Maciej Szczepańczyk

(Warszawa)

Pojęcie „Rzeczpospolita” w historii prawnoustrojowej

Polski.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku w artykule 1 Rozdziału I właściwie powtarza zapisy konstytucji kwietniowej z 1935 roku, Rzeczpospolita

Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. Takie, pozostające pod

wpływem pism starożytnych pojęcie państwa polskiego jako rzeczypospolitej

występuje już w polskiej myśli politycznej XVI wieku, tak więc nie może odnosić się do republiki jako takiej.

Jednak w ciągu wieków zarówno w dyskursie politycznym jak i w zapisach prawno-ustrojowych znaczenie tego pojęcia ulegało zmianie, inaczej je także

odczytywano w każdej epoce. Prześledzimy jego użycie by wykazać że przed

1918 i po 1921 roku nigdy nie stosowane było do określenia RP jako republiki.

Z oczywistych względów pomijam okres Polski Ludowej 1944-1989 i zapisy stalinowskiej konstytucji 1952 roku (Polska Rzeczpospolita Ludowa jest

republiką ludu pracującego, itp.) oraz republikańskie koncepcje rewolucyjne

okresu zaborów.

Sformułowania res publica czyli rzeczpospolita używano w Polsce przynajmniej

w 5 znaczeniach:

jako nazwy państwa polskiego per se, bez konotacji ustrojowej (od końca

XV wieku)

jako dobro wspólne, rzecz powszechna

jako wspólne, połączone po 1385 roku państwo polsko-litewskie, wspólnota księstw, ziem, województw i powiatów (bliskie niemieckiej

koncepcji rzesza)

jako model ustrojowy, w którym przewagę uzyskały masy szlacheckie (tzw. demokracja szlachecka w XVI wieku i republikanizm szlachecki w

XVIII wieku)

określano w ten sposób inne republiki np. Najjaśniejsza Rzeczpospolita Wenecka

Odrębność ustrojowa Rzeczypospolitej Obojga

Narodów

Rzeczpospolita to tradycyjna nazwa państwa polskiego, używana od końca XV

wieku. W Polsce sformułowanie rzeczpospolita określało państwo jako takie,

dlatego zdaniem Michała Bobrzyńskiego pojęcie Rzeczpospolita Polska

oznaczało tylko państwo polskie a nie republikę w dzisiejszym tego słowa znaczeniu.

1 Jednak według postronnych obserwatorów ustrój Rzeczypospolitej

był czymś wyjątkowym w Europie. Jean Jacques Rousseau w swoich Uwagach

nad rządem Polski, napisanych w 1770 roku na prośbę konfederatów barskich, walczących o zniesienie rosyjskiego protektoratu nad I Rzeczpospolitą,

twierdził, że trudno zrozumieć, jak państwo tak dziwacznie urządzone mogło się

tak długo utrzymać… Naród polski różni się usposobieniem, formą rządu,

obyczajami, językiem nie tylko od swoich sąsiadów, ale od całej reszty Europy.2

Rzeczpospolita Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa

Litewskiego to monarchia mixta, łącząca w sobie pierwiastki monarchii elekcyjnej, arystokracji reprezentowanej w Senacie i tzw. demokracji

szlacheckiej, wyrażanej poprzez sejmiki oraz w izbie poselskiej.

Niekiedy porównywano ją ze Świętym Cesarstwem Rzymskim (Narodu

Niemieckiego od 1441 roku). Podobieństwo I RP jako związku państw (Korona

i Litwa), województw, ziem i powiatów do Cesarstwa podkreśla niemiecka

nazwa tego ostatniego Heiliges Römisches Reich. Bo w rzeczywistości państwo polsko-litewskie (przynajmniej do zaręczenia wzajemnego obojga narodów z

1791 roku) było polsko-litewską „rzeszą”. Dlatego w języku angielskim I

Rzeczpospolita oddana jest nie jako Polish-Lithuanian Republic lecz na

podobieństwo Brytyjskiej Wspólnoty Narodów (British Commonwealth) jako

Polish-Lithuanian Commowealth. O odrębności ustrojowej tego państwa

świadczy jednak m. in. niechęć mas szlacheckich do recepcji prawa rzymskiego w Polsce w XVI wieku, które to prawo kojarzono z władzą absolutną cesarzy

rzymskich Narodu Niemieckiego.

