١

رشد غزالی و ابن دیدگاه از »علم و دین« ۀبررسی و مقایس

1آبساالن محبعلی دکتر 2فر صدیقه نصیري

چکیدهن و ة تحقیق و کنکاش محققاحوزدر دین که ۀترین مباحث فلسف امروزه یکی از عمده

موضوعی که در تاریخ تفکر اسالمی ،اندیشمندان قرار دارد، موضوع علم و دین استفلسفه دو شخصیت بزرگ تاریخ .رزشمندي در آثار فالسفه و عرفا یافته استجایگاه ا

در شاناز جمله اندیشمندانی هستند که به تبیین دیدگاه رشد یعنی غزالی و ابن یاسالم .اند این زمینه پرداخته

دین مجموعۀ معارف وحیانی است که مشتمل بر که باورندهر دوي آنها بر این چندهرو نازل شده است حکام عملی بوده و براي هدایت انسانها و تکامل روحی آناناعتقادات و ا

هاي نگرش وغزالی با توجه به سلوك فکري اما ؛کمال نفس در شناخت علوم استو کند علوم می بندي اقدام به تقسیم و رتبه است ی که داشتهگوناگونعرفانی و فلسفی

چه اگر. ورد تحلیل و بررسی قرار دهدمخصی تا علوم را بر مبناي تجربیات ش داردتالش اما برخی از علوم را با دین پیوند ؛آورد به استدالالت شرعی و دینی روي میدر این زمینه

ۀفلسفبر مبناي رشد ابندر حالی که . داند ة دین خارج میدهد و برخی دیگر را از دایر میتباط علم و دین را مطرح ار اي دیگر گونه به قرآن و شریعت دینی به مسکت ومحض

هاي غزالی در جهت اندیشه یگاهرشد در این زمینه وان گفت ابنت و به نحوي می کند می

m.absalan@theo.usb.ac.irmail: -E دانشگاه سیستان وبلوچستاناستادیار . 1

09159692259همراه / دفتر کار 0541-8056717/ 0541-2423140/ 0541-8052239 :تلفن و کالم اسالمی کارشناسی ارشد فلسفه التحصیل فارغ. 2

E-mail: h.nasirifar@yahoo.com 09136126359: تلفن

٢

جدي به رد و انکار طوراي از مسائل به د و در پارهشو رود و با او هم صدا می پیش می .پردازد می هاي غزالی اندیشه

در اینکه بپردازیم و آنهاو آراء افکار تشریح و تبیینبه تالش شده است تا مقالهین در ااز "علم و دین" ۀهاي تشابه و تفاوت در زمین جنبهپردازي این دو فیلسوف مسلمان نظریه

؟کجا ناشی شده است .رشد غزالی، ابن علم، دین، :ها کلیدواژه

٣

شناخت گذر به قرائتی نوین از اگزیستانسیالیسم دین 1احمد آکوچکیان 2عباس اشرفی

3ضوانه دستجانیر

چکیدهاگزیستانسیالیزم، نوعی مکتب فلسفۀ هنجارین دربارة هستی اصیل انسان، در عصر گذار

دار حل مدرنیسم اروپایی به فرانوگرایی است که در رویکرد به انکشاف هستی، داعیهداري التزام، معماي نظریۀ معرفت و آگاهی از رهگذر معرفت خاص انسان و تجربۀ عهده

و قضاوت به روشی پدیدارشناسانه با میانداري اندیشه دربارة تجربۀ درونیِ به هستی ارزشدرآمدن و خود را طرح ریختن در بلبشوي ابتذال زندگی روزانه و اضطراب و رنج برآمده از

خویش . شدگی است، تا انسان به خودش برسد و اینگونه هستی را تبیین کند این حس گم .د و در زبان آشکار کندرا طرح ریزد، تحقق بخش

آور و زا، دلهره داري این موجود ناتمام، حیرت از همین جاست که حس قائمۀ هستیبه درستی آیا ماهیت نهایی انسان، به خودافتادگی وي به خویش، . آفرین است اضطراب

شود؟ آیا آن هستی اصیل خواسته شدة انسانی، تنها با این قرائت از معنی میاي ار خودآگاه در نظریهد توان از هستی سم، دست یافتنی است؟ چگونه میاگزیستانسیالی

شناخت معنایی براي مدار هستی و ارزش فراتر از تفسیر انسان به دلهره، به تفسیر حقیقتاي که هم از سویی ضرورت گذار از قرائت فلسفۀ وجود متعالیه زندگی دست یافت، به گونه

انسانیِ به فلسفۀ موجود متعالیه جایگاه یابد و هم از سویی از اگزیستانس به معناي هستی ِ

)رشد(عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات استراتژیک توسعه . 1 عضو هیئت علمی دانشگاه عالمه طباطبایی. 2 )رشد(حدیث و پژوهشگر مرکز تحقیقات استراتژیک توسعه کارشناسی ارشد علوم قرآن و . 3

٤

رهسپار » خودي سالک رشد«درافتاده در هستی و گم در زندگی روزانه، عبور کرده و از . الگوپذیري انسان کامل محمدي ـ علوي شده و او آنجایی خویش را، تحقق بخشد

داري انسانی را تب هستیاي از مک انداز دیگرگونه هاي قرآنی ـ اوصیایی، چشم آموزه :آورد درمیان می

ها، نیازها و کند و به فطرت، ظرفیت در این رویکرد خودویژه، انسان از خودش عبور می) 1اي که کلید شود، تا به جهان دررسد، درك بالوسطه ساخت و ترکیب خویش خودآگاه می شناخت و تغییر جهان و هستی است؛

مندي عالم و از هستی محدود و محکوم خویش به نظامرسد، آدمی نوبت به جهان می) 2آورد؛ و مقوالتی چون زیبایی در رسد و اینگونه ایمان می ساز می هستی نامحدود و هستی

آید؛ داري آن در میان می جهان، هدفداري هستی، معناداري و مرحلهزتعریف کند و نشینی خداوند، با تواند خویش را، به اسماء فعل خداوند و جاي آدمی می) 3

دار بریزد و تحقق بخشد؛ خویش را طرحی معنیآزادي در ابعاد گوناگونش، به عدالت و به عبودیت انسان آفرین خداوندي، چونان روشی ) 4

پس او در برابر خویش و نیز عمل خویش مسؤول . شود تر می براي آفرینندگی، دانستهتکالیف و تجربۀ ارزشها، بلکه در سطح اي فراتر از تجربۀ است و بدینسان اخالق در الیه مندي در متن زندگی خالق آدمی خواهند داشت؛ تجربۀ اختیار خالق، قرار نظام

ها، نه از حس وا افتادگی به خویش که از درك عظیم بودن، ها، دلواپسی ها، دلهره یأس) 5بعد ضرورت رفتن و حرکت خویش، حس فاصله میان بودن و شدن، ابهام راه و طول و

شود؛ کننده، بازتفسیر می گیرد و مرگ، به مثابۀ امکانی تبدیل طریق، مایه می ؛شود زبان، آشکارگی زیباشناخت تجربۀ باطنی، بازتفسیر می) 6 .زنندة کیستی انسانی اند و نه رقم ها، مخلوق اختیار خالق و قدر انسانی پس موقعیت) 7

ودگی، خودشدگی، اضطراب، امنیت اگزیستانسیالیسم، انسان، خودب :ها کلیدواژه شناخت، رشد، دین، فلسفۀ دین هستی

٥

فاعلیت الهی مهم ترین پیش فرض در مسائل فلسفه دین 1حمیدرضا آیت اللهی

چکیده

فیلسوفان دین می کوشند تا مسائل فلسفی را که درباره گزاره هاي بنیادین دینی مطرح اما تجزیه . صدق و کذب آن را وارسی نمایندشده است تحلیل کنند و با تبیین آن موضوع

و تحلیل گزاره هاي دینی همواره بر اساس پیش فرضهایی است که در آن بستر پرسشها علی رغم تنوع مسائل فلسفه دین اما اغلب آنها از تبیین نامناسب از برخی . برمی خیزند

وه تلقی از پیش پیش فرضها رنج می برند که بجاي پاسخ به پرسش اصلی باید ابتدا نح .فرضها روشن گردد تا بتوان در خصوص آن گزاره ها اظهار نظر کرد

در این مقاله درصددیم نشان دهیم مهم ترین پیش فرض اغلب مسائل فلسفه دین بنظر می رسد بسیاري از پرسشها وجوابها به . است» نحوه فاعلیت الهی در جهان«موضوع

ناسبی از فاعلیت الهی ارائه کند تا بر اساس آن بتوان مسائل فلسفه دین باید ابتدا تحلیل مدر این مقاله ابتدا نشان داده . در مقامِ ارزیابیِ عقالنی به درستی یا نادرستی گزاره اي رسید

خواهد شد چگونه اغلب مسائل فلسفه دین تحت تاثیر این پیش فرض هستند و چگونه در . ا و پاسخها را عوض خواهد نمودنگاههاي متفاوت به فاعلیت الهی نحوه طرح پرسشه

این زمینه عمده تحلیلهایی که از فاعلیت الهی وجود دارد ذکر خواهد گردید و سپس نشان داده خواهد شد که هریک با چه چالشهایی در تجزیه و تحلیل مسائل پیش گفته مواجه

شته باشد تا با در انتها مدلی که بتواند بهترین تبیین را از فاعلیت الهی دا. خواهند شد . کمترین چالش مواجه شود پیشنهاد خواهد گردید

استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 1

٦

نقد برهان خفاي االهی با تکیه بر آراي موزر 1سید نصیراحمد حسینی

چکیده

1993به طور جـدي در سـال ) Divine Hiddenness Argument(برهان خفاي االهی تبـار فیلسـوف کانـادایی ) John L. Schellenberg(بار به وسیلۀ جان شلنبرگ براي اولینهرچند این برهان، که شبیه برهان شر است، در آن زمان چنـدان مـورد توجـه . مطرح شد

لـب . قرار نگرفت، اما امروزه در کانون توجه متألهان و فیلسوفان دیـن قـرار گرفتـه اسـت بـر وجـود خـود قـراین کـافی سخن شلنبرگ در این برهان الحادي این است که خداوند

اي از اوقات نگذاشته است و از این رو خداوند در ها در پاره برخی انساندر اختیار کم دستاو محب مطلق است و اگـر محـب مطلـق اسـت، در خفـا وجود دارد، ییاگر خدا .خفاست

لیکن قـراین . دهد ارائه می هاي محبوب خدا به انسانقراین کافی خود بر وجود ماند و نمیناپـذیر محب نیست و باور نداشتن به وجود او معقول و سرزنشکافی وجود ندارد، پس خدا

بنابراین شلنبرگ معتقد اسـت کـه . گیرد که خدایی وجود ندارد و سرانجام نتیجه می. است .کند برهان خفا، الحاد را توجیه می

فیلسـوف ) Paul K. Moser(یکی از کسانی دیدگاه شلنبرگ را به نقد کشیده پـل مـوزر شناسی دین، دیدگاه شـلنبرگ را رد موزر با رویکرد جدید به معرفت. است معاصر آمریکایی

کـافی او دالیل ناآشکارگی خدا را رد کرده، معتقد است که بر وجـود خـدا دالیـل . کند می

دانشجوي دکتري فلسفه و کالم اسالمی، دانشگاه تهران و مدرس جامعه المصطفی العالمیه، . 1

ان، کوچه داراالم) خیابان(افغانستان، کابل، دهمزنگ، سرك : نشانی. واحد کابل، افغانستان: شماره تماس. واحد کابل -جنب خانه فرهنگ شوروي سابق، جامعه المصطفی العالمیه

sna_hossaini@yahoo.com: پست الکترونیکی 0093-776368836: کابل، افغانستان

تفـاوت بسـیار داریم، انتظار آنچه به طور طبیعی با دالیلاین به نظر موزر، اما . وجود داردگردانـد، و ارزیابی آن را به خود خدا بر مـی ی براي نوع قرایناو تعیین مرجعیت حقیق .دارد

.کند به این ترتیب، برهان خفا را در توجیه خفاي خدا موفق ارزیابی نمی. نه انسانشناختی، پل مـوزر، محـب مطلـق، شناختی، خداباوري پرستی خفاي االهی، بت :ها کلیدواژه

ناخداباوري، معرفت فرزندي

٨

مل از نگاه داوکینزبررسی نظریۀ تکا

1فاطمه احمدي

چکیدهتأثیر محیط، تغییرات (داوکینز، سردمدار الحادگرایی نوین، با اعتقاد به مبانی داروینیسم

تصادفی، تنازع بقا، اصل استعمال و عدم استعمال، اصل انتقال صفات اکتسابی از طریق ، گوناگونی، تحول تدریجی پیداش تصادفی انواع(و پیامدهاي آن ) وراثت و انتخاب طبیعی

با روشن . به تحلیل چگونگی پیدایش حیات، انواع و افراد برآمده است) و خویشاوندي آنها، نظریۀ ترکیبی )عدم اطالع وي از مکانیسم وراثت(شدن بزرگترین ضعف تئوري داروین

کشف اساس (مندل ،)انتخاب طبیعی(داروین جدید انتخاب طبیعی براساس نظریات تئوري (و دووریس ) زمان طوالنی الزم (هوتون ،)اتفاقی بودن توزیع ژنهای وراثت و ژنتیکو ۀ تحوللأمکانیسم واحدي براي توجیه چگونگی مسشکل گرفته است، که )جهش

.آورد تکامل جانداران به وجود می هاي ها و ژنDNAواحدهاي انتخاب طبیعی، ) 1: مبانی دیدگاه تکاملی داوکینز عبارتند از

تواند کنند و تنها انتخاب طبیعی می خودخواه هستند که ژنوتیپ جانداران را تعیین میها به عنوان همانندسازهاي نوین، ها، میم پس از ژن. چگونگی پیدایش حیات را تبیین کند

ها و ها اثرات فنوتیپی بر اندام واره ژن) 2همۀ ابعاد زندگی بشر را تحت تسلط خود دارند؛ سازندة ) 3بوم خود دارند؛ خودخواه، اندامگان دیگر، دنیاي بیرون و زیست هاي سامانه

نیاي انسان و ) 4ها در موجودات زنده است نه خلقت؛ اساس حیات، رودخانۀ جاري ژنجانداران در درخت حیات و شجرة خانوادگی موجودات، براساس دالیل و شواهد فسیلی و

شاوند یکدیگرند زیرا بر اساس علم ژنتیک مولکولی مشترك است و تمام موجودات خویDNA دهندة شواهد تکامل و انتخاب طبیعی نشان) 5ي همه موجودات مشترك است؛

جهان را باید با نگاه ) 6هدف و نابینا بودن ساعت ساز طییعت است؛ جهانی بدون طرح، بی

دانشجوي دکتري فلسفه دانشگاه عالمه طباطبائی .1

یۀ دین و یک گرایانه و از طریق قوانین فهمیدنی آن تبیین کرد نه از زاو علمی و طبیعت .خداي غیرقابل توضیح

گرایی، شناختی، توسل به رویکرد تقلیل شناختی و هستی عدم تفکیک رویکرد روشگرایانه، تبدیل علم به ایدئولوژي و عدم پایبندي به روش علمی، هاي تقلیل مغالطهانتقادات از جمله ... بودن استدالل انباشتی، ناتوانی انتخاب طبیعی در تبیین تکامل و دوري

.ها است وارد بر دیدگاه نو داروینیستاز نظر نگارنده گرچه نظریۀ تکامل از نظر علمی رد نشده و احتمال دارد در آینده به طور قطعی اثبات شود با این حال باید به دنبال حل تعارضاتی باشیم که این نظریه با دین و

، نص قرآن به دلیل سمبولیک »ینتفکیک زبانی علم و د«در دیدگاه . کند اخالق پیدا میچه ثبوت و چه (آن در مورد خلقت انسان، نسبت به هر نظریۀ علمی در این خصوص

تفاوت است پس نه مدافع این دو نظریه است نه طرف و بی مسکوت، بی) تحول انواعبا رجوع به برخی اصول فلسفۀ اسالمی، تعارض ظاهري هم در حوزة . معارض با آنها

.شود هم در حوزة اخالق از ریشه برکنده می خداشناسی و ، ژن، میم، خداباوريDNA ژن خودخواه، انتخاب طبیعی، ژنوتیپ، فنوتیپ، :ها کلیدواژه

١٠

نظریۀ تکامل از دیدگاه پالنتینگا مولین و پان و بررسی آن از نگاه هسکر، مک

1فاطمه احمدي

چکیدهکه در رابطۀ علم و دین با پذیرش الگوي پالنتینگا از فالسفۀ پرنفوذ دین معاصر است

وي با مردود دانستن نظر . مکملیت، دیدگاه علم آگوستینی را پیشنهاد نموده استمتفکرانی که معتقدند نظریۀ تکامل با توجه به شواهد تجربی قطعی است معتقد است

از نظر شناختی داروینی ضعیف است؛ اما هایی از تکامل زیست هرچند بخشی یگرا بر اساس طبیعت) GES( احتمال معرفتی نظریۀ تکامل. شناختی ممکن است معرفت

نظریۀ تکامل فی . فلسفی باال و بر اساس خداباوري مسیحی و شواهد تجربی پایین استاي گرایی چنین نتیجه نفسه با نظم ناسازگار نیست گرچه ترکیب این نظریه با طبیعت

. گرایی وجود دارد نی میان تکامل و طبیعتاو مدعی است یک داللت تضمی. دربرداردکنند گرایانی که براي ارائه تبیینی کارآمد به داروینیسم نیاز دارند تالش می بنابراین طبیعت

تکامل را تنها نظریه علمی قابل قبول وانمود کنند و این در حالی است که پیوند میان احتمال نظریه جد مشترك. گرایی خودمتناقض بوده و غیرعقالنی است تکامل و طبیعت

)TCA ( نیز همراه با شواهد تجربی پایین است، پس موضع مسیحیان در این زمینه بایدگرایی باشد چون از دیدگاه خداشناسی مسیحی معلوم نیست گرایی مالیم و الادري شک

. خلق کرده باشد TCAجهان به چه روشی خلق شده و احتمال دارد خدا آن را به روش اي بهتر و باید نظریهTCA مولین که پالنتینگا با رد اسخ به انتقاد هسکر و مکوي در پ

کند؛ اما به باور این دو را تبیین می) خلقت کیهان توسط خدا( SCشفاف ارائه کند نظریۀ منتقد، این نظریه غیرعلمی است و چگونگی این شیوه مشخص نشده است و پالنتینگا در

دانشجوي دکتري فلسفه دانشگاه عالمه طباطبائی. 1

. است حال آنکه علم امري جهانی است» علم خداشناسانه«ریۀ هایش متأثر از نظ استداللکند پان براي موافقت با دیدگاه پالنتینگا شواهدي بر رد نظریۀ تکامل آورده و عنوان می

که انتخاب طبیعی دیگر مکانیزم غالب در تکامل کالن نیست و اگر باور به اینکه شدن به وجود خدا در پس قائلشوند محتمل است اطالعات ژنتیکی خودبخود منتقل می

به نظر پالنتینگا خداباوري سنتی ممکن است بعضی از . آفرینش چندان دور از عقل نیستاشکال تکامل را تأیید کند اما آن شکلی را می پذیرد که به وسیلۀ خدا راهنمایی و

