SEMINARSKI RAD

predmet: Ljudska pravatema: Prava nacionalnih manjina

www.BesplatniSeminarskiRadovi.com

1. Istorijski razvoj manjinskih prava

Pojmom nacionalne manjine bavi se međunarodno javnopravo. Nauka međunarodnog prava bavila se istorijomljudskih prava pa je na sledeći način zabeležila osnovneistorijske činjenice u razvoju ovih prava. Ovaj problem jebio i predmet proučavanja filozofske nauke, uenciklopedijskom smislu reči, tako da je to danas ikategorija duboke novije istorije, ili sa počecima upravnom humanizmu, razrađen u renesansi. Zatim, prekoprirodno-pravne škole prava nalazi mesto u opštojevoluciji volje i znanja humane inteligencije.

Ova nauka beleži kao prvi pravni akt Magnu Kartu iz1215. godine, koju je enciklopedijska nauka nazvalaVelikom Poveljom Sloboda, kao osnov ustanovljenja kodeksaljudskih prava. Zabeležena je zatim Američka deklaracija onezavisnosti iz 1776. godine, kao i Deklaracija čoveka igrađanina iz 1789. godine, kao veliki akt francuskerevolucije, koji nastavljaju legislativu ljudskih prava.Ta pozitivno pravna praksa implementira se postepeno uustave svih nacionalnih država, naročito u XIX veku. Alisve do danas, odnosno do posle drugog svetskog rata, nemani jednog međunarodnog pravnog akta koji potpuno regulišekodeks ljudskih prava.1

1 Radulović, N.: Ljudska prava i nacionalne manjine u medjunarodnom javnom pravu i zaštitajugoslovenske manjine u Albaniji, Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupaodržanog na Cetinju 21., 22. i 23. juna 1990. godine, str. 150-157.

2

Istorija zaštite manjina pokazuje da se i u vremenimapre prvog svetskog rata, i kroz ustanovu zaštite manjina,probija ideja zaštite ljudskih prava kao međunarodnaobaveza i preko humanitarne intervencije. Presedani verskezaštite bili su pravna osnova i oblik u kome, za onavremena, najznačajnija ljudska prava dobijaju pravnu snaguu međunarodnom pravom poretku. U tom smislu odredbeugovora proizašlih sa velikih kongresa evropskog konceptasila, takođe i drugih ugovora kao što su Haška i Ženevskakonvencija, predstavljaju ugovorna obezbeđivanja opštihljudskih prava. Ovde treba pomenuti takođe KučukKajnadžirski mir, kojim je Rusija postigla zaštitupravoslavnog življa u okvirima Otomanske imperije.2

Sve do kraja Prvog svetskog rata pod manjinom izaštitom manjina podrazumevale su se, pre svega, verskemanjine. Ustanova manjinske zaštite pojavila se u dobaverskih ratova, kada je na međunarodnom planu trebaloobezbediti bar minimalni versku trpeljivost.3 Tek od togvremena se pod manjinom podrazumevaju manjine po rasi,veri i jeziku. U mnogo izrazitijem vidu manjinsku zaštitu

2 U Deklaraciji prava naroda Rusije, koja je objavljena 15 (2) novembra1917. godine, na osnovu junskih i oktobarskih odluka Kongresa deputata oneotuđivom pravu naroda Rusije na samoopredeljenje, sadržana su sledećaosnovna načela: suverenost naroda Rusije, pravo naroda Rusije nasamoopredeljenje sve do otcepljenja i stvaranja samostalne države, ukidanjesvih religioznih privilegija i ograničenja, i što je od prevashodnevažnosti za našu temu slobodan razvitak nacionalnih manjina i etničkihgrupa, koje naseljavaju teritoriju Rusije. Od istorijskog značaja je proglas: “Svim radnim muslimanima Rusije iIstoka, od 3. decembra 1917. godine, donešen kao posledica proglašenjaraskinutim i uništenim ugovora carske vlasti, Savet narodnih komesara jeprotiv zauzimanja tuđih zemalja kaže se u ovom proglasu, dalje, da Carigradtreba da ostane u rukama muslimana, dalje, da je ugovor o podeli Persijeuništen i da će čim se prekinu vojne operacije, vojska biti povučena, aPersijancima će biti obezbeđeno pravo slobodnog opredeljenja svoje sudbine.Raskinut je ugovor o podeli Turske i oduzimanju Jermenije, čim se prekinuvojne operacije Jermenima će biti obezbeđeno pravo slobodnog opredeljenjasvoje političke sudbine, garantuje se sloboda verovanja i običaja,nacionalnih i kulturnih interesa i ukupnog nacionalnog života.” Ovo su dva prva, u političkoj istoriji i istoriji prava, preciznoformulisana dokumenta od kojih počinje regulisanje prava nacionalnihmanjina, koje će vremenom evoluirati u ljudska prava.3 Avramov, S., Kreća, M.: Međunarodno javno pravo, Beograd, Savremena administracija, 2003, str. 338.

3

srećemo u XIX veku, u doba snažnih nacionalnih pokreta iporasta težnji podjarmljenih naroda za stvaranjem svojihnacionalnih država.4 U pogledu pravnog položaja manjinatreba naglasiti da u to doba manjine nisu posedovalemedjunarodnopravni subjektivitet, već su bili samo objektiodređene, i to samo delimične zaštite. Ideja o opštojzaštiti manjina javila se tek u toku Prvog svetskog ratakao posledica sve snažnije afirmacije načelasamoopredeljenja naroda.

Naučna institucija međunarodnog prava, kao Institutza međunarodno pravo, formulisala je Deklaraciju o pravimačoveka 12. oktobra 1929. godine. Pre toga Međunarodnadiplomatska akademija o ljudskim pravima u Rezoluciji oljudskim pravima od 8. novembra 1928. godine i ovimintelektualnim radom unapređuje ljudska prava, pledirajućina donošenje međunarodnih akata.

Tokom istorijskog razvoja manjinske zaštite izbijalisu kao dominantni atributi manjina, najpre verski, zatimnacionalni, a danas u UN prešlo se na jedno šire područje,etnički atribut (zajedničko poreklo, tradicija, kultura,jezik) uzima se kao najznačajnije obeležje manjine.

Društvo naroda, po prvi put, ustanovljava jedanrelativno celovit sistem manjinske zaštite, mada nijepobliže pojmovno odredilo niti definisalo manjinu.Negativna strana ovog sistema bila je u činjenici da onnije obuhvatio sve države, nego samo neke od pobeđenih inovonastalih, odnosno proširenih država. Društvo narodaizgrađuje istovremeno mehanizam za ispitivanje povredamanjinskih prava. Istorijski posmatrano, bio je to najvišidomet koji je postignut na planu manjinske zaštite.5

4 Završni akt Bečkog kongresa 1815. garantovao je poljskom narodunacionalna obeležja i političke ustanove na teritorijama podeljenim izmeđuvelikih sila. Rapravljano je takođe o položaju Jevreja u nemačkim državama.Međutim, jevrejsko pitanje rešeno je kasnije, Pariskim ugovorom 1856.godine. Turska je preuzela obavezu da zaštiti hrišćane u Turskoj na bazinediskriminacije u verskom, rasnom i etničkom pogledu. Na Berlinskomkongresu 1878. Srbija, Rumunija i Crna Gora obavezale su se da ćeobezbediti verske slobode i ravnopravnost građana, bez obzira na verskupripadnost.5 Avramov, S., Kreća, M.: op. cit. str. 339-341.

4

Teorija medjunarodnog prava nije jedinstvena u ocenipravnog položaja manjina u tom periodu. Jedni su impriznavali subjektivitet, drugi su ih opisivali samo kaoobjekt zaštite. Njihov pravni položaj bio je sui generis.

Direktna međunarodnopravna posledica, ugovorapoznatih pod imenom Versajski mirovni ugovori, ugovora-zakona kako ih naziva nauka međunarodnog prava, jesteinaugurisanje prava manjina i to kao posledice neprimeneprava na samoopredeljenje u totalu. Zbog toga je istvoren, dakle, institut zaštite prava manjina. Posledicaovog načina u odbijanju prava na samoopredjeljenje, jestečinjenica da u 14 manjinskih država živi 23.127.000stanovnika manjinskih nacionalnosti i etničkih grupa, štoznači da nacionalne države, stvorene i razgraničeneVersajskim mirovnim ugovorima, nisu dosledno formirane naetničkom principu i da su zbog toga u ovim mirovnimugovorima formulisane odredbe o zaštiti nacionalnihmanjina i o njihovim pravima.6

Sistem manjinske zaštite, ustanovljen posle Prvogsvetskog rata, pored svojih pozitivnih strana imao je niznedostataka. Obaveze u odnosu na manjine nametnute su samomalim zemljama. Sem toga, težište sistema prebačeno je naprava manjina, a dužnosti manjina ostale su van pravnogregulisanja. Pojedine zemlje nezadovoljne Versajskimsistemom u celini, naročito Nemačka, Italija i Mađarska,zloupotrebljavale su sistem međunarodne kontrole i pravakoja su data manjinama, te su preko pripadnika svojihmanjina u pojedinim zemljama razvijale neprijateljskedelatnosti i izazivale unutrašnji razdor. Konačno,manjinski problem iskoristile su i kao jedan od povoda zaagresiju.