W zapisie praw kardynalnych Rzeczypospolitej Obojga Narodów z 8 stycznia

1791 roku, najpełniej chyba opisano to, co współcześni rozumieli przez pojęcie

Rzeczypospolitej: Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie ze wszystkimi

księstwami, województwami, ziemiami i powiatami, z których jest złożone i na potym składać się będzie, według praw im służących, w jedno i nierozdzielne

ciało, jak jest spojone, tak być ma na zawsze Rzecząpospolitą nierozdzielną,

wolną i nikomu nie podległą, której władza najwyższa i prawodawcza zamyka się w sejmie, mającym na czele króla, w składzie z senatu i stanu rycerskiego,

który to sejm prawnie zebrany, sam prawa dla narodu stanowić jest mocen, i

tym tylko prawom, które sejm postanowi, naród posłuszeństwo jest winien; sam

tylko sejm podatki na potrzeby publiczne uchwalać, i uchwalomemi rozrządzać, sejm tylko wojsko ku powszechnej obronie sobie jedynie wierne, i podległe

utrzymywać, ono do posłuszeństwa władzy, którą nad tymże wojskiem ustanowi

obowiązywać sejm wojny wypowiadać, pokój i wszelkie traktaty zawierać, magistratury urządzać i ulepszać, przeciąg tychże urzędowania oznaczać, osoby

do najwyższych magistratur, osoby na posłów wielkich wybierać, tudzież o

sposobie wyboru onych stanowić mocen będzie. Nic przeto w państwach

Rzeczypospolitej za prawo i władzę prawodawczą być nie ma poczytane, co by

nie wypływało z wyraźnej woli Rzeczypospolitej zgromadzonej na sejmach.3

Średniowieczne rozumienie pojęcia res publica

Ostatnią próbą przywrócenia uniwersalizmu w średniowiecznej Europie, była

wysunięta przez doradcę króla Francji Filipa IV Pięknego Pierre’a Dubois

koncepcja Res Publica Christiana, związku chrześcijańskich państw

suwerennych. W sporach z kościołem francuskim jurysta Filipa IV Guillaume de Plaisian wysunął koncepcję suwerennej władzy królewskiej, rex sit

imperator in regno suo, et imperare possit terre et mart, et omnes populi regni

sui.

Nadal istniało jednak Święte Cesarstwo Rzymskie (potocznie nazywane

Świętym Cesarstwem Narodu Niemieckiego od 1441 roku). Władzę i

zwierzchność cesarza nad władcami chrześcijańskimi wywiódł Engelbert z Admontu (zm. 1331) z dzieła Św. Augustyna z XIX księgi De civitate Dei: Una

est sola respublica totius populi Christiani, ergo de necessitate erit et unus

solus princeps et rex illius reipublicae, statutus et stabilitus ad ipsius fidei et populi Christiani dilatationem et defensionem. Święty Augustyn pisząc o

świecie chrześcijańskim iż Omnium Christianorum una respublica est (księga

XXV De civitate Dei) z pewnością nie myślał o jakiejś uniwersalnej republice

na wzór republiki rzymskiej ale o wspólnocie chrześcijańskiej.

Pojęcie res publica w polskiej myśli politycznej XV-

XVIII wieku.

Po raz pierwszy sformułowania respublica używa w historiografii polskiej

mistrz Wincenty Kadłubek w swojej Chronica Polonorum.4

W dokumencie z 2 października 1413 roku, wydanym w Horodle, w którym

rody szlachty polskiej przyjmują do swoich herbów bojarów litewskich użyto

stwierdzenia status Reipublicae optimo fine perficitur (miłość to tworzy prawa, włada państwami, urządza miasta, wiedzie stany Rzeczypospolitej ku

najlepszemu końcowi).5

Polski renesansowy dyskurs polityczny, był echem recepcji prac Arystotelesa i

Cycerona, pisarze polityczni pozostawali pod wyraźnym wpływem Państwa

(Πολιτεία) Platona (znamienne że polski przekład Stanisława Lisieckiego z 1929

roku nosi jeszcze tytuł Rzeczpospolita).

