Retusz – jak i dlaczego? „Wielperspektywiczność elementu twardzowego”

RedakcjaMarek NowakDamian StefańskiMirosław Zając

Uniwersytet JagiellońskiInstytut Archeologii

Prace Archeologiczne z. 66Studia

Kolegium redakcyjne:

Jan Chochorowski (przewodniczący)Wojciech Blajer Bolesław GinterPiotr KaczanowskiJanusz K. KozłowskiJacek PoleskiPaweł Valde-Nowak

Sekretarz redakcji:

Karol Dzięgielewski

Jagiellonian UniversityInstitute of Archaeology

Prace Archeologiczne No. 66Studies

Retusz – jak i dlaczego? „Wielperspektywiczność elementu twardzowego”

Retouch – how and what for? Multi-perspectiveness of stone tools

Edited byMarek NowakDamian StefańskiMirosław Zając

Kraków 2013

© Copyright by individual authors and the Institute of Archaeology of the Jagiellonian University

Recenzent tomU:Paweł Valde-nowak

RedAktoR:magdalena dzięgielewska

koRektA JęzykowA:Joanna Sygut-wierzbicka, Aeddan Shaw

SkłAd I PRoJekt okłAdkI:wydawnictwo Profil-Archeo

wszelkie prawa zastrzeżone. książka ani żaden jej fragment nie mogą byćdrukowane ani reprodukowane bez pisemnej zgody wydawcyAll rights reserved. no part of this book may be printed or reproduced without permission in writing from the publisher

ISSn 2353-0995ISBn 978-83-938698-7-9 (PRoFIL-ARcHeo), ISBn 978-83-934218-4-8 (IA UJ)

wydawnictwo i Pracownia Archeologiczna PRoFIL-ARcHeoul. Jurajska 23, 32-087 Pękowice k/krakowatel. (12) 665-10-11; 600-853-614profil@pracowniaprofil.plwww.pracowniaprofil.pl

Wstęp.........................................................................................................................

Magda CieślaTaubachian in context of layer XIX of the Obłazowa Cave(2008 excavations)..............................................................................................

Magdalena Sudoł, Krzysztof CyrekModyfikacje środkowopaleolitycznych wyrobów kamiennychna wybranych przykładach..................................................................................

Damian Stefański Tylczaki łukowe ze stanowiska Kraków – Zwierzyniec I...................................

Katarzyna Zarzecka-Szubińska Narzędzia krzemienne ze stanowiska Kraków – ul. Spadzista F.........................

Damian Stefański Technika rylcowa z górnopaleolitycznego stanowiska

Kraków – ul. Spadzista B+B1.............................................................................

Iwona Sobkowiak-Tabaka Pozautylitarne funkcje retuszu wytworów o charakterze utylitarnym jako kryterium wydzielania kultur schyłkowopaleolitycznych......................................

Zuzanna Różańska, Katarzyna Kerneder-Gubała Palaeolithic lithic artifacts from the Maghreb in the didactic collection of the Institute of Archaeology University of Warsaw ......................................

Dominik Kacper Płaza Uwagi o produkcji i występowaniu jednozadziorców w mezolicie na ziemiach polskich............................................................................................

Spis treści/contents

7

15

29

47

69

95

127

143

155

Grzegorz Osipowicz Nie tylko krzemieniem zbrojono strzałę? O kamiennych narzędziach retuszowanych ze stanowiska Ludowice 6..........................................................

Maciej Ehlert Przeskrobane? Współczynniki stopnia zużycia odłupkowych narzędzi retuszowanych z perspektywy materiałów mezolitycznych...............................

Agnieszka Dziedzic Skrobacze. Problemy klasyfikacyjne i dyskusja nad definicją narzędzia na przykładzie materiału z Sośni........................................................................

Jerzy Libera, Anna Zakościelna Retusz rynienkowaty w eneolicie i wczesnej epoce brązu na ziemiach polskich...........................................................................................

Urszula Stępień Noże jako wyznacznik umiejętności wytwórców z komu wschodniego w Tell el-Farcha (wschodnia Delta Nilu)............................................................

Olga Vitoš Chronologia narzędzi kamiennych ze stanowiska Maszkowice 1, gm. Łącko....

Elżbieta Trela-Kieferling Łużyckie noże i wkładki tylcowe ze stan. 2 w Modlniczce, woj. małopolskie ...

Bogusław Pilarski Depozyt ekscentryków kamiennych ze stanowiska kultury Majów w Nakum (Gwatemala). Analiza technologiczna oraz interpretacja symboliczna..............

Beata Bielińska-Majewska Materiały krzemienne z miejscowości Vaudeurs w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu........................................................................

Lista autorów.............................................................................................................

165

187

203

215

241

259

281

301

327

337

wStęP

VIII konferencja w ramach Warsztatów Krzemieniarskich SKAM odbyła się w Muzeum Ar-cheologicznym w Krakowie, w dniach 17-19 października 2011 roku. Jej organizatorami byli: Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagielloń-skiego, Stowarzyszenie Krzemieniarskie SKAM i Polska Akademia Umiejętności. W kon-ferencji wzięło udział ok. 80 osób, z różnych ośrodków w Polsce, a także z Chin, Węgier, Ukrainy, Słowacji i Czech. Wygłoszono 30 referatów.

Konferencja poświęcona była zasadniczo problematyce interpretacji form narzędzio-wych. Narzędzia retuszowane już od połowy XIX w. były centralnym (najczęściej jedynym) punktem zainteresowania archeologów zajmujących się materiałami krzemiennymi. Powsta-łe wówczas terminy i klasyfikacje są niejednokrotnie, pomimo upływu czasu, stosowane do dzisiaj. Celem spotkania, także poprzez „otwartość” tematu, było pokazanie, jaki kształt przybierają w chwili obecnej studia nad narzędziami krzemiennymi.

Konferencja nosiła tytuł: „Retusz, jak i dlaczego? Wielperspektywiczność elementu twar-dzowego”. W podtytule świadomie staraliśmy się nawiązać do języka Stefana Krukowskiego (Krukowski, Nowakowski 1976), patrona Stowarzyszenia Krzemieniarskiego SKAM, stąd:

„wiel- przedrostek oznaczający wielokrotność przedmiotu”i„twardze dziagowe, tj. najtwardsze narzędzia prehistorii, neolitycznej parahistorii i post-

litu; podstawowe, bo nimi obrabiano inne surowce i wyrabiano narzędzia niedziagowe”.Konferencji towarzyszyła wystawa, na której prezentowany był m.in., udostępniony

przez profesora Bolesława Gintera, egzemplarz pierwszego wydania, z 1969 roku, skryptu „Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu i mezolitu”, autorstwa Bole-sława Gintera i Janusza K. Kozłowskiego, z odręcznymi uwagami Stefana Krukowskiego.

Prezentowane na konferencji referaty pokazały wielperspektywiczność – różne aspekty obecnych studiów nad narzędziami. Od badań technologii produkcji narzędzi po studia nad rolą narzędzi, od analiz morfologicznych po badania traseologiczne. Także szerokie były ramy chronologiczne, od paleolitu dolnego, środkowego, górnego i schyłkowego, poprzez mezolit (prehistoria), neolit (neolityczna parahistoria) po epokę brązu (postlit).

Konferencję otworzył przygotowany na prośbę organizatorów referat prof. Bolesława Gintera – „Co z tym narzędziem?”. Autor przedstawił w nim koncepcje form retuszowanych w poszczególnych nurtach badawczych obecnych w archeologii. Jednocześnie wskazał na zagrożenia wynikające ze stosowania różnych kryteriów w klasyfikacji form narzędziowych. Podstawowym wskazanym błędem jest mieszanie pojęć morfologicznych i funkcjonalnych, zarówno na płaszczyźnie konceptualnej, jak i praktycznej. Mamy nadzieję, że w pewnej mie-rze konferencja (jak i niniejsza publikacja) przyczyni się do unikania nieprozumień tego rodzaju w badaniach archeologicznych materiałów kamiennych.

8

W niniejszym tomie publikujemy artykuły przekazane do publikacji. Ich układ chrono-logiczny umożliwi uzyskanie przeglądu tendencji badawczych, charakterystycznych dla po-szczególnych epok i zjawisk archeologicznych.

Artykuł Magdy Cieśli porusza temat stratyfikowanych zespołów taubaskich w Jaskini Ob-łazowej. Skomplikowana problematyka tych interesujących mikrolitycznych zespołów budzi wiele zainteresowania. W grupie narzędziowej dominują formy z retuszami zębatymi i wnęko-wymi. Ich nagromadzenie właściwie nie ma analogii w innych zespołach kulturowych, świad-cząc o odrębności tradycji taubaskiej na tle innych zespołów środkowopaleolitycznych.

W swoim artykule Magdalena Sudoł oraz Krzysztof Cyrek zwracają uwagę na dy-namiczny aspekt klasyfikacji narzędzi środkowopaleolitycznych. Autorzy wyróżniają kilka schematów („tendencji”) charakteryzujących proces przekształcania/modyfikacji narzędzi oraz zwracają uwagę na wykorzystywanie odpadków powstałych podczas naprawy narzędzi. W artykule została podkreślona rola stylistycznego kanonu charakterystycznego dla poszcze-gólnych jednostek kulturowo-chronologicznych, widoczna pomimo powszechnej, w inwen-tarzach środkowopaleolitycznych, modyfikacji narzędzi.

Artykuł Damiana Stefańskiego po raz kolejny przybliża zagadnienie kultury zwierzy-nieckiej, unikalnego zjawiska kulturowego paleolitu górnego, charakteryzującego się obec-nością tylczaków łukowych. W artykule podsumowano podstawowe informacje dotyczące odkrycia zespołu, zaproponowano podział tylczaków łukowych oraz zamieszczono uwagi na temat chronologii zespołu. Przedstawiono także europejski kontekst zespołów z tylczakami łukowymi.

