kor. do Ma³achowskiego i Sokolnickiego – Che³m,2 VIII 1726 (Bibl. Czart., rkp. 562 IV, s. 409).

958 Informacja o sejmiku w liœcie Andrzeja ¯ychliñskiego do seniora leszczyñskiego D. Cassiusa –Boszkowo, 25 VIII 1726 (AS, s. 1008).

ciele m³odszego pokolenia ich potomków – Aleksander Poniñski ³owczy wschowski,Józef Radomicki kasztelanic poznañski czy Stefan Szo³drski wojewodzic kaliski. Jakwynika z jednego z zachowanych diariuszy sejmowych, najwiêksz¹ aktywnoœæ spoœródpos³ów wielkopolskich przejawiali jednak weterani, Garczyñski i Sokolnicki959.

W obszernej instrukcji spisanej w Œrodzie wiele miejsca poœwiêcono sprawom poli-tyki miêdzynarodowej. Pierwsze miejsce zajê³a nielegalna elekcja nieœlubnego synaAugusta II, Maurycego Saskiego na tron kurlandzki, jeszcze za ¿ycia ostatniego z Ket-tlerów, ksiêcia Ferdynanda960. Wielkopolska szlachta stanowczo domaga³a siê anulo-wania nielegalnego aktu, przywrócenia dawnych praw Rzeczypospolitej, utrzymaniazwi¹zków lennych oraz ukarania winnych. W laudum nakazano nawet marsza³kowiz³o¿enie w tej sprawie specjalnego manifestu w ksiêgach grodzkich poznañskich961.Sprawy kurlandzkiej wielkopolscy pos³owie pilnowali podczas sejmu szczególnie wy-trwale, domagaj¹c siê wyjaœnieñ962.

Doceniaj¹c wartoœæ pokoju, który wydawa³ siê zabezpieczony po niedawnych zabu-rzeniach spowodowanych przez sprawê toruñsk¹, pos³owie wielkopolscy mieli nie po-zwoliæ na ¿adne wojny oraz traktaty, mieli siê równie¿ domagaæ skasowania wszystkichporozumieñ zawartych przez króla bez zgody stanów sejmuj¹cych. Sejmik œredzki pra-gn¹³ doprowadzenia do wykonania dawnych umów z carem Piotrem I oraz zawarcia po-koju ze Szwecj¹. W kwestii zadawnionego sporu ze Stolic¹ Apostolsk¹ o prawo patrona-tu królów polskich, sejmik popar³ w pe³ni prawa Augusta II, domaga³ siê równie¿zakazania ingerencji Rzymu w wyroki zapad³e w ostatniej instancji na terenie Rzeczy-pospolitej. W stosunkach z zachodnimi s¹siadami – cesarskim Œl¹skiem oraz Branden-burgi¹ szlachta wielkopolska domaga³a siê poskromienia gwa³tów i naruszeñ granicy,utrudniania handlu, porywania poddanych i polepszenia sytuacji katolików (w staro-stwie drahimskim). Szczególne oburzenie wzbudzi³o aresztowanie Zakrzewskiego weWroc³awiu oraz najazd ¿o³nierzy cesarskich na Rawicz, miasteczko nale¿¹ce do JanaKazimierza Sapiehy starosty bobrujskiego. Doœæ interesuj¹ca jest w instrukcji œredz-kiej propozycja sejmiku, któr¹ dwór mia³ zg³osiæ w³adcy brandenburskiemu w spra-wie ewentualnego wykupienia starostwa drahimskiego oraz bytowskiego za pieni¹dzez bud¿etu sejmikowego. Starostwa te mia³y w przysz³oœci stanowiæ w³asnoœæ sejmikow¹i wnosiæ dochody do skarbu województw. Pos³om wielkopolskim uda³o siê uzyskaæ spe-cjaln¹ konstytucjê w tej sprawie963, pomimo której, z oczywistych wzglêdów, propozycjanie spotka³a siê z ¿yczliwym przyjêciem w Berlinie. Abstrahuj¹c od naiwnoœci pomys³uWielkopolan, jest to chyba jeden z nielicznych przypadków, w których sejmik próbowa³odzyskaæ terytoria utracone wczeœniej przez Rzeczpospolit¹.


309

959 Diariusz reasumpcyi sejmu warszawskiego ordynaryjnego die 2 octobris 1724 anno, zaczêtejroku Pañskiego 1726, dnia 28 miesi¹ca wrzeœnia w Grodnie, [w:] TGJP, t. 3, s. 39 i nn.

960 J. Staszewski, August II Mocny, s. 238-240.961 Laudum z 17 VIII 1726 (AS, s. 1006).962 Diariusz reasumpcyi, [w:] TGJP, t. 3, s. 39 i n.963 Konstytucja Wykupno starostwa drahimskiego z 1726 r. (Vol. leg., t. VI, s. 215). Sprawê tê zg³osi³ w

izbie poselskiej Stefan Garczyñski chor¹¿y wschowski 25 X, obiecuj¹c z³o¿yæ stosowny projekt (Dia-riusz reasumpcyi sejmu, [w:] TGJP, t. 3, s. 102-103).

Doœæ stanowcze i obszerne postulaty dotycz¹ce spraw miêdzynarodowych sta³yw sprzecznoœci z innym punktekm instrukcji, w którym nie zgadzano siê na postulowa-ne przez króla dodatkowe opodatkowanie na pokrycie kosztów rozbudowy s³u¿by dyplo-matycznej Rzeczypospolitej. Na ten cel proponowano dawne, archaiczne œrodki, zobo-wi¹zuj¹c do finansowania poselstw z bud¿etu podskarbiego oraz wysy³ania rodowitychPolaków.

Sprawy polityki wewnêtrznej rozpocz¹³ punkt, w którym sejmik domaga³ siê zakazuna przysz³oœæ limitowania sejmów, co miesza³o i trudni³o obrady, domaga³ siê tak¿eprzestrzegania porz¹dku sejmowania z 1690 r. W sprawach wojskowych Wielkopolanienie sprzeciwiali siê ewentualnej aukcji wojska, uwa¿ali jednak, ¿e wprzód nale¿y u³o¿yærówne taryfy dla wszystkich województw. Krytykowano tak¿e, ¿e w sk³ad wojska wcho-dzi zbyt wielu innowierców, tak wœród oficerów, jak i szeregowych ¿o³nierzy – domaganosiê zmiany tej sytuacji w nowym kompucie, z uwagi na bezpieczeñstwo pañstwa wobecobcych, innowierczych potêg. Nie bacz¹c na wrogie reakcje tych potêg, domagano siêtak¿e pe³nego wykonania wyroku w sprawie toruñskiej. W pojawiaj¹cej siê w instrukcjikrólewskiej kwestii z³ego stanu artylerii sejmik województw poznañskiego i kaliskiegozg³osi³ postulat, aby w najbli¿szym czasie przekazaæ na ten cel dochody z funkcjonowa-nia poczty generalnej, dotychczas trzymanej, zdaniem wielkopolskiej szlachty nielegal-nie, przez cudzoziemca, Jerzy Holtzbrincka964.

Wyczekiwana od dawna korektura trybuna³ów, choæ znalaz³a poparcie szlachty wiel-kopolskiej, nie spotka³a siê z jak¹œ bardziej szczegó³ow¹ uwag¹. Domagano siê jedyniezakazu wybierana wicemarsza³ków trybunalskich oraz nadawania urzêdów patronomczynnym w Trybunale965.

Kilka punktów w instrukcji sejmowej poœwiêcono tak¿e sprawom relacji z ducho-wieñstwem. Chc¹c zapobiec wyniszczaniu dóbr ziemskich sejmik domaga³ siê zakazunowych zapisów czynszów dla Koœcio³a, wynalezienia sposobu do wykonywania egzeku-cji wyroków s¹dów ziemskich ci¹¿¹cych na osobach duchownych, skasowania zaleg³ychza czas wojny czynszów koœcielnych na kamienicach w miastach i miasteczkach, unie-mo¿liwiaj¹cych remont zniszczonych budynków.

W dalszej czêœci uwagê ko³a sejmikowego zajê³y kwestie ekonomiczne, poddane podobrady przez króla. W sprawie poprawy ¿eglugi przy Szpicy Montawskiej i na SanieWielkopolanie odmawiali pomocy, przypominaj¹c zaniedbywan¹ od lat poprawê nawi-gacji na Warcie, Noteci i Obrze. Otwarcie mennicy i poszukiwanie nowych z³ó¿ krusz-ców proponowano od³o¿yæ do kolejnego sejmu, na razie ograniczaj¹c siê do poprawystanu kopalñ olkuskich. Kilka punktów poœwiêcono podskarbiemu i sprawom jegodotycz¹cych – rachunków z wykonywania funkcji, wydania zaleg³ej soli suchedniowej,

310

964 P. D¹bkowski, Zbiór dokumentów do historii urz¹dzeñ pocztowych w Polsce, Lwów 1928, s. 61.965 Postulaty te znalaz³y swoje miejsce w reformie Trybuna³u, przyjêtej przez sejm 1726 r. Wœród

deputatów delegowanych przez sejm do u³o¿enia korektury by³o a¿ trzech wielkopolskich pos³ów,w tym dwóch piastuj¹cych urzêdy s¹dowe: Stefan Garczyñski chor¹¿y wschowski, Jan ChryzostomRadojewski surrogator grodzki poznañski oraz Adam Zakrzewski pisarz grodzki poznañski (Vol. leg.,t. VI, s. 223, 228). Komisja ta pracowa³a pod przewodnictwem biskupa Andrzeja Za³uskiego (H. Ol-szewski, Doktryny prawno-ustrojowe, s. 205).

wynagrodzenia szkód poczynionych przez urzêdników celnych. Domagano siê tak¿esumiennoœci w dystrybucie soli suchedniowej przez administratora ¿up i utrzymaniadawnej, rycza³towej ceny – dopiero po spe³nieniu tych postulatów obiecywano wyraziæzgodê, zgodnie z pomys³em królewskim, aby przywilejem solnym obdarowaæ tak¿eLitwinów.

W koñcowej czêœci instrukcji zapisano obiecany innowiercom punkt, bior¹cy ichw obronê, z zastrze¿eniem jednak przestrzegania punktów traktatu warszawskiegoz 1716 r. Na koniec zamieszczono kilkanaœcie drobniejszych spraw i tak zwanych peti-tów prywatnych966.

Dope³nieniem instrukcji sejmowej by³o obszerne laudum, poœwiêcone „domowemuporz¹dkowi”. Uchwa³y rozpoczêto od decyzji o wys³aniu na pomoc przy fortyfikacji Ja-snej Góry piechoty ³anowej z obu województw, lub w drodze wyj¹tku, w zastêpstwie za¿o³nierza po pó³ talara na ka¿dy dzieñ, przez dwa miesi¹ce. W j¹trz¹cej wci¹¿ umys³yszlachty sprawie soli suchedniowej nakazano ¿upnikowi wykonanie dystrybuty orazz³o¿enie rachunków na najbli¿szej Komisji Skarbowej Poznañskiej, której posiedzeniewyznaczono na 7 stycznia 1727 r., zadysponowano tak¿e wzglêdem tzw. dosypki, czylitysi¹ca beczek dodatkowej soli przysy³anych corocznie, za które pieni¹dze powinnywp³ywaæ do skarbu województw. Kolejne uchwa³y dotyczy³y zaleg³ych sum nale¿nychsejmikowi, które polecono windykowaæ. Dokonawszy wyboru nowego sk³adu KomisjiSkarbowej Poznañskiej, na wypadek zerwania sejmu i braku uniwersa³ów na kolejnezgromadzenia, dano senatorom w³adzê przyspieszenia sesji Komisji967. Za³atwiwszyjeszcze kilka drobniejszych uchwa³ zakoñczono obrady968.

Ju¿ kilka tygodni póŸniej by³a kolejna okazja do zgromadzenia siê ko³a sejmikowe-go województw poznañskiego i kaliskiego. W dniu 9 wrzeœnia odby³ siê sejmik deputac-ki pod lask¹ marsza³kowsk¹ Jana Andrzeja Palêdzkiego, podczas którego „sine omnicontradictione” wybrano czterech wielkopolskich deputatów trybunalskich. Zostalinimi Marcin Wierusz Kowalski pisarz ziemski wschowski, Aleksander Marchocki pod-sêdkowicz ziemski kaliski, marsza³ek Jan Andrzej Palêdzki oraz Jan Wodecki969. Choælaudum wydaje siê nie pozostawiaæ w¹tpliwoœci co do legalnoœci wyboru, wobec wielko-polskich deputatów zg³oszono protestacjê, co spowodowa³o odmowê uznania ich w Try-bunale. Sprawa opar³a siê a¿ o sejm, który w specjalnej konstytucji potwierdzi³ prawo-mocnoœæ elekcji deputackiej w Œrodzie. Uzasadniono to nastêpuj¹co: „Poniewa¿ ur.deputaci poznañskiego i kaliskiego województw, na Trybuna³ teraŸniejszy zgodnieobrani, dla opozycyi sobie uczynionej, non iuxta praescriptum constitutionis anni1601 fol. 750 tit. O deputacie podlaskim970, nie s¹ do przysiêgi przez S¹d Trybunalski


311

966 Instrukcja pos³om na sejm z sejmiku 17 VIII 1726 (AS, s. 998-1004).967 Ten sk³ad Komisji Skarbowej Poznañskiej rozpocznie prace 7 I 1727, pod przewodnictwem

wojewody kaliskiego L. Szo³drskiego i kontynuowaæ je bêdzie a¿ do 3 VII 1730 r., przekraczaj¹c tymsamym wyznaczon¹ przez sejmik dwuletni¹ kadencjê (M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañ-ska, s. 339-340).

968 Laudum z 17 VIII 1726 (AS, s. 1004-1008).969 Laudum sejmiku deputackiego 9 IX 1726 (AS, s. 1009).970 Konstytucja O deputacie podlaskim” z 1601 (Vol. leg., t. II, s. 397).

przypuszczeni, przeto tych¿e ur. deputatów wielkopolskich do funkcyi pomienionejdeputackiej powag¹ sejmu tego przywracamy [...]”971. Nazajutrz po deputackim, zgod-nie z postanowieniem konstytucji Sejmu Niemego odby³o siê gospodarskie zgromadze-nie sejmiku. By³o to prawdopodobnie pierwsze zgromadzenie gospodarskie w Wielko-polsce, jakie próbowano rozpaczliwie doprowadziæ do pozytywnego zakoñczenia i pojakim pozosta³o niezwykle krótkie laudum. Ju¿ sama jego treœæ, mieszcz¹ca siê na jed-nej stronie pojedynczej karty, œwiadczy o wyj¹tkowoœci sytuacji. W laudum zapisano:„Wszechmocnoœci Majestatu Boskiego sk³adamy podziêkowanie, ¿e fluctuantes do tegoczasu ichm. braci naszych pro et contra sensus, tandem tranquillissima malatia coadu-nare et ad unanimem na gospodarski sejmik, województwom naszym upragniony, con-sensum przyprowadziæ raczy³”. Brak wielu wspó³obywateli nie pozwoli³ jednak na roz-poczêcie obrad i uchwalenie konkretnych uchwa³ – podjêto jedynie nielegaln¹ decyzjêo limitowaniu sejmiku do dnia 8 paŸdziernika 1726 r.972 Z oczywistych wzglêdów limitytej nie podjêto.

Szczêœliwe zakoñczenie sejmu 1726 r. rozesz³o siê po ca³ej Rzeczypospolitej szero-kim echem. Jego konstytucje, choæ nie najobszerniejsze, przynios³y nadziejê na zmianêdotychczasowej z³ej passy, ci¹¿¹cej nad sejmem. Wiele z konstytucji by³o w pe³ni zgod-nych lub zbie¿nych z postulatami województw poznañskiego i kaliskiego, wrêczonymiwys³anym do Grodna pos³om. Poniewa¿ sejm nie wyznaczy³ daty sejmików relacyjnych,jeszcze w grudniu 1726 r. zosta³y zwo³ane przez uwiêzionego chorob¹ w Bia³ymstokuAugusta II, na dzieñ 4 lutego 1727 r.973

Pomimo zimowej pory szlachta t³umnie zjecha³a do Œrody974. Jeszcze przed ofi-cjalnym otwarciem obrad wa¿niejsi urzêdnicy zgromadzili siê na krótkiej naradziew gospodzie wojewody poznañskiego Macieja Radomickiego. Byli tam m.in. wojewodakaliski Ludwik Szo³drski, kasztelanowie – miêdzyrzecki Adam ¯ychliñski, œremskiFranciszek Miel¿yñski oraz Ludwik Ch³apowski podwojewodzi poznañski i WojciechBieñkowski burgrabia poznañski. Z zapisów Ÿród³owych wiemy, ¿e na sejmiku obecnyby³ tak¿e kasztelan gnieŸnieñski Adam Poniñski, chor¹¿y poznañski Franciszek Ska-³awski, chor¹¿y kaliski Melchior Gurowski, starosta nakielski Stanis³aw Bniñski, staro-sta kruszwicki Józef Mycielski, starosta solecki Hieronim Jaraczewski, podczaszy po-znañski Maciej KoŸmiñski, miecznik poznañski Andrzej Lipski, miecznik wschowskiFranciszek Miaskowski, podczaszy wschowski Kazimierz Szo³drski, sêdzia ziemskiwschowski Hieronim Ko³aczkowski oraz wszyscy pos³owie na sejm 1726 r. Po naradziewszyscy udali siê do kolegiaty, gdzie po wys³uchaniu Mszy Œw. i otrzymaniu b³ogo-s³awieñstwa, ju¿ na cmentarzu wojewoda poznañski zagai³ sejmik. Marsza³kiem wybra-no zgodnie zaproponowanego przez wojewodê Kaspra Miaskowskiego.

312

971 Konstytucja Przywrócenie do funkcyi ur. deputatów wielkopolskich z 1726 (Vol. leg., t. VI, s. 229).972 Laudum z 10 IX 1726 (AS, s. 1009-1010).973 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki relacyjne – Bia³ystok, 16 XII 1726 (AS, s. 1010-1011); J. Sta-

szewski, August II Mocny, s. 241.974 O obradach tego sejmiku wiemy bardzo wiele dziêki zachowanemu obszernemu diariuszowi,

a tak¿e zachowanej bogatej korespondencji sejmikowej oraz orygina³om uchwa³ i instrukcji (AS,s. 1010-1033).

Po udanej elekcji marsza³kowskiej przyst¹piono do odczytania obszernej korespon-dencji nades³anej do sejmiku – od prymasa Teodora Andrzeja Potockiego, od hetmanawielkiego koronnego Stanis³awa Mateusza Rzewuskiego, kanclerza Jana Szembeka,biskupa poznañskiego Jana Joachima Tar³y, podkomorzego poznañskiego Francisz-ka Radzewskiego oraz kasztelana brzeskiego-kujawskiego, a dawnego ¿upnika woje-wództw wielkopolskich Ludwika Boruckiego. Z wy¿ej wymienionych listów uda³o siêodnaleŸæ tylko jeden, prymasowski. List rozpoczyna siê od pochwa³ pod adresem pos³ówpoznañsko-kaliskich, którzy wydatnie przyczynili siê do sukcesu sejmowego w trzechnajwa¿niejszych aspektach – obrona religii katolickiej dziêki utrzymaniu dekretu toru-ñskiego, pomimo wrogoœci wielu pañstw, uchwa³a korektury trybuna³ów oraz pomyœlnerozwi¹zanie sprawy kurlandzkiej. Na koniec prymas przypomnia³ zas³ugi swoje orazswojego brata, marsza³ka sejmu Stefana Potockiego przy uchwaleniu konstytucji przy-wracaj¹cej do funkcji nieuznanych wczeœniej deputatów z województw poznañskiegoi kaliskiego, za wyj¹tkiem Jana Andrzeja Palêdzkiego, któremu wytoczono sprawês¹dow¹ za naruszenie powagi i napaœæ na Trybuna³ w dniu 23 listopada 1726 r.975 Palêdz-ki, ju¿ po uzyskaniu konstytucji sejmowej, nie chc¹c czekaæ na dorêczenie Trybuna³owidrukowanego tekstu uchwa³y sejmowej, wraz z grup¹ zwolenników, przy wspó³pracykasztelana kaliskiego Micha³a Kazimierza Raczyñskiego oraz kasztelana gnieŸnieñ-skiego Adama Poniñskiego napad³ na Trybuna³ zasiadaj¹cy na Ratuszu, dobytymiszablami chc¹c zmusiæ sêdziów deputatów do przyjêcia swojego mandatu. Sprawa tazbulwersowa³a ca³¹ Rzeczpospolit¹ za spraw¹ listu, jaki rozes³a³ na sejmiki relacyjneTrybuna³ Koronny976.

Po przeczytaniu listów, za zgod¹ wszystkich z powodu panuj¹cego mrozu postano-wiono kontynuowaæ dalsze obrady w murach kolegiaty. Po krótkim zamieszaniu spo-wodowanym próbami zabrania g³osu przez Palêdzkiego oraz Ignacego Kowalskiego,przyst¹piono do wys³uchania relacji poselskich – ka¿dy z pos³ów sk³ada³ kolejno w³asn¹relacjê. Po ich zakoñczeniu dosz³o do kolejnego zamieszania i prób zablokowania sejmi-ku, które wywo³a³ wspomniany ju¿ Kowalski, reprezentuj¹cy wyraŸnie zdanie ultraka-tolickich zelantów, zarzucaj¹cy pos³om przekroczenie kompetencji, poprzez wpisaniew konstytucje sejmowe zapisu chroni¹cego skazanego wyrokiem trybunalskim za here-zjê Zygmunta Unruga. W imieniu pos³ów odpowiedzia³ chor¹¿y wschowski Garczyñski,wyjaœniaj¹c, ¿e w sprawie unrugowskiej nie uczyniono niczego zdro¿nego, a jedynie dlauœmierzenia oburzenia postronnych monarchów, w recesie do kolejnego sejmu zapisano


313

975 List prymasa T.A. Potockiego do sejmiku – Skierniewice, 22 I 1727 (AS, s. 1011-1013).W interesie Palêdzkiego prymas dzia³a³ tak¿e i po sejmie, przychylaj¹c siê do petycji jak¹ dorêczo-no mu z Komisji Skarbowej Poznañskiej, w zwi¹zku z ignorowaniem konstytucji i nieuznaniemPalêdzkiego. Zapewne by³a to Komisja obraduj¹ca w Poznaniu 7 I 1727 pod lask¹ marsza³ko-wsk¹ Ludwika Szo³drskiego wojewody kaliskiego (M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska,s. 339).

976 List ten, wraz z do³¹czonym jako za³¹cznik opisem zajœcia uda³o siê niedawno odnaleŸæ w za-chowanej w Archiwum Pañstwowym w Poznani sylwie (AP Poznañ, Miscellanea 54a, s. 135-137). Po-niewa¿ nie zosta³ uwzglêdniony w edycji Akt sejmikowych, publikujemy go jako Aneks XI do niniejszejpracy.

ochronê na dwa lata 977. Po uœmierzeniu tego konfliktu i oddaleniu groŸby zerwania sej-miku, limitowano sesjê do dnia nastêpnego.

Nazajutrz, po wys³uchaniu Mszy Œw., wznowienie obrad musia³o zostaæ opóŸnionez powodu uroczystoœci koœcielnych œwiêta Œw. Agnieszki. Po ich zakoñczeniu ponowniezgromadzono siê w kolegiacie. Z powodu uporu Jezierskiego, którego popar³ pu³kownikMiko³aj Swinarski, pomimo perswazji senatorów, ko³o musia³o udaæ siê na cmentarz. Poodczytaniu listów od paulinów z Jasnej Góry oraz dominikanów poznañskich, udzielonog³osu Janowi Andrzejowi Palêdzkiemu, który przedstawi³ swoj¹ sprawê. Poruszy³a onawielce ko³o sejmikowe – szlachta uzna³a krzywdê uczynion¹ swemu deputatowi zaw³asn¹ i domaga³a siê stanowczych kroków. Do dyskusji w tej sprawie powracano wielo-krotnie. Wiele czasu poœwiêcono równie¿ na rozwik³anie sprawy, jak¹ zg³osi³ trzeciegoju¿ dnia sejmiku Piotr Chociszewski, marsza³ek ubieg³orocznego, dyskusyjnego sejmi-ku gospodarskiego, który oskar¿y³ ludzi wojewody poznañskiego o pobicie w drodze nasejmik. Niewiele brakowa³o, aby Chociszewski skutecznie zerwa³ z tego powodu sejmik.Nie pomog³y próby przekupywania protestuj¹cego, ani zarzucania mu kondemnaty.Dopiero negocjacje prowadzone przez senatorów i urzêdników oraz uczyniona obietni-ca, przekona³a Chociszewskiego, aby wycofa³ swoje protesty. Sejmik, który rozpocz¹³ siêwe wtorek 4 lutego, trwa³ jeszcze do pi¹tku 7, lub soboty 8 lutego i zakoñczy³ siê pe³nymsukcesem978.

Wœród uchwa³, obok podziêkowañ dla króla i prymasa pierwsze miejsce zajê³a spra-wa Palêdzkiego – sejmik zdecydowanie wstawia³ siê za pokrzywdzonym i stanowczodomaga³ siê kasowania procesu wszczêtego przeciwko niemu. Wszystkiego mieli dopil-nowaæ pozostali trzej deputaci sejmikowi, dopuszczeni do prac Trybuna³u. Dla nie-dosz³ego deputata, jako rekompensatê uszczerbku na honorze oraz poniesionych kosz-tów przyzna³ sejmik kwotê 10 tys. z³ ze skarbu wojewódzkiego. Podjêto szereg decyzjiw sprawach finansów sejmikowych – m.in. utrzymano w mocy niedawn¹ uchwa³ê dwu-miesiêcznego podatku z ³anów wybranieckich, nawet pomimo konstytucji sejmowej po-œwiêconej w³aœnie funkcjonowaniu piechoty wybranieckiej. Ko³o uzna³o, ¿e uchwa³ajest wa¿na, poniewa¿ konstytucja sejmowa ma moc na przysz³oœæ, a nie dotyczy czasuminionego (piêkny dowód na dzia³anie zasady lex retro non agit). Uwagê sejmikuj¹cychprzyci¹gnê³o tak¿e pogarszaj¹ce siê bezpieczeñstwo wewnêtrzne województw, zagro-¿one przez coraz czêstsze rozboje i najazdy na domostwa. W tej kwestii postanowionoapelowaæ do starosty generalnego o podjêcie odpowiednich kroków, a tak¿e nakazanomarsza³kowi napisanie listu do hetmana z proœb¹ o wydanie ordynansu do Piotra Sokol-nickiego czeœnika wschowskiego, regimentarza partii wielkopolskiej wojska koronnego,aby pomóg³ województwom swymi oddzia³ami. Zakazano tak¿e przyjmowania pod

314

977 Wœród recesów do kolejnego sejmu zapisano: „Desiderium przez ur. pos³ów województw wiel-kopolskich promowowane, relaxacyi ur. Zygmunta Unruga, któremu interea securitatem vitae et in-colatus in Regno asekurujemy, confiscatione bonorum per decretum Tribunalitum declarata, in suorobore permanente” (Vol. leg., t. VI, s. 284). Diariusz sejmiku (AS, s. 1026-1027).

978 Diariusz sejmiku koñczy siê na trzecim dniu obrad, 6 lutego, ale jego autor na zakoñczenie za-notowa³: „Sejmik teraŸniejszy jedni spodziewaj¹ siê, ¿e jutro siê zakoñczy, drudzy do soboty, ¿e zaba-wi” (AS, s. 1033).

opiekê wêdrownych Cyganów, których uwa¿ano za element niepewny. Na koniec doko-nano wyboru dwóch komisarzy sejmikowych na Trybuna³ Skarbowy Radomski – zostalinimi Józef Mycielski starosta kruszwicki i Kasper Modlibowski979.

Oprócz laudum ko³o sejmikowe postanowi³o wys³aæ specjalne poselstwo do króla(pos³ami wybrano Stanis³awa Malczewskiego podstolica kaliskiego oraz Stanis³awaGrabskiego) i do prymasa (Wojciech Miaskowski oraz Maciej Mierzewski) oraz liczneodpowiedzi na otrzymane listy – szczêœliwie zachowa³y siê w odpisach.

W instrukcji danej pos³om do króla, który ciê¿ko chory wci¹¿ przebywa³ w Bia³ym-stoku, sejmik dziêkowa³ za utrzymanie sejmu, pomyœlne za³atwienie sprawy kurlandz-kiej, stanowcz¹ postawê wzglêdem prawa patronatu, ale przede wszystkim za instancjêdo Trybuna³u za wykluczonymi deputatami wielkopolskimi, któr¹ w imieniu Augusta IIwniós³ kasztelan be³ski Józef So³tyk. Proszono tak¿e króla o dalsze poparcie dla JanaAndrzeja Palêdzkiego, obronê dóbr pogranicznych ze Œl¹skiem przed nadu¿yciami zestrony s¹siadów oraz o satysfakcjê ze strony skarbu królewskiego w kwestii zaleg³ej solisuchedniowej. Sejmik wstawi³ siê tak¿e za wieloma wspó³braæmi, z proœb¹ o awansei gratyfikacje, a tak¿e za klasztorami – paradyskim, tynieckim i lubiñskim. Jak siê mia³ookazaæ, poselstwo do króla by³o ostatnim, jakie sejmik województw poznañskiego i kali-skiego wys³a³ do Augusta II – w sumie wys³ano ich przez ca³e panowania a¿ 26980.

Równie¿ prymasowi pos³owie sejmikowi mieli z³o¿yæ podziêkowanie za wstawien-nictwo za deputatami, wraz z proœb¹ o dalsze starania. Zlecono im tak¿e upomnienie siêw sprawie wierzycieli dóbr czarnkowskich, którzy mieli problemy z odzyskaniem swo-ich zapisów w zwi¹zku z dzia³aniami biskupa kujawskiego Felicjana Konstantego Sza-niawskiego. Wœród pozosta³ych bol¹czek wskazano prymasowi nielegalne, zdaniem sej-miku, pozywanie œwieckich przed konsystorze w sprawach do nich nie nale¿¹cych,dawanie œlubów poddanym bez wyraŸnej zgody w³aœcicieli dóbr oraz nadu¿ycia w kwe-stii pobierania dziesiêcin. Na koniec sejmik wstawi³ siê za Maciejem Gorzyñskim, nêka-nym procesem przez Wojciecha Rosiñskiego plebana k³eckiego, pisarza konsystorzagnieŸnieñskiego oraz niejakiego Boleszy, z którym s¹dzi³ siê proboszcz koœcio³a szpital-nego Œw. Ducha w Pobiedziskach981.

Zgodnie z zapisami w laudum, marsza³ek sejmiku rozes³a³ liczne listy – szczêœliwiezachowa³y siê one w kopiariuszu przechowywanym w Bibliotece Kórnickiej982. Do kanc-lerza Jana Szembeka z podziêkowaniami za prace podjête podczas sejmu i proœb¹o pomoc w windykowaniu fundacji sejmikowej na dobrach Raszkowie i Kuczkowie983.Do nowo mianowanego kasztelana krakowskiego Janusza Antoniego Wiœniowieckiegoz gratulacjami z okazji awansu na najwy¿sze œwieckie krzes³o w senacie984. Z wyrazamiradoœci z powodu nominacji (ju¿ w 1724 r.) na wysoki urz¹d podkanclerski oraz z po-


315

979 Laudum z 4 II 1727 (AS, s. 1013-1018).980 Instrukcja pos³om do Augusta II – Œroda, 4 II 1727 (AS, s. 1018-1020). Poselstwo, które

usi³owano wys³aæ do króla w styczniu 1731 r., z powodu zerwania sejmiku nie dosz³o do skutku.981 Instrukcja pos³om do prymasa – Œroda, 4 II 1727 (AS, s. 1020-1022).982 Bibl. Kórn., rkp. 11879.983 List sejmiku do J. Szembeka kanclerza w. kor. – Œroda, 4 II 1727 (AS, s. 1023).984 List sejmiku do J.A. Wiœniowieckiego kasztelana krakowskiego – Œroda, 4 II 1727 (AS, s. 1022).

dziêkowaniami za pracê podczas sejmu napisa³ marsza³ek do prepozyta gnieŸnieñskie-go Jana Aleksandra Lipskiego985. Podobne podziêkowania skierowa³ do marsza³ka wiel-kiego koronnego Józefa Mniszcha986. Józefowi So³tykowi kasztelanowi be³skiemu orazksiêdzu Krobanowskiemu referendarzowi prymasa dziêkowa³ za zakoñczone sukcesemwysi³ki zmierzaj¹ce do przyjêcia deputatów sejmikowych do Trybuna³u Koronnego987.Osobny list wys³a³ marsza³ek, zgodnie z wol¹ sejmiku, do trójki wielkopolskich deputa-tów, którzy zasiedli ostatecznie w krzes³ach trybunalskich, z poleceniem podjêcia wszel-kich starañ dla windykowania honoru oddalonego kolegi oraz województw988. Z treœcilaudum wiemy, ¿e list wystosowano jeszcze do starosty generalnego Wielkopolski,z proœb¹ o obronê szlachcica Mañkowskiego w sporze z niejakim Przonowskim, a tak¿edo wojewody kijowskiego Józefa Potockiego, marsza³ka nadwornego koronnego StefanaPotockiego i podkomorzego poznañskiego Franciszka Radzewskiego z podziêkowania-mi. Listownie sejmik postanowi³ zwróciæ siê tak¿e do Jana Jerzego Przebendowskiegopodskarbiego wielkiego koronnego z proœb¹ o refundacjê ze skarbu koronnego wydat-ków poniesionych przez starostê nakielskiego Stanis³awa Bniñskiego na remont prze-prawy w Nakle989.

Pomimo wielkiego sukcesu, jakim zakoñczy³y siê obrady z lutego, na jesieni nastrojenie by³y ju¿ tak zgodne. Zgromadzenie deputackie w dniu 15 wrzeœnia 1727 r. wy-bra³o deputatów990, ale przypadaj¹ce z mocy prawa dzieñ póŸniej gospodarskie zosta³ozerwane.

9. Schy³ek panowania Augusta IIi nowa sytuacja polityczna (1728-1732)

Rok 1728 zapocz¹tkowa³ powa¿ne zmiany w polityce wewnêtrznej Rzeczypospolitej.Zakoñczenie w 1724 r. dawnych sporów wokó³ komendy nad wojskiem cudzoziemskiegoautoramentu oraz o ordynacjê ostrogsk¹, pomyœlne rozwianie siê konfliktu zwi¹zanego

316

985 List sejmiku do Jana Aleksandra Lipskiego prepozyta gnieŸnieñskiego, podkanclerzego kor. –Œroda, 4 II 1727 (AS, s. 1023-1024).

986 List sejmiku do J. Mniszcha marsza³ka w. kor. – Œroda, 4 II 1727 (AS, s. 1024).987 Listy sejmiku do Józefa So³tyka kasztelana be³skiego i ksiêdza Krobanowskiego – Œroda, 4 II

1727 (AS, s. 1025).988 List sejmiku do deputatów województw w Trybunale – Œroda, 4 II 1727 (AS, s. 1024).989 Laudum z 4 II 1727 (AS, s. 1017).990 O sejmiku tym nie uda³o siê odnaleŸæ bli¿szych informacji, znamy jednak nazwiska dwóch z czte-

rech wybranych wówczas deputatów – Jan Antoni Radomicki wojewoda inowroc³awski, starosta gene-ralny Wielkopolski (J. Dygda³a, Radomicki Jan Antoni, PSB, t. XXIX, Wroc³aw 1986, s. 752) i LudwikCh³apowski (Teki Dworzaczka, 1728\TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\ZTPIOT.X#1192 (Nr 48).

z tumultem toruñskim oraz sukces sejmu 1726 r., jak siê wydawa³o, zwiastowa³y okreszgody i spokoju. Nadzieje te mia³y jednak okazaæ siê p³onne. Choroba króla, która uwiê-zi³a go w Bia³ymstoku na kilka miesiêcy na prze³omie 1726 i 1727 r. i wywo³a³a myœlio œmierci991, wymieranie jego najbli¿szych wspó³pracowników – Jakub Henryk Flem-ming (27 kwietnia 1728), podskarbi wielki koronny Jan Jerzy Przebendowski (24 lutego1729), kanclerz wielki koronny Jan Szembek (8 kwietnia 1731), a tak¿e œmieræ wszyst-kich hetmanów (w 1728 r. zmarli obaj hetmani koronni oraz hetman polny litewski,w 1730 r. hetman wielki litewski) uczyni³y ogromn¹ pustkê na scenie politycznej i otwo-rzy³y nowe Ÿród³a konfliktów. Spór o rozdanie bu³aw i ewentualn¹ przysz³¹ elekcjê jedy-nego syna Augusta II na tron polski sta³y siê zarzewiem niszcz¹cej rywalizacji, którauderzy silnie równie¿ w system parlamentarny. Okres ten to tak¿e czas narodzin nowychugrupowañ politycznych, skupionych wokó³ Potockich oraz sprzymierzonych z dworemCzartoryskich992.

Po powrocie do zdrowia i przyjeŸdzie do Saksonii August II rzuci³ siê w wir rozrywkioraz nowych planów politycznych. Podj¹³ m.in. próbê o¿ywienia stosunków z w³adc¹pruskim Fryderykiem Wilhelmem I, uznawanym dot¹d za najwiêkszego wroga. Napocz¹tku 1728 r. goœci³ go w DreŸnie, a w maju 1728 r. z³o¿y³ wizytê w Berlinie993. Wra-caj¹c z niej uda³ siê do Wschowy, gdzie po uprzedniej naradzie z ministrami i senatora-mi, 18 czerwca 1728 r. podpisa³ uniwersa³ na zbli¿aj¹cy siê sejm zwyczajny, maj¹cyodbyæ siê 4 paŸdziernika, ponownie w Grodnie. Poprzedzaæ go mia³y sejmiki w dniu23 sierpnia994. W tym czasie, po œmierci Jana Antoniego Radomickiego (zmar³ 27 kwiet-nia 1728)995 otworzy³a siê tak¿e konkurencja o urz¹d starosty generalnego Wielkopolski.Do króla zg³osili swe kandydatury, b¹dŸ zostali protegowani m.in. wojewoda kaliskiLudwik Szo³drski, wojewoda kijowski Józef Potocki, starosta ujski Stanis³aw Naramow-ski, kandydaturê chor¹¿ego nadwornego koronnego Macieja Mycielskiego zg³osi³ kasz-telan krakowski Janusz Antoni Wiœniowiecki996. Najskuteczniejsze okaza³y siê jednakzabiegi zaufanego ministra, 89-letniego podskarbiego wielkiego koronnego Jana Jerze-go Przebendowskiego, który posiadaj¹c dobra w Wielkopolsce, otrzyma³ upragnionyurz¹d i 6 sierpnia 1728 r. odby³ uroczysty wjazd997. Oczekiwania Wielkopolan wzglêdemnowego starosty rych³o okaza³y siê p³onne – zmar³ ju¿ w nastêpnym roku. Tym razem,


317

991 J. Staszewski, August II Mocny, s. 242 i nn. Tam omy³kowo kilkakrotnie zamiast 1726 r. wpisa-no 1727 r. W rzeczywistoœci August II chorowa³ w Bia³ymstoku po sejmie 1726 r., pod koniec stycznia1727 r. stan zdrowia zacz¹³ siê poprawiaæ, 1 II król przyby³ do Warszawy, a 1 V by³ ju¿ w Torgau(A. ¯órawska-Witkowska, Muzyka na dworze, s. 46).

992 H. Olszewski, Doktryny prawno-ustrojowe, s. 208-209.993 J. Staszewski, August II Mocny, s. 248-252.994 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki przedsejmowe – Wschowa, 18 VI 1728 (AS, s. 1034-1035).

W. Konopczyñski pomy³kowo zapisa³, ¿e sejm ten zosta³ zwo³any do Warszawy (W. Konopczyñski,Chronologia sejmów, s. 36).

995 Urzêdnicy wielkopolscy, s. 166.996 Wiadomoœci z Warszawy, z 20 V 1728 (AP Toruñ, Akta m. Torunia, Gazety polskie 20,

k. 2v-3).997 A. Per³akowski, Jan Jerzy Przebendowski jako podskarbi wielki koronny (1703-1729), Kraków

2004, s. 282-283.

14 maja 1729 r. August II powierzy³ urz¹d wypróbowanemu stronnikowi pochodz¹cemuz Wielkopolski, Ludwikowi Szo³drskiemu998.