6 Bulajić, M.: Pravo na samoopredeljenje u Društvu naroda i Ujedinjenim nacijama (1917-1962), Beograd, 1963, str. 21-35.

5

2. Definicija i pojam manjina

Pripadnost jednoj manjini moguće je ceniti na osnovusubjektivnih elemenata, tj. izjave odnosnog lica opripadnosti određenoj manjini ili na osnovu objektivnihelemenata, tj. postojanja određenih činjenica kojeobjektivno uslovljavaju pripadnost jednog lica određenojmanjinskoj grupaciji, kao što je, na primer, pripadnostodređenoj verskoj organizaciji.

Pod manjinom se podrazumevaju grupe pojedinaca,državljana date države, koja se od brojno preovlađujućegrupe državljana razlikuje po svom etničkom poreklu,jeziku, nacionalnoj ili verskoj pripadnosti.7 Često sepojedina obeležja manjina javljaju skupno, npr. može sepoklopiti rasno, versko i jezičko sa nacionalnim. Ali,moguće je da se unutar nacionalne zajednice izdvajajugrupe koje sjedinjuje samo zajednički jezik, vera ilietničko poreklo, a žele da zadrže te osobine.

Među brojnim pokušajima definisanja pojma nacionalnemanjine ostala je najzapaženija definicija FranćeskaKapotortija (Francesco Capotorti). Manjina, prema mišljenjuovog autora, obuhvata “grupu brojčano manju od ostalogstanovništva države, a čiji članovi (državljani te države)imaju etničke, verske ili jezičke karakteristike drugačijeod ostatka stanovništva i iskazuju, makar i implicitno,osećaj solidarnosti koji je usmeren na očuvanje svojekulture, jezika, tradicije ili vere.”8

Kapotortijeva definicija obuhvata objektivni isubjektivni element u pojmu nacionalne manjine. Objektivnielement jeste da je nacionalna manjina grupa stanovnikadržavljana odnosno države koja je brojčano manja odostatka stanovništva te države, koja je u nedominantnom7 Avramov, S., Kreća, M.: ibid, str. 337.8 Marković, R.: Ustavno pravo, Beograd, IP Justinijan, Beograd, 2004, str. 603.

6

(nevladajućem) položaju, a čiji članovi imaju etničke,verske ili jezičke karakteristike, različite od ostalogstanovništva. Subjektivni element Kapotortijeve definicijeproizlazi iz objektivnog i svodi se na izražavanjeosećanja solidarnosti članova grupe, makar i implicitne(prećutne), koje je usmereno ka očuvanju njihove kulture,tradicije vere ili jezika.

Sasvim neočekivano, definicija nacionalne manjinedata je i u jednom međunarodnopravnom aktu (Predlogudodatnog protokola uz Konvenciju o zaštiti ljudskih pravai osnovnih sloboda koji se odnose na lica koja pripadajunacionalnim manjinama od 1993. godine). Ta definicijaglasi: “Nacionalna manjina označava grupu lica u jednojdržavi koja: a) prebivaju na teritoriji te države i njenisu državljani; b) održavaju sa tom državom solidne idugotrajne veze; c) pokazuju specifične etničke, kulturne,verske i jezičke karakteristike; d) zastupljena su udovoljnom broju, pri čemu su još uvek malobrojnija odostalog stanovništva te države ili jedne oblasti tedržave; e) podsticana su željom da zajedno očuvaju ono štočini njihov zajednički identitet, posebno njihovu kulturu,tradicije, veru ili jezik.”9

Iz ovih definicija se može zaključiti da jenacionalna manjina deo stanovništva države, koji se odvećinskog stanovništva razlikuje prema obeležjimasvojstvenim za naciju - prema jeziku, kulturi, veri,običajima i slično. Parametar za računanje manjine uvek jeukupno stanovništvo u državi, a ne na jednom delu državneteritorije, pa i kad je taj deo pravno ili faktičkioformljen kao posebna teritorijalna jedinica.

Za pojam nacionalne manjine bitno je da se njimeobuhvata samo autohotno stanovništvo koje je nastalo utoku istorije odnosne države, a ne ekonomski emigranti,kao ni izbeglice ni azilanti, za koje se smatra da imajuprivremeno prebivalište u odnosnoj državi. Stranci,doseljenici i izbeglice potpadaju pod režim koji utvrđujedržava za svaku od ovih kategorija. Pripadnici manjinskegrupe moraju biti državljani države u kojoj žive. Suština9 Marković, R.: op. cit. str. 605.

7

zaštite pripadnika nacionalnih manjina jestenediskriminacija, jednakost sa ostalim građanima odnosnedržave, ali uz to i dodatna prava i mere kojima seobezbeđuje njihov nacionalni, verski, kulturni i jezičkiidentitet. Prema tome, pripadnicima nacionalne manjineobezbeđuju se, pored univerzalnih ljudskih prava, iposebna prava, čija je svrha očuvanje njihovog nacionalnogidentitetai samobitnosti.10 Prvu vrstu prava uživaju svigrađani odnosne države, a drugu samo oni među njima kojisu pripadnici nacionalne manjine. Prva prava su opšta,druga su posebna, a suština im je u tome što služeodržavanju i razvoju date skupine građana kao posebnenacionalne skupine. Suština manjinske zaštite jeste uposebnim pravima, a ne u pravima na posebnu teritoriju. Nepostoji međunarodni instrument koji garantuje manjinamapravo na političku ili teritorijalnu autonomiju. Otudamanjinama, kao kolektivitetu, nije priznato pravo nasamoopredeljenje do otcepljenja. Samoopredeljenje koje jeučvršćeno u paktovima o pravima čoveka ima individualnikarakter, a ne kolektivni. Ono podrazumeva slobodnoopredeljenje u verskom, nacionalnom, ideološkom i jezičkomsmislu svakog čoveka, pa i pripadnika manjine.

Novija praksa uzima subjektivne elemente kao osnovuza ocenu pripadnosti manjinskoj grupi, ali ih doupnjavaobjektivnim elementima. Praktični razlozi nalažu ovakavpristup - u savremenim uslovima postoji mnoštvo različitihmanjinskih grupa. Pripadnost jednoj nacionalnoj manjini nemora, u svakom slučaju, proizići posredstvom predaka ilipripadnosti porodici, nego isto tako može biti rezultatvaspitanja, odnosno stvar subjektivnog ocećanja. Sa drugestrane, samo subjektivni elementi mogu bitizloupotrebljeni. Otuda jedino kombinacija ovih dvajuelemenata pruža solidan osnov za ocenu pripadnosti jednojmanjini.

2.1. Nacionalne i etničke manjine

10 Marković, R.: ibid, str. 605.

8

Dve su skupine državljana jedne države koje su premanacionalnim ili etničkim obeležjima brojčane manjine uodnosu prema većinskom stanovništvu. To su nacionalne ietničke manjine (grupe). U osnovi ova podela se izvodi uzavisnosti od toga da li su članovi manjine deo nacije ilietničke skupine koja se još nije formirala kao nacija.Međutim, državnopravna merila za podelu ove dve vrstedržavljana jedne države koji čine brojčanu manjinu jedrugačija.

Sa državnog stanoviša, pod nacionalnom manjinom sepodrazumeva deo pripadnika jedne nacije koja ima formiranumatičnu državu, a koja živi na teritoriji države koju jeformirala druga nacija, čija je to matična država.Nacionalne manjine su delovi nacije koja ima svojunacionalnu državu, ali koji žive u državama drugih nacija.Ti delovi su manji od celine, odnosno od nacije kojojpripadaju, a koja je formirala svoju nacionalnu državu.