W 1444 roku wśród postanowień sejmu piotrkowskiego znajduje się

sformułowanie, contra coronam et rempublicam. 6 Być może chodzi tu o

odróżnienie władzy królewskiej od państwa jako takiego.

Król Kazimierz IV Jagiellończyk w statucie wydanym w 1451 roku w

Piotrkowie, mówiąc o sejmie Królestwa Polskiego użył sformułowania pro

republica regni nostri conventionem generalem. 7

Trudno także podejrzewać że Jan Ostroróg pisząc w latach 1474-1477 dzieło Monumentum pro Reipublicae ordinatione miał na myśli urządzenie jakiejś

republiki a nie państwa jako takiego, tym bardziej, że postulował wzmocnienie

władzy monarszej.

Sejm 1507 zapisał w swojej konstytucji, że Quia cum omnia lex donum Dei sit,

cui omnes obedire oportet, utpote, sine qua Respublica, veluti corpus sine

anima, consistere et regi nequit, sed nec omnia lex omnibus una ct commoda esse possi.

8 Chodzi tu raczej o rzeczpospolitą jako o państwo jako takie, o rzecz

powszechną.

Contiones in maximo totius regni Poloniae conventu apud Leopolim de

Republica habitae, dzieło będące echem rokoszu lwowskiego (tzw. wojna

kokosza 1537 roku), nie pozostawia złudzeń, że słowo rzeczpospolita użyte tu

zostało dla określenia stanu Królestwa Polskiego jako państwa.

Stanisław Orzechowski w napisanej w 1543 roku Mowie Rzplitej przedstawił

personifikację Polski jako Republica Polona.

Augustyn Rotundus w dziele Rozmowa Polaka z Litwinem 1564 przedstawia

Polskę i Litwę jako dwa państwa, dwie Rzeczypospolite, pozostające w jednym

związku. Swej z dawna zasadzonej rzeczy pospolitej do waszej przystawiając stracić nie chcemy… Gdyż rzecz pospolita nic inszego nie jest, jedno

zjednoczenie ludzi pod jednym Bogiem, prawem, panem… tak byłaby trwalsza i

pewniejsza unija tych państw, gdyby się sobie podobnych a nie różnych narodów to oboje państwo jedną rzeczą pospolitą stało… miedzy rzeczami pospolitemi ta

rzecz pospolita, w której jeden panuje i królestwem ją zową, jest nalepsza i

ludziom najzdrowsza…księstwo litewskie…mając…swą porządną i jakoby iną

rzecz pospolitą na kształt rzeczy pospolitej koronnej…miała być zniewoloną, nie swobodną rzeczą pospolitą zwana… gdyż królestwo jest rzecz pospolita wolna i

ozdobna, księstwu mamy przypisać niewolą i grubość… jednego panowanie, po

grecku monarchia…mnie się zda najlepsze i najzdrowsze rzeczy pospolitej 9

…były stare spisy przyiacielstwa sprzymierzenia pomnożenie y lepszy sposób

Rzeczypospolitey, tak Korony Polskiey, iako y Wielkiego Xięstwa Litewskiego

czyniące…iż iuż Korona Polska, y Wielkie Xięstwo Litewskie jest jedno nierozdzielne y nierożne ciało, a także nierożna, ale jedna spolna

Rzeczpospolita: która się ze dwu Państw y narodów, w jeden lud zniosła i

zespoiła.10

Ziemia Inflancka, na której też nie mniey Koronie Polskiey, iako y Wielkiemu

Księstwu Litewskiemu należy … przy tych Państwach jako iako iuż przy uedney Rzeczypospolitej, onę zupełnie zachowywamy.

11

Wawrzyniec Goślicki w wydanym w 1568 roku dziele De optimo senatore,

uważał, że polska monarchia z trzech form republikańskich jest złożona to jest z króla starszyzny i ludu ludem zaś nazywa się wyłącznie rycerstwo czyli szlachta.