.هماهنگ شده استات نشده و در آینده از نظر نگارنده گرچه نظریۀ تکامل از نظر علمی به طور قطعی اثب

ممکن است به طور قطعی ثابت شود با این حال باید به دنبال حل تعارضاتی باشیم که ، نص قرآن »تفکیک زبانی علم و دین«در دیدگاه . کند این نظریه با دین و اخالق پیدا می

به دلیل سمبولیک آن در مورد خلقت انسان، نسبت به هر نظریۀ علمی در این خصوص تفاوت است پس نه مدافع این دو طرف و بی مسکوت، بی) ت و چه تحول انواعچه ثبو(

با رجوع به برخی اصول فلسفۀ اسالمی، تعارض ظاهري . نظریه است نه معارض با آنها .شود تکامل و دین هم در حوزة خداشناسی و هم در حوزة اخالق از ریشه برکنده می

نظریۀ ، )TCA( یشینی، نظریۀ جد مشترك، احتمال پ)GES( تکاملۀ نظری :ها کلیدواژه گرایی، نظم ، علم خداشناسانه، طبیعت)SC( خلقت کیهان توسط خدا

١٢

گرایی، فعل الهی و اختیار انسان نوخاسته

1قاسم اخوان نبوي

چکیدهاین . گرایی است یکی از رویکردهایی که درفلسفۀ علم مطرح است رویکرد نوخاسته

هایی که در جهان اتفاق رایی به وجود آمد، زیرا در مورد پدیدهگ رویکرد در مقابل تحویلگرایی قابل پاسخ نبود از این هایی مطرح بود که با توجه به رویکرد تحویل افتد پرسش می

رو دانشمندان با توجه به نظریات جدیدي که در علم فیزیک بر اساس فیزیک کوانتوم هایی است که در اجزاء وجود ندارد، ویژگی ارائه شد، مبنی بر اینکه کل داراي احکام و

هاي علوم طبیعی کاربرد این رویکرد در سایر رشته. گرایی را مطرح کردند رویکرد نوخاستهپردازند از پیدا کرد و گروهی از متفکران که در عرصۀ علم الهیات به مطالعه و تحقیق می

.اند عل الهی استفاده کردههاي دینی به خصوص مسئلۀ ف این رویکرد براي تبیین آموزهرسد این رویکرد با توجه به مبانی حکمت متعالیه بهترین رویکردي است که بر به نظر می

هایی مانند هاي دینی را تبیین کرد زیرا این رویکرد بر ویژگی توان آموزه اساس آن میاین مقاله هدف از. علیت نزولی، سلسله مراتب بودن واقعیت و غایتمندي آن، مبتنی است

.تبیین مسئلۀ فعل الهی و اختیار انسان بر اساس این رویکرد است گرایی، فعل الهی، اختیار انسان نوخاسته :ها کلیدواژه

ئت علمی پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسالمیعضو هی .1

١٣

بندي منطقی گزارة تحلیل و صورت ]داستایفسکی[ "اگر خدا وجود نداشته باشد، هر کاري مجاز است"

1مهدي اخوان

اگر خدا وجود نداشته باشد، «: ، جملۀ مشهوري داردرامازفبرادران کاداستایفسکی در رمان

سازد و انکار وجود این جمله میان اخالق و دین مالزمه برقرار می. »هرکاري مجاز استاین جمله قالبی شرطی دارد و از این رو تمام دقایق و . زند خدا را به انکار اخالق پیوند می

را ) ارسطوئی و جدید(رطی در منطقمناقشات صوري و غیرصوري ناظر به جمالت شیا هر اشعري (اوالً این شرطی در صورتی مراد داستایفسکی . توان در باب آن به کاربرد می

خوانش شود و رابطۀ میان ) relevant logic(کند که در منطقِ ربط را بیان می) مشربیطه از نوع لزومی در حال اگر راب. لحاظ نشود) استلزام مادي(مقدم و تالی این جمله اتفاقیه

توان به لحاظ صوري و به عنوان سؤال دوم پرسید که این رابطۀ نظر گرفته شود، میثالثا، اگر ). استلزام اکید، ربطی، ضروري، شهودي، خالف واقع(لزومی از چه قسمی است؟

ابتناء صوري تالی بر مقدم را بپذیریم به لحاظ مضمونی نوع وابستگی چیست؟ آیا اتکاء شناختی؟، یا ابتناء روانشاختی اخالق به شناختی دارد؟ یا وابستگی معرفت هستی/فیزیکیمتا

و همچنین (فرمان االهی؟ و یا هرسه؟ کدام یک از این موارد مدعاي اشعري است و آیا اساساً وي به اینکه دیدگاه او اینگونه در قالبی شرطی بیان شود ) داستایفسکیسن و قبح شرعیدهد؟ سؤال چهارم ای رضایت می در (نقلی /نکه آیا تمام معانی گوناگون حامکان اندراج در گزارة ساده شرطی فوق را دارد؟ تبدیل این گزارة ) عقلی/مقابل ذاتی

اش نیز موضوع پژوهشیِ جالبی است، از این جهت که به ارزهاي منطقی شرطی به هماگر هرکاري مجاز (زاره این گ» عکسِ نقیض«عنوان سؤال پنجم بپرسیم آیا اشعري به

نیز ملتزم است؟ و سؤال ششم اینکه آیا این شرطیۀ متصله به ) نباشد خدا وجود دارد

makhavan77@gmail.comعضو هیئت علمی گروه فلسفۀ دانشگاه عالمه طباطبائی .1

١٤

الجمع؟ و در هر صورت اشعري چه شود یا منفصلۀ مانعه الخلو تبدیل می منفصلۀ مانعه ).کند؟ رد یا قبول می(ها دارد اي با آن گزاره مواجهه

کند، معلوم و خداناباور این جملۀ داستایفسکی را نقل می وقتی سارتر به عنوان فردي ملحدهاي هاي مشابه آن، استدالل شود بر مبناي این گزاره، نقیض و عکس نقیض و گزاره می

بندي کرد که مجال این توان صورت می) وضع مقدم و رفع تالی(گوناگون معتبر شرطی ) خداباور اشعري و خداباور معتزلیملحد، (گشاید که کدام یک از طرفین نزاع مسئله را می

اتفاقاً سارتر با . شود برد و با کدام یک دچار چالش می ها سود می از کدام یک از صورتتواند بر اذعان به استلزام موجود در گزاره و ضمیمه کردن عدم اعتقادش به خدا به آن می

). گیرد واقع هم می و در(اساس استدالل وضع مقدم، مجاز بودن هر کاري را نتیجه بگیرد شباهت داستایفسکی و سارتر این است که هر دو این جمله را قبول دارند ولی فرقشان

گیرد ولی سارتر با وضع مقدم این است که داستایفسکی با رفع تالی رفع مقدم را نتیجه می .گیرد وضع تالی را نتیجه می

هاي منطقی ببرد اندیشی ن نازكبی این جستار در پی آن است که گزارة فوق را به زیر ذره .هاي آن را بیشتر بکاود تا داللت گزارة شرطیه، داستایفسکی، سارتر، دین، اخالق، منطق ربط، اشعري، استلزام :ها کلیدواژه

١٥

القضات همدانی گرایی دینی در اندیشۀ عین کثرت

1دکتر رضا اسدپور

چکیدهباور استوار است که همۀ ادیان موجود در گرایی دینی بر این نظریۀ پلورالیسم یا کثرت

مند بوده و موجب رستگاري و نجات پیروان خویش را فراهم جهان از حقیقت بهرهپژوه انگلیسی در دو دهۀ اخیر این نظریه که توسط جان هیک، فیلسوف و دین. آورند می

قد و مطرح شده است، مورد توجه اندیشمندان فلسفۀ دین و کالم جدید واقع شده و ندر کنار این نظریه، دو دیدگاه دیگر وجود دارد که . نظرهایی را در پی داشته است

گرایی، حقیقت را حصرگرایی برخالف کثرت. شوند گرایی نامیده می حصرگرایی و شمولگرایی در عین داند اما شمول تنها در انحصار یک دین دانسته و سایر ادیان را باطل می

گرایی، ادیان دیگر را هم به میزان نزدیکی با داند، همانند کثرت اینکه یک دین را حق می .داند مند از حقیقت می دین حق، بهره

در این مقاله، ابتدا سه نظریۀ مذکور معرفی شده و پیشینه و خاستگاه پلورالیسم و همچنین سپس به شرح و بیان . هاي بنیانگذار آن به اجمال بیان شده است آثار و اندیشه

عرفان . پردازد القضات همدانی می گرایی دینی از منظر عارف بزرگ ایرانی، عین کثرتاسالمی با تفکیک دین به دو بعد ظاهري و باطنی، باطن همۀ ادیان را بر خالف ظاهر

عارفان مسلمان با تأکید بر . داند یافته از یک حقیقت می مختلفشان، مشابه هم و نشأتانیت و کمال اسالم، سایر ا این اندیشه . دانند هایی از حقیقت مطلق می دیان را نیز جلوهحقّ

.به روشنی نمایان شده است ها نامهو تمهیداتهاي القضات همدانی به نام در دو اثر عین .القضات گرایی، جان هیک، عرفان، ادیان ، عین کثرت :ها کلیدواژه

شهر دکتري عرفان اسالمی و استادیار دانشگاه آزاد اسالمی واحد قائم .1

asadpour110@gmail.com

١٦

بررسی نقد کرسگارد: گرایانه پرسش هنجاري و نظریات اراده

1سید محسن اسالمی چکیده

مایه و لب نظریات اخالقیِ مدرن، یافتن سرچشمه هنجار و پاسخ به پرسش هنجاري جاناینکه حیث هنجاري احکام اخالقی از کجا : کند این مسئله از منشأ هنجار سؤال می. است

ده، کریستین کرسگارد این مسئله را محور قرار دا هاي هنجار، سرچشمهدر . شود ناشی میچهار پاسخ عمده را تصویر کرده، به نقد سه مورد نخست نشسته و از چهارمی دفاع کرده

.استشامل دو شکل (گرایی در این مقاله، پس از طرح مسئله، یکی از سه رویکرد، یعنی اراده

طرح شده، نقدهاي کرسگارد به آن تقریر و سپس بررسی )دولت قهار و امر االهیتواند وارد باشد، اي نظیر دیدگاه هابز می رسد نقد کرسگارد به نظریه به نظر می. ودش می

اگر . ندارد» اساساً چرا باید به قرارداد اجتماعی تن دهیم؟«زیرا هابز توضیحی براي اینکه توان از همان منشأ براي الزامات اخالقی اي یافت، می بتوان دربارة خود آن قرارداد انگیزه

اگر چنان چیزي در اختیار نباشد، آنگاه حیث هنجاري الزامات اخالقی نیز استفاده کنیم، و در این . لیکن، به نظر نگارنده این نقد به دیدگاه امر االهی وارد نیست. شود نیز متزلزل می

نظریه، با توجه به محوریت تصویري از خدا که صفاتی نظیر علم و قدرت دارد و با داشتن توان به پرسش پاسخ داد و در این فضا مشکلی نظیر می) وسیله- هدف(عقالنیت ابزاري

رسد از حیث انگیزشی ایرادي به نظریه امر بنابراین، به نظر می. حلقه گیگس در کار نیستاالهی وارد نیست، و براي کنار زدن نظریات امر االهی، باید به نقدهاي متافیزیکی،

.شناختی و سمانتیک متوسل شد معرفت ریۀ امر الهی، اخالق هابزي، کریستین کرسگارد، پرسش هنجارينظ :ها کلیدواژه

دانشجوي کارشناسی ارشد فلسفۀ اخالق، دانشگاه قم 1

sm.eslami@yahoo.com

١٧

اي دیگر در باب تنگناي شر طرح و سنجش نظریه »نظریۀ بخشش«

1مسعود امید چکیده

این مسئله هنوز تازگی و نفوذ . تنگناي شر یکی از مسائل مهم در فلسفه دین معاصر استریر صورت کلی این تنگنا بدین ترتیب تق. اندیشان حفظ کرده است خود را در میان فلسفی

است که در این جهان حوادثی خارج از اختیار انسان و یا در محدوده اختیار دیگر آدمیان، ها بسیار ناخوش، غیرانسانی، تلخ، دردآور، همراه با آزردگی دهند که براي انسان رخ می

زله و سیل و سایر زل(از این حوادث با عنوان شرور طبیعی . اکید و حس ناروایی استجنگ و تخاصمات و دیگر بالیاي عمومی و خصوصیِ غیر (و اخالقی) بالیاي طبیعی

رسند که در این چنین رویدادهایی هنگامی به سطح دشواري اکید می. برند نام می) اخالقیمورد منشأ جهان و مبدأ عالم و آدم، قائل به دانایی مطلق و توانایی مطلق و خیرخواهی

در مورد حل تنگناي مذکور نظریات متعدد و متنوعی با عنایت . باشیم) یا انسانوار/و(مطلق در اینجا در صدد آن هستیم تا ایده یا نظریۀ . هاي مختلف ارائه شده است به رویکرد

.دیگري را براي برون رفت از تنگناي مذکور، طرح و مورد سنجش قرار دهیمبودن » مسئله«بودن و نه »مشکل«نا، نخست به رفت از این تنگ در این مقاله براي برون

سپس با تفکیک انواع رویکردهاي شناختاري مانند رویکرد . تنگناي شر اذعان شده است، ....متافیزیکی از رویکردهاي غیرشناختاري از قبیل دینی، عرفانی، وجودي، ذوقی، روانی و

شیوه کلی . ب شده استبه عنوان مبناي رفع تنگناي شر انتخا» رویکرد اخالقی محض«به کمک این روش و این رویکرد . این تحقیق، روش تحلیلی در حوزة اخالق است

غیرشناختاري، نظر بر این است تا از طریق اخالق محض و معقولیت اخالقی، به حل و به حل و رفع » بخشش، عفو و گذشت«این نظریه بر محور . رفع تنگناي شر پرداخته شود

این نظریه ناظر به آن است که اگر حتی منشأیت شرور . گماشته استاین تنگنا همت

دانشیار گروه فلسفه دانشگاه تبریز. 1

١٨

تواند با تکیه بر متصف به اوج اختیار، دانایی، توانایی، خیرخواهی نیز باشد، انسان میو قدرت و آثار نهفته در آن، هم از شرور عبور کند و خود را برهاند و هم سبب » بخشش«

، تنها ...بدون نیاز به هیچ مبناي متافیزیکی ونظریۀ بخشش . ارتقاي اخالقی خود گردد .از طرف فرد است» ارادة معطوف به اخالق«یا » خواست اخالق«نیازمند یا انسانوار براي شرور، /تنگناي شر، وجود منشأ عالم و قادر و خیرخواه مطلق و :ها کلیدواژه .»بخشش«انگاري شر، رویکرد اخالقی محض، نظریۀ مشکل

١٩

»مسئله بداء«و » خداگرایی گشوده«: الهی و اختیار انسانعلم پیشین

1زینب امیري چکیده

از آنجا که علم (Theological Fatalism)بر مبناي استدالل تقدیرگرایی کالمی تواند کاري جز آنچه خداوند به رخدادهاي آینده قطعی و خطاناپذیر است، پس انسان نمی

.از این رو، افعال انسان اختیاري نیست. داند انجام دهد خداوند از پیش می Open God)هاي فیلسوفان دین به این استدالل، نظریۀ خداگرایی گشوده یکی از پاسخ

View) شوند، بر این باورند که حامیان این نظریه، که به سه گروه تقسیم می. استتارانه انسان خداوند عالم مطلق است؛ اما به دلیل اینکه وضعیت آنچه به واسطه اعمال مخ

دهد، براي او گشوده است و ممکن است تغییر کند لذا علم پیشین به در آینده رخ میاز منظر این گروه، فقدان علم . اعمال اختیاري انسان براي خداوند منطقا ناممکن است

.پیشین، به دلیل عدم امکان منطقی آن، مستلزم نفی مطلق بودن علم الهی نیستبا نشان دادن نزدیک بودن پاسخ خداگرایی گشوده به مسئلۀ بداء در کوشد این مقاله می

توان بداء را نیز پاسخی به استدالل تقدیرگرایی کالمی کالم اسالمی، نشان دهد که میزیرا مسئلۀ بداء که از معتقدات خاص شیعه امامیه است بر سه اصلِ علم مطلق . دانست

الهی و پیوند داشتن افعال آدمی با سرنوشت او خداوند، استمرار تدبیر عالم به حسب مشیت دست به و امر همه خلق بر اینکه است یعنی در حقیقت بداء اوالً، تأکیدي. استوار است

به روي همواره جهان مناسبت همین و به نو است خداوند در کاري و هر آنى خداست خود است و تغییر مقدرات در تعیین انسان» رادةا«و » اختیار«دارد؛ ثانیاً، مؤید تکامل سوي

.تقدیرگرایی کالمی، خداگرایی گشوده، علم پیشین الهی، اختیار، مسئله بداء :ها کلیدواژه

التحصیل کارشناسی ارشد فلسفه و کالم اسالمی دانشگاه تهران فارغ. 1

٢٠

نید یشناس از منظر باستان معاصر نید ۀفلسف

1نژاد امیر امیري

2الدین معروفی صالح دهچکی

این بعد. شناسی دین است شناسی، باستان انترین مباحث نظري باست یکی از نو بنیاناز د مانعشناسی دربارة هستی و چیستی دین تالش دار باستان شناسی در معرفت

ها و باورهاي دینی گذشته شده ها و تصاویر نادرست و عامیانه از کنش ها، تحریف کژفهمیها و فرهنگها، تا به فهم فلسفۀ دین معاصر با مطالعه شواهد مادي و ارزیابی سنت

.بپردازدهاي اجتماعی گذشته نظامهاي ترین عرصه ترین و حساس شناسی دین یکی از پرلغزش ناگفته پیداست باستان

شناسی است، چرا که خود دین در تماس با واقعیت به صورت معما، حساس و باستانسوي از طرفی نظریات مطرح شده از. پیچیده در رابطه آدمی با جهان هستی مطرح است

شناسی دین را ردازان کالسیک مانند دورکهایم و وبر، مباحث دین و به ویژه جامعهپ نظریه .شدیداً تحت تأثیر قرارداده است

پردازان غربی از جمله هاي نظریه این مقاله در تالش است تا پس از اشارة کوتاه به دیدگاهشناسی دین است را تاندورکهایم و وبر به مفهوم دین، مبحث اصلی خود که همان باس

شناسی دین در این نوشتار با استفاده از شیوة تحلیلی به تبیین جایگاه باستان. مطرح کندکوشد مبناي نظري شناسی پرداخته و در این راستا می در منظر تحقیقات نظري باستان

شناسی دین مطرح اند را در قالب باستان دین را که فالسفه کالسیک غرب مطرح کردههدف نهایی در پژوهش فوق، بازگویی نظریات فالفسه اجتماعی غرب در زمینه . ندک

: نشانی /09370965303amiramiri12@yahoo.com:تلفن آموخته کارشناسی ارشد، دانش. 1

/6771653585زهاب، کدپستی کرمانشاه، سرپل دانشجوي کارشناسی ارشد. 2

٢١

دینی است هاي دین برون ها و چالش شناسی دین و اینکه جدال مبحث دین، تعریف باستان .دینی است، خواهد بود یا درون دین، شواهد مادي دین، باستان شناسی: ها کلیدواژه