Zanim do tego jednak dosz³o, zgodnie z uniwersa³em królewskim, 23 sierpnia 1728 r.kolegiata œredzka ponownie zape³ni³a siê zgromadzonymi senatorami, urzêdnikamii szlacht¹ wielkopolsk¹. Po wys³uchaniu Mszy Œw. i zwyczajowym zagajeniu, na mar-sza³ka sejmiku wybrano Antoniego Poniñskiego. Po pomyœlnej elekcji w imieniu królawyst¹pi³ pose³ Prokop Lipski, który przedstawi³ obszern¹ instrukcjê999. W jej pierwszejczêœci August II postanowi³ obszernie zreferowaæ najwa¿niejsze dzia³ania, jakie pomimoz³ego stanu zdrowia podejmowa³ w zakresie polityki zagranicznej. Aby zapewniæ bezpie-czeñstwo i spokój na granicy tureckiej po tym, jak w Koronie schroni³a siê grupa Tata-rów, uciekaj¹cych z Krymu przed represjami, nawi¹zano kontakt z su³tanem i chanemkrymskim, z zapewnieniami o niezmiennoœci dawnych traktatów. W kwestii kurlandz-kiej, która tak wzburzy³a Rzeczpospolit¹ i zajê³a tyle czasu podczas ostatniego sejmu,dzia³aj¹ca w oparciu o konstytucje sejmowe komisja pod przewodnictwem biskupa war-miñskiego Krzysztofa Jana Szembeka wykona³a swoje zadania z sukcesem1000. Wzglêdemsporu o prawo patronatu nawi¹zana zosta³a korespondencja, w wyniku której na miejscezmar³ego poprzedniego nuncjusza Vincenzo Santiniego (którego wczeœniej, podczas sej-mu 1726 r. chciano wydaliæ z kraju1001) Ojciec Œwiêty wyznaczy³ nowego nuncjusza, arcy-biskupa ikoneñskiego Camillo Paulucciego-Merliniego, co dawa³o nadziejê zakoñczeniaca³ej sprawy podczas najbli¿szego sejmu. Choæ naznaczone przez sejm grodzieñski ko-misje do za³atwienia sporów granicznych, pomimo wparcia królewskiego nie zakoñczy³ysiê powodzeniem, dziêki korespondencji z cesarzem uzgodniono ich kontynuowaniew najbli¿szej przysz³oœci. W relacjach z Rosj¹ August przypomina³, ¿e pomimo czynio-nych w tej sprawie zabiegów, nie uda³o siê wyegzekwowaæ dawnych zobowi¹zañ rosyj-skich z okresu wojny pó³nocnej, a co wiêcej, Rosja dopuszcza³a siê powa¿nych naruszeñtraktatów i ingerowa³a w sprawy zwi¹zanego z Rzecz¹pospolit¹ lenna kurlandzkiego,a w ostatnim czasie wtargnê³a zbrojnie na terytorium Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego,w celu zajêcia dóbr dziedzicznych Hory Horek i nale¿¹cej do ekonomii mohylewskiejdzier¿awy Po³wykiewicz, posiadanych i dzier¿awionych przez Aleksandra Dani³owiczaMienszykowa, feldmarsza³ka i dyplomaty rosyjskiego. Dobra te zosta³y skonfiskowanewe wrzeœniu 1727 r., po aresztowaniu Mienszykowa1002. Król obiecywa³ interweniowaæ

318

998 W wiadomoœciach z Warszawy, z 19 V 1729 obszerna informacja o nominacjach wielkopol-skich (AP Toruñ, Akta m. Torunia, Gazety polskie 21, k. 10v).

999 O osobie marsza³ka i pos³a królewskiego wiemy jedynie dziêki zapisowi w diariuszu ksiêdzaLeona Morawskiego (AS, s. 1048).

1000 Na temat dzia³añ tej komisji zob.: K. Kantecki, Komisja kurlandzka w 1727 r., Przewodnik Na-ukowy i Literacki 1882; A. Kraushar, Tragikomedia kurlandzka z czasów saskich (r. 1727), Kraków 1883;H. Palkij, Ceremonia³ podczas ró¿nego rodzaju komisji w czasach saskich, [w:] Theatrum ceremniale na dwo-rze ksi¹¿¹t i królów polskich, Kraków 1999, s. 308-311.

1001 K. Jarochowski, Epilog sprawy toruñskiej, s. 94 – chodzi³ o m.in. o oskar¿enia w zwi¹zku z mie-szaniem siê w sprawy Rzeczypospolitej dotycz¹ce sprawy toruñskiej.

1002 Hory Horki kupi³ Mienszykow od Sapiehów miêdzy 1710-1717 r. (Listy J.J. Przebendowskiegopodskarbiego w. kor. do A.M. Sieniawskiego, s. 73). Po³wykiewicze stanowi³y czêœæ ekonomii mohylew-skiej i by³y jedynie dzier¿awione przez Mienszykowa (AS, s. 1044).

w tych sprawach w Petersburgu i przekazaæ informacje jeszcze przed sejmikami. W in-strukcji nawi¹zano tak¿e do nierozwi¹zanej sprawy traktatu pokojowego ze Szwecj¹ –pomimo zg³oszonych formalnie propozycji pokojowych, przyjêtych przyjaŸnie, stronaszwedzka nie podjê³a ¿adnych kroków. Król nie omieszka³ tak¿e poinformowaæ o prowa-dzonych przez podskarbiego wielkiego koronnego Jana Jerzego Przebendowskiego nego-cjacjach z dworem berliñskim, m.in. w sprawie zastawionych klejnotów koronnych i te-rytorium elbl¹skiego, które nie przynios³y jednak jeszcze ¿adnych rozstrzygniêæ.

Druga czêœæ instrukcji królewskiej, to niemal dok³adne powtórzenie wiêkszoœci pro-pozycji reform – z powodu zrywania kolejnych sejmów stanie siê to praktyk¹ ju¿ do koñ-ca panowania Augusta II. Dotyczy³y finansowania s³u¿by dyplomatycznej, wyp³aceniazaleg³ych pretensji wojskowych, zapewnienia funduszy na artyleriê i fortyfikacje, po-prawy ¿eglugi na Wiœle (Szpica Montawska) i Sanie, wznowienia dzia³alnoœci komisjimenniczej i otwarcia mennicy, poszukiwania nowych z³ó¿ kruszców, poprawy sytuacjimiast, handlu i dóbr sto³owych, zapewnienie soli suchedniowej dla Litwy w zamian zarezygnacjê z soli importowanej. Nowym by³ jedynie punkt, w którym król apelowa³ o za-twierdzenie na sejmie zawartego ju¿ porozumienia w sprawie ordynacji ostrogskiej1003.

Do sejmiku nades³a³ te¿ niezwykle obszerny i rzeczowy list prymas Potocki, w któ-rym szczegó³owo odnosi³ siê do instrukcji królewskiej i relacji miêdzynarodowych Rze-czypospolitej. W wielu sprawach prymas wypowiedzia³ siê znacznie radykalniej ni¿ królw ekspedycji przedsejmowej. Co do braku postêpów na drodze do zawarcia pokoju zeSzwecj¹, obarcza³ win¹ opiesza³oœæ strony szwedzkiej, na co zaleca³ przygotowanie od-powiednich si³ zbrojnych, na wypadek ewentualnego wznowienia wojny. W przypadkustosunków z Rosj¹, bez ogródek wypomina³ niewywi¹zanie siê ze zobowi¹zañ sojuszni-czych, a tak¿e ostatnie ingerencje w sprawy Rzeczypospolitej. Brandenburgii wypom-nia³ nielegalne przyjêcie tytu³u królewskiego, wieloletnie pobieranie po¿ytków z tery-torium elbl¹skiego, które ju¿ dawno powinny sp³aciæ polskie nale¿noœci, regularnemanewry wojskowe, odbywane na terenach przygranicznych, czy wreszcie zbrodniczewtargniêcia do Wielkopolski i Prus Królewskich w celu porywania wysokich mê¿czyzn,bez wzglêdu na ich stan i kondycjê. Pogranicze tureckie to przede wszystkim nara-staj¹cy spór graniczny z hospodarem mo³dawskim oraz zaniedbane twierdze, prezen-tuj¹ce siê szczególnie mizernie w porównaniu z Chocimiem. Nie zapomnia³ prymaswspomnieæ ostro i o zatargach z cesarskim Œl¹skiem, i o Kurlandii. Doœæ szczegó³owoodniós³ siê tak¿e do propozycji reform wewn¹trz pañstwa, postuluj¹c dodatkowo jeszczepoprawê sytuacji poczty oraz piechoty ³anowej (zreformowanej podczas ostatniegosejmu), któr¹ proponowa³ przenieœæ na autorament polski, znacznie tañszy i pew-niejszy1004.

Program polityczny sejmu 1728 r. zapowiada³ siê niezwykle bogato, wiele spraw na-le¿a³o zatem omówiæ podczas sejmiku przedsejmowego. Niestety, po czterodniowychobradach sejmik województw poznañskiego i kaliskiego rozszed³ siê bezowocnie. Z dia-riusza ksiêdza Leona Morawskiego wiemy jedynie, ¿e przyczyn¹ zerwania sta³ siê Sta-nis³aw Naramowski, który w 1726 r., wystêpuj¹c przeciw deputatom wielkopolskim do


319

1003 Instrukcja Augusta II na sejmiki – Wschowa, 18 VI 1728 (AS, s. 1035-1042).1004 List prymasa T.A. Potockiego do sejmiku – £owicz, 12 VIII 1728 (AS, s. 1042-1048).

Trybuna³u, próbowa³ uniemo¿liwiæ objêcie przez nich funkcji. Jego obecnoœæ w kolewywo³aæ musia³a ogromne oburzenie, podobne do tego, z jakim dyskutowano o jego po-stêpku na sejmiku relacyjnym1005.

Fiasko sejmiku przedsejmowego mog³o przynieœæ skutek w postaci braku reprezen-tacji województw na zbli¿aj¹cym siê sejmie, jednak tym razem mia³o okazaæ siê inaczej.Po powrocie ze Wschowy, na skutek fatalnego wypadku odnowi³a siê choroba króla,która uniemo¿liwi³a mu opuszczenie Saksonii i odbycie forsownej podró¿y do odleg³e-go Grodna1006. W zwi¹zku z tym, powo³uj¹c siê na podobny przypadek sejmu 1693 r.,z okresu panowania Jana III Sobieskiego, specjalnym uniwersa³em wystawionymw DreŸnie odwo³ano obrady sejmowe, proponuj¹c jednak, w zale¿noœci od ustaleñprzysz³ej rady senatu, wyznaczenie nowego terminu sejmu, przy zachowaniu wybra-nych ju¿ reprezentacji poselskich, b¹dŸ te¿ rozpisanie nowej kampanii przedsejmo-wej1007. Ten drugi wariant by³by znacznie dogodniejszy dla Wielkopolski.

Atmosfera sierpniowego sejmiku przedsejmowego udzieli³a siê te¿ sejmikuj¹cympodczas zgromadzeñ deputackiego i gospodarskiego, w dniach 13-14 wrzeœnia 1728 r.,oba sejmiki zosta³y zerwane1008.

Ju¿ w kwietniu 1729 r. zdrowie królewskie poprawi³o siê na tyle, ¿e mo¿na by³oprzyst¹piæ do podjêcia prac nad przygotowaniem obrad sejmowych i w pocz¹tku majaprzyjechaæ do Warszawy1009. W dniach 10-11 maja odby³a siê w stolicy rada senatu, pod-czas której podjêto decyzjê o kontynuowaniu kampanii z 1728 r., zamiast rozpoczynanianowej, i zwo³aniu sejmu do Grodna na 22 sierpnia 1729 r. W tym celu wydano uniwer-sa³y na sejmiki jedynie do tych ziem i województw, gdzie zgromadzenia przedsejmowezosta³y zerwane1010, wszêdzie rozes³ano natomiast uniwersa³ szerzej objaœniaj¹cy przy-czyny d³ugiej nieobecnoœci króla i przyspieszenia terminu sejmu o 6 tygodni wzglêdemprzepisu prawa 1717 r., co t³umaczono wci¹¿ s³abym zdrowiem monarchy i chêci¹ unik-niêcia s³oty jesiennej w podró¿y1011. Sejm ten, w literaturze przedmiotu uwa¿any po-wszechnie za nadzwyczajny, by³ w rzeczywistoœci kontynuacj¹ sejmu zwyczajnego, sze-œciotygodniowego, odwo³anego w 1728 r.1012

320

1005 Diariusz ksiêdza Leona Morawskiego (AS, s. 1048).1006 J. Staszewski, August II Mocny, s. 254.1007 Uniwersa³ Augusta II odwo³uj¹cy sejm 1728 r. – Drezno, 13 IX 1728 (AS, s. 1048-1049).1008 Wiadomoœci z Lublina, z 19 IX 1728 (AP Toruñ, Akta m. Torunia, Gazety polskie 20, k. 11).1009 A. ¯órawska-Witkowska, Muzyka na dworze, s. 46.1010 Uniwersa³ Augusta II na sejmik przedsejmowy w Œrodzie – Warszawa, 3 VI 1729 (AS,

s. 1050-1051).1011 Uniwersa³ Augusta II zwo³uj¹cy sejm i wyjaœniaj¹cy sytuacjê polityczn¹ – Warszawa, 3 VI

1729 (AS, s. 1051-1052).1012 Zob. W. Konopczyñski, Chronologia sejmów, s. 36; H. Olszewski, Nowe materia³y do Chronologii,

s. 254; Historia sejmu, t. I, s. 307; W. Kriegseisen, Sejm Rzeczypospolitej, s. 143. Tak napisano o nimw uniwersa³ach na sejmiki przedsejmowe w tych województwach i ziemiach, gdzie w 1728 r. zosta³yone zerwane: „sejm walny szeœæniedzielny, w przesz³ym roku dla choroby naszej zatamowany, z alter-naty prawem opisanej w Grodnie, na dzieñ 22 miesi¹ca sierpnia roku teraŸniejszego 1729 z³o¿ywszy(...)” (AS, s. 1050).

Powtórny sejmik przedsejmowy zebra³ siê w Œrodzie 11 lipca, przy doœæ znacznej fre-kwencji. Z senatorów obecni byli m.in. Micha³ Kazimierz Raczyñski wojewoda kaliski,Ludwik Szo³drski wojewoda inowroc³awski, starosta generalny Wielkopolski oraz kasz-telanowie poznañski Adam Poniñski, kaliski Maciej KoŸmiñski i gnieŸnieñski StefanGarczyñski. Obrady zakoñczy³y siê jednak z takim samym op³akanym skutkiem, jakprzed rokiem. Tym razem przyczyn¹ zerwania sta³a siê protestacja szlachciców Mierze-jewskiego i Kowalskiego, którzy bezceremonialnie domagali siê skasowania wspomnia-nego ju¿ wczeœniej recesu sejmu 1726 r., bior¹cego w obronê innowiercê ZygmuntaUnruga1013. Sytuacja nie skoñczy³aby siê mo¿e ostatecznoœci¹, gdyby zrywacze w swymultrakatolickim zacietrzewieniu nie zaatakowali wszystkich pos³ów wielkopolskich z sej-mu grodzieñskiego, nazywaj¹c ich zwolennikami herezji i wiaro³omcami. Taki postêpekwzburzy³ wiêkszoœæ obecnych senatorów i szlachty tak dalece, ¿e nie dopuœcili do jakiej-kolwiek akcji nie tylko przeciwko pos³om, ale tak¿e przeciw nielicznym obecnym na sej-miku innowiercom. Z wielkim zdziwieniem i wdziêcznoœci¹ wspomnia³ o tym w swej re-lacji z sejmiku kalwinista Andrzej ¯ychliñski: „ko³o ca³e pro parte nostra fortissimestawa³o, czegoœmy siê ju¿ od kilkudziesi¹t lat nie doczekali. [...] Muszê przyznaæ, ¿e nig-dym nie widzia³ taki sejmik et popularitatem pro nobis, poniewa¿ nam ani mówiæ nicnie pozwolili, mówi¹c: „Sprawujcie siê modestissime, nie mówcie nic, amy was samiutrzymamy”. Jako te¿ rzeczy samej to nad to pokazali, bo nie tylko senat ca³y, ale te¿ ca³eko³o w niczym nas proscribere nie pozwolili, choæ by³y bardzo szkodliwe de religioneproiecta, nie mogê to sobie inaczej imaginowaæ, tylko ¿e Boska ich do tego dysponowa³aprowidencyja, ¿e chocia¿ nam szkodziæ chcieli, ¿e nie mogli”. Na zakoñczenie swego li-stu do seniora leszczyñskiego Dawida Cassiusa postulowa³ nawet koniecznoœæ specjal-nego podziêkowania wzglêdem obecnych na sejmiku senatorów. Nie omieszka³ przytym sarkn¹æ na mizern¹ obecnoœæ wspó³braci innowierców, zarówno kalwinistów, jaki luteran1014.

Sejm rozpoczêty w Grodnie 22 sierpnia, przy licznej obecnoœci senatorów i pos³ów,zosta³ zerwany przez grupê pos³ów litewskich ju¿ 30 sierpnia, jeszcze przed wybraniemmarsza³ka. G³ówn¹ przyczyn¹ unicestwienia sejmu by³o mianowanie zwi¹zanego z dwo-rem Stanis³awa Poniatowskiego na regimentarza, co mog³o oznaczaæ gotowoœæ dworu doprzekazania mu bu³awy wielkiej podczas sejmu. Za wszystkim stali podobno pose³ fran-cuski Antoine Felix markiz Monti oraz rosyjski dyplomata Siergiej Do³goruki1015. Potak b³yskawicznym i bezowocnym sejmie oraz odbyciu posejmowej rady senatu w dniu


321

1013 Z³o¿yli oni zreszt¹ ju¿ wczeœniej „brzydki manifest” w grodzie koniñskim (niestety, nie uda³osiê go odnaleŸæ), który czytany by³ publicznie. Atakowali w nim pos³ów na sejm 1726 r. (AS, s. 1053).

1014 Informacja o sejmiku w liœcie Andrzeja ¯ychliñskiego do seniora leszczyñskiego D. Cassiusa– 17 VII 1729 (AS, s. 1052-1053). W swym liœcie z 25 VII ¯ychliñski zamieœci fragment listu, jakiotrzyma³ z Grodna od stolnika wschowskiego Karola Unruga, który mia³ jeszcze nadziejê na pozytyw-ne zakoñczenie sejmiku w Œrodzie, wnioskuj¹c to z zapewnieñ wielu, którym zale¿a³o na jego dojœciu”(AS, s. 1054).

1015 W. Kriegseisen, Sejm Rzeczypospolitej, s. 143; J. Kurek, U schy³ku panowania Augusta II Sasa.Z dziejów wewnêtrznych Rzeczypospolitej (1729-1733), Katowice 2003, s. 109-112.

5 wrzeœnia1016, król nie uzna³ nawet za stosowne zwo³aæ sejmików relacyjnych i wyjecha³do Saksonii1017.

Jeszcze przed terminem sejmików deputackiego i gospodarskiego w Œrodzie (12-13wrzeœnia) kampania sejmowa by³a zatem zakoñczona. Byæ mo¿e wp³ynê³o to w jakiœsposób na oba zgromadzenia, nie mamy jednak o tym ¿adnych informacji.

Licz¹c zgodne z prawem, dwuletnie odstêpy miêdzy sejmami zwyczajnymi, po ostat-nim sejmie, kontynuowanym w nadzwyczajnym trybie w 1729 r., kolejny termin sejmuzwyczajnego przypada³ ju¿ w 1730 r.1018 Zgodnie z nim, 21 sierpnia 1730 r. kancelaria ko-ronna rozes³a³a uniwersa³y i wystawi³a stosowne dokumenty, rozpoczynaj¹ce kampaniêsejmow¹. Sejm walny z³o¿ono na dzieñ 2 paŸdziernika, ponownie do Grodna (z uwagi nazerwanie poprzedniego jeszcze przed obiorem marsza³ka), sejmikom przedsejmowymwyznaczono dzieñ 21 sierpnia, a genera³owi wielkopolskiemu 11 wrzeœnia w Kole (tenostatni termin by³ ju¿ tylko czysto zwyczajow¹, pust¹ formu³¹, poniewa¿ od pocz¹tkuwieku XVIII genera³y nie zbiera³y siê). Ju¿ w treœci uniwersa³u król wzywa³ do zadumynad pal¹c¹ potrzeb¹ nominacji na wszystkie wakuj¹ce urzêdy hetmañskie, a tak¿e ko-niecznoœci¹ potwierdzenia przez sejm efektów prac komisji kurlandzkiej1019.

Jak to by³o w zwyczaju ju¿ wczeœniej, instrukcjê na sejmiki przedsejmowe sfor-mu³owa³a kancelaria koronna w dwóch czêœciach – pierwszej, zawieraj¹cej przedstawie-nie najwa¿niejszych wydarzeñ w okresie od ostatniego sejmu i drugiej, w której po razkolejny, w niezmiennej formie powtarzano postulaty wzglêdem najpilniejszych reformwewnêtrznych w pañstwie, które od d³u¿szego ju¿ czasu nie znalaz³y realizacji podczaszrywanych obrad.

Jako pierwsz¹ sprawê August II omówi³ podjête od ostatniej posejmowej rady senatukroki w kwestii sporu ze Stolic¹ Apostolsk¹ o prawo patronatu na najwy¿sze godnoœciduchowne. Negocjacje prowadzi³ pose³ wielki Rzeczypospolitej, wys³any do Rzymuprzez sejm 1726 r. wojewoda lubelski Jan Tar³o, z którym rozmawia³ z woli papie¿a arcy-biskup ikoneñski Paulucci-Merlini. Uzgodnienia zmierza³y ju¿ do szczêœliwego koñca,ale zatrzyma³a je œmieræ papie¿a Benedykta XIII. Do skutku doprowadzono wyzna-czon¹ jeszcze przez sejm grodzieñski 1726 r. konferencjê z pos³ami s¹siednich dworów,która odby³a siê w Warszawie pod przewodnictwem prymasa Potockiego, w obecnoœci

322

1016 M. Markiewicz, Rady senatu, s. 103.1017 A. ¯órawska-Witkowska, Muzyka na dworze, s. 46.1018 W historiografii sejm ten funkcjonuje b³êdnie, za W. Konopczyñskim (Chronologia sejmów,

s. 36; zob. te¿ H. Olszewski, Nowe materia³y do Chronologii, s. 254), jako nadzwyczajny, podczas gdyzwo³ano go jako sejm zwyczajny, ordynaryjny. Tak zarówno w uniwersale zwo³uj¹cym „sejm walnyw Grodnie” – Wschowa, 17 IV 1730 r. (AS, s. 1055), jak i np. w liœcie Stanis³awa Poniatowskiego na sej-miki przedsejmowe: „widziemy na oko expectationis publicae satysfakcyj¹, ¿e nam wed³ug prawa do-brotliwa J.K.M. p.n.m. praeviis obrad w.m.m. panów solennitatibus sejm ordynaryjny, publillam li-bertatis [...] rezolwuje rêka” (AS, s. 1062). Podobnie w liœcie prymasa Potockiego na sejmiki:„nastêpuj¹cy wed³ug prawa sejm ordynaryjny” (AS, s. 1065). Pomy³ka W. Konopczyñskiego wydajesiê tym dziwniejsza, ¿e w przywo³ywanym przez niego diariuszu sejmu, opublikowanym w TekachG.J. Podoskiego przez A. Pawiñskiego, wyraŸnie mowa o przypadaj¹cym „in sua cadentia sejmie or-dynaryjnym grodzieñskim” (TGJP, t. IV, s. 1).

1019 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki przedsejmowe – Wschowa, 17 IV 1730 (AS, s. 1055-1056).

licznych senatorów oraz komisarzy wyznaczonych przez sejm. W sprawie zatargów gra-nicznych dalsze rozstrzygniêcia odroczono do decyzji cesarskiej. Pretensje Rzeczypo-spolitej wobec Rosji, zarówno te wynikaj¹ce z dawnych sojuszy, jak i niedawnych ro-syjskich interwencji rokowa³y pozytywnym uspokojeniem w najbli¿szej przysz³oœci,w obliczu zmiany na carskim tronie, który krótko wczeœniej objê³a carowa Anna. Dwórszwedzki, wychodz¹c naprzeciw propozycjom Rzeczypospolitej, przys³a³ pos³a do nego-cjacji pokojowych, które wymaga³y jednak decyzji sejmowej. Dworowi brandenburskie-mu przed³o¿ono pretensje Rzeczypospolitej – w tym sprawê terytorium elbl¹skiego orazwsi Wierzchocin, odebranej benedyktynkom z ¯arnowca w województwie pomorskim.Dla szczegó³owej informacji o wrêczonych podczas konferencji deklaracjach, król na-kaza³ do³¹czyæ ich kopie do ekspedycji na sejmiki. Na koniec pierwszej czêœci zamiesz-czono postulat aprobaty postanowieñ komisji, która rozpatrzy³a kwestie sporne w Kur-landii.

Czêœæ druga zawiera dos³owne powtórzenie wszystkich punktów przedk³adanychju¿ sejmikom kilkakrotnie. Na koñcu król zawar³ postulat utrzymania sejmu, za wzórpodaj¹c zakoñczone sukcesem obrady 1726 r. i przeprowadzone wówczas reformy orazpodjête decyzje w najwa¿niejszych dla Rzeczypospolitej sprawach – obrony Kurlandii,reformy Trybuna³ów i piechoty ³anowej. Apelowa³ o zajêcie siê spisanymi wówczas rece-sami, z koekwacj¹ w podatkowaniu miêdzy województwami ruskimi a Wielkopolsk¹i Ma³opolsk¹ zachodni¹ na czele1020.

Zebrani w kole sejmikowym mieli tak¿e mo¿liwoœæ wys³uchania listów od Sta-nis³awa Poniatowskiego podskarbiego wielkiego litewskiego i regimentarza koronnego,a tak¿e od prymasa Teodora Potockiego. Regimentarz, wykonuj¹cy obowi¹zki hetmañ-skie, informowa³ o najpilniejszych potrzebach wojska – przede wszystkim o konieczno-œci zabezpieczenia fortec na pograniczu tureckim, w szczególnoœci Kamieñca Podolskie-go, a tak¿e o zapewnieniu spokoju i bezpieczeñstwa na granicy. W tej drugiej sprawiezg³osi³ postulat powo³ania przez przysz³y sejm specjalnych s¹dów ultimae instantiae,które s¹dziæ mia³y wszystkie ekscesy na pograniczu. Poniatowski postulowa³ tak¿e au-kcjê wojska polskiego autoramentu oraz zerwanie z dotychczasow¹ praktyk¹ podzia³ujednostek na partie, rozlokowane w ró¿nych czêœciach Rzeczypospolitej. Za znacznieefektywniejsz¹ uwa¿a³ koncentracjê jednostek na Ukrainie. Wódz naczelny nie omiesz-ka³ prosiæ równie¿ o poparcie dla siebie, szczególnie cenne w obliczu oczekiwanych no-minacji hetmañskich1021.

Prymas, pisz¹c na sejmiki pomimo trawi¹cej go ciê¿kiej choroby, zaleca³ przedewszystkim aukcjê wojska, zapewnienie odpowiednich na ni¹ œrodków, przy uwzglêd-nieniu wczeœniejszej koekwacji pomiêdzy województwami i przyjêciu jednolitej taryfypodatkowej. Domaga³ siê likwidacji znienawidzonego podatku pog³ównego i zast¹pie-nia go jakimœ bardziej sprawiedliwym, a tak¿e wiêkszej starannoœci ze strony podskar-bich w dysponowaniu i rozliczaniu dochodów skarbowych oraz ponowienia i zaostrze-nia przepisów antyzbytkowych. Nie omieszka³ tak¿e prymas wskazaæ niezbêdnej


323

1020 Instrukcja Augusta II na sejmiki przedsejmowe – Wschowa, 17 IV 1730 (AS, s. 1057-1062).1021 List S. Poniatowskiego podskarbiego w. lit., regimentarza generalnego wojska koronnego –

Lwów, 21 VII 1730 (AS, s. 1062-1065).

poprawki w funkcjonowaniu Trybuna³ów po ostatniej reformie z 1726 r., która mia³abyzagwarantowaæ wynagrodzenie deputatom i zwiêkszyæ ich frekwencjê podczas pracs¹dów. W sferze religii zg³osi³ postulat umocnienia odnoœnych postanowieñ traktatuwarszawskiego1022.

Wymienione wy¿ej liczne postulaty i projekty, podczas sejmiku w Œrodzie w dniu21 sierpnia 1730 r. nie znalaz³y odpowiedzi i stosownych zapisów w instrukcji posel-skiej, misja pos³a królewskiego Ludwika Goliñskiego, wys³anego do województw poz-nañskiego i kaliskiego z instrukcj¹ okaza³a siê nieudan¹1023. Z nieznanych przyczynzgromadzenie zosta³o zerwane1024. Znacznie szczêœliwsze, tym razem, okaza³y siê obradypoœwiêcone wyborowi deputatów trybunalskich z województw poznañskiego i kaliskie-go, jakie odby³y siê 11 wrzeœnia. Pod przewodnictwem marsza³ka Wojciecha £oœ Goliñ-skiego do Trybuna³u wyznaczono oprócz samego Goliñskiego1025, tak¿e Józefa Kona-rzewskiego pisarza grodzkiego wschowskiego, pu³kownika Kazimierza Wilczyñskiegooraz Józefa Swinarskiego1026. Nastêpuj¹ce dzieñ póŸniej z mocy prawa zgromadzenie go-spodarskie napotka³o zapewne, jak wczeœniej, opór czêœci szlachty, która nie uznawa³ajego odbywania za potrzebne wobec funkcjonowania w województwach sejmikowej Ko-misji Skarbowej (jak to ju¿ wczeœniej wyjaœni³ wojewoda kaliski Ludwik Szo³drski). Nieuda³o siê jednak odnaleŸæ ¿adnych informacji o tym sejmiku.

Determinacja dworu w podejmowaniu wysi³ków zmierzaj¹cych do pozytywnegozakoñczenia sejmu i zapewnienia obecnoœci na nim jak najliczniejszych delegacji po-selskich musia³a byæ du¿a, poniewa¿ Wielkopolanom, zapewne dziêki listownym pro-œbom, uda³o siê wyjednaæ ponowny uniwersa³ na dodatkowy sejmik przedsejmowyw dniu 22 wrzeœnia1027.

Marsza³kiem tego sejmiku zosta³ W³adys³aw Szo³drski, syn wojewody inowroc³aw-skiego i starosty generalnego Wielkopolski Ludwika Szo³drskiego1028. Byæ mo¿e tymrazem wype³ni³ swoj¹ wczeœniejsza misjê z instrukcj¹ królewsk¹ pose³ Ludwik Goliñski– nie mamy jednak potwierdzenia tego faktu. Znamy za to instrukcjê, jak¹ uchwalonow Œrodzie. Po zwyczajowych dla instrukcji poselskiej podziêkowaniach dla króla, pry-

324

1022 List prymasa T.A. Potockiego na sejmiki przedsejmowe – £owicz, VIII 1730 (AS, s. 1065--1067).

1023 Instrykcyja ur. Ludwikowi Goliñskiemu dworzaninowi i pos³owi (Bibl. Kórn., rkp. 1645,s. 231). Zob. te¿ J. Kurek, U schy³ku panowania, s. 115. W edycji akt sejmikowych nie uwzglêdniononiestety tego egzemplarza instrukcji adresowanej do sejmiku województw, nie podano tak¿e informa-cji o osobie pos³a królewskiego wys³anego do Œrody.

1024 Informacja o zerwaniu sejmiku w „Kurierze Polskim” nr 36 z 1730 r. – wiadomoœci z Warsza-wy, 30 VIII 1730 (AS, s. 1067).

1025 Doœæ interesuj¹cy jest fakt elekcji Wojciecha Goliñskiego na marsza³ka i deputata – by³ on ro-dzonym bratem Ludwika Goliñskiego, który by³ pos³em królewskim na zerwany sejmik przedsejmo-wy 21 VIII 1730 (Teki Dworzaczka).

1026 Laudum (instrument elekcji) sejmiku deputackiego 11 IX 1730 (AS, s. 1068). Zob. te¿ infor-macjê w Kurierze Polskim nr 43 z 1730 r.

1027 Uniwersa³ Augusta II na powtórny sejmik przedsejmowy w Œrodzie 22 IX 1730 (AS, s. 1069).1028 O przebiegu tego sejmiku nie uda³o siê odnaleŸæ ¿adnych informacji. Posiadamy jedynie ory-

gina³y uchwalniej obszernej instrukcji oraz laudum.

masa oraz ministrów, ko³o sejmikowe spisa³o d³ug¹ listê postulatów, jakie zg³osiæ mieliwybrani w kole pos³owie.

W zakresie polityki miêdzynarodowej rozpoczêto od domagania siê skasowania de-cyzji podjêtych przez ostatni¹ komisjê graniczn¹ miêdzy Rzecz¹pospolit¹ a cesarskimŒl¹skiem oraz wyznaczenia nowych komisarzy. O wstawiennictwo w tej sprawie u dworucesarskiego proszono króla i prymasa. Sejmik upomnia³ siê tak¿e o wyjaœnienia i za-doœæuczynienie za wtargniêcie wojsk rosyjskich w granice Rzeczypospolitej – do Rosjimiano wys³aæ poselstwo z propozycj¹ potwierdzenia dawnych traktatów, zawartych jesz-cze za Piotra I. W kwestii stosunków z Brandenburgi¹ przypominano swoj¹ wczeœ-niejsz¹ propozycjê, dotycz¹c¹ wykupu Drahimia (z zastrze¿eniem wy³¹czenia Wiel-kopolski od kosztów wykupu terytorium elbl¹skiego), wspomniano tak¿e o sporachgranicznych miêdzy dworem berliñskim a starostwem ujskim. Pragn¹c utwierdziæpokój i uchroniæ przed wci¹gniêciem pañstwa w s¹siedzkie konflikty szlachta wielko-polska zakaza³a swoim pos³om, nawet pod groŸb¹ zerwania sejmu, zawierania lub po-twierdzania jakichkolwiek traktatów sojuszniczych, dopuszczaj¹c jedynie umowy do-bros¹siedzkie. Na proœbê królewsk¹ o zabezpieczenie œrodków na utrzymywanie s³u¿bydyplomatycznej sejmik wykaza³ siê wielk¹ oszczêdnoœci¹ – wskazuj¹c na pustki w skar-bie, ironicznie radzi³ w³adcy, aby wysy³anych przez siebie cudzoziemców utrzymywa³z w³asnej szkatu³y.

Ze spraw krajowych jako pierwsze zapisano trzy punkty, dotycz¹ce potwierdzeniai bezwzglêdnego stosowania prawa o sejmach z 1690 r., relegowania zgodnie z prawempos³ów cudzoziemskich z miejsca obrad sejmowych oraz obowi¹zywania wiêkszoœcig³osów podczas rad senatorskich, które nie mia³y ponadto wdawaæ siê w dyspozycjê pie-niêdzmi ze skarbu publicznego. Pos³owie wielkopolscy mieli domagaæ siê podziêkowañdla cz³onków zakoñczonej sukcesem komisji kurlandzkiej oraz zatwierdzenia ich posta-nowieñ, z zastrze¿eniem praw ksiêcia Ferdynanda Kettlera. W przypadku, gdyby tenzgodzi³ siê na rezygnacjê ze swoich praw do tronu na rzecz Rzeczypospolitej, miano wy-nagrodziæ go dobrami królewskimi.

Co jest doœæ interesuj¹ce, problem najbardziej poruszaj¹cy ówczesn¹ opiniê pu-bliczn¹ i utrudniaj¹cy dochodzenie sejmów, a wiêc rozdanie wakansów, z bu³awami naczele, w Œrodzie potraktowano doœæ spokojnie, odnoœny punkt w instrukcji zamiesz-czaj¹c w odleg³ej jej czêœci. Sejmik wskazywa³ jedynie, aby na hetmanów mianowano:„wielkich zas³ug, nie tylko in Bellonae Martisque, ale te¿ i w senacie godnych i s³awnychAemilanos, tam in sago, quam in toga praestantissimos ad ministerium bu³awy”.

Do zg³aszanych przez dwór spraw wojskowych sejmik ustosunkowa³ siê nastêpuj¹co:warunkiem sp³aty dawnych zas³ug, aukcji wojska i rozliczenia pretensji skarbowychró¿nych województw mia³a byæ uczciwa koekwacja podatkowa, przeprowadzona wed³ugdeklaracji uczynionej na sejmie 1726 r. W przypadku wyp³at zaleg³oœci dla wojska do-magano siê wprzód rozliczenia przez specjalnych deputatów wy³¹cznie tych chor¹gwi,które przebywa³y na rzeczywistej s³u¿bie. Gdyby realizowano, popieran¹ zreszt¹ przezsejmik, aukcjê wojska, szlachta wielkopolska pragnê³a wspomnianej ju¿ koekwacji orazzastrze¿enia, aby hiberny i konsystencje obci¹¿a³y, jak dawniej, jedynie dobra królew-skie i koœcielne. Na poprawê artylerii sejmik radzi³ wykorzystaæ dochody p³yn¹cez poczty generalnej. W Œrodzie domagano siê tak¿e, aby genera³owie regimentów cudzo-


325

ziemskiego autoramentu sk³adali rachunki z odbieranej przez siebie punktualnej p³acyi wyjaœnili, dlaczego unikaj¹ przyjmowania do swych jednostek oficerów i ¿o³nierzy kat-olików. Przy okazji sejmik przypomnia³, aby stosowano prawo zakazuj¹ce nadawaniaregimentów senatorom. Pos³owie dopilnowaæ mieli równie¿, aby prywatne rozkazy het-mañskie nie uniewa¿nia³y wydanych zgodnie z prawem patentów. Ostry sprzeciw wzbu-dzi³a sprawa bezprawnej deklaracji, jakiej dopuœci³ siê w kwestii nieudanej reformy pie-choty ³anowej Trybuna³ Skarbowy Radomski, ingeruj¹c tym w kompetencje sejmowe –pos³owie mieli zapobiec takim przypadkom w przysz³oœci i przypomnieæ, ¿e Trybuna³otrzyma³ jedynie w³adzê wykonawcz¹, a nie posiada³ mocy stanowienia prawa.

Nie zapomniano tak¿e o koniecznoœci dalszych poprawek w dokonanej w 1726 r.korekturze Trybuna³u Koronnego. W tej materii w Œrodzie, w zwi¹zku ze znacznymiopóŸnieniami wnoszonych w Piotrkowie spraw wielkopolskich, wskazano na koniecz-noœæ reasumpcji konstytucji z 1676 r., nakazuj¹cej ci¹g³e s¹dzenie spraw tak w Pio-trkowie, jak i w Lublinie1029. Postulowano tak¿e kilka drobniejszych zmian: zakazuwzglêdniania apelacji i mocji z ni¿szych instancji w sprawach od d³ugi, sprawy o krzy-woprzysiêstwo mia³y byæ s¹dzone w Trybunale a nie w s¹dach sejmowych, Trybuna³mia³ karaæ za opóŸnianie sprawiedliwoœci przez nieuzasadnione pozwy, domagano siêtak¿e zobowi¹zania hetmanów do udzielania wojskowej asysty grodom dla egzekwowa-nia ewidentnie unikanych kar. W sprawie wynagrodzenia dla deputatów sejmik w pe³niprzychyli³ siê do postulatu prymasowskiego i pozwala³ uchwaliæ to, co Rzeczpospolitauzna za stosowne.

W sprawach skarbowych województwa poznañskie i kaliskie domaga³y siê opróczkoekwacji, lepszego zarz¹dzania królewszczyznami, a tak¿e rozliczania siê podskarbichz dochodów kwadrupli oraz wp³ywów z wakuj¹cych starostw. Zdaniem sejmiku deputa-ci do rachunków podskarbiowskich, wybierani z izby poselskiej, powinni sk³adaæ przy-siêgê na rzetelnoœæ pe³nienia swojej misji.

Poza tym w instrukcji domagano siê zakazu u¿ywania tytu³ów cudzoziemskich(zgodnie z konstytucj¹ z 1673 r.1030), ograniczenia rozdawnictwa indygenatów i nobilita-cji, domagaj¹c siê uprzedniego przedstawiania kandydatur przez hetmanów na sejmi-kach czy te¿ przejêcia ordynacji ostrogskiej przez Rzeczpospolit¹. Na propozycjê zajê-cia siê popraw¹ ¿eglugi przy Szpicy Montawskiej szlachta wielkopolska z oburzeniemprzypomnia³a niesprawiedliwie pobierane przez gdañszczan korzyœci z handlu, doma-gaj¹c siê przekazania tych dochodów na rzecz skarbu koronnego – aukcji wojska i po-prawy ¿eglugi. Uznaj¹c, ¿e lepiej bêdzie korzystaæ z istniej¹cych kopalni olkuskich, ni¿poszukiwaæ nowych, zlecono pos³om naradzenie siê w tej sprawie oraz wzglêdem wzno-wienia bicia monety.

Kilka punktów poœwiêcono kwestiom stosunków z Koœcio³em katolickim. Œredzkieko³o sejmikowe domaga³o siê utrzymania i potwierdzenia wolnych elekcji opackichoraz przestrzegania przez opatów wszelkich powinnoœci, przypomina³o koniecznoœæ po-nowienia konstytucji z 1635 r. o wytycznych i dziesiêcinach, w po³¹czeniu z zakazemznoszenia wyroków w tych sprawach przez nuncjaturê. Szlachta wielkopolska domaga³a

326

1029 Konstytucja Trybuna³ Koronny z 1676 (Vol. leg., t. V, s. 177).1030 Konstytucja Cudzoziemskich tytu³ów abrogatio z 1673 (Vol. leg., t. V, s. 73).

siê tak¿e zakazu dalszego obci¹¿ania dóbr ziemskich niezliczonymi zapisami koœcielny-mi, a tak¿e aby duchowieñstwo nie chroni³o zbieg³ych poddanych.

Spraw stosunków z innowiercami dotyczy³ jeden punkt, w którym postulowano o za-kaz osadzania niekatolickich osadników we wsiach od dawna katolickich, ze szkod¹dawnych mieszkañców1031.