Te trzy stany składają jedno zgodne z sobą ciało tak iż król bez senatu senat bez

króla i szlachty nic samowolnie stanowić i działać nie może Ztąd prawa u Polaków najwięcej ważą do których szanowania bronienia i wykonania

najuroczystszemi zobowiązują się przysięgami A jako kaptur mniszy głowę od

słoty i zimna osłania tak u nich ów ślub uroczysty osłaniający prawa wolności i

całość powszechną nazwany jest kapturem Prawdziwą w Polsce wolnością jest żyć według prawa i nic przeciwnego prawu nie działać ani myśleć. Król dla tego

samego że nic samowładnie nie czyni ani czynić może przedmiotem jest

prawdziwej czci u Polaków.

Hieronim Lippomano w swojej relacji z 1575 roku, opisującej I

Rzeczypospolitą, uważa ją za monarchia mixta, łączącą w sobie wszystkie trzy

typy ustroju: monarchię, arystokrację i demokrację.

Trzy stany, to jest król, senat i szlachta, stanowią to, co Polacy nazywają

rzecząpospolitą, wyraz który ciągle mają w ustach, lecz jeżeli sądzą, że rząd ich jest republikański, mocno się mylą. Nie możemy powiedzieć, aby rząd polski był

zupełnie jednym z trzech, o których piszą politycy. Nie jest monarchiczny, bo

monarcha ma zupełną władzę nad swoimi poddanymi, król zaś polski nie może

nic postanowić bez zezwolenia stanów zgromadzonych w sejmie. Nie jest rządem możnowładczym, bo szlachty w Polsce jest około 200 tysięcy, senat zaś nic

uchwalić nie może bez króla, który po wysłuchaniu wszystkich swem zdaniem

rozstrzyga, a jeżeli jest rzecz wielkiej wagi, to idzie pod rozwagę izby poselskiej, bez której zezwolenia żadna uchwała senatu mocy prawnej nie, do czego i to

dodać należy, nie rzeczpospolita ale król rozdaje dożywotnie urzędy i godności.

Nie jest nareszcie rządem gminowładczym, bo gmin, bez którego nie masz

żadnej rzeczypospolitej, nie jest reprezentowany w sejmie, szlachta zaś władająca nie jest zgromadzona w żadnem mieście, ale rozproszona po całym

kraju. Dlatego powiedzieć można, że rząd polski jest mieszany i że jest raczej

umiarkowaną monarchią.12

W dziele Marcina Kromera Polonia sive de situ, populis, moribus, magistratibus

et Republica regni Polonici libri duo, wydanym w 1577 roku na próżno szukać

jakichś odwołań do republiki polskiej.

Andrzej Frycz Modrzewski w wydanych w 1551 roku Commentariorum de

Republica emendanda libri quinque cytuje niemal dosłownie definicję Rzeczypospolitej z De re publica Marcusa Tulliusa Cicerona jako rempublicam

esse concilia coetusque hominum iure sociatos, ex multis viciniis perfectos et ad

bene beateque vivenduim constitutos (w renesansowym tłumaczeniu Cypriana Bazylika: rzeczpospolita są zbory a zgromadzenia ludzkie porządnie zebrane, z

rozmaitych sąsiadów złączone, a ku dobremu a szczęśliwemu życiu

postanowione.)

Zdaniem Łukasza Górnickiego, autora Dworzanina Polskiego: Rzeczpospolita

jest, gdy wspólnie w jednym zgromadzeniu ludzie mieszkają, porządnie, obyczajnie i sprawiedliwie żyją.

Również trudno domyślać się, że jakaś myśl republikańska przyświecała czołowemu polskiemu

regaliście, prymasowi Stanisławowi Karnkowskiemu,

późniejszemu interrexowi (1586-1587), gdy pisał

dedykowane królowi Stefaniowi Bartoremu dzieło De republica Regni Poloniae libri quinque.

