R. Becks, B. A. Polat Becks, “Dağlık Bursa’daki Erken Tunç Çağı Yerleşimleri”, in: M....

Dağlık Bursa’da Erken Tunç Çağı Yerleşimleri / R. Becks - B.A. Polat Becks

179

Dağlık Bursa’da Erken Tunç Çağı Yerleşimleri

Ralf Becks – B. Ayça Polat-Becks*

Bursa’nın güneyinde yer alan, şu ana dek arkeolojik açıdan hemen hiç araştırılmamış bir bölge olan Uludağ-Domaniç dağlık alanında, Prof. Dr. M. Şahin başkanlığından yürütülen “Bursa İli Yüzey Araştırmaları Projesi” kapsamında; Orhaneli, Keles ve Harmancık ilçeleri sınırları içerisinde, ilk kez bu makale ile detaylı olarak bilim dünyasına tanıtılacak olan prehistorik buluntu yerleri ile karşılaşılmıştır1. Anadolu’nun Batısındaki görece daha iyi araştırılmış İznik, Yenişehir, İnegöl gibi büyükçe ovalık alanlarla ve buralardaki uzaktan bile seçilebilen höyük yerleşimlerle (French 1967; Özdoğan 1986; Efe 1993) karşılaştırıldığında Bursa’nın güney ve güneybatısındaki dağlık bölge şimdiye kadar pek araştırılmamıştır. Bazıları oldukça yüksek zirvelere sahip dağ sıraları ve dar vadilerle şekillenmiş bu bölgede sayıları az, yüzölçümleri küçük ovalar seyrek olmakla beraber yerleşimler için uygun koşulları karşılamaktadır. Bu durumu günümüzde de yerleşim alanlarının dağılımındaki seyreklikte gözlemlemek mümkündür ve muhtemelen prehistorik dönemlerde benzer bir tabloya sahip olmalıdır. Bu dağlık alanın şimdiye dek literatürde yerleşime sahip olmayan, boş bir bölge olarak geçmiş olması (Efe 2003, Fig. 5), bu kesimin hemen hiç araştırılmamış olmasından kaynaklanmaktadır. Nitekim Bursa İli Yüzey Araştırmaları kapsamında yapılan çalışmalar prehistorik yerleşimlerin varlığını ortaya

* Yrd. Doç. Dr. Ralf BECKS, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Burdur. E-mail: [email protected]

Yrd. Doç Dr. B. Ayça POLAT-BECKS, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Burdur. E-mail: [email protected]

1 Başkanlığındaki yüzey araştırmalarına bizi davet ederek, konuyu çalışmamıza olanak tanıyan Prof. Dr. Mustafa Şahin’e içtenlikle teşekkürlerimizi sunarız. Ayrıca keramik malzemenin belgelenmesinde yardımcı olan Uludağ Üniversitesi Arkeoloji Bölümü öğrencilerinden Hazal Çıtakoğlu, Yaprak Dala, Gonca Gülsefa, Esra Sayın, Murat Akın ve Çağrı Aydın’a çok teşekkür ederiz.

koymuştur ve alandaki araştırma eksikliğini bu anlamda karşılamıştır (Şahin v.d. 2010; Şahin v.d. 2011; Şahin 2012, 11-17; Şahin 2013, 103-108).

Bursa’nın dağlık kesimlerinde, yüzey araştırmaları dahilinde 2008-2011 yılları arasında ziyaret edilerek araştırılan Orhaneli, Keles ve Harmancık ilçelerinde farklı karakterler sergileyen çok sayıda prehistorik buluntu yerlerine rastlanmıştır. Bunlar arasında tabakalaşması Paleolitik dönemlere dek inen mağara yerleşimleri yanı sıra2, Erken Tunç Çağı’na tarihlenen beş adet yerleşim alanı ve nekropol tespit edilebilmiştir (Resim 1). Erken Tunç Çağı yerleşimleri arasında üç tanesi höyük karakteri sergilerken (Arpa Tepe – Orhaneli, Menteşe-Kaynarca Höyük – Keles ve Kepekdere-Övecik – Harmancık); ayrıca bir tepe üstü yerleşimi (Asar Tepe – Harmancık) ve bir yamaç yerleşimi (Nalbant-Yarardı Yerleşimi – Harmancık) mevcuttur. Bunlardan Kepekdere-Övecik höyüğünün Erken Tunç Çağı’na tarihlenen mezarlık alanını da tespit ederek belgelemek mümkün olmuştur.

Resim 1. Bursa ve civarındaki Erken Tunç Çağı yerleşimlerini gösteren uydu fotoğrafı (GoogleEarth).

2 Paleolitik bulgular için kitap içerisinde bkz. Berkay Dinçer.

Bursa ve İlçeleri Arkeolojik Kültür Envanteri - 1

180

Arpa Tepe, Orhaneli Merkez (Orhaneli İlçesi)

Arpa Tepe höyük yerleşimi Orhaneli ilçe merkezinin yaklaşık 2,2 km. kuzeybatısında, Bursa yolunun doğusunda, küçük bir ovalık alanın ortasında, üzerinde Adranos Kalesi’nin yer aldığı doğal kayalık tepenin doğusunda konumlanmıştır (Yalman 2000). Trapeze benzer forma sahip tepe yaklaşık olarak 180 x 160 m. ölçülerindedir. 2,3 hektar genişliğinde yerleşim alanına sahiptir ve ovadan 3-4 m. yüksekliktedir. Höyük yüzeyi günümüzde yoğun olarak tarım amaçlı kullanılarak sürülmektedir. Höyüğün

batı yamacı yol yapımı sırasında kesilmiştir ve profilde mevcut yapılara ait duvarlar izlenmektedir (Resim 2). Günümüzde küçük bir çay höyüğün yaklaşık 100 m. doğusundan akmaktadır.