Pod etničkom grupom podrazumeva se deo nacije koji nemaformiranu državu, a pri tom poseduje svest o etničkomporeklu, kulturi, jeziku, tradiciji, istoriji,veroispovesti i običajima. Drugim rečima, pitanjenacionalne manjine je pitanje etničke supstance, a nepitanje broja, jer bi se tada mogao dogoditi apsurd damatični narod u jednoj državi na delovima njeneteritorije, na kojoj većinu stanovništva čine pripadnicinacionalne manjine, ima u matičnoj državi tretmannacionalne manjine.

Posebnosti koje manjinu čine takvom izražavaju se unacionalnoj ili etničkoj oblasti, pa se otuda i manjinskaprava koja se jamče pripadnicima nacionalnih manjinavezuju za činioce i garancije kojima se iskazujenacionalni identitet i održava nacionalno biće. Teposebnosti, kao i svake posebnosti, su to u odnosu nanešto što je opšte ili što je većina, u ovom slučaju to jematični narod. Bitan element pojma nacionalne manjinejeste i htenje (volja) pripadnika manjine da svojeposebnosti izrazi.

9

2.2. Nacionalne manjine u socijalizmu

U SFRJ je izraz nacionalna manjina smatran političkinekorektnim i omalovažavajućim, te se umesto toga koristioizraz narodnost. Tako su umesto para pojmovanacija/nacionalna manjina upotrebljavani narod/narodnost.U ovakvoj nomenklaturi nije postojao prostor za pojametnička grupa u smislu etničke zajednice koja nema svojumatičnu državu, mada su neki, na primer Rusini priznavanikao narodnost.

Ostale socijalističke zemlje nisu imale jedinstvenodnos prema ovom pitanju uprkos ideološkom postulatusocijalizma da je nacija kapitalistički izum te da sesmatra nepotrebnim i štetnim nasleđem iz prošlih vremena.Na primer, u Rumuniji je korišćen zajednički naziv"manjinci" za pripadnike nacionalnih manjina, a zbognasleđenih istorijskih problema sa Mađarskom svi"manjinci" su tretirani nezadovoljavajuće, prema današnjimstandardima.

10

3. Međunarodni standardi u oblasti zaštite prava nacionalnih manjina

Notorna je činjenica da je broj jezičkih i etničkihgrupa višestruko veći od broja suverenih država, iz čegaproizilazi da mnogi narodi nemaju svoju državu ili,preciznije, ne čine većinsku etničku i jezičku grupu ni ujednoj državi. Štaviše, i one etničke i jezičke grupekojesu uspele da stvore „svoju državu” gotovo nikada nežive isključivo u državi u kojoj čine većinsku zajednicu.Uostalom, nacionalna razgraničenja moguća su samoteorijski, iz prostog razloga što često istu teritorijuvekovima unazad naseljavaju različite jezičke i etničkegrupe, a stalna mobilnost, ekonomske, političke i drugemigracije dovode do stvaranja uvek novih manjina.

Manjine, kao i većine u sklopu države, postoje odkadai države, jezici, verske zajednice, etničke posebnosti.Priznavanje i zaštita ovih etničkih, jezičkih grupa ima,isto tako, veoma dugu istoriju, međutim, pravi značajzaštite etničkih i jezičkih manjina nastaje u XIX vekustvaranjem takozvanih nacionalnih država u kojima, zarazliku od feudalnih država, etnicitet (narodnost), jezik(nacionalnost) postaju državotvorni elementi, a državapostaje nosilac i zaštitnik etničke dominacije većine.Tako su jezik i program nastave u državnim školama,službeni jezik, određivanje državnih simbola i praznikasamo neke od oblasti u kojima nacionalna država namećedominaciju većinske zajednice. Ravnopravnost većine imanjine zahteva da se u ovim oblastima obezbedi posebantretman, posebna prava pripadnicima manjina, jer bi im sebez tih prava uskratilo ono što je većini obezbeđeno(pohađanje škole na maternjem jeziku, korišćenje maternjegjezika, poštovanje i očuvanje tradicija preko simbola ipraznika...). Pojednostavljeno, pod zaštitom manjina

11

podrazumevamo omogućavanje manjini da kao grupa u državi ukojoj čini brojčanu manjinu u odnosu na ukupan brojstanovnika, opstane kako u fizičkom, tako i u duhovnom ikulturnom smislu.

Sa pravnog stanovišta, standardi koji su sadržani umnoštvu međunarodnih dokumenata mogu se podeliti u dvevelike grupe: standarde, ili prava, koji su sadržani upravno obaveznim međunarodnim sporazumima i standarde kojisu sadržani u takozvanom „mekom” međunarodnom pravu.

U prvu grupu spadaju međunarodni sporazumi -konvencije za zaštitu prava manjina - koje su potpisale iratifikovale pojedine države. Države koje su pristupileovim konvencijama na taj način su preuzele pravnu obavezuda poštuju i primene odredbe tih konvencija. One pravnoobavezuju samo države koje su pristupile ovimkonvencijama. U ovu grupu spadaju multilateralne ibilateralne međunarodne konvencije. Dve najznačajnijemultilateralne konvencije za zaštitu prava manjina jesuOkvirna konvencija Saveta Evrope o zaštiti nacionalnihmanjina (1994) i Evropska povelja o regionalnim imanjinskim jezicima Saveta Evrope (1992). Osim ove dvekonvencije, kojima je pristupila većina evropskih država,naša država je potpisala i ratifikovala bilateralnemeđunarodne sporazume o recipročnoj zaštiti manjina saMađarskom, Rumunijom i Hrvatskom. Ono što je važno istaćio svim ovim međunarodnim konvencijama jeste da oneneposredno ne obezbeđuju i ne štite prava manjina, negoobavezuju države da to učine na način predviđenkonvencijom. Isto tako, manjine ne mogu direktno ni dazatraže zaštitu od druge države ili međunarodneorganizacije povodom eventualnog kršenja prava. Monitoringpoštovanja ovih konvencija odvija se sistemom izveštajadržava i preko međudržavnih komisija koje su zadužene zaimplementaciju konvencija. Zapravo, standardi ovihkonvencija, obim i sadržaj prava kristalizuju se baš uprocesu izveštavanja i evaluacije izveštaja u komisijama.

U drugu grupu međunarodnih dokumenata spadajuinstrukcije, mišljenja, preporuke i deklaracije raznihmeđunarodnih organizacija o zaštiti manjina, koje imaju

12

opšti karakter. U pravnom smislu, ovi međunarodnidokumenti ne predstavljaju izvor prava – države nisudirektno obavezane odredbama ovih dokumenata, pa se čestonazivaju i „mekim pravom”. „Pravna snaga” ovih dokumenataproizilazi iz autoriteta institucije koja ih je usvojila.U oblasti zaštite manjina, veliki značaj imaju brojnepreporuke Parlamentarne skupštine Saveta Evrope o zaštitimanjina, Deklaracija Ujedinjenih nacija o pravima manjinaiz 1992. godine, Dokumenta OEBS-a, a naročito raznepreporuke visokog komesara za nacionalne manjine OEBS-a.Generalno, možemo reći da „meko” međunarodno pravo,uglavnom, obezbeđuje „više i jasnije formulisana prava zamanjine i više obaveza za države” u odnosu na “tvrdo”međunarodno pravo, što je sasvim prirodno sa stanovišta daza stvaranje mekog prava, najčešće, nije potrebnoobezbediti pojedinačnu saglasnost svih država na koje seono odnosi.

Naizgled velika razlika između međunarodnog tvrdog imekog prava koja se odnose na zaštitu manjina, zapravo inije tako jasna i značajna. Naime, mehanizmi primene kakotvrdih, tako i mekih standarda zaštite manjina veoma suslični. Pravno regulisana prinuda, sudska zaštita nepostoji ni u jednom ni u drugom slučaju, a primena zavisi,mahom, od spremnosti države da sarađuje i od položajadržave u međunarodnim odnosima. Međunarodni standardizaštite manjina, dakle, svakako postoje, međutim,konkretan značaj i obaveznost, pa i sadržina tih standardazavise od niza faktora koji nisu sadržani u samimstandardima.