٢٢

ة الهیاتانگاري و آیند تنگناي ظهور نیست 1مهدي بنایی جهرمی

چکیده

آورد که چشمان ما را به اي از الهیات را فراهم می انگاري، امکان نقد تازه ظهور نیستگشاید و نشان شکستگی عهد گذشته انسان با خدا و گسیختگی نسبت او با غیب می

دازه دستخوش دهد که هر تالشی براي بازگرداندن خدا و معنا به زندگی آدمی، تا چه ان می .یافتگی متافیزیک غربی برآمده است احاطه طوفانی است که از پایان

اي که نیچه اعالنگر آن است، بشر را از حفظ امیدواري به انگاري تردید ظهور نیست بیبا . سازد هاي گذشته را بر سر او آوار می کند و پناه ارزش دین، اخالق و فلسفه عاجز می

هاي او در نهایت جز به ناکامی و نابودي ابد که همۀ آرمانی این ظهور، آدمی درمیمسیحیت، انقالب، الغاي بردگی، حقوق برابر، بشردوستی، «نیانجامیده است و

همۀ واژةهاي پرطمطراق، تنها در یک نبرد، همچون ... دوستی، عدالت، حقیقت و صلح )80قطعه خواست قدرت، (» .هایی ارزش دارند، نه به عنوان واقعیات پرچمهاي اساسی اي که در پی خواهد آمد، با توجه به آنچه که گفته شد، به این پرسش مقالهانگاري قادر به حفظ امکانات خود براي سخن آیا الهیات، با ظهور نیست«پردازد که می

گفتن از خداوند خواهد بود؟ و آیا توان تداوم اعتماد دیرپاي خود را بر مرجعیت و استیالي انگاري را نه به عنوان توان نیست زیک خواهد داشت؟، در غیر این صورت، آیا میمتافیکننده، انگارانه و مربوط به گذشته بلکه به مثابه امري کامال تاریخی و تعیین اي تاریخ حادثه »اي براي تفکر آینده در الهیات ادیان دانست؟ کنندة امکانات تازه فراهم

نگاري، متافیزیک، تفکر، انسان و خداا الهیات، نیست :ها کلیدواژه

شناسی عضو هیئت علمی گروه غرب .1

٢٣

گرایان در باب ماهیت تجربۀ دینی و عرفانی و نقد آراي ساخت بررسی کید بر آراي استیون کتزأبا ت

1دکترمحمدرضا بیات 2صدیقه توکل

چکیدهاالت بنیادین ؤگیري بسیاري از س ترین مقاطع در شکل از حیاتی بی تردید اواخر قرن بیستم

ترین موضوعات تجربۀ دینی نیز به عنوان یکی از برجسته. ختی بوده استشنا معرفت .فلسفۀ دین در قرن بیستم، به طور جدي در محک این آزمایش قرار گرفته است

. شناختی تجربۀ دینی است هاي عمده در باب ارزش معرفت گرایی یکی از نگرش ساختکند که شناختی تأکید می اساسی معرفت گرایان، بر این فرض استیون کتز از ساخت

تجارب تا نشان دهد که "واسطه براي انسان ناممکن است هرگونه تجربۀ ادراکی بی" ادراکی دیگر ممکن نیست ۀمتأثر بوده و همچون هر تجرب عرفانی از شرایط پیشین فرد

.زمینۀ اجتماعی و فرهنگی عارف یا صاحب تجربۀ دینی شکل بگیرد فارغ ازبر فرض بنیادین گرایی است که قع واکنشی به دیدگاه رقیب یعنی ذاتگرایی در وا ساخت

.کند وجود هسته و ذات مشترك در میان تمامی تجارب عرفانی، تأکید میدر نوشتار پیش رو برآنیم تا به بررسی و نقد آراي استیون کتز در زمینۀ حجیت

که تجارب عرفانی و دینی شناختی تجربۀ دینی بپردازیم و از این دیدگاه دفاع کنیم معرفت .اند اي مشترك داراي هستهگرایی، تجربۀ گرایی، ذات تجارب عرفانی، استیون کتز، ساخت, تجارب دینی :ها کلیدواژه ادراکی

دین دانشگاه تهران لسفهف گروه علمی هیئت عضو. 1 -09366520130( دانشجوي کارشناسی ارشد فلسفه دین،پردیس فارابی دانشگاه تهران. 2

tavakol_sedighe@yahoo.com(

٢٤

گذاري آثار هنري در این حوزه بازشناسی مفهوم هنر قدسی و اصول ارزش 1ریحانه پریشان

2آبادي محمد علی چکیده

گاهی تکیه به دین با که بوده این دنبال به همواره بشري است و انسان یازامت وجوه از دینهنـر نیـز واقعیتـی اسـت، کـه در . بخشـد آرامش را خویش نگران روح و برد پناه ماورایی

از ابتـداي . تمامی جوانب زندگی ظهور و تجلی دارد و زندگی بشر کامال با آن عجین است تجلیگـاه مادي باورهـا بـوده اسـت و لـذا بـارزترین اي براي تجلی تاریخ بشر هنر وسیله

پنهـانی هـاي الیه در توان می گیرد را که از دین نشات می انسانی متعالی هویت و معنویتتـوان بـه واقـع پرسش اصلی این است که کدام یک از آثار هنري را می. کرد جستجو هنر

تـوان ایـن گونـه آثـار را یتجلیگاه معنویت و قداست دانست و دیگر آنکه بر چه اساسی م .تر از دیگري دانست گذاري کرده، یکی را موفق ارزش

هاي مرتبط با دین پرداخته شده و با توجـه بـه در این مقاله نخست به بررسی اجمالی هنربـر -ترین هنر مـرتبط بـا دیـن اي هنر قدسی به عنوان ارزشی مطالعات اسنادي کتابخانه

ی تعاریفی کـه صـاحب نظـران پـیش از ایـن مطـرح اساس استخراج فصل مشترك تمام

فارغ التحصیل ؛ معماري، دانشکده هنر و معماري، دانشگاه شیراز ارشد دانشجوي کارشناسی. 1

هاي تألیف مقاالت در حوزه/ دوره کارشناسی معماري از دانشگاه شیراز) رتبه دوم(ممتاز حکمت معماري -مدیریت پروژه- معماري پایدار

؛ ازعضو هیئت علمی دانشکده هنر و معماري، دانشگاه شیراستادیار و دکتري معماري، . 2 مبانی و فلسفه دکتراي/ 85معاونت پژوهشی دانشکده معماري دانشگاه شیراز از سال

مقاالت چاپ شده بسیار در مجالت / پایدار از دانشگاه تهران معماري – معماري نظري هاي تحصیالت تکمیلی نامه عنوان پایان 70راهنمایی بیش از / ها علمی و همایش

٢٥

در ادامه عوامل مؤثر در این هنر همچون جایگاه هنرمنـد بـه . تعریف شده است -اند نموده. گیري اثر به اختصار شرح داده شـده اسـت و نیز روند شکل) یا واسطه خلق(عنوان خالق

ن مـورد تحلیـل و هـاي متفکـرا نهایتا نقش، اهداف و کارکردهاي هنر قدسی در پـژوهش توان بر اساس موفقیت آن در بررسی قرار گرفته است و از آنجایی که ارزش هر چیز را می

تجلی عالم، تجلی حضور خدا، ( دسته اصلی 5تحقق اهدافش دانست، چارچوب مدونی در به عنوان اهداف هنر ) القاي معنویت، حفظ و اشاعۀ اخالقیات، نشر و ماندگار ساختن شرایع

تواند معیاري براي سنجش جایگاه و ارزش آثار هنري ایـن حـوزه ارائه شده که می قدسی .باشد

دین، هنر، هنر دینی، هنر قدسی، هنر سنتی، هنرمعنوي :ها کلیدواژه

٢٦

اي خداشناسی تشبیهی و تنزیهی در بررسی مقایسه عربی و اسپینوزا اندیشۀ ابن

1پدرام پورمهران

چکیدههاي تشبیهی و تنزیهی میان متکلمان، فیلسوفان و عارفان هیات، روشاز دیرباز در اال

تشبیه عبارت است از همانند کردن خدا به مخلوقات و اسناد صفات رواج داشته است؛ممکن به واجب و تنزیه عبارت است از باور به تعالی خدا از مخلوقات و سلب صفات

انگار ناب بلکه میان آن دو و نه تنزیه انگار ناب است عربی نه تشبیه ابن. ممکن از واجب. برد کار می وي تنزیه را برابر اطالق مطلق و تشبیه را برابر تقیید مطلق به. کند جمع می

بنابراین، تنزیه تجلی حق تعالی است براي خود که متعالی از هر نسبتی است و تشبیه مقام تنزیه را حفظ عربی هم ابن. تجلی اوست در صور موجودات خارجی در عرصه وجود

ت، تنزیه و تشبیه کند و هم مقام تشبیه را چرا که به زعم وي، می ت یا واحدی در مقام الهیاما اسپینوزا هر گونه نسبت دادن . آید تصور نمی متضایف است و یکی بدون دیگري به

چون با این مبنا، صفاتی. داند صفات ممکنات به خدا یا جوهر نامتناهی مطلق را ناروا میالزمۀ . شود انگارانه نفی می گردد و خداشناسی تشبیه از خداوند سلب می... سمیع، بصیر و

رود و به دام انگاري است اما او بدین روش نمی منطقی این نظریه، باور به تنزیهافتد؛ زیرا هرچند صفات جوهر نامتناهی مطلق را به تبع ذات، نامتناهی انگاري می تشبیه

که این - پندارد یافتنی می ا دو صفت فکر و بعد را براي شناخت انسان دستداند و تنه میاما با معرفی تنها دو صفتی که - انگاري است اي تنزیه خود اقرار به تعالی خدا و گونهماند و به همان اشکالی دچار شود، در مقام تشبیه می حاالتشان در انسان یافت می

/تهران ه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،دانشجوي دکتري حکمت متعالی. 1

Tel:09124656400/pedrampourmehran@gmail.com

٢٧

داند؛ نفی تشبیه به تشبیه انگارانه وارد می نزیهعربی بر خداشناسی ت گردد که ابن می . انجامد می

عربی، اسپینوزا انگاري، خداشناسی، ابن تشبیه، تنزیه، یگانه: ها کلیدواژه

٢٨

آیا آنتونی فلو حقیقتاً خداپرست شد؟ 1جالل پیکانی

چکیدهآخر عمر چرخشی ها دفاع جانانه از خداناباوري، نهایتاً در شش سال آنتونی فلو بعد از دهه

ترین دلیل خود را در قالب وي اصلی. بنیادي انجام داد و به سمت خداباوري روي آوردهاي جدید علمی، بخصوص در حوزة تقریري از برهان اتقان صنع و با ابتناء بر یافته

.کند شناسی اعالم می زیستخود با تمسک بر ایم که فلو در دورة اول حیات فکري در این مقاله ابتدا نشان داده

، خداباوري را فاقد قرائن و دالیل کافی و بسنده اعالم رویکردهاي پوزیتویستی و پوپريشناختی او در دفاع از خداباوري مورد نقد و بررسی قرار گرفته سپس دالیل زیست. کند می

هاي عمومی است و نشان داده شده است که این دالیل در نزد فلو، برخالف برخی اعالنحداقلی منتهی شده است داخل و خارج از کشور، نهایتاً به یک مبداء باوري یا خداباوري در

.ونه خداپرستی در معناي رایج آن آنتونی فلو، خداناباوري، خداباوري، دالیل و قرائن، زیست شناسی :ها کلیدواژه

Abstract After very hot defense of atheism, finally Flew made a fundamental turn and declared that atheism is not justified, but deism is so. His main reason is found on a form of arguments todesign and helped from the new findings of science. In this paper, in the first step, we show that what was his reason to reject deism and theism on the basic of positivism. Then, we investigate his scientific grounds and reasons and show that in spite of many declares, his sharp turn is not to theism, but he find deism as favorite view

:ایمیل/ 09143016721: همراه/ استادیار گروه الهیات دانشگاه پیام نور. 1

Jpaykani@yahoo.com

٢٩

رشد فلسفه و دین از منظر ابن

1حسین ثقفی چکیده

یکی از ) عقل(هاي دانش بشر یعنی دین و فلسفه کار تطبیق در دو زمینه از زمینهمتفکرانی وجود دارند . مهمترین مسائلی است که هر انسان متفکري به آن پرداخته است

: به دالیلی بسیار مهم است )مثبت یا منفی(این رابطه . که بر تمایز بین آن دو تأکید دارنداکتشافات گوناگونی در دو دانش بشر یعنی علوم طبیعی و علوم انسانی، تقابالتی را - 1

هاي دینی مبتنی بر قوانین دینی برخی حکومت -2دهد؛ بین این علوم و دین بروز میاد هاي عقالنی ایج و مدعی هستند که تمدن جدیدي را با یافته هستند،) قوانین فقهی(

برخی متفکران معتقدند که تفاوت عمیقی بین دانش دینی و تفکر فلسفی - 3 خواهند کرد؛ .وجود دارد

:رشد بحث خواهد کرد مقالۀ ذیل این مسئله را در سه بخش از منظر ابناو دین را چنان رشد در بارة معناي دین خواهیم پرداخت، در ابتدا ما به عقیدة ابن - 1

.نکات بسیار مشترکی با فلسفه است کند که داراي معرفی میکند او سعی می دوم اینکه ما به نظرات او پیرامون فلسفه یا عقالنیت خواهیم پرداخت، - 2

.فلسفه را به عنوان یک علم مقدس و الهی ارائه دهدرسد؛ راه حلی که و در پایان بدیهی است که تناقضاتی بین دین و فلسفه به نظر می - 3

.باشد می) ارجاع متن به اصل خود(تفسیر رمزي یا تأویل دهد رشد ارائه می ابن عقالنیت، دین رشد، تفسیر رمزي، ابن :ها کلیدواژه

ip4ys.saghafi@yahoo.com/ دانشجوي دکتري فلسفه دین دانشگاه تهران .1

٣٠

معناي زندگی از نظرگاه مالصدرا

1حسین ثقفی چکیده

مالصدرا نه به طور اختصاصی به معناي زندگی پرداخته و نه معناي زندگی از مسائل او براساس نگرش وي از میان آثارش پاسخ مناسبی براي این توانیم اما ما می. بوده است

یعنی حکمت مشاء، اشراق و (از میان سه رویکرد در زمینۀ فلسفۀ اسالمی . مسئله بیابیمهمچنین در . ایم ترین رویکرد است برگزیده ما سومین مورد را که کامل) حکمت متعالیه

- 2گرا رویکرد طبیعت - 1: از زمینۀ معناي زندگی سه رویکرد وجود دارد که عبارتندبدیهی است که رویکرد ما از نوع سوم . گرا رویکرد فراطبیعت - 3گرا و رویکرد ناطبیعت

که در جوامع سکوالر ظهور (توانیم این مسئله را ما می. خواهد بود) گرا رویکرد فراطبیعت(عناي زندگی سؤاالتی از مسئله م. با ابداعات فلسفی مالصدرا به بحث بگذاریم) یافت

:توان به آن پاسخ داد مانند مطرح شده که از طریق حکمت متعالیه میو متز نه ارزش و یا کارکرد که(شود در نظر گرفته می هدفمعناي زندگی به معناي - 1

؛ زیرا هر هدفی هم وجودي است و هم ذومراتب؛ و بر همین اساس ما به )دیگران معتقدند .در حکمت متعالیه خواهیم پرداخت ک وجوداصالت وجود و تشکیهر دو مسئله

شود، معناي زندگی معناي زندگی محدود به جنبه خاص یا دوران خاصی از حیات نمی - 2گیرد؛ همانگونه که از اي است که تمام جوانب زندگی را در برمی مقولۀ بسیار گسترده

.شویم براساس حکمت متعالیه متذکر میحرکت جوهري طریق هر انسان هدفمندي چهار مرحله را پشت ي در حکمت متعالیه، براساس حرکت جوهر - 3

. معروف است اسفار اربعهسر خواهد گذاشت که در حکمت متعالیه به زیرا هر بحثی ممکن است از بحث دیگر مباحث ما با یکدیگر همپوشانی خواهد داشت،

ip4ys.saghafi@yahoo.com/دانشجوي دکتري فلسفه دین دانشگاه تهران .1

٣١

.استنباط گرددهدفمندي، معاد هارگانه،تشکیک وجود، ایمان، حرکت جوهري، اسفار چ :ها کلیدواژه جسمانی

٣٢

پرورش روح در مسأله شر) تئودیسه(نقد نظریه عدل الهی )با تمرکز بر آراء جان هیک(

1ماندانا چگنی فراهانی 2امیر صادقی

چکیدهاي نظریه عدل الهی پرورش روح که آخرین تقریر آن توسط جان هیک طرح شده ریشه

و ) عدمی بودن شر(را در مقابل نظریه سنتی آگوستین جان هیک نظریه خود . تاریخی دارداین نوشتار بر آن است تا ضمن روشن کردن . متأثر از نظریه ایرنائوس تدوین کرده است

داند، به زوایاي نظریه عدل الهی پرورش روح، که جهان را مکانی براي رشد انسان می. تر شود ریه نزد خواننده روشنانتقادات وارد بر آن با نگاهی فلسفی بپردازد تا عیار نظ

خداوند از خلقت انسان هدفی - 1: نظریه پرورش روح بر این استدالل استوار است کههدف خداوند از خلقت انسان رشد و پرورش - 2) هاي دینی مستنتج از آموزه(داشته

. قرار دهدخداوند باید ابزار این رشد و تعالی را در اختیار انسان - 3. روحانی و تعالی او استانسان : نتیجه. ترین ابزار بشر آزموده شدن و آموختن در جهان مملو از شر است اصلی - 4

.با شرور احاطه شده تا بتواند روح خود را در این بوته بپروراندپاسخ ناکافی به - 1: اما انتقاداتی که در این نوشتار بر آنها تمرکز خواهد شد عبارتند از

پاسخ ناکافی به شرور - 2. جمعی شري نظیر کشتارهاي دستهمسأله کثرت عظیم رنج بانتقاد منطقی مندرج در استدالل جان - 3. در طبیعت) غیر مرتبط با بشر(مستقل از بشر

تواند منجر به آن شود که مسؤلیت شرور اخالقی و طبیعی هیک که به شیوه منطقی می .کرده و نهایتاً نظریه عقیم بماند هر دو به خداوند احاله شده و انسان از آن شانه خالی

جان هیک، ایرنائوس، آگوستین، مسأله شر، پرورش روح :ها کلیدواژه

دانشجوي دکتري فلسفه دانشگاه تهران. 1

دانشجوي دکتري فلسفه دین دانشگاه تهران. 2

٣٣

با نگرشی استعالیی بررسی پلورالیسم دینی

1کمال حاجیانی چکیده

هایی است که براي اهالی کالم واژه... پلورالیسم، تکثر ادیان، تعدد شرایع، نجات بشر و ها این واژه. ن آشنا بوده و در عین حال خالی از پیچیده و اغالق نیستندجدید و فلسفۀ دی

هاي موجود در اي را در مورد چالش توان پاسخ قانع کننده اي هستند که کمتر می به گونهاز این . رسد که پاسخ قانع کننده براي آنها بسی ضروري به نظر می آنها پیدا کرد، در حالی

له آنها را با نگاهی نو و نگرشی از افق باالتر مورد توجه قرار داده رو بر آن شدیم تا در مقا .ها ارائه نماییم کاري براي حل این پیچیدگی و در حد امکان راه