Keramik buluntular arasında el yapımı Erken Tunç Çağı malzemesinin yanı sıra Roma ve Bizans parçalarına rastlanmıştır. Yüzeyde karşılaşılan Erken Tunç Çağı keramikleri çoğunlukla profilli olmayan gövde parçalarından oluşur ve kahverengi mal grubuna aittir. Bu parçalar kataloğa dahil edilmemiştir (Resim 3). Bu bölge için oldukça önemli bir konuma sahip olduğu anlaşılan Arpa Tepe yerleşiminin daha kesin bir kronolojisinin oluşturulabilmesi yapılacak kazılarla mümkün olabilir.

Menteşe-Kaynarca Höyük, Menteşe Köyü, Kaynarca Mevkii (Keles İlçesi)

Höyük Keles ilçesi sınırları içindeki Menteşe Köyü’nün yaklaşık 900 m. doğusunda, Kaynarca Mevkiinde, güneybatıya doğru uzanan alçak bir sırt üzerinde yer alır (Şahin v.d. 2011, 102). Küçük ve alçak bir tepe olan Menteşe-Kaynarca Höyük yaklaşık 50 m.lik bir çapa sahiptir ve yüksekliği 2 metreyi geçmez (Resim 4). Höyüğün hemen güneyinde, 100 x 50 metrelik bir düzlük alanda yüzeyde yoğun keramik parçaları ile karşılaşılmıştır. Kısa bir zaman öncesine dek meyve bahçesi olarak kullanılan bu düzlük alanda, tarla kenarına yığılmış bol miktarda kireç taşları dikkat çeker. Bunlar muhtemelen toprağın işlenmesi sırasında zarar gören yapılara ait temel taşları

Resim 2. Arpa Tepe, Orhaneli İlçesi, yol yapım çalışması sırasında höyüğün zarar gören batı kısmı, profilde duvarlar izlenmektedir.

Resim 3. Arpa Tepe, Erken Tunç Çağı keramikleri.Resim 4. Menteşe-Kaynarca, Keles İlçesi, höyüğün güneybatıdan görünümü.


181

Resim 5. Menteşe-Kaynarca, Erken Tunç Çağı keramik malzemesi (Kat.-No. 1-19).


182

olmalıdır. Yerleşimin batısında küçük bir dere akmaktadır. Ayrıca 110 m. kadar güneyinde Kaynarca olarak bilinen kaynak mevcuttur.

Yüzeyden toplanan keramik parçalarına bakıldığından (Resim 5) en sık rastlanan formların küçük ve büyük çaplı kaseler olduğu görülür (Kat-No. 1-10). Büyük kısmı kahverengi ve gri mal grubuna dahil olan bu formlar genelde içe dönük ağızlara sahiptir ve büyük kısmının ağız kenarı dışta kalınlaştırılmıştır (Kat-No. 1-5). Bunlar ağırlıklı olarak Erken Tunç 1-2 dönemine tarihlenirler. Keskin profilli, içe dönük ağızlı kaseler genellikle Erken Tunç Çağı Batı Anadolu’sunun tipik formu olarak bilinirler. Demircihüyük’te bu forma ağılıklı olarak Geç Kalkolitik Dönem’de rastlanırken (Typ 1, Warengruppe F – Seeher 1987, 39, Taf. 24, 25); Erken Tunç’ta seyrekleşirler ve hafif içe dönük ağızlı kapalı formlar olarak karşımıza çıkarlar (Kase tipi 1c – Seeher 1987, 113-114; Formlar 2, 3 ve 12 – Efe 1988, 18-19, 22 Abb. 14-15, 23). Aizanoi’da Erken Tunç 1-2’ye tarihlenen yapı içinde çok sayıda bu tip kase parçalarına rastlanmıştır (Form 3 – Ay-Efe 2001, 282, Kat. 11-33). Ağzı dik devam eden veya çok hafif içe dönen kaseler bunlara oranla daha seyrektir (Form 2 – Ay-Efe 2001, 282, Kat. 5.7-10). Troia I’in Erken-Orta (= ETÇ 1-2) evrelerinde içe dönük kenarlı kaseler en sık rastlanan keramik formudur ve yatay ip delikleri ile karakteristiktir (Form A12 – Blegen et al. 1950, 60-61, Fig. 258-261). Troia I’in Geç evresinde (= ETÇ 2) oranları azalmakla beraber, Troia II’nin tüm alt evrelerinde yeniden ortaya çıkarlar (Blegen et al. 1950, 226, Tab. 12). Troia I’in Orta evresinde itibaren içe dönük ağızlılar arasındaki yuvarlak hatlı formlar ortadan kalkar (Form A16 – Blegen et al. 1950, 62, Fig. 263). Troia II döneminde ise bu form en sık rastlananlardan biridir (Blegen et al. 1950, 227, Tab. 12, Fig. 375, 414.24-28) ve Troia III’de de kendini tekrarlar (Blegen et al. 1951, 24-25, Tab. 7, Fig. 64-65). Keskin içe dönük ağızlı kaseler Beycesultan’da Erken Tunç 1’in (Tabakalar XIX-XVII) başlangıcından itibaren görülürler ve Erken Tunç 2’de (Tabakalar XV-XIII) devam ederek, Erken Tunç 3’te (Tabakalar XII-VI) seyrekleşirler (Lloyd – Mellaart 1962, 121 Fig. 14.20-25, 15.1-22 ve 27-38, 153, 163, 175.).

S profilli kaseler ise Menekşe-Kaynarca Höyük’te sadece bir parça ile temsil edilmiştir (Kat.-No. 10). Bu form genelde Erken Tunç 2-3’te tipiktir. S profilli kaseler Troia’da II’nin sonlarında tekil parçalarla temsil edilirler (Form A35 – Blegen et al. 1950, 228-229, Fig. 414.39) ve daha çok Troia IV’te (= ETÇ 3) tipik form olarak karşımıza çıkarlar (Formen A33 ve A36 – Blegen et al. 1951, 125-126, Tab. 14). Demircihüyük’te L-Q evrelerinde (= ETÇ 2) bulunmuşlardır (Form 14 – Efe 1988, 22-24, Abb. 25-26). Beycesultan’da ise Erken Tunç 3’e (Tabakalar XII-VI) geçiş

formu olarak bilinirler (Lloyd – Mellaart 1962, 201, 207-209, 211-213, 215-217, 219-221, 231-233).