Katarzyna Zarzecka-Szubińska w swoim artykule przybliża problematykę rozległych stanowisk otwartych. Niniejsza publikacja przedstawia strukturę narzędziową poszczegól-nych poziomów kulturowych obejmujących kulturę oryniacką, grawecką i epigrawecką na stanowisku Kraków – ul. Spadzista F.

W swoim drugim artykule Damian Stefański przedstawił analizę grupy rylców z górno-paleolitycznego stanowiska Kraków – ul. Spadzista. Artykuł zawiera przegląd problematyki szeroko pojętej techniki wytwarzania rylców oraz typologii rylców. W artykule usystematy-zowano terminologię związaną z techniką rylcową oraz zaproponowano klasyfikację rylców.

Artykuł Iwony Sobkowiak-Tabaki wskazuje na złożoną problematykę relacji „kultur archeologicznych”, wydzielanych na podstawie typów zabytków, do rzeczywistości spo-łecznej w pradziejach, na przykładzie schyłkowego paleolitu Niżu Europejskiego. Autorka omawia historię studiów typologiczno-technologicznych nad schyłkowopaleolitycznymi li-ściakami, prowadzącą do wydzielenia typów i ich przypisanie do jednostek taksonomiczno--chronologicznych na podstawie cech morfologicznych i technologicznych. Artykuł podkre-śla złożoność relacji pomiędzy klasyfikacjami typologiczno-technologicznymi a procesami społeczno-kulturowymi w pradziejach. Praca wpisuje się w dyskusję na temat „rzeczowych korelatów kulturowych” i ogólnie w rozważania na temat konceptualizacji badań nad prze-szłością społeczną.

Katarzyna Kerneder-Gubała i Rozalia Różańska przedstawiają możliwości i metody opisu zmieszanych kolekcji zabytków. W tym przypadku jest to kolekcja dydaktyczna Insty-tutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, pochodząca z terenu Tunezji. Podstawowym elementem analizy jest technologia i typologia, dzięki której udało się wyodrębnić typowe dla archeologii Maghrebu zespoły mustierskie i ateryjskie – datowane na okres środkowego paleolitu, oraz zespoły kapskie – datowane na okres epipaleolitu.

9

Dominik K. Płaza zwrócił uwagę na problem jednozadziorców występujących w mezo-litycznych zespołach z terenu Polski. Dotychczas ten typ zbrojnika był traktowany margi-nalnie. Autor zebrał informacje o ponad 50 jednozadziorcach z około 30 stanowisk mezoli-tycznych z terenu Polski. Analizował sposób ich wytwarzania, zasięg występowania na tle europejskim, chronologię i funkcję. Te, jak na razie wstępne, studia pozwalają na datowanie jednozadziorców na wczesny mezolit i łączenie ich z technokompleksem maglemoskim.

Na prawie całkowicie pomijany w badaniach problem użytkowania surowców kamien-nych (nie krzemiennych) w mezolicie polskim zwrócił uwagę Grzegorz Osipowicz, oma-wiając takie wytwory ze stanowiska Ludowice 6 na Pojezierzu Chełmińskim. Na stanowisku tym odkryto, oprócz form krzemiennych – wiązanych z mezolitem, stosunkowo liczne wyro-by z porfiru kwarcytowego, granitoidu i innych skał krystalicznych. Zespół ten na podstawie danych planigraficznych i stratygraficznych autor wstępnie łączy z wczesną fazą mezolitu. W skład zespołu wchodzą rdzenie, wióry, odłupki, odłupki techniczne i narzędzia. Ta ostatnia grupa została omówiona bardziej szczegółowo, na podkreślenie zasługuje stwierdzenie, że retusze wykonywane na narzędziach z surowców niekrzemiennych są analogiczne do retuszy na narzędziach krzemiennych. Po klasyfikacji morfologicznej autor omawia wstępne wyniki analiz traseologicznych. Zaobserwowane zniszczenia potencjalnych krawędzi pracujących potwierdzają narzędziowy charakter wydzielonych morfologicznie form. Autor postawił hi-potezę, że użytkowanie surowców niekrzemiennych może wynikać z tradycji kulturowej, a nie z lokalnej sytuacji surowcowej.

W artykule Macieja Ehlerta otrzymujemy interesującą próbę oszacowania stopnia wy-eksploatowania i ewentualnego odnawiania krawędzi narzędzi krzemiennych. Nie sposób przecenić wagi podniesionego przez autora problemu. Nawet w chwili obecnej jest on rzadko dyskutowany w opracowaniach materiałów krzemiennych, tak przyczynkarskich, jak i ge-neralizujących. Tymczasem brak takiej refleksji skutkować może większymi lub mniejszy-mi zafałszowaniami w dokonywanych obserwacjach i interpretacjach natury typologicznej. Prawidłowe wychwycenie stopnia redukcji narzędzi w trakcie eksploatacji i naprawy po-zwoliłoby tego uniknąć, a zarazem – rzecz oczywista – lepiej zrekonstruować procesy i spo-soby użytkowania i naprawiania narzędzi. W omawianym artykule wykorzystano wskaźniki o charakterze metrycznym w odniesieniu do mezolitycznych narzędzi odłupkowych (drapa-cze i skrobacze) z terenu Dolnego Śląska. Autor słusznie podkreśla, iż próba ta ma wybitnie wstępny charakter, tym bardziej zresztą, iż otrzymane wyniki nie są jednoznaczne. Jedna z rysujących się możliwych interpretacji to brak ściśle przestrzeganych wzorców w zakresie redukcji krawędzi mezolitycznych drapaczy i skrobaczy.

Jedną z grup narzędzi mezolitu polskiego, których typologia jest nadal niejednoznaczna są skrobacze. W swoim artykule Agnieszka Dziedzic przedstawia historię dyskusji nad de-finicją tych form i problemy wynikające z ich klasyfikacji. Autorka sugeruje, co może być kontrowersyjne, że pewnym rozwiązaniem problemów z klasyfikacją skrobaczy jest połącze-nie klasyfikacji morfologicznej z kryteriami funkcjonalnymi.

Niewątpliwie ważnym z wielu względów (m.in. dydaktycznych) artykułem jest synte-tyczne opracowanie problematyki retuszu rynienkowatego w eneolicie i wczesnej epoce brązu na ziemiach polskich autorstwa Jerzego Libery i Anny Zakościelnej. Jest to bodaj pierwsze, całościowe ujęcie tego tematu w polskiej literaturze archeologicznej. Cenne jest nie tylko zebranie i zwięzłe przedstawienie informacji na temat występowania tego typu re-tuszu w kolejnych jednostkach archeologicznych, ale także dokładna charakterystyka, a wła-

10

ściwie zdefiniowanie retuszu rynienkowatego. Jest to istotna informacja, m.in. dla adeptów studiów nad krzemieniarstwem neolitycznym i „brązowym”, ułatwiająca prawidłowe roz-poznanie okazów, które zostały i które – co może ważniejsze – nie zostały zaretuszowane na sposób rynienkowaty. Przeprowadzona analiza pozwoliła w sposób dość zdecydowany powiązać klasyczny retusz rynienkowaty wyłącznie z kulturą lubelsko-wołyńską. Obecność takiego retuszu w innych ugrupowaniach eneolitycznych jest – zdaniem autorów – rezulta-tem interakcji z kulturą lubelsko-wołyńską. Natomiast w kulturach związanych z późnym eneolitem i epoką brązu – nieco wbrew potocznym wyobrażeniom – stwierdzamy tylko wy-stępowanie retuszy mniej lub bardziej nawiązujących do retuszu rynienkowatego.

Artykuł Urszuli Stępień prezentuje noże krzemienne z bifacjalnym retuszem powierzch-niowym oraz noże z retuszem krawędziowym, znalezione w trakcie dotychczasowych badań archeologicznych na komie wschodnim stanowiska Tell el-Farcha (we wschodniej Delcie Nilu). Występują one zarówno w kontekście późnopredynastycznym, protodynastycznym, jak i wczesnodynastycznym. Bardzo frapujące jest tutaj wychwycenie korelacji pomiędzy poziomem umiejętności krzemieniarskich lokalnych wytwórców, zwłaszcza w zakresie produkcji noży, oraz – ogólnie – jakością wykorzystywanych noży (uwzględniając okazy importowane) a przemianami gospodarczymi, społecznymi i politycznymi, które znajdują odzwierciedlenie w innych pozostałościach kultury materialnej. Autorka stwierdza, iż „noże w doskonały sposób obrazują zmienność oraz tendencje, jakie miały miejsce w dużej części Egiptu w tym czasie”.

Z kolei artykuły Olgi Vitoš i Elżbiety Treli-Kieferling dotyczą inwentarzy kamiennych z terenu Polski południowej, datowanych na epokę brązu i wczesną epokę żelaza. Zatem mamy tutaj do czynienia z problematyką coraz częściej podnoszoną w literaturze, wręcz modną, niemniej jeszcze wciąż daleką od wypracowania w miarę klarownych schematów typologiczno-chronologicznych.

W przypadku analizy inwentarza z osiedla obronnego w Maszkowicach istotnym jej rezul-tatem jest wyodrębnienie dwóch podstawowych grup zabytków – ze starszej epoki brązu oraz późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Było to możliwe przede wszystkim dzięki dokład-nym obserwacjom układów i relacji stratygraficznych, tak warstw kulturowych, obiektów, jak i wszystkich zabytków. To rozróżnienie potencjalnie może być bardzo cenne dla innych opra-cowań materiałów „późnych”, dla których nie dysponujemy przesłankami stratygraficznymi.

Artykuł Elżbiety Treli-Kieferling to opracowanie noży tylcowych i wkładek z tylcem ze stanowiska 2 w Modlniczce, a więc form narzędziowych uznawanych nieomal za wyznaczni-kowe dla krzemieniarstwa epoki brązu. Znajdujemy w nim istotne informacje natury surow-cowej, techniczno-typologicznej i funkcjonalnej (tu m.in. warto zasygnalizować standardową obecność wyświecenia żniwnego). Analiza kontekstu występowania, tym razem nie tyle stra-tygraficznego, co przede wszystkim współwystępujących zabytków ceramicznych, oraz daty radiowęglowe wskazują, iż noże tylcowe i wkładki z tylcem zarejestrowane na tym stanowisku wiązać należy z kulturą łużycką, od V okresu epoki brązu do okresu lateńskiego A.