هاي موجود در این زمینه مراد ما از بررسی استعالیی پلورالیسم در واقع نقد همۀ نگرشکه نگرشی اند و چه آنان ودهاست چه آنان که با دیدي افراطی این موضوع را تبیین نم

زیرا معتقدیم ادیان الهی در عین تکثر ظاهري از یک منبع واحد . اند تفریطی داشتهشود در واقع محصول گیرند لذا آنچه تحت عنوان پلورالیسم مطرح می سرچشمه می

.باشد نگرشی سطحی و از افق پایین نسبت به این موضوع میق مختصر در نهایت بر این مسئله متمرکز است که با بنابراین تالش ما در این تحقی

گیري از نظریۀ وحدت ماهوي ادیان الهی موضوع پلورالیسم را با دیدي استعالیی بهره .هاي موجود در حل این مسئله پاسخی قانع کننده ارائه نماییم تبیین نموده و به چالش

الیی، وحدت ماهوي ادیان، ادیان الهی، استع)تکثر ادیان(پلورالیسم :ها کلیدواژه

رسمی پژوهشگاه علوم وحیانی معارج وابسته به کارشناس ارشد فلسفه دین و پژوهشگر . 1

.بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء

٣٤

یک اثر گزینشی در مشاهده است؟) مداري انسان(/آیا اصل آنتروپیک

1دکتر محمدعلی حجتی 2دکتر ابراهیم آزادگان 3پور حامد صفایی

چکیدهبر . در مشاهده، موضوعی دشوار، مهم و البته تا حدي مبهم است» اثر گزینشی«موضوع

تهم به دخالت ناظر و مبناي این اشکال در برخی موارد دالیل ما بر مبناي برخی شواهد، م ، این اشکال، بصورت جدي دربارة اصل آنتروپیک. اثري گزینشی در مشاهده است

-براي نمونه آپی سوبر- شناسان و فیلسوفان دین از جانب چندي از معرفت) مداري انسان(/یکی از (بر مبناي .مطرح گردیده و مجادالت به نسبت بسیاري را دامن زده است

آنچه که ما انتظار تماشاي آن را داریم، با ")مداري انسان(/ اصل آنتروپیک) هاي روایتاکنون اشکال این است که این . "ما، به عنوان ناظر، محدود شده است شرایط الزم حضور

گذارد و به داوري نهایی ، همچون اثري گزینشی در مشاهده اثر می"شرایط الزم حضور" "شرایط حضورش"در واقع پرسش اینجاست که ناظري که خود با . دهد جهت میما

) و اگر این شرایط وجود نداشت، ناظري نبود تا شاهد شرایطی باشد(محدود شده است چه رسد به (طرفانه دربارة چرایی حضورش سخن بگوید؟ تواند، به نحوي بی چگونه می

وعی محوریت براي انسان در پهنۀ گیتی مدعی ن - براي نمونه در اصل آنتروپیک- آنکه ).شود

موضوع این مقاله بررسی نقادانۀ این چالش، مهمترین پاسخ ها و قضاوتی دربارة آن

) دانشکده علوم انسانی(دانشیار دانشگاه تربیت مدرس تهران .1

) دانشکده فلسفه علم( دانشیار دانشگاه صنعتی شریف .2

دانشگاه تربیت مدرس تهران، -دانشجوي دکتري، فلسفه علم و فناوري. 3safaeipour@yahoo.com )نویسندة مسؤول(

٣٥

. است مداري ، اصل انسان)Anthropic bias( )مداري انسان(/سوگیري انسانی :ها کلیدواژه

Observation Selection( ، اثر گزینشی در مشاهده)Anthropic Principle( )انسانی(/

Effect(

٣٦

نسبت میان علم و دین در اندیشۀ استاد مطهري

1فر عبدالرزاق حسامی چکیده

کنند که دانشمندان علوم طبیعی ادعا می. هایی در باب طبیعت دارند علم و دین هر دو گزاره کشف و شناخت قوانین طبیعت بر عهدة علم است در حالی که عالمان دین از حقانیت

این امر موجب طرح مسئلۀ نزاع علم و . کنند هاي دینی دربارة طبیعت دفاع می بالمنازع گزارهدین شده است که هم در میان دانشمندان و هم در میان عالمان دین بازتاب یافته است و

.اي در این باب داشته کوشیده است پاسخی درخور براي آن عرضه کند هرکس که دغدغهمطهري، به عنوان یک روشنفکر مسلمان در راستاي ارائۀ تفسیري از استاد شهید مرتضی

هاي بشري باشد، کوشیده است عدم تضاد میان این دو را اسالم که هماهنگ با پیشرفتگوید و ایشان گاهی از نیاز انسان به این دو و عدم تعارض میان آنها سخن می. نشان دهدا نشان دهد، چنانکه در مورد نظریۀ تبدل کوشد با بحث تفصیلی عدم تعارض ر گاهی می

هاي دینی را مبنایی کند و گاهی نسبیت قوانین علمی و جاودانگی آموزه انواع این کار را میدهد و از عدم تأثیر قوانین علمی بر فتاواي فقهی براي دفاع از دین و تأویل علم قرار می

اي علمی را مؤثر در تغییر حکم ه گوید، چنانکه در مورد حرمت گوشت خوك، یافته سخن می .داند نمی

علم، دین ،تعارض علم و دین، نظریۀ تبدل انواع، جمود، جهالت :ها کلیدواژه

)ره(دانشیار گروه فلسفه دانشگاه بین المللی امام خمینی. 1

٣٧

نبردي بی ثمر؟: منازعۀ علم و دین

1راد زاده کاوه حسین

پردازد که چگونه در دورة کنونی ستیز میان علم و دین مقالۀ حاضر به این موضوع می

در جریان مدرنیته نبرد دیرپاي علم و دین با پیروزي علم به پایان . ستفروکش نموده ااي که کلیسا با آن دست و پنجه نرم این نبرد از آنجا درگرفت که چالش اصلی. رسیدهر دو آرزومند آن بودند تا به عنوان : کرد همان چالشی بود که علم با آن مواجه بود می

ۀ وجود خدا یا معجزات، . کنندتنها منبع حقیقت دست باال را پیدا منازعات مربوط به ادلّامروزه، در پایان این دوره، . همواره در گرو این ایده بود که حقیقتی عینی وجود داشته باشد

اما پس . اند کردند به طور قطع دین را نابود کرده شاهد افول نظریاتی هستیم که تصور میالیل فلسفی محکمی در اختیار داشتند و نه از مدرنیته، نه خدامنکران براي طرد دین د

متافیزیک، زمینه را براي )deconstruction(بن فکنی . خداباوران براي کنار گذاشتن علمفرارفتن از . ها دیگر جایی ندارند فرهنگی فراهم آورده که در آن این گونه دوگانه انگاري

.واقعی نبودن چیزها استمتافیزیک به معناي توقف کند و کاو در باب واقعی بودن و جدال میان علم و دین به این دلیل کمرنگ گشت که به تدریج مسئلۀ حقیقت و عینیت

اگر پیش از این علم با کمک سالحِ عاري بودن از حقیقت و . اهمیت خود را از دست دادنداشتن عینیت دین را از صحنه به در کرده بود، در دوره کنونی رشد دانش علمی گسترة

هاي او کاسته، اما به قطعیت او رب ممکن براي انسان را افزایش داده و از جهالتتجادر دورة تفکر پسامتافیزیکی دگر بار دین به کانون توجهات بازگشته؛ اما چنین . نیافزوده

هدف بنیادین . دینی باید منادي عشق بوده و دیگر در بند تفکر متافیزیکی اسیر نباشداست که از (weak ontology)اي بنیه دن به هستی شناسی کمتفکر پسامتافیزیکی رسی

دانشگاه تهران) هاي سیاسی گرایش اندیشه(آموخته دکتري علوم سیاسی دانش .1

Kaivin.raad@gmail.com

٣٨

بنیه بودن به این معنا است که کم. کاهد اندیشی می اثر ساختارهاي عینی و خشونت جزمروایی و عینیت را دارند دیگر باید از اي که سوداي یقینی بودن، جهان تمامی دعاوي

هایی همچنان در صحنه باقی گاهبا پایان متافیزیک، دید. ادعاهاي خود دست بشویندانگاري، اقتدارگرایی کمتري داشته و با آزادي مانند که با کنار نهادن مبناگرایی و ذات می

.خوانی دارد آدمی بیشتر همعلم، دین، حقیقت، عینیت، بن فکنی متافیزیک، تفکر پسامتافیزیکی، :ها کلیدواژه

گی هبنی کم

٣٩

شناسی ساحتی انسان -علم دینی

1سیدحسین حسینی

چکیدههاي متفاوتی وجود ها و پرسش ها، نظریه رویکردها، دیدگاه» علم دینی«پیرامون موضوع

مند باشد، یافتن نقطۀ تواند راهگشاي یک پژوهشگر مسئله آنچه در این میان می. داردمسئلۀ «محوري با هاي آغازین تحقیق است؛ گرچه الزاماً فهم و کشف چنین پرسش

.نیز عیناً برابر و همسان نباشد» شپژوهاین مقاله ضرورت نظري طرح موضوع علم دینی و ضرورت کاربردي و نیاز به آن را در

مسئلۀ علم «فضاي جامعۀ علمی امروز، به عنوان پیش فرض اخذ کرده و پس از طرح دیگري دست کند براي تحلیل این مسئله باید بر کدام مسائل مهم ، مشخص می»دینی

به معناي (» شناسی ساحتی انسان«ذاشت؟ بدین ترتیب به بررسی نسبت علم دینی با گ .پردازد می) هاي وجودي انسان تحلیل ساحت

پاسخ مقاله به پرسش فوق آن است که از هر منظري به موضوع علم دینی بنگریم به یابی و مفهومشناسی و گردیم؛ چه از زاویۀ واژه شناسی ساحتی بازمی ناچار به تحلیل انسان

چه از سوي رویکردهاي گوناگونی که به بحث علم دینی شده است، در هر دو صورت چرا که نه تنها در تمامی تعاریف . شناسی ساحتی است سرآغاز، تحلیل مسائل انسان

مشهور و مختار از مفهوم دین و یا علم و همچنین نسبت علم با دین، به نحوي سخن از توان همۀ رویکردهاي شناخته شده و شاذ پیرامون علم دینی، میانسان رفته است که در

ها را نیز بر شناسی ساحتی را یافت و هریک از آن نظریه نشانی از تحلیل مسائل انسان .مبناي تحلیل و تعریف خاصی از انسان استوار کرد

دین پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگیعضو هیئت علمی گروه فلسفۀ . 1

٤٠

ترین دستاورد مقاله آن است که به جاي سردرگمی و در هم تنیدن بنابراین مهمکردهاي متفاوت، متضاد و گاه متناقض در خصوص علم دینی، نقطۀ شروع حل و روی

شناسی، آنچه در این تحلیل مسئله را بیابیم؛ هرچند با توجه به گستردگی مباحث انسانشناختی و نه شناسی و نه زیست تحقیق مورد نظر است نه به معناي آنتروپالوژي و نه قوم

به معناي » شناسی ساحتی انسان«دینی است بلکه شناسی فرهنگی و کالمی و انسانتی وي و بررسی نسبت هاي وجودي انسان، ترسیم توانایی تحلیل ابعاد و مؤلفه هاي هوی

به » هاي وجودي انسان ساحت«قواي انسانی با یکدیگر است؛ مشخصاً تحلیل چیستی :معناي پاسخ به سه سؤال بنیادین

آگاهی؛ اراده و اختیار؛ علم و : ي شاملتوان انسان را موجودي چهاربعد می )١ احساسات و عواطف؛ اعمال و رفتار، دانست؟

توان این ابعاد را از یکدیگر تفکیک کرد؟ هایی می چگونه و با چه شاخصه )٢ر آنها نحوة ) 3و با یکدیگر ) در فرض امکان(ارتباط، تأثیر و تأثر و به ویژه تقدم و تأخّ

چگونه است؟ گون در حوزة علم دینی، نشان دهد ریشۀ ند با تبیین رویکردهاي گونهک مقاله کوشش میشناسی هاي مبنایی و کلیدي در خصوص انسان ها به چنین پرسش تفاوت و اختالف

.گردد ساحتی، بازمی هاي وجودي انسان شناسی، متدولوژي، ساحت علم دینی، انسان :ها کلیدواژه

٤١

در مقایسه با نظریۀ قضاء 1گیزش الهیارزیابی و تحلیل کارآمدي نظریۀ ان

از منظر زاگزبسکی 2الهی

3غالمحسین خدري

چکیدهاین پژوهش نخست دغدغۀ تبیین نظریۀ پیشنهادي استاد دانشگاه اوکالهما موسوم به

را داشته و آنگاه درصدد توصیف » نظریۀ انگیزشی الهی در حوزة اخالق مبتنی بر فضیلت«از یک طرف و از طرف » نظریۀ قضاء الهی«نظریۀ رقیبش یعنی مزایاي آن در مقایسه با

گرچه هر دوي آنان . باشد دیگر مصون بودن از انتقادات وارده بر آن نظریۀ سنتی، میاز منظر وي . باشند هاي الزم براي حل معماهاي مهم در الهیات طبیعی را دارا می توانایی

با نظریات مطرح در حوزة آراء اخالقی اخالق مبتنی بر فضیلت بدیلی شایسته در مقایسه .گرا و پیامدگرا است محور همانند اخالق وظیفه عمل

رسد، گرچه هر دو این نظریات در فضاي اخالق در بازخوانی آراء زاگزبسکی به نظر میباشند، اما هاي اخالقی می مسیحی قابل طرح هستند و فاقد جامعیت الزم در دیگر حوزه

محور، چه ارادة الهی در نظریۀ اخالق فضیلت یک فضیلت در حوزة ترین مؤلفۀ مبناییقضاء الهی و چه انگیزش در نظریۀ انگیزش الهی عمدتاً صبغۀ کالمی دارند تا فلسفی و

.دیگر آنکه صالحیت الزم براي پاسخگویی به مسئلۀ شرّ و رنج را ندارندشناسی در هاي اخالق، مسیح اننظریۀ قضاء الهی، نظریۀ انگیزش الهی، بنی :ها کلیدواژه

اخالق مسیحی، نتایج نظریۀ انگیزش الهی بر قضاء الهی

1. Divine Motivation Theory 2. Divine Command Theory

g.khadri@gmailm.comاستادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی . 3

٤٢

گرایی در اسالم و مسیحیت ایمان

ي نوگورانی 1علیرضا در

چکیدهاز دیرباز، در فضاي مسیحیت، نزاعی میان فلسفه و دین بوده است، به طوري که در تاریخ

گرایی شکل گرفت که در شدیدترین حالت آن، نه اندیشۀ غرب، جریانی موسوم به ایمان .گرایی به نفع دین ضدیت داشت تنها با فلسفه بلکه با هرگونه عقل

هاي مختلف در این مقاله به دنبال بررسی این موضوع هستیم که آیا در میان مکتبو گرایی وجود دارد یا نه؟ اگر وجود دارد، نقاط اشتراك اسالمی نظیري مانند این ایمان

هاي اسالمیی را که به نفع توان جریان گرایی مسیحی چیست؟، آیا می تفاوت آنها با ایمانگرایی مسیحی به حساب آورد یا نه؟ دین، به نوعی با فلسفه مخالف هستند، متناظر ایمان

گري و مکتب تفکیک توان دو جریان اخباري هاي مختلف اسالمی، می با نگاهی به جریان. هل حدیث و اشاعره را از اهل تسنن به عنوان مخالفان فلسفه انتخاب کردرا از شیعه و ا

ا همان گونه که در ادامه می هاي بینید، مخالفت با فلسفه و حتی عقالنیت در آنها تفاوت امگرایی مسیحی دارد؛ البته در زیادي با چند جریان اسالمی دیگر که نام برده شد و ایمان

در برخی از آنها مانند مکتب تفکیک با فلسفه . ز وجود داردهایی نی این میان، شباهتا هرگز با عقالنیت مخالفتی صورت نگرفته است در برخی از آنها . مخالفت شده است ام

در نهایت خواهیم . اند وجود دارد معنایی متفاوت از عقالنیت نسبت به آنچه فالسفه پذیرفتههاي دینیِ مخالف ها، جریان خی شباهتتوان به خاطر وجود بر دید که به راحتی نمی

گرایی مسیحی به حساب آورد و خواهیم گفت فلسفه در اسالم را متناظر با جریان ایمانتر توان نزدیک گرایی مسیحی بیابیم، کدام یک را می که اگر بخواهیم معادلی براي ایمان

،پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگیدانشجوي دوره دکتري فلسفه دین، . 1

a.dorri@yahoo.com

٤٣

.به آن قلمداد کردگرایی مسیحی، ث، اشاعره، ایمانگري، اهل حدی مکتب تفکیک، اخباري :ها کلیدواژه

عقالنیت، فلسفه، ایمان

٤٤

هاي دینی بر اساس تجربۀ دینی معرفت شناسی گزاره

1زري رستمیان

چکیدهاي ها و ادیان مختلف، این مبحث پیشینه در فرهنگ» تجربه دینی«علیرغم فراگیر بودن در مقام دفاع ) 1768 - 1834(اي که ابتدا توسط شالیر ماخر اندیشه. از اروپاي مدرن دارد

از دین مسیحیت مطرح شد و از آن زمان تا کنون، یکی از مباحث مهم در حوزة فلسفۀ رود؛ نظریۀ تجربۀ دینی، در ابعاد روانشناختی، پدیدارشناختی و به شمار می دین

شناختی آن شناختی قابل بحث و بررسی است، که در این مقاله تنها بعد معرفت معرفت .شده است مطرح

بر همین اساس، پس از آشنایی با ماهیت و انواع تجربۀ دینی، سؤال اساسی این بوده است کننده نقش دارد؟ روش این مطالعه، که آیا تجربۀ دینی در ایجاد باور دینی فرد تجربه

در باب معرفت شناسی، از نظریۀ . تفسیري است - کیفی، با رویکردي توصیفیوي معتقد به سه مرحله ادراك حسی، فهم . هره گرفته شده استشناختی فلوطین ب معرفت

"احد"اي تحت عنوان مرحلۀ عالی، شهود و متحد شدن با و عقل بود و سپس از مرحلههمچنین براي تأیید ساختار توجیه معرفتی از نظریۀ مبناگرایی استفاده شده . کند یاد مینتیجه به دست آمده ). ي این باورهاستشود مبنا آنچه موجب توجیه باورهایمان می(است

از این مطالعه آن است که تجارب دینی داراي درجاتی از پایین به باال هستند، که در از دین مؤثر بوده، ) به میزان درجات تجربه(شناسی شخص تجربه کننده نهایت در معرفت

دانشجوي دکتراي فلسفه تعلیم وتربیت دانشگاه شیراز، مدیر آموزش و پژوهش صدا و .1

واحد آموزش -صدا و سیماي مرکز بوشهر -بوشهر: سیماي مرکز بوشهر، نشانی محل کار yahoo.comrostamian_z@/09171710938:همراه/ 0771- 2530385: و پژوهش، تلفن

٤٥

.جه نمایدتواند ساختار این باورها را مو بعالوه مبناگرایی در باورهاي دینی می شناختی، باور دینی، فلوطین، مبناگرایی تجربۀدینی، معرفت :ها کلیدواژه