Bunlar dışında diğer parçalara bakıldığında aralarında yoğunluklu olarak pişirme kapları ve dışa çekik ağızlı büyük formlar olduğu görülür ki bunların hemen hepsi kahverengi mal grubuna aittir (Kat.-No. 11-16, 18).

Ayrıca üç ayaklı forma ait bir yassı ayak parçasına (Kat.-No. 19) ve minyatür bir kaba ait dip parçasına rastlanmıştır (Kat.-No. 17). Üçayaklı kaplara Troia I’in tüm alt evrelerinde rastlanırken (Form D24 – Blegen et al. 1950, 75-76, Fig. 233; 242.8,13-23; 266.8), Troia II ve III’te varlıklarını devam ettirdikleri görülür (Blegen et al. 1950, 240, Tab. 12, Fig. 406; Blegen et al. 1951, 33-34, Tab. 7, Fig. 74). Aizanoi’da bu formlar mevcuttur (Ay-Efe 2001, 284, Kat. 59-60, 63-64). Demircihüyük’te ise sadece yüzey tabakasında bir ayak parçası bulunmuştur (Efe 1988, Taf. 56.6, 60.9-11). Bu da üçayaklı kapların yerleşimde daha geç bir dönemde kullanılmaya başladığını gösterir ki Sarıket nekropolünde 3 parça ile temsil edilmiştir (Seeher 2000, 46). Üçayaklı pişirme kapları Küllüoba’da IV A evresinden itibaren karşımıza çıkar (Sarı 2009, 95-96, Fig.11.10-11, 13.3, Pl. 1.3).

Malzemenin karşılaştırılması Menteşe-Kaynarca Höyüğün Erken Tunç Çağı 1-3 döneminde yerleşim gördüğüne işaret eder.

Asar Tepe ve Yarardı Yerleşimleri, Nalbant Köyü (Harmancık İlçesi)

Asar Tepe yerleşimi Nalbant Köyü’nün yaklaşık 600 m. güneybatısındaki Aşağı Mahallesinde küçük bir tepe

Resim 6. Nalbant-Asar Tepe, Harmancık İlçesi, tepe yerleşiminin kuzeydoğudan görünümü.


183

örtüsü ile kaplı yerleşimin çeşitli noktalarında kaçak kazı çukurları tespit edilmiştir. Bu çukurlardaki profiller 1 metrenin üzerinde yerleşim tabakalarının varlığına işaret eder. Tepenin kenarlarındaki alçak yamaçlarda kaçak kazı çukurlarında pithos parçalarına ve insana ait kemiklere rastlanmıştır. Yerleşimin hemen dış kenarındaki bu alanlar nekropol alanları olarak kullanılmıştır. Tepede rastlanan yüzey malzemesi görece azdır ve genellikle profilli olmayan gövde parçalarından oluşur. El yapımı, kahverengi mal grubuna ait bu parçalar Erken Tunç Çağına tarihlenirler ve kataloğa dahil edilmemişlerdir (Resim 7).

Yarardı Yerleşimi ise Nalbant Köyü’nün 300 m. kadar güneyindedir (Şahin 2012, 14). Yamaç yerleşimi karakteri sergilemektedir. Yaklaşık 350 m. kuzeydoğusunda Asar Tepe yerleşimi mevcuttur. Burası alçak bir sırtın uç kısmında konumlanmıştır ve kuzeyinden Köyaltı deresi geçer. Ayrıca batısında da mevsimlik küçük bir dere yatağı mevcuttur (Resim 8). Yerleşim alanı 180 x 80 m. ölçüleriyle yaklaşık 1,4 hektar alanı kaplar. Günümüzde tarım alanı olarak kullanılan yerleşimin yüzeyinde Erken Tunç Çağı’na tarihlenen çok sayıda çanak çömlek parçalarına rastlanmıştır.

Yarardı yerleşiminden toplanan keramiklere bakıldığında formların küçük ve büyük çaplı kaseler olarak yoğunlaştığı görülür (Resim 9). Bu kaselerin pek çoğu içe dönük ağızlı parçalarıdır (Kat.-No. 20-27, 31, 33-36). Bunlar arasında gri hamurlu, üzerinde koyu renk astarlı parçalar çoğunluktayken; yine astar izli kahverengi mallara da rastlanmaktadır. Yukarıda Menteşe malzemesinde değinildiği gibi, karşılaştırma yoluyla ETÇ 1-2’ye tarihlenirler. Bir parçada ağız kenarı altında muhtemel ip delikli, yuvarlak kesitli çıkıntı (memecik) mevcuttur (Kat.-No. 20). Bu örnekle ilişkilendirilebilecek dikey ip delikli düğmelere sahip, keskin profilli içe dönük ağızlı kaseler özellikle Balıkesir Ovası’ndan bilinmektedir (French 1969, Fig. 11.24, 29; 12.11, 13; 13.8, 19) ve Yortan Kültür’ü için karakteristik olarak tanımlanmaktadır (Lloyd – Mellaart 1962, 121). Beycesultan’ın ETÇ 2 dönemine tarihlenen XIV ve XIII. Tabakalarında iki benzer örnekle karşılaşılmıştır (Lloyd – Mellaart 1962, Fig. P.37:11, P.44:15).