Problematika međunarodnih standarda u oblasti zaštiteprava nacionalnih manjina još uvek predstavljarelativno novu oblast. Prvi danas relevantan dokumentjeste Međunarodni pakt o građanskim i političkimpravima Ujedinjenih nacija, donet 1966. godine, gdeje čl. 27 posebno relevantan za područje zaštitenacionalnih manjina. Kada se imaju u vidu noviji ipre svega evropski dokumenti, sasvim posebno mestopripada Okvirnoj konvenciji Saveta Evrope iz 1994.godine. Ostali dokumenti su u pogledu zahtevnosti

13

prema državama koje su ih ratifikovale primetno slabiji.Značaj Okvirne konvencije i razvijenog monitoringa njeneprimene posebno je značajan na Zapadnom Balkanu, gdese položaj nacionalnih manjina popravlja i zbog obavezazemalja ovog regiona da posle ratifikacije Okvirnekonvencije Saveta Evrope podnose državne izveštaje onjenoj implementaciji Savetodavnom komitetu. Ovi izveštajičesto su praćeni i alternativnim izveštajima kojesastavljaju nevladine organizacije i koji se takođepodnose Savetodavnom komitetu, koji daje svoje komentare,tako da sve to poboljšava ukupan položaj pripadnikanacionalnih manjina.

Ostali međunarodni standardi, uopšte uzev, poznačaju su slabiji od Okvirne konvencije. Ovo, na primer,važi za Deklaraciju o pravima pripadnika nacionalnih ilietničkih, verskih i jezičkih manjina Ujedinjenih Nacijaiz 1992. godine. Neki drugi međunarodni standardiodnose se samo na pojedine aspekte ostvarivanjamanjinskih prava, kao što je Evropska povelja oregionalnim ili manjinskim jezicima iz 1992., ilikombinuju obe pomenute vrste ograničenja, odnosnopredstavljaju pre preporuke nego obavezujuće norme izahvataju samo neka područja normiranja i ostvarivanjaprava pripadnica i pripadnika nacionalnih manjina.

Ukoliko se pitanje želi sasvim uprostiti, možese reći da od međunarodnih organizacija razvijenestandarde zaštite nacionalnih manjina, koji uključuju isistematski monitoring primene, ima samo Savet Evrope.Relativno davno usvajanje Okvirne konvencije omogućiloje i podrobne analize njene primene u nizu zemalja. OEBSse nesumnjivo interesuje za prava pripadnika nacionalnihmanjina i mnoge značajne preporuke nastale su baš uokrilju ove organizacije, u godinama u kojima je onatražila svoju izmenjenu misiju posle nestanka bipolarnepodele sveta. OEBS ima pravo da preko ustanove Visokogkomesara za nacionalne manjine interveniše uslučajevima kada ugrožavanje manjinskih prava ugrožavabezbednost i stabilnost Evrope. U međuvremenu je OEBSproširio aktivnost na planu zaštite nacionalnih manjina,

14

usled čega su u okrilju ove organizacije krajemdevedesetih godina prošlog veka nastale preporuke iz Haga,o obrazovanju na manjinskim jezicima, iz Osla, oinformisanju na jezicima manjina, i iz Lunda, oparticipaciji pripadnika nacionalnih manjina u javnomživotu.

Evropska Unija nema ujednačenu manjinsku politiku,nema ni standarde, ni procedure, niti institucije koje bibile usmerene prema manjinama. Stoga ne čudi što nekečlanice Evropske Unije, kao Francuska, nisu prihvatileOkvirnu konvenciju. Neke među takozvanim starim članicamaEU ratifikovale su čak i Međunarodni pakt o građanskim ipolitičkim pravima Ujedinjenih Nacija uz rezerve premačlanu 27 koji se jedini odnosi na zaštitu manjina.Evropsku Uniju, kada je u pitanju problematikaostvarivanja prava nacionalnih manjina, zanimaju uglavnomdva momenta, i kada se radi o njenim članicama i još višekada se radi o zemljama koje žele da postanučlanice EU. To su: 1) zadovoljstvo manjina njihovimpoložajem unutar pojedinačnih zemalja i 2) da li položajmanjina stvara rascepe u državama i njihovim javnjimmnjenjima. U tom smislu EU prema Turskoj, kao premakandidatu za pridruživanje, ima zahtev da kurdski problemreši bez prolivanja krvi. Standardi EU ne idu mnogo daljeod ovih zahteva. Ni Evropski savet, kao ni EvropskaKomisija nemaju izgrađenu politiku prema manjinskompitanju. Evropski parlament je počev od 1981. godineizglasao 4 rezolucije o zaštiti nacionalnih manjina. Kadaje reč o standardima Evropske Unije, često se pominjupreporuke iz Kopenhagena iz 1993. godine, gde se pominjunacionalne manjine kao uslov za prijem u EU. Tu postojedva kriterijuma: 1. da manjine budu zadovoljne i 2. da neizazivaju rascep u javnom mnjenju konkretne zemlje.

Ukratko, sama EU nema jedinstven pristup ispunjavanjuobaveza na planu zaštite manjinskih prava niti premasvojim članicama niti prema zemljama koje žele da topostanu, što je vidljivo iz godišnjih izveštaja EvropskeKomisije o pojedinim zemljama i posebno o ostvarivanjuprava manjina u njima. S druge strane, zahtevi EU određeni

15

su ili dokumentima čiji je sadržaj opštijeg karaktera, kaošto je onaj već pomenuti iz Kopenhagena 1993. godine gdeje zaštita manjina određena kao kriterijum za pristupanje,ili onaj vezan sa mogućnosti evropske integracije ZapadnogBalkana iz Soluna 2003. godine, ili specifičnim pristupompojedinim zemljama.

Vidljivo je, dakle, da mada sama EU, za razliku odSaveta Evrope ili OEBS, nema okvir za obezbeđenje zaštitemanjinskih prava na nivou EU, manjinska pitanja jesu važnau procesu proširenja EU, a značaj koji se ovim pitanjimapridaje pojačan je, istina samo nekim već pomenutimrezolucijama Evropskog Parlamenta o zaštiti manjinskihprava.

Treba pomenuti još neke univerzalne i regionalneinstrumente koji su relevantni za zaštitu manjinskihprava. Uz ranije apostrofirane Međunarodni pakt ograđanskim i političkim pravima, Okvirnu konvenciju zazaštitu nacionalnih manjina i Evropsku povelju oregionalnim ili manjinskim jezicima, tu spadaju iMeđunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnimpravima i Konvencija o sprečavanju i kažnjavanjugenocida. Ovde se može pomenuti i određeno nešto starijemeđunarodno pravno nasleđe vezano za međunarodnimdokumentima osiguranu zaštitu ljudskih prava, uključujućitu i manjinska prava, u šta spadaju i neki činioci mekšegkaraktera, ali pogodni da stvore klimu jačanja iliprihvatanja legislative vezane za zaštitu manjinskihprava, kao što je iskustvo sa osnivačke konferencije OEBS(tada KEBS) iz Helsinkija, kada je upravo na zalaganjeJugoslavije u završni dokument ušla odredba o zaštitimanjina.

3.1. Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manjina11

11 “Sl. list SRJ” – Međunarodni ugovori, br. 6/98.

16

Okvirna konvencija Saveta Evrope daleko je najvažnijipojedinačni međunarodno prihvaćen dokument na ovompodručju. Ona zabranjuje svaku diskriminaciju i nasilnuasimilaciju, nalaže unapređivanje uslova potrebnih zaodržavanje i razvijanje kulture pripadnika nacionalnihmanjina i očuvanje neophodnih elemenata njihovogidentiteta: vere, jezika, tradicije i kulturnog nasleđa.Okvirna konvencija zahteva slobodu mirnog okupljanja,slobodu udruživanja, slobodu izražavanja i slobodu misli,savesti i veroispovesti za pripadnike nacionalnih manjina.Ona pripadnicima manjina garantuje pravo da slobodnoizražavaju svoja verska uverenja i da osnivaju verskeinstitucije, organizacije i udruženja. Ona, takođe,garantuje slobodnu upotrebu jezika i pisma, emitovanjeradio i TV programa, kao i izdavanje manjinskih štampanihmedija. Okvirna konvencija propisuje slobodno korišćenjematernjeg jezika, kao i službenu upotrebu jezika i pismanacionalnih manjina u oblastima koje su tradicionalno iliu znatnom broju naseljene pripadnicima nacionalnihmanjina. Okvirna konvencija takođe upućuje zahtev da se uoblastima tradicionalno naseljenim znatnim brojem ljudikoji pripadaju nacionalnoj manjini, tradicionalni lokalninazivi, imena ulica i drugih topografskih oznakanamenjenim javnosti ispisuju na lokalnom jeziku. Ona tražida države ugovornice stvore neophodne uslove za efikasnoučešće pripadnika nacionalnih manjina u kulturnom,socijalnom i ekonomskom životu i javnim poslovima,naročito onim koji se njih tiču. Ona traži da se državeugovornice Okvirne konvencije uzdrže od mera koje menjajuodnos stanovništva u oblastima naseljenim pripadnicimanacionalnih manjina. Garantuje pravo na obrazovanje namaternjem jeziku, sa intencijom da na srednjoškolskomnivou obrazovanja postepeno raste udeo časova na „državnomjeziku“. Okvirna konvencija postavlja zahteve ne samodržavama potpisnicama nego i pripadnicima nacionalnihmanjina, tražeći od njih da nauče državni jezik. Pravo naobrazovanje na maternjem jeziku povezano je sa pravom naosposobljavanje nastavnika i na pristup udžbenicima najezicima manjina. U svom nastojanju da izbegne i

17

getoizaciju i asimilaciju nacionalnih manjina Okvirnakonvencija traži da se olakša dodir između učenika inastavnika iz raznih zajednica.