Bogusław Pilarski przedstawił wszechstronną analizę zespołu tzw. „ekscentryków” pochodzącego ze stanowiska Nakum w Gwatemali, datowanego na późny okres rozwoju kultury Majów. Według autora zespół ten jest depozytem. Przedstawiona analiza obejmuje zarówno cechy technologiczne wyrobów, jak i tło symboliczne depozytu.

Artykuł Beaty Bielińskiej-Majewskiej jest przykładem odtwarzania skomplikowanej historii zabytków gromadzonych przez muzea w początkach XX w. Szereg wyrobów pozy-

11

skanych w tamtym czasie, pomimo braku podstawowych informacji, wciąż posiada znaczną wartość naukową. Karta muzealna, której reprodukcja została przedstawiona, powinna być niezbędnym elementem właściwego przechowywania zabytków. Zawarte w niej dane nawet po latach pozwalają na identyfikację zabytku.

Marek Nowak, Damian Stefański, Mirosław Zając

Bibliografia:

Krukowski S.W., Nowakowski A.1976 SKAM 71. Zbiór rozpraw prahistorycznych, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.

LIStA ReFeRAtów wygłoSzonycH nA konFeRencJI

prof. dr hab. Bolesław Ginter (Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego) – Co z tym narzędziem?

mgr Piotr Osypiński, dr Katarzyna Pyżewicz (Fundacja „Patrimonium”, Instytut Prahistorii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu) – Dobre wióry okazyjnie

dr Zdeňka Nerudová (Anthropos Institut, Moravské Zemské Museum, Brno) – Bifacial arte-facts: symbolical or functional tools?

dr Iwona Sobkowiak-Tabaka (Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Poznaniu) – Pozauty-litarne funkcje retuszu

dr Mikołaj Urbanowski, dr Katarzyna Pyżewicz, mgr Witold Grużdź (Instytut Historii i Sto-sunków Międzynarodowych Uniwersytetu Szczecińskiego, Instytut Prahistorii Uni-wersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Archeologii Uniwersytetu Kar-dynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie) – Artefakt czy pedolit? Eksperymentalne badania nad retuszami postdepozycyjnymi

prof. Yamei Hou (Institute of Vertebrate Paleontology and Paleoanthropology, Chinese Aca-demy of Sciences, Pekin) – Paleolithic of China in Asian context

dr Grzegorz Osipowicz (Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu) – Zbrojniki kamienne w mezolicie Niżu Polskiego? Przyczynek do badań nad prze-mysłem kamiennym ze stanowiska Ludowice 6, gm. Wąbrzeźno

mgr Witold Migal (Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie) – Retusz rynienko-waty. Potrzeba a praktyczne wykonywanie

12

dr hab. Jan Michał Burdukiewicz, prof. UWr (Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskie-go) – Artifact shape modifications in the Lower Palaeolithic microlithic assemblages

mgr Oksana Votiakova (Institute of Archaeology of the Ukrainian National Academy of Sciences) – The analysis of secondary tool treatment of layer II Korolevo site in Transcarpathia (Ukraine)

dr hab. Krzysztof Cyrek, prof. UMK, mgr Magdalena Sudoł (Instytut Archeologii Uniwersy-tetu Mikołaja Kopernika w Toruniu) – Modyfikacje środkowopaleolitycznych wyro-bów kamiennych na wybranych przykładach

dr Petr Neruda (Anthropos Institut, Moravské Zemské Museum, Brno) – Middle Palaeolithic tool-kit in Moravia – problems and connotations

dr Zsolt Mester, mgr Norbert Faragó (Institute of Archeology, Eötvös Loránd University, Budapeszt) – The production of leaf-points at Szeleta Cave (Hungary)

dr Maciej T. Krajcarz, dr Magdalena Krajcarz, dr hab. Stanisław Lisicki, mgr Stanisław Petry-kowski (Instytutu Nauk Geologicznych PAN w Warszawie, Państwowy Instytut Geo-logiczny w Warszawie, „Archeo-Discovers”) – Zasięg osadnictwa paleolitu górnego i schyłkowego w świetle najnowszych znalezisk z Gruduska, stan. I, pow. ciechanowski

mgr Yang Liu, prof. Yamei Hou, prof. Qi Wei (Institute of Vertebrate Paleontology and Pale-oanthropology, Chinese Academy of Sciences, Pekin) – Discoveries of the Pleistocene Paleolithic sites in the Nihewan Basin, North China

mgr Damian Stefański (Muzeum Archeologiczne w Krakowie) – Tylczaki łukowe ze stano-wiska Kraków-Zwierzyniec I z badań Ludwika Sawickiego

mgr Tadeusz Wiśniewski, dr Katarzyna Pyżewicz, mgr Piotr Dmochowski (Instytut Arche-ologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Instytut Prahistorii Uni-wersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu) – Rylce Lacan z Klementowic – typolo-gia, technologia, funkcja

dr Andrzej Wiśniewski, dr Bernadeta Kufel-Diakowska, dr Mirosław Furmanek, mgr Ar-tur Rapiński (Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wojewódzki Urząd Konserwatora Zabytków w Opolu) – Znowu o rylcach

dr Ivan Cheben, mgr Michal Cheben (Archeologický ústav Slovenskej akadémie vied, Nitra) – Śtiepaná industria z lokality Bajč-Medzi kanálmi

mgr Dominik Kacper Płaza (Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi) – Uwagi o produkcji i występowaniu jednozadziorców w mezolicie na ziemiach polskich

13

mgr Maciej Ehlert (Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego) – Przeskrobane? Współczynniki stopnia zużycia

mgr Agnieszka Dziedzic (Muzeum Archeologiczne w Krakowie) – Skrobacze, problemy kla-syfikacyjne – dyskusja nad definicją narzędzia na przykładzie materiału z Sośni, woj. podlaskie

mgr Urszula Stępień (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie) – Noże jako wyznacznik umiejętności wytwórców z komu wschodniego w Tell el-Far-cha (wschodnia Delta Nilu)

dr Piotr Włodarczak (Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Oddział w Krakowie) – Produkcja narzędzi rdzeniowych z krzemienia kredowego typu K na przełomie neolitu i epoki brązu

mgr Michał Adamczyk (Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Szczecińskiego) – Kłopotliwe znalezisko ze Schroniska Górnego

mgr Witold Grużdź (Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie) – Technologia produkcji siekier dwuściennych. Wstęp do problematyki

mgr Beata Bielińska-Majewska (Muzeum Okręgowe w Toruniu) – Materiały krzemienne z miejscowości Vaudeurs w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu

mgr Zuzanna Różańska, mgr Katarzyna Kerneder-Gubała (Instytut Archeologii Uniwersyte-tu Warszawskiego) – Paleolityczne wytwory kamienne z Maghrebu w kolekcji dydak-tycznej Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego

mgr Elżbieta Trela-Kieferling (Muzeum Archeologiczne w Krakowie) – Łużyckie noże i wkładki tylcowe ze stan. 2 w Modlniczce, woj. małopolskie

mgr Olga Vitoš (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie) – Chrono-logia narzędzi kamiennych ze stanowiska Maszkowice 1, gm. Łącko

Iwona Sobkowiak-tabaka

PozAUtyLItARne FUnkcJe RetUSzU wytwoRów o cHARAkteRze UtyLItARnym

JAko kRyteRIUm wydzIeLAnIA kULtUR ScHyłkowoPALeoLItycznycH

ABStRAct: “Beyond utilitarian” functions of retouch on specimens of utilitarian character as a criterion for distinguishing the Late Palaeolithic cultures. Despite the progress in archaeological theory and the growing awareness of limitations imposed by the classical definition of archaeological culture which is oriented on its material, tech-nical and utilitarian aspects, the main criteria for distinguishing taxonomic units are still similarities or differences in the execution or ornamentation of artefacts in certain areas. Based on the example of tanged points, the paper discusses the possible other than utilitarian functions of the retouch, and the role it plays in de-termining taxonomic and chronological affiliation of artefacts. the presence/ab-sence of retouch on the shafts of tanged points is the basis on which their cultural affiliation is determined and ranges of particular taxonomic units distinguished, and is the criterion taken into account in studies on social-cultural transformations. In the paper, issues connected with the role of retouch of tanged point shaft as a taxomonic element are discussed in detail, with reference to the long-running debate concerning the similarities between the Ahrensburg and Swiderian culture inventories and the legitimacy of distinguishing them as separate units. the at-tempt has also been made to demonstrate how chronological divisions of cultural units are influenced by the application of the criterion of retouching ventral face of the shaft, and to indicate hazards posed by the application of typological criteria in creating cultural entities. the paper also presents the difficulties in determining cultural attribution of assemblages based exclusively on morphological-metrical classification of artefacts and the consequences of such an approach. A tendency for objectifying culture in archaeological research has been emphasised, as well as the role of modern european research approach in this studies.