Gri ve kahverengi mal gruplarına ait, astarlı, S profilli kaselere de rastlanmaktadır ve bunların çarkta yapılmış oldukları görülür ve karşılaştırmalar yoluyla ETÇ 2-3’e tarihlenir (Kat.-No. 28-29, 32, 34). Kaseler dışında yüzey malzemeleri arasında at nalı biçimli tutamağa sahip çömlek parçası (Kat.-No. 37) dikkati çeker. Bu tip tutamaklar Demircihüyük’ün tüm Erken Tunç Çağı tabakalarında mevcuttur. İnce ve geniş form (Form 1 – Efe 1988, Abb. 53) ise büyük ve küçük çaplı kaselerde yaygındır ve K2 evresine

Resim 7. Nalbant-Asar Tepe, Erken Tunç Çağı keramik buluntuları

.

Resim 8. Nalbant-Yarardı yerleşimi, Harmancık İlçesi, güneybatıdan görünüm.

üzerinde yer alır (Şahin 2012, 13-14) (Resim 6). Tepe üstü yerleşimi karakterine sahip olan Asar Tepe deniz seviyesinden 882 m. yüksekliğe sahiptir ve yayılın alanı 130 x 100 m. ile 1,3 hektarı kaplar. 200 m. kadar kuzeyinden Köyaltı Deresi akmaktadır. Günümüzde kısmen orman


184

Resim 9. Nalbant-Yarardı’nın Erken Tunç Çağı malzmesi (Kat.-No.20-40).


185

Resim 10. Kepekdere-Övecik Höyük Erken Tunç Çağı malzemesi(Kat.-No. 41-68).


186

kadar kullanılmıştır (Efe 1988, Abb. 54). Çömleklerde ise daha seyrektir OP geç evresine dek izlenmektedir (Efe 1988, Abb. 84). Nal biçimli tutamaklar Küllüoba’nın Erken Tunç Çağı 1 ve 2 tabakalarında yaygın kullanılmıştır (Efe-Ay 2000, 16, Fig. 16, Pls. (2,18.3,22.8; Sarı 2009, 97, Fig. 5.5). Troia’da ise bu tip at nalı tutamaklar seyrektir ve Troia I’in orta evresinden itibaren kullanılırlar (Blegen et al. 1950, 78, Fig. 248.12). Beycesultan’da XIII no.lu tabakada birkaç örneğe rastlanmıştır (Lloyd – Mellaart 1962, 175, Fig. P.44:25).

Ayrıca büyük boyutlu kaplar/depolama kaplarına ait parçalar (Kat.-No. 38-40) bulunan malzemeler arasındadır. Benzer dışa çekik ağza veya kısmi silindirik boyna sahip amphoralar/depolama kapları Demircihüyük’ün tüm Erken Tunç Çağı evrelerinden, özellikle H evresinden itibaren sıklıkla görülmektedir (Seeher 1987,133-134 Abb. 33; 139-141 Abb. 37; Efe 1988, 71-74 Abb. 89).

Genel olarak bakıldığında keramiklerin karşılaştırılması yoluyla Yarardı Yerleşiminin Erken Tunç 2-3’e tarihlendiği söylenebilir.

Komşu yerleşim Asar Tepe’nin zamansal olarak Yarardı ile ilişkisini ortaya koyabilmek için gerekli olan profilli keramik parçalarına yüzeyde maalesef rastlanamamıştır. Ancak gövde parçalarından anlaşıldığı kadarıyla alçak koddaki dolayısıyla daha kolay ele geçirilebilir konumdaki yamaç yerleşimi Yarardı’nın Erken Tunç 3’e dek kullanıldığı ve bu dönemde terk edilerek daha yukarıda, tepe üzerinde korunaklı bir mevkiye sahip Asar Tepe’ye taşınıldığı anlaşılmaktadır.

Kepekdere-Övecik Höyük ve Nekropolü, Kepekdere Köyü (Harmancık)

Kepekdere-Övecik Höyük Harmancık ilçe merkezinin 1 km. kadar güneydoğusunda, Kepekdere Köyü’nün 200 m. kadar batısında, alçak bir sırtın batı ucunda konumlanmıştır (Şahin 2013, 104-105). Tepe 60 x 90 m. ölçülerinde, 0,5 hektarlık alana sahiptir ve yüksekliği 4 metreyi bulur (Resim 11). 150 m. kadar güneyinden bir dere geçmektedir. Kepekdere-Övecik yolların kesiştiği noktada yer alan önemli stratejik konuma sahiptir. Höyüğün yakınından geçen Tavşanlı-Balıkesir yolu doğuyu batıya bağlayan önemli rotalardan biridir ve güneye Kütahya’ya devam eder. Günümüzde tarım alanı olarak yoğun kullanıma sahip höyük üzerinde Erken Tunç Çağı’na tarihlenen çok sayıda keramik parçalarına rastlanmıştır. Bunlar dışında Hellenistik Döneme ait parçalara da rastlanmakla beraber, esas Hellenistik yerleşim 250 m. kadar kuzeybatıdaki Geç Antik yerleşimin de olduğu mevkidedir.

Toplanan Erken Tunç Çağı malzemesinin (Resim 10) çoğunluğunu, ağız kenarı dışa doğru kalınlaştırılmış büyük ve küçük çaplı kase formları oluşturur (Kat.-No. 41-56). Yukarıda belirtildiği gibi bu grup ETÇ 1-2’ye tarihlenir. Kahverengi mal grubuna giren bir kasede, içe dönük ağız kenarının altında yatay ip delikli tutamak tespit edilmiştir (Kat.-No. 45). Bu malzeme Yarardı’daki (Kat.-No. 20) ile benzerdir. Ayrıca S profilli iki fincan parçasına rastlanmıştır (Kat.-No. 57-58), ki yukarıda ayrıntılı benzerleri sıralandığı üzere ETÇ 2-3’e tarihlenir. Çömlekler arasında at nalı biçimli tutamağa sahip bir örneğin (Kat.-No. 60) en yakın benzerine Yarardı’da (Kat.-No. 37) rastlanmıştır. Ayrıca Menteşe-Kaynarca Höyük’te (Kat.-No. 19) benzeri bulunan üçayaklı pişirme kabına ait ayak parçası formlar arasındadır (Kat.-No. 67). Bunlar dışında eğik ağız kenarı ile karakterize tek kulplu testi parçasının (Kat.-No. 63) yakın paralelleri Demircihüyük’te geç M evresinden Q’ya kadar (= ETÇ 2a) görülür (Formlar 5b ve 6d – Efe 1988, 57, Abb. 64); Demircihüyük-Sarıket nekropolünde ise çok az parçayla temsil edilir (Form A4 – Seeher 2000, 39 Abb. 11). Küçükhüyük nekropolünden de benzer örnekler mevcuttur (Gürkan – Seeher 1991, Abb. 17). Son olarak Yarardı Yerleşimi’nden benzeri bilinen (Kat.-No. 38-40) depolama işlevli büyük formlara ait parçalar yüzeydeki keramik çeşitliliğine örnektir (Kat.-No. 64-65, 68).