Po zgodnym, co podkreœlano1032, uchwaleniu instrukcji, ko³o sejmikowe przyst¹pi³odo za³atwienia pilnych, w zwi¹zku z niedochodzeniem wczeœniejszych swoich zgroma-dzeñ, spraw lokalnych. Rozpoczêto do elekcji nowego sk³adu Komisji Skarbowej Pozna-ñskiej, przypominaj¹c, ¿e czas jego funkcjonowania ograniczony jest dwuletni¹ kaden-cj¹. Z uwagi na to, ¿e d³ugo zajmowano siê sprawami sejmowymi, zabrak³o mo¿liwoœciwys³uchania relacji poprzednich komisarzy na temat stanu finansów wojewódzkich.Od³o¿ono j¹ zatem do kolejnego sejmiku.

Z powodu ci¹gn¹cych siê ju¿ od lat problemów z dystrybut¹ soli suchedniowej i uni-kaniem przez ¿upnika rozliczeñ, sejmik zobowi¹za³ go, aby stan¹³ przed najbli¿sz¹ Ko-misj¹ Skarbow¹, po wczeœniejszym oddaniu do grodów poznañskiego i kaliskiego taryf,wed³ug których dokonywa³ dystrybuty. Przy okazji postanowiono, aby pieni¹dze po-chodz¹ce z dodatkowego, jedenastego tysi¹ca beczek soli (tzw. dosypki), w kwocie3 tys. z³, wp³ywa³y do skarbu województw, a nie prywatnej szkatu³y ¿upników.

Sejmik pochyli³ siê tak¿e nad s¹dami i kancelariami grodzkimi oraz ziemskimina swoim terenie. Wybra³ trzech komisarzy, którzy mieli dokonaæ wizji poczynionegoprzez Piotra Sokolnickiego chor¹¿ego wschowskiego remontu zamku kaliskiego i przed-³o¿yæ jej wyniki na przysz³ym zgromadzeniu. Upraszano tak¿e starostów s¹dowych i sê-dziów ziemskich, aby nie dopuszczali do prac w kancelariach i s¹dach osób nieposia-daj¹cych odpowiednich kompetencji.

Z powodu braku czasu za³atwiono jeszcze tylko kilka drobnych petitów i zakoñczo-no obrady1033. Jak siê mia³o okazaæ, wybrany podczas tego sejmiku sk³ad Komisji Skar-bowej Poznañskiej, w obliczu coraz czêstszego zrywania obrad ko³a województw poz-nañskiego i kaliskiego, bêdzie tym organem samorz¹du sejmikowego, który choæw ograniczonym zakresie prowadziæ bêdzie sprawy wojewódzkie a¿ do czasu kolejnegobezkrólewia. Pierwsza sesja Komisji rozpocznie siê w Poznaniu 26 lutego 1731 r. podprzewodnictwem wojewody poznañskiego W³adys³awa Radomickiego. Do koñca pano-wania Augusta II odbêd¹ siê jeszcze cztery sesje, jedna w 1731 i dwie w 1732 r.,a marsza³kami ich bêd¹ chor¹¿y poznañski Franciszek Ska³awski, kasztelan gnieŸ-nieñski Stefan Garczyñski (dwukrotnie) oraz wojewoda kaliski Micha³ Kazimierz Ra-czyñski1034.


327

1031 Instrukcja dana pos³om na sejm 22 IX 1730 (AS, s. 1070-1078).1032 Zapisano to w laudum sejmiku: „Kiedy supremum votorum auspiciis szczêœliwie instrukcyja

na sejm walny grodzieñski, za zgod¹ spóln¹ ca³ego ko³a uformowana zosta³a, tedy praemissis publicisad privata województw naszych disponenda bona ko³o nasze przystêpuje” (AS, s. 1078).

1033 Laudum z 22 IX 1730 (AS, s. 1078-1080).1034 M. Zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznañska, s. 340. W tym okresie wszystkie zgromadze-

nia sejmiku zostan¹ zerwane, pozostawiaj¹c sprawy wojewódzkie pod kontrol¹ Komisji, choæ bezmo¿liwoœci podejmowania najwa¿niejszych decyzji.

Obrady sejmu rozpoczê³y siê 2 paŸdziernika, ale pos³owie wielkopolscy nie zd¹¿ylidotrzeæ do Grodna w komplecie, z powodu opóŸnionej elekcji w koñcu wrzeœnia. Pod-czas sesji w dniu 6 paŸdziernika, kiedy izba wci¹¿ bezskutecznie usi³owa³a przeprowa-dziæ wybór marsza³ka, pose³ kaliski Aleksander Ko¿uchowski czeœnikowicz wieluñskiprzychyli³ siê do próœb o solwowanie sesji o kolejny dzieñ, w³aœnie z powodu nieobecno-œci czêœci swoich kolegów. Nazajutrz, pose³ upicki Pawe³ Marcinkiewicz domaga³ siêbezwzglêdnie natychmiastowego wydania i zniszczenia nielegalnego dyplomu elekcjina tron kurlandzki, jaki uzyska³ kilka lat wczeœniej Maurycy Saski, a kiedy nie spe³nio-no jego ¿¹dania, zerwa³ obrady. Nie uda³o siê zabraæ w tej sprawie g³osu pos³owi pozna-ñskiemu Wojciechowi Malczewskiemu sêdziemu ziemskiemu poznañskiemu, czemusprzeciwi³ siê prowadz¹cy obrady starosta spiski Teodor Lubomirski. Formalnie uznanosejm za zerwany dopiero 16 paŸdziernika, a pos³owie, po raz kolejny jeszcze przed wy-braniem marsza³ka musieli wracaæ do domów1035. Podobnie jak i wczeœniej, inspirato-rem zerwania sejmu by³ pose³ francuski Monti, który pos³u¿y³ siê pos³em upickim Mar-cinkiewiczem1036. Osi¹gniêcia pos³ów wielkopolskich, pomimo podjêtych znacznychtrudów podró¿y do odleg³ego Grodna, by³y zatem niezwykle mizerne.

Id¹c za zdaniem posejmowej rady senatu król zwo³a³ sejmiki relacyjne na dzieñ22 stycznia 1731 r., chc¹c daæ mo¿liwoœæ lokalnym wspólnotom wys³uchania relacji i rozli-czenia swoich pos³ów z kolejnej pora¿ki1037. W tym dniu Wielkopolanie zgromadzili siêw kolegiacie Œredzkiej, sk¹d po wys³uchaniu Mszy Œw. udali siê na cmentarz. Mar-sza³kiem zgromadzenia wybrano £ukasza Kwileckiego starostê mosiñskiego (który ju¿dziesiêæ lat wczeœniej przewodniczy³ sejmikowi relacyjnemu w Œrodzie). Pierwszy dzieñpoœwiêcono na wype³nienie g³ównego zadania, dla którego zosta³ zwo³any sejmik, to jestna wys³uchanie relacji poselskich. Po ich zakoñczeniu, przez kolejne trzy dni ko³o obrado-wa³o nad sprawami samorz¹dowymi. Dokonano miêdzy innymi wyboru komisarzy doTrybuna³u Radomskiego – Macieja Mycielskiego chor¹¿ego nadwornego koronnego orazJana Gurowskiego starostê obornickiego, oraz dwóch pos³ów do króla, którymi zostaliProkop Lipski miecznik poznañski oraz £ukasz Kwilecki starosta mosiñski. W tym czasiezd¹¿ono ju¿ u³o¿yæ laudum oraz tekst instrukcji pos³om. Pi¹ty dzieñ sejmiku, 26 styczniaokaza³ siê jednak feralny – zgromadzenie bliskie ju¿ upragnionego, szczêœliwego zako-ñczenia, zosta³o zerwane podczas omawiania spraw zwi¹zanych z largicjami, zapewne dla

328

1035 Diariusz sejmu grodzieñskiego in anno 1730, [w:] TGJP, t. IV, s. 1 i nn. W. Konopczyñski,Chronologia sejmów, s. 36; H. Olszewski, Nowe materia³y do Chronologii, s. 254 – tam przesuniêcie datyzakoñczenia sejmu z 14 na 16 X (w druku pomy³kowo 16 II).

1036 J. Kurek, U schy³ku panowania, 116-119.1037 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki relacyjne – Warszawa, 14 XII 1730 (AS, s. 1080-1081) –

w grodzie poznañskim dokument oblatowano 21 XII 1730. Wypada w tym miejscu sprostowaæomy³kow¹ informacjê J. Kurka, który datowa³ uniwersa³ zwo³uj¹cy sejmiki relacyjne ju¿ na 14 X1730 r., a termin sejmiku na 27 zamiast 22 I (J. Kurek, U schy³ku panowania, s. 119) – Autor powo³ywa³siê na A. Pawiñskiego, który poprawnie datowa³ uniwersa³ (A. Pawiñski, Rz¹dy sejmikowe, s. 75-76).Król decyzjê podj¹³ na radzie senatu w Grodnie, 20 X, ale z wystawieniem uniwersa³ów wstrzyma³ siêa¿ do grudnia. Pozostawa³ w Reczypospolitej a¿ do pocz¹tku III 1731 r., wiêc nie by³o poœpiechu(A. ¯urawska-Witkowska, Muzyka na dworze, s. 47.

pos³ów do króla1038. Andrzej Bronikowski okreœli³ przyczynê zerwania nastêpuj¹co –„przez upór i dla pieniêdzy”1039. Wieœæ o unicestwieniu sejmiku wielkopolskiego potwier-dzili w Warszawie przybyli tam zapewne ze Œrody kasztelan kaliski Maciej KoŸmiñskiw towarzystwie starosty soleckiego Hieronima Jaraczewskiego oraz kapitana AleksandraPoniñskiego1040. Regimentarzowi Stanis³awowi Poniatowskiemu tê smutn¹ wieœæ doniós³równie¿ obecny na sejmiku kasztelan œremski Franciszek Miel¿yñski1041. W liœcie niezna-nego z imienia jednego z Bronikowskich, innowiercy, datowanym 3 lutego 1731 r., dowia-dujemy siê, ¿e podczas sejmiku jego wspó³bracia w wierze byli niemal nieobecni. On samzosta³ ¿artobliwie okrzykniêty pos³em od wszystkich innowierców, przypadkowo, prze-je¿d¿aj¹c do ¯ychlina na sejmik trafi³ jeszcze tylko niejaki Chlebowski z Bubulczyna.Podczas relacji poselskiej Antoni Ulatowski, jeden z pos³ów sejmowych, wytyka³ lutera-nom, ¿e Ÿle go potraktowali w Grodnie, zbyt obcesowo dopominaj¹c siê poparcia w spra-wie utrzymaniu recesu bior¹cego w obronê Zygmunta Unruga, podczas gdy on sam, wrazz senatorami dzia³a³ w tej sprawie w miarê mo¿liwoœci1042.

Tradycyjnie ju¿, o zgromadzeniach sejmikowych deputackim i gospodarskim, w dniach10 i 11 wrzeœnia 1731 r., brak jakichkolwiek wiadomoœci.

Kolejny, przypadaj¹cy z mocy prawa sejm zwyczajny zebraæ siê powinien na po-cz¹tku paŸdziernika 1732 r., po up³ywie dwuletniego okresu ponownie w Grodnie(w zwi¹zku z uporczywym zrywaniem wczeœniejszych obrad przed obraniem marsza³ka,kadencja sejmu zwyczajnego wci¹¿ powinna mieæ miejsce w Grodnie)1043. Tym razem,król obecny ju¿ w Warszawie od 5 marca 1732 r.1044, kieruj¹c siê pogarszaj¹cym zdro-wiem oraz coraz s³abszymi nadziejami na pomyœlny skutek obrad, aby unikn¹æ zabój-czej podró¿y i grodzieñskich niewygód1045, w czerwcu postanowi³ nagi¹æ prawo i zwo³aæ,zreszt¹ za zgod¹ ostatniej posejmowej rady senatu1046, sejm nadzwyczajny, dwutygod-


329

1038 Wiadomoœci z Poznania 26 I 1731 r. w „Kurierze Polskim” nr 58 (AS, s. 1081-1082).1039 List A. Bronikowskiego do seniora leszczyñskiego D. Cassiusa – 18 IX 1732 (AP Poznañ, Akta

Braci Czeskich 167, k. 67).1040 Wiadomoœci z Warszawy, z 31 I 1731 (AS, s. 1082).1041 List Franciszka Miel¿yñskiego kasztelana œremskiego do S. Poniatowskiego podskarbiego

lit., regimentarza generalnego kor. – I 1731 (AS, s. 1082).1042 Fragment listu Bronikowskiego – 3 II 1731 (AS, s. 1082).1043 Kadencjê grodzieñsk¹ wprowadzi³a konstytucja Sejm trzeci w Wielkim Ksiêstwie Litewskim

z 1673 (Vol. leg., t. V, s. 67).1044 Wiadomoœci z Warszawy, 6 III 1732 (AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIV 63, k. 22); A. ¯uraw-

ska-Witkowska, Muzyka na dworze, s. 47.1045 August II planowa³ zmieniæ czas i miejsce sejmu ju¿ na pocz¹tku roku – zob. wiadomoœci pi-

sane z Warszawy przez A. Cichockiego, 24 I 1732 (AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIV 63, k. 4v): „Re-lacje rozumiem, ¿e K.J.M. sejm ekstraordynaryjny w Warszawie z³o¿yæ zechce, tak, aby unikn¹³ ka-dencyjej sejmu ordynaryjnego w Grodnie, dok¹d absolute jechaæ nie chce”. Jednak jeszcze w marcunie by³o pewnoœci, czy sejm nadzwyczajny zostanie zwo³any – wiadomoœci z Warszawy, 20 III 1732(AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIV 63, k. 27): „O sejmie ekstraordynaryjnym nihil certi, je¿eli bê-dzie (jako mówi¹), to ultimis septembris, po zakoñczonym in iulio kampamencie”.

1046 Projekt deliberatoriów u³o¿ony zosta³ na pocz¹tku kwietnia podczas konferencji króla z 24 se-natorami – wiadomoœci z Warszawy, 3 IV 1732 (AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIV 63, k. 30).

niowy do Warszawy, na dzieñ 18 wrzeœnia. Sejmikom wyznaczy³ obrady na 7 sierpnia(formalnie zwo³ano równie¿ sejmik generalny na dzieñ 28 sierpnia)1047.

Na pocz¹tku instrukcji wrêczonej pos³om na sejmiki król obszernie odniós³ siê do³amania prawa z 1690 r. o porz¹dku sejmowania i bezprawnego zrywania obrad jeszczeprzed wyborem marsza³ka i ukonstytuowaniem siê izby poselskiej1048. Ponownie uza-sadni³ równie¿ zwo³anie nadzwyczajnego sejmu do Warszawy, zamiast zwyczajnego doGrodna. W dalszej czêœci, zwyczajowo zreferowane zosta³y najwa¿niejsze posuniêciakrólewskie, dotycz¹ce spraw miêdzynarodowych. I tak w relacjach z Rosj¹ August infor-mowa³ o wys³aniu na mocy decyzji rady senatu poselstwa do Rosji, w osobie AntoniegoMicha³a Potockiego podstolego litewskiego, w celu uzyskania natychmiastowej ewaku-acji wojsk rosyjskich z Kurlandii oraz dawnej majêtnoœci Mienszykowa Hory Horki. Nawieœci o przygotowaniach tureckich do wojny, po zakoñczeniu konfliktu z Persj¹,wys³ane zosta³o poselstwo do Wysokiej Porty oraz na Krym z zapewnieniem o chêciutrzymania pokoju oraz dla zdobycia informacji o celu przysz³ych dzia³añ tureckich(nie wiedziano jeszcze, ¿e Turcja planuje rozpocz¹æ kolejn¹ wojnê z Rosj¹ i Habsburga-mi). Dla przeciêcia Ÿród³a pretensji s¹siadów do Kurlandii August postanowi³ w 1731 r.,nie czekaj¹c na decyzjê sejmow¹, nadaæ inwestyturê na objêcie tronu dla by³ego regenta,ostatniego z Kettlerów, ksiêcia Ferdynanda. Król poinformowa³ równie¿ o przygotowy-wanym przegl¹dzie wojska koronnego, który mia³ siê odbyæ w dniach 31 lipca do18 sierpnia na polach miêdzy Czerniakowem a Wilanowem. Dalej nast¹pi³a relacja natemat podtrzymywanych negocjacji z nowym papie¿em Klemensem XII w sprawie spo-ru o prawo patronatu, który wymaga³ decyzji sejmowej dla wprowadzenia zmian kon-kordatowych. Król opisa³ tak¿e skutki odbytej przez prymasa w 1731 r. konferencjiz pos³ami s¹siednich pañstw. Wielkopolan najbardziej interesowa³y zapewne wieœcio odpowiedzi Berlina na propozycjê wykupna Drahimia oraz proœbê o zwrot ksi¹ggrodzkich i ziemskich, pozostaj¹cych w Królewcu jeszcze od czasu potopu szwedzkiego– nie zapad³y jednak ¿adne konkretne decyzje.

Druga czêœæ instrukcji, jak to by³o ju¿ w zwyczaju od wielu sejmów, powtarza³awszystkie punkty i projekty dotycz¹ce reform wewnêtrznych. Wœród nowych spraw zna-laz³a siê sprawa reformy piechoty ³anowej z 1726 r., której realizacja wykaza³a koniecz-noœæ przeprowadzenia nowych lustracji, w celu zwiêkszenia liczby ³anów wybraniec-kich, a tak¿e wyegzekwowania niemal 200 tysiêcy zaleg³oœci. Król zaleca³ uwadzepos³ów op³akany stan pogorza³ego miasta Piotrkowa, dla którego prosi³ nie tylko o ulgiw ciê¿arach podatkowych, ale tak¿e o uchwalenie niezbêdnej zapomogi ze strony woje-wództw wielkopolskich; podobn¹ proœbê kierowa³ równie¿ w interesie spalonego Kow-na. W instrukcjê wpisano tak¿e sprawê koekwacji w podatkowaniu, wynagrodzenia dlaw³aœcicieli za oddany na potrzeby sejmowe pa³ac w Grodnie, reasumpcji praw antyzbyt-kowych, ukrócenia handlu ¿ydowskiego, poprawy funkcjonowania poczty1049.

330

1047 Uniwersa³ Augusta II na sejm i sejmiki przedsejmowe – Warszawa, 18 VI 1732 (AS, s. 1084--1085). Król jednak wyraŸnie zastrzeg³ w uniwersale: „non derogando na potym dawniejszym pra-wom o sk³adaniu i alternatach sejmów walnych”.

1048 Konstytucja Objaœnienie konstytucyi dawniejszych o porz¹dku sejmowania z 1690 (Vol. leg., t. V, s. 371).1049 Instrukcja Augusta II na sejmiki – Warszawa, 28 VI 1732 (AS, s. 1085-1093).

Województwom poznañskiemu i kaliskiemu, zgromadzonym w Œrodzie w czwar-tek, 7 sierpnia 1732 r. nie by³o jednak dane odpowiedzieæ na postulaty dworu. Sej-mik przedsejmowy, na którego marsza³ka wybrano Kaspra Modlibowskiego czeœnikawschowskiego zosta³ zerwany1050, jak informowa³ Maciej Mycielski w swoim liœcie doJózefa Mniszcha marsza³ka wielkiego koronnego: „dla prywatnego nieukontentowa-nia, które do siebie maj¹ ichm. pan stolnik [poznañski Franciszek Poniñski] i surroga-tor poznañski [Jan Radojewski]”1051. Z listu Andrzeja ¯ychliñskiego do seniora leszczy-ñskiego Cassiusa dowiadujemy siê, ¿e obrady zerwano po trzech dniach, w sobotê9 sierpnia. Czytano w kole kilka listów, m.in. list prymasa Ptockiego1052, wojewody ki-jowskiego Józefa Potockiego i regimentarza koronnego Stanis³awa Potockiego – obajapelowali o wsparcie swoich aspiracji do bu³awy wielkiej koronnej, regimentarz przy-pomina³ o koniecznoœci zajêcia siê kiepskim stanem obronnoœci pañstwa1053. Do sejmi-ku dotar³ tak¿e list Aleksandra Rozbickiego, który skar¿yæ siê mia³ w nim na starostêgeneralnego Ludwika Szo³drskiego, ¿e ten daje protekcjê heretykom1054. Po trzechdniach obrad sejmik zosta³ zerwany – dziêki skrupulatnoœci marsza³ka Kaspra Modli-bowskiego zachowa³y siê teksty wyg³aszanych przez niego mów, w tym nawet mowy,któr¹ przygotowa³ na wypadek szczêœliwego zakoñczenia obrad. Ze Œrody wys³ano posejmiku odpowiedŸ na list prymasa1055, wystosowano zapewne równie¿ proœbê sen-atorów i szlachty wielkopolskiej o wydanie powtórnego uniwersa³u. Ju¿ 18 sierpniakancelaria koronna przychyli³a siê do niej i wystawi³a uniwersa³, wyznaczaj¹c dzieñ9 wrzeœnia na drugi termin obrad przedsejmowych1056. Równie¿ i one zakoñczy³y siêfiaskiem, a województwa wielkopolskie po raz kolejny nie by³y reprezentowane na


331

1050 W wiadomoœciach z Warszawy, z dnia 14 VIII 1732 raportowano: „Sejmiki lubelski, zakro-czymski [...] porwane, ale na powtórne wychodziæ maj¹ uniwersa³y. O innych, jako i o wielkopolskich,który siê pod dyrekcyj¹ jm. pana Modlibowskiego zacz¹³, ale zerwany. [...]”. (AP Toruñ, Akta m. To-runia, II XIV 63, k. 71-71v).

1051 List Macieja Mycielskiego chor¹¿ego nadwornego kor. do Józefa Mniszcha marsza³ka w. kor.– Osieczna, 14 VIII 1732 (AS, s. 1093). Mycielski nie by³ obecny na sejmiku z powodu choroby ¿ony.

1052 Listu tego nie uda³o siê odnaleŸæ, znamy jednak odpowiedŸ nañ, napisan¹ po zerwaniu sejmi-ku – zob. Aneks XII.

1053 Oba listy odnalaz³y siê w odpisach, w Bibliotece Raczyñskich (Bibl. Racz., rkp. 1726, s. 678--682) – poniewa¿ nie uwzglêdniono ich w edycji Akt sejmikowych, zosta³y zamieszczone w Aneksie XI,w niniejszej ksi¹¿ce.

1054 List Andrzeja ¯ychliñskiego do seniora leszczyñskiego D. Cassiusa – Osowa Sieñ, 21 VIII1732 (AS, s. 1094). O doniesieniu Rozbickiego do Trybuna³u i wpisie sprawy do rejestru ariañskiegodonosi³ Cassiusowi Bogus³aw Chlebowski w liœcie z 6 IX 1732 (AP Poznañ, Akta Braci Czeskich 168,s. 38). Ju¿ 13 XII 1732 dosz³o do zawarcia ugody miêdzy Rozbickim a Chlebowskim – obaj byli wczeœ-niej skazani przez Trybuna³ na karê wie¿y (AP Poznañ, Akta Braci Czeskich 168, s. 34-35).

1055 Zob. Aneks XII – odpis tego listu odnalaz³ siê w Bibliotece Raczyñskich (Bibl. Racz., rkp.1726, s. 685-687).

1056 Uniwersa³ Augusta II na powtórny sejmik przedsejmowy – Warszawa, 18 VIII 1732 (AS,s. 1095-1096). O wystawieniu tego uniwersa³u wiedziano ju¿ w Poznaniu podczas roków s¹dowychœwiêtojañskich 22 VIII, co donosi³ Kurier Polski nr 90 z 1732 r. (AS, s. 1095). W grodzie poznañskimuniwersa³ zosta³ oblatowany 29 VIII przez woŸnego Wojciecha Rybskiego.

sejmie1057. Na temat odbytych w dniach 15 i 16 wrzeœnia obrad deputackich i gospodar-skich brak jakichkolwiek wiadomoœci.

Sejm nadzwyczajny 1732 r. unicestwiony zosta³, podobnie jak dwa poprzednie, jesz-cze przed wyborem marsza³ka. Pretekstem dla zrywaczy sta³o siê niezgodne z prawemzwo³anie sejmu nadzwyczajnego, w miejsce zwyczajnego sejmu kadencji grodzieñskiej,jednak rzeczywistym powodem by³ konflikt wokó³ nominacji na wakuj¹ce urzêdy het-mañskie. Ostateczny cios zada³ sejmowi w dniu 1 paŸdziernika regent koronny JakubDunin. Na nic zda³y siê próby Czartoryskich, którzy usi³owali uzyskaæ od króla nomina-cje na bu³awy ju¿ po zerwaniu sejmu, w atmosferze zamachu stanu1058. Za³amany kolej-na pora¿k¹ król zwo³a³ kolejne ju¿ sejmiki relacyjne po zerwanym sejmie, wyznaczaj¹cim termin 17 listopada 1732 r. W obszernym uniwersale, który powsta³ pod jego dyktan-do, sarka³ na z³amanie prawa o sejmach z 1690 r., t³umaczy³ tak¿e opacznie opisywanew paszkwilach powody zorganizowania przed sejmem kampamentu wojska koronnegopod Warszaw¹1059. Listopadowy sejmik relacyjny w Œrodzie zosta³ zerwany, tak opisanoto w wiadomoœciach z Warszawy: „Sejmik województwa poznañskiego i kaliskiego piêk-nie zacz¹³ siê by³, ale gdy urgebat, aby upraszali J.K.M. o rozdanie ministeriorum in ca-sum zerwania sejmu przysz³ego, na tym zerwany [...]”1060.

W obliczu zbli¿aj¹cego siê nieuchronnie kresu swojego panowania, uzyskawszyaprobatê posejmowej rady senatu1061, August II postanowi³ nie czekaæ na kolejnytermin sejmu zwyczajnego i ponownie zwo³a³ sejm nadzwyczajny do Warszawy, nadzieñ 26 stycznia 1733 r., poprzedzaj¹ce go sejmiki ziemskie na 15 grudnia 1732 r., ge-nera³y zaœ 12 stycznia 1733 r.1062 Najprawdopodobniej przed sejmem tym nie spisanonowej instrukcji na sejmiki, opieraj¹c siê na tekœcie ostatniej, datowanej 28 czerwca1732 r. Krótko po wydaniu uniwersa³ów król uda³ siê do Drezna1063. Nie wi¹za³ ju¿zapewne z sejmem wiêkszych planów politycznych, chcia³ jedynie rozdania licznych

332

1057 Regestr ichm. panów pos³ów na sejm anno 1732 obranych, [w:] TGJP, t. IV, s. 102.1058 W. Kriegseisen, Sejm Rzeczypospolitej, s. 144; J. Kurek, U schy³ku panowania, s. 125 i nn.1059 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki relacyjne – Warszawa, 18 X 1732 (AS, s. 1097-1099). J. Sta-

szewski, August II Mocny, s. 266-267. O przygotowaniu uniwersa³ów informowano w wiadomoœciachz Warszawy juz 9 X 1732 (AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIV 63, k. 79v): „Na sejmiki relacyjne ju¿gotuj¹ uniwersa³y ¿ywo, ex mente samego K.J.M. napisane”.

1060 Wiadomoœci z Warszawy, 27 XI 1732 (AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIV 63, k. 101v). Pozatym, jak donoszono w wiadomoœciach z Warszawy 9 XII, na sejmiku tym podnios³a siê wielka wrzawaprzeciwko odnowieniu traktatów zawartych jeszcze za Sobieskiego z cesarzem, umówionemu podczasniedawnej konferencji z pos³em cesarskim – mia³o to spowodowaæ, ¿e starosta generalny Wielkopol-ski i wojewoda inowroc³awski Ludwik Szo³drski od³o¿y³ wybór komisarzy do komisji granicznej doczasu najbli¿szego sejmu (AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIV 63, k. 104).

1061 M. Markiewicz, Rady senatorskie, s. 103.1062 Uniwersa³ Augusta II na sejmiki przedsejmowe – Warszawa, 18 X 1732 (AS, s. 1099-1101).

Decyzja o zwo³aniu sejmu zapad³a ju¿ podczas posejmowej rady senatu w paŸdzierniku 1732 r., jed-nak nie by³o decyzji w sprawie terminów – kancelaria szykowa³a uniwersa³y z okienkami (AP Toruñ,Akta m. Torunia, II XIV 63, k. 90). O dacie sejmu i sejmików król zadecydowa³ dopiero 10 XI, ju¿w DreŸnie (AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIV, k. 98).

1063 A. ¯urawska-Witkowska, Muzyka na dworze, s. 47.

wakansów, które mog³y zapewniæ jego synowi silniejsze poparcie podczas przysz³ejelekcji1064.

Ostatni, jak siê mia³o wkrótce okazaæ, sejmik województw poznañskiego i kaliskiegoza panowania Augusta II zebra³ siê w kolegiacie œredzkiej 15 grudnia. Po przywitaniui wys³uchaniu pos³a królewskiego oraz wys³uchaniu wotów wy¿szych rang¹ senatorów,obrady zagai³ zgodnie ze zwyczajem sejmików przedsejmowych kasztelan miêdzyrzeckiAdam ¯ychliñski. Id¹c za jego propozycj¹ ko³o „bez najmniejszej kontradykcyi” wy-bra³o na marsza³ka Kaspra Modlibowskiego czeœnika wschowskiego (by³a to druga pró-ba, po nieudanym marsza³kowaniu sejmikowi przedsejmowemu 7 sierpnia 1732 r.). Poelekcji marsza³kowskiej kontynuowali wota ni¿si rang¹ senatorowie, urzêdnicy orazwszyscy chêtni, co trwa³o przy ró¿nych sporach dwa dni. G³ówn¹ p³aszczyzn¹ nieporo-zumieñ by³a kwestia rozdania bu³aw. Jedni domagali siê rozdania ich nawet mimoewentualnego zerwania sejmu, drudzy zdecydowanie siê temu sprzeciwiali. WyraŸniewidaæ, ¿e równie¿ w Œrodzie obecny by³ podzia³ na zwolenników Czartoryskich oraz ichoponentów Potockich. Nie mog¹c uzyskaæ zgody, nieznany z imienia i nazwiska szlach-cic zdecydowa³ siê zerwaæ obrady w dniu 17 grudnia. Ju¿ dzieñ póŸniej wielu senatorówi urzêdników, z wojewod¹ kaliskim Micha³em Kazimierzem Raczyñskim, starost¹ gene-ralnym Ludwikiem Szo³drskim i Maciejem KoŸmiñskim kasztelanem poznañskim naczele zgromadzi³o siê w Poznaniu1065. Stamt¹d zapewne skierowano do Drezna listyz piln¹ proœb¹ o uniwersa³y na ponowny sejmik. 26 grudnia plotki g³osi³y w Poznaniu,¿e sejmik ten mia³ odbyæ siê po œwiêcie Trzech Króli w 1733 r.1066 2 stycznia donoszonojednak: „Nadzieja powtórnego sejmiku przedsejmowego jeszcze tu non evanescit, pu-blikacyja jednak dot¹d drugiego uniwersa³u na ten sejmik nie by³a”1067. Sejmik albo niezosta³ wcale zwo³any1068, albo zerwano go, jak w pierwszym terminie. Jeœli by³ zwo³any,to byæ mo¿e na dzieñ 10 stycznia 1733 r., jako to mia³o miejsce w przypadku sejmikuwojewództw kujawskich, które odby³y wówczas udany, powtórny sejmik przedsejmo-wy1069. Podczas sejmu pos³owie poznañsko-kaliscy nie byli obecni1070.

Pomimo ciê¿kiej choroby król zdecydowa³ siê wyjechaæ 10 stycznia 1733 r. z Saksoniido Warszawy na sejm. Podczas podró¿y, na skutek wypadku odnowi³a siê stara rana


333

1064 J. Staszewski, August II Mocny, s. 270.1065 O przebiegu sejmiku informowa³ anonimowy korespondent z Poznania, z 19 XII 1732, w „Ku-

rierze Polskim” nr 157 z 1732 r. (AS, s. 1101).1066 Informacja w wiadomoœciach z Poznania, 26 XII 1732 – „Kurier Polski” nr 158 z 1732 r. (AS,

s. 1100-1101).1067 Informacja w wiadomoœciach z Poznania, 2 I 1733 – „Kurier Polski” nr 159 z 1733 r. (AS,

s. 1101).1068 Podobna sytuacja mia³a miejsce chyba i w województwie krakowskim, gdzie zerwano sejmik

w pierwszym terminie. Na sejmik powtórny nie wystawiono uniwersa³u – zob. wiadomoœci z Warsza-wy, z 15 I 1733 (AP Toruñ, Akta m. Torunia, II XIV 63, k. 113v).

1069 Laudum sejmiku przedsejmowego województw kujawskich w Radziejowie 10 I 1733, podlask¹ Jana Skarbka starosty tuszyñskiego (Rz¹dy sejmikowe w epoce królów elekcyjnych 1572-1795, t. V:Lauda i instrukcje 1733-1795, og³. A. Pawiñski, Warszawa 1888, s. 1 i nn.).

1070 Specyfikacyja pos³ów z trzech prowincyi na sejm extraordynaryjny dwuniedzielny warszaw-ski 1733, die 26 ianuarii, [w:] TGJP, t. IV, s. 312; J. Kurek, U schy³ku panowania, s. 131 i nn.

stopy, powoduj¹c znaczny up³yw krwi i gangrenê. Chory August II nie by³ w stanie oso-biœcie wzi¹æ udzia³u przy inauguracji sejmu 26 stycznia, powitany zosta³ przez przedsta-wicieli obu izb w prywatnej komnacie1071. Œmieræ monarchy w dniu 1 lutego na ranemzakoñczy³a nie tylko sejm, ale tak¿e otworzy³a nowy okres w dziejach Rzeczypospolitej.Bezkrólewie mia³o ujawniæ now¹ sytuacjê polityczn¹ pañstwa, zarówno w jego wnêtrzu,jak i s¹siedztwie. Sejmik województw poznañskiego i kaliskiego wznowi³ swoj¹ dzia³al-noœæ dopiero w okresie bezkrólewia, gromadz¹c siê na zgromadzeniu przedkonwokacyj-nym 18 marca 1733 r.1072

334

1071 J. Staszewski, August II Mocny, s. 277.1072 Laudum sejmiku przedkonwokacyjnego 18 III 1733 (AP Poznañ, Gr. Poznañ 1220, k. 197-

-201v). Obecnie pisz¹cy te s³owa pracuje nad ukoñczeniem kolejnego tomu edycji akt sejmikowychwojewództw poznañskiego i kaliskiego za lata 1733-1763.

Zakoñczenie

Lata 1696-1732 okaza³y siê byæ najwa¿niejszym, prze³omowym okresem w dziejach sa-morz¹du sejmikowego województw poznañskiego i kaliskiego. Rozbudowywany mozol-nie od koñca XVI stulecia, na prze³omie wieków XVII i XVIII osi¹gn¹³ szczytow¹ formê.Aparat samorz¹dowy, z³o¿ony z ko³a sejmikowego i licznych funkcjonariuszy, wybiera-nych przez ko³o do wykonywania rozleg³ych kompetencji, dzia³aj¹cy w wiêkszoœci w ra-mach ustrojowych wytworzonych ju¿ wczeœniej, w latach 1702-1717 musia³ siê jednakzmierzyæ z niespotykanymi dotychczas w swoich dziejach wydarzeniami politycznymii wojennymi, które wstrz¹snê³y ca³¹ Rzecz¹pospolit¹. Zarówno d³ugotrwa³oœæ wielkiejwojny pó³nocnej na ziemiach polskich, jak i jej burzliwoœæ spowodowa³y, ¿e samorz¹dsejmikowy bardzo d³ugo nie mia³ szans na spokojne, prawid³owe funkcjonowanie. Faktten nie mo¿e pozostaæ bez wp³ywu na jego koñcow¹ ocenê. Po zakoñczeniu dzia³añ wo-jennych i nastêpuj¹cej bezpoœrednio po nich konfederacji tarnogrodzkiej na mecha-nizm sejmikowy spad³y skutki reform Sejmu Niemego, które zmieni³y jego dzia³aniew sposób diametralny.

Najbardziej widocznym znakiem ogromnej aktywnoœci samorz¹du sejmikowegow badanym okresie jest oczywiœcie liczba i czêstotliwoœæ zgromadzeñ. £¹cznie odby³osiê ich lub mia³o odbyæ 206, z czego 151 mia³o miejsce do 1716 r., 55 od 1717 r., a wiêc powejœciu w ¿ycie zakazu limitowania zgromadzeñ sejmikowych i wprowadzeniu nowego,sta³ego terminu zgromadzeñ gospodarskich. Do 1717 r. a¿ 88 razy ko³o sejmikowe obra-dowa³o na mocy limity. Dziêki tej fikcyjnej instytucji prawnej, zwalczanej przez Augu-sta II i jego stronników, samorz¹d uzyskiwa³ nie tylko mo¿liwoœæ czêstszego gromadze-nia siê dla radzenia nad wa¿nymi dla siebie sprawami, aktywnego uczestnictwa w ¿yciupolitycznym pañstwa, ale tak¿e móg³ chroniæ siê przed zrywaniem obrad. Choæ w litera-turze przedmiotu dotychczas w¹tpiono w skutecznoœæ limity jako tarczy przed liberumveto, na przedstawionym w niniejszej pracy przyk³adzie wielkopolskim widaæ wyraŸnie,¿e limita odgrywa³a tak¹ rolê. Po wprowadzeniu w ¿ycie postanowieñ Sejmu Niemegonie tylko spad³a drastycznie liczebnoœæ zgromadzeñ ko³a sejmikowego województw po-znañskiego i kaliskiego, ale przede wszystkim redukcji uleg³a ich efektywnoœæ. Wiêk-szoœæ zosta³a zerwana, pozostawiaj¹c Wielkopolskê niemal bez w³adzy samorz¹dowej,a przede wszystkim bez mo¿liwoœci wp³ywania na prace sejmów, na których brakowa³owielkopolskich pos³ów.

W okresie, którego dotyczy niniejsze opracowanie, funkcjonowa³a niemal nieprze-rwanie powsta³a w 1685 r. sejmikowa Komisja Skarbowa Poznañska, która w oparciu

335

o wypracowane przez lata zwyczaje i zasady funkcjonowania, skutecznie wspiera³a sej-mik w wykonywaniu jego kompetencji skarbowych, wojskowych i samorz¹dowych. Rolatego organu sejmikowego wzros³a szczególnie wówczas, gdy po 1717 r. liberum veto corazczêœciej unicestwia³o obrady stanowi¹cego organ zwierzchni ko³a sejmikowego. Jak wy-nika z naszych ustaleñ, w latach 1718, 1719, 1722, 1724, 1725, 1728, 1729, 1731, 1732,poza sporadycznie dochodz¹cymi zgromadzeniami deputackimi (które jednak nie zaj-mowa³y siê niczym wiêcej, poza wyborem deputatów) województwa wielkopolskie po-zbawione by³y uchwa³ sejmikowych. W tym samym jednak czasie sejmikowa Komisjaodbywa³a w Poznaniu nawet po kilka posiedzeñ rocznie. Niestety, przyjêcie i podtrzy-mywanie zasady dwuletniej kadencyjnoœci Komisji Skarbowej w pewnych okresachutrudnia³o zastêpowanie prac sejmiku przez komisarzy. Równie¿ ich kompetencje by³yograniczone przez zazdroœnie strzeg¹ce swojej zwierzchnoœci ko³o sejmikowe.

Kompetencje samorz¹du sejmikowego na prze³omie XVII i XVIII wieku by³y doœærozleg³e, ale trudne do jednoznacznego okreœlenia. Uleg³y ograniczeniu dopiero po1717 r., kiedy sejmiki pozbawiono wp³ywu na skarbowoœæ i si³y zbrojne Rzeczypospoli-tej. Pierwotnie obejmowa³y g³ównie sprawy skarbowo-wojskowe, cedowane moc¹ kon-stytucji sejmowych b¹dŸ spadaj¹ce na organy samorz¹dowe na skutek niedochodzenialub niezwo³ywania sejmów. W okresie wojny pó³nocnej sejmik próbowa³ dzia³aæ w tymzakresie samodzielnie, wychodz¹c naprzeciw zmieniaj¹cej siê sytuacji. Sejmikuj¹cy zaj-mowali siê tak¿e wszelkimi sprawami w³asnego terytorium, jakie wnoszono pod obrady– by³y to w wiêkszoœci kompetencje potencjalne, wynikaj¹ce z troski o interes stanu szla-checkiego zamieszkuj¹cego oba województwa, ale tak¿e z dba³oœci o dobro pozosta³ychmieszkañców. W niniejszej pracy zaledwie zarysowano zakres kompetencji samorz¹dusejmikowego, szczegó³ow¹ analizê odk³adaj¹c do dalszych badañ, mo¿na jednak w tymmiejscu wskazaæ, ¿e choæ w omawianym okresie by³y one niew¹tpliwie zakreœlone naj-szerzej, to okolicznoœci wojenne, równoleg³e funkcjonowanie ró¿nych oœrodków decy-zyjnych powodowa³o, ¿e wiele z uchwa³ ko³a sejmikowego nie mia³o szans na realizacjê.Trzeba jednak wyraŸnie podkreœliæ, ¿e oprócz krótkiego okresu w 1707 i 1708 roku,dzia³aj¹cy w skrajnie niesprzyjaj¹cych okolicznoœciach sejmik nigdy nie zaprzestawa³wysi³ków zmierzaj¹cych przynajmniej do os³abiania zgubnych skutków klêsk elemen-tarnych, dzia³añ wojennych, rabunków wojskowych czy wreszcie ignorowania w³asnychuchwa³ przez czynniki zewnêtrzne. W niektórych latach gromadzono siê nawet po kil-kanaœcie razy w roku, niezale¿nie od piêtrz¹cych siê trudnoœci. W literaturze przedmio-tu podkreœla siê to jako dowód nieskutecznoœci dzia³alnoœci sejmikowej, podczas gdynaszym zdaniem p³yn¹ce st¹d wnioski s¹ ca³kowicie przeciwne. Niew¹tpliwie najwiêk-sz¹ bol¹czk¹ aparatu sejmikowego w ca³ym okresie jego funkcjonowania by³a nik³a sku-tecznoœæ prawa i trudnoœci z jego egzekucj¹. Restrykcyjne obostrzenia uchwalane nasejmikach stoj¹ bardzo czêsto w sprzecznoœci z bezsiln¹ niemoc¹ i koniecznoœci¹ wielo-krotnego ponawiania uchwa³. Nie by³a to jednak s³aboœæ p³yn¹ca z sejmiku, ale problemca³ego pañstwa.