StReSzczenIe: Pomimo coraz częstszego uświadamiania sobie przez archeologów niedostatków klasycznej definicji kultury archeologicznej ukierunkowanej na jej aspekt material-ny, techniczny i użytkowy oraz rozwoju teorii archeologicznej, głównym kryterium wyróżniania jednostek taksonomicznych są podobieństwa bądź różnice w sposobie wykonania czy zdobienia artefaktów występujących na określonym terytorium. w artykule na przykładzie liściaków zaprezentowane zostały rozważania nad poza-utylitarnymi funkcjami, jakie może spełniać retusz oraz rolą, jaką odgrywa w okre-

128

śleniu przynależności taksonomicznej i chronologicznej wytworów. na podstawie jego obecności/braku na trzonkach liściaków określa się bowiem ich przynależność kulturową, wyróżnia strefy związane z osadnictwem społeczności należących do konkretnych jednostek taksonomicznych lub prowadzi się studia nad przemianami społeczno-kulturowymi. Szczegółowo omówiono kwestie związane z rolą retuszu trzonka liściaka jako elementu o charakterze taksonomicznym, przywołując toczącą się od ponad 50 lat dyskusję dotyczącą podobieństw i różnic pomiędzy inwenta-rzami kultury świderskiej i ahrensburskiej oraz zasadnością ich wyróżniania jako oddzielnych jednostek. Starano się również wykazać, jak posługiwanie się kryte-rium retuszowania spodniej strony trzonka wpływa na podziały chronologiczne jednostek kulturowych oraz wskazano na niebezpieczeństwa stosowania kryterium typologicznego w kreowaniu bytów kulturowych. Przedstawiono trudności w afi-liacji kulturowej zespołów na podstawie wyłącznie klasyfikacji morfometrycznych artefaktów i konsekwencje tego typu działań. Podkreślono tendencje do uprzed-miotowienia kultury w badaniach archeologicznych i rolę, jaką odgrywa w nich no-wożytnoeuropejska postawa badawcza.

key woRdS: Late Paleolithic, tanged points, archaeological cultureSłowA kLUczowe: późny paleolit, liściaki, kultura archeologiczna

Pomimo coraz częstszego uświadamiania sobie przez archeologów niedostatków klasycznej definicji kultury archeologicznej, ukierunkowanej na jej aspekt materialny, techniczny i użytko-wy oraz mimo intensywnego rozwoju teorii archeologicznej, głównym kryterium wyróżniania jednostek taksonomicznych są podobieństwa bądź różnice w sposobie wykonania czy zdobienia artefaktów występujących na określonym terytorium.

W niniejszym artykule na przykładzie liściaków zaprezentowane zostaną rozważania nad po-zautylitarnymi funkcjami, jakie może spełniać retusz, a w szczególności nad rolą, jaką odgrywa w określeniu przynależności taksonomicznej i chronologicznej wytworów.

Na podstawie jego obecności/braku na trzonkach liściaków określa się bowiem ich przy-należność kulturową, wyróżnia się strefy związane z osadnictwem społeczności należących do konkretnych jednostek taksonomicznych lub prowadzi się studia nad przemianami społeczno--kulturowymi.

Klasyczna definicja określa mianem retuszu zabieg, którego celem jest wykończenie, po-prawka lub uzupełnienie. W takim znaczeniu jest też wykorzystywane w archeologii i okre-śla się nim wtórną obróbkę surowca, mającą na celu nadanie ostatecznego kształtu i przy-stosowanie krawędzi do użytku narzędziowego (znaczenie utylitarne). Biorąc pod uwagę charakter negatywów odbić tworzących powierzchnię zaretuszowaną i kąt retuszu, wyróżnić można kilka typów retuszy, m.in.: przykrawędne półpłaskie, płaskie, strome lub półstrome, stopniowe, powierzchniowe, zębate, wnękowe, łuszczkowe oraz specjalne: rylcowe i mikro-rylcowcze, stosowane głównie do wytwarzania tylczaków oraz różnego rodzaju zbrojników (Ginter, Kozłowski 1969: 28 n.).

Dla zrozumienia istoty problemu poniżej pokrótce scharakteryzowano poszczególne typy ostrzy, których obecność w inwentarzu stanowi w wielu przypadkach kluczowy element determi-nujący jego przynależność taksonomiczną.

Liściak ahrensburski – wykonany z wióra, smukły, czasem krępy. Posiada wyraźnie wyod-rębniony trzonek, zwężający się zazwyczaj ostro ku końcowi, niekiedy silnie odchylony od osi

129

symetrii liściaka. Krawędzie trzonka opracowane są stromym retuszem, a strona spodnia nigdy nie bywa łuskana (Kobusiewicz 1970: 35–36) (ryc. 1:1,2).

Liściak mazowszański trzpieniowaty – wykonany z wióra, trzonek wyraźnie wyodręb-niony, strona spodnia w partii przysęczkowej łuskana, zwykle ubogo, kilkoma łuskami. Trzo-nek może być symetryczny względem osi bądź od niej odchylony (Kobusiewicz 1970: 35) (ryc. 1:3,4).

Liściak typu Hintersee – wykonany z wióra, posiada słabo lub zupełnie niewyodrębnio-ny trzonek, uformowany stromym, lekko skośnym retuszem na stronę dolną (Kobusiewicz 1970: 35–36). Ostrza tego typu znane są z niewielu inwentarzy polskich – pojedyncze okazy zostały odkryte w Trzebcy, pow. pajęczański (Ginter 1974, tabl. XII). Ostatnio liściak taki pozyskano także w trakcie badań wykopaliskowych na stanowisku 16 w Wilenku1, pow. świebodziński, obok liściaka typu Lyngby oraz liściaka trzoneczkowatego (zachowany frag-mentarycznie) (ryc. 1:5,6).

1 Badania wykopaliskowe realizowane w ramach projektu 17 0014 06/2009 pt. „Badania multidyscy-plinarne jako metoda odtwarzania przemian osadniczo-kulturowych. Zachodnia Wielkopolska w pra-dziejach”, finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

Ryc. 1. Liściaki: 1 – liściak ahrensburski (wg w. taute 1968, ryc. 1), 2 – cichmiana, stan. 2, skupienie 1 (fot. m. Jórdeczka), 3 – liściak świderski (wg m. kobusiewicz 1970, tabl. xV:13), 4 – cichmiana, stan. 2, skupienie 19 (fot. m. Jórdeczka), 5 – liściak typu Hintersee (wg w. taute 1968, ryc. 1), 6 – wilenko, stan. 16 (fot. A. Hurnowicz), 7 – liściak typu Lyngby (wg w. taute 1968, ryc. 1), 8 – liściak typu kaszety (wg k. Szymczak 1991, ryc. 18)Fig. 1. tanged points: 1 – Ahrensburg tanged point (after w. taute 1968: fig. 1), 2 – cichmiana, site 2, concentration 1 (photo by m. Jórdeczka), 3 – Swiderian tanged point (after m. kobusiewicz 1970, pl. xV:13), 4 – cichmiana, site 2, concentration 19 (photo by m. Jórdeczka), 5 – Hintersee tanged point (after w. taute 1968, fig. 1), 6 – wilenko, site 16 (photo by A. Hurnowicz), 7 – Lyngby tanged point (after w. taute 1968, fig. 1), 8 – kaszety tanged point (after k. Szymczak 1991, fig. 18)

130

Liściak typu Lyngby – wykonany z dużego, masywnego i szerokiego wióra, trzonek zazwy-czaj jest wyraźnie wyodrębniony, masywny, gruby i szeroki, usytuowany przeważnie syme-trycznie względem osi symetrii ostrza. Krawędzie boczne trzonka są zwykle łuskane grubym, wysokim retuszem (ryc. 1:7). W. Taute wyodrębnił trzy typy liściaków charakterystycznych dla kultury Bromme: a) długie – o rozmiarach przekraczających 55×17 mm; b) wąskie – o długości ponad 55 mm, ale o szerokości nieprzekraczającej 17 mm; c) krótkie – o długości mniejszej niż 55 mm, a szerokości większej niż 17 mm. Niektóre liściaki Bromme-Segebro, np. ze stanowisk Sprenge i Rendsburg, wykazują ślady łuskania strony spodniej (Taute 1968: 244).

Liściak typu Kaszety – uznawany przez K. Szymczaka (1991: 172) za najważniejszy element typologiczny kultury perstuńskiej. Jest to smukły liściak trzoneczkowaty o trzonku szerokim, masywnym, nie zawsze wyraźnie i regularnie wyodrębnionym, bez łuskania stro-ny spodniej (ryc. 1:8). Zdaniem autora liściaki typu Kaszety stanowią oddzielony i wyraźnie zarysowany typ, różniący się od liściaków typu Lyngby oraz typu Chwalibogowice2.

Znaczne zróżnicowanie morfotechnologiczne i metryczno-surowcowe liściaków pomor-skich stworzyło podstawę do opracowania przez Z. Bagniewskiego (1997: 72 n.) roboczej listy typologicznej, która obejmowała dwa podstawowe typy liściaków: z wyodrębnionym trzoneczkiem (A), dzielące się na 8 podtypów i bez wyodrębnionego trzoneczka (B) – rów-nież 8 podtypów (ryc. 2).

Z prowincją lyngbijską (Bromme) należy łączyć liściaki A1, A2, A3, A5, A6 i B6, a z gru-pą Tolk B1 i B2. Formy B1 i B2 występują także w kulturze perstuńskiej, związanej zdaniem K. Szymczaka z tradycją lyngbijską, oraz w litewskiej odmianie kultury lyngbijskiej – grupie Vilnius. Z tradycją ahrensburską wiązać należy liściaki A4, A7 i B7, a z tradycją świderską związane są liściaki A8 i B8. Liściaki typu B3, B4 i B5 według Z. Bagniewskiego trudno łączyć z określoną tradycją i uznać należy za element atypowy lub ewentualnie wynik od-działywań świderskich.