Konvencija stavlja naglasak na pojedinačna pravapripadnika nacionalnih manjina. U Konvenciji se govori opripadnicima nacionalnih manjina, a ne o manjinskimzajednicama. Naravno, neka od tih prava, kao pravo naobrazovanje, mogu se konzumirati samo u zajednici sadrugim ljudima, pa je kolektivna dimenzija pravanacionalnih manjina snažno prisutna npr. u članovima 10.,11. i 14. Okvirne konvencije. Treba dodati i da Konvencijane daje precizno definiciju pojma nacionalne manjine,kako bi povećala broj grupa i njihovih pripadnika kojimogu da uživaju prava koje ona garantuje. Važno je reći dačlan 22 Okvirne konvencije određuje da se Konvencija nemože koristiti kao ograničenje postojećih viših standardazaštite obezbeđenih bilo drugim međunarodniminstrumentima, bilo domaćim zakonodavstvom. S drugestrane, primena Okvirne konvencije jeste stvar državaugovornica. U njenoj preambuli piše »države članiceSaveta Evrope i druge države ugovornice ove okvirneKonvencije (...) rešene da načela navedena u ovojkonvenciji sprovode putem nacionalnog zakonodavstva iodgovarajućih vladinih politika«; u razradi pojedinačnihmanjinskih prava njihova implementacija je u nadležnostidržava ugovornica.

Ipak, čak se i u Okvirnoj konvenciji garantovanjeskoro svakog manjinskog prava uslovljava ogradama poput“ugovornice će nastojati“, umesto da budu obavezane, “uokviru svojih pravnih sistema“, “gde je to pogodno“,“uzimajući u obzir svoje posebne uslove“, “kada postojidovoljna tražnja za takvim oznakama“ (ili za primenomnekog drugog manjinskog prava). Stoga ne čudi što se naKonferenciji u Strazburu 2003. godine, povodom pet godinamonitoringa Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnihmanjina, čulo dosta glasova u prilog jasnijem iodređenijem preciziranju obaveza država potpisnica naplanu ispunjavanja visokih načela koja sadrži Okvirnakonvencija.

18

19

4. Multikulturalizam i prava manjinskih grupa

Multikulturalizam se razumeva kao demografskačinjenica, kao državna politika ili kao retorička oznaka upolitici, pedagogiji, novinarstvu ili književnosti. Izrazse koristi u javnoj sferi kao nešto pozitivno, ali se ičesto, s jedne strane, kritikuje kao državno kontrolisanii usmeravani etnički šik ili kič, dok se, s druge, ponekadshvata i kao termin iz porodice samomarginalizacije iliseparatizma. Osim toga, njegova sve veća upotrebavremenski se podudara sa postmodernizmom ipostkolonijalizmom, te se otuda doživljava i kao deokritike objedinjujućih istorijskih priča, odnosno kao deoestetike i politike mnoštvenosti i društvenefragmentalizacije, ali i kao oblik političke mobilizacijeugnjetenih društvenih grupa okupljenih po različitimkriterijumima (od etničke ili rasne pripadnosti, starosnedobi ili roda, pa sve do seksualne orijentacije).

Shodno tome, u „slabom” ili deskriptivnom značenju,koje se najčešće sreće i kod nas,multikulturalizam označava „kulturnu raznolikost koja jeposledica postojanja dve ili više grupa u okviru društva,čija verovanja i prakse dovode do različitih kolektivnihidentiteta” (E. Hejvud). Pošto države nikada nisuneutralne u pogledu kulture, multikulturalizam u „jakom”značenju, odnosno kao državna politika, ima korene uprotestu protiv ideje zvanične kulture, odnosno u vizijidruštveno-ekonomske pravde za manjine koje nisu dovoljnozastupljene u politici i drugim sferama života.

Kada je reč o pravima etničkih grupa, odnosnonacionalnih manjina, i njihovim vezama sa politikommultikulturalizma, jasno je da mora biti govora o državnompriznavanju manjinskih kultura kao odgovarajućeg okruženjaza ostvarivanje inače zajamčenih ljudskih prava

20

individuama koje su pripadnici (i) tih kultura. U slučajuzemalja koje su prve uvele javnu politikumultikulturalizma (Kanada, Australija, Novi Zeland), onase odnosila pre svega na useljeničke grupe, odnosno naideju da useljenici nisu ništa manje Kanađani,Australijanci ili Novozelanđani ukoliko neguju svojeetnokulturne identitete. Primera radi, za razliku odSjedinjenih Američkih Država, gde multikulturalizam možeda označava najširi obim politika identiteta, u kanadskomkontekstu on se odnosi na skup konkretnih političkihodluka zakonodavnih organa vezanih samo za etničke grupe.

Budući da gotovo i nema države koja nije kulturnoraznolika (multikulturalna, u „slabom” značenju), i da jeeliminacija manjinskih nacionalnih identiteta nezamisliva,te da je snaga nacionalizma veoma prisutna, potrebno jepromišljati kako uskladiti liberalni model individualneautonomije sa koncepcijom manjinskih prava. Očigledno je,naravno, da se situacija razlikuje od zemlje do zemlje.Osnovna razlika leži u dva velika izvora kulturneraznolikosti: useljavanje (kao u slučaju SAD, Kanade,Australije i nekih zapadnoevropskih zemalja itd.) iposredni i neposredni istorijsko-politički i demografskirazlozi. Istorijski posmatrano, mnogi od najtežihkonflikata u Istočnoj Evropi javili su se zbog trijadeodnosa između nacionalne manjine, države domaćina isusedne zemlje. Uz to, zahtevi nacionalnih manjina u ovomregionu često su imali transnacionalnu dimenziju iuključivali su postavljanje zahteva susednim zemljama iliu ime susednih zemalja. S takvim bremenom i diskusija omultikulturalizmu u Srbiji ima posebnu težinu i ne može sesvesti na bilo koji gotov model, iako se u mnogimaspektima iskustva drugih u kreiranju tzv.multikulturalnog građanstva mogu iskoristiti. Učvršćivanjeodnosa države i manjina zahteva, pre svega, odgovornostdržave koja bi trebalo da stvori ambijent za punoostvarenje individualnih prava svojih građana, pripadnikamanjinskih zajednica, tako što bi pronašla model priznanjanjihovog kulturnog okruženja (jezik, institucije, pravo naobrazovanje, podela vlasti i sl.) u kojem se ta prava

21

ostvaruju. S druge strane, odgovornost samih manjina ležiu prihvatanju šireg konteksta i ambijenta u kojem se pravarealizuju, odnosno u opredeljivanju za vidoveparticipacije manjinskih predstavnika u državnoj vlasti.Iako se čini da je reč o kružnom procesu, zapravo se radio momentu uzajamnog priznavanja, koji bi trebalo da budetemelj svakog zakona o manjinama. Pogrešna je pretpostavkada će dostignuća demokratije, ekonomije i ličnetolerancije sama od sebe voditi ka iščezavanju manjinskihzahteva. Pre se može reći da će se tako možda samopromeniti oblici njihovog ispoljavanja. Ovo je svakakododatni razlog da se traga za modelom koji bi zaista uzeou obzir kompleksnost situacije u Srbiji, ali koji ne bipočivao na ideji da je reč o kompleksu koji nas činijedinstvenim, bilo u dobrom ili u rđavom smislu.

Bez ikakvog prizvuka utopije, izvesno je da korak od„slabog” do „jakog” multikulturalizma ne mora uvek bitikorak od sedam milja, važnije je, ali i zahtevnije, da onbude jednako „jak” za sve.

4.1. Odnos većine i manjine u Srbiji

U odnosu većine prema manjinama može se najboljevideti stepen razvoja političkih institucija jednogdruštva. U društvima koja pretenduju da sebe nazivajudemokratskim (kao i da ih takvima smatraju i drugi),poštovanje prava manjina rešeno je čitavim nizomadekvatnih zakonskih propisa - od onih koji zabranjujusvaki oblik diskriminacije, do onih koji promovišuprednost pripadnika manjina (bilo da se radi o etničkimmanjinama ili, na primer, o ženama) u određenimsituacijama (na primer pri zapošljavanju).