Çanak çömlek parçalarının karşılaştırılması yoluyla Kepekdere-Övecik Höyüğü’nün Erken Tunç 2-3’te yerleşim gördüğü söylenebilir.

2011 yazında kanal açma çalışmaları sırasında, Kepekdere-Övecik Höyüğün yaklaşık 200 m. güneyinde, iki adet pithos mezar açığa çıkartılmıştır (Şahin 2013, 104) (Resim 12). Erken Tunç Çağı yerleşimine ait olduğu anlaşılan bu nekropol alanı derenin diğer yanında, alçak bir sırtın kuzey yamacındadır. Yaklaşık 50 cm. genişliği ve derinliğine

Resim 11. Kepekdere-Övecik Höyük, Harmancık İlçesi, Höyüğün güneybatıdan görünümü.


187

sahip kanal çukurunun kazımı sırasında her iki pithos mezarında üstte yer alan ağız kısımları kırılmıştır. Ekibimiz geldiğinde çoktan dağılmış olan mezarların kenarlarında sadece ağız ve gövde kısımlarına ait kırık parçalar atılmışken dip parçalarına rastlanmamıştır. Kemikler dağıtılırken, mezar içlerinde gaga ağızlı küçük bir testi dışında hediye mevcut değildir. Kazı sırasında pithosların alt kısımları içlerinde gömülerle birlikte ele geçmiş olmalıdır. Açılan kanal boyunca yapılan kontroller sadece pithos mezarların kullanılmadığına işaret eder niteliktedir. Muhtemelen taş sandık mezarlara ait olan kireç taşından büyük yassı parçalara da rastlanmıştır. Açılan pithosların çevresinde başka hediyelere işaret edebilecek parçalar bulunamamıştır.

Kanal çalışmaları sırasında, mezarlardan birinin içinde bulunan, tüm durumdaki gaga ağızlı testi Bursa Arkeoloji Müzesi’ne teslim edilmiştir. Parçanın müzede incelenmesi mümkün olmamakla birlikte internette kullanıma açılan bir fotoğrafından detaylı olarak bilgi edinmek mümkün olmuştur (Resim 13). Açık kahverengi hamurdan yapılan küçük testinin benzeri Demircihüyük’te mal grupları arasında Typ C Variante 1 olarak adlandırılır (Seeher 2000, 42 Abb. 11). Küresel gövdeli, uzun ve dik boyunlu, dar ve derin çekimli ağızlı form, ağzın alçak kenarından başlayan yay biçimli kulba sahiptir. Boyunda her iki yanda da, kulbun bitiştiği kısma yakın konumda, plastik düğme biçimli bezeme mevcuttur. Bu tipin benzer örneklerine yaklaşık 80 km. kuzeydoğudaki Küçükhüyük nekropolünde rastlanmıştır (Gürkan – Seeher 1991, Abb. 11.6-7/Basit gaga ağızlı, Abb. 13.2-4/Uzun boyunlu ve plastik bezemeli gaga ağızlı). Komşu sayılabilecek bu Nekropolis Erken Tunç 2 dönemi boyunca kullanılmıştır (Gürkan – Seeher 1991, 95-96 Abb. 27). Benzer gaga ağızlı testi Küllüoba’da, IV A evresine (=ETÇ 2) ait bir yapı kompleksinde bulunmuştur (Sarı 2009, Fig. 6.10, Pl. 7.21). Övecik nekropolünde ele geçen gaga ağızlı testi tarihlenme açısından bu örneklerle çağdaştır.

Sonuçlar

Bursa’nın güneyindeki dağlık alanlarda yer alan ve yukarıda detayları ile anlatılan buluntu yerleri, günümüzde sapa görünen küçük düzlük alanlara sahip yerlerde Erken Tunç Çağı’ndaki yerleşim durumunu ortaya koymaktadır (Resim 1). Menteşe-Kaynarca Höyük, Nalbant-Yarardı Yerleşimi ve Kepekdere-Övecik Höyük’ten toplanan malzemenin karşılaştırma yoluyla değerlendirilmesi; yerleşimlerin ağırlıkla Erken Tunç Çağı 2-3 evrelerinde (M.Ö. 2600-2000) kullanıldığını göstermektedir. Bölgenin M.Ö. 2. bin (Orta ve Geç Tunç) yerleşim tarihine ilişkin kesin verilere ise rastlanmamıştır.