RetUSz JAko eLement o cHARAkteRze tAkSonomIcznym

Podobieństwa między inwentarzami kultury ahrensburskiej i świderskiej były zauważane już w latach 30. XX wieku przez wielu archeologów, np. L. Zotza (1931) czy L. Rothert (1936). W 1960 roku W. Mey, omawiając stanowisko w Münchehofe, określił jego charakter kultu-rowy jako peryferyczne stanowisko świderskie z wpływami Federmesser i elementami kul-tury Lyngby. Interesowała go też sprawa zachodniej granicy osadnictwa świderskiego oraz strefy przejściowej między nim a osadnictwem ahrensburskim. Jako przykłady stanowisk o mieszanym charakterze wymienił szereg stanowisk z terenu Brandenburgii, m.in. Berlin – Tegel A, Herzfelde i Dabendorf (Mey 1960). Na początku lat 60. XX wieku obszary, na któ-rych były one zauważane, tj. Brandenburgia, Wielkopolska oraz część byłego województwa łódzkiego, zostały określone przez R. Schilda (1963; 1964) jako tzw. strefa wzajemnych wpływów przemysłowych lub strefa przemieszania przemysłowego. W pracy z 1966 roku B. Ginter przedstawił wyniki badań z dwóch stanowisk, tj. z Wapiennika, stan. 2, i Kuli, stan. 6, z których inwentarze posiadały mieszany charakter, zawierały bowiem elementy Feder-messer, świderskie, ahrensburskie i lyngbijskie. Te ostatnie, w postaci ostrzy typu Lyngby,

2 Należy w tym miejscu wspomnieć, że tego typu liściaki zostały wydzielone ze zmieszanej kolekcji Wandalina Szukiewicza, opublikowanej w 1901 roku.

131

zostały przez autora uznane za element tzw. międzyprzemysłowego prądu kulturowego (Ginter 1966; 1974). Zdaniem B. Gintera zasięg tego typu liściaków był znacznie szerszy niż samej kultury Bromme. Często odkrywano je w rejonach wydobywczo-przetwórczych krze-mieni i towarzyszyły stanowiskom typu pracownianego, co wiązałoby się z łatwym dostę-pem do dobrej jakości surowca (Ginter 1989). Tezy te zostały ostatnio wyeksponowane przez

Ryc. 2. tabela typologiczna liściaków pomorskich (wg Bagniewski 1997: 72–73): A – liściaki z wyodrębnio-nym trzonkiem, A1 – duże lyngbijskie z symetrycznym trzoneczkiem i surowym wierzchołkiem, A2 – duże lyngbijskie z symetrycznym trzoneczkiem i wierzchołkiem uformowanym w półtylec, A3 – małe lyngbij-skie z symetrycznym trzoneczkiem i surowym wierzchołkiem, A4 – małe z symetrycznym trzoneczkiem i z wierzchołkiem uformowanym w półtylec, A5 – duże lyngbijskie z asymetrycznym trzoneczkiem, A6 – małe lyngbijskie z asymetrycznym trzoneczkiem, A7 – liściaki typu Hintersee, A8 – świderskie z trzonecz-kiem i retuszem spodnim, B – bez wyodrębnionego trzoneczka, B1 – duże bez trzoneczka z wierzchołkiem surowym, B2 – duże bez trzoneczka z wierzchołkiem uformowanym w półtylec, B3 – małe bez trzoneczka z wierzchołkiem surowym, B4 – małe bez trzoneczka z wierzchołkiem uformowanym w półtylec, B5 – bez trzoneczka z retuszowaną podstawą i wierzchołkiem, B6 – duże romboidalne, B7 – małe romboidalne, B8 – świderskie bez trzoneczka i z retuszem spodnimFig. 2. typological table of Pomeranian tanged points (after Bagniewski 1997: 72–73): A – tanged points with separated shaft, A1 – large Lyngby tanged points with symmetrical shaft and crude tip, A2 – large Lyngby tanged points with symmetrical shaft and a tip formed into a truncation, A3 – small Lyngby tanged points with symmetrical shaft and crude tip, A4 – small tanged points with symmetrical shaft and a tip formed into a truncation, A5 – large Lyngby tanged points with asymmetrical shaft, A6 – small Lyngby tanged points with asymmetrical shaft, A7 – Hintersee tanged points, A8 – Swiderian tanged points with shaft and ventral retouch, B – tanged points without separated shaft, B1 – large tanged points without separated shaft, with crude tip, B2 – large tanged points without separated shaft, with a tip formed into a truncation, B3 – small tanged points without separated shaft, with crude tip, B4 – small tanged points without separated shaft, with a tip formed into a truncation, B5 – tanged points without separated shaft, retouched on a ventral face and tip, B6 – large rhomboidal tanged points, B7 – small rhomboidal tanged points, B8 – Swiderian tanged points without separated shaft, with ventral retouch

132

M. Kobusiewicza (2009: 85 n.), który stanowczo zaprzecza wędrówkom ludności Brom-me (używającej grotów typu Lyngby) na Litwę, Białoruś i nad górną Wołgę, wyznaczanych na podstawie dyspersji liściaków typu Lyngby. Wspomniany autor twierdzi, że ostrze typu Lyngby było jedynie „skutecznym wynalazkiem jako broń myśliwska”.

W 1968 roku W. Taute w monografii ugrupowań liściakowych wyróżnił grupę Stallberg--Münchehofe, występującą na obszarze pomiędzy Odrą a górną Wisłą, której cechą charakte-rystyczną była obecność w inwentarzach elementów typologicznych kultury ahrensburskiej i świderskiej (Taute 1968). W pracy z 1970 roku M. Kobusiewicz zaproponował objęcie ter-minem zespoły typu Wojnowo inwentarzy zawierających elementy typologiczne charaktery-styczne dla kultury Federmesser, ahrensburskiej i świderskiej (Kobusiewicz 1970). W wyniku przenikania się wpływów kultur ahrensburskiej i świderskiej powstawały formy hybrydalne, takie np. jak liściaki wojnowskie, łączące cechy liściaków świderskich (słabe wydzielenie trzonka) i liściaków ahrensburskich (brak łuskania strony spodniej trzonka). W kilka lat później J.M. Burdukiewicz stwierdził obecność kultury ahrensburskiej w czystej postaci na wschód od Odry, a dokładniej na Dolnym Śląsku (Burdukiewicz 1975), czego dowodem było występowa-nie liściaków ahrensburskich na północy wspomnianego obszaru oraz kilku zespołów ahrens-burskich na takich stanowiskach, jak Krzekotówek 8 (A?) i Potasznia III.

Zasadność wyróżniania dwóch odrębnych jednostek kulturowych, tj. ahrensburskiej i świderskiej, została podważona przez R. Schilda (1975: 333). Jego zdaniem zbieżność tech-nologii, typologii narzędzi oraz frekwencji udziału poszczególnych typów uniemożliwiają wyznaczenie ostrej granicy pomiędzy nimi. Zaproponował w związku z tym objęcie obu tych jednostek terminem technokompleksu z liściakami. Podobieństwa w inwentarzach obu tak-sonów wynikały z adaptacji obu grup do zbieżnych warunków środowiskowych, tj. tundry, tundry parkowej i luźnych lasów młodszego dryasu.

Blisko 25 lat później M. Kobusiewicz przedstawił koncepcję kompleksu „świdero-ah-rensburskiego”, biorąc za jej podstawę zbieżność w zakresie technologii, typologii, liczebno-ści poszczególnych grup narzędziowych, a ponadto w typach harpunów3 oraz zdobieniu ich identycznymi wątkami ornamentacyjnymi (Kobusiewicz 1999; 1999a). Tezy te zostały przez niego rozwinięte i zaprezentowane w kolejnej publikacji. Argumentem przemawiającym za istnieniem jednej jednostki kulturowej jest nie tylko wspomniana wyżej zbieżność w tech-nologii eksploatacji surowca oraz typologia i frekwencja występowania poszczególnych na-rzędzi, ale również zasiedlanie w tym samym czasie, tj. młodszego dryasu, identycznych nisz ekologicznych przez społeczeństwa o tej samej tradycji kulturowej (Kobusiewicz 2002).

Podstawowa trudność rozróżniania czystych zespołów świderskich, ahrensburskich i lyngbijskich jest spowodowana zbieżnością w strukturze narzędziowej, a między dwiema pierwszymi jednostkami także w technice rdzeniowania. Zasadnicza różnica sprowadza się do form liściaków oraz występowania w zespołach ahrensburskich mikropółtylczaków Zon-hoven (Sulgostowska 1989: 57)4. Jednak cechą zupełnie odrębną, właściwą inwentarzom

3 Wyniki radiowęglowego oznaczenia wieku harpuna typu hawelańskiego z Węglin wskazują, że mogły być one użytkowane również przez społeczności technokompleksu z tylczakami (Cziesla, Masojć 2007).

4 Brak mikrolitów w inwentarzach świderskich nie może być dłużej uważany za cechę odróżniającą je od ahrensburskich, bowiem w wyniku metodycznie przeprowadzonych badań wykopaliskowych okazało się, że występują one równie często w zespołach świderskich, jak i w ahrensburskich (Kobusiewicz 2002: 118).

133

kultury ahrensburskiej, jest sposób formowania trzonka liściaka, poprzez usunięcie sęczka zabiegiem odnotowanym przez W. Tautego (1968: 178), tzw. zabiegiem rylcowczym. W wy-niku zastosowania tej metody formowania trzonka powstają charakterystyczne odpadki (ryc. 3:1). Wystąpiły one na kilku stanowiskach, takich jak np.: Szczerba, stan. 14, pow. augustow-ski (ryc. 3:2–5); Salaspils Laukskola na Łotwie (ryc. 3:14–16), Ełk? (Sulgostowska 2005: 135), Alt Duvenstedt LA 121 (ryc. 3:6–13; Clausen 1995). Fragment trzonka liściaka ufor-mowanego takim zabiegiem pochodzi ze stanowiska nr 2 w Cichmianie, pow. kolski (ryc. 3:17). Ponadto, zdaniem J. Siemaszki (2000), jeśli uderzenie było silne, negatywy powstałe na wewnętrznej stronie trzonka przypominały retusz świderski. Biorąc pod uwagę wyżej wymienione stanowiska, zjawisko to zostało udokumentowane w nieproporcjonalnie małej liczbie przypadków w stosunku do ilości stanowisk, na których wystąpiły oba typy liściaków, tj. z łuskaniem bądź bez łuskania spodniej strony ich trzonków. Nie jest wykluczone, że w dotychczas prowadzonych analizach materiałów krzemiennych zagadnieniu temu nie po-święcano należytej uwagi. Argumentem przemawiającym jednak na niekorzyść wspomnia-nych powyżej tez są obserwacje L. Schmitta (1999: 16 n.), który na podstawie inwentarzy kultury Hensbacka z Nösund (nieliczne odpadki) i Tosskärr (ponad 120 okazów) stwierdził, że nie zawsze technika mikrorylcowcza była stosowana w produkcji ostrzy.