W 1627 roku oficyna Elsevierów w Lejdzie wydała w serii „Republiki” (Respublicae Elzevirianae) dzieło

Republica, sive Status Regni Poloniae, Lituaniae,

Prussiae, Livoniae, jednak można wnosić, że tytuł nie miał nic wspólnego z formą rządu opisywanych państw,

bowiem wśród „republik” pojawiły się m. in. Królestwo

Francji (Respublica sive status regni Galliae diversorum

autorum, Lejda 1626), Królestwo Szkocji (Respublica sive status regni Scotiae et Hiberniae, Lejda 1627),

Carstwo Rosyjskie, (Russia, seu Moscovia itemque

Tartaria, Lejda 1630).

W zapisach postanowień układów welawsko-bydgoskich

z 1657 roku użyte jest sformułowanie Sua Regia

Majestas atque Respublica Poloniae. Wśród postanowień pokoju oliwskiego z 1660, znajduje się sformułowanie Serenissimus Rex, et Respublica Poloniae.

13

Toruński historyk Krzysztof Hartknoch w 1687 roku wydał dzieło zatytułowane Respublica Polonica duobus libris illustrata.

Sformułowanie Respublica Polona znajduje się w zapisach traktatu

warszawskiego z 1705, jaki Stanisław Leszczyński zawarł jako król Polski z królem Szwecji Karolem XII.

14 Wcześniej sformułowanie Republica Polona

używane było przez komisarzy szwedzkich w czasie negocjacji tego traktatu 15

,

co wcale nie oznaczało uznania Rzeczypospolitej za republikę, ale miało podkreślać jedynie słabość władzy Leszczyńskiego wobec Szwecji i

konfederacji warszawskiej szlachty.

Podkanclerzy litewski Stanisław Antoni Szczuka, w wydanym w 1709 roku dziele Eclipsis Poloniae orbi publico demonstrata przytacza postanowienia

traktatu warszawskiego z 1705 roku, narzuconego Rzeczypospolitej przez

Szwecję, gdzie państwo polskie jest opisane jako Respublica Poloniae, które może regem sibi elegit ac creavit.

16 Prawdopodobnie te formułowania nie

odnosiły się w ogóle do ustroju republikańskiego państwa, jakiejś „republiki

monarchicznej” lub „monarchii republikańskiej” ale miały jedynie

legitymizować usuwalność i dowolność obierania monarchy w

Rzeczypospolitej, po zrzuceniu z tronu Augusta II Mocnego i nowej elekcji.

Pojęcia rzeczpospolita używano wtedy zresztą także w stosunku do miast, o

czym świadczy powstały około 1720 roku kopiariusz przywilejów miejskich i cechowych z lat 1414-1713 Lwówka wielkopolskiego Speculum variorum

privilegiorum et status reipublicae Lwowenensis.17

W 1736 roku na konferencji przedstawicieli zborów kalwińskich w

Rzeczypospolitej, wyraźnie rozdzielano osobę króla od universa republica

polona. 18

Początek wpływów oświecenia oznacza nowe odczytanie XVI wiecznych

koncepcji prawno-ustrojowych, którym nadano nową quasi-republikańską

wykładnię. W XVIII wieku w dyskurs o Rzeczypospolitej włącza się republikanizm szlachecki, walczący z domniemanym absolutum dominum, które

chcieli wprowadzić w Polsce królowie z dynastii Wettynów. Najpełnej ten spór

inter maiestatem ac libertatem opisują poglądy Stanisława Dunina-Karwickiego,

wyrażone w jego dziele De Ordinanda Republica seu de corrigendis z 1745 roku.

Jean-Jacques Rousseau w Umowie Społecznej z 1762 roku nazywał „republiką” każde państwo, w którym panują ustawy, bez względu na formę rządu, gdyż

tylko wówczas panuje interes publiczny i sprawa publiczna coś znaczy. Wszelki

rząd prawowity jest republikański.19

Znamienne, że papież Klemens XIII,

encyklikę z 1766 roku, w której potępił wolnomularstwo i filozofów oświecenia

zatytułował Christianae Reipublicae salus.