Odnos većine i manjine u Srbiji zasniva se nanekoliko stereotipa.

Prvi je stereotip je da većina ima automatsko pravoda vlada, te da će joj ovo pravo automatski biti ukinutoukoliko manjinama (koje su, prema zastupnicima ovakvog

22

načina razmišljanja, apsolutno nezajažljive) budu dataprava. Ova poslednja konstrukcija je vrlo važna, jer se„prava” (uključujući tu i osnovna ljudska prava) u ovakvomnačinu razmišljanja smatraju kao nešto što se nekome„daje” ili „poklanja”.

Drugi stereotip zasnovan je na verovanju da sumanjine kulturno, intelektualno i emocionalno inferiorne uodnosu na većinu. Ovakav tip razmišljanja posebno dolazido izražaja kad se radi o rodnoj ravnopravnosti. Naprimer,ukoliko se nekom pripadniku srpske političke elite nedopadaju stavovi nekih žena (često su na udaru nekepredstavnice nevladinih organizacija), onda se potenciranjihov izgled (kao da su one krive što nemaju podvadesetak godina), frizura ili oblačenje - isti onielementi koji se nikad ne koriste za prosuđivanjepolitičke kompetentnosti srpskih političara.

Iz ovoga proizilazi i treći stereotip - a to je da suu političkoj borbi protiv zastupnika manjinskog mišljenjasva sredstva dopuštena. Politička borba se ovde shvata kaoborba na život i smrt, rat do istrebljenja, i ovde jeprisutan jedan kontinuitet srpskog parlamentarizma, kojije prema istoričarima moguće pratiti još od kraja XIXveka. Naime, 1887. i 1889. pripadnici Radikalne stranketukli su i ubijali članove i simpatizere Naprednjačkestranke - političke opcije koja se u ono vreme zalagala zamodernizaciju i priključak Srbije „sa Evropom”. Treba lionda da nas čudi što je nekoliko političkih lidera koji suzastupali modernizacijske vrednosti u različitim periodimarazvoja srpskog društva (knez Mihailo Obrenović,predsednik vlade Jovan Ristić u XIX veku, predsednik vladeZoran Đinđić početkom XXI veka) - ubijeno?

Iz ovakvog stava prema političkim protivnicima (gdesu očigledno sva sredstva dopuštena) potpuno jasno sledida se i pripadnici etničkih ili verskih manjina ne mogunadati ničem boljem. Štaviše, rasistički stereotipi uSrbiji upereni protiv Roma, muslimana ili Jevreja najčešćesu ohrabreni sa najviših političkih mesta. U ovakvojparanoičnoj predstavi stvarnosti, jedina sigurnost koju

23

pripadnici vladajuće „većine” osećaju jeste većina koja sezasniva na brojnosti i na fizičkoj snazi.

24

5. Zakonsko regulisanje položaja nacionalnihmanjina u Srbiji

Srbija uvažava prava i slobode nacionalnih manjina.12

Pripadnici nacionalnih manjina imaju ustavno pravo napolitičko udruživanje, osnivanje kulturnih institucija,obrazovanje i informisanje na maternjem jeziku, pravo dabiraju i da budu birani u lokalne i republičke organevlasti, da se bave svim privrednim poslovima i drugimaktivnostima. Manjine u Srbiji uživaju prava u skladu saustanovljenim međunarodnim standardima.

Članovi nacionalnih manjina u Srbiji su razvili svojetnički, kulturni, jezički i verski identitet, bez strahaod asimilacije protiv svoje volje. Nacionalne manjine zasvoj razvoj imaju osigurane materijalne uslove. Vojvodina,u kojoj živi najviše pripadnika različitih naroda je,inače, privredno veoma razvijen region Kosovo i Metohija,gde je koncentrisano albansko stanovništvo, iako ekonomskinerazvijena, procentualno se poslednjih godina bržerazvija od drugih delova Srbije. Pa ipak, Albanci naKosovu i Metohiji ne priznaju Republiku Srbiju, u kojojžive, niti njen Ustav. Pod pritiskom separatističkihnacionalnih vođa i uz spoljnu podršku albanska manjinabojkotuje sve državne institucije, kroz koje treba dakoristi svoja prava i slobode. Oni ne priznaju državneorgane, odbijaju da plaćaju poreze, ne dozvoljavaju svojojdeci da se školuju na albanskom jeziku u državnim školama12 Prema popisu stanovništva iz 2002. godine u Srbiji, bez Kosova iMetohije, živi 1.135.393 pripadnika nacionalnih manjina. Najveći brojnacionalnih manjina živi u Autonomnoj pokrajini Vojvodini - Mađari(290.207), Hrvati (56.645), Slovaci (56.637), Rumuni (30.419), Romi(29.057), Bunjevaci (19.766), Rusini (15.626), Makedonci (11.785),Ukrajinci (4.635), Nemci (3.154), Česi (1.648) i drugi. U centralnoj Srbijiživi 59.952 pripadnika albanske nacionalne manjine, 135.670 Bošnjaka,18.839 Bugara, 39.953 Vlaha, 3.975 Goranaca, 14.062 Makedonaca, 15.869Muslimana, 79.136 Roma, 14.569 Hrvata i drugih.

25

po programima koji važe za sve ostale učenike u Srbiji.Oni redovno bojkotuju demokratske izbore na kojima bimogli da izaberu svoje legitimne predstavnike u lokalne irepubličke organe vlasti.

Na Kosovu i Metohiji je na delu ekstremni i agresivnišiptarski nacionalizam, praćen demografskom eksplozijom,koja je promenila strukturu stanovništva Pokrajine.Albansko stanovništvo, ima najveću stopu nataliteta uEvropi. Tokom Drugog svetskog rata Hitler je Kosovopripojio Albaniji, fašističkoj državi, pod čijomvladavinom je veliki broj Srba i Crnogoraca bio proteransa Kosova, dok su Albanci iz Albanije tu doseljavani.Naređenjem broj 343 Komesara za unutrašnje poslove,izdatim 5. Marta 1945, Tito je odvratio Srbe i Crnogorceod povratka na Kosovo. Zatim, tokom sedamdesetih, više od200.000 Srba je bilo prisiljeno da, pod pritiskomalbanskog terora, napusti Kosovo. Podjednako značajno jeda se od 1945, sa blagoslovom jugoslovenskih vlasti,između 350.000 i 400.000 albanskih izbeglica iz Albanije,naselilo na Kosovo. Na ovaj način etnički sastav Kosova iMetohije je promenjen i za Albance su stvoreni uslovi dase na međunarodnoj političkoj sceni pojave sa zahtevom:“Kosovo Republika.”

U južnoj srpskoj pokrajini Kosovo i Metohija živinajviše pripadnika albanske nacionalne manjine. S obziromna to da je poslednji popis stanovništva u kome suučestvovali pripadnici albanske nacionalne manjine naKosovu i Metohiji obavljen 1981. godine (pripadnicialbanske nacionalne manjine bojkotovali su popis 1991.godine, pa su podaci za tu godinu dobijeni procenom) i dasu oružani sukobi, iseljavanje velikog broja Srba ipripadnika drugih manjina i dolazak više desetina hiljadaAlbanaca iz Albanije nesumnjivo promenili etničku slikuKosova i Metohije, ne može se sa sigurnošću utvrditikoliko pripadnika albanske nacionalne manjine, koji sudržavljani Srbije i Crne Gore, naseljava tu pokrajinu.13

13 Nikolić, M.: Obrazovanje i nacionalne manjine u Srbiji - problemi i izazovi, Beograd,Centar za proučavanje alternativa, 2005, str. 12-18.

26

Za ostvarivanje prava na negovanje kulture itradicije nacionalnih manjina, od najveće važnosti suodredbe Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnihmanjina,14 kojima im se garantuju individualna i kolektivnaprava. Radi ostvarivanja prava na samoupravu u oblastikulture, obrazovanja, informisanja i službene upotrebejezika i pisma, pripadnici nacionalnih manjina mogu daizaberu nacionalne savete, koji su aktivno uključeni uproces funkcionisanja Ministarstva kulture. Ova saradnjaogleda se u zajedničkom vršenju analize, planiranja,podrške kulturnim aktivnostima i bavljenju svim drugimpitanjima od značaja za kulturu i stvaralaštvo nacionalnihmanjina. Nezavisne stručne komisije, ustanovljenikriterijumi i insistiranje Ministarstva na poboljšanjukvaliteta i komunikacijskoj funkciji projekata, doveli sudo sistematskog pristupa problematici podrške kulture istvaralaštva nacionalnih manjina i značajnog napretka uradu.