Genellikle el yapımı, yerel üretim olduğu düşünülen malzeme; form ve mal grupları açısından farklı yörelerle benzerlikler ortaya koymakta ve Dağlık Bursa Yöresinin kültürel bağlantılarına işaret etmektedir: Batı Anadolu kültür bölgeleri göz önüne alındığında yukarıda ele alınan dağlık alanın doğu ve güneydoğusundaki Demircihüyük, Küçükhüyük, Aizanoi, Küllüoba yerleşimleri ve kültür bölgelerinde karşılaşılan dominant mal grubu koyu gri mallar, yukarıda sayılan her üç yerleşimde de sık rastlanan malzemeler arasındadır. Beycesultan’la temsil edilen güney bölgelerle benzerlikleri hem formlarda hem bezeme öğelerinde izlemek mümkündür. Batıda Balıkesir Ovası’nda ve kuzeydoğuda Yenişehir-İnegöl civarında rastlanan astarlanmış kahverengi mal grupları ve bunlara

Resim 12. Kepekdere Nekropolü, batıdan görünüş

Resim 13. Kepekdere Erken Tunç Çağı pithos mezarına ölü hediyesi olarak bırakılan gaga ağızlı testi, günümüzde Bursa Arkeoloji Müz-esinde korunmakta.


188

ait formlar, dağlık Bursa’nın bu üç yerleşiminde en sık görülen baskın mal gruplarıyla paralellik sergiler. Yortan Kültürü’nün hakim olduğu Balıkesir Ovası yerleşimleriyle dağlık Bursa arasındaki bir diğer benzerlik çeşitli formlarda kullanılan dikey ip delikli düğmelerdir. Dağlık Bursa bölgesi coğrafi olarak bu iki bölge ile sınırlanmaktadır ve bu anlamda yüzey araştırmalarında keşfedilen bu yerleşimler her iki bölge arasındaki şimdiye dek eksik kalan bağlantıyı tamamlayarak kültürel birlikteliğe işaret etmektedir.


189

KaynakçaAy-Efe, D. Ş. M. 2001 Die frühbronzezeitliche Keramik. In: I. Lochner – Ay-Efe, D. Ş. M.,

Die frühbronzezeitlichen Siedlungsbefunde in Aizanoi, Archäol-ogischer Anzeiger 2001: 280-294.

Blegen et al. 1950 Blegen, C. W. – J. L. Caskey – M. Rawson – J. Sperling. 1950.

Troy I. General Introduction. The First and Second Settlements. Princeton.

Blegen et al. 1951 Blegen, C. W. – J. L. Caskey – M. Rawson. 1951. Troy II. The

Third, Fourth, and Fifth Settlements. Princeton. Efe, T. 1988 Demircihüyük III.2. Die Keramik 2. Teil C: Die Frühbronzezeitliche

Keramik der jüngeren Phasen (ab Phase H). Mainz.Efe, T. 1993 1991 Yılı Kütahya, Bilecik ve Eskişehir İllerinde Yapılan Yüzey

Araştırmaları, 10. Araştırma Sonuçları Toplantısı: 345-364.Efe, T. 2003 Pottery distribution within the Bronze Age of Western Anatolia and

it implications upon cultural, political (and ethnic?) entities. In: M. Özbaşaran – O. Tanındı – A. Boratav (Eds.), Archaeological Essays in Honour of Homo amatus: Güven Arsebük. Istanbul, 87-104.

Efe T. – Ay, D. Ş. M. 2000Early Bronze Age I Pottery from Küllüoba near Seyitgazi, Eskişehir,

Anatolia Antiqua VIII: 1-87.French, D. H. 1967 Prehistoric Sites in Northwest Anatolia, 1. The Iznik Area, Anatolian

Studies 17: 49-100. French, D. H. 1969 Prehistoric Sites in Northwest Anatolia, 2. The Balıkesir and Akhis-

ar-Manisa Areas, Anatolian Studies 19: 41-98. Gürkan, G. – Seeher, J. 1991 Die Frühbronzezeitliche Nekropole von Küçükhüyük bei Bozüyük,

Istanbuler Mitteilungen 41: 39-96.Lloyd, S. – Mellaart, J. 1962 Beycesultan, Vol. I. London.Mellaart, J. 1955 Some Prehistoric Sites in North-Western Anatolia, Istanbuler Mittei-

lungen 6: 55-82. Özdoğan, M. 1986 1984 Yılı Trakya ve Doğu Marmara Araştırmaları, III. Araştırma

Sonuçları Toplantısı: 409- 420.Sarı, D. 2009Late EBA II Pottery Recovered in Complex II of Küllüoba, Anatolia

Antiqua XVII: 89-132.Seeher, J. 2000 Demircihüyük III.1. Die Keramik 1. Teil A: Die Neolithische und

Chalkolithische Keramik. Teil B: Die Frühbronzezeitliche Kera-mik der Älteren Phasen (bis Phase G). Mainz.

Seeher, J. 2000 Die bronzezeitliche Nekropole von Demircihüyük-Sarıket. Istanbul-

er Forschungen 44. Tübingen.Şahin, M. – Mert, İ. H. – Şahin, D. 2010Keles Yüzey Araştırması, 2008, Araştırma Sonuçları Toplantısı 27/3:

163-177.Şahin, M. – Mert, İ. H. – Şahin, D. 2011Bursa ve Çevresi Yüzey Araştırması 2009 – Keles ve Orhaneli,

Araştırma Sonuçları Toplantısı 28/1: 99-114.

Şahin, M. 2012Bursa İli Yüzey Araştırması 2010 – Harmancık, Mudanya, Araştırma

Sonuçları Toplantısı 29/1: 11-26.Şahin, M. 2013Bursa İli Yüzey Araştırması 2011 – Mudanya, Harmancık, Araştırma

Sonuçları Toplantısı 30/1: 101-114.Yalman, B. 2000 Bursa Arkeolojisi, Bursa da Yaşam Dergisi 1: 56-70.


190

KERAMİK KATALOĞU

Menteşe-Kaynarca Höyük (No. 1-19)

No. 1 Kase, gri hamurlu (2,5YR 4/1), el yapımı. İçe çekik ağızlı, dudağı kalınlaştırılmış, koyu gri astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 15,4 cm.

No. 2 Kase, gri hamurlu (5Y 2,5/1), el yapımı. İçe çekik ağızlı, dudağı kalınlaştırılmış, koyu gri astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 15 cm.