Dzieje polityczne samorz¹du sejmikowego województw poznañskiego i kaliskiegorównie¿ potwierdzaj¹ prze³omowe znaczenie roku 1717. Przed t¹ dat¹ Wielkopolska zaj-mowa³a niew¹tpliwie wa¿ne miejsce w dziejach politycznych pañstwa. W okresie bez-królewia po œmierci Jana III Sobieskiego, wojny domowej lat 1697-1698, konfliktów lat

336

1702-1709 odegra³a aktywn¹, a momentami nawet kluczow¹ rolê. Wielkopolanie znaj-dowali siê wœród inicjatorów konfederacji i rokoszów, prowadzili szerok¹ dzia³alnoœæpolityczn¹ poprzez korespondencjê, manifesty i poselstwa. Starali siê wp³ywaæ równie¿na kroki podejmowane przez inne sejmiki szeroko rozumianej prowincji wielkopol-skiej. W tym okresie obserwowaæ jednak mo¿emy tak¿e trwa³e podzia³y wewnêtrznei konflikty w ³onie szlachty wielkopolskiej. Podobnie jak ona, równie¿ sejmik dzieli³ siêi opowiada³ jednoczeœnie po obu rywalizuj¹cych stronach, co ogranicza³o skutecznoœædzia³añ, ale gwarantowa³o powrót do ³ask po ewentualnym zwyciêstwie przeciwnikówpolitycznych. Od 1710 r. obserwujemy wyraŸne uspokojenie nastrojów politycznychi wzrost pacyfizmu szlachty, a przez to ograniczenie wp³ywów Wielkopolski w Rzeczy-pospolitej. Do konfederacji tarnogrodzkiej, pomimo ogromnych nadu¿yæ i drena¿u gos-podarczego dokonywanego w obu województwach przez wojska saskie, rosyjskie i ko-ronne, sejmik przyst¹pi³ niechêtnie dopiero w kwietniu 1716 r. i to pod naciskiemz zewn¹trz. Od 1717 r. zredukowana do minimum aktywnoœæ sejmikowa, wt³oczonaw ramy zgromadzeñ deputackich, gospodarskich i zwo³ywanych sporadycznie przedsej-mowych oraz relacyjnych, bez mo¿liwoœci korzystania z limity, nie dawa³a ju¿ szans napowrót do wielkiej polityki. Czêste zrywanie obrad spowodowa³o, ¿e pos³owie woje-wództw poznañskiego i kaliskiego byli obecni jedynie podczas sejmów 1720, 1726i 1730 r. Spadek znaczenia Wielkopolski potwierdza wspomniany ju¿ fakt, ¿e od 1703 r.,a¿ do czasów stanis³awowskich ¿aden Wielkopolanin nie obejmie stanowiska ministe-rialnego, co jeszcze w XVII stuleciu by³o nie do pomyœlenia.

Niniejsza praca, choæ oparta na niespotykanej wczeœniej w badaniach nad sejmika-mi, obszernej i komplementarnej bazie Ÿród³owej, w znacznej czêœci opublikowanejw tomie Akta sejmikowe województw poznañskiego i kaliskiego. Lata 1696-1732, nie wyczer-puje niezwykle z³o¿onej i wielow¹tkowej problematyki dziejów sejmiku. Jest obszer-nym uzupe³nieniem edycji Ÿród³owej, niezbêdnym przewodnikiem dla ka¿dego, ktow przysz³oœci bêdzie pragn¹³ zaj¹æ siê wybranym wycinkiem dzia³alnoœci sejmikowej.Wœród najwa¿niejszych postulatów badawczych, jakie mo¿na bêdzie podj¹æ, niew¹t-pliwie na pierwsze miejsce wysuwa siê analiza prozopograficzna wielkopolskiej elitypolitycznej doby panowania Augusta II, z wykorzystaniem mo¿liwoœci jakie daje opra-cowany materia³ sejmikowy. Badania nad elitami politycznymi Rzeczypospolitej szla-checkiej nie obejmowa³y dot¹d wyników analiz obszernych baz danych dzia³alnoœci sej-mikowej. Porównanie stanu maj¹tkowego, wykszta³cenia i pozycji spo³ecznej, drógawansu urzêdniczego zestawione z gruntownie zbadan¹ karier¹ sejmikow¹ pozwoliostatecznie odpowiedzieæ na pytanie, jakie by³y rzeczywiste czynniki kszta³tuj¹ce wiel-kopolsk¹ elitê polityczn¹ prze³omu XVII i XVIII w. Badania w tym zakresie podjête zo-sta³y ju¿ przez mgr Ewê Nowick¹ w ramach studium doktoranckiego na Wydziale Hi-storycznym UAM i w najbli¿szych latach rokuj¹ powstaniem niezwykle wartoœciowejpublikacji. Materia³ sejmikowy dostarcza tak¿e tematów do szczegó³owego badania pro-blematyki stykowej, miêdzy szlacht¹, samorz¹dem sejmikowym a duchowieñstwem,miastami czy spo³ecznoœci¹ ¿ydowsk¹. Mo¿na analizowaæ Akta sejmikowe pod k¹temszczegó³ów praktyki skarbowej, gospodarczej, stosunku sejmikuj¹cej szlachty do sprawhandlu, funkcjonowania prawa i s¹downictwa, czy relacji miêdzynarodowych z kon-kretnymi pañstwami. Nale¿y wyraziæ nadziejê, ¿e w najbli¿szych latach znajd¹ siê histo-

Zakoñczenie

337

rycy, którzy swymi badaniami uzupe³ni¹ nakreœlony w niniejszej publikacji obraz o no-we w¹tki.

Na koniec nie mo¿na tak¿e nie wspomnieæ o kolejnym, wa¿nym postulacie, którywyp³yn¹³ podczas prac nad niniejsz¹ publikacj¹. Wydaje siê niezbêdne, aby w przy-sz³oœci podejmowaæ pisanie kolejnych monografii sejmikowych w oparciu o przygoto-wany wczeœniej do edycji lub wydany ju¿ materia³ Ÿród³owy. Doœwiadczenia pisz¹cegote s³owa dowodz¹, ¿e taka sytuacja u³atwia analizê podstawy Ÿród³owej i rekonstrukcjêdzia³alnoœci samorz¹du sejmikowego, umo¿liwia tak¿e innym badaczom podejmowaniedalszych studiów i prac porównawczych. Z pewnoœci¹ przyjêcie takiej metody wyd³u¿ypowstawanie kolejnych monografii, ale bêdzie po¿yteczne dla badañ nad sejmikamidawnej Rzeczypospolitej. W chwili obecnej powstaje kolejny tom Akt sejmikowych, obej-muj¹cy lata 1733-1763, w fazie wstêpnej s¹ prace nad tomem poœwiêconym okresom pa-nowania Micha³a Korybuta Wiœniowieckiego i Jana III Sobieskiego.

Bibliografia

�ród³a niedrukowane:

Archiwum Archidiecezjalne w GnieŸnie:

– Acta Capituli Gnesnensis – B 28, 29– Listy staropolskie – abp Radziejowski Nr 3287Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu:

– Acta Visitationis – AV 18, 20, 23– Acta Capituli Posnaniensis – CP 56, 58Archiwum G³ówne Akt Dawnych:

– Archiwum Publiczne Potockich (APP) – 14, 34, 55 t. 1 i 2, 57, 133, 162: t. 2, 163: t. 94, 163a:t. 25, 26, 28, 30, 31, 35, 38

– Archiwum Radziwi³³owskie (AR):– Dzia³ II – ks. 32, 33, 35, 38, 44; nr 1817, 1843, 1905, 1927, 1929, 1934, 1953, 1985, 2009, 2019,

2157, 2201– Dzia³ V – 914, 1425, 12157, 12584, 18324, 17605 I, II– Dzia³ VI – II-51, II-51a– Dzia³ XXXIV – 196, 215, 237– Ksiêgi grodzkie ³êczyckie – relationes: 174– Zbiór A. Czo³owskiego – 339Archiwum Pañstwowe w Gdañsku:

– 300, 29: 196, 197, 199, 202, 204, 212, 213, 265, 266– 300, 53: 140, 157Archiwum Pañstwowe w Poznaniu:

– Akta braci czeskich – 167, 168, 294, 313, 316, 317, 318, 330, 929, 2074, 2079, 2089– Akta miasta Œroda – AM Œroda I 37– Komisja Skarbowa Poznañska – 8-25, 28-30, 35, 36, 39, 136,40, 69-78, 142, 143– Ksiêgi grodzkie gnieŸnieñskie – Gr. 149, 150, 151, 152, 153, 164– Ksiêgi grodzkie kaliskie – 306, 310, 311, 316, 317, 318, 319, 320, 321, 322, 323, 492, 493– Ksiêgi grodzkie kcyñskie – Gr. 108, 109, 110– Ksiêgi grodzkie koniñskie – Gr. 74, 75, 93, 94, 95– Ksiêgi grodzkie koœciañskie – Gr. 128, 129, 130, 131, 132, 133– Ksiêgi grodzkie nakielskie – Gr. 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 152, 153, 154, 155, 158,

160, 161, 165, 168, 169, 172, 173, 175

339

– Ksiêgi grodzkie poznañskie – Gr. 805, 807, 808, 809, 810, 812, 818, 819, 820, 821, 826, 828, 829,830, 831, 832, 833, 834, 836, 837, 838, 839, 848, 890, 1219, 1220

– Ksiêgi grodzkie wa³eckie – Gr. 56, 57, 62, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76– Ksiêgi grodzkie wschowskie – Gr. 185, 186, 189, 190, 191, 192, 194, 200, 204, 206– Miscellanea 54aArchiwum Pañstwowe w Toruniu:

– Akta miasta Torunia: II: V 30; II XIII 30, 33, 34, 35; II XIV 63, 79; Gazety polskie: 2, 8, 16, 20, 21Biblioteka Czartoryskich w Krakowie:

– rkp. 186 IV, 192 IV, 195 IV, 199 IV, 200 IV, 203 IV, 205 IV, 207 IV, 218 III, 219 III, 225 III, 441 IV,447 IV, 458 IV, 459 IV, 460 IV, 462 IV, 479 IV, 515 IV, 517 IV, 528 IV, 529 IV, 530 IV, 532 IV, 539IV, 544 IV, 545 IV, 548 IV, 549 IV, 551 IV, 556 IV, 557 IV, 562 IV, 565 IV, 580 IV, 1167 IV, 1667 IV,1668 IV, 1674 IV, 1676 IV, 1682 IV, 1687 IV, 1768 IV, 1774 IV, 1793 IV, 1946 IV, 2249 IV, 2307 I,2447 IV, 2589 IV, 2574 IV, 2739 IV, 2740 IV, 2747 IV, 2884 IV, 3996 IV, 5919 IV, 5927 III, 5937III, 5960 III, 5962 IV

Biblioteka im. Raczyñskich w Poznaniu:

– rkp. 30, 231 t. 2, 3, 1726Biblioteka Jagielloñska:

– rkp. 48, 101, 3522, 5961, 6292, 6293, 6294, 6295, 6296, 6306, 6439, 9337, przyb. 155/52, 184/51Biblioteka Kórnicka PAN:

– rkp. 243, 393, 394, 397, 398, 399, 406, 409, 410, 423, 549, 829, 966, 969, 971, 973, 984, 1003, 1026,1560: t. I, II, III, 1569: t. 2, 1645, 1883, 11879

Biblioteka Narodowa w Warszawie:

– rkp. 3097 III, 6645 III, 6647 III, 6648 III, 6650 III, 6654 III, 9063 III, 9082 IV, 9085 III, 9086 III– Biblioteka Ordynacji Zamojskich – rkp. 867, 875, 932, 1315, 1809, 2022Biblioteka Ossoliñskich we Wroc³awiu:

– rkp. 67 II, 233 III, 248 II, 257 II, 258 II, 259 II, 260 II, 271 III, 275 II, 276 II, 289 II, 294 II, 449 II,550 II, 651 I, 654 I, 700 II, 701 I, 2023 II, 2624 III, 3209 II, 3550 II, 3561 II, 3574 II, 3582 II,5762 II, 6606 II, 9542 II, 9684 III, 13757 I

Biblioteka PAU i PAN w Krakowie:

– rkp. 294, 295, 978, 981, 983, 1060, 1078, 1089, 1092, 1095, 1099, 7084– Teki Pawiñskiego rkp. 8328Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego:

– rkp. 71, 83, 84, 85, 357, 716, 1979, 1980, 1981.

�ród³a drukowane:

Akta sejmikowe województw poznañskiego i kaliskiego, t. I, cz. 1 – Poznañ 1957, cz. 2 – Poznañ 1962,wyda³ W. Dworzaczek.

Akta sejmikowe województw poznañskiego i kaliskiego. Lata 1696-1703, wyda³ M. Zwierzykowski,Poznañ 2008.

Rec. Z. Chody³a – RH, 75 (2009), s. 206-215.Diariusz Sejmu Walnego 1701-1702, wyd., przedm. i przyp. opatrzy³ P. Smolarek, Warszawa 1962.Diariusz Walnej rady warszawskiej z roku 1710, wyd. R. Mienicki, Wilno 1928.Diaryusze sejmowe, cz. 1: 1581, 1681, 1726 rok, wyd. A. Pawiñski, Warszawa 1900; Teki A. Pawiñ-

skiego, t. VI.

340

Dziennik konfederacyi tarnogrodzkiej przeciw wojskom saskim zawi¹zanyj w Polsce (1715-1717),wyd. E. Raczyñski, Poznañ 1841.

Epistolae historico-familiares, wyda³ A.Ch. Za³uski, t. II i III, Braniewo 1711.Epistolae historico-familiares, wyda³ A.Ch. Za³uski, t. IV, Wroc³aw 1761.Kancelaria koronna a sejm. Instructuarium, wyda³. W. Krawczuk, Warszawa 1995.„Kurier Polski”, 1730 nr 36; 1731 nr 58; 1732 nr 139, nr 140, nr 157, nr 158, nr 159.Lauda sejmików ziemi dobrzyñskiej, wyda³ F. Kluczycki, Kraków 1887.Listy J.J. Przebendowskiego podskarbiego wielkiego koronnego do Adama Miko³aja Sieniawskiego wo-

jewody be³skiego i hetmana wielkiego koronnego z lat 1704-1725, wyda³ A. Per³akowski, Kraków2007.

Listy J.J. Przebendowskiego podskarbiego wielkiego koronnego do Jana Szembeka podkanclerzegoi kanclerza wielkiego koronnego z lat 1711-1728, wyda³ A. Per³akowski, Kraków 2010.

Mongrillon de, M., Pamiêtnik sekretarza ambasady francuskiej w Polsce pod koniec panowania Ja-na III oraz w okresie bezkrólewia i wolnej elekcji po jego zgonie (1694-1698), z franc. prze³., opra-cowa³a i wstêpem opatrzy³a £. Czêœcik, Wroc³aw 1982.

Otwinowski E., Pamiêtniki do panowania Augusta II napisane przez niewiadomego autora (podobnoErazma Otwinowskiego), wyd. E. Raczyñski, Poznañ 1838.

Rz¹dy sejmikowe w epoce królów elekcyjnych 1572-1795, t. III: Lauda i instrukcje 1674-1700, t. IV:Lauda i instrukcje 1700-1733, t. V: Lauda i instrukcje 1733-1795, og³. A. Pawiñski, Warszawa1888.

Teka Gabriela Junoszy Podoskiego arcybiskupa gnieŸnieñskiego, wyd. K. Jarochowski, t. I-IV, Poznañ1854-1856.

Teki Dworzaczka. Materia³y historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV-XX wie-ku, Kórnik-Poznañ 1997.

Volumina constitutionum, t. I, vol. 1: 1493-1526, t. II, vol. 1: 1550-1585, wyd. S. Grodziski, I. Dwor-nicka, W. Uruszczak, Warszawa 1996, 2005.

Volumina legum, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859-1860, t. II-VI.

Opracowania:

Abramski A., S¹downictwo i prawo s¹dowe w opiniach sejmików ziemskich w latach 1788-1792,[w:] Cztery lata nadziei. 200 rocznica Sejmu Wielkiego, red. H. Kocój, Katowice 1988.

Abramski A., S¹downictwo podczas konfederacji w Polsce (1672-1793), Katowice 1986.Achremczyk S., Reprezentacja stanowa Prus Królewskich w latach 1696-1772. Sk³ad spo³eczny

i dzia³alnoœæ, Olsztyn 1981.Achremczyk S., ¯ycie polityczne Prus Królewskich i Warmii w latach 1660-1703, Olsztyn 1991.Achremczyk S., ¯ycie sejmikowe Prus Królewskich w latach 1647-1772, Olsztyn 1999.Baranowski J., Libicki M., Rottermund A., Starnawska M., Zakon Maltañski w Polsce, Warszawa

2000.Bardach J., Leœnodorski B., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1994.Bednaruk W., Trybuna³ Koronny. Szlachecki s¹d najwy¿szy w latach 1578-1794, Lublin 2008.Bielecka J., Inwentarze ksi¹g archiwów grodzkich i ziemskich Wielkopolski XIV-XVIII w., Poznañ

1965.Bondyra W., Chronologia sejmików be³skich w dobie saskiej (1697-1763), Res Historica, 7 (1999).Bondyra W., Chronologia sejmików ziemi che³mskiej 1697-1762, RCh, 2 (1996).

Bibliografia

341

Bondyra W., Reprezentacja sejmowa Rusi Czerwonej w czasach saskich, Lublin 2005.Borucki M., Sejmy i sejmiki szlacheckie, Warszawa 1972.Burdowicz-Nowicki J., Piotr I, August II i Rzeczpospolita 1697-1706, Kraków 2010.Burdowicz-Nowicki J., W krêgu wa¿kich problemów wci¹¿ nieznanej epoki, PH, 93 (2002), z. 1,

s. 105-106.Burkietowicz A., Sejmik sieradzki w latach 1669-1717, Sieradz 2009.Choiñska-Mika J., Sejmiki mazowieckie w dobie Wazów, Warszawa 1998.Ciesielski T., Zabiegi hetmanów o rewizjê uchwa³ sejmu niemego i odzyskanie komendy nad autora-

mentem cudzoziemskim a sejmu lat 1717-1724, [w:] Rzeczpospolita w dobie wielkiej wojny pó³noc-nej, red. J. Muszyñska, Kielce 2001.

Czapliñski W., Wybór pos³a w dawnej Polsce, [w:] Dawne czasy. Opowiadania i szkice historycznez XVII w., Wroc³aw 1957.

Czemeryñski K., O dobrach koronnych by³ej Rzeczypospolitej polskiej, Lwów 1870.D¹bkowski P., Zbiór dokumentów do historii urz¹dzeñ pocztowych w Polsce, Lwów 1928.Dobosz J., Od wieców i zjazdów do sejmików, [w:] Sejmik wielkopolski. Przesz³oœæ i teraŸniejszoœæ,

red. A. Kamieñski, Szczecin 2008.Dworzaczek W., Leszczyñski Rafa³, PSB, t. XVII, Wroc³aw 1972.Dworzaczek W., Przyjemski W³adys³aw, PSB, t. XXIX, Wroc³aw 1986.Dworzaczek W., Sk³ad spo³eczny wielkopolskiej reprezentacji sejmowej w latach 1572-1655, RH, 23

(1957).Dworzaczek W., Z wielkopolskich zagadnieñ demograficznych, RH, 17 (1948).Dworzaczkowa J., Sprawy wojska na sejmikach wielkopolskich, [w:] Pax et bellum, red. K. Olejnik,

Poznañ 1993.Dybaœ B., Sejm pacyfikacyjny w 1699 roku, Toruñ 1991.Dygda³a J., Przyjemski W³adys³aw, PSB, t. XXIX, Wroc³a 1986.Dygda³a J., Raczyñski Leon, PSB, t. XXIX, Wroc³aw 1986.Dygda³a J., Raczyñski Micha³ Kazimierz, PSB, t. XXIX, Wroc³aw 1986.Dygda³a J., Radomicki Andrzej (Jêdrzej) Aleksander, PSB, t. XXIX, Wroc³aw 1986.Dygda³a J., Radomicki Jan Antoni, PSB, t. XXIX, Wroc³aw 1986.Dygda³a J., Radomicki Maciej, PSB, t. XXIX, Wroc³aw 1986.Dygda³a J., Radomicki W³adys³aw, PSB, t. XXIX, Wroc³aw 1986.Dygda³a J., ¯ycie polityczne Prus Królewskich u schy³ku ich zwi¹zku z Rzecz¹pospolit¹ w XVIII w.

Tendencje unifikacyjne a partykularyzm, Warszawa-Poznañ-Toruñ 1992.Dzieje Jarocina, red. Cz. £uczak, Poznañ 1998.Dzieje Œrody Wielkopolskiej, red. S. Nawrocki, Œroda Wlkp. 1990.Dzieje Wielkopolski, t. I: Do 1793 r., red. J. Topolski, Warszawa 1969.Feldman J., Geneza konfederacji tarnogrodzkiej, KH, 42 (1928).Feldman J., Polska w dobie wielkiej wojny pó³nocnej 1704-1709, Kraków 1925.Filipczak-Kocur A., Kto wyp³aca³ diety poselskie w XVII wieku? [w:] Parlament, prawo, ludzie. Stu-

dia ofiarowane profesorowi Juliuszowi Bardachowi w szeœædziesiêciolecie pracy twórczej, Warsza-wa 1996.

Filipczak-Kocur A., Sejmik sieradzki za Wazów (1587-1668), Opole 1989.Forycki M., Stanis³aw Leszczyñski, Poznañ 2007.Gierowski J.A., Miêdzy saskim absolutyzmem a z³ot¹ wolnoœci¹, Wroc³aw 1953.Gierowski J.A., Nowe spojrzenie na genezê kryzysu politycznego Rzeczypospolitej w 1713 r., [w:] Na

szlakach Rzeczypospolitej w nowo¿ytnej Europie, Kraków 2008.

342

Gierowski J.A., „Opisanie” urzêdów centralnych przez konfederatów tarnogrodzkich, [w:] Na szla-kach Rzeczypospolitej w nowo¿ytnej Europie, Kraków 2008.

Gierowski J.A., Rzeczpospolita w dobie z³otej wolnoœci (1648-1763), Kraków 2001 (Wielka historiaPolski, t. V).

Gierowski J.A., Sejmik generalny ksiêstwa mazowieckiego na tle ustroju sejmikowego Mazowsza,Wroc³aw 1948.

Gierowski J.A., Stanis³aw Bogus³aw Leszczyñski h. Wieniawa (1677-1766), [w:] Na szlakach Rze-czypospolitej w nowo¿ytnej Europie, Kraków 2008.

Gierowski J.A., Wokó³ mediacji w traktacie warszawskim w 1716 r., [w:] Na szlakach Rzeczypospoli-tej w nowo¿ytnej Europie, Kraków 2008.

Glabiszewski P., Franciszek Radzewski wielkopolski dzia³acz szlachecki i pisarz polityczny czasów sa-skich, Poznañ 1999.

Glabiszewski P., Pierwszy sejmik ekstraordynaryjny w Wielkopolsce „za uniwersa³ami Stanis³awa I”2 XII 1704 – 15 VI 1705, Poznañski Rocznik Archiwalno-Historyczny, 8/9 (2001/2002).

Grodziski S., W rocznicê „Sejmu Niemego” (1717-1967), SH, 10 (1967), z. 3/4.Hahn K., Pospolite ruszenie wedle uchwa³ sejmikowych ruskich od XVI do XVIII w., Lwów

1928.Historia pañstwa i prawa Polski, red. J. Bardach, t. II: Z. Kaczmarczyk, B. Leœnodorski, Od po³owy

XV w. do r. 1785, Warszawa 1971.Historia Prus, t. II: Prusy w okresie monarchii absolutnej (1701-1806), red B. Wachowiak, Poznañ

2009.Historia sejmu polskiego, t. I: Do schy³ku szlacheckiej Rzeczypospolitej, red. J. Michalski, War-

szawa 1984.Jarochowski K., Bitwa kaliska z r. 1706, [w:] Tego¿, Z dziejów saskich spraw wewnêtrznych, polityki

i wojny, Poznañ 1886.Jarochowski K., Bitwa wschowska dnia 13 lutego 1706 r., [w:] Tego¿, Opowiadania i studia historycz-

ne. Seria nowa, Poznañ 1884.Jarochowski K., Dwie misje Franciszka Poniñskiego starosty kopanickiego do cara Piotra w latach

1717-1718, [w:] Tego¿, Z czasów saskich spraw wewnêtrznych polityki i wojny, Poznañ 1886.Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II od œmierci Jana III do chwili wst¹pienia Karola XII na

ziemiê polsk¹, Poznañ 1856.Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II od wst¹pienia Karola XII na ziemiê polsk¹ a¿ do elekcji

Stanis³awa Leszczyñskiego (1702-1704), Poznañ 1874.Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II od elekcji Stanis³awa Leszczyñskiego a¿ do bitwy

pu³tawskiej (1704-1709), Roczniki Towarzystwa Przyjació³ Nauk Poznañskiego 17 (1890),z. 1.

Jarochowski K., Epilog sprawy toruñskiej, [w:] Tego¿, Opowiadania i stydya historyczne, Warszawa1877.

Jarochowski K., Lauda po³¹czonych województw kaliskiego i poznañskiego za panowania Augusta II,[w:] Tego¿, Zdobywcy i okupanci staropolskiego Poznania, Poznañ 2007 [3 wydanie].

Jarochowski K., Oblê¿enie miasta Poznania przez Patkula. Epizod kampanii w 1704 r., [w:] Tego¿,Zdobywcy i okupanci staropolskiego Poznania, Poznañ 2007 [2 wydanie].

Jarochowski K., Polityka saska i austryacka po traktacie altransztadzkim, [w:] Tego¿, Opowiadaniai studia historyczne. Seria nowa, Poznañ 1884.

Jarochowski K., Rada senatu wyszogrodzka i zabiegi polityczno-dyplomatyczne po zajêciu Warszawyw miesi¹cu wrzeœniu 1704, [w:] Tego¿, Opowiadania i studia historyczne. Seria nowa, Poznañ 1884.

Bibliografia

343

Jarochowski K., Sprawa toruñska z r. 1724, [w:] Tego¿, Opowiadania i studia historyczne, t. II,Poznañ 1863.

Jarochowski K., Stanis³aw Leszczyñski po Pu³tawie, [w:] Tego¿, Opowiadania i studia historyczne.Seria nowa, Poznañ 1884.

Jarochowski K., Wielkopolskie Leszno w roku 1707. Ustêp z dziejów wojennych tego¿ roku, [w:] Te-go¿, Opowiadania i studia historyczne. Seria nowa, Poznañ 1884.

Jarochowski K., Wycieczka Grudziñskiego starosty rawskiego do Polski r. 1712, [w:] Tego¿, Opowia-dania i studia historyczne, t. II, Poznañ 1863.

Jarochowski K., Wziêcie Poznania przez konfederatów tarnogrodzkich w dniu 24 lipca 1716 r., [w:]Tego¿, Zdobywcy i okupanci staropolskiego Poznania, Poznañ 2007 [2 wydanie].

Jarochowski K., Zamach Augusta II na Warszawê w roku 1704, [w:] Opowiadania i studya historycz-ne, Warszawa 1877.

Kamieñski A., Polska a Brandenburgia-Prusy w drugiej po³owie XVII wieku. Dzieje polityczne,Poznañ 2002.

Kamieñski A., Problem ochrony obrad zgromadzeñ ziemskich w Polsce w XVI-XVIII w. (Naprzyk³adzie województwa poznañskiego i kaliskiego w Œrodzie), [w:] Sejmik wielkopolski. Prze-sz³oœæ i teraŸniejszoœæ, red. A. Kamieñski, Szczecin 2008.

Kantecki K., Komisja kurlandzka w 1727 r., Przewodnik Naukowy i Literacki 1882.Kantecki K., Stanis³aw Poniatowski ojciec Stanis³awa Augusta, t. I, Poznañ 1880.Karbownik H., Udzia³ przedstawicieli kapitu³ w sejmach i sejmikach dawnej Rzeczypospolitej (w XV-

-XVIII wieku), CPH, 22 (1970), z. 2.Kawecki R., Kardyna³ Micha³ Stefan Radziejowski (1645-1705), Opole 2005.Klesiñska W., Okupacja Elbl¹ga przez Brandenburgiê w latach 1698-1700, RE, 4 (1969).Komaszyñski M., Ksiêcia Contiego niefortunna wyprawa po koronê Sobieskiego, Warszawa 1971.Konopczyñski W., Chronologia sejmów polskich 1493-1793, Archiwum Komisji Hist. IV(XVI),

1948, nr 3.Rec.: A. Przyboœ – KH, 56 (1948), z. 3/4.W. Czapliñski – RH, 18 (1949).

Konopczyñski W., Dzieje Polski nowo¿ytnej, Warszawa 1996.Konopczyñski W., Odezwa w sprawie katalogu aktów do dziejów polskiego parlamentaryzmu, KH,

30 (1916), z. 3-4.Konopczyñski W., Polska a Szwecja od pokoju oliwskiego do upadku Rzeczypospolitej 1660-1772,

Warszawa 1924.Konopczyñski W., Wielkopolska w dobie Rzeczypospolitej szlacheckiej, RH, 1 (1925).Kosiñska U., Rosyjskie plany wywo³ania antykrólewskiej konfederacji i detronizacji Augusta II

w 1719 r., KH, 106 (1999), nr 3.Kosiñska U., Sejm 1719-1720 a sprawa ratyfikacji traktatu wiedeñskiego, Warszawa 2003.Kosiñska U., Sonda¿ czy prowokacja? Sprawa Lehmana z 1721 r., czyli o rzekomych planach rozbio-

rowych Augusta II, Warszawa 2009.Kostkiewicz T., Dzia³alnoœæ kulturalna sejmiku ruskiego, PHP, 13 (1939), z. 2.Koœcian. Zarys dziejów, red. Z. Wielgosz, K. Zimniewicz, Warszawa-Poznañ 1985.Kozyrski R., Sejmik szlachecki ziemi che³mskiej 1648-1717, Lublin 2006.Kraushar A., Sprawa Zygmunta Unruga. Epizod historyczny z czasów saskich 1715-1740, Kraków 1890.Kraushar A., Tragikomedia kurlandzka z czasów saskich (r. 1727), Kraków 1883.Krawczuk W., Listy sejmikowe w œwietle Instructuarium kancelarii koronnej, CPH, 46 (1994), z. 1-2.Kriegseisen W., Radzewski Franciszek, PSB, t. XXX, Wroc³aw 1987.

344

Kriegseisen W., Samorz¹d szlachecki w Ma³opolsce w latach 1669-1717, Warszawa 1989.Rec.: W. Stanek – KH, 98 (1991), nr 2.repl.: W. Kriegseisen – KH, 99 (1992), nr 2.repl.: W. Stanek – KH, 99 (1992), nr 2.

Kriegseisen W., Sejm Rzeczypospolitej szlacheckiej (do 1763 roku). Geneza i kryzys w³adzy ustawo-dawczej, Warszawa 1995.

Kriegseisen W., Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991.Krokosz P., Rosyjskie si³y zbrojne za panowania Piotra I, Kraków 2010.Krupa J., ¯ydzi w Rzeczypospolitej w czasach Augusta II (1697-1733), Kraków 2009.Kulejewska-Topolska Z., Nowe lokacje miejskie w Wielkopolsce od XVI do koñca XVIII wieku. Stu-

dium historyczno-prawne, Poznañ 1964.Kupisz D., Wojska powiatowe samorz¹dów Ma³opolski i Rusi Czerwonej w latach 1572-1717, Lublin

2008.Kurek J., U schy³ku panowania Augusta II Sasa. Z dziejów wewnêtrznych Rzeczypospolitej (1729-

-1733), Katowice 2003.Kutrzeba S., Dawne polskie prawo s¹dowe w zarysie, Lwów 1927.Kutrzeba S., Sk³ad sejmu polskiego 1493-1793, PH, 2 (1906), z. 3.Link-Lenczowski A., Doœwiadczenia wojny pó³nocnej a percepcja otaczaj¹cej rzeczywistoœci, [w:]

Staropolski ogl¹d œwiata. Materia³y z konferencji, Wroc³aw 23-24 X 2004, red. B. Rok, F. Wola-ñski, Wroc³aw 2004.

Link-Lenczowski A., Ludnoœæ ¿ydowska w œwietle uchwa³ sejmikowych XVI-XVIII w., [w:] ¯ydziw dawnej Rzeczypospolitej, red. Ten¿e, Wroc³aw 1991.

Litak S., Atlas Koœcio³a ³aciñskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin2006.

Lityñski A., Ma³opolskie s¹dy skarbowe do 1717 r., CPH, 24 (1972), z. 2.Lityñski A., O g³osowaniu na sejmikach (1674-1793). Zagadnienia prawno-ustrojowe, Zeszyty

Nauk. WSP im. Powst. Œl¹skich w Opolu, Ser. A Historia z. 26 (1988).Lityñski A., O modelu monografii sejmiku, CPH, 35 (1985), z. 1.Lityñski A., Ochrona sejmików w polskim ustawodawstwie karnym XVI-XVIII w., AUW, PPiA

7 (1976).Lityñski A., Prawnokarna ochrona s¹dów szlacheckich w Polsce w XVI-XVIII w., AUW, PPiA,

15 (1981).Lityñski A., Prawnokarna ochrona Trybuna³u Koronnego, SiMdDWiP, 13 (1979), z. 1.Lityñski A., Problem szlacheckiego prawa zgromadzeñ ziemskich w Polsce w XVII i XVIII w., CPH,

26 (1974), z. 1.Lityñski A., Sejmik dawnej Rzeczypospolitej (na marginesie pracy J. W³odarczyka, Sejmiki ³êczyckie,

£ódŸ 1973), PH, 66 (1975), z. 2.Lityñski A., Sejmiki w dawnej Rzeczypospolitej. Problemy badawcze, CPH, 48 (1996), z. 1-2.Lityñski A., Sejmiki ziemskie koronne Rzeczypospolitej okresu oligarchii, [w:] Dzieje polskiego par-

lamentaryzmu w okresie przedrozbiorowym. Materia³y konferencji naukowej, Poznañ-Kórnik11-12 maja 1982, Warszawa 1983.

Lityñski A., Szlachecki samorz¹d gospodarczy w Ma³opolsce (1606-1717), Katowice 1974.Lityñski A., Z problematyki klasyfikacji sejmików ziemskich, Prace Nauk. UŒ, 5 (1969), Prace Praw-

nicze I.£ysiak L., O spo³ecznym sk³adzie sejmików ziemskich, [w:] Ksiêga pami¹tkowa ku czci Konstantego

Grzybowskiego, Kraków 1971.

Bibliografia

345

Maisel W., Archeologia prawna Polski, Warszawa-Poznañ 1982.Maisel W., Trybuna³ Koronny w œwietle laudów sejmikowych i konstytucji sejmowych, CPH,

34 (1982), z. 2.Maki³³a D., W³adza wykonawcza w Rzeczypospolitej. Od po³owy XVII w. do 1763 r., Toruñ 2003.Markiewicz M., Rady senatorskie Augusta II (1697-1733), Wroc³aw 1988.Matwijowski K., Ocena sytuacji w Rzeczypospolitej okresu bezkrólewia po œmierci Jana III Sobieskie-

go, [w:] Parlament, prawo, ludzie. Studia ofiarowane profesorowi Juliuszowi Bardachowi w szeœæ-dziesiêciolecie pracy twórczej, Warszawa 1996.

Mazek D., Ku ozdobie i profitowi. Prawodawstwo miast prywatnych Wielkopolski 1660-1764, Warsza-wa 2003.

Mazur K., W stronê integracji z Koron¹. Sejmiki Wo³ynia i Ukrainy w latach 1565-1648, Warszawa2006.

M¹czak A., Odrodzenie gospodarcze okresu Oœwiecenia, [w:] Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r.,Warszawa 1965.

Metzger J., Rzeczpospolita miêdzy sejmami z lat 1701-1702, ZN UO, Historia 34, 1998.Mika M., Udzia³ Poznania w sejmach Rzeczypospolitej od koñca XV w. do 1791 r., [w:] Tego¿, Studia

nad patrycjatem poznañskim, Poznañ 2006.Naworski Z., Sejmik generalny Prus Królewskich 1569-1772. Organizacja i funkcjonowanie na tle sys-

temu zgromadzeñ stanowych prowincji, Toruñ 1992.Nitecki P., Biskupi Koœcio³a w Polsce w latach 965-1999. S³ownik biograficzny, Warszawa 2000.Nycz M., Geneza reform skarbowych sejmu niemego 1697-1717. Studium z dziejów skarbowo-wojsko-

wych, Poznañ 1938; PTPN, Prace Komisji Historycznej, t. XII, z. 1.Olszewski H., Doktryny prawno-ustrojowe czasów saskich 1697-1740, Warszawa 1961.Olszewski H., Materia³y do dziejów polskiego parlamentaryzmu w rêkopisach Biblioteki Kórnickiej,

PBK, 8 (1963).Olszewski H., Nowe materia³y do chronologii sejmów polskich, CPH, 9 (1957), z. 2.Olszewski H., Praktyka limitowania sejmików, CPH, 13 (1961), z. 1.Olszewski H., Rz¹dy sejmikowe a problem samorz¹dnoœci w dawnej Polsce. Uwagi historyka prawa,

[w:] Gospodarka. Administracja. Samorz¹d, red. H. Olszewski, B. Popowska, Poznañ 1997.Olszewski H., Sejm konny. Rzecz o funkcjonowaniu ideologii demokracji szlacheckiej w dawnej Polsce,

CPH, 37 (1985), z. 2.Olszewski H., Sejm Rzeczypospolitej epoki oligarchii 1652-1763. Prawo-praktyka-teoria-programy,

Poznañ 1966.Orzechowski K., Samorzutnoœæ zgromadzeñ stanowych, CPH, 27 (1975), z. 2.Palkij H., Ceremonia³ podczas ró¿nego rodzaju komisji w czasach saskich, [w:] Theatrum ceremniale

na dworze ksi¹¿¹t i królów polskich, Kraków 1999.Panek A., Sejmik lubelski w okresie wojny pó³nocnej 1702-1716, [w:] Rzeczpospolita w dobie wielkiej

wojny pó³nocnej, red. J. Muszyñska, Kielce 2001.Panek A., Sejmik lubelski za Sasów (1696-1763), Opole 2000 [rozprawa doktorska, maszynopis].Pawiñski A., Rz¹dy sejmikowe w epoce królów elekcyjnych 1572-1795, t. I, Warszawa 1888.Piwarski K., Czarnkowski W³adys³aw, PSB, t. IV, Kraków 1938.P³aza S., Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I: X-XVIII w., Kraków 1997.P³aza S., Sejmiki i zjazdy szlacheckie województw poznañskiego i kaliskiego. Ustrój i funkcjonowanie

(1572-1632), Warszawa-Kraków 1984.P³aza S., Sejmiki i zjazdy województwa sieradzkiego. Ustrój i funkcjonowanie (1572-1632), cz. 1,

Warszawa 1987.

346

Polaszewski L., Szlachta Wielkopolski na podstawie rejestrów pog³ównego z lat 1673-1676, [w:]Spo³eczeñstwo staropolskie, t. III, Warszawa 1983.

Pomykaj S., Sejmiki wielkopolskie w Œrodzie w latach 1733-1763, Kalisz 1932.Porazinski J., Epiphania Poloniae. Orientacje i postawy polityczne szlachty polskiej w dobie wielkiej

wojny pó³nocnej (1702-1710), Toruñ 1999.Rec. J. Nowicki – PH, 93 (2002), z. 1.Porazinski J., Malborska rada senatu w 1703 r., ZH, 44 (1979), z. 2.Porazinski J., Opozycja antysaska w Rzeczypospolitej za Augusta II jako problem polityczny i ustrojo-

wy, AU NC, Nauki Hum.-Spo³. z. 259: Historia Nr 28 (1993).Porazinski J., Opozycja wielkopolska na pocz¹tku wojny pó³nocnej (1702-1703), AU NC, Nauki

Hum.-Spo³. z. 158: Historia Nr 20 (1985).Porazinski J., Rola limity sejmików w okresie wojny pó³nocnej 1702-1709, CPH, 44 (1992), z. 1-2.Porazinski J., Sejm lubelski 1703 r. i jego miejsce w konfliktach wewnêtrznych na pocz¹tku XVIII wie-

ku, Warszawa 1988.Presiowski I., Krótka wiadomoœæ o sejmach i sejmikach przedsejmowych w dawnej Polsce, wyd.