27 maja 1764 roku Konfederacja Generalna zawiązana przez Czartoryskich dla

przeprowadzenia elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego, zobowiązując się

do uznania tytułu królów Prus (czego nie uznawano od czasów ich koronacji w 1701), występowała oficjalnie jako Serenissima Respublica Poloniae in

corpore. W tym przypadku chodziło o podkreślenie nadrzędnej władzy szlachty

w Rzeczypospolitej w czasie bezkrólewia.

20

W czasie inwestutury na lenne

Księstwo Kurlandii i Semigalii w 1764 roku Ernest Jan Biron

używał w odniesieniu do

Rzeczypospolitej sformułowania Serenissima Respublica.

21

W zapisach traktatu wieczystego

pomiędzy Rzecząpospolitą a Imperium Rosyjskim z 1768,

mocą którego I RP stała się de

iure rosyjskim protektoratem użyte jest sformułowanie Najjaśniejszy Król

Jegomość i Najjaśniejsza Rzeczpospolita Polska, oddane w łacinie jako Serenissima Regia Majestas et Respublica Poloniae lub Serenissima Poloniae

Respublica, a w tłumaczeniu rosyjskim Jego Wieliczestwo Korol i

Rieczpospolitaia Polskije.22

W wydanych w 1790 roku Przestrogach dla Polski Stanisław Staszic, zwolennik

wolnościowego ustroju republikańskiego ostrzegał, że w pośrodku państw

jednodzierżczych jedna rzeczpospolita żadną miarą trwać nie może. Chodziło

mu jednak o ustrój mieszany monarchii polsko-litewskiej. Sam opowiadał się za

zastąpieniem monarchy, wybieranymi na krótki czas konsulami, jednak w Polsce postulował wprowadzenie tronu dziedzicznego, z tym, że król

dziedziczny miał posiadać jeszcze mniejszą władzę niż król elekcyjny.23

Konstytucja 3 maja 1791 roku w zapisach artykułu V chce wolność

obywatelską, porządek społeczności i całość państw Rzeczypospolitej na zawsze

zabezpieczyć. Nie wiadomo, czy chodziło tu jedynie o podział na Koronę

Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie, czy też rozumiano Rzeczpospolitą jako wspólnotę wszystkich księstw, województw, ziemi i

powiatów tak jak było zapisane w prawach kardynalnych ze stycznia 1791 roku.

Pochodzący z kręgu Stanisława Szczęsnego Potockiego rosyjski autor

Pamiętnika o Rewolucyi Polskiey, wydanego za czasów konfederacji

targowickiej w 1792 roku, podkreślał fikcyjność ustroju monarchicznego I

Rzeczypospolitej: Imię Króla dające się Naczelnikowi Państwa wprowadziło częstokroć w omyłkę i obce narody i tychże samych Naczelników. Nigdy prawie

nieuważano Polski czym ona iest, i że chce reprezentować Rzeczpospolitę, której

pierwszy urzędnik zowiący się Królem za bezprawnym pozwoleniem ** potwierdzonym nakoniec wiekami nie był i nie powinien był bydź w samey rzeczy

jako Pierwszy Obywatel, Doża, Prezydent szlachetnieyszym tylko tytułem

zaszczycony. Dla tey iedney przyczyny, że Rządca Państwa zwał się Królem,

rozumiano upiornie, że Polska jest Monarchią ograniczoną prawami, których opisy osłabić, i do swoiey nakierować żądzy, pretendujący Tronu, i głowy do

intrygi zdolne łatwość upatrowali.24

Widać tu wpływ rewolucji francuskiej,

konstytucji francuskiej 1791 roku, która uczyniła z Ludwika XVI bezsilnego króla-obywatela. Sam Szczęsny Potocki, należał do francuskiego klubu

jakobinów, marzył o przekształceniu Rzeczypospolitej w państwo federalne i

chciał zostać jej prezydentem.

Wybity przez władze targowickie talar rozdawany jej członkom nosi inskrypcję

te Polona tueri conabatur res publica resurgens (starającym się o obronę Polski

podnosząca się Rzeczpospolita). Rozdzielnie tu więc potraktowano pojęcia Polska i Rzeczpospolita, tak więc res publica oznacza tu typ ustroju bliski

republikanizmowi szlacheckiemu ale nie przekreślano Rzeczypospolitej jako

monarchii.