No. 3 Kase, gri-kahve hamurlu (7,5YR 7/6), el yapımı. İçe çekik ağızlı, dudağı kalınlaştırılmış, kahverengi astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 18,6 cm.

No. 4 Büyük kase, gri hamurlu (2,5Y 2,5/1), el yapımı. İçe çekik ağızlı, dudağı kalınlaştırılmış, siyah astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 26,2 cm.

No. 5 Büyük kase, gri hamurlu, el yapımı. İçe çekik ağızlı, kahverengi astarlı (7,5YR 7/6), yüzeyi açkılı, a.ç.: 22,2 cm.

No. 6 Kase, koyu gri hamurlu (10YR 2/1), el yapımı. İçe çekik ağızlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 10 cm.

No. 7 Kase, koyu gri hamurlu (10YR 2/1), el yapımı. İçe çekik ağızlı, siyah astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 14 cm.

No. 8 Kase, kahverengi hamurlu (7,5YR 7/4), el yapımı. Kızıl-kahve astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 10 cm.

No. 9 Büyük kase, kahverengi hamurlu (5YR 5/8), el yapımı. Kızıl-kahve astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 20,2 cm.

No. 10 Kase, S profilli, kahverengi hamurlu (10YR 3/1), el yapımı. İçte siyah astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 16,4 cm.

No. 11 Pişirme kabı/Çömlek, gri hamurlu (2,5YR 5/8), el yapımı. Koyu gri astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 16 cm.

No. 12 Pişirme kabı/Çömlek, kahverengi hamurlu (5YR 4/4), el yapımı. Açık kahve astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 16,1 cm.

No. 13 Pişirme kabı/Çömlek, kahverengi hamurlu (10YR 2/1), el yapımı. Kızıl-kahve astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 20 cm.

No. 14 Büyük kap/Depolama kabı, açık kahve hamurlu (7,5YR 6/6), el yapımı. A.ç.: 20 cm.

No. 15 Büyük kap/Depolama kabı, kahverengi hamurlu (10YR 8/6), el yapımı. Yüzeyi açkılı, a.ç.: 22 cm.

No. 16 Büyük kap/Depolama kabı, gri hamurlu (7,5YR 2,5/1), el yapımı. Kahverengi astarlı, a.ç.: 22 cm.

No. 17 Minyatür kap, gri hamurlu (5YR 6/1), el yapımı. Yüzeyi açkılı, d.ç.: 3 cm.

No. 18 Büyük kase, kahverengi hamurlu (5YR 7/6), el yapımı. Kızıl-kahve astarlı, yüzeyi açkılı, d.ç.: 7 cm.

No. 19 Üçayaklı pişirme kabına ait ayak parçası, kahverengi hamurlu (7,5YR 6/4), el yapımı. Yüzeyi açkılı, oval-trapez formlu kesitli, y.: 10 cm.

Nalbant-Yarardı Yerleşimi (No. 20-40)No. 20 Büyük kase, gri hamurlu (5YR 5/8), el yapımı. İçe çekik

ağızlı, dikey ip delikli düğmeli, kahverengi astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 14 cm.

No. 21 Kase, gri hamurlu (10YR 2/1), el yapımı. İçe çekik ağızlı, dudağı kalınlaştırılmış, siyah astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 19,8 cm.

No. 22 Büyük kase, gri hamurlu (7,5YR 7/4), el yapımı. Kızıl-kahve astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 26 cm.

No. 23 Büyük kase, gri hamurlu (5YR 3/1), el yapımı. Koyu gri astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 23,9 cm.

No. 24 Kase, gri hamurlu (7,5YR 4/1), el yapımı. Siyah astarlı, iç yüzeyi açkılı, a.ç.: 16 cm.

No. 25 Büyük kase, kahverengi hamurlu (7,5YR 7/4), el yapımı. Koyu kahve astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 26 cm.

No. 26 Büyük kase/Pişirme kabı, gri-kahve hamurlu (2,5YR 4/2), el yapımı. Açık kahve astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 26 cm.

No. 27 Büyük kase, gri hamurlu (5YR 3/1), el yapımı. Kahverengi astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 22,2 cm.

No. 28 Kase, S profilli, gri-kahve hamurlu (2,5YR 6/6), çark yapımı. Kızıl-kahve astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 13,3 cm.

No. 29 Kase, S profilli, gri hamurlu (2,5YR 5/1), çark yapımı. Kahverengi astarlı, yüzeyi açkılı, dudağı kalınlaştırılmış, a.ç.: 12,7 cm.

No. 30 Büyük kase, kahverengi hamurlu (10YR 6/3), el yapımı. Kızıl-kahve astarlı, yüzeyi açkılı, dudağı kalınlaştırılmış, a.ç.: 22,3 cm.

No. 31 Büyük kase, kahverengi hamurlu (7,5YR 6/6), çark yapımı (?). Kızıl-kahve astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 22 cm.

No. 32 Büyük kase, gri hamurlu (7,5YR 6/8), çark yapımı. Kızıl-kahve astarlı, dudağı kalınlaştırılmış, a.ç.: 26 cm.

No. 33 Tas, gri-kahve hamurlu (7,5YR 6/6), el yapımı. İçe çekik ağızlı, kahverengi astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 10 cm.

No. 34 Büyük kase, S profilli, kahverengi hamurlu (10YR 7/3), çark yapımı. Koyu kahve astarlı, yüzeyi açkılı, dudağı kalınlaştırılmış, a.ç.: 26 cm.

No. 35 Büyük kase, gri-kahve hamurlu (7,5YR 8/3), el yapımı. İçe çekik ağızlı, kızıl-kahve astarlı, yüzeyi açkılı, dudağı kalınlaştırılmış, a.ç.: 33 cm.

No. 36 Büyük kase, gri-kahve hamurlu (7,5YR 6/4), el yapımı. İçe dönük ağızlı, kalınlaştırılmış dudaklı, kızıl-kahve astarlı, yüzeyi açkılı, dudağı kalınlaştırılmış, a.ç.: 31 cm.