K.J. Turowski, Kraków 1861.Przyboœ K., Sejmik województwa krakowskiego w czasach saskich (1697-1763), Kraków 1981.Rachuba A., Radziejowski Augustyn Micha³ Stefan, PSB, t. XXX, Wroc³aw 1987.Rachuba A., Sapieha Jan Kazimierz, PSB, t. XXXV, Warszawa 1994.Rachuba A., Sapieha Kazimierz Jan, PSB, t. XXXV, Warszawa 1994.Rachuba A., Wielkie Ksiêstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach

1569-1763, Warszawa 2002.Rec. A.B. Zakrzewski – Przegl¹d Sejmowy, 57 (2003), z. 4.Ronikier J., Hetman Adam Sieniawski i jego regimentarze. Studium z historii mentalnoœci szlachty pol-

skiej 1706-1725, Kraków 1992.Rusiñski W., Uwagi o rozwarstwieniu wsi w Polsce w XVIII w., KH, 60 (1953).Rusiñski W., W dobie upadku gospodarczego (1655-1793), [w:] Dzieje wsi wielkopolskiej, red. W. Ru-

siñski, Poznañ 1959.Rutkowski J., Historia gospodarcza Polski, t. I: Czasy przedrozbiorowe, Poznañ 1947.Samoj³owicz A., Sejmiki w XVII w. i ich doktryna, AHMP, 4 (1994) [druk.:] 1995.Siedlecki J., Sejmiki szlachty ziemi bielskiej w Brañsku w XVI-XVIII wieku, PH, 80 (1989), z. 2.Siemieñski J., Od sejmików do sejmu, [w:] Studia historyczne ku czci Stanis³awa Kutrzeby, t. I, Kra-

ków 1938.Siemieñski J., Organizacja sejmiku ziemi dobrzyñskiej, Rozprawy Akademii Umiejêtnoœci, Wydz.

Filozof.-Hist., Seria II, t. 23 (og. zbioru 48), Kraków 1906.Skoraczewski F., Materya³y do historyi Mi³os³awia, Poznañ 1910.Skrzypietz A., Maria Kazimiera wobec elekcji po zgonie Jana III, [w:] Z dziejów XVII i XVIII wieku.

Ksiêga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Micha³owi Komaszyñskiemu, Katowice 1997.Sobczak J., Wielkopolski samorz¹d szlachecki, KW, 18 (1990), nr 3, [druk.:] 1991.Sobol B., Sejm i sejmiki ziemskie na Mazowszu Ksi¹¿êcym, Warszawa 1968.Sochaniewicz S., Z dziejów sejmiku wiszeñskiego (1672-1732), KH, 29 (1915), z. 1-4.Sowa A.L., Œwiat ministrów Augusta II. Wartoœci i pogl¹dy funkcjonuj¹ce w krêgu ministrów Rzeczy-

pospolitej w latach 1702-1728, Kraków 1995.Stanek W., Generalny zjazd tarnogrodzki w 1715 roku, [w:] Miêdzy wielk¹ polityk¹ a szlacheckim par-

tykularzem, Toruñ 1993.Stanek W., Konfederacje generalne koronne w XVIII wieku, Toruñ 1991.

Bibliografia

347

Stanek W., Samorz¹d szlachecki w Ma³opolsce w latach 1669-1717, KH, 98 (1991), nr 2.Staszewski J., August II Mocny, Wroc³aw 1998.Staszewski J., Elekcja 1697 r., AU NC, Nauki Hum.-Spo³. z. 259: Historia Nr 28 (1993).Staszewski J., Leszczyñski Stefan, PSB, t. XVII, Wroc³aw 1972.Staszewski J., Stosunki Augusta II z Kuri¹ Rzymsk¹ w latach 1704-1706. (Misja rzymska), Toruñ

1965.Stolicki J., Wstêp, [w:] Akta sejmiku podolskiego in hostico. 1672-1698, Kraków 2002.Stronczyñski W., Sejmiki wielkopolskie w pierwszej po³owie XV w., Poznañ 1966 [rozprawa doktor-

ska, maszynopis w Bibliotece UAM].Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768-1770, Warszawa 1970.Œladkowski W., Sk³ad spo³eczny, wyznaniowy i ideologia sejmiku lubelskiego w latach 1572-1648, An-

nales UMCS, 12 (1957), Sectio F.Œreniowski S., Organizacja sejmiku halickiego, Lwów 1938; Studia nad histori¹ prawa polskiego,

t. XVI, z. 3,Ternes J., Sejmik che³mski za Wazów (1587-1668), Lublin 2004.Topolski J., Gospodarka polska a europejska w XVI-XVIII wieku, Poznañ 1977.Topolski J., Model gospodarczy Wielkopolski w XVIII wieku, SiMdDWiP, 10 (1971), z. 2.Topolski J., Polska w czasach nowo¿ytnych (1501-1795), Poznañ 1994.Topolski J., Wielkopolska poprzez wieki, Poznañ 1999.Trawicka Z., Sejmik województwa sandomierskiego w latach 1572-1696, Kielce 1985.Ujma M., Sejmik lubelski 1572-1696, Warszawa 2003.Urban W., Sk³ad spo³eczny i ideologia sejmiku krakowskiego w latach 1572-1648, PH, 44 (1953), z. 3.Urbañska B., Kolegiata w Œrodzie Wielkopolskiej, Œroda 2008.Uruszczak W., Poselstwo sejmowe w dawnej Polsce. Pos³aniec, mandatariusz, pose³ narodu, CPH, 61

(2009), z. 1.Uruszczak W., Zasady ustrojowe Rzeczypospolitej Obojga Narodów, CPH, 60 (2008), z. 2.Urwanowicz J., Ku demokracji bezpoœredniej. Charakterystyka i ewolucja kó³ obywatelskich w Rzeczy-

pospolitej XVI-XVIII wieku, [w:] Kultura. Polityka. Dypolomacja. Studia ofiarowane ProfesorowiJaremie Maciszewskiemu w szeœædziesi¹t¹ rocznicê Jego urodzin, red. zespó³, Warszawa 1990.

Urzêdnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Ch³apowski i in., Kórnik1992.

Urzêdnicy kujawscy i dobrzyñscy XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Mikulski, W. Stanek, Kórnik1990.

Urzêdnicy podlascy XIV-XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Dubas-Urwanowicz, W. Jarmolik, M. Ku-lecki, J. Urwanowicz, Kórnik1994.

Urzêdnicy Prus Królewskich XV-XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Mikulski, Wroc³aw 1990.Urzêdnicy wielkopolscy XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. A. Bieniaszewski, Wroc³aw 1987.Urzêdnicy województw ³êczyckiego i sieradzkiego XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Opaliñski,

H. ¯erek-Kleszcz, Kórnik 1993.Urzêdnicy województwa be³skiego i ziemi che³mskiej XIV-XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Gmiterek,

R. Szczygie³, Kórnik 1992.Urzêdnicy województwa kijowskiego i czernichowskiego XV-XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Janas,

W. K³aczewski, Kórnik 2002.Urzêdnicy województwa krakowskiego XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. S. Cynarski, A. Falniow-

ska-Gradowska, Kórnik 1990.

348

Urzêdnicy województwa lubelskiego XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. W. K³aczewski, W. Urban,Kórnik 1991.

Urzêdnicy województwa ruskiego XIV-XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Przyboœ, Wroc³aw 1987.Urzêdnicy województwa sandomierskiego XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Ch³apowski, A. Fal-

niowska-Gradowska, Kórnik 1993.Urzêdnicy wo³yñscy XIV-XVIII wieku. Spisy, oprac. M. Wolski, Kórnik 2007.Wagner M., Dzia³ania wojenne na ziemiach polskich w drugiej po³owie 1703 roku, [w:] Rzeczpospolita

w dobie wielkiej wojny pó³nocnej, red. J. Muszyñska, Kielce 2001.Wagner M., Stanis³aw Jan Jab³onowski kasztelan krakowski, hetman wielki koronny, Warszawa

2000.Walewski A., Dzieje bezkrólewia po skonie Jana III, t. I, Kraków 1874.Wimmer J., Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny pó³nocnej, Warszawa 1956.W³odarczyk J., Etapy rozwoju sejmików ziemskich. Próba periodyzacji, AUL, Ser. 1, 1979, nr 57.W³odarczyk J., Sejmiki ³êczyckie, £ódŸ 1973.W³odarczyk J., Uczestnicy sejmików ³êczyckich, ZN U£, ser. I, z. 72, 1970.W³odarski B., Chronologia polska, Warszawa 2007.Wojtasik J., Walka Augusta II z obozem kontystowsko-prymasowskim w pierwszym roku panowania

(1697-98), PH, 60 (1969), z. 1.Zakrzewski A.B., Odrêbnoœci systemu parlamentarnego Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego w XVI-

-XVIII w., [w:] Rzeczpospolita w XVI-XVIII wieku. Pañstwo czy wspólnota?, red. B. Dybaœ,P. Hanczewski, T. Kempa, Toruñ 2007.

Zakrzewski A.B., Sejmiki Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego XVI-XVIII w. Ustrój i funkcjonowanie:sejmik trocki, Warszawa 2000.

Zieliñska T., Magnateria polska epoki saskiej. Funkcja urzêdów i królewszczyzn w procesie przeobra-¿eñ warstwy spo³ecznej, Wroc³aw-Warszawa-Kraków 1977.

Zwierzykowski M., Etapy ewolucji sejmikowej administracji i s¹downictwa skarbowego XVI-XVIIIw. Od partykularnych instytucji do samorz¹du terytorialnego doby stanis³awowskiej, [w:] Podstawymaterialne pañstwa. Zagadnienia prawno-historyczne, pod red. D. Bogacza i M. Tkaczuka,Szczecin 2006.

Zwierzykowski M., Funkcjonowanie samorz¹du sejmikowego województw poznañskiego i kaliskiegood XVI do XVIII wieku, [w:] Sejmik wielkopolski. Przesz³oœæ i teraŸniejszoœæ, red. A. Kamieñski,Jarocin-Szczecin 2008.

Zwierzykowski M., Klasyfikacja sejmików na przyk³adzie funkcjonowania sejmiku województw po-znañskiego i kaliskiego w latach 1696-1732, [w:] O prawie i jego dziejach ksiêgi dwie. Studia ofia-rowane Profesorowi Adamowi Lityñskiemu w czterdziestopiêciolecie pracy naukowej i siedemdzie-siêciolecie urodzin, ks. I, red zespó³, Bia³ystok-Katowice 2010.

Zwierzykowski M., Komisja Skarbowa Poznañska. Organ samorz¹du sejmikowego oraz element ad-ministracji skarbowej Rzeczypospolitej szlacheckiej (1686-1766), RDSG, 62 (2002).

Zwierzykowski M., Komisja Skarbowa Poznañska. Z dziejów sejmikowej administracji i s¹downictwaskarbowego w Wielkopolsce w XVII i XVIII w., Poznañ 2003.

Zwierzykowski M., Komisja Skarbowa Poznañska – z dziejów twórcy archiwum skarbowego sa-morz¹du szlacheckiego w XVII i XVIII w., MHA, 12 (2000).

Zwierzykowski M., Konsekwencje ustrojowe wielkiej wojny pó³nocnej dla Rzeczypospolitej, [w:] Woj-ny pó³nocne w XVI-XVIII wieku. W czterechsetlecie bitwy pod Kircholmem, red. B. Dybaœ,wspó³praca A. Ziemlewska, Toruñ 2007.

Bibliografia

349

Zwierzykowski M., Kwestie religijne w polityce sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego w la-tach 1696-1732, [w:] Religia i polityka. Kwestie wyznaniowe i konflikty polityczne w Europiew XVIII wieku, red. L. Harc, G. W¹s, Wroc³aw 2009.

Zwierzykowski M., Negocjacje pacyfikacyjne w okresie Sejmu Niemego (1716-1717). Pora¿ka part-ykularyzmów i sukces racji stanu? [w:] Spory o pañstwo w dobie nowo¿ytnej. Miêdzy racj¹ stanua partykularyzmem, red. Z. Anusik, £ódŸ 2007.

Zwierzykowski M., Odrêbnoœci ustrojowe Wielkopolski w dobie nowo¿ytnej, [w:] Miêdzy Barokiema Oœwieceniem. Staropolski regionalizm, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2008.

Zwierzykowski M., Problematyka archiwalna w uchwa³ach sejmiku województw poznañskiego i kali-skiego w czasach saskich (1696-1763), [w:] Pamiêtnik II Ogólnopolskiego Zjazdu Studentów Archi-wistyki, red. I. Mamczak-Gadkowska, Poznañ 1998.

Zwierzykowski M., Sejmik województw poznañskiego i kaliskiego w latach 1696-1702, [w:] ScriptaMinora, t. IV, red. B. Lapis, Poznañ 2006.

Zwierzykowski M., Sejmiki koronne wobec pokoju z Turcj¹ u schy³ku XVII w. Traktat kar³owicki1699 r. i jego uwarunkowania polityczne w Rzeczypospolitej, SBP, 13 (2003).

Zwierzykowski M., Sejmikowe próby remontu zamku poznañskiego w XVIII w., KMP, 2004, nr 4.Zwierzykowski M., Swinarski Adam, PSB, t. XLVI, z. 1 (188), Kraków 2009.Zwierzykowski M., Swinarski Miko³aj, PSB, t. XLVI, z. 1 (188), Kraków 2009.Zwierzykowski M., Szlacheckie instytucje s¹dowe i samorz¹dowe na Starym Rynku od XVI do XVIII

w., KMP, 2003, nr 2.Zwierzykowski M., Z badañ nad gospodarczymi podstawami mecenatu Aleksandra Józefa Su³kow-

skiego, [w:] Su³kowscy. ¯ycie i dzie³o. Materia³y z sesji naukowej „Su³kowscy. ¯ycie i dzie³o”. Za-mek w Rydzynie 23-26 wrzeœnia 1998, red. Z. Moliñski, Rydzyna-Leszno 1999.

¯órawska-Witkowska A., Muzyka na dworze Augusta II w Warszawie, Warszawa 1997.

Aneksy

Aneks I

Wykaz zgromadzeñ sejmiku województw poznañskiegoi kaliskiego w latach 1696-1732

Lp. Rok Data

(dzieñ

tygodnia)

Podstawa

zwo³ania

Rodzaj

zgromadzenia

Data limity Marsza³ek

1 2 3 4 5 6 7

1. 1696 27 VII(pi¹t.)

uniwersa³prymasa

przedsejmowe do 26 IX 1696 Stanis³aw Leszczyñski

sta odolanowski

2. 1696 26 IX(œro.)

limitacja z limity na dzieñpo sejmiku

relacyjnym lubdo 12 XI 1696

Jan Gembicki

klanic p³ocki

3. 1696 22 X(pon.)

uniwersa³prymasa

relacyjne Jan Zakrzewski

³owczy poznañski

4. 1696 23 X(wt.)

limitacja z limity do 10 XII 1696 Stanis³aw Leszczyñski

sta odolanowski

5. 1696 10 XII(pon.)

limitacja z limity do 18 III 1697 Stanis³aw Leszczyñski

sta odolanowski

6. 1697 18 III(pon.)

limitacja z limity do 15 IV 1697 Stanis³aw Leszczyñski

sta odolanowski

7. 1697 15 IV(pon.)

limitacja z limity Stanis³aw Leszczyñski

sta odolanowski

8. 1697 15 V(œro.)

uchwa³a sejmiku popisgeneralny;pod Ko³em

obradypod przewodnictwem

kasztelanów

9. 1697 6 VIII(wto.)

uchwa³a sejmuelekcyjnego

(zwolennikówAugusta II)

przedsejmowe sejmik zerwany(kontyœci uchwalili

w³asny rokoszpod lask¹

Macieja Radomickiego

klanica kaliskiego)

10. 1697 29 VIII(czw.)

powtórnyuniwersa³biskupa

kujawskiego

przedsejmowezwolenników

Augusta II

Krystian Kierski

czeœnik poznañski

11. 1697 9 IX(pon.)

prawo deputackie brak informacjio tym sejmiku

353

1 2 3 4 5 6 7

12. 1698 13 I(pon.)

uniwersa³marsza³ka rokoszu

partykularnego

zjazdzwolennikówContiego na

zaczêcie s¹dówgrodzkich;

w Poznaniu

Maciej Radomicki

klanic kaliskimarsza³ek rokoszu woj.

wielkopolskich

13. 1698 15 II(sob.)


partykularnego

zjazdzwolenników

Contiegoprzed zjazdem

³owickim;w Poznaniu

Maciej Radomicki

klanic kaliskimarsza³ek rokoszu woj.

wielkopolskich

14. 1698 5 III(œro.)

uniwersa³Augusta II

przedsejmowe sejmik zerwany

15. 1698 5 III(œro.)

uchwa³azgromadzonych

zwolennikówContiego

rokoszowyzjazd

zwolennikówContiego

Maciej Radomicki

klanic kaliskimarsza³ek rokoszuwoj. wielkopolskich

16. 1698 17 III(pon.)


partykularnego

rokoszowyzjazd

zwolennikówContiego;

w Jarocinie

Maciej Radomicki


17. 1698 1 V(czw.)


partykularnego

zjazdzwolenników

Contiegoprzed zjazdem

³owickim;pod Ko³em

Maciej Radomicki


18. 1698 15 IX(pon.)

prawo deputackie sejmik zerwany

19. 1699 5 V(wto.)


przedsejmowe do 1 VI 1699 Jan Malechowski

sêdzia z. poznañski

20. 1699 1 VI(pon.)

limitacja z limity do 6 VII 1699 Jan Malechowski


21. 1699 6 VII(pon.)

limitacja z limity na dzieñpo sejmiku

deputackim –do 15 IX 1699

(gdyby nie by³orelacyjnego)

Jan Malechowski


22. 1699 14 IX(pon.)

prawo deputackie Jerzy Unrug

podstoli poznañski(sejmik próbowano

zerwaæ)

23. 1699 15 IX(wto.)

uchwa³a sejmu relacyjne do 26 X 1699(limitacji nie

uznano)

[Adam Poniñski

sta kopanicki]sejmik zerwany

354

1 2 3 4 5 6 7

24. 1700 13 IX(pon.)

prawo deputackie brak informacji o tym sej-miku1

25. 1700 15 IX(œro.)


powtórnerelacyjne

do 8 XI 1700 Aleksander Andrzej

Radomicki

sta osiecki

26. 1700 8 XI(pon.)

limitacja z limity do 14 II 1701(gdyby

wczeœniejnie by³o

sejmiku przed-sejmowego)

Aleksander Andrzej

Radomicki

sta osiecki

27. 1701 14 II(pon.)

limitacja z limity do 11 IV 1701 Aleksander Andrzej

Radomicki

sta osiecki

28. 1701 11 IV(pon.)

limitacja z limity do 27 VI 1701 Aleksander Andrzej

Radomicki

sta osiecki

29. 1701 18 IV(pon.)


przedsejmowe Jan Jakub Potulicki

sta borzechowski

30. 1701 27 VI(pon.)

limitacja z limity do 13 IX 1701 Aleksander Andrzej

Radomicki

sta osiecki

31. 1701 12 IX(pon.)


32. 1701 13 IX(wto.)

limitacja z limity do 28 X 1701 Aleksander Andrzej

Radomicki

sta osiecki

33. 1701 28 X(pi¹t.)

limitacja z limity do 23 I 1702 Aleksander Andrzej

Radomicki

sta osiecki

34. 1701 10 XI(czw.)


przedsejmowe [Marcin S³onecki]

sejmik zerwany

35. 1702 23 I(pon.)

limitacja z limity do 27 III 1702 Aleksander Andrzej

Radomicki

sta osiecki

36. 1702 27 III(pon.)

limitacja z limity do 15 V 1702 Aleksander Andrzej

Radomicki

sta nakielski i osiecki

37. 1702 15 V(pon.)

limitacja z limity do 17 VII 1702 Aleksander Andrzej

Radomicki

sta nakielski i osiecki

Aneks I

355

1 Byæ mo¿e sejmik ten zakoñczy³ siê pozytywnie – J. Dygda³a poda³ w biogramie A.A. Rdomickiego in-formacjê, ¿e ten by³ deputatem i w 1701 r. marsza³kiem Trybuna³u. Nie móg³ zostaæ deputatem we wrzeœniu1701 r., poniewa¿ sejmik deputacki zosta³ wówczas zerwany (J. Dygda³a, Radomicki Andrzej (Jêdrzej) Alek-sander, s. 721).

1 2 3 4 5 6 7

38. 1702 8 VI(czw.)


nadzwyczajne do 30 VI 1702 Adam ¯ychliñski

pisarz gr. kaliski

39. 1702 30 VI(pi¹t.)

limitacja z limity do 12 IX 1702 Adam ¯ychliñski

pisarz gr. kaliski

40. 1702 11 IX(pon.)

prawo deputackie sejmik zakoñczonypomyœlnie

41. 1702 12 IX(wto.)

limitacja z limity,na pospolitym

ruszeniu;w obozie podOstrowcemŒwiêtokrz.

do 16 X 1702 Adam ¯ychliñski

pisarz gr. kaliski

42. 1702 16 X(pon.)


nadzwyczajne do 8 I 1703 Adam ¯ychliñski

pisarz gr. kaliski

43. 1703 8 I(pon.)

limitacja z limity do 5 II 1703 Adam ¯ychliñski

pisarz gr. kaliski

44. 1703 5 II(pon.)

limitacja z limity Adam ¯ychliñski

pisarz gr. kaliski

45. 1703 27 II(wto.)


nadzwyczajne sejmik zerwany

46. 1703 31 V(czw.)


nadzwyczajne sejmik nie doszed³do skutku

47. 1703 31 V2

(czw.)uniwersa³Augusta II


48. 1703 11 VI(pon.)


powtórneprzedsejmowe

do 9 VII 1703 Franciszek Ska³awski

podczaszy poznañski

49. 1703 9 VII(pon.)

limitacja z limity gdyby nie by³orelacyjnego,do 13 VIII

1703

Piotr Jakub Bronisz

sta pyzdrskimarsza³ek

konf. wielkopolskiej

50. 1703 13 VIII(pon.)

limitacja z limity do 27 VIII1703

Piotr Jakub Bronisz



51. 1703 16 VIII(czw.)

uchwa³a sejmui uniwersa³Augusta II

relacyjne sejmik nie doszed³ doskutku

52. 1703 27 VIII(pon.)

limitacja z limity naposp. ruszeniu;

w oboziepod Œrod¹

do 15 IX 1703 Piotr Jakub Bronisz



53. 1703 10 IX(pon.)

prawo deputackie brak informacji o tym sej-miku

356

2 W datacji tego sejmiku w edycji Akt sejmikowych wkrad³ siê b³¹d. W rzeczywistoœci sejmik ten zwo³anyby³ na dzieñ 31 V 1703, a nie 3 VI.

1 2 3 4 5 6 7

54. 1703 15 IX(sob.)

limitacja z limity naposp. ruszeniu;w obozie podStawiszynem

do 26 IX 1703 Piotr Jakub Bronisz

sta pyzdrskimarsza³ek konf. wielko-

polskiej

55. 1703 26 IX(œro.)

limitacja z limity naposp. ruszeniu;w obozie pod

Nakwaszynem

do uniwersa³umarsza³ka

Piotr Jakub Bronisz

sta pyzdrskimarsza³ek konf. wielko-

polskiej

56. 1703 15 X(pon.)

uniwersa³Augusta IIi starosty

generalnegoWielkopolski

zjazdstronnikówAugusta II;w Kaliszu

Maciej Radomicki

wojewoda inowroc³awskista gen. Wielkopolski

57. 1703 12 XI(pon.)

uniwersa³ starostygeneralnego

zjazdstronnikówAugusta II;w Koœcianie

Maciej Radomicki

wojewoda inowroc³awskista gen. Wielkopolski

58. 1703 14 XI(œro.)

limitacja i uniwer-sa³ marsza³ka

z limityna pospolitym

ruszeniu;pod

Uniejowem

do uniwersa³umarsza³ka na

traktatze Szwecj¹

Piotr Jakub Bronisz



59. 1704 8 V(czw.)


przed rad¹sandomiersk¹

sejmik nie doszed³do skutku

(spóŸniony uniwersa³)

60. 1704 21 V(œro.)

uniwersa³prymasa

przedelekcyjne Jan Mierzewski

skarbnik kaliski

61. 1704 9 VI(pon.)

uniwersa³ starostygeneralnego

Wielkopolski

przed rad¹sandomiersk¹;

pod Koœcia-nem

Ludwik Szo³drski

stolnik wschowskimarsza³ek


62. 1704 14 VII(pon.)


ektraordyna-ryjne po radzie

sandomier-skiej;

w obozie podKoœcianem

do 28 VI 1704,tam gdzie

bêdzie obóz

Ludwik Szo³drski

stolnik wschowskimarsza³ek konf. wielko-

polskiej

63. 1704 28 VII(pon.)

limitacja z limity;w obozie pod

Buszewem

do 4 VIII 1704,tam gdzie

bêdzie obóz

Ludwik Szo³drski

stolnik wschowskimarsza³ek konf. wielko-

polskiej

64. 1704 4 VIII(pon.)

limitacja z limity;w obozie

pod Cieœlami

do 18 VIII1704,

tam gdziebêdzie obóz

Ludwik Szo³drski

stolnik wschowskimarsza³ek


65. 1704 15 IX(pon.)


Aneks I

357

1 2 3 4 5 6 7

66. 1704 2 XII(wto.)

uniwersa³Stanis³awa I

nadzwyczajne;w Koœcianie

do 15 XII 1704 Franciszek Radzewski

sta wschowski

67. 1704 15 XII(wto.)

limitacja z limity do 12 I 1705 Franciszek Radzewski

sta wschowski

68. 1705 12 I(pon.)

limitacja z limity do 9 II 1705 Franciszek Radzewski

sta wschowski

69. 1705 9 II(pon.)

limitacja z limity do 9 III 1705 Franciszek Radzewski

sta wschowski

70. 1705 9 III(pon.)

limitacja z limity do 30 III 1705 Franciszek Radzewski

sta wschowski

71. 1705 30 III(pon.)

limitacja z limity do 4 V 1705 Franciszek Radzewski

sta wschowski

72. 1705 4 V(pon.)

limitacja z limity do 25 V 1705 Franciszek Radzewski

sta wschowski

73. 1705 25 V(pon.)

limitacja z limity do 15 VI 1705 Franciszek Radzewski

sta wschowski

74. 1705 15 VI(pon.)

limitacja z limity zakoñczony Franciszek Radzewski

sta wschowski

75. 1705 26 VI(pi¹.)

uniwersa³prymasa

nadzwyczajneprzed

zjazdemwarszawskim

do 27 VII 1705 Aleksander Gurowski

miecznik poznañski

76. 1705 27 VII(pon.)

limitacja z limity do 25 VIII1705

Aleksander Gurowski

miecznik poznañski

77. 1705 25 VIII(wto.)

limitacja z limity do 24 IX 1705 Stanis³aw Morawski

78. 1705 14 IX(pon.)


79. 1705 24 IX(czw.)

limitacja z limity do 29 X 1705 Stanis³aw Morawski

80. 1705 29 X(czw.)

limitacja z limity do 14 XII 1705 Stanis³aw Morawski

81. 1705 14 XII(pon.)

limitacja z limity Stanis³aw Morawski

82. 1706 1 II(pon.)

uchwa³awalnej rady

warszawskiej

relacyjne do 22 II 1706 Aleksander Gurowski

miecznik poznañski

83. 1706 22 II(pon.)

limitacja z limity do 22 III 1706 Aleksander Gurowski

miecznik poznañski

84. 1706 22 III(pon.)

limitacja z limity do 26 IV 1706 Aleksander Gurowski

miecznik poznañski

85. 1706 26 IV(pon.)

limitacja z limity do 14 VI 1706 Aleksander Gurowski

miecznik poznañski

86. 1706 14 VI(pon.)

limitacja z limity Aleksander Gurowski

miecznik poznañski

358

1 2 3 4 5 6 7

87. 1706 13 IX(pon.)


88. 1706 27 IX(pon.)


nadzwyczajne do 29 XI 1706 Aleksander Gorzeñski

89. 1707 12 IX(pon.)

prawo deputackie brak informacji o tym sej-miku

90. 1708 10 IX(pon.)


91. 1708 11 IX(wto.)


nadzwyczajne do 29 X 1708 Maciej Twardowski

surrogator gr. kaliski

92. 1708 29 X(pon.)

limitacjai uniwersa³marsza³ka

z limity do 10 XII 1708 Maciej Twardowski


93. 1708 10 XII(pon.)

limitacja z limity do 28 I 1709lub wczeœniej

za uniwersa³emmarsza³ka

Maciej Twardowski


94. 1709 14 I(pon.)


z limity do 28 I 1709 Maciej Twardowski


95. 1709 28 I(pon.)


z limity wed³ug decyzjimarsza³ka

Maciej Twardowski


96. 1709 5 VI(œro.)


z limity do 1 VII 1709lub


Maciej Twardowski


97. 1709 1 VII(pon.)

limitacja z limity do 15 VII 1709 Maciej Twardowski


98. 1709 15 VII(pon.)

limitacja z limity do 29 VII 1709 Maciej Twardowski


99. 1709 29 VII(pon.)

limitacja z limity;pod Œrod¹

do 10 IX 1709 Maciej Twardowski


100. 1709 9 IX(pon.)

prawo deputackie Hieronim Ko³aczkowski

podczaszy kaliski

101. 1710 7 I(wto.)


przedWaln¹ Rad¹Warszawsk¹;

pod Œrod¹

do 3 II 1710 Ludwik Szo³drski

stolnik wschowski,marsza³ek


102. 1710 3 II(pon.)

limitacja z limity;w Mi³os³awiu

do 24 III 1710 Ludwik Szo³drski



103. 1710 24 III(pon.)


do 26 V 1710 Ludwik Szo³drski



Aneks I

359

1 2 3 4 5 6 7

104. 1710 26 V(pon.)


do 16 VI 1710gdyby na ten

terminprzypad³sejmik

relacyjny,limitê t¹

zachowywanona dalszy czas

Ludwik Szo³drski

chor¹¿y poznañski,marsza³ek


105. 1710 16 VI(pon.)


do 28 VII 1710 Ludwik Szo³drski



106. 1710 28 VII(pon.)

uchwa³aWalnej RadyWarszawskiej

i limitacja

relacyjne;w Mi³os³awiu

do 16 IX 1710 Ludwik Szo³drski



107. 1710 15 IX(pon.)


108. 1710 16 IX(wto.)

limitacja z limity do 29 X 1710 Ludwik Szo³drski



109. 1710 29 X(œro.)

limitacja z limity do 24 XI 1710 Ludwik Szo³drski



110. 1710 24 XI(pon.)

limitacja z limity do 10 XII 1710 Ludwik Szo³drski



111. 1710 10 XII(œro.)

limitacja z limity do 7 I 1711 Ludwik Szo³drski



112. 1711 7 I(œro.)

limitacja z limity do 26 II 1711lub


Ludwik Szo³drski



113. 1711 5 II(czw.)


z limity do 13 IV 1711 Ludwik Szo³drski



114. 1711 13 IV(pon.)

limitacja z limity do 7 V 1711,na dzieñpopisu

Ludwik Szo³drski



360

1 2 3 4 5 6 7

115. 1711 7 V(czw.)

limitacja z limity do 30 VI 1711 Ludwik Szo³drski



116. 1711 12 VI(pi¹.)

uniwersa³Augusta II(wzywaj¹cy

do zaniechanialimitacji)

nadzwyczajne na dzieñpo deputackim

Ludwik Szo³drski



117. 1711 20 VIII(czw.)


nadzwyczajne Ludwik Szo³drski



118. 1711 14 IX(pon.)


119. 1712 23 II(wto.)


przedsejmowe do 21 III 1712 Jan Antoni Radomicki

sta osiecki

120. 1712 21 III(pon.)

limitacja z limity Jan Antoni Radomicki

sta osiecki

121. 1712 12 IX(pon.)


122. 1712 13 IX(wto.)


nadzwyczajne Andrzej ¯ychliñski

123. 1712 28 XI(pon.)


nadzwyczajne do 30 I 1713 Stanis³aw Garczyñski

³owczy poznañski

124. 1713 30 I(pon.)

limitacja z limity do 13 III 1713 Stanis³aw Garczyñski

³owczy poznañski

125. 1713 13 III(pon.)

limitacja z limity do 2 V 1713(limita niedosz³a do

skutku z powo-du sejmikurelacyjnego)

Stefan Garczyñski

126. 1713 3 IV(pon.)


relacyjne do 13 VI 1713 Jan Zakrzewski

pisarz gr. pyzdrski

127. 1713 13 VI(wto.)

limitacja z limity do17 VIII 1713 Jan Zakrzewski

pisarz gr. pyzdrski

128. 1713 11 IX(pon.)


129. 1713 11 XII(pon.)


nadzwyczajne do 22 I 1714 Stefan Garczyñski

130. 1714 22 I(pon.)

limitacja z limity do 12 III 1714 Stefan Garczyñski

131. 1714 12 III(pon.)

limitacja z limity do 16 IV 1714 Stefan Garczyñski

132. 1714 16 IV(pon.)

limitacja z limity do 18 VI 1714 Stefan Garczyñski

Aneks I

361

1 2 3 4 5 6 7

133. 1714 18 VI(pon.)

limitacja z limity [Stefan Garczyñski]sejmik prawdopodobnie

zerwany

134. 1714 10 IX(pon.)


135. 1714 2 X(wto.)


nadzwyczajne do 5 XI 1714 Andrzej Skórzewski

gen. major

136. 1714 5 XI(pon.)

limitacja z limity do 26 XI 1714 Andrzej Skórzewski

gen. major

137. 1714 26 XI(pon.)

limitacja z limity do 7 I 1715 Andrzej Skórzewski

gen. major

138. 1715 7 I(pon.)

limitacja z limity do 11 III 1715 Andrzej Skórzewski

gen. major

139. 1715 11 III(pon.)

limitacja z limity do 13 V 1715 Andrzej Skórzewski

gen. major

140. 1715 13 V(pon.)

limitacja z limity do dnia posejmiku depu-tackim, tj. do

10 IX 1715

Andrzej Skórzewski

gen. major

141. 1715 9 IX(pon.)


142. 1715 10 IX(wto.)

limitacja z limity do 12 XI 1715 Andrzej Skórzewski

gen. major

143. 1715 12 XI(wto.)

limitacja z limity do 27 IV 1716lub w razie

potrzebyza uniwersa³em

marsza³ka

Andrzej Skórzewski

gen. major

144. 1716 27 IV(pon.)

limitacja z limity do 25 V 1716 Andrzej Skórzewski

gen. major,marsza³ek


145. 1716 25 V(pon.)

z mocykonfederacji

z limity;pod Koœcia-

nem

do 29 VI 1716na miejsce

popisówpod Ko³o

lub w innymterminie


Andrzej Skórzewski



146. 1716 29 VI(pon.)

limitacja z limity;pod Ko³em

do 17 VIII1716,

nie rozje¿d¿a-j¹c siê, gdziebêdzie obóz

lub wczeœniejza uniwersa³em

marsza³ka

Andrzej Skórzewski



362

1 2 3 4 5 6 7

147. 1716 17 VIII(pon.)


z limity;pod Nak³em

do uniwersa³umarsza³ka

Andrzej Skórzewski



148. 1716 14 IX(pon.)


149. 1716 15 IX(wto.)


z limity do uniwersa³umarsza³ka

Andrzej Skórzewski



150. 1716 6 X(wto.)


z limity do 16 XI 1716lub do uniwer-sa³u marsza³ka

Andrzej Skórzewski



151. 1716 16 XI(pon.)

limitacja z limity do 25 I 1717 Andrzej Skórzewski



152. 1717 15 III(pon.)

uchwa³a sejmu relacyjne Samuel Kierski

klanic rogoziñski

153. 1717 13 IX(pon.)


154. 1717 14 IX(wto.)

prawo gospodarskie brak informacjio tym sejmiku

155. 1718 22 VIII(pon.)


przedsejmowe [Piotr Sokolnicki

klanic miêdzyrzecki]sejmik zerwany

156. 1718 12 IX(pon.)

prawo deputackie sejmik zakoñczonypozytywnie

157. 1718 13 IX(wto.)

prawo gospodarskie sejmik prawdopodobniezerwany

158. 1718 10 X(pon.)



sejmik zerwany

159. 1719 25 IV(wto.)


nadzwyczajnedla obrania

deputatana Tryb. Sk.Radomski

sejmik zerwany

160. 1719 11 IX(pon.)


161. 1719 12 IX(wto.)

prawo gospodarskie sejmik zerwany

162. 1719 4 XII(pon.)


trzecie przed-sejmowe

sejmik zerwany

163. 1720 29 IV(pon.)


relacyjne Aleksander Gorzeñski

Aneks I

363

1 2 3 4 5 6 7

164. 1720 19 VIII(pon.)


przedsejmowe Franciszek Poniñski

sta kopanicki

165. 1720 9 IX(pon.)


166. 1720 10 IX(wto.)


167. 1721 24 III(pon.)


relacyjne £ukasz Kwilecki

168. 1721 15 IX(pon.)


169. 1721 16 IX(wto.)


170. 1722 24 VIII(pon.)



171. 1722 14 IX(pon.)


172. 1722 15 IX(wto.)


173. 1723 22 II(pon.)


relacyjne Franciszek Miel¿yñski

klanic œremski

174. 1723 13 IX(pon.)

prawo deputackie sejmik zakoñczonypozytywnie

175. 1723 14 IX(wto.)


176. 1724 21 VIII(pon.)



177. 1724 11 IX(pon.)


178. 1724 12 IX(wto.)


179. 1725 19 IV(czw.)


nadzwyczajnedla obrania

kom. na Tryb.Sk. Radomski

sejmik zerwany

180. 1725 10 IX(pon.)


181. 1725 11 IX(wto.)


182. 1726 17 VIII(sob.)



Stefan Szo³drski

wojewodzic kaliski

183. 1726 9 IX(pon.)

prawo deputackie Jan Andrzej Palêdzki

184. 1726 10 IX(wto.)

prawo gospodarskie do 8 X 1726 Piotr Chociszewski

[sejmik uznanyza zerwany i nielegalnie

limitowany]

364

1 2 3 4 5 6 7

185. 1727 4 II(wto.)


relacyjne Kacper Miaskowski

186. 1727 15 IX(pon.)

prawo deputackie sejmik zakoñczonypomyœlnie3

187. 1727 16 IX(wto.)


188. 1728 23 VIII(pon.)


przedsejmowe [Antoni Poniñski

sta nowomiejski]sejmik zerwany

189. 1728 13 IX(pon.)


190. 1728 14 IX(wto.)


191. 1729 11 VII(pon.)



sejmik zerwany

192. 1729 12 IX(pon.)


193. 1729 13 IX(wto.)


194. 1730 21 VIII(pon.)



195. 1730 11 IX(pon.)

prawo deputackie Wojciech Goliñski

196. 1730 12 IX(wto.)


197. 1730 22 IX(pi¹.)



W³adys³aw Szo³drski

198. 1731 22 I(pon.)


relacyjne [£ukasz Kwilecki

sta mosiñski]sejmik zerwany

199. 1731 10 IX(pon.)

prawo deputackie brak informacjio tym sejmiki

200. 1731 11 IX(wto.)


201. 1732 7 VIII(czw.)


przedsejmowe [Kasper Modlibowski

czeœnik wschowski]sejmik zerwany

202. 1732 9 IX(wto.)



sejmik zerwany

203. 1732 15 IX(pon.)


204. 1732 16 IX(wto.)


Aneks I

365

3 W Tekach Dworzaczka odnotowano, ¿e w asesorem tego sejmiku z powiatu wa³eckiego by³ Jan Tomicki(1727 \TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\ZTPIOT.X#1181 (Nr. 48).

1 2 3 4 5 6 7

205. 1732 17 XI(pon.)


relacyjne sejmik zerwany

206. 1732 15 XII(pon.)

uniwersa³ ugustaII

przedsejmowe [Kasper Modlibowski

czeœnik wschowski]sejmik zerwany

366

Aneks II

Marsza³kowie sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego

w latach 1696-1732

Lp. Nazwisko i imiê Urz¹d/tytu³ Data elekcji Rodzaj

zgromadze-

nia sejmiku

Daty sejmików

z limity

Liczba

zgrom.

1 2 3 4 5 6 7

1. Bronisz Piotr Jakub sta pyzdrski 9 VII 17031 z limity 13 VIII, 27 VIII,15 IX, 26 IX, 14 XI

1703

6

2. Chociszewski Piotr 10 IX 1726 gospodarskie(zerw.)

1

3. Garczyñski Stanis³aw ³owczypoznañski

28 XI 1712 nadzwyczajne 30 I 1713 2

4. Garczyñski Stefan 13 III 17132

11 XII 1713z limity

nadzwyczajne22 I, 12 III, 16 IV,18 VI 1714 (zerw.)

6

5. Gembicki Jan klanic p³ocki 26 IX 1696 z limity 1

6. Goliñski Wojciech 11 IX 1730 deputackie 1

7. Gorzeñski Aleksander 27 IX 170629 IV 1720

nadzwyczajnerelacyjne

2

8. Gurowski Aleksander miecznikpoznañski

26 VI 17051 II 1706

nadzwyczajnerelacyjne

27 VII 170522 II, 22 III, 26 IV,

14 VI 1706

7

9. Kierski Krystian czeœnikpoznañski

29 VIII 1697 przed-sejmowe

1

10. Kierski Samuel klanicrogoziñski

15 III 1717 relacyjne 1

11. Ko³aczkowski

Hieronim

podczaszykaliski

9 IX 1709 deputackie 1

12. Kwilecki £ukasz stamosiñski

24 III 172122 I 1731

relacyjnerelacyjne

(zerw.)