٤٦

واکاوي پلورالیسم دینی در قرآن با تکیه بر اختالف نظرهاي نحوي

اس رضایی هفتادر دکتر غالم 1عب 2الدین خاکپور حسام

عدي اسعدي 3س 4ایوب معروفیان

چکیدهپلورالیسم دینی است و از موضوعات فلسفۀ دین به هاي مختلف پلورالیسم، یکی از شاخه

آید که موضوعی بسیار مهم و تا حدودي محل نزاع پژوهشگران حوزة دین شمار میان . باشد می ت بود و در میان پژوهشگران و مفسرّ ر که خاستگاه آن جامعۀ مسیحی این تفکّ

انیت و أهل نجات بودن أدیان مختلف مسلمان هم مخالفان و موافقانی دارد ، قائل به حقّ .است

در این نوشتار برآنیم که با روش توصیفی و شیوة تحلیل محتوا ضمن بررسی آیات مورد استناد موافقان و مخالفان پلورالیسم در قرآن، با رویکردي جدید موضوع پلورالیسم دینی

تفسیر رویکرد جدید ما بررسی تأثیر اختالف نظرهاي نحوي در. در قرآن را بررسی کنیمنه«بعضی از آیات قرآن است، بدین گونه که اختالف اعراب در دو آیه از سورة به » البی

.شود اثبات یا نفی پلورالیسم دینی منجر مینه :ها کلیدواژه قرآن، پلورالیسم دینی، اختالف نظر نحویان، سورة البی

دانشیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه تهران .1

:شماره تماس) نویسنده مسؤول ( دانشجوي دکتري زبان و ادبیات عرب ، دانشگاه تهران .2 09183767360- h.khakpoor@ut.ac.ir

کارشناسی ارشد زبان و ادبیات عرب، دانشگاه کردستان .3

ب، دانشگاه خوارزمیکارشناسی ارشد زبان و ادبیات عر .4

٤٧

رابطۀ نجات و حقیقت در اسالم و مسیحیت

1زهره سعیدي 2رحسنقاسم پو

چکیده

و » حقیقت«و » نجات«اي انتقادي، دو آموزة مهم و محوري یعنی مقاله حاضر به شیوهدهد و به مقایسه تطبیقی تفکر مسیحی ارتباط میان آنها را مورد تحقیق و ارزیابی قرار می .پردازد می و تفکر اسالمی در رویکردشان به نجات و حقیقت

یی به دو پرسش اساسی در مورد ادیان؛ نخست این مقاله سعی دارد ضمن پاسخگوشناختی از نحوه تلقی پیروان یک دین درباره سایر ادیان، پرسشی وجودشناختی و معرفت

دوم پرسشی اخالقی از نحوه تلقی پیروان یک دین دربارة پیروان سایر ادیان، روشن سازد نه با اسالم، لکن با گرایی دینی، نه با مسیحیت سازگار است و که برخی از وجوه کثرت

تر و گرایی دینی نخست در الهیات مسیحی مطرح شد، اما اسالم بدان نزدیک اینکه کثرتتوان حال آنکه سنخیتی میان آن با مسیحیت سنتی نمی. با برخی وجوه آن سازگارتر است

.یافت گرایی گرایی، کثرت نجات، حقیقت، انحصارگرایی، شمول :ها کلیدواژه

عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردي فرهنگ، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و .1

ارتباطات، واحد 28شهران، خ طوقانی، ك خداداد، پ : آنشانی منزل/ 09124263446: شماره تماس

z.saedi.88@gmail.com: ایمیل/ 11

اییاستادیار گروه آموزشی فلسفه دانشگاه عالمه طباطب .2

٤٨

»مرگ خدا«س از الهیات پ در اندیشۀ هگل و نیچه» تصلیب مسیح«پیامدهاي

1سید محمدجواد سیدي 2پور فریدون حاجی

چکیدهي برگرفته از آن، از نقاطی است که فلسفۀ هگل از »مرگ خدا«تصلیب مسیح و تمثیل

خورد و الهیات با تفکر در همین جاست که آسمان با زمین پیوند می. شود آنجا آغاز میخداي انتزاعی . از نظر هگل این مرگ در واقع تولدي جدید است. شود سفی عجین میفل

اش از آسمان انتزاع به روح در سیر به خودآگاهی. میرد تا خدایی زمینی آفریده شود مییابد و با این تحول زمینۀ آشتی میان نامتناهی و متناهی یا خداي زمین مفهوم ارتفاع می

کند تا انسان با جهان این تحول بستري فراهم می. شود مهیا میآسمانی و انسان زمینی هاي الهیاتی دینی جاي خود را به همچنین با این تحول، ارزش. زمینی خود به آشتی برسد

.دهد هاي الهیاتی فلسفی می ارزشاز سوي دیگر، نیچه به این معناي مرگ خدا بدبین است چرا که دیریست پس از این

اش یعنی اخالق، تبعیت و هاي کهنه ماندة خدا با انسان و ارزش ه خالیواقعه که جایگاماند و زندگی با رو باقی می انسان کماکان مطیع و دنباله: تعالی پر شده و نتیجه این است

امکانات گوناگون دنبال ة ارزشی نزدیک به صفر، بدون خالقیت و گستردگی در حوزدگاه نیچه، باید آزادي آفرینش باشد نه سروري پیامد مرگ خداي مسیحی از دی. شود می

اند، عاملیت خداي مسیحی، همان که کشیشان ساخته و پرداخته. اي مطیع و تابع سوژهبرد و ارزش هستی را به کل انسان به مثابۀ موجودي خالق و آفرینشگر را از بین می

دانشجوي دکتراي فلسفه غرب، دانشگاه عالمه طباطبایی . 1 دانشجوي کارشناسی ارشد فلسفه غرب، دانشگاه عالمه طباطبایی . 2

٤٩

کند، چیزي ان مراد میمرگ خدا در معنایی که واپسین انس. ارزش زمین را. گیرد نادیده میمرگ خدا باید . هاي مبدل نیست جز دوام الهیات مسیحی و سیطرة کشیشان با جامه

. معنایی مبتنی بر آفرینش امکانات زندگی. کند، بیابد معنایی که فراانسان از آن مراد می .بخشد این رویکرد کل فلسفۀ نیچه را معنایی تماماً ضد هگلی می

هاي هگل و نیچه، پس از در اندیشه» الهیات«بررسی معناي مسئلۀ اصلی این تحقیق،چنین هم. دهند ارائه می» مرگ خدا«یا » تصلیب مسیح«تفاسیري است که این دو از

آید، تالش خواهد شد که از طریق این تضاد و مبانی و ساختارهایی که از آن به دست می .پیش کشید و به بحث گذاشت پس از این رویارویی را» الهیات«پرسشی از مفهوم کلی

مرگ خدا، آشتی، ارتفاع یافتن، خواست قدرت، آفرینش، الهیات :ها کلیدواژه

٥٠

ي آزادایده آلیسم استعالیی و حل مشکل اراده به عنوان پیش فرض دین و اخالق

1سید مسعود سیف

چکیدهدهد که اگر یاو شرح م. پردازدکانت در نقد عقل محض به شرح مبانی شناخت علمی می

لذا ممکن است . قرار است ما داراي شناخت علمی باشیم چه پیش فرضهایی الزم استي علم است، اما هدف چنین به نظر رسد که در این کتاب تمرکز کانت بر روي مساله

دهد که براي در این کتاب کانت شرح می. کانت از نوشتن این کتاب وسیع تر از این استمورد چه چیز ممکن و نیز در مورد چه چیز غیرممکن است و براین ما شناخت علمی در آید توانیم به نحو معناداري در مورد آنچه به شناخت علمی درنمیتعهد است که ما می

زندگی بشر بیش از علم است؛ اخالق، اختیار، خدا و دین بیرون از قلمرو . سخن بگوییمتوانیم در ما نمی. ي آنها سخن بگوییمم دربارهتوانیعلم قرار دارند، اما در عین حال ما می

آنها بیرون از . ي آنها تفکر کنیمتوانیم دربارهمورد آنها شناخت علمی داشته باشیم اما میبدین ترتیب . قلمروي علم یا عقل نظري هستند؛ اما در قلمرو عقل عملی ما قرار دارند

که براي اخالق و دین جا باز توان نقد عقل نظري محض را در حکم طرحی دانست می .کند می

. نهددر این مقاله برآنیم شرح دهیم که کانت چگونه اساس امکان اخالق و دین را پی میي مشهور ایده آلیسم استعالیی کانت خواهیم پرداخت و نشان مخصوصا به بررسی نظریه

فرض اخالق و ي آزاد را به عنوان پیشخواهیم داد که کانت چگونه مشکل قدیمی اراده .دهددین مورد بررسی قرار می

ي آزادکانت، عقل عملی، دین، اخالق، اراده :ها واژهکلید

استادیار گروه فلسفه دانشگاه بین المللی امام خمینی. 1

٥١

هاي نزدیک به مرگ در قلمرو الهیات اسالمی اعتبار سنجی تجربه

1جعفر شانظري 2کمیل فرحناکیان

چکیدهاز ياریتوجه بسهاي نزدیک به مرگ، از مسائل نوینی است که موضوع تجربه .1

را به خود دیجد یو مباحث کالم ، فلسفه دیناتیاله ةحوز پژوهانِ و مرگ پژوهشگران هاي هما خصوصاً در حوز یدر مجامع علم بحث نیا يجا با این وجود،. جلب نموده است

ی ما اسالم راثیدر م ییمحتوا ياما وجود غنا ؛است یخال یاسالم اتیو اله یپژوه نید .نمایدرا پر نهیزم نیدر ا موجودیِ معرفت يخألها تواند یم ،یاتیاله کردیبا رواي و گیري از روش کتابخانه ، این نوشتار با بهرهراستا نیدر هم .2هاي ها و ناسازگاري ی سنجیده، سازگارياسالم يها با آموزهرا مباحث نیا تطابقِ زانیم

تطابق آنها با ها را با مباحث قرآنی و روایی مشخص کرده و تطابق یا عدم این تجربهنتیجه نیپژوهش به ااین . مکاشفات و مشاهدات عرفاي مسلمان را بیان نموده است

آن به عنوان يها یژگیبه مرگ و و کینزد هاي هکه درك جامع از تجربدست یافته است و یقرآن ۀشناسان آخرت يها آن با آموزه يا سهیمقا یبررس نیو همچن ینید ۀتجرب کی

و معتبر، به لیاص يِها تجربه نیا يکند که اوالً محتوا یامر رهنمون م نیبه ارا ما یی، رواکه یمشاهدات و مکاشفات اًیو ثان ستندین نیمتبا ییو روا یقرآن يها با آموزه املطور کمذکور تنها در يها با تجربه ،اند آن داشته يها یژگیمسلمان از مرگ، مراحل و و يعرفا

Email: J Shanazari @Yahoo.Com/ دانشیار گروه فلسفه و کالم اسالمی دانشگاه اصفهان .1 /کارشناسی ارشد فلسفه و کالم اسالمی دانشگاه اصفهان. 2

Email: K_Farahnakian@Yahoo.Com 2اصفهان، خیابان میرداماد، کوچه شماره : آدرس 09132709540: مسئول پیگیري تلفن( )، طبقه اول18، پالك )حاجیان(

٥٢

قابل ،اتیو محتوا میاما در بحث مفاه ؛اند قابل انطباق ریغمتفاوت و ،روش و اهداف نیا نیرا ب »عموم و خصوص من وجه«ۀتوان رابط یم یکل طوربه نیبنابر ا. اند سهیمقا

به خصوص در مباحث احتضار، برزخ و - ی اسالم ۀشناسان آخرت يها و آموزه اتیتجرب ي مشترکیها گرفت و در قسمتدر نظر - عارفان مسلمان يِمرگ اراد یِمکاشفات عرفان

به عنوانِ توان از نتایج این تجربیات میذارند، گ یبر آنها صحه م یکه نصوص اسالم .تر عالم آخرت استفاده نمود شناخت ملموس يبراي ابزار

الزم به ذکر است که این تجربیات به جهت تفاوت و حتی تقابلشان با برخی از .3یش روي پژوهشگران علوم و معارف اسالمی قرار هایی را پ هاي اسالمی، چالش آموزهاما باید . گشاید هاي نوینی را براي متکلمان اسالمی می دهند که پاسخ به آنها افق می

کاهد و نقاط مشترك ها نمی ها به هیچ وجه از اعتبار این تجربه توجه داشت که این چالشن نقطۀ ثقل این حوزة مطالعاتی تواند به عنوا هاي اسالمی می ها و آموزه میان این تجربه

ها فائق آمد و توان بر تک تک این چالش در کالم اسالمی باشد که با تکیه بر آن میپاسخی مناسب و شایسته به هر یک از آنها داد که مطمئناً این امر بر تالش متکلمان

.مسلمان مبتنی است هاي نزدیک به مرگ، الهیات اسالمی تجربه :ها کلیدواژه

٥٣

هاي دینی دق و توجیه در گزارهص

1حسین شوروزي 2موسی خانی

چکیدهشود، بحث صدق و توجیه از جمله مسائل مهمی که در حوزة فلسفۀ دین مطرح می

گرایان در این مقاله تالش شده است تا با بررسی دو دیدگاه دلیل. هاي دینی است گزاره، دیدگاه سومی را به عنوان دیدگاه گرایان، که دو قطب مخالف هم هستند افراطی و ایمان

.معقول در فلسفۀ اسالمی، مطرح کنداما . هاي دینی، توجیه پذیر نیستند، بنابراین صادق نیستند گرایان معتقدند که گزاره دلیلدانند، اما معتقدند که بر هاي دینی را صادق می گرایان گزاره گرایان برخالف دلیل ایمان

هاي دینی راه یافت، بلکه تنها راه صدق وان به صدق گزارهت اساس دلیل و برهان نمیهاي دینی صادق هستند اما در فلسفۀ اسالمی گزاره. دانند هاي دینی را ایمان می گزاره

گرایی افراطی، بلکه در ضمن صدق خود را نه بر اساس ایمان محض و نه بر اساس دلیل .آورند ل دانست، به دست میگرایی معتد توان آن را دلیل دلیل و برهان، که می

گرایی معتدل گرایی افراطی، دلیل گرایی، دلیل گرایی، ایمان دلیل :ها کلیدواژه

دین، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی دانشجوي دکتري فلسفه. 1

hosseinshorvazi@yahoo.com pargaar@gmail.com/ کارشناس ارشد فلسفه غرب، دانشگاه فردوسی مشهد. 2

٥٤

حدوث بنا، بقاي فضا 1محمد شهریاري

چکیدههاي فلسفی و عرفانی پیرامون تولید و نقد آثار هنري باالخص در قرن اخیر حضور اندیشه

بسیاري هویت معماري و شهرسازي را در ماهیت معماري اهمیت خاصی پیدا کرده است وبا توجه به اینکه اساساً برخی اندیشمندان در خصوص فلسفۀ . کنند دینی آن جستجو می

شناسی در عالم اسالم تردید دارند و جاي این سؤال نیز باقی است که آیا آثار هنر یا زیباییند؟ از همین روي میان ا هنر و معماري اسالمی از عالمی غیراسالمی اقتباس شده

ارزي کالبد و معنا و برتري معنا بر کالبد رویکرد کالبدگرایی، معناگرایی ، هم 4پژوهشگران اما آنچه مسلم است اینکه همۀ این پژوهشگران با نگاهی کمی به این . اتخاذ شده استین باعث اند که ا اند و میزان سنجش خود را با معیارهاي کمی بنا نهاده مسئله نگریسته

.ایجاد اختالف نظر شده استکوشد تا با بسط این مقاله با شرح نظریۀ مالصدرا پیرامون حدوث جسم و بقاي روح می

این نظریه به این مسئله با نگاهی کیفی نگریسته و اساساً با اثبات ماهیت قدسی روح بی کرده و بدوراز شناسی اسالمی، کالبد معماري اسالمی را با نگاهی فراتحلیل ارزیا زیبایی

.نگري، به بررسی حقیقت متعالی دینی معماري اسالمی خواهد پرداخت سطحی شناسی اسالمی، کالبد معماري، فضاي روحانی فلسفۀ هنر، زیبایی :ها کلیدواژه

1. Architize@gmail.com

٥٥

بنیاد نقد شلینگ از الهیات هگلی 1ناپذیري بیان محمدتقی طباطبایی

چکیدهکند که شلینگ را نیز باید همانند ینگ به ما ثابت میهاي اخیر بر روي فلسفۀ شل پژوهش

توان ادعا کرد که از این رو می. هگل و برخالف ادعاي هگل، ایدئالیست مطلق خواندبراي شلینگ هم همانند هگل، مطلق برابرنهادي است براي امر الوهی؛ ولی تفاوت

ها با یکدیگر تقابل هاي آن شود فلسفه برداشت ایشان از مفهوم مطلق است که سبب میناپذیري در شلینگ ممکن ها البته جز با درك مفهومِ بیان این تفاوت برداشت. داشته باشد

الهیات عقالنی هگل یکسره بر پایۀ متافیزیک از اساس منطقی او استوار است و در . نیستکلیت ناپذیري به این میان، نقد شلینگ به این الهیات، نقدي است بر پایۀ مفهوم بیان

ترین مفهوم در وي در این نقد، مفهوم مطلق را به عنوان اساسی. نظام فلسفی هگلاین نخستین گام، سرآغاز کتاب . گیرد فلسفۀ هگل، در نخستین گام حرکتش به پرسش می

ریزِ هگل است و نقد وي از این مفهوم، نیست مگر نقد الهیات هگل و این نقد، پایهمنطق توان از این نظر می. ز خداوند در الهیات فلسفی مسیحیت استدرکی بسیار دیگرگون ا

به عنوان واقعیت تاریخی نیز این فردریک . یرکگور دانست شلینگ را نیاي به حق کیپادشاه پروس است که پس از مرگ هگل و براي مقابله با تفسیر هگلیان از مسیحیت،

دهد تا وي را نقد را به او میخواند و کرسی درس هگل شلینگ را از مونیخ به برلین می .کند

بندي ناپذیري صورت طور که گفته شد در این مقاله این نقد بر اساس مفهوم بیان همانناپذیري، چالشی است زبانی در نسبت با منطق هگل؛ اما اثرات آن به وضوح بیان. شود می

.گذارد تأثیر خود را در کل نظام هگل و از جمله فلسفۀ دین او میبراین در این مقاله، چالش شلینگ و هگل در زمینۀ الهیات از این منظر زبانی بررسی بناچه هگل به آن نگاه تطبیقی میان آنچه شلینگ به عنوان فلسفۀ مسیحیت و آن. شود می

1. ineffability

٥٦

ناگفته پیداست . کنندة دو نگاه کامال متفاوت به الهیات مسیحی است دارد، به خوبی ترسیمهاي هگل پس از شود نقدهاي شلینگ متأخر به اندیشه بررسی می چه در این مقاله که آن

.تر هاي پیش هاي این دو فیلسوف در سال مرگ اوست و نه دیگر چالش سازي، سوبژکتیویته، تجربۀ امر مطلق ناپذیري، امر مطلق، عینیت، عینی بیان :ها کلیدواژه

٥٧

هاي مستقیم مغالطه و تعارض درونی در صراط

1حامد طونی

چکیدهگیري این شکل ۀو زمین خاستگاهتوان دریافت که منطق، می دانش یابی تاریخی با ریشه