5.1. Zakonodavni okvir

Osnovna manjinska prava garantovana Ustavom izakonima su: pravo na obrazovanje, očuvanje i razvojkulture, pravo na službenu upotrebu jezika i pisma ipravo na informisanje na maternjem jeziku. Ključnidokumenti domaćeg zakonodavstva, relevantni za zaštitunacionalnih manjina, jesu Ustav Republike Srbije, StatutAutonomne Pokrajine Vojvodine, Zakon o zaštiti prava isloboda nacionalnih manjina (u daljem tekstu: Zakono zaštiti manjina), niz zakona Republike Srbije, odlukepokrajinskih organa i statuti i odluke organa lokalnihsamouprava.

Ustav Republike Srbije (2006) definiše Srbiju kaodržavu srpskog naroda i svih građana koji u njoj žive. Uposebnom odeljku „Prava pripadnika nacionalnih manjina“garantuju se prava manjina, individualna i kolektivna.14 “Sl. list SRJ”, br. 11/2002.

27

Član 75 predviđa stvaranje nacionalnih savetanacionalnih manjina radi ostvarenja prava na samoupravuu kulturi, obrazovanju, obaveštavanju i službenojupotrebi jezika i pisma. Takođe, član 20 predviđa da sedostignuti nivo manjinskih prava ne može smanjivati.

Postojeći Zakon o zaštiti manjina iz 2002. prenet jeiz zakonodavstva nekadašnje federalne države SRJ. U vezis tim mora se naglasiti da na nivou Srbije od 2000.godine nije donet nijedan sistemski zakon omanjinama, pojedina rešenja donose se ad hoc, a uredbeurgentno. Zakon o zaštiti manjina ne predviđa kazneneodredbe za nesprovođenje zakona pa se postavlja pitanjeobaveznosti i odgovornosti za njegovu primenu, a u vezi stim i pitanje ozbiljnog pristupa zakonopisca ovojproblematici.

Zakon o zaštiti manjina daje vrlo velika ovlašćenjanacionalnim savetima na planu zaštite i ostvarivanjamanjinskih prava. Do sada je konstituisano 14 nacionalnihsaveta kao ključnih tela manjinske samouprave. Oni bitrebali da budu partneri države u procesu donošenjaodluka bitnih za ostvarivanje manjinskih prava, no poštonjihova ovlašćenja nisu jasno precizirana i ugrađena upropise na republičkom nivou to često nije slućaj. Državniorgani dužni su po članu 19 Zakona o zaštiti manjina dazatraže mišljenje i da se konsultuju sa nacionalnimsavetima prilikom odlučivanja o svim pitanjima, koja setiču manjinskih prava garantovanih Ustavom. U praksi seova zakonska odredba retko i selektivno primenjuje.

Važne posledice u oblasti ostvarivanja manjinskihprava ima i niz posebnih zakona: Zakon o službenojupotrebi jezika i pisama, Zakon o lokalnoj samoupravi,Zakon o utvrđivanju nadležnosti autonomne pokrajine,(tzv. Omnibus zakon), Zakon o javnom informisanju, Zakon oradiodifuziji, Zakon o izboru narodnih poslanika, Zakon ocrkvama i verskim zajednicama i drugi. Važno je primetitida je donošenje ovih zakona, koji su značajni zaostvarivanje nekog od manjinskih prava izvedeno bezodgovarajuće javne rasprave, na netransparentan način ibez ućešća predstavnika manjina. Osim toga, oblast

28

zakonskog uređenja prava manjina karakteriše ineusklađenost tj. direktna kolizija između postojećihzakona odnosno zakonskih rešenja, nepostojanje određenihzakona i brojni podzakonski akti. Tako Zakon o lokalnojsamoupravi ne dozvoljava javnu upotrebu nacionalnihsimbola nacionalnih manjina, nego samo državnihznamenja i znamenja lokalnih samouprava, što je udirektnoj opreci sa odredbom iz Zakona o zaštiti manjina.Takođe, postoji kolizija između Zakona o službenojupotrebi jezika i pisama i odredbi Zakona o zaštitimanjina, kao i odgovarajućih odluka Skupštine APVojvodine. Veoma je važno što pre zakonski regulisatirad nacionalnih saveta, posebno način njihovog izbora,kompetencije, kao i način finansiranja. Postojeći savetitrenutno nemaju zakonsku osnovu za svoj rad i delovanje.

5.2. Implementacija prava manjina

Primetna je drastična razlika u obimu i kvalitetuostvarivanja manjinskih prava između Vojvodine i ostatkaSrbije. Višedecenijska tradicija u institucionalnom izakonodavnom uređenju prava nacionalnih manjina uVojvodini je osnov današnjeg, manjinski senzitivnog iefikasnog ponašanja vojvođanskih organa vlasti kao iaktivnijeg odnošenja vojvođanskih manjina premapitanjima očuvanja sopstvenog identiteta. Primenuprava znatno otežavaju već spomenute zakonske kolizije,nedorečenosti i nepostojanje određenih zakonskih rešenja.

29

5.3. Pravo na službenu upotrebu jezika i pisma

Prema postojećim zakonskim rešenjima (Zakon o zaštitimanjina, čl. 11) jezik i pismo pripadnika nacionalnemanjine uvode se u službenu upotrebu u jedinici lokalnesamouprave u kojoj prema rezultatima zvaničnog popisastanovništva živi više od 15% pripadnika manjina. Premaprincipu stečenih prava postoji obaveza zadržavanjajezika i pisma u službenoj upotrebi i u jedinicimalokalne samouprave u kojima su jezik i pismo nacionalnemanjine bili u službenoj upotrebi u vreme donošenjaZakona o zaštiti manjina. Postoji mogućnost uvođenjajezika i pisma u službenu upotrebu u naseljima ili umesnim zajednicama ukoliko u njima živi 25% ili višepripadnika nacionalne manjine. U Vojvodini su, pored„državnog“ jezika, u službenoj upotrebi i mađarski,slovački, rumunski, hrvatski i rusinski jezik. Jedan iliviše jezika nacionalnih manjina u službenoj upotrebi su u38 od 45 vojvođanskih opština. U dve opštine na juguSrbije u službenoj upotrebi je albanski jezik, a u još dvena istoku Srbije bugarski jezik. Bosanski jezik je uslužbenoj upotrebi u tri opštine na jugozapadu Srbije.

Terenska istraživanja pokazuju da je nepoštovanjepropisa na planu omogućavanja službene upotrebe jezika ipisma za pripadnike nacionalnih manjina veoma rašireno.Ovo važi za upotrebu jezika u organima lokalne samoupravei državne uprave, sudovima i policiji, čak i u onimopštinama u kojima manjinsko stanovništvo doseže visokudeo u ukupnom stanovništvu lokalne zajednice.

Nije poznat slučaj da je primenjena zakonska odredbaprema kojoj će se lice, koje uskrati ili ograničigrađaninu da pri ostvarivanju svojih prava upotrebi jezikodnosno pismo kojim se služi, kazniti zatvorom do jednegodine (Krivični zakonik, čl. 129).

5.4. Pravo na obrazovanje na maternjem jeziku

30

Zakon o zaštiti manjina (članovi 13 i 14) regulišeobrazovanje na jeziku nacionalnih manjina. Ovo pravo uSrbiji, istina ne u jednakom obimu, ostvaruju pripadnicisvih brojčano značajnijih manjina, osim vlaške.

U AP Vojvodini pripadnici mađarske manjine mogu da seobrazuju na sopstvenom jeziku u 78 osnovnih i 30 srednjihškola, a u većini njih je nastava dvojezična. Obrazovanjena mađarskom jeziku obuhvata godinama unazad preko 77%učenika iz ove zajednice na osnovno školskom nivou i preko65% na srednjoškolskom. Nastava na mađarskom izvodi se ina tri više škole, katedrama za mađarski jezik iknjiževnost u Beogradu i Novom Sadu, i na još trivojvođanska fakulteta. Učiteljski fakultet na mađarskomjeziku otvoren je 2006. u Subotici.