2

13. Leszczyñski Stanis³aw staodolanowski

27 VII 1696 przedkonwo-kacyjne

23 X, 10 XII 1696,18 III, 15 IV 1697

5

367

1 Zosta³ wybrany na marsza³ka sejmiku i konfederacji zamiast Franciszka Ska³awskiego podczaszegopoznañskiego, marsza³ka poprzedniego sejmiku.

2 Zosta³ wybrany zamiast brata Stanis³awa Garczyñskiego.

1 2 3 4 5 6 7

14. Malechowski Jan sêdziaz. poznañski

5 V 1699 przedsejmo-we

1 VI, 6 VII 1699 3

15. Miaskowski Kasper 4 II 1727 relacyjne 1

16. Miel¿yñski Franciszek klanicœremski

22 II 1723 relacyjne 1

17. Mierzewski Jan skarbnikkaliski

21 V 1704 przed-elekcyjne

1

18. Modlibowski Kasper czeœnikwschowski

7 VIII 173215 XII 1732

przedsejmo-we (zerw.)

przedsejmo-we (zerw.)

2

19. Morawski Stanis³aw 25 VIII 1705 z limity 24 IX, 29 X, 14 XII1705

4

20. Palêdzki Jan Andrzej 9 IX 1726 deputackie 1

21. Poniñski Adam stakopanicki

15 IX 1699 relacyjne(zerw.)

1

22. Poniñski Antoni stanowomiejski

23 VIII 1728 przedsejmo-we (zerw.)

1

23. Poniñski Franciszek stakopanicki

19 VIII 1720 przedsejmo-we

1

24. Potulicki Jan Jakub sta borze-chowski

18 IV 1701 przedsejmo-we

1

25. Radomicki Aleksander

Andrzej

sta osiecki 15 IX 1700 relacyjne po-wtórne

8 XI 1700, 14 II,11 IV, 27 VI, 13 IX,

28 X 1701, 23 I ,27 III, 15 V

1702

10

26. Radomicki Jan Antoni sta osiecki 23 II 1712 przedsejmo-we

21 III 1712 2

27. Radomicki Maciej klanickaliskista gen.

Wielkopol-ski

6 VIII 1697

15 X 170312 XI 1703

zjazdrokoszowy

zjazdzjazd

13 I, 15 II, 5 III,17 III, 1 V 1698

8

28. Radzewski Franciszek stawschowski

2 XII 1704 nadzwyczajne 15 XII 1704, 12 I,9 II, 9 III, 30 III,4 V, 25 V, 15 VI

1705

9

29. Ska³awski Franciszek podczaszypoznañski

11 VI 1703 przedsejmo-we

1

30. Skórzewski Andrzej genera³major

2 X 1714 nadzwyczajne 5 XI, 26 XI 1714,7 I, 11 III, 13 V,

10 IX, 12 XI 1715,27 IV, 25 V, 29 VI,

17 VIII, 15 IX, 6 X,16 XI 1716

15

368

1 2 3 4 5 6 7

31. S³onecki Marcin 10 XI 1701 przedsejmo-we (zerw.)

1

32. Sokolnicki Piotr klanicmiêdzyrzecki

22 VIII 1718 przedsejmo-we (zerw.)

1

33. Szo³drski Ludwik stolnikwschowski

chor¹¿ypoznañski

9 VI 1704

14 VII 1704

7 I 1710

12 VI 1711

20 VIII 1711

zjazd przedwaln¹ rad¹

nadzwyczajne

przed Waln¹Rad¹

Warszawsk¹

nadzwyczajne

nadzwyczajne

28 VII, 4 VIII 1704

3 II, 24 III, 26 V,16 VI, 28 VII,

16 IX, 29 X, 24 XI,10 XII 1710, 7 I,5 II, 13 IV, 7 V

1711

20

34. Szo³drski Stefan wojewodzickaliski

17 VIII 1726 przedsejmo-we

1

35. Szo³drski W³adys³aw wojewodzicinowroc³aw-

ski

22 IX 1730 przedsejmo-we

1

36. Twardowski Maciej surrogatorgr. kaliski

11 IX 1708 nadzwyczajne 29 X, 10 XII 1708,14 I, 28 I, 5 VI,1 VII, 15 VII,29 VII 1709

9

37. Unrug Jerzy podstolipoznañski

14 IX 1699 deputackie(zerw.)

1

38. Zakrzewski Jan ³owczypoznañski

22 X 1696 relacyjne 1

39. Zakrzewski Jan pisarzgr. pyzdrski

3 IV 1713 relacyjne 13 VI 1713 2

40. ¯ychliñski Adam pisarzgr. kaliski

8 VI 1702

16 X 1702

nadzwyczajne 30 VI, 12 IX, 16 X1702, 8 I, 5 II 1703

6

41. ¯ychliñski Andrzej 13 IX 1712 nadzwyczajne 1

Aneks II

369

Aneks III

Pos³owie na sejm z sejmiku województw poznañskiego

i kaliskiego w latach 1696-1732

Lp. Sejm Pos³owie Reprezentowane

województwo

Data

wyboru

1 2 3 4 5

1. 1696

konwoka-cyjny

1. Leszczyñski Kazimierz sta winnicki brak informacji 27 VI 1696

2. Leszczyñski Stanis³aw sta odolanowski (M)

3. Ma³achowski Adam podstoli wschowski

4. Potulicki Jan Jakub sta borzechowski

5. Przyjemski Andrzej klanic che³miñski

6. Raczyñski Micha³ Kazimierz podsêdek poz-nañski

7. Radomicki Aleksander Andrzej

sta osiecki

8. Ska³awski Franciszek

9. Unrug Bogus³aw sta gnieŸnieñski

10. Zdzychowski Stefan

podczaszy wschowski

11. ¯ychliñski Adam

12. ¯ychliñski Piotr podkomorzy kaliski

2. 1697

elekcyjnyWyprawa pospolitym ruszeniem; przodem wys³a-no 190 wybranych pos³ów (zob. Akta sejmikowe,s. 103-105)

brak informacji 15 IV 1697

3. 1697

koronacyj-ny

1. Bardski Miko³aj kal. 29 VIII 1697

2. Gruszczyñski Wojciech kal.

3. Gurowski Aleksander kal.

4. Kierski Krystian czeœnik poznañski (M) pozn.

5. Leszczyñski Stefan sta ostrzeszowski i kowelski kal.

6. Miel¿yñski Krzysztof sta kcyñski pozn.

7. Naramowski Adam Aleksander sta ujski pozn.

8. Parczewski Wojciech kal.

9. Poniñski Adam sta kopanicki kal.

10. Poniñski W³adys³aw sta wschowski pozn.

370

1 2 3 4 5

3. 11. Rydzyñski Karol czeœnik kaliski, surrogatorgr. poznañski

pozn.

12. Zdzychowski Wojciech stolnik poznañski pozn.

4. 1698

pacyfika-cyjny

Zgromadzenie sejmiku zerwane 5 III 1698

5. 1699

pacyfika-cyjny

1. Bronisz Piotr Jakub sta pyzdrski kal. 5 V 1699

2. Czarnkowski W³adys³aw kal.

3. Gembicki Jan klanic p³ocki kal.

4. Gorzeñski Chryzostom wojski poznañski i ¿up-nik wielkopolski

pozn.

5. Grabski Jan surrogator gr. nakielski kal.

6. Lipski Prokop stolnik wschowski, pisarz gr.poznañski

pozn.

7. Malechowski Jan sêdzia z. poznañski (M) pozn.

8. Naramowski Walerian czeœnik wschowski, pod-wojewodzi poznañski

pozn.

9. Radomicki Aleksander Andrzej sta osiecki pozn.

10. Smogulecki Marcin sta nakielski kal.

11. Szo³drski Ludwik klanic biechowski kal.

12. Zdzychowski Stefan podczaszy wschowski pozn.

6. 1701

zwyczajny1. Broniewski Kazimierz czeœnik dobrzyñski kal. 18 IV 1701

2. Bronikowski W³adys³aw podstoli wschowski pozn.

3. Gorzeñski Ludwik kal.

4. Krzycki Jan podstoli kaliski kal.

5. £¹cki Jan klanic kaliski pozn.

6. Potulicki Jan Jakub sta borzechowski (M) pozn.

7. Raczyñski Micha³ Kazimierz podsêdekz. poznañski

pozn.

8. Rydzyñski Wojciech pozn.

9. Skoroszewski Franciszek chor¹¿yc poznañski kal.

10. Œmigielski Adam kal.

11. Zebrzydowski Jan sta rogoziñski kal.

12. ¯ychliñski Adam pozn.

7. 1701/1702

zwyczajnyz limity

Zgromadzenie sejmiku zerwane 10 XI 1701

8. 1703nadzwy-czajny

1. Broniewski Kazimierz czeœnik dobrzyñski pozn. 11 VI 1703(sejmik

w pierwszymterminie3 VI 1703zerwany)

2. Bronisz Piotr Jakub sta pyzdrski pozn.

Aneks III

371

1 2 3 4 5

8. 3. Garczyñski Stanis³aw kal.

4. Grabski Jan surrogator gr. nakielski pozn.

5. Grabski Pawe³ kal.

6. KoŸmiñski Piotr podsêdek wschowski pozn.

7. Ko¿uchowski Stanis³aw czeœnik wieluñski kal.

8. Mierzewski Jan skarbnik kaliski kal.

9. Radzewski Franciszek sta wschowski pozn.

10. Ska³awski Franciszek podczaszy poznañski(M)

pozn.

11. Trzebicki Jan klanic spicymierski kal.

12. Urbanowski Stefan pisarz gr. wschowski kal.

9. 1704

elekcjaWybrano 97 pos³ów(zob. Akta sejmikowe, s. 415-416)

– 21 V 1704

10. 1705

walnarada w

Warszawie

1. Czarnkowski W³adys³aw brak informacji 26 VI 1705

2. Gembicki Jan klanic p³ocki

3. Gorzeñski Ludwik

4. Gurowski Aleksander miecznik poznañski (M)

5. KoŸmiñski Piotr podsêdek wschowski

6. Miel¿yñski Krzysztof sta kcyñski

7. Molski Józef stolnik kaliski

8. Mycielski Andrzej chor¹¿y poznañski

9. Poniñski Adam sta babimojski

10. Radzewski Franciszek sta wschowski

11. Ska³awski Franciszek podczaszy poznañski

12. Unrug Zygmunt staroœcic wa³ecki1

11. 1710

WalnaRada War-

szawska

1. Biernacki W³adys³aw czeœnik sieradzki kal. 7 I 1710

2. Ch³apowski Ludwik pozn.

3. Krzycki Andrzej podstoli kaliski kal.

4. Nie¿ychowski Miko³aj pozn.

5. Parczewski [Wojciech] kal.

6. Raczyñski Micha³ Kazimierz podsêdek poz-nañski

pozn.

7. Radoliñski Józef pozn.

8. Sokolnicki klanic miêdzyrzecki kal.

9. Twardowski Miko³aj pisarz gr. kcyñski kal.

10. Walknowski Antoni klanic wieluñski pozn.

11. Zakrzewski Adam Józef chor¹¿y ³êczycki pozn.

372

1 Sejmik zezwoli³ na udzia³ w charakterze pos³a tak¿e ka¿demu z obywateli obu województw. Pe³nienietej funkcji poselskiej nie mia³o liczyæ siê jako przeszkoda przy wyborach poselskich na kolejny sejm.

1 2 3 4 5

11. 12. ¯ychliñski2 kal.

13. Dzia³yñski Zygmunt3 zast. dep. sand.

14. Skoroszewski Franciszek chor¹¿yc poznañ-ski4

zast. dep. sand.

15. Swinarski Miko³aj podwojewodzi poznañski5 zast. dep. sand.

16. Twardowski Maciej surrogator gr. kaliski6 zast. dep. sand.

17. Z³otnicki Aleksander7 zast. dep. sand.

12. 1712

nadzwy-czajny

1. Garczyñski Stefan (kal.) 23 II 1712

2. Ko³aczkowski Hieronim podczaszy kaliski (pozn.)

3. Krzycki Jan podstoli kaliski (pozn.)

4. Miel¿yñski Franciszek klanic œremski (kal.)

5. Mycielski Maciej (kal.)

6. Radomicki Jan Antoni sta osiecki (M) (kal.)

7. Radzewski Franciszek sta wschowski (pozn.)

8. Skoroszewski Miko³aj stolnik wschowski (pozn.)

9. S³onecki Marcin (kal.)

10. Zakrzewski Adam Józef chor¹¿y ³êczycki, pi-sarz gr. poznañski

(pozn.)

11. Z³otnicki Aleksander wojski wschowski (pozn.)

12. ¯ychliñski Jan (kal.)

13. 1712/1713

nadzwy-czajny

z limity

Zachowano sk³ad poselski z pierwszej czêœci sej-mu

28 XI 1712

14. 1717

SejmNiemy

Za pos³ów sejmowych uznano deputatów konfede-racji tarnogrodzkiej

27 IV 1716

1. Radzewski Franciszek sta wschowski


3. Poniñski Franciszek sta kopanicki

4. Miel¿yñski Franciszek klanic œremski

15. 1718

zwyczajnyZgromadzenie sejmiku zerwane w trakcie wybo-rów poselskich (w pierwszym i drugim terminie)[1. Goltz][2. Sokolnicki Piotr klanic miêdzyrzecki] (M)[3. Z³otnicki]

22 VIII 1718

(drugi termin10 X 1718)

Aneks III

373

2 Mo¿e chodziæ o Jana Samuela ¯ychliñskiego (od 1712 r. wojskiego kaliskiego, od 1713 r. podstolegokaliskiego) lub Andrzeja ¯ychliñskiego podkomorzyca kaliskiego (od 1713 r. wojskiego kaliskiego).

3 Za Macieja Zbijewskiego pisarza grodzkiego wa³eckiego.4 Za Miko³aja Skoroszewskiego chor¹¿yca poznañskiego.5 Za Ciœwickiego staroœcica stawiszyñskiego.6 Za Hieronima Ko³aczkowskiego, który wype³nia³ funkcjê deputata na Trybuna³.7 Za Adama Œmigielskiego, przebywaj¹cego jeszcze w wiêzieniu szwedzkim.

1 2 3 4 5

16. 1719/1720

zwyczajnyz limity

Zgromadzenie sejmiku zerwane 4 XII 1719(pierwsze dwa

terminyw 1718 r.zosta³yrównie¿

17. 1720

zwyczajny1. Bieliñski Aleksander pozn. 19 VIII 1720

2. Gurowski Melchior chor¹¿y kaliski pozn.

3. KoŸmiñski Maciej podczaszy poznañski pozn.

4. Malczewski Wojciech kal.

5. Malechowski Maciej klanic kaliski kal.

6. Naramowski Stanis³aw sta ujsko-pilski pozn.

7. Poniñski Franciszek sta kopanicki (M) kal.

8. Radomicki Jan sta osiecki pozn.

9. Skórzewski Andrzej genera³ major kal.

10. Sokolnicki Piotr czeœnik wschowski pozn.

11. Woroniecki Miko³aj ks. sta œredzki kal.

12. Zakrzewski Adam Józef pisarz gr. poznañski kal.

18. 1722

zwyczajnyZgromadzenie sejmiku zerwane 24 VIII 1722

19. 1724

zwyczajnyZgromadzenie sejmiku zerwane 21 VIII 1724

20. 1726

zwyczajnyz limity

1. Garczyñski Stefan chor¹¿y wschowski pozn. 17 VIII 1726(zachowano

mandatyposelskie

z sejmu 1724;w Œrodziewybranopos³ówdopiero

w 1726 r.)

2. Miaskowski Wojciech kal.

3. Poniñski Aleksander ³owczy wschowski pozn.

4. Radojewski Jan Chryzostom surrogator gr.poznañski

kal.

5. Radomicki Józef klanic poznañski pozn.

6. Skórzewski W³adys³aw pu³kownik pozn.

7. Sokolnicki Piotr czeœnik wschowski pozn.

8. Strzelecki Franciszek pisarz gr. kaliski kal.

9. Swinarski Józef kal.

10. Szo³drski Stefan wojewodzic kaliski (M) kal.

11. Walknowski Antoni klanic wieluñski pozn.

12. Zakrzewski Adam Józef pisarz gr. poznañski kal.

21. 1728

zwyczajny(odwo³any)

Zgromadzenie sejmiku zerwane 23 VIII 1728

374

1 2 3 4 5

22. 1729

zwyczajny(konty-nuacjasejmu1728)

Zgromadzenie sejmiku zerwane 11 VII 1729(zgromadze-nie traktowa-

ne jakopowtórne,

po zerwanymw 1728)

23. 1730

zwyczajny1. Gurowski Stanis³aw klanic poznañski kal. 22 IX 17308

(pierwszytermin

21 VIII 17309

zosta³zerwany)

2. Korytowski Józef kal.

3. Ko¿uchowski Aleksander czeœnikowicz wie-luñski

kal.

4. Lipski Prokop miecznik poznañski pozn.

5. Malczewski Wojciech sêdzia z. poznañski pozn.

6. Mierzewski Maciej pozn.

7. Poklatecki Franciszek10 kal.

8. Raczyñski Leon wojewodzic kaliski pozn.

9. Rogaliñski Antoni podsêdek wschowski pozn.

10. Szo³drski W³adys³aw wojewodzic inowroc³aw-ski (M)

kal.

11. Ulatowski Antoni kal.

12. Zbijewski Józef podsêdek poznañski pozn.

24. 1732

nadzwy-czajny

Zgromadzenie sejmiku zerwane 7 VIII 1732(drugi termin

9 IX 1732równie¿ zo-

sta³ zerwany)

25. 1733

nadzwy-czajny

Zgromadzenie sejmiku zerwane 15 XII 1732(dodatkowegosejmiku nie

zwo³ano)

(M) przy nazwisku pos³a oznacza, ¿e pose³ by³ marsza³kiem sejmiku przedsejmowego.

Aneks III

375

8 Zapewne pos³em królewskim na ten powtórny sejmik przedsejmowy by³ dworzanin Augusta II Lu-dwik Goliñski, który pos³owa³ na pierwszy termin, 21 VIII 1730.

9 Zob. poprzedni przypis.10 W. Kriegseisen, Radzewski Franciszek, PSB, t. XXX, Wroc³aw 1987, s. 37 – autor ca³kowicie b³êdnie

s¹dzi³, ¿e móg³ byæ to Franciszek Radzewski. Nie by³o w zwyczaju wybierania pos³ów pod pseudonimem, podrugie, w tym czasie ¿y³ Franciszek Poklatecki (zob. Teki Dowrzaczka).

Aneks IV

Pos³owie do ró¿nych osób z sejmiku województwpoznañskiego i kaliskiego w latach 1696-1732

Lp. Cel poselstwa Pos³owie Wynagrodzenie Data wyboru

1 2 3 4 5

1. król 1. Raczyñski Micha³ Kazimierz podsê-dek poznañski

5 V 1699

2. ¯ychliñski Adam

2. król 1. Suchorzewski Stanis³aw Karol 2000 z³ 14 II 1701

2. Gorzeñski Ludwik 2000 z³

3. król i prymas 1. Malechowski Jan sêdzia z. poznañski 3000 z³ 13 IX 1701

2. Poniñski Adam sta babimojski 3000 z³

4. król 1. Poniñski W³adys³aw podkoniuszy ko-ronny

8 VI 1702

2. Mierzewski Jan skarbnik kaliski

5. król 1. Mycielski Andrzej chor¹¿y poznañski 8 I 1703

2. Gruszczyñski Wojciech

6. król 1. Raczyñski Micha³ Kazimierz podsê-dek poznañski

5 II 1703

2. Szo³drski Ludwik klanic biechowski

7. prymas 1. Gembicki [Jan] klanic p³ocki 5 II 1703

2. Chociszewski Adam

8. król 1. Zaleski Mœcis³aw podczaszy brzeski--kujawski

9 VII 1703

2. Morawski Stanis³aw

9. prymas 1. Gembicki Maciej sta nakielski 9 VII 1703

2. Bojanowski Sebastian

10. hetmanikoronni1

1. ? 9 VII 1703

2. ?

11. hetmanw. litewski

1. Mierzewski Jan skarbnik kaliski 27 VIII 1703

2. Bardski Miko³aj

12. hetmani koronni 1. Molski Józef stolnik kaliski 22 IX 1703

2. Chociszewski Adam

376

1 O wys³aniu tego poselstwa dowiadujemy siê z laudum kolejnego sejmiku, w dniu 13 VIII 1703.

1 2 3 4 5

13. król i hetmanpolny litewski

1. Unrug Zygmunt staroœcic wa³ecki 24 IX 1703

2. Tomicki Rafa³

14. król Szwecji 1. Czarnkowski W³adys³aw 15 IX 1703

2. Gorzeñski Ludwik

15. król 1. Ko³aczkowski Hieronim podczaszykaliski

12 XI 1703

2. Szo³drski Stanis³aw

16. król 1. Tomicki Rafa³ 14 XI 1703

2. Walknowski Stefan

17. król 1. Radomicki W³adys³aw sta wa³ecki2 9 VI 1704

2. ¯ychliñski Aleksander podkomorzyckaliski

18. król Szwecji 1. Poniñski Adam sta babimojski 2 XII 1704

2. Gajewski Franciszek klanic santocki

19. król Stanis³aw I 1. Gembicki Jan klanic p³ocki 2 XII 1704

2. Potocki Andrzej klanic rogoziñski

20. prymas 1. Gurowski Aleksander miecznik poz-nañski

1000 tynfów 2 XII 1704

2. Bardski Miko³aj 1000 tynfów

21. król Stanis³aw I 1. KoŸmiñski Adam miecznik kaliski 15 XII 1704


22. król Stanis³aw I 1. Gembicki Jan klanic p³ocki 9 III 1705

2. Gorzeñski Aleksander

23. król Stanis³aw I 1. Ko¿uchowski Stanis³aw czeœnik wie-luñski

4 V 1705

2. Dobrzycki Micha³

24. król Szwecji 1. Nie¿ychowski Miko³aj 26 VI 1705

2. Unrug Zygmunt staroœcic wa³ecki

25. król Stanis³aw I 1. Radzewski Franciszek sta wschowski 26 VI 1705

2. Ska³awski Franciszek podczaszy po-znañski

26. genera³ szwedzki 1. Morawski Stanis³aw 24 IX 1705

2. Tomicki Bogus³aw

27. genera³ szwedzki 1. Radzewski Franciszek sta wschowski 14 XII 1705

2. Tomicki Bogus³aw pisarz gr. kaliski

28. król Stanis³aw I 1. KoŸmiñski Piotr podsêdek wschowski 1000 z³3 11 IX 1708

2. Urbanowski Stefan podwojewodzi po-znañski, pisarz gr. wschowski

1000 z³

Aneks IV

377

2 W zastêpstwie musia³ udaæ siê w poselstwie W³adys³aw Dzier¿anowski, poniewa¿ to on wystêpujew tekœcie odpowiedzi, lub te¿ zasz³a pomy³ka podczas kopiowania tekstu odpowiedzi (AS, s. 428).

3 Zob. asygnacjê ³¹czn¹ na 2 tys. z³, wystawion¹ na sejmiku 11 IX 1708 dla Urbanowskiego i KoŸmiñ-skiego (AP Poznañ, KSP 69, s. 116). W laudum nie wspomniano o przyznanym wynagrodzeniu.

1 2 3 4 5

29. król Stanis³aw I 1. Rosen Miko³aj podstoli wschowski4 2000 z³5

+ 3000 z³29 X 1708

2. Gruszczyñski Wojciech 2000 z³

30. genera³ szwedzki 1. KoŸmiñski Piotr podsêdek wschowski 1000 z³6 29 X 1708

2. Urbanowski Stefan podwojewodzi poz-nañski, pisarz gr. wschowski

1000 z³

31. król Stanis³aw I 1. Radzewski Franciszek sta wschowski,chor¹¿y nadworny koronny

w³asny koszt 14 I 1709

2. Gurowski Aleksander miecznik poz-nañski

w³asny koszt

32. hetmani koronni 1. Tomicki Bogus³aw pisarz gr. kaliski 2000 z³ 14 I 1709

2. Gruszczyñski Jan burgrabia z. poznañ-ski

2000 z³

33. genera³ szwedzki 1. Urbanowski Stefan podwojewodzi poz-nañski, pisarz gr. wschowski

14 I 1709

2. Gruszczyñski Wojciech

34. regimentarzewojska koronne-go i litewskiego

1. Arcemberski Jan burgrabia poznañski 28 I 1709

2. S³onecki Marcin

35. genera³ szwedzki 1. Urbanowski Stefan podwojewodzi po-znañski, pisarz gr. wschowski

5 VI 1709

2. Mielêcki [Jan]

36. pu³kownikszwedzki

1. KoŸmiñski Piotr podsêdek wschowski 15 VII 1709

2. Gurowski Aleksander miecznik wscho-wski

3. Mielêcki Jan

4. Z³otnicki Aleksander

37. genera³ szwedzki 1. Radomicki Aleksander A. kasztelanpoznañski

29 VII 1709

2. Unrug Bogus³aw sta obornicki

38. genera³ saski 1. Unrug Bogus³aw sta obornicki 7 I 1710

2. Borkowski Franciszek surrogator gr.wa³ecki

39. genera³ saski 1. Unrug Bogus³aw sta obornicki 3 II 1710


40. genera³ saski 1. Unrug Bogus³aw sta obornicki 24 III 1710


378

4 Miko³aj Rosen pozosta³ przy boku królewskim d³u¿ej, jako rezydent (AS, s. 545).5 Zob. kwit Miko³aja Rosena z wyp³acenia kwoty 2 tys. z³ (AP Poznañ, KSP 69, s. 135).6 Zob. asygnacjê ³¹czn¹ wystawion¹ na 2 tys. z³ podczas sejmiku 29 X 1708 (AP Poznañ, KSP 69, s. 128).

1 2 3 4 5

41. król 1. Skoroszewski Franciszek stolnikwschowski

26 V 1710

2. Z³otnicki Aleksander wojski wscho-wski

1500 z³

42. wojsko koronne 1. Unrug Bogus³aw sta obornicki 3000 z³ 16 VI 1710


3000 z³

43. król 1. ¯ychliñski Jan burgrabia wschowski 1500 z³ 28 VII 1710

2. Bojanowski Antoni komornik kaliski 2000 z³

44. król 1. Krêski Cyprian sta stawiszyñski 2000 z³ 16 IX 1710

2. ¯ychliñski Jan burgrabia wschowski 2000 z³

45. prymas, hetmanw. koronnyi podskarbi

1. Sokolnicki Piotr klanic miêdzyrzecki 3000 z³ 16 IX 1710

2. Granowski Ludwik sta mieœciski 3000 z³

46. genera³ saski 1. Unrug Bogus³aw sta obornicki 24 XI 1710


47. prymas 1. Krêski Cyprian sta stawiszyñski 2000 z³ 7 I 1711

2. Kunowski Józef sta nieszawski 2000 z³

48. s¹siednie woje-wództwa

1. Sokolnicki klanic miêdzyrzecki 2000 z³ 7 I 1711

2. Cywiñski Bart³omiej 2000 z³

49. genera³ saski 1. Bojanowski Antoni komornik kaliski 5 II 1711

2. Dzier¿anowski Bogus³aw

50. genera³ saski 1. Unrug Bogus³aw sta obornicki 13 IV 1711


51. król 1. Ko³aczkowski Hieronim podczaszykaliski

2000 z³ 13 IV 1711


2000 z³

52. prymas 1. Garczyñski Stanis³aw ³owczy poznañ-ski

1000 z³ 13 IV 1711

2. Gurowski Melchior sta koœciañski 1000 z³

53. ziemia wieluñska 1. Cywiñski Bart³omiej 1000 z³ 13 IV 1711

54. województwakujawskie

1. Tomicki Œwiêtos³aw7 1000 z³ 13 IV 1711

55. województwakrakowskie

i sandomierskie

1. Gostkowski Jan 1000 z³ 13 IV 1711

Aneks IV

379

7 Zob. trzy asygnacje marsza³ka Ludwika Szo³drskiego na czêœci wynagrodzenia (³¹cznie tysi¹c z³) dlapos³a Œwiêtos³awa Tomickiego, wystawiona w Œrodzie, 12 VI 1711 (AP Poznañ, KSP 70, s. 97, 99, 101).

1 2 3 4 5

56. król 1. Radomicki Jan sta osiecki 20 VIII 1711

2. Radoñski Adam sta inow³odzki

57. król 1. Goltz Joachim Rüdiger 23 II 1712

2. Dziembowski Bogus³aw

58. carewicz 1. Szczaniecki [Wojciech] 3000 z³ 23 II 1712

2. Kierski klanic rogoziñski

59. król 1. Szo³drski Ludwik chor¹¿y poznañski 3000 tynf. 13 IX 1712

2. Unrug Karol staroœcic wa³ecki 3000 tynf.

60. genera³ saski 1. Ziemecki Franciszek 30 I 1713

2. Arcemberski Jan

61. król 1. ¯ychliñski Andrzej wojski kaliski 1000 z³ 3 IV 1713

2. Cywiñski Bart³omiej 3000 z³

62. prymas 1. Skoroszewski Miko³aj stolnik wscho-wski

3 IV 1713

2. Tarchalski Jan

63. hetmanw. koronny

1. Skórzewski Andrzej genera³ major 2000 z³ 3 IV 1713

2. Ko³aczkowski £ukasz 2000 z³

64. król 1. Unrug Bogus³aw sta obornicki 3000 z³ 11 XII 1713

2. Miel¿yñski Franciszek klanic œremski 3000 z³

65. prymas i hetmanikoronni

1. Poniñski Adam sta babimojski 3000 z³ 11 XII 1713

2. Unrug Zygmunt staroœcic wa³ecki 3000 z³

66. genera³ saski 1. Szczaniecki Jan 11 XII 1713

2. Borzymowski Jan burgrabia wscho-wski

1000 z³

67. genera³ saski 1. Radzewski Franciszek sta wschowski 22 I 1714

2. Ko³aczkowski Hieronim podczaszykaliski

3. Unrug Bogus³aw sta obornicki


68. podskarbiw. koronny

1. ¯ychliñski Adam kasztelan miêdzy-rzecki

16 IV 1714

2. Lipski Prokop stolnik poznañski

3. ¯ychliñski Jan stolnik wschowski

4. KoŸmiñski Piotr podsêdek wschowski

5. Garczyñski Stanis³aw ³owczy poznañski



8. Zebrzydowski Jan sta rogoziñski


69. król, prymasi hetmani

1. Radzewski Franciszek sta wschowski 3000 z³ 2 X 1714

2. Malczewski Wojciech 3000 z³

380

1 2 3 4 5

70. król 1. ¯ychliñski Jan stolnik wschowski 2000 z³ 7 I 1715

2. Lubiñski Andrzej podwojewodzi kali-ski

2000 z³

71. genera³ saski 1. Unrug Karol stolnik wschowski 13 V 1715

2. Swinarski Miko³aj pu³kownik

72. król 1. Poniñski Adam sta babimojski 3000 z³ 12 XI 1715

2. Zakrzewski Jan pisarz gr. pyzdrski 3000 z³

73. król 1. Z³otnicki Aleksander wojski wscho-wski

2000 z³ 27 IV 1716

2. KoŸmiñski Maciej klanic rogoziñski 2000 z³

74. genera³owie sascy 1. Z³otnicki Aleksander wojski wscho-wski

25 V 1716

2. KoŸmiñski Maciej klanic rogoziñski

75. województwo sie-radzkie

1. Kaczorowski 29 VI 1716

2. Potworowski

76. województwa ku-jawskie

1. Rogaliñski Józef 29 VI 1716

2. Marchocki Aleksander podsêdkowiczkaliski

77. województwo³êczyckie

1. Koszutski 29 VI 1716

2. Górecki

78. województworawskie

1. Kwilecki 29 VI 1716

2. Borzêcki

79. województwop³ockie

1. Kunowski Józef sta nieszawski 29 VI 1716

2. Cywiñski Bart³omiej

80. ziemia wieluñska 1. Korytowski Antoni 29 VI 1716

2. Ko¿uchowski Bogus³aw

81. ziemia dobrzy-ñska

1. Mejer Stanis³aw wojski inflancki 29 VI 1716

2. Gembutt Stanis³aw

82. konsyliarze wiel-kopolscy przy

konfederacji ge-neralnej

1. Objezierski Zygmunt 100 talarów 17 VIII 1716

83. genera³ rosyjski 1. Mieliñski Jan 16 XI 1716

2. Kierski Samuel klanic rogoziñski

84. król 1. Szo³drski Ludwik chor¹¿y poznañski 15 III 1717

2. Malczewski Wojciech

85. prymas 1. Woroniecki Miko³aj ks., miecznik wo-³yñski

15 III 1717

2. Lubiñski Andrzej podwojewodzi kali-ski

86. król 1. Woroniecki Miko³aj ks., sta œredzki 22 II 1723

2. Kasper Modlibowski

Aneks IV

381

1 2 3 4 5

87. prymas 1. Sokolnicki Piotr czeœnik wschowski 22 II 1723

2. Gurowski Stanis³aw klanic poznañski

88. król 1. Malczewski Stanis³aw podstolic kali-ski

4 II 1727

1. 2. Grabski Stanis³aw

89. prymas 1. Miaskowski Wojciech 4 II 1727

2. Mierzewski Maciej

90. król [1. Lipski Prokop miecznik poznañski] 22 I 17318

[2. Kwilecki £ukasz sta mosiñski]

382

8 Sejmik zerwany, nazwiska pos³ów znamy z informacji nieoficjalnej – z racji zerwania sejmiku posel-stwo nie dosz³o do skutku (AS, s. 1082).

Aneks V

Deputaci trybunalscy z sejmiku województw

poznañskiego i kaliskiego w latach 1696-1732

Lp. Deputaci Województwo Data wyboru

1 2 3 4

1. Nie odnaleziono informacji o tym zgromadzeniu sejmiku 9 IX 1697

2. Zgromadzenie sejmiku zerwane 15 IX 1698

3. 1. Unrug Jerzy podstoli poznañski pozn. 14 IX 1699(sejmik zapewne

uznanyza zerwany)

2. Modlibowski Andrzej sêdzia z. kaliski pozn.

3. S³onecki Marcin kal.

4. Paw³owski [Adam] kal.

4. Nie odnaleziono informacji o tym zgromadzeniu sejmiku1 13 IX 1700


6. 1. Ko³aczkowski Hieronim podczaszy kaliski pozn. 11 IX 1702

2. Tomicki Bogus³aw pisarz gr. kaliski pozn.

3. Swinarski Miko³aj kal.

4. Twardowski Miko³aj kal.


8. 1. Paw³owski Adam pozn. 15 IX 1704

2. Poniñski Adam sta babimojski2 pozn.

3. ? kal.

4. ? kal.

9. 1. ? pozn. 14 IX 1705

2. ? pozn.

3. ¯egocki Franciszek wojski inowroc³awski3 kal.

4. ? kal.

383

1 Byæ mo¿e sejmik ten zakoñczy³ siê pozytywnie – J. Dygda³a poda³ w biogramie Aleksandra AndrzejaRdomickiego informacjê, ¿e ten by³ deputatem i w 1701 r. marsza³kiem Trybuna³u. Nie móg³ zostaæ deputa-tem we IX 1701, poniewa¿ sejmik deputacki zosta³ wówczas zerwany (J. Dygda³a, Radomicki Andrzej (Jê-drzej) Aleksander, s. 721).

2 Jak ustali³ W. Dworzaczek, Poniñski by³ w 1704 r. deputatem na Trybuna³ – byæ mo¿e wybranyw³aœnie podczas tego sejmiku (W. Dworzaczek, Poniñski Adam, PSB, t. XXVII, Wroc³aw 1983, s. 503).

3 Teki Dworzaczka (1706 \TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\KCYNIA.X#2593 (Nr. 133). O sejmikutym brak innych informacji.

1 2 3 4

10. 1. ? pozn. 13 IX 1706

2. ? pozn.

3. ? kal.

4. ? kal.


12. 1. ¯ychliñski Adam kasztelan lêdzki4 ? 10 IX 1708

2. Walknowski Antoni5 ?

3. ? ?

4. ? ?

13. 1. Ko³aczkowski Hieronim podczaszy kaliski ? 9 IX 1709pod Œrod¹2. Radomicki Aleksander Andrzej kasztelan poznañski6 ?

3. ? ?

4. ? ?

14. 1. Skoroszewski Miko³aj stolnik wschowski pozn. 15 IX 1710

2. Twardowski Maciej surrogator gr. kaliski7 pozn.

3. Swinarski Miko³aj pu³kownik kal.

4. Radoliñski Józef Stefan podkomorzy wschowski kal.



17. 1. Poniñski Franciszek sta kopanicki8 ? 11 IX 1713

2. Z³otnicki Aleksander wojski wschowski9 ?

3. ? ?

4. ? ?



20. Nie odnaleziono informacji o tym zgromadzeniu sejmiku10 14 IX 1716


384

4 Teki Dworzaczka (1709 \TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\KONIN.X#12111 (Nr. 73). O sejmikutym brak innych informacji.

5 Teki Dworzaczka (1709.1/1., \TEKI\TEKI\REGESTY\METRYKI\M1.X#2886 (Dubin). O sejmikutym brak innych informacji.

6 J. Dygda³a, Radomicki Andrzej (Jêdrzej) Aleksander, s. 722 – zosta³ wybrany marsza³kiem Trybuna³u.Ju¿ 29 X Radomicki zosta³ awansowany na wojewodê kaliskiego.

7 Urz¹d piastowany przez Twarodwskiego uzupe³nono za: Teki Dworzaczka (1711 \TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\KL_I1718.X#4022 (Nr. 157)

8 Teki Dworzaczka (1714 \TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\KL_I1718.X#4297 (Nr. 159).9 Teki Dworzaczka (1714 \TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\P_IN1718.X#12825 (Nr. 1148 II).

10 W Tekach Dworzaczka informacja o œmiertelnym poranieniu Kazimierza Grodzickiego przez Apoli-narego Œliwnickiego z Choryni, podczas tego sejmiku deputackiego w Œrodzie (1717 \TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\WSCH_3.X#425 (Nr. 161).

1 2 3 4

22. 1. KoŸmiñski ? 12 IX 1718

2. Kurnatowski Jan skarbnik wschowski ?

3. Ch³apowski Ludwik ?

4. Napruszewski [Aleksander]11 ?




26. Zgromadzenie sejmiku prawdopodobnie zerwane 14 IX 1722

27. 1. Mycielski Józef sta kruszwicki ? 13 IX 1723

2. Skórzewski Andrzej genera³ ?

3. Woroniecki Miko³aj ks. sta œredzki ?

4. Ko³aczkowski £ukasz pisarz gr. gnieŸnieñski ?



30. 1. Kowalski Marcin pisarz z. wschowski pozn. 9 IX 1726

2. Marchocki Aleksander podsêdkowicz z. kaliski pozn.

3. Palêdzki Jan Andrzej chor¹¿yc bydgoski kal.

4. Wodecki Jan12 kal.

31. 1. Radomicki Jan Antoni wojewoda inowroc³awski, sta gen.Wielkopolski13

pozn. 15 IX 1727

2. ? pozn.

3. Ch³apowski Ludwik14 kal.

4. ? kal.



34. 1. Goliñski Wojciech pozn. 11 IX 1730

2. Konarzewski Józef pisarz gr. wschowski pozn.

3. Wilczyñski Kazimierz pu³kownik kal.

4. Swinarski Józef kal.



Aneks V

385

11 Teki Dworzaczka (1718 \TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\P_IN1718.X#13110 (Nr. T1162).12 Imiê deputata uzupe³niono za: Teki Dworzaczka.13 Z pocz¹tkiem paŸdziernika 1727 r. zosta³ jednog³oœnie wybrany na marsza³ka Trybuna³u (J. Dygda³a,

Radomicki Jan Antoni, PSB, t. XXIX, Wroc³aw 1986, s. 725).14 Teki Dworzaczka (1728 \TEKI\TEKI\REGESTY\KSIEGI\ZTPIOT.X#1192 (Nr. 48).

Aneks VI

Komisarze skarbowi radomscy i lwowscy z sejmiku

województw poznañskiego i kaliskiego w latach 1696-1732

Lp. Komisarze Wynagrodzenie Data wyboru

(rodzaj

zgromadzenia)

1 2 3 4

1. 1. Bronisz Piotr Jakub sta pyzdrski – komisarz lwowski 3000 z³ 22 X 1696(relacyjne)2. ¯ychliñski Adam – komisarz lwowski 3000 z³

2. Zgromadzenie sejmiku zerwane 15 IX 1699(relacyjne)1. Lipski Prokop stolnik wschowski (na mocy konstytucji

sejmu 1699)

3. 1. Lipski Prokop stolnik wschowski, pisarz gr. poznañski 4000 z³ 15 IX 1700(relacyjne)2. Radomicki Aleksander Andrzej sta osiecki 4000 z³

4. Zgromadzenie sejmiku zerwane 16 VIII 1703(relacyjne)

5. 1. Radomicki W³adys³aw sta wa³ecki (4000 z³) 7 I 1710(przed Waln¹

Rad¹ War-szawsk¹)

2. Biernacki W³adys³aw czeœnik sieradzki 4000 z³1

6. 1. Gruszczyñski Wojciech czeœnik wschowski (obok komi-sarzy wyznaczonych przez konfederacjê ju¿ 7 I 1710)

5 II 1711(z limity)

7. 1. Radzewski Franciszek sta wschowski 13 VI 1713(z limity)2. Poniñski Adam sta babimojski

8. 1. Radzewski Franciszek sta wschowski 6000 z³ 15 III 1717(relacyjne)2. Poniñski Adam sta babimojski 6000 z³

9. Zgromadzenie sejmiku zerwane 13 IX 1718(gospodarskie)

10. Zgromadzenie sejmiku zerwane 25 IV 1719(nadzwyczajne)


386

1 W laudum brak uchwa³y, jednak odnaleziono asygnacjê wystawion¹ przez marsza³ka sejmiku Ludwi-ka Szo³drskiego 13 IV 1711 (AP Poznañ, KSP 70, s. 80). Radomickiemu przyznano zapewne podobn¹ kwotê.