Inny, obok mikrorylcowania, sposób formowania trzonków liściaków został zarejestro-wany na stanowisku nr 9 w Krzeczowie, pow. wieluński. Polegał on na delikatnym zaretu-szowaniu przypiętkowego fragmentu krawędzi wióra, co w połączeniu z brakiem łuskania dolnej strony trzonków półwytworów ostrzy sugeruje, że były to półwytwory liściaków ah-rensburskich (Cyrkowie 1987: 15–17).

RetUSz JAko wyznAcznIk cHRonoLogIczny

W 1964 roku R. Schild wydzielił trzy kompleksy współwystępowania poszczególnych ty-pów liściaków, a ponadto wprowadził pojęcie tzw. strefy wzajemnych wpływów przemysło-wych (zachodnią i wschodnią), w której inwentarze świderskie mogły ulegać „przemiesza-niu kulturowemu” z inwentarzami pochodzącymi z innych jednostek kulturowych (Schild 1964). Kompleksy te zdaniem autora odpowiadały zróżnicowaniu chronologiczno-typolo-gicznemu. Kompleks I charakteryzował się występowaniem wyłącznie form liściaków dwu-kątowych. W skład inwentarzy należących do kompleksu II wchodziły zdaniem R. Schilda przede wszystkim liściaki dwukątowe, przy niewielkim udziale form trzpieniowatych. Nato-miast kompleks III charakteryzował się przewagą lub wyłącznym występowaniem liściaków trzpieniowatych oraz sporadyczną obecnością form dwukątowych. Początkowo chronologię względną omawianych zespołów oparto na obecności lub braku oraz stosunku ilościowego form liściaków dwukątowych i trzoneczkowatych. Jednak wyniki badań traseologicznych liściaków dwukątowych i trzoneczkowatych pochodzących z cmentarzyska na Wyspie Je-leniej wskazały, że zróżnicowanie formy liściaka miało charakter funkcjonalny, a nie styli-styczny (Schild 1975: 322).

Podział ten został z czasem wsparty radiowęglowymi oznaczeniami wieku stanowisk, na których wystąpiły poszczególne typy liściaków (Schild, Pazdur, Vogel 1999). Pierwsza faza obejmowałaby osadnictwo społeczności posługujących się w wytwórczości krzemie-niarskiej techniką twardego tłuka, eksploatujących w głównej mierze rdzenie jednopiętowe i wytwarzających liściaki typu Lyngby, nieposiadające retuszu na stronie spodniej trzon-

134

Ryc. 3. 1 – Schemat produkcji liściaków (wg w. taute 1968, ryc. 44), 2–5 – Szczerba, site 14 (wg J. Sie-maszko 2000, ryc. 3), 6–13 – Alt duvenstedt (wg I. clausen 1995, ryc. 10), 14–16 – Salaspils Laukskola (zaliznjak 1999, ryc. 101), 17 – cichmiana, stan. 2, skupienie 12 (fot. m. Jórdeczka)Fig. 3. 1 – Production scheme of tanged points (after w. taute 1968, fig. 44), 2–5 – Szczerba, site 14 (after J. Siemaszko 2000, fig. 3), 6–13 – Alt duvenstedt (acc. to I. clausen 1995, fig. 10), 14–16 – Sa-laspils Laukskola (after zaliznjak 1999, fig. 101), 17 – cichmiana, site 2, concentration 12 (photo by m. Jórdeczka)

135

ka. Kolejną fazę rozwojową społeczności technokompleksu z liściakami reprezentowałaby zespoły, w których odnotowano posługiwanie się techniką miękkiego tłuka lub naciskową w eksploatacji rdzeni, głównie dwupiętowych. Najbardziej popularne były w tej fazie liściaki trzoneczkowate z łuskaniem strony spodniej trzonka i dwukątowe, występowały też ostrza typu Bromme i ahrensburskie oraz mikropółtylczaki typu Zonhoven. Najmłodsza z wyróż-nionych grup identyfikowana jest z zespołami zawierającymi małą ilość liściaków dwukąto-wych, licznymi mikropółtylczakami, w tym formami zgeometryzowanymi.

Problem automatycznej kwalifikacji kulturowej w przypadku stosowania nazw liściak świderski czy ahrensburski skłonił L. Koconia (1987) do wyróżnienia tzw. typów neutral-nych, oznaczonych numerami 1-4, których nazwa jest wolna od całego bagażu skojarzeń, jak ma to miejsce w odniesieniu do tradycyjnych terminów. Innym sposobem unikania utożsa-mienia typu ostrza z atrybucją kulturową jest stosowanie określeń opisowych typu: liściak trzoneczkowaty (trzpieniowaty) z łuskaniem (bez łuskania) strony spodniej trzonka (Sobko-wiak-Tabaka 2011: 108).

Za główne kryterium podziału L. Kocoń przyjął sposób zaretuszowania partii przysęcz-kowej liściaka i wyróżnił następujące typy:

Typ 1 – liściaki nieposiadające retuszu na stronie dolnej w partii przysęczkowejTyp 2 – liściaki z przykrawędnym retuszem wyłącznie strony dolnej w partii przysęczkowejTyp 3 – liściaki z retuszem zwrotnym w partii przysęczkowejTyp 4 – liściaki z płaskim retuszem strony górnej i dolnejObfitość płaskiego łuskania strony spodniej zdaniem autora jest przejawem stopniowego,

w miarę upływu czasu, różnicowania się kulturowego Niżu, warunkowanego upodobania-mi zamieszkujących go grup. W efekcie doprowadziło do wytworzenia się dwóch centrów stylistycznych i instrumentalnych. W zespołach na zachód od Odry dominowały mikropół-tylczaki, przy wysokim udziale liściaków bez łuskania strony spodniej trzonka. W zespo-łach na wschód od Odry występowały głównie liściaki z obfitym łuskaniem strony spodniej trzonka oraz następowało zmniejszanie długości liściaków (ryc. 4). W najnowszej pracy J.M. Burdukiewicz (2011: 310–311) określa zjawisko redukcji długości ostrzy i zastępowa-nie ich w początkach holocenu przez zbrojniki mikrolityczne jako efekt dostosowywania się do nowych (leśnych) warunków przyrodniczych. Argumentem przemawiającym prze-ciwko takiemu stwierdzeniu są rezultaty wieloletnich badań prowadzonych przez J. Bowera i M. Kobusiewicza, które wskazują, że obszary bardzo podobne pod względem panujących warunków przyrodniczych nie zawsze rozwijają się tak samo. Przeprowadzone przez nich studium porównawcze nad technologią wytwórczości krzemieniarskiej społeczności egzy-stujących w podobnych warunkach klimatycznych w Europie i Ameryce Północnej u schył-ku plejstocenu i w początkach holocenu wskazuje na zasadnicze różnice w ich rozwoju. I tak w przypadku technologii stosowanej przez społeczności europejskie wyraźnie widoczna jest tendencja do mikrolityzacji i geometryzacji wytworów krzemiennych, w przeciwieństwie do społeczności północnoamerykańskich, gdzie zarówno w późnym glacjale, jak i w holoce-nie obserwujemy nieprzerwaną kontynuację technologii bifacjalnej (Bower, Kobusiewicz 2002: 137 n.). Tym samym zakwestionowaniu ulega proste przełożenie: zmiana warunków środowiska = zmiana technologii wytwarzania narzędzi. Przykładów braku związku pomię-dzy zmianami środowiska naturalnego a zmianą technologii można znaleźć więcej – np. w południowej Afryce na stanowiskach znajdujących się w różnych niszach ekologicznych przemysł krzemieniarski pozostaje nie tylko identyczny, ale zmienia się mniej więcej syn-

136

Ryc. 4. Schemat ewolucji liściaków na obszarach położonych na zachód i na wschód od odry (wg kocoń 1987, ryc. 16–17)Fig. 4. tanged points evolution scheme in the areas situated west- and eastward to the odra basin (after kocoń 1987, fig. 16–17)

137

chronicznie bez wpływu środowiska naturalnego. Opisane powyżej przykłady wskazują, że instrumentarium narzędziowe podlegało zmianom raczej z powodów socjologicznych niż ekologicznych (Bower, Kobusiewicz 2002: 139).

Podobną wymowę mają wyniki studiów prowadzonych przez B.V. Eriksen (1996), któ-rych konkluzją jest stwierdzenie, że system społeczny może zmienić się pod wpływem we-wnętrznie zachodzących procesów tak samo, jak pod wpływem adaptacji do nowych wa-runków ekologicznych i społecznych. Wskazuje ona, że zmiana w późnopaleolitycznych i mezolitycznych strategiach łowieckich ma zasadniczo charakter ilościowy, a nie jakościo-wy. Z punktu widzenia pojedynczego łowcy ważniejsze było rozszerzenie instrumentarium narzędziowego o łuk niż stopniowe zmiany klimatyczne.

AFILIAcJA kULtURowA zeSPołów

Jak zauważa L. Schmitt (2007: 146 n.) jednym z największych problemów, z jakim zmaga się archeolog, jest „przyklejanie kulturowych etykiet” schyłkowopaleolitycznym zbrojnikom krzemiennym, pomijając zupełnie znaczenie symboliczne, które zawierały i które było ro-zumiane przez różne, ówcześnie żyjące grupy. W zasadzie zmusza nas to do twierdzenia, że zróżnicowanie typologiczne = zróżnicowanie kulturowe. W konsekwencji archeolog (ale nie schyłkowopaleolityczny wytwórca!) poprzez różnego rodzaju klasyfikacje metryczne wy-tworów właściwie kreuje zróżnicowane grupy kulturowe występujące na tym samym tery-torium kulturowym. Warto więc podejmować próby mające na celu neutralizację tego typu zachowań i takową podejmuje L. Schmitt (2007), analizując pod względem morfometrycz-nym 71 ostrzy odkrytych w kontekście inwentarzy kultury Hensbacka, dowodząc, że ich zróżnicowanie jest wynikiem pobytu na południu Szwecji wielu grup ahrensburskich, nie zaś społeczności reprezentujących różne jednostki taksonomiczne.