Stanje u obrazovanju pripadnika drugih nacionalnihmanjina u Vojvodini je malo nepovoljnije: na svom jezikuosnovnu školu pohađa oko 73% Slovaka i oko 20% u srednjimškolama; na maternjem jeziku osnovnu školu pohađa oko 57%Rumuna, a srednju oko 27%. Nastava na rusinskom obuhvataoko 50% učenika osnovnoškolskog i manje od 1%srednjoškolskog uzrasta. Nastava na hrvatskom jeziku seodvija u 4 osnovne škole u subotičkoj opštini i do sadaviše od 200 učenika pohađa prva četiri razreda naosnovnoškolskom nivou. Navedene manjine, osim Hrvata,imaju i katedre za jezike i književnosti naFilozofskom fakultetu u Novom Sadu, a Slovaci i Rumuni semogu obrazovati za učitelje na svom jeziku. Predmetmakedonski jezik sa elementima nacionalne kulture ibugarski jezik sa elementima nacionalne kulture predaje seod 2006. u dve vojvođanske škole.

Van Vojvodine obrazovanje na nesrpskim jezicimapostoji samo u Preševu i Bujanovcu (albanski), i donekle uBosilegradu (bugarski). Na teritoriji uže Srbije učenicimaje obezbeđena mahom fakultativna nastava predmeta maternjijezik sa elementima nacionalne kulture i to zapripadnike bugarske manjine u dve opštine i bošnjačkemanjine u tri opštine.

31

Zakonsko rešenje prema kojem obrazovanje na jezikunacionalne manjine ne isključuje obavezno učenje srpskogjezika, često zbog lošeg nastavnog plana i programa dovodido toga da pripadnici manjinskih zajednica ponekad negovore dobro srpski jezik. S druge strane, Vlada Srbijeopstruiše napore pokrajinskih organa uprave da u opštinamau kojim pripadnici manjina ćine većinu stanovništva vratiučenje jezika sredine koje je ukinula Miloševićeva vlada.

5.5. Pravo na potpuno i nepristrasno informisanje namaternjem jeziku

Ovo pravo, takođe garantovano Ustavom, zakonski jeutvrđeno članom 17 Zakona o zaštiti manjina. U Srbijise javno informisanje ostvaruje, pored srpskog jezika, ina mađarskom, slovačkom, rumunskom, rusinskom, romskom,hrvatskom, ukrajinskom, češkom, nemačkom, makedonskom,bugarskom, albanskom, vlaškom i bunjevačkom. U RepubliciSrbiji ima oko 160 štampanih i elektronskih medija, koji upotpunosti ili delom informišu javnost na jezicimanacionalnih manjina. Od tog broja u AP Vojvodini je oko140, a u centralnoj Srbiji 20, ako izuzmemo medije uSandžaku. Radio programe emituje 84 stanice - 72 uVojvodini, a 12 u centralnoj Srbiji. Radio programi suuglavnom lokalnog karaktera, a ne retko su informacije namanjinskim jezicima servisnog karaktera ili imaju karakternedeljne hronike. TV program emituje 32 televizije - 27 uVojvodini, a 5 u ostatku Srbije.

Mediji na jezicima manjina izloženi su snažnimizazovima u aktuelnom procesu privatizacije medija.Imajući u vidu ograničenost njihovog tržišta i manjukonkurentnost u ukupnom medijskom prostoru njihoviizgledi za opstanak i održivost su značajno ugroženi.

5.6. Pravo na učestvovanje u javnom životu i ravnopravnost pri zapošljavanju u javnoj službi

32

Zakon o zaštiti manjina (član 21) propisuje da seprilikom zapošljavanja u javnim službama, ukljućujućipoliciju, vodi računa o nacionalnom sastavu stanovništva,odgovarajućoj zastupljenosti i o poznavanju jezika koji segovori na području organa ili službe. Ovo pravo, međutim,nije adekvatno preneto u zakonodavstvo Republike Srbije.

Izmenama Zakona o izboru narodnih poslanika iz 2004.ukinut je izborni cenzus od 5% glasova za političkestranke nacionalnih manjina Ovo rešenje, međutim,korisno je jedino za pripadnike mađarske i bošnjačkemanjine, ali ne i brojčano manjih, budući da i ponjemu one ne mogu da pređu novi realni cenzus. Odlukomnezakonodavnog tela, Republičke izborne komisije,pred poslednje izbore za stranke nacionalnih manjinasmanjen je broj potpisa neophodnih za predaju izborneliste. Pitanje političkog reprezentovanja manjina rešenoje, dakle, samo trenutno i ad hoc tj. zahteva zaokruženo idosledno zakonsko uređenje.

Godinama unazad istrajava problem značajnepodzastupljenosti manjina u različitim oblastima javnogživota, posebno na visokom nivou u sudstvu i policiji. Nanjega kontinuirano ukazuju i dokumenti relevantnihmeđunarodnih institucija i organizacija. Pokrajinskaadministracija je jedina instanca vlasti u Srbiji, kojainicira neke promene po tom pitanju.

33

Zaključak

Nacionalne manjine su realnost u višenacionalnim

državama, koja se ne može prevazići ni određivanjem tih

država kao građanskih, tj. zasnovanih na suverenosti

građana i sprovođenjem pune jednakosti svih građana

nezavisno od nacionalne pripadnosti. I u takvim državama

se moraju garantovati manjinska prava, a zahtevi manjina

za uvažavanjem njihove posebnosti kreću se u rasponu od

personalne i kulturne autonomije do teritorijalne

autonomije i federalizacije države.

U vezi sa pravima pripadnika nacionalnih manjina

bitno je odrediti tri stvari: prvo, koja etnička skupina

ljudi ima svojstvo nacionalne manjine; drugo, koje su to

nacionalne specifičnosti koje treba obuhvatiti manjinskom

zaštitom; i treće, koji su mehanizmi za sprovođenje u

život manjinskih prava i za njihovu zaštitu.

Sadržajno unapređenje legislative na planu zaštite

manjina i razvoj konkretnih manjinskih politika u Srbiji

usporeno je već duže vreme. Interesi za manjinska pitanja

nisu na vrhu prioriteta kod relevantnih političkih

činilaca.

Neophodno je postaviti jasnu državnu strategiju prema

manjinama, multikulturalizmu i interkulturalizmu. Polazeći

34

od pozitivnih i izglednih rešenja, koja danas imaju

većinsku podršku u svetu, Srbija treba da pronalazi

optimalne i funkcionalne modele regulisanja odnosa

manjine i većine, ne samo zbog političke stabilnosti

zemlje već i iz razloga koje nalaže pravedno uređenje

društva i države.

35

Literatura

Avramov Smilja, Kreća Milenko: Međunarodno javnopravo, Beograd, Savremena Administracija, 2003.

Marković Ratko: Ustavno pravo, Beograd, IPJustinijan, 2004.

Radulović B. Nikola: Ljudska prava i nacionalne manjine umedjunarodnom javnom pravu i zaštita jugoslovenske manjine uAlbaniji, Zbornik radova sa međunarodnog naučnogskupa održanog na Cetinju 21., 22. i 23. juna1990.

Bulajić Milan: Pravo na samoopredeljenje u Društvu narodai Ujedinjenim nacijama (1917-1962), Beograd, 1963.

Nikolić Milan: Obrazovanje i nacionalne manjine u Srbiji -problemi i izazovi, Beograd, Centar za proučavanjealternativa, 2005.

site web: http://www.gradjanske.org

site web: http://sr.wikipedia.org

site web: http://www.srbija-info.yu

site web: http://www.zastitnik.gov.rs

site web: http://www.humanrights.gov.yu

site web: http://www.forumtz.com

site web: http://www.bgcentar.org.yu

36

site web: http://www.susedski2007.cdcs.org.yu

site web: http://www.chris-network.org

37

Sadržaj

1. Istorijski razvoj manjinskih prava

2. Definicija i pojam manjina 2.1. Nacionalne i etničke manjine 2.2. Nacionalne manjine u socijalzimu

3. Međunarodni standardi u oblasti zaštite pravanacionalnih manjina 3.1. Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnihmanjina

4. Multikulturalizam i prava manjinskih grupa 4.1. Odnos većine i manjine u Srbiji

5. Zakonsko regulisanje položaja nacionalnih manjinau Srbiji 5.1. Zakonodavni okvir 5.2. Implementacija prava manjina 5.3. Pravo na službenu upotrebu jezika i pisma 5.4. Pravo na obrazovanje na maternjem jeziku 5.5. Pravo na potpuno i nepristrasno informisanjena maternjem jeziku 5.6. Pravo na učestvovanje u javnom životu iravnopravnost pri zapošljavanju u javnoj službi

Zaključak

Literatura

38

Sadržaj

www.BesplatniSeminarskiRadovi.com

39