1 2 3 4

12. 1. Malczewski Wojciech (1 kadencja) 3000 z³ 29 IV 1720(relacyjne)

2. Ko³aczkowski Adam pu³kownik (1 kadencja) 3000 z³


14. 1. Gorzeñski Aleksander (2 kadencje) 6000 z³ 24 III 1721(relacyjne)2. Palêdzki Jan (2 kadencje) 6000 z³


16. 1. Gurowski Melchior chor¹¿y kaliski (2 kadencje) 6000 z³ 22 II 1723(relacyjne)2. Miel¿yñski Franciszek klanic œremski (2 kadencje) 6000 z³



19. Zgromadzenie sejmiku zerwane 19 IV 1725(nadzwyczajne)



22. 1. Mycielski Józef sta kruszwicki (2 kadencje) 6000 z³ 4 II 1727(relacyjne)2. Modlibowski Kasper (2 kadencje) 6000 z³





27. Zgromadzenie sejmiku zerwane 22 I 1731(relacyjne)[1. Mycielski Maciej chor¹¿y nadworny (2 kadencje)]

[2. Gurowski Jan sta obornicki (2 kadencje)]



Aneks VI

387

Aneks VII

Sêdziowie kapturowi sejmiku województw poznañskiego

i kaliskiego w latach 1696-1732

Data elekcji Siedziba,

w³aœciwoœæ s¹du

Sk³ad s¹du

1 2 3

27 lipca 1696 Poznañ,

powiaty poznañskii koœciañski

29 sêdziów + 5 z urzêdu:

Bronikowski Hieronim podstoli poznañski, Bronisz Piotr stapyzdrski, Bu³akowski Antoni, Czacki Andrzej wojski kaliski,Czarnkowski W³adys³aw, Dobrzycki Micha³, GorzeñskiChryzostom wojski poznañski, ¿upnik województwwielkopolskich, Gruszczyñski Adam, Gruszczyñski Wojciech,Kierski Krystian czeœnik poznañski, Kwilecki Adam,Leszczyñski Rafa³ wojewoda ³êczycki, sta gen.

Wielkopolski, Lipski Prokop stolnik wschowski, pisarz gr.

poznañski, £ukomskiego Jan, Malechowski Jan sêdzia

z. poznañski, Marszewski Konstanty, MiaskowskiMaksymilian miecznik poznañski, Miel¿yñski Krzysztof stakcyñski, Mieszkowskiego Stanis³aw, Modlibowski Stanis³awczeœnik wschowski, Mycielski Andrzej chor¹¿y poznañski,Naramowski Adam sta ujski, Naramowski Walerianburgrabia poznañski, Potocki Przec³aw ³owczy kaliski,Radomicki Maciej klanic kaliski, Rogaliñski Aleksander,Rogaliñski Stanis³aw pisarz z. poznañski, Rydzyñski Karol

czeœnik kaliski, surrogator gr. poznañski, Tomicki Maciej,Tomicki Stanis³aw, Tr¹mpczyñski Maciej, Unrug Jerzywojski wschowski, Zdzychowski Wojciech stolnik poznañski,¯ychliñski Andrzej.

27 lipca 1696 Wa³cz,

powiat wa³ecki17 sêdziów + 3 z urzêdu:

Breza Miko³aj klanic santocki, Ch³apowski Wojciech pisarz

gr. wa³ecki, Dobijewski Jan, Dunin Jan, Goltz Adam, GoltzBalcer, Goltz Zebald, Haza Maksymilian, Kajski Wojciech,K¹sinowski Jan surrogator gr. wa³ecki, K¹sinowski Piotr,Koszutski Stanis³aw, Morawski Stanis³aw, Radomicki

W³adys³aw sta wa³ecki, Rokossowski Wojciech, SobockiJan, Swinarski Miko³aj1, Tomicki Franciszek, TuczyñskiAndrzej sta powidzki, Zajdlicz Jan, Zdzychowski Janburgrabia wa³ecki.

388

1 Wybrany dodatkowo w laudum sejmiku 10 XII 1696 (AS, s. 76).

1 2 3

27 lipca 1696 Wschowa,

ziemia wschowska26 sêdziów + 5 z urzêdu:

Bojanowski Albrecht, Bronikowski Przec³aw, CerekwickiAdam, Dzierzbiñskiego Kazimierz sêdzia z. wschowski,Goliñski Andrzej, Granowski Wincenty, GrodzickiŒwiêtos³aw, Gruszczyñski Jan, Gurowski Jan podsêdek

z. wschowski, Kurnatowski Bogus³aw, Lipski Wojciech,£ukomski W³adys³aw, Ma³achowski Maciej, Mielêcki Adam,Paw³owski Adam, Poniñski Andrzej surrogator gr.

wschowski, Poniñski W³adys³aw sta wschowski,Radzewski Franciszek, Rogaliñski Kazimierz klanicnakielski, Rogowski Krzysztof, Rydzyñski Stanis³aw ³owczywschowski, Skrzetuski Stanis³aw, Szlichtyng Maksymilian,Szo³drski Stefan, Œliwiñski Jakub, Œviêcicki Wojciechpodczaszy wyszogrodzki, Tomicki Bogus³aw, Tr¹mpczyñskiAndrzej, Zbijewski Franciszek, ¯egocki Zygmunt pisarz gr.

wschowski, ¯ychliñski Jan burgrabia wschowski.

27 lipca 1696 Kalisz,

powiaty kaliski,pyzdrski, koniñski,

gnieŸnieñskii kcyñski


Bardzki Miko³aj, Borkowski Franciszek, Bronikowski Jan,Bronikowski W³adys³aw, D¹browski Zygmunt pisarz gr.

kaliski, Droszewski Bart³omiej, Ga³ecki Jan chor¹¿y¿ytomierski, Kaczkowski Franciszek, Kobierzycki Stanis³aw

pisarz z. kaliski, KoŸmiñski Adam miecznik kaliski,KoŸmiñski Piotr, Leszczyñski Rafa³ wojewoda ³êczycki,

sta gen. Wielkopolski, Linowski Jan, Lisiecki Jakub,£empicki Adam, £empicki Jan, Meier Kazimierz komornikkaliski, Miaskowski Franciszek pisarz gr. koniñski,Mierzewski Jan, Miniszewski Stanis³aw, Modlibowski

Andrzej sêdzia z. kaliski, Molski Józef stolnik kaliski,Molski Piotr, Napruszewski Franciszek pisarz gr.gnieŸnieñski, Naramowski £ukasz, Olewiñski Stanis³awczeœnik inowroc³awski, Pogorzelski Andrzej, PotworowskiAleksander, Przespolewski Stefan, Radoliñski Andrzej klanickrzywiñski, S³onecki Marcin, Starzyñski Franciszekburgrabia kaliski, Tomicki Andrzej, Twardowski Maciej

surrogator gr. kaliski, Twardowski Miko³aj, UmiñskiStanis³aw podstaroœci kaliski, Walichnowski Stanis³awwojski wieluñski, Wa¿yñski Adam podwojewodzi kaliski,W³ostowski Wojciech burgrabia koniñski, Zaj¹czek Jan,Zdzychowski Stanis³aw pisarz gr. pyzdrski.

27 lipca 1696 Nak³o,

powiat nakielski22 sêdziów + 3 z urzêdu:

Bogucki Piotr, Broniewski Kazimierz, Chrz¹stowskikasztelanic nakielski, Garczyñski Krzysztof, Grabski Jan

surrogator gr. nakielski, Grabski Pawe³, Kamiñski Seweryn,Kie³piñski Andrzej, Krzywos¹dzki Andrzej, KurczewskiAdam, £¹cki Stanis³aw, £ochucki Stefan, Morawski Jakub,Morawski Wojciech, Pig³owski Jacek pisarz gr. nakielski,Pr¹dzyñski Franciszek, Raczyñski Piotr, Radoliñski Andrzej,Smogulecki Marcin sta nakielski, Tomicki Piotr, TomickiŒwiêtos³aw, Ulatowski Marcin, Wa³dowski Wojciech, ZaleskiJan, Zaleski Mœcis³aw podczaszy brzesko-kujawski.

Aneks VII

389

1 2 3

21 maja 1704 Poznañ,

powiaty poznañskii koœciañski


Broniewski Kazimierz czeœnik dobrzyñski, podwojewodzipoznañski, Bronikowski Stanis³aw, Bronikowski W³adys³awpodstoli wschowski, Dobrzycki Micha³, Gajewski Franciszekklanic santocki, Gorzeñski Chryzostom wojski poznañski,Gorzeñski Ludwik, Gostkowski Jan, Gurowski Aleksandermiecznik poznañski, Jaraczewski Adam, JaraczewskiFranciszek, Jaraczewski Stanis³aw, Kierski Samuelkasztelanic rogoziñski, Korytowski Antoni, KorytowskiFranciszek, Korytowski Wojciech, Koszutski Adam,Koszutski Krzysztof, Koszutski £ukasz, Koszutski Stefan,Krzycki Jan podstoli kaliski, Lipski Prokop stolnik

poznañski, surrogator gr. poznañski, Malczewski

Franciszek pisarz gr. poznañski, Miaskowski Maksymilianczeœnik poznañski, Mycielski Andrzej chor¹¿y poznañski,Napruszewski Aleksander, Paruszewski Wojciech, Raczyñski

Micha³ Kazimierz podsêdek z. poznañski, Radomicki

Maciej wojewoda inowroc³awski, sta gen. Wielkopolski,

Raszewski Franciszek, Ska³awski Franciszek podczaszypoznañski, Ska³awski Wojciech skarbnik poznañski,Skórzewski Jan, Skórzewski Krzysztof, Unrug Jerzy podstolipoznañski, Unrug Zygmunt staroœcic wa³ecki, W³ostowskiWojciech, Zakrzewski Jan ³owczy poznañski, ZawadzkiWojciech.

21 maja 1704 Wa³cz,

powiat wa³ecki16 sêdziów + 3 z urzêdu:

Bielawski Ludwik, Borzechowski Franciszek surrogator

gr. wa³ecki, Cielecki Jan, Dembiñski Adam, Goltz Jan,Goltz Jerzy, Gos³awski Andrzej, Gos³awski Jan, KrzesiñskiJan, Kurnatowski Jan2, Malczewski Antoni, NaramowskiZygmunt, Osten, Radomicki W³adys³aw sta wa³ecki,

Rydzyñski Jan, Rydzyñski Miko³aj, Tuczyñski Andrzej stapowidzki, Twardowski Andrzej3, Zbijewski Maciej pisarz

gr. wa³ecki.

21 maja 1704 Wschowa,

ziemia wschowska15 sêdziów + 5 z urzêdu:

Gorzeñski Aleksander, Gurowski Jan Wojciech sêdzia

z. wschowski, Haza Aleksander burgrabia wschowski,KoŸmiñski Piotr podsêdek z. wschowski, Andrzej Lisiecki4,Luka, Malczewski Wojciech5, Mielêcki Jan, Miaskowski Jan

Kazimierz surrogator gr. wschowski, Mielêcki Samuel,Niegolewski Micha³ chor¹¿y wschowski, Nie¿ychowski

390

2 Jan Kurnatowski odrzuci³ w manifestacji zaocz¹ elekcjê na sêdziego kapturowego – Wa³cz, 10 VIII1704 (AP Poznañ, Gr. Wa³cz 57, k. 349).

3 Andrzej Twardowski chor¹¿y czernihowski odrzuci³ w manifestacji zaoczn¹ elekcjê na sêdziego kap-turowego – Wa³cz, 4 VIII 1704 (AP Poznañ, Gr. Wa³cz 57, k. 343-343v).

4 Andrzej Lisiecki odrzuci³ swój wybór na sêdziego kapturowego w manifestacji z³o¿onej w Koœcianie(AP Poznañ, Gr. Koœcian 133, k. 163-163v).

5 Wojciech Hiacynt Malczewski odrzuci³ swój wybór na sêdziego kapturowego w manifestacji z³o¿onejw Koœcianie (AP Poznañ, Gr. Koœcian 133, k. 163-163v).

1 2 3

Andrzej, Nie¿ychowski Miko³aj, Potworowski Aleksander,Radzewski Franciszek sta wschowski, SkórzewskiW³adys³aw6, Szlichtyng Kazimierz, Szlichtyng Maksymilianwojski wschowski, Œliwnicki Jakub7, Urbanowski Stefan

pisarz gr. wschowski.

21 maja 1704 Kalisz,

powiaty kaliski,pyzdrski, koniñski,gnieŸnieñski i kcy-

ñski


Bardski Miko³aj, Czacki Andrzej wojski kaliski, DroszewskiJan, Hozjusz Maksymilian, Kobierzycki Jan Stanis³aw

pisarz z. kaliski, KoŸmiñski Adam miecznik kaliski,Linowski, £¹cki Aleksander ³owczy kaliski, M¹kowskiPawe³, Miaskowski Maksymilian, Miaskowski Micha³,Mierzewski Andrzej, Mierzewski Jan skarbnik kaliski,Modlibowski Andrzej sêdzia z. kaliski, ModlibowskiAntoni sêdzic z. kaliski, Molski Józef stolnik kaliski,Pogorzelski Andrzej, Przyjemski Andrzej klanic che³miñski,Przyjemski Krzysztof chor¹¿y kaliski, Radomicki Maciej

wojewoda inowroc³awski, sta gen. Wielkopolski, RogowskiKrzysztof, Rydzyñski Wojciech czeœnik kaliski, S³oneckiMarcin, Soko³owski Kazimierz miecznik p³ocki, Tomicki

Bogus³aw pisarz gr. kaliski, Tr¹mpczyñski W³adys³aw,Twardowski Maciej surrogator gr. kaliski, WielowiejskiFranciszek, Wielowiejski Micha³.

21 maja 1704 Nak³o,

powiat nakielski19 sêdziów + 3 z urzêdu:

Baranowski Adam, Chrz¹stowski Stefan miecznikwschowski, Dembiñski Stanis³aw, Dorpowski Pawe³,Gembicki Maciej sta nakielski, Grabski Jan surrogator

gr. nakielski, Grabski Pawe³, Jemielski Stanis³aw wojskiinowroc³awski, Karwosiecki Jan, Kie³piñski Maciej,Kwilecki Micha³, Kwilecki Sebastian, £akiñski Konstanty,£¹cki W³adys³aw kasztelanic kaliski, Orzelski, Pig³owski

Hiacynt pisarz gr. nakielski, Poniñski Piotr, RadoliñskiAndrzej, S³awianowski Marian, Tomicki Œwiêtos³aw,Wilczyñski Walerian, Zaleski Konstanty.

Aneks VII

391

6 W³adys³aw Skórzewski odrzuci³ swój wybór na sêdziego kapturowego w manifestacji z³o¿onej w Koœ-cianie (AP Poznañ, Gr. Koœcian 133, k. 163-163v).

7 Jakub Œliwnicki odrzuci³ swój wybór na sêdziego kapturowego w manifestacji z³o¿onej w Koœcianie(AP Poznañ, Gr. Koœcian 133, k. 163-163v).

Aneks VIII

Komisarze do zadañ specjalnych z sejmiku województw

poznañskiego i kaliskiego w latach 1696-1732

L.p. Nazwisko i imiê Tytu³, urz¹d lub

królewszczyzna

Funkcja i data elekcji

1 2 3 4

1. Arcemberski Jan burgrabiapoznañski

komisarz do lustracji Poznania (29 X 1708)

2. Bardski Miko³aj Kazimierz burgrabiakaliski

deputat do manifestacji (4 V 1705)komisarz do kwitów szwedzkich (29 VII 1709)

3. B¹dkowski komisarz do taryf (16 IV 1714)

4. Bniñski Piotr komisarz do kwitów szwedzkich (29 VII 1709)

5. Bniñski Stanis³aw sta nakielski komisarz do rewizji ksi¹g (19 VIII 1720)

6. Bogus³awski Franciszek deputat do manifestacji (2 XII 1704)

7. Bojanowski Antoni komornik kaliski komisarz do wojsk saskich (7 I 1711)

8. Bojanowski Sebastian komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)

9. Bojanowski Stefan komisarz do rewizji regimentu saskiego (24 III1710)


komisarz do wyprow. wojsk saskich (1 VI 1699)komisarz do wojsk saskich (16 VI 1710)komisarz do wojsk saskich (16 IX 1710)komisarz do rozliczeñ z wojskiem saskim (7 I1710)komisarz do wojsk saskich (23 II 1712)

11. Borzymowski Jan burgrabiawschow.

komisarz do wojsk saskich (7 I 1711)komisarz do wojsk saskich (23 II 1712)komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)

12. Breza Miko³aj klanic santocki komisarz do taryfy (23 II 1712)komisarz do rewizji taryfy (21 III 1712)

13. Broniewski Kazimierz czeœnikdobrzyñski(rzekomy)

komisarz do sprawy soli (15 IX 1700)

14. Bronikowski Stanis³aw deputat do manifestacji (5 III 1698)komisarz do popisu wojska wojewódzkiego(15 VI 1705)

15. Bronikowski W³adys³aw podstoliwschowski

deputat do manifestacji (4 V 1705)komisarz do odebrania przysiêgi (14 VI 1706)

392

1 2 3 4

16. Brudzewski Jan komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)komisarz do wyprow. wojsk saskich (16 XI1716)

17. Bukowiecki Adam komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)komisarz do wojsk saskich (7 I 1711)komisarz do taryfy (23 II 1712)

18. Chlebowski Aleksander chor¹¿ywieluñski

deputat do manifestacji (2 XII 1704)

19. Chybiñski Bart³omiej komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)

20. Chrz¹stowski Antoni klanic nakielski komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)

21. Cywiñski Bart³omiej komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)komisarz do taryfy (23 II 1712)komisarz do taryf (16 IV 1714)komisarz do wyprow. wojsk saskich (16 XI1716)

22. Dembiñski Stanis³aw komisarz do kwitów szwedzkich (29 VII 1709)

23. Dobrzycki Micha³ deputat do manifestacji (4 V 1705)

24. Dorpowski Adam komisarz do wojsk saskich (7 I 1711)

25. Dzia³yñski Zygmunt komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)

26. Dziembowski Bogus³aw deputat do manifestacji (2 XII 1704)

27. Dzier¿anowski Bogus³aw podczaszykaliski

komisarz do wojsk saskich (7 I 1711)komisarz do taryf (16 IV 1714)

28. Ga³ecki Franciszek Zygmunt wojewoda kaliski komisarz do wojsk szwedzkich (5 VI 1709)

29. Gembicki Jan klanic p³ocki komisarz do rewizji taryfy ³anowej (9 III 1705)komisarz do rozliczeñ z wojskiem saskim (7 I1710)

30. G³êbocki Bart³omiej sêdzicbrzeski-kujawski

komisarz do wojsk saskich (13 IV 1711)

31. Goltz Joachim Rüdiger podstoliwschowski

komisarz do taryfy (23 II 1712)komisarz do wyprow. wojsk saskich (16 XI1716)komisarz do rewizji ksi¹g (19 VIII 1720)

32. Gorzeñski Aleksander komisarz do zapieczêt. browaru wsch. (11 XII1713)

33. Gostkowski Jan deputat do manifestacji (2 XII 1704)komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)

34. Gruszczyñski Adam kasztelangnieŸnieñski

kasztelan kaliski

deputat do remanifestacji (17 III 1698)komisarz do wojsk szwedzkich (5 VI 1709)komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)komisarz do wojsk saskich (16 IX 1710)

35. Gruszczyñski Jan komisarz do wyprow. wojsk saskich (1 VI 1699)

36. Gruszczyñski Samuel chor¹¿y bydgoski komisarz do rewizji regimentu saskiego (24 III1710)

37. Gruszczyñski Wojciech czeœnikwschowski

komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)komisarz do wojsk saskich (16 IX 1710)

Aneks VIII

393

1 2 3 4

38. Gulcz Bernard komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)

39. Gulcz Jan komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)

40. Gurowski Aleksander miecznikpoznañski

komisarz do rewizji taryfy ³anowej (9 III 1705)deputat do manifestacji (4 V 1705)komisarz do wojsk rosyjskich (12 VI 1711)

41. Haza Radlic Aleksander burgrabia wsch. deputat do manifestacji (2 XII 1704)komisarz do rewizji regimentu saskiego (24 III1710)

42. Haza Radlic Krzysztof burgrabiakoniñski

komisarz do wojsk saskich (7 I 1710)komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)komisarz do wyprow. wojsk saskich (16 XI1716)

43. Haza Radlic Sebastian komisarz do wojsk saskich (7 I 1711)

44. Jemielski Stanis³aw wojski inowr. deputat do manifestacji (5 III 1698)

45. Kobierzycki Stanis³aw pisarz z. kaliski komisarz do wyprow. wojsk saskich (1 VI 1699)

46. Koczorowski Antoni komisarz do kwitów szwedzkich (29 VII 1709)

47. Ko³aczkowski Hieronim podczaszykaliski

komisarz do taryfy (23 II 1712)

48. Koszutski Stefan komisarz do sprawy soli (15 IX 1700)

49. Kotarbski Wojciech deputat do manifestacji (2 XII 1704)

50. Kowalski Franciszek komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)

51. Kowalski Jan komisarz do rewizji ksi¹g (19 VIII 1720)

52. KoŸmiñski Piotr podsêdekwschowski

komisarz do wyprow. wojsk saskich (1 VI 1699)komisarz do rewizji ksi¹g grodzkich (14 II1701)deputat do manifestacji (4 V 1705)deputat do odebrania przysiêgi (14 VI 1706)

53. Ko¿uchowski Stanis³aw czeœnikwieluñski

deputat do manifestacji (2 XII 1704)deputat do manifestacji (4 V 1705)

54. Krêski Cyprian sta stawiszyñski komisarz do taryfy (23 II 1712)

55. Kucharski Maciej komisarz do popisu wojska wojewódzkiego(4 VIII 1704)

56. Kuczkowski Wojciech deputat do manifestacji (4 V 1705)

57. Kurczewski Antoni komisarz do taryfy (23 II 1712)

58. Kurnatowski Jan pisarz gr.koœciañski

komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)komisarz do taryfy (23 II 1712)

59. Kwilecki £ukasz komisarz do taryf (16 IV 1714)

60. Latalski Jerzy komisarz do kwitów szwedzkich (29 VII 1709)komisarz do wojsk saskich (16 IX 1710)

61. Linowski Jan komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)

62. Linowski Stanis³aw komisarz do wojsk saskich (7 I 1711)

63. Lipski Prokop stolnikpoznañski

komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)

394

1 2 3 4

64. £akiñski Konstanty komisarz do wojsk saskich (13 IX 1712)komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)komisarz do taryf (16 IV 1714)

65. £askawski Jan komisarz do rewizji ksi¹g grodzkich (12 III1714)

66. £¹cki Jan klanic kaliski komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)

67. £ebiñski Maciej regentz. poznañski

komisarz do lustracji Poznania (29 X 1708)administrator czop. i szel. z Poznania (13 IV1711)

68. Malczewski Marcin komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)

69. Malczewski Wojciech komisarz do rewizji regimentu saskiego (24 III1710)komisarz do wojsk saskich (16 IX 1710)komisarz do rozliczenia wojsk saskich (13 VI1713)

70. Malechowski Jan sêdziaz. poznañski

kasztelan kaliski

deputat do remanifestacji (17 III 1698)komisarz do popisu wojska wojewódzkiego(4 VIII 1704)

71. Marchocki Aleksander podsêdkowiczkaliski

komisarz do rewizji ksi¹g (19 VIII 1720)komisarz do rewizji naprawy zamku (22 IX1730)

72. M¹kowski Tomasz komisarz do wyprow. wojsk saskich (16 XI1716)

73. Meier Stanis³aw komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)

74. Miaskowski Franciszek pisarz gr.koniñski

deputat do remanifestacji (17 III 1698)

75. Miaskowski Jakub deputat do manifestacji (2 XII 1704)

76. Miaskowski Maksymilian czeœnikpoznañski

rezydent do boku króla (15 XII 1704)

77. Miaskowski Wojciech komisarz do rewizji naprawy zamku (22 IX1730)

78. Mielêcki Samuel komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)

79. Mieliñski Stanis³aw komisarz do rewizji regimentu saskiego (24 III1710)

80. Miel¿yñski Krzysztof sta kcyñski komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)

81. Mie³aczewski Stanis³aw deputat do manifestacji (2 XII 1704)

82. Mierzewski Andrzej komisarz do rewizji ksi¹g (19 VIII 1720)

83. Mieszkowski Jakub komisarz do taryfy (23 II 1712)

84. Molski Józef stolnik kaliski komisarz do rozliczenia fundacji (15 IX 1700)

85. Moszczeñski Aleksander komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)

86. Napruszewski Aleksander komisarz do taryfy (23 II 1712)

87. Niegolewski Micha³ chor¹¿ywschowski

deputat do manifestacji (2 XII 1704)

88. Nie¿ychowski Miko³aj komisarz do taryf (16 IV 1714)

Aneks VIII

395

1 2 3 4

89. Objezierski Zygmunt komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)plenipotent w sprawie fa³szerstwa (12 III1714)

90. Olêdzki Zygmunt komisarz do s³uchania rachunku pob. (29 IV1720)

91. Orzelski Jan komisarz do wyprow. wojsk saskich (16 XI1716)

92. Palêdzki Jan Andrzej chor¹¿ycbydgoski

komisarz do rewizji ksi¹g (19 VIII 1720)

93. Parczewski Wojciech komisarz do wyprow. wojsk saskich (1 VI 1699)

94. Paw³owski Adam deputat do manifestacji (2 XII 1704)

95. Pierzchliñski Stanis³aw komisarz prowiantowy chor¹gwi wojewódzk-ich (28 VII 1704)

96. Pig³owski Hiacynt pisarz gr.nakielski

komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)

97. Poniñski sêdzic nakielski komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)

98. Poniñski Adam sta kopanicki,babimojski

rezydent do boku króla (15 XII 1704)komisarz do wojsk wchodz¹cych (15 VII 1709)komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)komisarz do browaru wschowskiego (28 XI1712)komisarz do brow. wsch. (13 VI 1713)

99. Poniñski Franciszek sta kopanicki komisarz do rozlicz. wojsk saskich (13 VI1713)

100. Poniñski W³adys³aw podkoniuszy kor. rezydent do boku króla (15 XII 1704)

101. Popowski Jan komisarz do kwitów szwedzkich (29 VII 1709)komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)

102. Potocki Andrzej klanic rogoziñski komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)

103. Potocki Jan klanic rogoziñski deputat do manifestacji (4 V 1705)

104. Potworowski Aleksander komisarz do taryfy (23 II 1712)

105. Przanowski Kazimierz deputat do manifestacji (2 XII 1704)

106. Przespolewski Stefan sêdzic kaliski komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)

107. Przyjemski Andrzej klanicche³miñski

podkomorzykaliski

deputat do manifestacji (4 V 1705)komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)

108. Przystanowski komisarz do wojsk saskich (7 I 1711)

109. Psarski Aleksander burgrabia kaliski komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)komisarz do taryfy (23 II 1712)komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)komisarz do wyprow. wojsk saskich (16 XI1716)komisarz do s³uchania rachunku pob. (29 IV1720)

396

1 2 3 4

110. Raczyñski Micha³ Kazimierz kasztelangnieŸnieñski

komisarz do wojsk saskich (16 IX 1710)

111. Radomicki Aleksander A. klanic kaliskista osiecki

wojewoda kaliski

deputat do remanifestacji (17 III 1698)

komisarz do rozliczeñ z wojskiem saskim (7 I1710)

112. Radoñski Adam burgrabiawieluñski

rezydent do boku króla (15 XII 1704)

113. Radoszewski Micha³ komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)plenipotent w sprawie fa³szerstwa (12 III 1714)komisarz do taryf (16 IV 1714)

114. Radzewski Franciszek sta wschowskista wschowski

i (chor¹¿ynadwornykoronny)

komisarz do odebrania przysiêgi (14 VI 1706)komisarz do wojsk wchodz¹cych (15 VII 1709)komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)

115. Radzikowski Stefan komisarz do taryf (16 IV 1714)komisarz do rewizji ksi¹g (19 VIII 1720)

116. Rokossowski Wojciech komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)

117. Rosen Adam komisarz do rewizji ksi¹g (19 VIII 1720)

118. Skoroszewski Franciszek stolnikwschowski

komisarz do rozliczeñ z wojskiem saskim (7 I1710)

119. Skórzewski Jan komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)komisarz do taryfy (23 II 1712)

120. S³onecki Marcin komisarz do odebrania przysiêgi (14 VI 1706)komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)

121. Sokolnicki Piotr czeœnikwschowski

komisarz nadz. remontu kancel. kal. (17 VIII1726)

122. Sokolnicki Wojciech deputat do manifestacji (2 XII 1704)

123. Soko³owski Kazimierz miecznik p³ocki deputat do manifestacji (4 V 1705)

124. Strzycki Jan komisarz do wojsk saskich (13 IV 1711)

125. Suchorzewski Stanis³aw komisarz do wyprow. wojsk saskich (1 VI 1699)

126. Swinarski Miko³aj p³k J.K.M. komisarz do taryfy (23 II 1712)komisarz do zapieczêt. browaru wsch. (11 XII1713)

127. Szczaniecki Jan komisarz do rozl. wojsk saskich (13 VI 1713)

128. Szczaniecki Wojciech burgrabiakoœciañski

deputat do manifestacji (2 XII 1704)komisarz do kwitów szwedzkich (29 VII 1709)komisarz do taryfy (23 II 1712)

129. Szlichtyng Kazimierz komisarz do wyprow. wojsk saskich (16 XI1716)

130. Szo³drski Ludwik stolnikwschowski


131. Œwiêcicki Wojciech kasztelansantocki


Aneks VIII

397

1 2 3 4

132. Tomicki Œwiêtos³aw komisarz do taryfy (23 II 1712)

133. Tr¹mpczyñski komisarz do rewizji taryfy (21 III 1712)

134. Trzciñski Hiacynt komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)

135. Trzebicki Jan klanicspicymierski

komisarz do taryf (16 IV 1714)

136. Trzebicki Wojciech klanicspicymierski

komisarz do rewizji regimentu saskiego (24 III1710)

137. Turobojski Micha³ komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)komisarz do wojsk saskich (7 I 1711)

138. Twardowski Maciej surrogator gr.kaliski


139. Twardowski Miko³aj pisarzz. wschowski

deputat do manifestacji (2 XII 1704)komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)

140. Twardowski W³adys³aw komisarz do rewizji regimentu saskiego (24 III1710)komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)

141. Tymiñski Jerzy plenipotent w sprawie ¿upnika (22 II 1723)

142. Ulatowski Antoni Modest komisarz do rewizji ksi¹g grodzkich (12 III1714)

143. Unrug Bogus³aw sta obornicki komisarz do wojsk saskich (16 VI 1710)komisarz do wojsk saskich (16 IX 1710)komisarz do rozliczeñ z wojskiem saskim (7 I1710)komisarz do wojsk saskich (23 II 1712)

144. Unrug Bogus³aw podstolicpoznañski

komisarz do rewizji regimentu saskiego (24 III1710)

145. Unrug Jerzy podstolipoznañski

komisarz do wyprow. wojsk saskich (1 VI 1699)

146. Walichnowski Miko³aj komisarz do kwitów szwedzkich (29 VII 1709)

147. Wa³dowski Franciszek komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)

148. Wêgierski Marcin komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)

149. Wiesio³owski Kazimierz komisarz do rewizji regimentu saskiego (24 III1710)

150. W³ostowski Wojciech burgrabiapoznañski

deputowany do wojsk saskich (1 VI 1699)deputat do manifestacji (4 V 1705)komisarz do popisu wojska wojewódzkiego(15 VI 1705)komisarz do browaru wsch. (13 VI 1713)

151. Wolski Aleksander sêdzia bydgoski komisarz do kwitów szwedzkich (29 VII 1709)komisarz do wojsk saskich (7 I 1711)1

komisarz do wojsk rosyjskich (12 VI 1711)

398

1 Z powodu nieobecnoœci w województwach 13 IV 1711 sejmik na jego miejsce mianowa³ Bart³omiejaG³êbockiego sêdzica brzeskiego-kujawskiego i Jana Strzyckiego. 13 IX 1712 ponownie sejmik wyznaczy³jego zastêpcê – Konstantego £akiñskiego, jako asystenta Bart³omieja G³êbockiego.

1 2 3 4

152. Wys³awski Maciej komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)

153. Zaj¹czek W³adys³aw komisarz do taryfy (23 II 1712)komisarz do rewizji ksi¹g (19 VIII 1720)

154. Zaydlic Krzysztof komisarz do wojsk saskich (4 VIII 1704)kontynuacja komisarstwa przy wojsku saskim(1 I 1710)

155. Zakrzewski Andrzej deputat do manifestacji (2 XII 1704)

156. Zakrzewski Jan pisarz gr.pyzdrski

deputat do manifestacji (2 XII 1704)komisarz do taryfy (23 II 1712)

157. Zakrzewski Stefan komisarz do wyprow. wojsk saskich (1 VI 1699)

158. Zaleski Konstanty komisarz do kwitów szwedzkich (29 VII 1709)

159. Pawe³ Za³uskowski podwojewodzikaliski

komisarz do rewizji ksi¹g (19 VIII 1720)

160. Zaydlitz Jan komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)

161. Zbijewski Józef komisarz do wojsk saskich (7 I 1711)komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)

162. Zbijewski Maciej rezydent przy wojsku saskim (4 VIII 1704)

163. Zdzychowski podczaszyc wsch. komisarz do spisania szkód (13 VI1713)

164. Zdzychowski Jan burgrabiawa³ecki

komisarz do rewizji taryf (26 V 1710)komisarz do wojsk saskich (16 IX 1710)komisarz do taryfy (23 II 1712)komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)komisarz do taryf (16 IV 1714)

165. Zebrzydowski Jan sta rogoziñski deputat do manifestacji (4 V 1705)

166. Ziemecki Franciszek komisarz miêdzyrzecki (24 III 1710)komisarz do wojsk saskich (23 II 1712)komisarz do taryfy (23 II 1712)

167. Z³otnicki Aleksander wojskiwschowski

komisarz do rewizji regimentu saskiego (24 III1710) 1,5 tys.

168. Z³otnicki Karol – komisarz do rewizji ksi¹g (19 VIII 1720)

169. ¯urawski Stanis³aw – deputat do manifestacji (2 XII 1704)

170. ¯ychliñski Adam pisarz gr. kaliski komisarz do rozliczenia fundacji (15 IX 1700)komisarz do rewizji ksi¹g grodzkich (14 II1701)

171. ¯ychliñski Andrzej wojski kaliski komisarz do browaru wsch. (28 XI 1712)

172. ¯ychliñski Stefan – komisarz do spisania szkód (13 VI 1713)

Aneks VIII

399

Aneks IX

Dowódcy i oficerowie jednostek wojska

sejmiku województw poznañskiego i kaliskiego

oraz wybrani przez sejmik rotmistrzowie

wybranieccy w latach 1696-1732

Data

sejmiku

Dowódcy jednostek Stopieñ Rodzaj jednostki

1 2 3 4

30 VI 1702 Z³otnicki rotmistrz

wybraniecki

by³ ju¿ wczeœniej rotmistrzemwielkopolskiej piechoty wybra-nieckiej

30 VI 1702 Jan £ukomski rotmistrz nadzwyczajny regiment ³anowy1

z mocy uchwa³y sejmiku; wypra-wa 1 pieszego z 5 ³anów dóbr du-chownych i królewskich do obro-ny Poznania.

13 VIII 1703 1. Piotr Jakub Bronisz sta pyzdrski,marsza³ek2. W³adys³aw Poniñski podkoniuszykoronny3. Maciej Gembicki sta nakielski4. Jan Sapieha sta borujski5. Jan Krzycki podstoli kaliski6. Wojciech Rydzyñski czeœnik kaliski7. Krzysztof Miel¿yñski sta kcyñski8. Jan Zebrzydowski sta rogoziñski2

9. W³adys³aw Czarnkowski

10. Jan Grudziñski klanic rogoziñski3

rotmistrz,pu³kownik

rotmistrz

rotmistrzrotmistrzrotmistrzrotmistrzrotmistrzrotmistrzrotmistrzrotmistrz

chor¹gwie pospolitego ruszenia

9 VI 1704 1. Maciej Radomicki sta gen. Wielko-polski2. Aleksander A. Radomicki kasztelanpoznañski


rotmistrz

chor¹gwie pancerne (s³u¿ba od1 V 1704; etat po 100 koni; ku-chenne dla pu³kownika 12 tys. z³,dla rotmistrza 6 tys. z³)

400

1 Zwyk³a jednostka wybraniecka z województw mia³a funkcjonowaæ pod dowództwem Z³otnickiegoobok nowej.

2 Jan Zebrzydowski starosta rogoziñski zostanie 15 XII 1704 rotmistrzem jednej nowozaciê¿nychchor¹gwi sejmikowych.

3 Jan Grudziñski kasztelanic rogoziñski podobnie jak Zebrzydowski 15 XII 1704 zostanie mianowanychor¹gwi sejmikowej.

1 2 3 4

3. Adam Gruszczyñski kasztelangnieŸnieñski4. W³adys³aw Radomicki sta wa³ecki5. Ludwik Szo³drski stolnik wschow-ski, marsza³ek6. Damian Garczyñski

7. Hieronim Ko³aczkowski podczaszykaliski4

rotmistrz

rotmistrzrotmistrz

rotmistrzrotmistrz

15 XII 1704 1. W³adys³aw Bronikowski podstoliwschowski2. Stanis³aw Ko¿uchowski czeœnikwieluñski3. Andrzej Osiecki ³owczy inowroc³aw-ski5

4. Jan Zebrzydowski sta rogoziñski5. Andrzej Przyjemski klanic che³miñ-ski6. Jan Grudziñski klanic rogoziñski6

7. Franciszek Gajewski klanic san-tocki8. Adam Cerekwicki staroœcic œredzki7

9. Aleksander Gorzeñski

10. Sebastian Kwilecki

11. Pawe³ Grabski

12. Franciszek Jaraczewski


rotmistrz

rotmistrz

rotmistrzrotmistrz

rotmistrzrotmistrz

rotmistrzrotmistrzrotmistrzrotmistrz8

rotmistrz

chor¹gwie pancerne(s³u¿ba od 1 II 1705; etat po100 koni – w tym œlepych porcji12; 70 z³ na æwieræ z hibern¹ naporcjê9; largicja dla rotmistrzapo 6 tys. z³10 + 1500 z³ na wy-p³aty za poczynione szkody11)

9 III 1705 Andrzej Skórzewski pu³kownik regiment pieszy (etat 1200 por-cji)

29 X 1708 Maciej Radomicki sta gen. Wielkopol-ski

pu³kownik chor¹giew 300 dragonów (s³u¿baod 1 XI 1708, przyznano 30 tys. z³+ 70 tys. z³; sejmik wskaza³ mia-sta i miasteczka duchowne jako

Aneks IX

401

4 14 VII 1704 sejmik do³¹czy³ jeszcze chor¹giew Hieronima Ko³aczkowskiego.5 W laudum 25 V 1705 informacja, ¿e Andrzej Osiecki ju¿ nie ¿y³. W rozliczeniu kuchennego pobrane-

go przez rotmistrzów widnieje natomiast rotmistrz Jan Potocki kasztelanic rogoziñski – byæ mo¿e to onzast¹pi³ Osieckiego.

6 Jan Grudziñski wystêpuje w laudum sejmiku 26 IV 1706 ju¿ jako starosta rawski, z informacj¹, ¿e po-zostaje w czynnej s³u¿bie przy królu Stanis³awie. Po likwidacji wojsk wojewódzkich pozosta³ w s³u¿bie Sta-nis³awa i ju¿ jako pu³kownik odda³ wielkie us³ugi jego sprawie (J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 334,339, 351, 394-396, 417, 418, 420, 485).

7 W laudum sejmiku 14 I 1709 informacja, ¿e Cerekwicki przebywa³ w niewoli – byæ mo¿e dosta³ siê doniej jescze jako rotmistrz chor¹gwi województw.

8 Chor¹¿ym w tej chor¹gwi by³ w 1705 r. Zygmunt Rubnicki (AP Poznañ, KSP 35, s. 2-4).9 9 III 1705 sejmik podniós³ jednorazowo porcjê na æwieræ lutow¹ do 100 z³, aby zwiêkszyæ „do zaci¹gu

ochotê”. Zob. te¿ rozliczenia chor¹gwi na Komisji Skarbowej Poznañskiej 14 IV 1706 – AP Poznañ, KSP 36,k. 1-1v.