هاي بشري پذیري ذهن آدمی و به عبارت دیگر وجود مغالطات در استدالل شدانش، لغزهمواره مغالطات به عنوان یکی از خطرات بزرگ در پیش روي متفکران و .است

توان آن را همزاد با تاریخ برهان و استدالل و جهتی میگران وجود داشته و از اندیشههاي آشنایی هرچه بیشتر جامعۀ از این روي، الزم است به تدریج زمینه. احتجاج دانست

و انواع آن فراهم شده و به کسانی که سهوا و ناخواسته و یا » مغالطه«علمی با مسئلۀ .یادآوري کردشوند، خیرخواهانه تذکر داده و عمداً مرتکب آن می

کتاب (در این مقال در پی آنیم که با تفحص در یکی از آثار دکتر عبدالکریم سروش نگارندة . به اصطیاد مغالطاتی نائل شویم که مستتر در این کتاب است) هاي مستقیم صراطبرهان، در جهت اثبات پلورالیسم 10هاي مستقیم در این کتاب با احصاء و تبیین صراط

هاي صراط«داشته اند، اما نگارندة این مقاله بر این دعوي است که کتاب دینی تالش در این مقال، . در احصاء این براهین، دچار مغالطات و تعارضات درونی شده است» مستقیم

بندي آن روشن خواهد پس از طرح مقدماتی الزم در باب خاستگاه مغالطه، تعریف و دستهمستقیم، به نحوي از انحاء، مغالطاتی پیدا و نهان هاي برهانِ صراط 10شد که در هر

وجود داشته؛ ضمن اینکه مبناي برخی از این براهین در تعارض با مبناي دیگر براهین و .اي موارد در تناقض با مواضع پیشین آقاي سروش در دیگر کتب ایشان است در پارهریم سروش، تناقض، تعارض مغالطه، پلورالیسم دینی، صراط مستقیم، عبدالک :ها کلیدواژه

درونی

hamedtooni313@yahoo.com/ علم؛ دانشگاه اصفهان دانشجوي کارشناسی ارشد فلسفه .1

٥٨

هاي دینی نظریۀ عقالنیت نرم گزاره

نژاد محسن عباس

چکیدههاي دینی را نفی برخی از مکاتب فکري با دالیلی متفاوت امکان ارزیابی عقالنی گزاره

پنداشته و آن را از ادعاهاي ناظر به حقیقت تهی برخی از آن رو که دین را خرافه . کرده اندهاي دینی را نفی کردند و برخی دیگر از آن رو که شأن دانستند عقالنیت گزاره می

.دانند فاهمۀ انسانی دانستند ارزیابی عقالنی آن را روا نمی مدعیات دینی را برتر از تواناییترین دشمنان دین تا پرشورترین مدافعان آن را در مقابل این گروه که طیفی از سرسخت

اند که بر امکان بررسی عقالنی مدعیات دینی تأکید همواره کسانی بودهدر بر گرفته است؛ به عنوان نمونه اندیشمندانی همچون آکویناس، دکارت و الپالس در غرب و . ورزیده اند

اي از رابطۀ وثیق فالسفه، معتزله و بیشتر متفکران شیعی در عالم اسالم هر یک به گونه .اند عقل و دین سخن گفته

قاله بدون آن که به بررسی نظریات این گروه بپردازیم ارکان نظریۀ پیشنهادي در این منظریۀ «خود را که به اعتقاد ما تناسب بیشتري با آیات و روایات دارد تحت عنوان

.بررسی خواهیم کرد» هاي دینی عقالنیت نرم گزارهدر این مقاله .هاي دینی و علمی است رکن اول این نظریه اثبات عقالنیت یکسان گزاره

شود به طور یکسانی هاي دینی می نشان خواهیم داد نقدهایی که بر عدم عقالنیت گزاره .نیز وارد خواهد بود - که معرفت مقبول منتقدان است- بر معرفت علمی

در این بخش نشان داده . پردازیم پذیري نرم مدعیات دینی می در مرحلۀ بعد به اثباتت پذیري سخت یعنی اثبات قطعی مدعیات دینی محل نزاع شود که اگر امکان اثبا می

.ها در مقایسه با نظریات رقیب وجود دارد باشد الاقل امکان اثبات عقالنیت بیشتر آنی به مسئله عقالنیت گزاره هاي گام اول و دوم در این نظریه، پیش از آن که پاسخی حلّ

٥٩

هاي دینی اگر بیش از د گزارهدینی باشد، پاسخی نقضی در این زمینه است تا نشان دههاي رقیب عقالنی نباشد الاقل از عقالنیت یکسانی برخوردار ها و معرفت جهان بینی

.استی در این زمینه خواهیم پرداخت و نشان خواهیم داد که متون در گام سوم به پاسخی حلّ

اند ش کردهاولیاء دین تال. هاي دینی از منظر عقل است دین سرشار از تبیین نسبی گزاره .هایی خردپسند به دفاع از مدعیات دینی بپردازند تا با بهره گیري از استدالل و روش

دهد که پردازد و نشان می پذیري متون دینی و نظریات علمی می گام چهارم به انعطافها متون دینی از استعداد الزم براي انعطاف در مقابل براهین قطعی عقالنی که ظواهر آن

ها این امکان را فراهم کرده است که از پذیري آن تابند برخوردارند و تأویل یرا برنمهمچنین نظریات علمی نیز چندان قطعی نیستند تا بتوانند در . حمالت قاطع در امان بمانند

ها نیز در معرض بدیل نشان دهند، بلکه آن مقابل نصوص مخالف از خود صالبتی بیتوان به صراحت نص قطعی دینی که این رو هیچ گاه نمی از. تأویل و تغییر قرار دارند

.مخالف با حکم صریح عقل باشد را الاقل در قرائت شیعی از اسالم پیدا کردذیري نرم، پ پذیري قوي، اثبات هاي دینی، اثبات عقل، دین، مناسبات، گزاره :ها کلیدواژه

پذیري پذیري، تأویل آزمون

٦٠

»الهیات تخریب« تگاه و ماهیت تفکرات دینی هایدگر متقدمنگاهی بر خاس

1نژاد محمدرضا عبداهللا

چکیده

در آغاز سدة بیستم، ) مخصوصاً آلمان(وضعیت نابسامان اجتماعی، سیاسی و فرهنگی اروپا نقش و مسؤولیت یک متفکر «هایدگر جوان را به سمت و سوي این پرسش فراخواند که

ش مهمی را براي تعالیم، عقاید و عالیق دینی او در این زمینه نق. »در جامعه چیست؟توان کرد با ایجاد تعامل میان دین و فلسفه می شخصی خود قائل بود، چرا که احساس می

مردم اروپا به وجود آورد و از این طریق میراث فکري و فرهنگی واحدي را براي کلراهکار او براي . فا نمودمسؤولیت خود را به عنوان یک متفکر در برابر آن وضعیت ناگوار ای

ساخت تا او الهیات تخریب این امکان را فراهم می. بود» الهیات تخریب«این منظور طرح یعنی سنت متزلزل (را هم به عنوان معیار انتقاد حال ) یعنی سنت اولیه مسیحی(گذشته

بدیل ت) یعنی اصیل بودن(و هم به عنوان امکانی براي زندگی آینده ) فلسفی و دینی غرب .کند

خواهد نشان بدهد که راهکار هایدگر براي ایجاد یک میراث بنابراین، تحقیق حاضر میشود از یک گیري الهیات تخریب می فکري و فرهنگی واحد که در نهایت منجر به شکل

طرف موجب همدلی یا دیالوگ او با سنت اولیه مسیحی و برخی شخصیت هاي بزرگ آن گردد و از طرف می) یرکگارد اکهارت، لوتر، شالیر ماخر و کی از قبیل پولس، اگوستین،(

یا آنچه که هایدگر آن را ماهیت (دیگر زمینه را براي انتقاد جدي از الهیات و فلسفۀ سنتی

1. Assistant professor of philosophy. University of Tabriz. E‐mail: mraphd@yahoo.com E-mail: Abdollahnejad@tabrizu.ac.ir E-mail: abdollahnejad1354@gmail.com

٦١

.سازد مهیا می) نامد انتو تئولوژیکی غرب میات هایدگر، تخریب، الهیات سنتی، سنت اولیه مسیحی، اصیل بودن، الهی :ها کلیدواژه تخریب

٦٢

رسالت اصلی ادیان از منظر امام موسی صدر

1معصومه عبدلی 2دکتر غالمرضا ذکیانی

موضوع این مقاله تحلیل نگرش امام موسی صدر نسبت به هدف و وظیفه مشترك ادیان

داند و نه انسان را در وي دین را در خدمت انسان می. است» خدمت به انسان«یعنی ت که هدف اصلی ادیان، دعوت به خدا و خدمت به انسان است و خدمت دین و معتقد اس

شمرد، فلذا دین واقعی دینی است که خدمت بیشتري این هر دو را جلوه حقیقتی واحد میبه انسان کند و اگر ادیان، خدمت به انسان دردمند و مستضعف را فراموش کنند و در پی

شده و از هدف اصلی خود یعنی خدمت به خود برآیند نقض غرض کرده، دچار اختالفقسمت اول این مقاله به چرایی این نگرش و قسمت دوم آن . هدایت انسان بازخواهند ماند

. پردازد می» انسان در خدمت ادیان«و » ادیان در خدمت انسان «به تفاوت میان دو ایده اول، به دلیل . شود در پاسخ به ضرورتهاي احتمالی چنین نگرشی به سه دلیل اشاره می

دلیل دوم به نگرش امام موسی صدر نسبت به . گرددیکی بودن انسان و تعدد ادیان بازمی» انسان در خدمت دین«انسان اشاره دارد و دلیل سوم چرخشِ امام موسی صدر از مفهوم

موضوع دومی که این .گیرداز ضرورتی تاریخی نشأت می» ادیان در خدمت انسان« به براي تشریح این . است» ادیان در خدمت انسان«دازد، چیستی نگرش پر مقاله به آن می

هایی از نظر مقوله» ادیان در خدمت انسان«و » انسان در خدمت ادیان«مطلب دو نگرش

دانشجوي دکتري فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه خوارزمی ـ تهران، انتهاي جالل آل احمد، . 1تلفن 1463613583واحد یک کد پستی 14خ نهم شمالی، کوچه سوم غربی، پ

09127101744 M.Abdoli28@gmail.com- دانشکده عضو هیئت علمی دانشگاه عالمه طباطبائی ـ تهران، پل مدیریت، خیابان عالمه،. 2

Zakiany@yahoo.com 09122498494ادبیات عالمه، گروه فلسفه تلفن

٦٣

ی .شوند گرایی با هم قیاس می چون حق و حقیقت، رهبري و والیت، جهاد و شهادت و ملّ انسان، تعدد ادیانامام موسی صدر، ادیان در خدمت :ها کلیدواژه

٦٤

ز کجاست ترسگاري؟ )نیومن بر وجود خداـ اخالقیِ مولوي برهانِ گزارش و سنجشِ(

1مهدي عظیمی

چکیدهبازخواندن و آوردهاي نوین بشري در پرتو دسترا اسالمی ـ فرهنگ کهن ایرانی

ت ریشه داشته ، براي نسل امروز که میبرسنجیدن باشد و هم خواهد هم در خاك پربارِ سنّهاي مولوي یکی از گنج. ست انکارناپذیر اي بایسته ،در سپهر جهان جدید قامت برافرازد

ت ماست که بسیاري از آموزه ی امروز هم سزاوار بازاندیشی شایگان سنّ او . ست هاي او حتّات دست یعنی ترس اخالقی را دلیلی بر » ترسگاري« دیوان شمسکم در سه غزل از غزلی

توان این را برهانی اخالقی بر وجود خدا دین می ۀفلسف ۀاز دریچ. داند میوجود خدا ، دستور زبان باورساز خود، برهان مشابهی را جان هنري نیومن در کتاب جریان. انگاشت

سرنوشت دانست؛ به رو، هم سرشت و از این توان هم این دو برهان را می. آورد به میان میجان هیک . گستر است ي هر یک بر دیگري نیز دامناین معنا که سستی یا استوار

ا به نظر می. داند استدالل نیومن را مصادره به مطلوب می رسد که او احتجاج نیومن را امعنوان به«چرا که آن را ،شمار آورده به) deductive argument(یک دلیل قیاسی

ما، . تعبیر کرده است» تاز وجود وجدان به خدایی که نداي وجدان اس... استدالل منطقیبا فرضیهعنوان یک دلیل نیومن بهـ بر آنیم که اگر برهان مولوي ر )abductive

argument (دین، ۀامروزه در فلسف. شمار آید، انتقاد هیک بر آن وارد نخواهد بود بهبا فرضیههاي اخالقی را دالیلی برهان ن آورند و دستگاه فکري مولوي و نیوم شمار می به ر

.گذارد نیز دست ما را براي چنین تفسیري باز میبرهان اخالقی، مولوي، جان هنري نیومن، جان هیک، نداي وجدان، : ها کلیدواژه ترسگاري

mahdiazimi@ut.ac.ir: اسالمی ه و کالمگروه فلسف، استادیار دانشگاه تهران. 1

٦٥

مشیت الهی از دیدگاه فیلون اسکندرانی

1یاري فرشاد علی

چکیدهبه و است هاي فیلون اسکندرانی هدف از این مقاله بررسی مفهوم مشیت الهی در نوشته

بعد از یابی به این هدف ما باید متوجه ساختار تفکر الهی فیلون در قبل و منظور دست .خلقت بپردازیم ۀنظری مشیت الهی و ةبه ارتباط اید میالد شویم و

براي تمایز وجود وماهیت است، وي براین فیلون معتقد است که خداوند روح محض و جهان از فیض خداوند متجلی گردیده است، ،اعتقاد است که خداوند خیر محض است

اعمال خداوند از ضرورت ،جهان است حاکم برو نفس جهان خداوند کل مطلق است،مشیت الهی براساس شود و شود بلکه از ضرورت درونی او ناشی می خارجی او صادر نمی

تی هس ۀباشد او به هم مشیت الهی از وجود شرور مبرا می .نوعی ضرورت درونی استاما تمام ؛نفس واحدي تحت قوانین جوي است ،از وضعیت ما آگاه است علم دارد و ،وعالم

نوعی قواي خفیه در دل طبیعت به کار سازد و به نحو درونی به هم مربوط می موجودات راثیر تفکر أوي تحت ت. شود وحدت خداوند شامل همه موجودات میو مشغول است

مشیت الهی به بحث شرور و خداوند دلیل شر نیست و معتقد است که افالطونی است و .پردازد می

خواهد به پاسخ این نگارنده ضمن بررسی مشیت الهی از دیدگاه فیلون اسکندرانی میآیا اراده و در صورت داشتن اراده، ؟پرسش دست یابد که آیا خداوند داراي اراده است یا نه

ةاراد ؛عقل الهی: پردازد ه به مسائل زیر نیز مین نگارندایاو مطلق و آزاد است؟ عالوه بر

خیابان 3بروجرد، اندیشه، فاز: آدرس/ دانشجوي دکتري کالم واحد علوم وتحقیقات اصفهان .1

06625301438- 09163997103:ه تماسشمار . 11، پالك 6سرو، کوچه سرو

٦٦

فیلون و تأثیر یونانی بر آراء و افکارۀ تأثیر فلسف ؛نسبت بین عقل و اراده به خداوند ؛الهیهاي مسیحیت به خصوص تأثیري که بر افرادي چون پولس و یوحنا داشته فیلون بر آموزه

تفاوت بین ؛رگذاري آن بر مسیحیتمفهوم لوگوس از دیدگاه فیلون و نفوذ و تأثی ؛استخدا ةآیا افعال انسان با ارادو ؛مفهوم لوگوس از دیدگاه فیلون و آباء کلیسا و مسیحیت

جایگاه اراده و اختیار انسان چگونه خداست، ةدر صورتی که با اراد گیرد یا خیر؟ انجام می گردد؟ تعیین می

یر آراء دورة هلنیسم قرارگرفته و از آراء فیلون فیلسوف متأله وخداباوري است که تحت تأث وي قائل به مراتب الوهیت بوده، بر تنزیه و تعالی خداوند . وعقاید افالطون بهره وافر برده

فیلون به خدایی اعتقاد داشت که . داند تأکید داشته و عالم را تحت حکومت و تدبیر او میاین باور بود که قدرت خداوند بر وي بر . العلل همه موجودات است قدیم، الیتغیر و علت

همه چیز سیطره دارد و هیچ کدام از جزئیات امور خارج از مشیت الهی نیست و طراح عالم هستی خداوند است و مشیت خداوند بر این قرار گرفته که هر کس به او ایمان آورد

د وي در آثار خو. رسد شود و هر کس در مقابل او بایستد به هالکت می رستگار می .نویسد که خداوند براي مخلوقات خود مشیت تعیین کرده است می

فیلون معتقد بود که خداوند افعال خود را از طریق لوگوس و نیروهاي طبیعت انجام لوگوس یک جوهر مجرد است که از آن به عقل و در متون دینی به روح تعبیر . دهد میدر مشیت الهی . باشد در فیض میشود، علم بالذات دارد، حی و زنده است و واسطه می

شود و خداوند حافظ و همۀ موجودات و همۀ حوادث در جهان هستی متوجه خداوند میدار جهان هستی است، موجودات واقعی در نظام هستی توسط خداوند خلق شده و به نگه

از شوند، همه موجودات با خواست و ارادة خداوند وسیلۀ این قدرت متعالی و بزرگ اداره مییابند، او در خلقت، دهند و موجودیت می ذات او نشأت گرفته و توسط او ادامه حیات می

.کند همیشه در حال فعالیت است البته آزادي و اختیار را از انسان سلب نمیداند، همه چیز به ارادة خداوند است فیلون مشیت و اراده را از صفات کمالیۀ خداوند می

وي خداوند را خیر محض . انع نیز ناشی از اراده و مشیت اوستحتی اسباب و وسایط و موفیلون . داند و معتقد است که شر، یک امر متافیزیکی نیست و خداوند علت شر نیست می

فیلون کتاب . کند که مشیت الهی دلیل محبوبیت خداوند است ضمن رد جبرگرایی بیان میاین اعتقاد بود که خداوند با حضور مقدس را به صورت رمزي و تمثیلی تفسیر نمود و بر

٦٧

. پردازد و تأثیر بسیار زیادي بر تفکرات آباء کلیسا گذاشت خود در عالم به تدبیر امور میتوان در آراء و عقاید یوحنا و پولس رسول هایی از تفکرات فیلون را می بخصوص رگه

.فلسفۀ دین است به همین خاطر گروهی بر این باورند که فیلون بنیانگذار. مشاهده کردمفهوم مشیت از نظر فیلون، میزان عناصر سازنده را براي یک عقیدة منسجم به ما نشان

دهد و براي ما کارکرد عقیدة مشیت را به عنوان یک رکن اساسی در ساختار این میکند و فیلون براساس مشیت الهی، آفرینش تصادفی جهان را رد می. سازد فکر،روشن می

که کیهان و جهان هستی به وسیلۀ نفس و عقل خداوند خلق شده است و کند ثابت میگیرد که خدا قادر فیلون بر همین اساس نتیجه می. اینکه جهان هستی داراي حادث است