Rzeczpospolita Krakowska

Niekiedy uważa się, że Rzeczpospolita Krakowska 1815-1846 była republiką.

Jednak nie było to państwo suwerenne ale byt państwowy utworzony mocą postanowień traktatu wiedeńskiego w 1815 roku.

W rzeczywistości konstytucja Wolnego Miasta Krakowa określa je jedynie jako

Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i Jego Okręg. (1815-1846). Nazwa jest o tyle myląca, że jak wyżej pokazano już w czasach I RP

niektóre miasta same określały siebie jako res publica. Wolne Miasto Kraków

było więc corpus separatum, podobnie jak Rijeka (Fiume) w Monarchii Habsburgów.

Republika Polska 1918-1921

Manifest Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej z 7 listopada 1918 roku jednoznacznie zrywał z ustrojem monarchicznego Królestwa

Polskiego z czasów rządów Rady Regencyjnej, mówił o Niepodległej i

Zjednoczonej Ludowej Rzeczypospolitej Polskiej. Państwo polskie obejmujące

sobą wszystkie ziemie zamieszkałe przez lud polski z własnym wybrzeżem morskim stanowić ma po wszystkie czasy Polską Republikę Ludową. 22

listopada 1918 roku dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki

Polskiej, od grudnia 1918 roku państwo to w dokumentach urzędowych nazywane było Rzecząpospolitą Polską.

Konstytucje II Rzeczypospolitej, jakkolwiek implicite uznawały państwo za

republikę to jednak explicite nigdy nie nazywają Polski republiką.

Państwo Polskie jest Rzecząpospolitą. Art. 1 konstytucji marcowej 1921 roku

Państwo Polskie jest wspólnem dobrem wszystkich obywateli. Art. 1.

konstytucji kwietniowej 1935 roku.

Rzeczpospolita Polska

Jak więc widzimy pojęcie Rzeczpospolita Polska jest nazwą historyczną

państwa polskiego, pojawia się już w końcu XV wieku i nie posiada żadnych

konotacji ustrojowych, dlatego mylnie jest tłumaczone np. w języku angielskim

jako Republic of Poland.

Ukształtowana w końcu XVIII wieku forma łacińska nazwy tego państwa

brzmiała Respublica Poloniae (Rzeczpospolita Polski). Człon Poloniae był

dopełniaczem liczby pojedynczej rzeczownika Polonia, w odróżnieniu od

wcześniejszej, żadszej formy Respublica Polona (Rzeczpospolita Polska), gdzie

Polona była przymiotnikiem w mianowniku liczby pojedynczej. Najdalej w

osobnym traktowaniu tych dwóch członów poszedł Kościół katolicki, gdzie na

ziemiach polskich do 1941 w metrykach stosowano rzeczownikowy zapis

Respublica Polonia.

Pewną wskazówkę, wyjaśniającą rozumienie tego pojęcia w czasach II

Rzeczypospolitej może stanowić frekwencja użycia nazwy państwa polskiego w

dolumentach państwowych w języku francuskim. République de Pologne

występuje już w zapisach traktatu przymierza zaczepno-odpornego polsko-

pruskiego w 1790 roku. Tutaj także chodzi o rzeczownik w dopełniaczu liczby

pojedynczej. Po odzyskaniu niepodległości, forma République Polonaise (a

więc przymiotnikowa) występowała krótko, m. in. w plenipotencjach Ignacego

Paderewskiego udzielonych mu na konferencję pokojową w Paryżu w 1919

roku. Jednak już w zapisach traktatu wersalskiego używano tylko

sformułowania La Pologne.