10 12 I 1705 sejmik, id¹c za dawnym zwyczajem, nakazuj¹cym przyznawaæ pu³kownikowi wy¿sz¹ ga¿ê,podniós³ wynagrodzenie Bronikowskiemu do 7 tys. z³.

11 Dodatek na pokrycie szkód czynionych przez wojsko przyzna³ sejmik 30 III 1705.

1 2 3 4

miejsca rekrutacji); w 1710 jed-nostka zosta³a spieszona i na¿yczenie sejmiku przejêta dokomputu; w 1711 r. jako batalionpieszy starosty generalnego Wiel-kopolski stacjonowa³a w Pozna-niu i okolicach, pod dowódz-twem gen. von Seidlitza12

7 I 1710 Twardowski chor¹¿y chor¹gwi pancer-nej kasztelana gnieŸnieñskiego13

rotmistrz

wybraniecki

sejmik wybra³ go na rotmistrzajednostki wybranieckiej i mia³przedstawiæ do aprobaty hetma-nowi, zgodnie z dawnym zwy-czajem; rotmistrz zrezygnowa³w 1713 r.

13 VI 1713 £ukasz Ko³aczkowski rotmistrz

wybraniecki

Wybrany na rotmistrza wielko-polskiej jednostki wybranieckiejprzez sejmik.

17 VIII 1716 Stanis³aw Malczewski

Jan Tarchalski

rotmistrzowie

wypraw

powiatowych

Wczeœniej, 29 VI 1716 sejmikwybra³ Malczewskiego i Tarchal-skiego na stra¿nika i oboŸnegopospolitego ruszenia; 17 VIIIprzydano i im do pomocy po jed-nym asystencie.

402

12 J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej, s. 390.13 Byæ mo¿e jeden z braci, Jan albo Piotr Twardowski, synów Andrzeja Twardowskiego chor¹¿ego czer-

nihowskiego – obaj pe³nili s³u¿bê wojskow¹. Pierwszy w 1715 r. by³ majorem wojska koronnego (Teki Dwo-rzaczka), drugi w 1714 r. by³ porucznikiem choragwi pancernej podskarbiego w. kor. (Teki Dworzaczka).Twardowski z³o¿y³ rezygnacjê z rotmostrzostwa wielkopolskich wybrañców w 1713 r., o czym napisanow laudum sejmiku 13 VI 1713 (AS, s. 732).

Aneks X

Obszerna informacja o przebiegu sejmiku województw

poznañskiego i kaliskiego w Œrodzie, 5-7 lutego 1703

(Bibl. Czart., rkp. 526 IV, s. 119-120) – ten wa¿ny tekst nie znalaz³ siê niestetyw edycji Akt sejmikowych (powinien znaleŸæ siê w ramach sejmiku XLVI, po tekœcienumer 3).

Z Wielkiej Polski. Pierwszego dnia sejmiku œrzedzkiego, zaraz po zagajeniu czytanolist od ks. jm. prymasa1 do ko³a zgromadzonego pisany, w którym inter alia zaprasza proconsilio na dzieñ 15 februarii do Warszawy. Proszono jm. pana marsza³ka, aby na ten listda³ respons ks. jm., laudando jego zelum etc., prosz¹c te¿, aby to¿ consilium z Warszawyprzeniós³ do Torunia i cum Republica radzi³ de Republica. Czytano potym list od jm.pana wojewody poznañskiego2, w którym uskar¿a siê na fata, które mu ojca zabra³y. Naktóry aby jm. pan marsza³ek odpisa³ kondolencj¹ przynale¿yt¹ super invidiam fatorum.Tandem legacja województwa ³êczyckiego audita, kawalerska rezolucyja i per laudumopisana, i mow¹ wyra¿ona, ¿e ju¿ województwa ³êczyckie i sieradzkie na koñ wsiedli,aby przychodz¹cym Szwedom odpór dali. Paletom ju¿ trzecim szwedzkim inobedien-tiam uczynili. Dedit materiam sejmikowania disputabilem, bo jedni mówili, ¿e tym,gdy na koñ wsi¹dziemy Szweda prêdzej do siebie zwabiemy. Drudzy, ¿e sola fama pospo-litego ruszenia ab invasione granic et transgressione województw naszych arcebit.By³y ró¿ne sensus, tandem po d³ugich kontrowersyjach pomieniona legacja w³asnychwojewództw i dóbr securitas R.P. integritas, maiestatis J.K.M. nienaruszona powagai securitas addidit stimulum, a¿eby te województwa na koñ wsiada³y. Sk¹d obranopos³ów do K.J.M., prosz¹c uni¿enie o wydanie wici jak najprêdzej, deklaruj¹c siê, ¿e go-towi za rozkazem J.K.M. in tuitionem wiary œw. katolickiej, œwi¹tnic Pañskich, na obro-nê praw, swobód i wolnoœci, in defensionem maiestatis na koñ wsiadaæ i tam iœæ, gdzieK.J.M. metam assignabit. W tym tylko difficile resolubilis causa controversia zasz³a, ja-kimby sposobem mogliby securitatem granicom województw wielkopolskich, dobromswoim od ingruencyi szwedzkiej, a¿eby wed³ug paletów kontrybucyi nie wyp³acali, pro-spicere.

Po ró¿nych radach tandem conclusum, a¿eby jm. pan genera³, któremu de iure in-cumbit custodia granic, inquantumby Szwedzi imminerent, zawo³a³ na pospolite rusze-

403

1 Micha³ Radziejowski arcybiskup gnieŸnieñski, prymas.2 Stanis³aw Leszczyñski wojewoda poznañski.

nie, hoc praecauto, a¿eby to pospolite ruszenie non excedat limites poznañskiego i kali-skiego. Przyda³ i to jm. pan starosta pyzdrski3 z swojemi afektami, aby jm. pan genera³zawo³a³, non referendo se do ¿adnych konfederacyi, kolskiej i ostrowskiej, tak¿e do con-silium toruñskiego. Ale ¿e to displicuit wielkiej czêœci ichm. panom konfederatom kol-skim i ostrowieckim, i senatorom partyzuj¹cym na consilium toruñskim, po d³ugichkontrowersyjach ko³a konfederackiego, jm. pan [Jan] Gembicki kasztelanic p³ocki towszytko ad placitum [120] adaptowa³ tak, aby siê nie referowali do ¿adnych inszych,prywatnych obrad ani prowincjonalnych, które za sob¹ wielkie ci¹gn¹ scysje, bo nieprzez takowe rady, ale przez sejm, albo pospolite ruszenie salvari powinna Respublica.

Drugiego zaœ dnia jm. pan Maciej Gembicki starosta nakielski pisa³ list do ko³a,upraszaj¹c, a¿eby za nim ca³e ko³o instancj¹ wnios³o do majestatu J.K.M., który aby godo ³aski swojej przyj¹³ i przy starostwie nakielskim konserwowa³. Dano to w instrukcjêichm. panom pos³om, insuper przydano, aby to starostwo lubo komu inszemu konfero-wa³, jm. panu Gembickiemu restituere raczy³.

Zrozumiawszy jm. pan starosta borzechowski4, ¿e dissidia te zdrowej radzie s¹ no-civa, poda³ za medium exemplum w konstytucyjach napisane, za Zygmunta I pode Lwo-wem uczynione, które in hunc modum by³o. Przysiêgli sobie szlachta, ¿e ¿aden z nichnie mia³ mieæ prae oculis, tylko dobro pospolite i jego integritatem. Przysiêgli panu obe-dientiam, ale te¿ zaraz pan przysi¹g³, jako naruszone prawa ma fundare. To¿ i terazsuasit, aby sobie poprzysiêg³a szlachta, jako nie ma ¿adnej innej intencji, tylko broniæwiary œw. katolickiej, wolnoœci, praw i swobód, przysi¹c królowi obedientiam, ale te¿ za-raz expotere iuramentum invicem obligatorium, ¿eby i król jm. prawa kardynalne e car-dine wzruszone in suo esse postanowi³. To medium acceptarunt, ale a¿ do pospolitegoruszenia od³o¿ono jego usum, a lubo id medium acceptarunt, jednak w dyffidencyi sej-mikowali i do tego przysz³o, ¿e trzeciego dnia pod wieczór wiele kontrowertowali nad t¹klauzul¹ i nad drug¹, któr¹ jm. pan pyzdrski starosta, ut supra intulit, non referendo seetc. Ca³y dzieñ niemal strawiwszy, a nie mog¹c siê zgodziæ, nie tylko sensu, ale te¿ locodivisi, scysj¹ ko³a, z jednego dwa uczyniwszy, in insolito loco, bo na drugiej stroniekoœcio³a, insolito methodo, bo inszego marsza³ka, jm. pana kasztelanica biechowskie-go5 obrawszy, sejmikowaliby byli. Ichm. panowie senatorowie z po³ow¹ urzêdnikówi szlachty, których za sob¹ poci¹gnêli, plus quam tertiam partem, tylko ¿e ich przezpos³ów wniesione ab alia parte per amorem et integritas boni publici z³¹czy³a do szczê-œliwego zakoñczenia sejmiku dnia czwartego. Tak rzeczy gdy per unionem animorumskleci³y, obrali pos³ów do K.J.M., jm. pana podsêdka poznañskiego6 i jm. pana kasztela-nica biechowskiego z deklaracj¹, ¿e stare maj¹ te województwa ad nutam J.K.M. Przytym upraszaæ maj¹ o nagrodê szkód przez saski lud uczynionych i o przyjêcie do ³askijm. pana Macieja Gembickiego i do restytucyi starostwa nakielskiego.

404

3 Piotr Jakub Bronisz starosta pyzdrski.4 Jan Jakub Potulicki starosta borzechowski.5 Ludwik Szo³drski kasztelanic biechowski.6 Micha³ Raczyñski podsêdek ziemski poznañski.

Aneks XI

List Trybuna³u Koronnego na sejmiki relacyjne

4 lutego 1727 r. – b.d. i m. [1727]1

(AP Poznañ, Miscellanea 54a, s. 134-137) – ten tekst nie znalaz³ siê niestety w edycji Akt sejmiko-

wych (powinien znaleŸæ siê w ramach sejmiku CLXXXVIII, po tekœcie numer 2).

Kopia listu od j.o. Trybuna³u Koronnego do panów [s] województw na sejmik relationis,skar¿¹c siê o inwazyj¹ stubae iudicialis cum apparatu bellico, na jm. pana Palêdzkiegoi innych deputatów wielkopolskich.

Nie na osobistych prerogatywach, ani na samej deputackiej, ale na ca³ej R.P. pra-wach i powadze bezpiecznoœæ Trybuna³ów Koronnych my i antecesorowie nasi pok³adalisobie, teraŸniejszy zaœ, magis quam calamo gemitu et suspirio exprimendus ausus, nosapellare jubet do przeœwietnego na teraŸniejszy sejmik zgromadzenia j.w.w.w.m.m.w.w.m.m. [135] panów i braci, donosz¹c, jako prima post maiestatem violata immunitaslegum, sacrarii conculcata securitas, tak dalece, ¿e licentiosa arrogantia na wspomnie-nia niegodny zarabiaj¹c przyk³ad i najbezpieczniejsze, szesnast¹ konstytucyjami obwa-rowane miejsce ambitiosae temeritati podleg³ym byæ pokaza³a, kiedy dnia 23 listopada,quid ausum sit jm. pana [Jana Andrzeja] Palêdzkiego deputacyi ambienta, na osobnymkarteluszu graphica commonstrat descriptio. Niech polsk¹ Themis wyœwiadcz¹ anna-les, quis unquam praesumpsit armorum fragore reverentia plenam invadere stubam,licuit ne cuiquam servire sibi facere, quod colere debuerat. Eksces takowy eksautory-zowa³ w³adz¹ R.P., vicariam Regum potestatem post velle posse frangere indicavit,obrócony honoris et iustitiae locus in postpositionem, kiedy tam, gdzie Krzy¿ Œwiêtyz dyrektorsk¹ lask¹ eminebant, decore suo spoliatae mensae denudati parietes, przez9 godzin bachusowe flasze triumphum et victoriam canebant, prawdziwie versa est cy-thara in luctum, kiedy ne civium sangvine terra madesceret, ci¿ sami z ratusza ust¹piæmusieli, którzy na ustêp rozkazowaæ powinni, a nie jest rzecz, prawda wolnoœci w Polsz-cze cierpiæ nie chce, kto sprawiedliwoœæ wygania. Postanowione Trybuna³y Koronne nautrzymanie stanów szlacheckich, dla konserwacyi fortun szlacheckich, na wstrêt i odpórwszelkim zawziêtoœciom oraz ne aequalitatem potentia opprimat, dives et pauper, quod

405

1 W jedynej odnalezionej kopii tego listu brak jest daty i miejsca wydania. Poniewa¿ sejmik rela-cyjny zosta³ zwo³any uniwersa³em Augusta II dopiero 16 XII 1726 r., mo¿na wnioskowaæ, ¿e list po-wsta³ pod koniec grudnia lub w styczniu 1727 r.

suum est retineat sitque timor omnibus, refugium singulis. Wiêc kiedy teraz exturbarenos fecerunt loili [s], ad fortiores recurrimus Deos, upraszaj¹c j.w. w.n.m. panów, aby-œcie R.P. utrzymuj¹c powagê, ad haec vulnera apta wynaleŸli media, zostaj¹c przy najpo-wolniejszej us³ug naszych propensyi.

Graphica descriptio attentatorum przez jm. [Jana Andrzeja] Palêdzkiego i kolegówjego.

Na kadencyj¹ zaczynaj¹cego siê Trybuna³u przybywszy ichm. pro deputatis electi dokoœcio³a farnego, w którym nimia spectatorum multitudo oraz i ze sprowadzonych con-sulto ludzi taki œcisk zrobi³a, ¿e o³tarze, œwiece pawimentem nóg ludzkich by³y. W ty-m¿e koœciele na ten czas jm. Palêdzki, gdy electis do juramentu przystêpowaæ nale¿a³o,licznej szlachty zebrawszy konkurs, przy ich posi³kach na deputacyj¹ przysi¹c usi³owa³.[136] Któremu ju¿ zbli¿aj¹cemu siê, kiedy jeden szlachcic obiecit protestacyj¹, prosz¹cne vox vetandi abusum patiatur, ¿e g³os jego propter nimium tumultuantium clamoremnie móg³ byæ w ziemstwie s³yszany. Accessit, klêkn¹³ jm. Palêdzki, vi sobie appro-priando Crucem, szlachcica obiicientem partyja wielkopolska, mocno gêbê zatykaj¹c,oppressit, ¿e gdyby duchowni, pietate commoti, tego¿ nie wyratowali, expirasset. Czegodojrzawszy ziemstwo inadmissibilem esse censuit jm. pana Palêdzkiego. Per haec tan-dem expletis aliorum iuramentis na ufundowanie jurysdykcyi trybunalskiej i obraniemarsza³ka condescenderunt iurati iudices, daj¹c campum, ¿eby siê pod lask¹ trybu-nalsk¹ ex obiectionibus emundowaæ chcieli. Jm. pan Palêdzki indigne ferendo, takow¹deklaracyj¹ ze swymi kolegami zacz¹wszy jakichœ gospodnych spisków pocz¹tek, sinemora wyjecha³ z Piotrkowa. Takowy jego jawnej postpozycyi postêpek uwa¿aj¹c, izbapublice inadmissibiles esse declaravit. Nied³ugo potym ubezpieczeni in rem sui o sej-mowej konstytucyi, hac representatione facta intentabant admissionis favorem. Którymgdy stuba iudicialis reposuit: „Jak prêdko na stole in rem vestri obaczemy konstytu-cyj¹, naszê powinnoœæ, waszê satysfakcyj¹ explebimus”. Nie przyj¹³ tego za wdziêcznejm. pan Palêdzki cum suis sociis, kiedy insolatium niecierpliwoœci swojej, takow¹w klasztorze bernardyñskim uczyni³ konspiracyj¹, jako effectus pokaza³. Dnia albo-wiem 23 miesiaca listopada, o godzinie z rana 9.00, inita cum assectis conspiratione natrzy partyje rozdzielonych, wprzód dwie wys³ane by³y na Ratusz, jedna do sieni, drugado izby. Przed którymi najprzód zasiedli miejsce ichm. panowie kasztelanowie kaliski2

i gnieŸnieñski3 w ziemstwie, trzecia zaœ partyja, corpus mniejsze, w którym contineba-tur jm. pan Palêdzki z kolegami swymi, gdy blisko przystêpowali ratusza, da³ ktoœz muszkietu ognia i na strzelenie w pogoñ wypad³a warta z izby, a tym zaraz spiesznysuis stipatus assectis ad stubam, g³oœnym tumultem wpadaj¹c, „Wara, Wara!”, id¹c rectado ziemstwa, tam¿e wzi¹wszy Krzy¿ ad iuramenti finem. Gdy violentiam postrzeg³ jm.pan podsêdek, wiedz¹c i jako jego jurysdykcyja cessat praesente tribunalitia i wiedz¹cdo tego pogró¿ki, rejterowa³ siê ad mensam. Wnet za nim wybieg³ jm. pan Palêdzki, non

406

2 Micha³ Kazimierz Raczyñski kasztelan kaliski.3 Adam Poniñski kasztelan gnieŸnieñski.

tam legis scientia, quam armorum potentia fretus widz¹c vibratas frameas, audacissi-mos clamores oraz i na drugich suos assulis [137] seclas [s] wartê bij¹cych, za ³ebw³ócz¹cych, i „utnij rêkê, kto siê wa¿y komparycyj¹ pisaæ ex parte iudicii” obiecuj¹cych,directe patrz¹c, ad mensam zasiad³ sine iuramento per potentiam. Z którym gdy siê al-ternis vivibus umawia³ Trybuna³ ca³y, modeste znosz¹c tumultuantiam comminationes,gdy noc na perswazyj¹, krom wiêkszej furyi nie wymog³a non ad resistentiam armorum,sed ad legis suffragia uda³ siê Trybuna³, postquam elapsum unius horae tempus, rokinvadentibus daæ kazano, a widz¹c ¿e i ustepu akceptowaæ nie chcieli, i uporczywiez Ratusza póty odejœæ nie obiecali, pókiby skutku swego nie otrzymali. Limitowanaprzeto sesyja, przenosz¹c securitatis gratia miejsce s¹dowe do oo. jezuitów i tam quodiuris est effectuando, zapatrowaliœmy siê, quid ultra emula audebit arrogantia. A ¿e toca³emu miastu jawnie widaæ by³o, jako nova pseudo na Ratuszu jurysdykcyj¹ swojê roz-poœcieraj¹c, powagê ratuszn¹ ex ornamento poodzierawszy, pasyje flaszami przez 9 go-dzin gasi³a, póki ciemna noc his omnibus finem non designavit”.

Aneks XI

407

Aneks XII

Materia³y do sejmiku przedsejmowego województw

poznañskiego i kaliskiego w Œrodzie, 7 sierpnia 1732

Tych kilka wa¿nych tekstów nie znalaz³o siê w edycji Akt sejmikowych z powodu odnalezieniaich ju¿ po z³o¿eniu publikacji do druku (powinny znaleŸæ siê w ramach sejmiku CCIV).

1. List Józefa Potockiego wojewody kijowskiego do sejmiku województwpoznañskiego i kaliskiego – Stanis³awów, 30 czerwca 1732 r.

Rkp. Bibl. Racz., rkp. 1726, s. 678-679: List jm. pana Potockiego wojewody kijowskiego do woje-wództw poznañskiego i kaliskiego na sejmik pisany pro die 7 augusti 1732.

Sam ten papier tristi margine obwiedziony, denotat coelibem et moestam vitammeam, sam czas intra primordia dolorum dla mnie nieszczêœliwy, et per solos funebralesactus w ¿alach ¿alami rozrywaj¹cy siê, monstrat fatalem legalitatem. A przecie non de-mit tej powinnoœci, która circa tempus consultationum j.w. m.m. panów, lubo prowadziæmiê nie mogê ad personalem et svavem z niemi societatem, jednak in emittendis votis etreferendis cultibus wype³nia non quantum debet, sed quantum potest, ju¿ teraz [679]u mnie non dividitur amor. Bo co przedtym partem cordialis solatii trahebat ad se co-niugalis nexus, teraz z woli i z wyroków Boskich sublato dimidio animae meae, tê jedyn¹dla reszty osieroconego ¿ycia mego obieram konsolacyj¹, a¿ebym móg³ dni moje sko-ñczyæ in publico mi³ej ojczyzny obsequio. Nie che³piê siê ¿adnemi zas³ugami, bo te nona propria oris laude stymê i cenê braæ powinny, lata tylko moje ju¿ podesz³e i spracowa-ne per calculo virtutis pono, ¿e zawsze stara³em siê wiernie i ¿yczliwie maiestati, legi etlibertati inservire! Mam zatym œmia³oœæ suplikowaæ do afektów i respektów braterskichw.m.m. panów, a¿ebyœcie na teraŸniejszych przedsejmowych obradach swoich, favorabi-li et benigno assensu suo ichm. panom pos³om na sejm ekstraordynaryjny warszawski,utinam feliciter et unanimiter obranym, per punctum instructioni appositum rekomen-dowaæ miê raczyli do bu³awy wielkiej, o któr¹ non ex aliquo privato staram siê ambitu,ale szczególnie ex fideli et recto zelo, a¿ebym mia³ okazyj¹ i sposobnoœæ non finiendi vi-tam, nisi in amore et obsequio patriae. Co przy oddaniu nale¿ytej wszystkim et inuniversali, et in particulari j.w., m.w.m. panów obserwancyi, wyraziwszy i sortes meas,dok³adnie in sinum distinctissimam j.w. m.w.m panów gratiarum z³o¿ywszy, zostawam

408

cum debita obligatione w.m.m. panów uprzejmie ¿yczliwym bratem i s³ug¹ uni¿onym.Datum w Stanis³awowie, 30 iunii a. 1732.

2. List Stanis³awa Poniatowskiego podskarbiego litewskiego, regimentarzageneralnego wojsk koronnych do sejmiku województw poznañskiegoi kaliskiego – Lwów, 9 lipca 1732 r.

Rkp. Bibl. Racz., rkp. 1726, s. 680-682: List od jm. pana Poniatowskiego regimentarza generalnegowojsk koronnych do województw poznañskiego i kaliskiego na sejmik pisany na sejmik pro die7 augusti 1732.

Dobroæ opatrzna J.K.M. p.n.m. circa gubernium orbis universi nostri dla konserwa-cyi dobra pospolitego i obmyœlenia dalszego ojczyŸnie bezpieczeñstwa, post tantam sej-mów przesz³ych jacturam, cognoscendo z przezornoœci swojej pañskiej a lege futura niemog³a doskonalszej na utwierdzenie publicznego szczêœcia wynaleŸæ reparacyi, jako gdyprzez z³o¿enie sejmu ekstraordynaryjnego podaje ca³ej R.P. do obrad zbawiennych spo-soby, które per determinationem proprii consilii robur zwyk³y mieæ i wszystkim sollida-re pokój, i prawa w ozdobnej lokowane posturze utrzymywaæ, una Regni salus erat domiconsilium. Aby tedy i teraz nie zda³a siê byæ destituta hac sorte R.P., nie w¹tpiê, ¿e prze-œwietne w.m.m. panów województwo na tym kongresie przedsejmowym do tej przy³o¿yæsiê zechce dobra pospolitego manutencyi, i¿ nie tylko fausta et prospera pewnej nadzieiplena pozwala concipere ratione, ale te¿ przez skuteczn¹ sejmu nastêpuj¹cego konklu-zyj¹, oraz gruntown¹ internae et externae securitatis konserwacyj¹, futuras ka¿e persaga mente amplecti felicitates, gdy w.m.m. panowie jako emeritissimi et perspiciacissi-mi w tej R.P. cives [681] singulari applicatione sua raczycie przydaæ pondus magnum admensuram sensuum ca³ej R.P. oko³o obrad publicznych, sequetur pewnie universalis as-sensus cum plausu wielkie zdania w.m.w.m. panów. Który jak magna nomina tanquamclarescentia virtutum sidera, z wszelk¹ wspomniawszy veneracyj¹, gotowem in facie pu-blica zawsze cum votis w.m.m. panów ³¹czyæ vota moje, i owszem, siebie samego cummodulo votorum subdo pod ³askaw¹ rekognicyj¹ i respekt w.m.m. panów, abyœcie nietak merita mniej zas³u¿onej osoby, lubo w ¿yczliwoœci obligacyi i us³ugach na tym urzê-dzie regimentarskim od lat kilku indubitate w.m.m. panom i ca³ej R.P. pokazuj¹cej do-kumenta, jako ³askê i dobroæ swojê konsyderuj¹c, raczyli mi condigna praestare suffra-gia. Ta zaœ prawdziwa ochota s³u¿enia i dalej w.m.m. panom, przy ³asce ich i promocyi,nie z ¿adnej pochodz¹ca we mnie ambicyi, je¿eli j¹ jakiej os¹dzicie konsyderacyi i god-nej wielow³adnej w.m.m. panom in facie publica na przysz³ym sejmie rekomendacyi,tym mocniej us³ugê i wdziêcznoœci¹ znajdziecie w.m.m. panowie wieczne do nich wemnie przywi¹zanie. Rycerstwa w komendzie moje zostaj¹cego nie zapominam ³ascew.m.m. panów rekomendowaæ, ad primitivam zas³ug wojennych starych i œwie¿ych de-servita genti referebant, et referre conantur, za wiarê, dostojeñstwo majestatu, praw, sw-obód ojczystych [682] nullam nisi per vulnera chc¹c quaerere mortem.

Aneks XII

409

Znaj¹c siê zaœ reddendis R.P. z urzêdu i w³adzy mojej subesse rationibus przestrodzewszelkiej wzglêdem potrzeb do obrony i bezpieczeñstwa granic ojczystych nale¿¹cych,gdy¿ i pokój g³êboki powinien sposobiæ nas do gotowoœci (strze¿ Bo¿e) in omnes casus,poniewa¿ non tam frequenter inopinando sereno coelo procellae quam saepe improvisao ty¿ succedunt bella (donoszê necessitates publicas) ale s¹ synoptice zebrane, bo ju¿ ichjest wszêdzie, tak w sejmowych, jako te¿ i sejmikowych, po województwach i ziemiach,i archiwach pe³no remonstracyi obszernych, to jest fortec, artylerii, magazenów, ammu-nicyi niedostatku, de auctione praesidiorum etc. Jako fusius w instrukcyi wojskowej nasejm, przez ichm. panów pos³ów z ko³a generalnego deputowanych wyra¿one, puncta,które przypominam ³askawej w.m.m. panów na sejmie, da Bóg, przez ichm. panówpos³ów swoich protekcyi, aby ichm. panowie pos³owie wojskowi mogli mieæ pozwolon¹sobie antiqua praxi konferencyj¹ cum deputatis senatorii et equestris ordinis do propo-nowania, u³o¿enia i akomodowania skutecznego desideriorum wojska. Z którym to ry-cerstwem i siebie samego pod zaszczyt powagi, ³aski i respektu w.m.m. panów oddajê.Zostaj¹c z wszelk¹ adoracyj¹ ka¿dego z w.m.m. panów uprzejmie ¿yczliwym bratemi uni¿onym s³ug¹. We Lwowie, 9 iulii a. 1732.

3. Mowa marsza³ka sejmiku Kaspra Modlibowskiego czeœnikawschowskiego, dziêkuj¹ca za wybór – Œroda, 7 sierpnia 1732 r.

Rkp. Bibl. Racz., rkp. 1726, s. 683-684: Podziêkowanie za marsza³kostwo j.m. pana Kaspra Modli-bowskiego czeœnika wschowskiego w Œrzedzie na przedsejmowym sejmiku.

Nie z moich zas³ug, ale z ³aski i rozkazu w.m.m. panów, odmieniaj¹c prywatne miej-sce moje ad tacitam wielkich obrad aestimationem w tym kole, przywyk³e w uprzywile-jowan¹ publicznej dyrekcyi stacyj¹, niech pierwej tak drogiej nie odbieram posesyi,pok¹d ex fundo hoc nie oddam powinnej ka¿demu z w.m.m. panów submisyi, legity-muj¹cemu ³ask¹ swoj¹ szczêœcie moje. Alteruje mnie prawda trahentem sine ambitudies, wielka incompatibilitas nieudolnoœci z honorem, wiedz¹c dobrze, ¿e gubernacyjawysokich funkcyi tym tylko nale¿y sie³om, które maj¹c scientificam gerendorum cogni-tionem, umiej¹c piastowaæ pomyœlnoœæ obrad i wynosiæ sukces ich in altum, nie zwyk³yicario more pennas in sublimi amittere. Animuje mnie ochota corrumpens inhabile su-biectum per contraria, akomoduj¹ca siê zawsze do zas³ug i przychylnych szczêœciumemu koniunktur. Idzie za manudukcyj¹ rozkazu w.m.m. panów, zapomina vestro favo-re tuta, nieudolnoœci swoich, o tym tylko myœl¹c, abym destynowany ad clavum navigiiinter syrtes navigantem publicznych konsultacyi móg³ szczêœliwie [684] retinere cari-nam. Do kooperacyi tak chwalebnego dla przeœwietnych województw sukcesu, tak po-trzebnego dla publicznej exygencyi skutku, suplikujê samych w.m.m. panów, concurritecives quasi unus homo, una mente unoque consilio, przyk³adem i usilnoœci¹ owych pra-cowitych i kochaj¹cych ojczyznê swojê pszczó³ek. Quibus unus ardor et dulcis in com-mune fructus. W nadziei tak po¿¹danego zysku zaczynam us³ugê mojê od ekspostulacyinajwy¿szego serc i ust dyrektora, aby consilia w.m.m. panów praeveniat lumine, confir-

410

met gratiis, w dalszych progresach do dyspozycyi w.m.m. panów konformujê siê, vestraoracula supplex adoro.

4. Mowa marsza³ka sejmiku Kaspra Modlibowskiego czeœnikawschowskiego przy zagajaniu obrad drugiego dnia – Œroda, 8 sierpnia1732 r.

Rkp. Bibl. Racz., rkp. 1726, s. 684-685: Tego¿ jm. zagajanie sejmiku drugiego dnia 1732.

Zaczêtej dnia wczorajszego pomyœlnie a praeliminaribus winszuj¹c w.m.m. panomsesyi, dnia szczêœliwego do kontynuacyi dalszych in essentialibus obrad ¿yczê, diem de-scribens a casu non solis ab ortu. Dzieñ szczêœliwy, bo dies passionis, dies salutis inty-mujê w.m.m. panom medytacyje status ad activam apprehensionem tylu niedosz³ychadverso legibus molimine ordynaryjnych sejmów. Utyskuje dobro pospolite osieroconeex consiliis, nad nieszczêœliwym sejmowych obrad sukcesem, „mihi maturos nunquamlicet edere foetus”1. ¯yczy sobie primus ordo, nieustanna J.K.M. do uniwersalnegopo¿ytku aplikacyja, videns [685] a longe venientia fata, reparowaæ jacturam przesz³ychsejmów ordynaryjnych, ekstraordynaryjnego sejmu z³o¿eniem, pragnie resuscitare La-zarum, konwokuje ad signum vitae wszystkie stany. Maj¹ i województwa nasze apertumportum do rehabicyi wolnych obrad, do konserwacyi pierwszej w tej R.P. estymacyi.Agunt in favorem nostrum opus suum fata, je¿eli jednoœæ i mi³oœæ dobra publicznegoprywatne zwyciê¿y okurencyje. Z miejsca mego obszerniej ¿ycz¹c ni¿ mówi¹c, do zgod-nego i wolnego zdania w.m.m. panów i serce, i pióro kierujê. Vobis consilium et provi-dentiam, mihi relinquo operam.

5. List marsza³ka sejmiku Kaspra Modlibowskiego czeœnika wschowskiegodo prymasa Teodora Potockiego po zerwanym sejmiku – [Œroda, 9 sierpnia1732 r.]

Rkp. Bibl. Racz., rkp. 1726, s. 685-687: List tego¿ jm. do ks. jm. prymasa po zerwanym sejmikuœrzedzkim a. D. 1732.

Odebrawszy na blisko przesz³ym województw naszych sejmiku przedsejmowym,w Œrzedzie agitowanym, z afektów braterskich honor dyrekcyi, a oraz i list waszejks. moœci do województw adresowany, ¿yczy³em sobie ex statione hac, wiêkszej szczêœciu

Aneks XII

411

1 P. Ovidius Naso, Nux elegia, [w:] P. Ovidius Naso, Quae supersunt ad optimorum librorum fidem ac-curate edita, curavit A. Richter, t. I, Lipsk 1828, s. 324.

memu przydaj¹c ozdoby, odpisaæ i podziêkowaæ nomine publico w. ks. moœci za nie-porównan¹ latium seretro conferendo in aevum dobra pospolitego mi³oœæ zaszczy-caj¹c¹, jawnie i widocznie majestat J.K.M. Secundo imperii et curae publicae gradu, re-ligi¹ œw. vero ornatu, ojczyznê [686] amplissima charitate. Ale kiedy po szczêœliwychtrzechdniowych obrad kontynuacyi Spiritus Concordiae extinctus nie pozwoli³ zakoñ-czyæ zaczêtych pomyœlnie obrad konsultacyi. A przy tym i mnie tentanti casuri laborismolem ubli¿y³ dalszych muneri satysfakcyi. Niech mi siê przynajmniej godzi partyku-larn¹ oddaæ w. ks. moœci submisyj¹ i donieœæ na jak¹kolwiek zalterowanego tym prze-ciwnym sukcesem w. ks. moœci serca konsolacyj¹ uniwersaln¹ województw naszychpaternae w. ks. moœci pro utilitate publica sollicitudinis wdziêcznoœæ i rekognicyj¹ exci-tasti w. ks. moœæ manifestato w liœcie swoim periculo diligentiam cautionis w sercachwojewództw przyjê³y ochotnie primatialem compellationem. Operandi opera donecdies est et quamdiu lux mundi es dysponuj¹c in illuminatione vultus w. ks. moœci zdaniapubliczne do po¿¹danego uniwersalnej exygencyi skutku. Napisaliœmy w instrukcyizgodnie pro iustitia wielkich zas³ug pro votis w. ks. moœci usiln¹ do J.K.M. przez ichm.panów pos³ów instancyj¹ ad ministerium bu³awy wielkiej koronnej nie tylko z obligacyiantiquos wielkiego imienia wojewody estymuj¹c merita, vere languores nostros portan-tis. Ta u³o¿ona obrad i chêci naszych planta, ¿e in statu perfectionis nie stanê³a, quaeri-mus levamentum in quaerelis w dobrotliwej w. ks. moœci protekcyi, szukaj¹c konsolacyi,do której i partykularn¹ mojê oddawszy osobê, duplici afflictus afflictione, ze straty sej-miku i do¿ywotniego przyjaciela w nadziei ³askawego w. ks. moœci na mnie serca, jestemprofundissimo cultu w. ks. moœci dobrodzieja najni¿szym s³ug¹.

6. Tekst mowy marsza³ka sejmiku Kaspra Modlibowskiego czeœnikawschowskiego, przygotowanej na po¿egnanie sejmiku w przypadkujego pozytywnego zakoñczenia.

Rkp. Bibl. Racz., rkp. 1726, s. 687-688: Po¿egnanie ko³a po szczêœliwym zakoñczeniu sejmiku przeztego¿.

Wdziêczna praca i mie³a pro bono publico fatyga, ka¿demu z w.m.m. panów byæ po-winna widz¹cemu zysk i konsolacyj¹ ze szczêœliwego obrad przedsejmowych sukcesu.Plura enim patriae quam vitae debemus, zakoñczyliœcie w.m.m. panowie kongres swo-ich konsultacyi pro voto R.P., pro gloria województw, experientia, amore ex oris liberta-te, wybraliœcie e medio sui pos³ów, oculos et aures regnorum do promocyi i manutencyiinstrukcyi swoich i doskona³ej prowidencyi, exemplo vestram auxistis felicitatem. A za-tym za wszystkê pomyœlnoœæ podziêkowawszy Bogu Zastêpów, omne enim bonum esta primo et in primo ense, dalsz¹ swobód i po¿¹danego pokoju kontynuacyj¹ Jego naj-pierwszej rezygnujemy dyspozycyi. Nie powinienem zapomnieæ z osoby mojej powinnejw.m.m. panom rekognicyi profundissimo cultus obsequio, dziêkuj¹c za konkredytowa-ny honor dyrekcyi, directe do rozkazu w.m.m. panów [688] reguluj¹cy siê, je¿elim pusil-

412

la stirps, inter proceras arbores nie umia³ byæ locuples, w po¿ytkuj¹cej us³udze, supliku-jê nolite eradicare z ³askawych serc swoich mutilem plantam, donec aestates et hyemestulerit.

7. Mowa marsza³ka sejmiku Kaspra Modlibowskiegoczeœnika wschowskiego na po¿egnanie zerwanego sejmiku –[Œroda, 9 sierpnia 1732 r.]

Rkp. Bibl. Racz., rkp. 1726, s. 688-689: Po zerwanym sejmiku po¿egnanie ko³a.

Kiedy przeciwny sukces, decoram consilii faciem przez w.m.m. panów ko³a tak naglei nieszczêœliwie deformat, kiedy od portu spokojnych obrad novis fluctibus in mare re-pellimur, jak¿e siê uberos corda resolvendo ingemitus, nie ¿egnaæ i z sob¹, i z publicz-nym szczêœciem. Ju¿ to podobno stêskniona mie³ej wolnoœci posesyja, maj¹c od wolnychobrad awersyj¹, alieni arbitrii legibus insensibiliter poddawaæ siê zaczyna. Jêcz¹ wszyst-kie niemal pod s³oñcem narody, pod nieszczêœliwym absolutnych rz¹dów jarzmem, se-rvitus quaedam mortis imago. Dama Rzeczpospolita Polska ad invidiam œwiata wolno-œci prawem siê zaszczyca i cieszy: Non fecit dominus taliter omni nationi, a przecie¿samo to¿ szczêœcie nieoszacowane, quod Deus dedit nobis gratis, tollimus ingrati, za-trudniaj¹c cursum publicznych obrad prywatnemi okurencyjami. Wiem, ¿e ta niepo-myœlna koniunktura angit et tangit serca wszystkich w.m.m. panów i moich ¿yczliwychus³ug chêci, tentuj¹cych casuri laboris [689] molem, ale gdy in libertate westchn¹æ tylkonad takowym nale¿y sukcesem szczêœliwych w rekompensê przeœwietnym wojewódz-twom ¿yczê czasów. Dziêkujê powtórnie za przychylne w.m.m. panów do nieudolneji bardziej ¿yczliwej ni¿ szczêœliwej dyrekcyi mojej vota, ¿egnam przeœwietne ko³ow.m.m. panów, contra prima principia et causas praw i swobód naszych non proceden-do, koñczê us³ugê i s³owa: „Nunc venti mea verba ferant, qui vela tulerunt”2.

Aneks XII

413

2 A. Sabini epistolae tres, tribus Ovidii epistolis respondentes, [w:] P. Ovidius Naso, Quae supersunt adoptimorum librorum fidem accurate edita, curavit A. Richter, t. I, Lipsk 1828, s. 335.

Wykaz skrótów

AA Archiwum ArchidiecezjalneAGAD Archiwum G³ówne Akt DawnychAHMP Archiwum Historii Myœli PolitycznejAP Archiwum PañstwoweAPP Archiwum Publiczne PotockichAS Akta sejmikoweAUL Acta Universitatis LodziensisAU NC Acta Universitatis Nicolai CoperniciAUW Acta Universitatis WratislawiensisBibl. Kórn. Biblioteka KórnickaBibl. Racz. Biblioteka RaczyñskichBN Biblioteka NarodowaBOZ Biblioteka Ordynacji ZamoyskichBP Balcanica PosnaniensiaCPH Czasopismo Prawno-HistoryczneGr. grodzkiKH Kwartalnik Historycznyklanic kasztelanicKMP Kronika Miasta Poznaniakonf. konfederacjiKSH Kieleckie Studia HistoryczneKSP Komisja Skarbowa PoznañskaKW Kronika WielkopolskiMHA Miscellanea Historico-ArchivisticaPBK Pamiêtnik Biblioteki KórnickiejPH Przegl¹d HistorycznyPiP Pañstwo i PrawoPPiA Przegl¹d Prawa i AdministracjiPSB Polski S³ownik BiograficznyPTPN Poznañskie Towarzystwo Przyjació³ NaukRCh Rocznik Che³mskiRDSG Roczniki Dziejów Spo³ecznych i GospodarczychRE Rocznik Elbl¹skiRH Roczniki Historyczne

415

RK Rocznik Koniñskirkp. rêkopisR£ Rocznik £ódzkiRŒ Rocznik Œl¹skiSiMdDWiP Studia i Materia³y do Dziejów Wielkopolski i PomorzaSBP Studia Balcanica Posnaniensiasta starostaŒKH Œl¹ski Kwartalnik HistorycznyTGJP Teka Gabriela Junoszy PodoskiegoUAM Uniwersytet im. A. MickiewiczaUŒ Uniwersytet Œl¹skiVol. leg. Volumina legumWO Wiek Oœwieceniaz. zeszyt lub ziemskiZH Zapiski HistoryczneZN U£ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu £ódzkiegoZN UO Zeszyty Naukowe Uniwersytetu OpolskiegoZN WSP Zeszyty Naukowe Wy¿szej Szko³y Pedagogicznej

416

Samorząd sejmikowy województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696-1732, Poznań 2010.

Documents

Transcript of Samorząd sejmikowy województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696-1732, Poznań 2010.