فیلون به این . مطلق و عالم مطلق بوده و همه جا هست و چیزي از او پوشیده نیستتی و با تمسک به قدرت تفکر، انسان نتیجه رسید که از طریق مشاهده و تجربه جهان هس

تواند بدون هیچ مشکلی به این نتیجه برسد که خدا وجود دارد و اینکه او خالق جهان میخدا غیر . است و با این حال به دست آوردن دانش از ذات خدا فراتر از توانایی بشر است

کامال متعالی است او. توان او را توصیف کرد قابل توصیف است و با هیچ نام وکالمی نمیاو . دارندة آن است با این حال او در ارتباط نزدیک به جهان هستی است و خالق و نگه

.باشد و قدرتش حاکم بر جهان است انتها و خالق می داراي قدرت بیعقل، الهی، ةاراد قدرت و مشیت الهی، خلقت، لوگوس، فیلون اسکندرانی، :ها کلیدواژه

شر خیر،

٦٨

گرایی توصیفی و تبیینی دانشمندان مسلمان در کثرتالگوهاي

در اثبات وجود خداوند 1هاشم قربانی 2دکتر احد فرامرز قراملکی

چکیدهر دالیل اثبات خدا، به عنوان پدیده اي فلسفی ـ کالمی در آثار گرایش به پذیرش تکثّ

د گزارش شده است، از مواضع فیلسوفان و متکلمان با رویکرد عقلی، که با توصیفات متعدنقادي مواضع رقیب در حیطۀ خداشناسی و وازنش . تکثرگرایی اندیشمندان اسالمی است

رات و اعتقادات یکدیگر از خداوند، در عین پذیرش تکثّر دالیل اثبات خدا و ترسیم تصور را فراهم می نحوة این تکثّر با الگوهاي خاص، جهت . سازد مندي آنها به سوي تبیین تکثّ

این تکثّر ] توصیف[رو، اندیشمندانِ با رویکرد عقلی، نه تنها به مقام چگونگی یناز ار پرداخته ت این تکثّ .اند غافل نبوده] مقام تبیین[اند، بلکه عمالً از بازگفت علّ

رگرایی در حیطۀ دالیل . 1: در این جستار با اشاراتی اجمالی به دو امر پذیرش نحوي تکثّه؛ به الگوشناسی تبیین ي توصیفالگوها. 2اثبات خدا و ر ادلّ هاي آنها پرداخته شناختی تکثّ

عی قابل شناسایی و صورت این الگوها در مقام. شده است 1: [بندي است هاي متنو [هاي مبتنی بر الگوهاي پیامدشناختی؛ شناختی و تبیین هاي مبتنی بر الگوهاي بنیان تبیین

هاي تبیین] 3[هاي ناظر بر فاعل شناسا؛ تبیینهاي ناظر بر موضوع شناسا و تبیین] 2[مداري این جستار، با عمده جهت. هاي ناظر بر مقام کشف ناظر بر مقام تحقّق و تبیین

شناسی تبیین از دالیل اثبات سنخ. مراجعه به آثار فخر رازي و مالصدرا صورت گرفته استتبیین در فلسفۀ دین نزد تواند به عنوان بخشی از برنامۀ کالن الگوشناسی خدا، می

آموختۀ دکتري دانشگاه تهران دانش. 1 استاد دانشگاه تهران. 2

٦٩

.دانشمندان مسلمان مورد التفات واقع شودعربی، فخرالدین رازي، الدین ابن تکثرگرایی در توجیه، ادلۀ خداشناسی، محی :ها کلیدواژه

مالصدرا، الگوي تبیینی

٧٠

عقالنیت تشکیکی نظام باورهاي دینی

1اهللا قربانی قدرت چکیده

هاي پیش روي فیلسوفان دین است و در این رین پرسشت ماهیت باورهاي دینی از مهماند تا به نحوي گرایی تالش داشته زمینه نظریاتی چون مبناگرایی، اعتمادگرایی و کل

.اعتقاد به باورهاي دینی را توجیه کرده و عقالنیت آن را نشان دهنددر . یین گرددشود تا عقالنیت باورهاي دینی با رویکرد جدیدي تب دراین تحقیق تالش می

شود که در آن سه هاي دینی همچون نظامی از باورها درنظر گرفته می این رویکرد گزارهاي وجود دارند و میان آنها مراتب وجودي و معرفتی گونه باورهاي بنیادي، میانی و حاشیه

در این نظام، باورهاي بنیادي از نظر مرتبۀ وجودي در باالترین سطح و . طولی وجود دارداراي باالترین حد عقالنیت، کلیت، جهانشمولی؛ و کمترین امکان تغییرپذیري و د

باورهاي میانی، که مبتنی بر باورهاي . باشند تأثیرپذیري از عوامل معرفتی و غیرمعرفتی میتر بنیادي و نتیجه نحوه فهم و تفسیر آنها هستند، از نظر وجودي و معرفتی در سطح پایین

اي قرار دارند و داراي عقالنیت، ثبات، باالتر از باورهاي حاشیه از باورهاي بنیادي وشمولی و کلیت نسبتاً کمتر و تغییرپذیري و تأثیرپذیري نسبتاً بیشتري از عوامل جهان

ترین سطح وجودي و معرفتی بوده، اي در پایین باورهاي حاشیه. اند معرفتی و غیرمعرفتیباورهاي قبلی و تأثیرپذیري و تغییرات بیشتر از آنها داراي عقالنیت، ثبات و کلیت کمتر از

در این نظام طولی، در هر سطح برخی . شوند هستند و تحت شرایط گوناگون متحول میباورهاي هم عرض وجود دارند که داراي مراتب وجودي و معرفتی یکسان بوده، فقط

سه گانه، که منجر تفاوت هاي مراتب طولی و عرضی باورهاي . کارکردهاي متفاوت دارند

استادیار فلسفه دانشگاه خوارزمی تهران .1

٧١

شود، با عنوان عقالنیت تشکیکی نظام باورهاي به تفاوت میزان ویژگی عقالنی آنها می .شود دینی نامیده می

شمولی، ثبات، عقالنیت، باورهاي دینی، مراتب تشکیکی، کلیت و جهان :ها کلیدواژه تغییرپذیري

٧٢

دیانشناسی اهل ظاهر و اهل باطن در نظریۀ وحدت متعالی ا سنخ 1اکبر قربانی

چکیده

تمایز ظاهر و باطنِ دین در نظریۀ وحدت متعالی ادیان، هم با نگرش مابعدالطبیعی به شناختیِ شریعت و مراتب هستی و تمایز مطلق و نسبی پیوند دارد و هم با تمایز معرفت

أکید شوان با ت. شناختیِ اهل ظاهر و اهل باطن گره خورده است طریقت و نیز تمایز سنخبر منشأ الهیِ دین و با تمایز نهادن میان ظاهر و باطنِ دین یا شریعت و طریقت و با

مندي از مفاهیم و کلیدهاي راهگشایی همچون مطلق و نسبی، در بینش و نگرشی بهرهت ها، متناسب با ظرفیت مابعدالطبیعی، تنوع ادیان را ناشی از گوناگونی وحی هاي ها و قابلی

ر قدسی، مانع وحدت حقیقی ادیان در باالترین مراتب . ددان بشري می از نظر او کثرت صورین را ها یا همان اهل ظاهر، نمی وجود نیست و هرچند بیشتر انسان توانند این وحدت ب

پذیري معنويِ ناشی از تمییز فهم کنند، اما عارفان اهل باطن، با شهود عقالنی و تحقّقایق عقالنی و معنوي، به دریافت وحدت درونی و متعالی ادیان مابعدالطبیعی و تمرکز بر حق

نگرشِ همراه با احترام و مدارايِ اهل باطن نسبت به اهل ظاهر و برخالف . شوند نائل میآمیزِ اهل ظاهر نسبت به اهل باطن، آن، نگرشِ توأم با تردید و گهگاه خصمانه و خشونت

شناختیِ اهل البته تمایز سنخ. فهم و توجیه استشناختیِ آنان قابل با توجه به تفاوت سنخظاهر و اهل باطن در نظریۀ شوان و تأکید او بر توانایی معرفتیِ اهل باطن در فهم و دریافت وحدت متعالی ادیان، منافاتی با زندگی دینیِ مؤمنان و سلوك معنويِ پیروان ادیان

. ندارد که بیشترشان اهل ظاهر یا اهل شریعت هستند دین، عرفان، شریعت و طریقت، وحدت متعالی، اهل ظاهر، اهل باطن، شوان :ها یدواژهکل

qorbani61@gmail.com/ عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسالمی واحد اردستان. 1

٧٣

وضعیت معرفتی خداباوري از نگاه ریچارد سوین برن

1حسن قنبري

انسجام خداباوري و ایمان و عقلاین نوشتار بر دو اثر مهم سوین برن یعنی کتاب هاي در این . گر آثار وي نیز مراجعه می شودبه تناسب بحث، به دی ینکهمتمرکز است ضمن ابه معناي عقیده به خداي متشخص با Theismدل واژه انگلیسیبحث خداباوري معا

ه ئبحث را در دو بخش ارا.صفات خاصی است که در سه دین ابراهیمی یافت می شود دخواهیم دا

ریر خواهد شد که با تکیه ابتدا نظر نویسنده درباره عقالنیت گزاره هاي خداباوري چنین تقبر سه اصل وثاقت، گواهی و آسان باوري که در تمام حوزه هاي معرفتی از جمله معرفت

در نقد این دید گاه . دینی کاربرد دارند، گزاره هاي خداباوري نیز از عقالنیت برخوردارندرا در حد ن و مرتبه ایمان دینیأش ،بیان خواهد شد که این نگاه به گزاره هاي خداباوري

گزاره ها و جمالت عادي پایین می آورد و این با عرف دین باوران که براي ایمان خود .ن و مرتبه واالیی قایلند سازگار نیستأش

در این باره ادعاي مهم . در ادامه به بحث درباره انسجام خداباوري پرداخته خواهد شدگزاره ها ادعاي بیان حقیقت را سوین برن این است که گزاره هاي خداباوري مانند دیگر

دارند و آن حقیقت این است که یک روح ازلی، آزاد، خالق جهان، همه جا حاضر، قادر مطلق، عالم مطلق و خیرخواه مطلق وجود دارد؛ همان حقیقتی که عرف خداباوران سه

. ستبه عقیده سوین برن این ادعا از انسجام برخوردار ا.دین االهی بر آن گواهی می دهنداین در در ادامه به نقد و بررسی این عقیده می پردازیم و به این نتیجه می رسیم که

.دیدگاه نوعی مصادره به مطلوب درکار است سوین برن، خداباوري، عقالنیت، انسجام :ها واژهکلید

تهران دانشگاه دانشیار پردیس فارابی. 1

٧٤

بررسی ادعاي ارنست رنان دربارة تعارض اسالم و (نسبت اسالم و علم )الدین اسدآبادي به این ادعا علم و پاسخ سید جمال

1طیبه کرمی

چکیدهگرایانه به دین و بویژه ادیان سامی ي نگاهی تحویلمشهور فرانسو مستشرق ،رنانارنست را مطرح یاییو آر یها به دو شاخۀ عمدة سام ها و ملت زبان یمتقس او نخستین بار .داشت

فلسفه، شعر فاقد خالق، یلتن تخنداش یلبه دلو نژاد سامی را صاحب تفکر بسیط و کردسبب ینگرا بوده و به هم وحدت ین،امر دها در به نظر او سامی. دانستو اسطوره یحماس

ی مطابق تلق .آنها ظاهر شده است یانو اسالم در م یحیتمس یهود، یعنی یديتوح یانادرهنگ و و اسالم وعده داده شده، در ف یحیتمس یهود، یانکه در اد یکمال مطلوب رنان

.وجود داشته است یونانتمدن یمدع يو. اسالم اختصاص دارد ینبه د ین،د ةرنان دربار یاتو فرض یقاتاز تحق بخشی

یاند، همگ شد که آنچه مورخان درباره علم، تمدن و فلسفه نزد قوم عرب گزارش کردهرنان ینفراتر از ا .اند وام گرفته یونانیو یرانیبوده است که اعراب از قوم ا يو فوائد یجنتا

اساساً مخالف علم و تفکر آزاد ی،نسبت آن با نژاد سام یلاسالم به دل ینشد که د یمدع ییها و نقدها مخالفت ی،دربارة فلسفۀ اسالم یزاظهارات رنان در خصوص اسالم و ن .است

چنانکه در همان زمان و پس از آن. یخترا هم در غرب و هم در جهان اسالم بر انگ .رنان پرداختند یهمحققان به رد نظرري از بسیا

. یدآ یپاسخ و نقد به شمار م رینمهمت ياسدآباد ینالد جمال یدپاسخ سدر این میان

سفه و حکمت اسالمی از دانشگاه تربیت مدرس، عضو هیئت علمی بنیاد دایره دکتراي فل. 1

Karamitayebeh@gmail.comالمعارف اسالمی

٧٥

بعد ،برد یسر مه ب یسرنان درباره اسالم و علم در پار یسخنران یرادکه هنگام ا ي،اسدآباددر پاسخ خود ياسدآباد. وشتمحترمانه در جواب رنان ن يا نامه ،رنان یاز انتشار سخنران

یر،مسلمان در قرون اخ یماندگ عقب ییدتأ نسخن رنان توجه کرد و ضم یبه محور اصل يها از ملت یبرخ ياسالم، بلکه در خلق و خو یننه در درا ها یماندگ عقب ینا یشۀر

که کرد یدنکته تأک ینبر ا يو. آنها دانست یاندر م یجنادرست را یدازعقا یمسلمان و برخآنان، نشان یانم رآن د ۀبه علم و فلسفه و رشد و توسع یهتوجه مسلمانانِ قرون اول

ینکته شد که اگرچه برخ ینمتذکر ا ینهمچن يو. دهد که اسالم با علم مخالفت ندارد یمعلوم تحول یناند، اما به دست اعراب و مسلمانان ا نشأت گرفته یرانا یا یونانها، از دانش

رنان مناظره .اند علوم به غرب نبوده ینانتقال ا یلۀاست و مسلمان صرفاً وس تهیافو تکامل ید و آ یبه شمار م یو تفکر اسالم یشناس شرق ینبرخوردها ب یناز مهمتر یکی يو اسدآباد

در این مقاله قصد . هاي داده شده، داراي اهمیت زمانی و موضوعی است سؤاالت و پاسخ .م این دو رویکرد بپردازمدارم که به تحلیل نکات مه

الدین اسدآبادي اسالم و علم، فلسفۀ اسالمی، ارنست رنان، سید جمال: ها کلیدواژه

٧٦

کمال فلسفه و احیاي دین؛ بازخوانی انتقادات هگل به فلسفۀ دین کانت

1دکتر رضا ماحوزي چکیده

ر عصر هرچند هگل تالش کانت براي عرضۀ تصویري عقالنی و قابل دفاع از دین ددانست اما به دلیل مشکالتی اساسی، رویکرد کانتی روشنگري را قابل ستایش و تقدیر می

عقیدة وي، در فلسفۀ دین کانت، ارتباط و پیوند میان به. را عقیم و نادرست معرفی کردمعرفت نظري و دین منقطع گردیده و از این رو نه تنها معرفت نظري از محتواي دین

به این معنا، . نصیب مانده است لکه خود دین نیز از محتواي عقالنی بیمحروم گردیده، بعقالنیت دین در تلقی کانتی صرفاً به صورت و سطح محدود گردیده و نسبتی میان این

توجه به محتواي عقالنی دین و اتصال معرفت . صورت و محتواي دین تبیین نشده استی تاریخی در نقد متفکران پیشین مجهز کرده نظري با این محتوا، نه تنها هگل را به بینش

.ساخته است رهنمون » کمال فلسفه و احیاي دین«بلکه وي را به طرح این نوشتار بر آن است که پس از تشریح موضع کانت درباب دین، با نظر به آراء اصلی

گیري از دیدگاه شارحان وي، جهت اصلی انتقادات هگل به فلسفۀ دین کانت هگل و بهره .را تشریح نموده و در پایان، رویکرد جایگزین وي را معرفی کند

فلسفۀ دین، دین عقالنی، کمال فلسفه، احیاي دین، کانت، هگل :ها کلیدواژه

r.mahoozi@scu.ac.irعضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی. 1

٧٧

علم دینی 1محمد محمدرضایی

چکیده

و یا » علم دینی«بحث ;از زمان انقالب اسالمی در ایران به رهبري امام خمینیبا تأکید بیشتري مطرح شده است، » ها اسالمی شدن دانشگاه«ا ی» اسالمی شدن علوم«

ها اي که مقام معظم رهبري، آن را موضوع محوري تحوالت فرهنگی در دانشگاه به گونهبعد از بحث از رابطه علم و دین، شایسته است که توضیح روشنی از علم دینی .دانند می

توان با وصف دینی تصویر نمود، یا این یآیا علوم تجربی و علوم انسانی را م. ارائه گرددکه علم، علم است، دینی و غیر دینی بودن آن معنایی ندارد؟ جهت پاسخ به این سؤال،

.نماییم مطالبی را به عنوان مقدمه ذکر میدر حوزه تمدن اسالمی، با توجه به توصیه و تشویق اسالم به فراگیري علم و دانش،

انش تجربی و انسانی و عقلی سرآمد و الگویی براي هاي د مسلمانان در همه عرصههاي در قلمرو صنعت و علوم پایه و پزشکی و فلسفه، ابداعات و پیشرفت. جهانیان شدند

براي . در آن زمان، دانشمندان، معموالً عالمان دین نیز بودند. چشمگیري به عمل آوردندزرگ بود یک عالم دین نیز نمونه ابن سینا، در عین حال که یک دانشمند و فیلسوف ب

علوم . شد مغایرت و ناسازگاري چندانی بین علم و دین مشاهده نمی. گردید محسوب میتجربی آنها، صبغه دینی نیز داشت همین ابن سینا براي حل معضالت علمی و فلسفی

و به تعبیري از نظر وي، عالم تکوین و تشریع . گرفت هاي دینی استمداد می خود، از آموزهتوان با تأمل و تفکر در این آیات، به هاي خداوند هستند که می قوانین آنها، آیات و نشانه و

نتیجه آن که علوم تجربی از نظر آنها هم . علم و قدرت نامتناهی آفریدگار حکیم پی برد

استاد دانشگاه تهران. 1

٧٨

مبانی و هم غایات دینی داشت و اصوالً هر علمی از جمله علوم تجربی را تعلیم خداوند ه و معنادار بودآنهااز نظر . ستنددان حکیم می علم دینی، کامالً موج ،. علم، علم دین، تمدن اسالمی، تمدن غربی: ها کلیدواژه

٧٩

هاي مکزیکی با عرفان اسالمی بررسی تطبیقی حکمت تولتک

الدین بلخی با توجه ویژه بر مثنوي معنوي موالنا جالل

1حسین محمودي چکیده

دانند که در آن بیشترین وجه ترین الیۀ ادیان می ا درونیبرخی از متفکرین، عرفان ربه . توان یافت اشتراك و یکرنگی و یگانگی را میان ادیان و مکاتب مختلف جهان می

هاي ناب عرفانی را به ها یا آموزه اند تا وجوه مشترك میان تجربه همین جهت سعی کردهتوان به والتر این متفکران می از جملۀ. نحوي پدیدارشناسانه استخراج و بیان کنند