No. 37 Pişirme kabı/Güveç, gri hamurlu (7,5YR 5/6), el yapımı. Atnalı biçimli tutamaklı, gri-kahve astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 20,5 cm.

No. 38 Büyük kap/Depolama kabı, açık kahve hamurlu (5YR 6/6), el yapımı. Kızıl-kahve astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 22 cm.

No. 39 Büyük kap/Depolama kabı, gri-kahve hamurlu (5YR 6/4), el yapımı. Kızıl-kahve astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 22 cm.


191

No. 40 Büyük kap/Depolama kabı, kahverengi hamurlu (7,5YR 4/6), el yapımı. Dik boyunlu, omuzda baskı bezmeli, kızıl-kahve astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 22 cm.

Kepekdere-Övecik Höyük (No. 41-68)No. 41 Kase, açık kahve hamurlu (7,5YR 7/6), el yapımı.

Kalınlaştırılmış dudaklı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 12,2 cm.

No. 42 Kase, kahverengi hamurlu 2,5YR 6/6), el yapımı. İçe çekik ağızlı, kalınlaştırılmış dudaklı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 12 cm.

No. 43 Kase, kahverengi hamurlu (7,5YR 6/6), el yapımı. İçe çekik ağızlı, kalınlaştırılmış dudaklı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 12 cm.

No. 44 Kase, kızıl-kahve hamurlu (2,5YR 5/6), el yapımı. İçe çekik ağızlı, kalınlaştırılmış dudaklı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 14,4 cm.

No. 45 Kase, kahverengi hamurlu (2,5YR 4/8), el yapımı. İçe çekik ağızlı, kalınlaştırılmış dudaklı, dikey ip deliği açılmış düğmeli, yüzeyi açkılı, a.ç.: 16,7 cm.

No. 46 Kase, kahverengi hamurlu (10YR 3/1), el yapımı. İçe çekik ağızlı, kalınlaştırılmış dudaklı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 18 cm.

No. 47 Büyük kase, kahverengi hamurlu (2,5YR 6/8), el yapımı. İçe çekik ağızlı, kalınlaştırılmış dudaklı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 29 cm.

No. 48 Büyük kase, koyu gri-kahve hamurlu (10YR 4/2), el yapımı. İçe çekik ağızlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 20 cm.


No. 50 Büyük kase, kızıl-kahve hamurlu (7,5YR 5/4), el yapımı. İçe çekik ağızlı, kalınlaştırılmış dudaklı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 22 cm.

No. 51 Büyük kase, gri hamurlu (2,5Y 2,5/1), el yapımı. İçe çekik ağızlı, siyah astarlı, yüzeyi parlak açkılı, a.ç.: 26 cm.


No. 53 Kase, açık kahve hamurlu (7,5YR 7/6), el yapımı. Yüzeyi açkılı, a.ç.: 12 cm.

No. 54 Kase, gri hamurlu (2,5Y 3/2), el yapımı. Yüzeyi parlak açkılı, a.ç.: 18 cm.

No. 55 Kase, kahverengi hamurlu (5YR 6/4), el yapımı. İçte koyu gri astarlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 17 cm.

No. 56 Kase, kahverengi hamurlu (5YR 7/6), el yapımı. İçe çekik ağızlı, yüzeyi açkılı, a.ç.: 16 cm.

No. 57 Bardak, S profilli, gri hamurlu (2,5Y 2,5/1), el yapımı. Siyah astarlı, yüzeyi parlak açkılı, a.ç.: 7,2 cm.

No. 58 Bardak, S profilli, gri-kahve hamurlu (7,5YR 5/4), el yapımı. Yüzeyi açkılı, a.ç.: 10 cm.

No. 59 Bardak, gri hamurlu (2,5Y 4/1), el yapımı. İçte astarlı, dışta açkılı, a.ç.: 10 cm.

No. 60 Pişirme kabı/Çömlek, gri-kahve hamurlu (7,5YR 5/1), el yapımı. Atnalı biçimli tutamağa sahip, a.ç.: 22 cm.

No. 61 Pişirme kabı/Çömlek, kahverengi hamurlu (7,5YR 5/6), el yapımı. Yüzeyi açkılı, a.ç.: 29 cm.

No. 62 Pişirme kabı/Çömlek, kahverengi hamurlu (7,5YR 7/4), el yapımı. Dışa çekik ağızlı, içte astarlı, a.ç.: 23,3 cm.

No. 63 Testi, kahverengi hamurlu (5YR 5/3), el yapımı. Eğik ağızlı, boyundan kulplu, gri astarlı, içte a.ç.: 7 cm.

No. 64 Büyük kap/Depolama kabı, gri hamurlu (2,5Y 3/1), el yapımı. Siyah astarlı, yüzeyi parlak açkılı, a.ç.: 18 cm.

No. 65 Büyük kap/Depolama kabı, kahverengi hamurlu (2,5YR 4/8), çark yapımı (?). A.ç.: 29 cm.

No. 66 Testi (?), gri hamurlu (7,5YR 5/1), el yapımı. Yuvarlatılmış dipli, kızıl-kahve astarlı.

No 67 Üçayaklı pişirme kabına ait ayak parçası, kahverengi hamurlu (5YR 6/4), el yapımı. Yüzeyi açkılı, oval-trapez formlu kesitli, y.: 7 cm.

No. 68 Büyük kap/Depolama kabı, kahverengi kaba hamurlu (10YR 5/3), çark yapımı. D.ç.: 28 cm.


192

R. Becks, B. A. Polat Becks, “Dağlık Bursa’daki Erken Tunç Çağı Yerleşimleri”, in: M....

Documents

Transcript of R. Becks, B. A. Polat Becks, “Dağlık Bursa’daki Erken Tunç Çağı Yerleşimleri”, in: M....