Bardzo interesujące dla naszych rozważań są również spostrzeżenia zawarte w publi-kacji Marcela Maussa z początków XX w.: Szkic o sezonowych przemianach społeczeństw eskimoskich. Studium z morfologii społecznej, potwierdzone kilkadziesiąt lat później przez obserwacje L. Binforda (1978). M. Mauss (2001: 481–482) opisał mianowicie jedną z grup Eskimosów, która posiadała dwa rodzaje inwentarza służącego do polowań, używanych w zależności od pory roku – do łowów letnich lub zimowych. Co najważniejsze, inwentarze te nigdy nie mogły być używane jednocześnie lub w innej porze roku niż ta, do której zostały przeznaczone. Co więcej, podział na „rzeczy letnie” i „zimowe” odnosi się do zwie-rząt, na które polowano, rodzaju noszonej odzieży czy namiotów, w których mieszkano. Ponadto klasyfikacji takiej podlegają również ludzie – na urodzonych w miesiącach letnich i zimowych. Bez dostępu do tego rodzaju wiedzy w momencie odkrycia dwóch różnych inwentarzy archeolog zapewne powołałby do życia dwie różne jednostki kulturowe!

W skrajnych przypadkach posługiwanie się jedynie kryteriami typologicznymi dopro-wadza do wyróżniania jednostek kulturowych na podstawie obecności pojedynczych form narzędziowych (najczęściej tzw. wyznaczników typologicznych, form przewodnich). Od kilku lat na Litwie, Białorusi i Ukrainie w literaturze przedmiotu można spotkać się z teza-mi postulującymi obecność społeczności kultury hamburskiej w rejonie dorzecza Niemna, górnego Dniepru i Prypeci (Калечыц, Koлaсаў, Aбухоўскі 2010: 37–40; Obuchowski 2003: 75; Šatavičus 2002). Dowodem świadczącym o zasiedlaniu tego terenu przez wspomniane społeczności miałyby być pojedyncze narzędzia (oraz ich fragmenty) w postaci jednoza-

138

dziorców, bądź form nawiązujących do klasycznych inwentarzy kultury hamburskiej, po-chodzących z badań powierzchniowych, przypadkowych znalezisk, kolekcji muzealnych lub zróżnicowanych chronologicznie inwentarzy, z których formy te zostały wyselekcjonowane na podstawie kryterium typologicznego.

Idąc dalej tym tropem i biorąc pod uwagę obecność w zespołach schyłkowoneolitycznych Pustyni Zachodniej w Egipcie oraz w Turcji „klasycznych form grocików ahrensburskich”, mo-glibyśmy postulować obecność społeczności ahrensburskich w tej części świata (Bobrowski, Sob-kowiak-Tabaka 2006: 15).

W badaniu prahistorii, jak uważa A.P. Kowalski (1997: 152), powszechna jest tendencja do uprzedmiotowienia kultury. Kultury archeologiczne wyróżniane są na podstawie podobieństw i różnic pomiędzy odkrywanymi pozostałościami materialnymi. Tymczasem zdać sobie należy sprawę, że owe podziały dokonywane są przez pryzmat naszych (współczesnych) preferencji, do-świadczeń i obserwacji. Istotna dla naszych rozważań jest konstatacja, że pierwotne postrzeganie przedmiotów, stanów rzeczy i ludzi było jednorodne i zapewne odbywało się w relacji dopusz-czającej wzajemne bezpośrednie oddziaływanie (Kowalski 2001: 67). Pierwotne znaczenie „iden-tyczności” oparte było na magicznym kontekście aktywnej metonimii fundującej także znaczenie współprzebywania, bycia w tym samym czasie lub miejscu. Tak więc obiekty, które z naszego punktu widzenia różnią się między sobą, mogły być przez społeczeństwa archaiczne uznawane za tożsame przez fakt ich współobecności – w miejscu lub czasie (Kowalski 2001: 88–89). W obrębie archeologii krzyżuje się bowiem problem morfologicznego opisu rzeczy rozumianych w sposób nowożytnoeuropejski z ogólniejszymi kwestiami dziejów społeczeństw prehistorycznych. Arche-ologiczna kwalifikacja obiektów kulturowych, tworzenie typów przewodnich, wyznaczników kul-turowych opiera się więc na założeniu o klasyfikacyjnej typowości, wykluczającej tym samym refleksję nad zmiennością rzeczy (Kowalski 2001: 87).

Tymczasem kultura archaiczna (typu magicznego) w zasadniczy sposób różniła się od kultury nowożytnoeuropejskiej. Przede wszystkim miała charakter synkretyczny, stąd myślenie i działanie w tej kulturze było nierozdzielne. Czynności praktyczne miały zarazem charakter światopoglą-dowy i komunikacyjny, a więc sens do jakiego nie można dotrzeć, badając artefakty. Jak dobitnie stwierdza A.P. Kowalski (1997: 155, 166), klasyfikacje materiałów archeologicznych nie przyspa-rzają wiedzy o kulturze, ta bowiem nie znajduje odzwierciedlenia w przedmiotach, lecz w sposo-bach ich użytkowania.

Oczywiście nie można wykluczyć, że wykonywanie analizowanego w niniejszym arty-kule specyficznego typu narzędzia, jakim jest ostrze, i retuszowanie (lub brak retuszowania) strony spodniej trzonka był formą manifestowania przez ówczesne społeczności tożsamości kulturowej, umożliwiającej identyfikację osób przynależnych do tej samej grupy czy okre-ślonej tradycji. W literaturze przedmiotu dość powszechny jest pogląd, podzielany na ogół przez archeologów czy historyków, że tradycja przekazywana jest z pokolenia na pokole-nie od najdawniejszych czasów, a sama technologia wykonywania narzędzi stanowi istot-ny pakiet informacji kulturowej, jeden z wyznaczników tożsamości (por. np. Kabaciński, Sobkowiak-Tabaka 2010: 14). Według M. Maussa (2001: 594 n.) odnośnie społeczeństw ar-chaicznych należy wręcz mówić o tradycjach we wszystkich dziedzinach życia: w technice, gospodarce, sztuce, a nawet morfologii społecznej.

Ze względu na ramy niniejszego artykułu zagadnienie tradycji jako pojęcia niezmiernie szerokiego i pokrywającego się nieomal z pojęciem kultury (Dobrowolski 1966 za: Szacki 2011: 125) nie zostanie podjęta jego dogłębna analiza. Dość powiedzieć, że tradycja może być

139

rozpatrywana z trzech punktów widzenia: jako pojęcie czynnościowe (główny nacisk w bada-niach kładzie się na przekazywaną z pokolenia na pokolenie czynność), przedmiotowe (uwaga badacza koncentruje się na zagadnieniu, jakie dobra są przekazywane, a nie jak się je przekazu-je) i podmiotowe (akcentuje się stosunek danego pokolenia do przeszłości). Jednakże zdaniem J. Szackiego (2001: 101–102, 162–163) stosowanie pewnych elementów techniki przez długi czas nie wynika z tradycji, lecz użyteczności i skuteczności. Podobne przekonanie odnośnie obecności grotu typu Lyngby w różnych schyłkowopaleolitycznych inwentarzach na ogrom-nym obszarze od Danii po górną Wołgę prezentuje wspomniany powyżej M. Kobusiewicz.

Przystępując do studiów nad wydzielaniem kultur schyłkowopaleolitycznych (i nie tyl-ko), gromadzimy i porządkujemy dane, tym samym je wartościując. Wartościując – interpre-tujemy, a interpretując – konstruujemy (Mamzer 2011: 259). Zapewne nigdy nie unikniemy imputowania społeczeństwom minionym (archaicznym) naszej wizji przeszłości i naszego świata wartości. Świadomość tego faktu powinna nam jednak zawsze towarzyszyć w doko-nywanych przez nas rekonstrukcjach minionej rzeczywistości.

Bibliografia:

Bagniewski Z.1997 O schyłkowopaleolitycznych kulturach kompleksu z liściakami na Pomorzu, Studia Archeolo-

giczne 29, 25–92.

Binford L.1978 Nunamiut ethnoarchaeology, New York.

Bobrowski P., Sobkowiak-Tabaka I.2006 How far east did the Hamburgian culture reach?, Archaeologia Baltica 7, 11–20.

Bower J., Kobusiewicz M.2002 A comparative study of prehistoric foragers in Europe and North America, Lewiston–Queen-

ston–Lampeter.

Burdukiewicz J.M.1975 Paleolit schyłkowy na Dolnym Śląsku, Warszawa–Wrocław.2011 Late Glacial hunter-gatherer reactions to the Younger Dryas cooling event in the southern and

eastern Baltic regions of Europe, Quaternary International 242, 302–312.

Clausen I.1995 Alt Duvenstedt, Kreis Rendsburg-Eckerförde, LA 121. Ein Ahrensburger Kulturvorkommen in

allerødzeitlichen Boden, Archäologische Nachrichten aus Schleswig-Holstein 6, 103–126.

Cyrkowie K. i M.1987 Schyłkowopaloelityczna pracownia ostrzy krzemiennych w Krzeczowie, województwo sieradz-

kie, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeolo-giczna 34, 5–19.

140

Cziesla E., Masojć M.2007 The uniserially barbed harpoon from Węgliny (Wodra Valley, Lower Lausatia, Poland) and

some cutural implications, [w:] M. Masojć, T. Płonka, B. Ginter, S.K. Kozłowski (red.), Con-tributions to the Central European Stone Age. Papers dedicated to the late Professor Zbigniew Bagniewski, Wrocław, 33–41.

Dobrowolski K.1966 Studia nad życiem społecznym i kulturą, Wrocław–Warszawa–Kraków.