Jak więc widać najczęściej używaną formą była łacińska Respublica Poloniae,

tłumaczona jako Rzeczpospolita Polska, jednak w jaki sposób ją tłumaczono a w

jaki rozumiano pozostaje już kwestią sporną. Przyjmując, że rzeczpospolita to

historyczna nazwa państwa polskiego, można to odczytać przynajmniej na 3

sposoby:

Rzeczpospolita Polska – wspólnota, rzecz powszechna , po prostu Polska,

przy takim odczytaniu zachowuje się odmanę rzeczownika np.

Rzeczypospolitej Polski. Polska występuje tu jako sam w sobie byt

konieczny, a forma rzeczpospolita podkreśla jedynie historyczną ciągłość

państwa polskiego, w dodatku ta forma najbliższa jest oficjalnej łacińskiej

nazwy Respublica Poloniae

Rzeczpospolita Polska – wspólnota, rzecz powszechna (jaka?) polska,

przy takim odczycie zachowuje się odmianę przymiotnika np.

Rzeczypospolitej Polskiej. Takie odczytanie (dzisiaj najczęstsze) jest

mniej uroczyste od pierwszego, gdyż w rzeczywistości nie opisuje Polski

jako bytu samoistnego, kładąc nacisk na wspólnotę rzeczpospolitej, a

Polskę stawia w rzędzie wielu bytów przygodnych. Posiada zresztą

fałszywe historyczne konotacje republikańskie per analogiam do

dawnych republik np. Rzeczypospolitej Weneckiej.

Rzeczpospolita Polska – najbardziej błędnie odczytane jako „republika

polska”, pomijając już anachronizm (zapewne rodem z PRL), wbrew

pozorom nie ma nic wspólnego z historyczną nazwą państwa polskiego.

Tak więc widzimy, że tylko pierwsze odczytanie formy Rzeczpospolita

Polska jest najbardziej uroczyste, przy tym neutralne, historycznie

poprawne, nie posiada żadnych konotacji ustrojowych.

1 Michał Bobrzyński, Dzieje Polski w zarysie, Warszawa 1987, s. 74.

2 R. J. W. Evans, Monarchia polsko-litewska w kontekście międzynarodowym, w: Rozkwit i upadek Rzeczypospolitej, Warszawa 2010, s. 45-46. 3 Dzieje dnia trzeciego i piątego maja 1791, zestawił Leon Wegner, Poznań 1865, s. 252. 4 Magistri Vincentii Episcopi Cracoviensis Chronica Polonorum, w: Monumenta Poloniae Historica t. II, Lwów 1872, s. 235, 431. 5 Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791 Kraków 1932, s. 53. 6 Archiwum Komisji Prawniczej t. I. Kraków 1895, s. 158.

7 Ius Polonicum, codicibus veteribus manuscriptis quibusque collatis, Warszawa 1831, s. 261. 8 Volumina Legum, t. I, Petersburg 1859, s. 168. 9 Augustyn Rotundus, Rozmowa Polaka z Litwinem 1564, Kraków 1890, s. 1. 10 Volumina Legum, t. II, Petersburg 1859, s. 89. 11 Ibidem, s. 94. 12 Stanisław Kot, Rzeczpospolita Polska w literaturze politycznej Zachodu, Kraków 1919, s. 5-6. 13 Volumina Legum, t. IV, Petersburg 1859, s. 349. 14

Władysław Konopczyński, Polska a Szwecja, Warszawa 1924, s. 355. 15

Histoire de Charles XII, t. 3, Haga 1748, s. 70. 16

Eclipsis Poloniae orbi publico demonstrata, 1709, s. 11. 17

Archiwum Państwowe w Poznaniu I/3 4383. 18 Józef Łukaszewicz, Dzieje kościołów wyznania helweckiego na Litwie, t. I. Poznań, 1842, s. 395. 19

Umowa społeczna, ks. II, rozdział V, O ustawie, Warszawa 1966, s. 47. 20 Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s. 17. 21 Pamiątki historyczne krajowe, Lwów 1841, s. 37. 22 Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s. 250-285. 23

Jerzy Michalski, Republikanizm Stanisława Staszica, w: tenże Studia historyczne z XVIII i XIX wieku, t. II, Warszawa 2007, s. 125-126. 24 Pamiętnik o Rewolucyi Polskiey, 1792, s. 66-67.