Eriksen B.V.1996 Resource exploatation, subsistence strategies and adaptativeness in Late Pleistocene – Early

Holocene northwest Europe, [w:] L.G. Straus, B.V. Eriksen, J.M. Erlandson, D.R. Yesner (red.), Humans at the end of Ice Age: The archaeology of the Pleistocene – Holocene transition, New York, 101–128.

Ginter B.1966 Przyczynki do znajomości zachodniej strefy przemieszania przemysłowego cyklu

mazowszańskiego, Prace Archeologiczne 8, 23–28.1974 Spätpaläolithikum im Oberschlesien und im Flussgebiet der Oberen Warta, Prace Archeolo-

giczne 17, Kraków.1989 Paleolit schyłkowy, [w:] J. Kmieciński (red.), Pradzieje ziem polskich, t. I, Warszawa– Łódź,

78–91.

Ginter B., Kozłowski J.K.1969 Technika obróbki i typologia wyrobów krzemiennych paleolitu i mezolitu, Kraków.

Kabaciński J., Sobkowiak-Tabaka I.2010 Środowiskowe uwarunkowania przemian kulturowych u schyłku późnego glacjału

i w początkach holocenu na Niżu Środkowoeuropejskim, Przegląd Archeologiczny 58, 5–20.

Калечыц А.Г., Koлaсаў A.У., Aбухоўскі В.C.2010 Палeітычныя помнікі Беларусі, Мінск.

Kobusiewicz M.1970 Paleolit schyłkowy w środkowozachodniej Wielkopolsce, Światowit 31, 19–101.1999 Ludy łowiecko-zbierackie północno-zachodniej Polski, Poznań.1999a Tanged Point cultures of Greater Poland. 25 years from the first approach, [w:] S.K. Kozłowski,

J. Gurba, L. Zalizniak (red.), Tanged Point Cultures in Europe. Read at the International Ar-chaeological Symposium Lublin, September, 13–16, 1993, Lubelskie Materiały Archeologiczne 13, Lublin, 110–120.

2002 Ahrensburgian and Sviderian: two different modes of adaptation?, [w:] B.V. Eriksen, B. Bratlund (red.), Recent studies in the Final Palaeolithic of the European Plain, Århus, 117–122.

2009 Czy istniała kultura Bromme?, Folia Praehistorica Posnaniensia 15, 75–91.

141

Kocoń L.1987 Problem obecności kultury ahrensburskiej na wschód od Odry, Studia Archeologiczne 15,

81–123.

Kowalski A.P.1997 Synkretyzm kultury pierwotnej a interpretacje archeologiczne, [w:] A. Pałubicka (red.), Kul-

turowe konteksty idei filozoficznych, Poznań, 151–167.2001 O wyobrażeniu metamorfozy i o doświadczeniu magicznym a kulturze wczesnotradycyjnej, [w:]

J. Kmita (red.), Czy metamorfoza magiczna rekompensuje brak symbolu?, Poznań, 19–93.

Mamzer H.2011 Czy możliwe jest materialne (fizykalne) przedstawienie przeszłości?, [w:] W. Wrzosek (red.),

Oblicza przeszłości, Bydgoszcz, 251–263.

Mauss M.2001 Socjologia i antropologia, wstęp C. Lévi-Strauss, tłum. M. Król, K. Pomian, J. Szacki, Warszawa.

Mey W.1960 Jungpaläolithikum und Mesolithikum in Brandenburg, Quartär 12, 1–51.

Obuchowski W.2003 Zabytki krzemienne i kamienne od paleolitu do wczesnej epoki żelaza z terenów Białorusi

w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, Warszawa.

Rothert L.1936 Die Mittlere Steinzeit in Schlesien, Leipzig.

Schild R.1963 Uwagi o podstawach systematyki kulturowej paleolitu, [w:] I Sympozjum Paleolityczne, Ref-

eraty i komunikaty, Kraków, 11–19.1964 Paleolit końcowy i schyłkowy, [w:] W. Hensel (red.), Materiały do prahistorii ziem polskich, cz.

I, Warszawa, 129–239.1975 Późny paleolit, [w:] W. Chmielewski, W. Hensel (red.), Prahistoria ziem polskich, Paleolit

i mezolit, I., Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 159–335.

Schild R., Pazdur M.F., Vogel J.C.1999 Radiochronology of the Tanged Point Technocomplex in Poland, [w:] S.K. Kozłowski, J. Gurba,

L. Zalizniak (red.), Tanged Point Cultures in Europe. Read at the international archaeological sym-posium Lublin, September, 13–16, 1993, Lubelskie Materiały Archeologiczne 13, Lublin, 13–15.

Schmitt L.1999 The Hensbacka: a maritime adaptation or a seasonal expression of continental hunter and

gatherers, [w:] S.K. Kozłowski, J. Gurba, L. Zalizniak (red.), Tanged Point Cultures in Europe. Read at the international archaeological symposium Lublin, September, 13–16, 1993, Lubel-skie Materiały Archeologiczne 13, Lublin, 16–27.

142

2007 The west Swedish Hensbacka from an anthropological point of view, and recent developments concerning the final drainage of the Baltic Ice Lake, [w:] M. Kobusiewicz, J. Kabaciński (red.), Studies in the Final Palaeolithic settlement of the Great European Plain, Poznań, 139–150.

Siemaszko J.2000 The Szczebra 14 site. A key to understanding the Palaeolithic in the North-Eastern part of Eu-

rope or another mystery, Lietuvos archeologija 19, 251–256.

Sobkowiak-Tabaka I.2011 Społeczności późnego paleolitu w dorzeczu Odry, Poznań.

Sulgostowska Z.1989 Prahistoria międzyrzecza Wisły, Niemna i Dniestru u schyłku plejstocenu, Warszawa.2005 Kontakty społeczności późnopaleolitycznych i mezolitycznych między Odrą, Dźwiną a Dnie-

prem. Studium dystrybucji wytworów ze skał krzemionkowych, Warszawa.

Szacki J.2011 Tradycja, Warszawa.

Szukiewicz W.1901 Poszukiwania archeologiczne w powiatach Lidzkim i Trockim, Światowit 3, 3–29.

Szymczak K.1991 Kultura perstuńska w paleolicie schyłkowym Niżu Środkowoeuropejskiego, Światowit 38, 143–188.

Šatavičius E.2002 Hamburgo kultūros radiniai Lietuvoje, Lietuvos archelogija 23, 63–186.

Taute W.1968 Die Stielspitzen Gruppen in nördlichen Mitteleuropa. Ein Beitrag zur Kentniss der späten Alt-

steinzeit, Köln–Graz.

Zaliznjak L.L.1999 Final‘nij paleolit pivnichnogo zahodu Shidnoi Evropi (kul‘turnij podil i periodizacija), Kiiv.

Zotz L.1931 Das Tardenoisien in Niederschlesien, Altschlesien 3, 121–153.

337

Magda CieślaInstytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiegoul. Gołębia 1131-007 Krakówesciel@wp.pl

Krzysztof CyrekZakład Starszej i Środkowej Epoki KamieniaInstytut ArcheologiiUniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniuul. Szosa Bydgoska 44/4887-100 Toruńpaleo@umk.pl

Magdalena SudołZakład Starszej i Środkowej Epoki KamieniaInstytut ArcheologiiUniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniuul. Szosa Bydgoska 44/4887-100 Toruńsudol@umk.pl

Damian StefańskiMuzeum Archeologiczne w Krakowieul. Senacka 3 31-002 Krakówdamian.stefanski@ma.krakow.pl

Iwona Sobkowiak-TabakaInstytut Archeologii i Etnologii PANOśrodek Studiów Pradziejowych i Średniowiecznychul. Rubież 4661-612 Poznańiwona.sobkowiak@iaepan.poznan.pl

Katarzyna Zarzecka-SzubińskaInstytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiegoul. Gołębia 1131-007 Krakówkatarzyna.zarzecka@uj.edu.pl

LIStA AUtoRów/AUtHoRS

338

Zuzanna RóżańskaDział Archeologii Muzeum Historycznego m.st. Warszawyul. Dzielna 700-154 Warszawaz.rozanska@mhw.pl

Katarzyna Kerneder-GubałaInstytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Naukal. Solidarności 10500-140 Warszawa

Dominik Kacper PłazaMuzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzipl. Wolności 1491-415 Łódźdominik.plaza@maie.lodz.pl

Grzegorz OsipowiczInstytut ArcheologiiUniwersytet Mikołaja Kopernikaul. Szosa Bydgoska 44/4887-100 Toruńgrezegor@umk.pl

Maciej EhlertInstytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiegoul. Szewska 4850-139 Wrocławmaciej.ehlert@gmail.com

Agnieszka DziedzicMuzeum Archeologiczne w Krakowieul. Senacka 331-002 Krakówagnieszka.dziedzic@ma.krakow.pl

Jerzy LiberaInstytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiejpl. Marii Curie-Skłodowskiej 420-031 Lublinjlibera@o2.pl

Anna ZakościelnaInstytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiejpl. Marii Curie-Skłodowskiej 4

339

20-031 Lublinazakoscielna@gmail.com

Urszula StępięńInstytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiegoul. Gołębia 1131-007 Krakówurszulastepien@poczta.onet.pl

Olga Vitoš Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiegoul. Gołębia 1131-007 Krakówolga.lta@interia.pl

Elżbieta Trela-KieferlingMuzeum Archeologiczne w Krakowieul. Senacka 331-002 Krakówelzbieta.trela@ma.krakow.pl

Bogusław PilarskiProjekt Archeologiczny Nakum, Gwatemala. Instytut Archeologii UJZakład Archeologii Nowego Świataul. Gołębia 1131-007 Krakówbogumil.pilarski@wp.pl

Beata Bielińska-MajewskaMuzeum Okręgowe w ToruniuDział Archeologiiul. Jakuba 20a87-100 Toruńbmmajewscy@gmail.com