اما توجه ایشان در این مباحث بیشتر . استیس، ویلیام جیمز و جان هیک اشاره کرد ترنسهاي عرفانی است و سپس متمرکز بر احوال بیان شدة سالک در کشف و شهودها و تجربه

ند، عالوه بر اما همۀ مکاتبی که صبغۀ عرفانی دار. کنند هاي عرفانی نیز اشاره می به آموزهکه به شکل اعتقادي درآمدة - ها و آموزه -هاي عرفانی یا همان تجربه-کشف و شهود

شامل حکمت عملی یا دستورالعمل سلوك نیز هستند که دربرداندة - همان تجربه هاست .ها و احکام اخالقی است آموزه

قی عمومی تر از احکام اخال سخن گفتن از اخالق در وادي سلوك، سطحی برتر و عمیقیعنی اخالقی که یک سالک موظف به رعایت آن است چیزي بیش از اخالق در . است

برخی از متفکران فلسفۀ اخالق چندین سطح را براي اخالق در . سطح عادي زندگی استما در اینجا به . اخالق حرمت، اخالق شفقت، اخالق محبت و اخالق نور: گیرند نظر می

اخالق حرمت که همان اخالق . 1: کنیم اولیۀ آن اشاره میفراخور بحث فقط به دو سطح در حوزه عمومی است و بیشتر مشتمل بر احکام سلبی است و از شرور اخالقی نفی

شگاه آزاد اسالمی واحد تهران دانش آموختۀ دکتري، رشتۀ فلسفۀ دین و استادیار مدعو دان. 1

شمال

٨٠

اخالق شفقت که مشتمل بر احکام ایجابی است و ویژه سالکان طریق است، . 2. کند میجام آنها در سطح یعنی سالکان موظف به انجام تکالیف اخالقی بیشتري هستند که ان

به عبارت دیگر انسانی که قصد طی طریق به مقاماتی در . عمومی الزامی در بر ندارد .عرفان دارد موظف به انجام تکالیفی بیشتر از تکالیف متداول اخالقی است

. توان به مقایسه تطبیقی در مکاتب و ادیان مختلف دست زد در دو سطح مطرح شده میشمولی قاعدة معموالً از جهان) اخالق حرمت(=می اخالق براي نمونه در سطح عمو

داري بر دیگران نیز روا هرآنچه را که براي خود روا نمی«شود که طالیی اخالق یاد میهایی میان مکاتب توان شباهت نیز می) اخالق سالکان(=در سطح اخالق شفقت . »مدار

.مختلف عرفانی پیدا کردها و عرفان موردي میان اصول کلی حاکم بر حکمت تولتکما در این تحقیق به مقایسۀ

گیرد، توجه از آنجایی که عرفان اسالمی طیف وسیعی را در بر می. اسالمی خواهیم داشتالدین بلخی است که به اذعان اغلب و تمرکز ما بر کتاب مثنوي معنوي اثر موالنا جالل

البته به . ی در آن گرد آمده استالمعارفی از عرفان اسالم عرفان پژوهان بزرگ، دائرهاز . فراخور بحث اشاراتی به دیگر آثار صوفیان و عارفان و گاه فیلسوفان نیز خواهیم داشت

هاي نظري که در بخش آموزه) شیخ اشراق(الدین سهروردي جمله به شیخ شهاب .ها دارد هاي نظري حکمت تولتک هایی با بخش شباهت ها، قواعد سلوك، مولوي تولتکعرفان اسالمی، : ها کلیدواژه

٨١

خدا 1برهان معنابخشی ایدة

2مرتضی معظمی چکیده

ویژگی بارز . آید معنایی پیش می پرسش از معناي زندگی غالباً در پی احساس پوچی و بیهر پرسش این است که امري خردزاد است؛ بدین معنا که پرسیدن تنها براي موجود

نیز تنها براي موجودات داراي خرد امکان اي زندگیپرسش از معن .دهد خردمند رخ میبهتر یابد؛ هرچند ممکن است اموري جز خرد نیز در طرح آن دخیل باشند؛ بنابراین می

است که پاسخ این پرسش نیز از روي خرد باشد نه از روي اموري مانند احساسات و .عواطف

ی است که هر انسانی ممکن این، اهمیت زندگی و سؤال از معناي آن، موضوع افزون بر علت گوناگونی به این پرسش، به هاي داده شده رو شود؛ بنابراین پاسخ است با آن روبهاما اگر رویکرد پاسخ به این پرسش رویکردي . ها، مختلف خواهد شد بینی سالیق و جهان

خودمحوري یا فردمحوري نخواهد عقالنی باشد مقولۀ معنابخشی به زندگی دچار نسبیت،

1. idea هاي این واژه نزد مترجمان فارسی معادل. از واژة یونانی آیدوس مشتق شده است

: ادیب سلطانی در رساله دین: شود مختلفی دارد؛ که براي نمونه به تعدادي از آنها اشاره مییا صورت عقلی؛ صورت : مفهوم خردي؛ مجتبوي :ایده و مینو، و در سنجش خرد ناب

پنداشت : صورت معقول؛ شیروانلو در ضرورت هنر: مثال؛ فوالدوند: عنایت در فلسفۀ هگلایدة "در این پژوهش، مقصود از اصطالح . انگار، مفهوم، و معنی: و پنداره؛ و آرین پور

همان صورت معقول یا تصوري است که دین از خدا در ذهن ترسیم کرده است؛ "خدادلیل بحث از ایدة خدا به جاي بحث . ه دین آن را کمال مطلق می خواندهمان موجودي ک

. از وجودش، عدم دسترسی فهم انسان به وجود خداست moazzami_m@alumni.ut.ac.irکارشناسی ارشد فلسفه غرب پردیس قم، .2

٨٢

زندگی اثبات در این برهان، ایدة خدا به عنوان شرط کافیِ معناداري و خردمندانگیِ .شد .شود می

داوري میان بر اساس عقالنیت ارزش در این مقاله کوشش بر این بوده است تا این ادعاها در واقع مبناي این نوشته این است که مفهوم نیک و بد نزد انسان .نیک و بد اثبات شود

دانند؛ هرچند ممکن داوري میان نیک و بد را خردمندانه می ها ارزش نیست؛ و انسانیکی داوري عادالنه بنابراین انسان ها ارزش .است در مصداق، اختالف یا تعارض داشته باشند

از . در دنیا قدرت اجراي عدالت کامل و مطلق را ندارند ستایند؛ اما میان نیک و بد را میهاي عدالت بشري را از میان بردارد، وجود داشته باشد که کاستیاین رو اگر ساحتی

البته این برهان، تالشی است نه . تر خواهد ساخت زندگی انسان را معنادارتر و خردمندانهوجود خدا زندگی » تصور«خدا بلکه براي نشان دادن این امر که » وجود«براي اثبات

.کند ها را معنادارتر می انسان برهان معنابخشی، ایدة خدا :اه کلیدواژه

٨٣

نقد و بررسی دیدگاه آلستون پیرامون زبان دین و مقایسه آن با دیدگاه اشتراك معنوي

1راد سید جابر موسوي

چکیدهدانند، آلستون در مقابل فیلسوفانی که زبان دین را زبانی نمادین، غیر اخباري یا تمثیلی می

آلستون براي تبیین این نظر . باشد که ناظر به واقع میداند زبان دین را زبانی حقیقی میاین وجه مشترك . کند که بین صفات الهی و انسانی یک وجه مشترك وجود دارد بیان می

شود حمل این مشترك این صفات در انسان و خداوند است که موجب می» کارکرد«خداوند مانع از این دهد که تعالی و غیریت وي توضیح می. صفات بر خداوند حقیقی باشد

اطالق حقیقی نبوده و با توجه به این کارکرد مشترك به تبیین سه صفت اصلی خداوند رسد که نظریه آلستون اما به نظر می. پردازد می) زمانی و عدم تناهی عدم جسمانیت، بی(

با وجود برخی نقاط قوت، نظریه کاملی نباشد؛ زیرا که معتقد است که ما دو معناي عرفیشود؛ در حالی که بحث در و الهیاتی داریم که در مورد انسان و خداوند به کار گرفته می

اثبات یک معناي عرفی است که با حذف برخی قیود، به صورت مشترك بین انسان و زیرا وي زبان . شود این اشکال در دیدگاه مالصدرا حل می. شود خداوند به کار گرفته میداند، و تفاوت این دو زبان را در تشکیک مصداقی یک معنا میدین را با زبان عرفی به

.داند، نه تفاوت مفهومی می آلستون، زبان دین، کارکردگرایی، اشتراك معنوي، مالصدرا :ها کلیدواژه

گاه تهران دانشجوي دکتراي فلسفه دین دانش. 1

٨٤

آیا تأثرپذیري خدا مستلزم تغیرپذیري اوست؟ 1میثم موالیی

چکیدهمواره یکی از چالش برانگیزترین از گذشته تا کنون مسئلۀ سازگاري مفهوم خدا، ه

خداباوران، بخصوص در ادیان توحیدي، معتقد به . موضوعات فلسفۀ دین بوده استکنند که قبول خداباوري به اند و در مقابل خداناباوران اشکال می سازگاري این مفهوم

و یکی از مسائلی که خداناباوران . جهت ناسازگاري موجود در مفهوم خدا، نامعقول استت خداباوري نوین، بر آن اشکال می کنند، آموزة تأثرناپذیري البته برخی از قائلین به سنّ

.خداستتی، خداوند داراي ویژگی هاي منحصر بفردي است که در بنابر دیدگاه الهیات سنّ

ت، خداوند موجود کامل حداکثري است. مخلوقاتش وجود ندارد ي این از جمله. در این سنّر شود و توان نام برد که بر اساس آن کماالت خدا نه افزوده می ناپذیري را میکماالت، تغی

شود؛ که بر اساس آن خداوند از از سوي دیگر خداوند، تأثرناپذیر نیز معرفی می. نه کاستهرناپذیري و کمال حداکثري خدا، که . شود هاي انسان دچار اندوه نمی رنج زیرا این با تغی

رناپذیري خدا، . سعادت الیتغیر است، منافات داردمستلزم برخورداري از بنابراین تغی .کند خداباوران را از پذیرش تأثرپذیر بودن خدا منع می

در این نوشتار سعی بر آن است که با محوریت قرار دادن علم مطلق، این دعاوي اثبات نیاً ماهیت علم اش باشد و ثا تواند شاهدي بر تأثرپذیري اوالً علم مطلق خدا، می: شود که

رپذیري خدا به وابستۀ تأثرپذیري خواهد بود« مطلق مانع از زیرا کمال . »قبول تغیهاي صادق از ازل تا حداکثري خدا مستلزم آن است که علم او، ذاتی و شامل تمام گزاره

. در نتیجه آگاهی و اندوهگینی او از رنج آدمی، مستلزم تغییر در خدا نخواهد بود. ابد باشد

، 09337827474: آموخته کارشناسی ارشد فلسفه دین از دانشگاه تهران، شماره تماس دانش. 1

meysammolaie@gmail.com

٨٥

اش از ازل به رنج آدمی آگاهی دارد، پس قبول به عبارت دیگر خدا به جهت علم مطلق .هاي آدمی نباید تغییري در خدا ایجاد نماید ها و شرارت اندوه خدا از رنج

کند، بلکه در تقویت و ترویج قبول این دیدگاه نه تنها یکی از مسائل خداناباران را حل میها شریک است، خدایی که با مؤمنان در غم و شادي زیرا. خداباوري هم مؤثر است

هاي گر رنج تفاوت نظاره شایستگی بیشتري براي پرستش دارد تا خدایی که ساکن و بی .ست آدمی

رناپذیري، تأثرپذیري، سعادت ابدي، علم :ها کلیدواژه خدا، موجود کامل حداکثري، تغی مطلق

٨٦

بررسی و نقد نظریۀ انگیزش الهی در اخالق

سید مختار مؤمنی

چکیدهپرداز در حوزة فلسفۀ اخالق، در آثار خود به ارئۀ لیندا زاگزبسکی به عنوان استاد و نظریه

اخالقی که از این نظریۀ. پرداخته است» نظریۀ انگیزش الهی«اي با عنوان نظریه شده از خداي مسیحی هاي کالمی مسیحی بهره گرفته و اساس آن تبیینی رقیق ریشه

باید در بنیان نهادن اخالق نظري به جاي توجه به مفاهیمی چون فطرت، » :گوید است میبه . »ها توجه نماییم هاي خداوند به عنوان مقصود نهایی تمام ارزش به انگیزه... سعادت و

نه اینکه آنچه خداوند خواسته این معنا، فعل اخالقی آن است که به سوي خداوند است،انگیزش الهی را به سوي تبیین و تحلیل تعریف از فعل اخالقی، نظریۀ این هدف و. است

نسبت میان آنچه هست، یعنی خدا و انسان، با آنچه باید باشد، یعنی اخالق و فعل .براي اخالق دارد؛ نه ارائۀ نظامی اخالقی» مبنایی«اخالقی، سوق داده و سعی در یافتن

ارائۀ شناختی از خداوند سعی در تنظیم، تبیین و این نظریه در واقع با چنین رویکردي باتوان به ارائۀ حتی توجیه افعال اخالقی انسان دارد و بر آن است که تنها در این صورت می

نظامی اخالقی مبادرت نمود که با مشکالتی که نظریات اخالقی دیگر همچون اخالق .اند، روبرو نشد مواجه... گرا و وظیفه

انسانی نیست و از این جهت –ۀ بلندپروازانه و به دور از جهان عینی با اینکه این نظریتواند به نحو، حتی کالمی، به ارائۀ تبیینی دقیق از نحوة اما از آنجا که نمی قوت دارد،

مبناي اشکاالت این نظریه . نسبت خدا، انسان، انگیزه و اخالق بپردازد، داراي اشکال استهایی از مشکالت مختلف نظریات گوناگون اخالقی، به خیزد که براي ر از آنجا برمی

بلکه » خداي خالق«پردازد و در نتیجه او را نه به عنوان مفهوم اراده نزد خداوند نمی .نماید ترسیم می» موجودي در عالم«همچون

٨٧

انگیزش در این مقاله این اشکال و نتایج کالمی مترتب از آن با توجه به تبیین نظریۀ .گیرد تحلیل قرار میالهی مورد اخالق، خدا، انسان، نظریۀ انگیزش الهی، فعل اخالقی :ها کلیدواژه

٨٨

»در رساي تردید« بررسی ارتباط تردید و ایمان در تفکر نیکوال آبانیانو

1ولد مینو میرشاه

چکیده

ه دو نقط »تردید«و »ایمان«آیا ایمان داشتن به چه معناست؟ آیا رسیدن به قطعیت است؟ متضاد هستند؟

- 1901(این پژوهش بر آن است تا با توسل به آراي فیلسوف معاصر ایتالیا نیکوال آبانیانو وي که در . ، بپردازد»تردید«و ارتباط آن با مسئلۀ »ایمان«، به بررسی معناي )1990

ندازد، معتقدا را به راه می »روشنگري نوین«ایتالیا پس از جنگ دوم جهانی، جریان فکري تواند به عنوان ابزاري عمل کند که هایش می است که عقالنیت انسان به رغم محدودیت

این جنبش از . گرایی به حیات انسان ارزشی مثبت ببخشد قادر است علیه هرگونه پوچخیزد و سویی منتقد نئوایدآلیسم بندتو کروچه است و با هر گونه متافیزیسم به مبارزه بر می

بینانۀ حساب خود را از نگاه خوش - ارتباط تنگاتنگی که با علم دارد به رغم- از دیگر سو به »ایمان«در این راستا هنگامی که سخن از .کند روشنگري سدة هجدهمی نیز جدا می

گیرد و آن را وجه وجودي ایمان انسان را به مدد می »تردید«آید، آبانیانو عنصر میان میاز آنجا که فاعل . یمانی نیز تصور شودا تراز بی واند همت نمی »تردید«گیرد، اما در نظر می

آمیزه اي از هستی و نیستی است، الجرم ارتباط -یعنی انسان–ارتباط با موضوع ایمان شود و پذیرد و به عدم قطعیت دچار می وي نیز با موضوع ایمان از این آمیختگی تأثیر می

.عناي انکار ماهیت آن استبنابراین حذف عنصر تردید از ایمان انسان، به م

mmirshahvalad2@gmail.comدانشجوي کارشناسی ارشد فلسفه دانشگاه بلونیا ایتالیا .1

٨٩

و عدم »مقدس«اند تا با گوشزد کردن افول عناصر هاي معاصر بیشتر کوشیده فلسفهها، تلخی و پوچی حیات را در مقابل چشمان انسان نمودار »مطلق«دستیابی انسان به

گرایی است و یا پناه بردن به یک نتیجۀ این نوع فلسفه، یا افتادن در ورطۀ پوچ. کننددر اینجا جنبش . کند آلیسم سکرآور که به هر حال انسان را از واقعیت زندگی دور می یدها

شستن از واقعیت و اي بیابد تا بدون دست شود تا راه چاره روشنگري نوین ایتالیا بر آن میهاي انسان، به وي حسی مثبت از امکان مؤمن بودن و مثبت به رغم آگاهی از ناتوانی

، در نگاه آبانیانو، نه نفی ایمان که عنصر مکمل »تردید«بنابراین . ه کنداندیشیدن را هدی .شود آن تصور می تردید، ایمان، روشنگري نوین، نئو ایده آلیسم، اگزیستانسیالیسم :ها کلیدواژه

٩٠

بازخوانی تعریف هیوم از معجزه، ضمن خوانشی جدید از قوانین طبیعت

1حسین نصراللهی

چکیدهباید توجه داشت که وراي . باور داشت که معجزه نقض قوانین طبیعت است دیوید هیوم

. کند فهم ابتدایی از این تعریف او ارتباطی خاص میان معجزه و قوانین طبیعت برقرار میآید که نوع نگاه هیوم به قوانین طبیعت نیز پس در بررسی این تعریف به نظر مهم می

.روشن شود. کنم را روشن می) گرایی انتظام(اه هیوم در مورد قوانین طبیعت در این مقاله ابتدا دیدگ

کنم که قرائت او از قوانین طبیعت نه تنها دچار مشکالت فلسفی است، پس از آن بیان میسپس دیدگاه خاصی در . بلکه با شهود ما از معجزه، ضمن تعریف هیوم نیز سازگار نیست

تز اصلی مقاله در نهایت . کنم یی معرفی میگرا مورد قوانین طبیعت را با عنوان تمایل "نقض قوانین طبیعت"شود که تعریف هیوم از معجزه با عنوان گونه توضیح داده می این

صحیح نیست و خوانشی ) گرایی انتظام(اگرچه درست است، اما خوانش او از قوانین طبیعت ر نیز به برخی انتقادهاي در آخ. گرایی است تواند با این تعریف سازگار باشد تمایل که می

.ممکن در این رابطه پاسخ خواهم داد گرایی، معجزه، دیوید هیوم گرایی، تمایل قوانین طبیعت، انتظام :ها کلیدواژه

وي کارشناسی ارشد فلسفه دانشگاه امیرکبیردانشج. 1

٩١

در تفسیر نوین دین خدا 1میالد نوري

2شهدوست الهام تات چکیده

هاي برآمده از اعتمادي مفهوم و جایگاه خدا در نظام معرفتی مدرن و پست مدرن، با بیدر پی . شناختی است علم و تردیدهاي فلسفی، نیازمند بازیابی و نوسازي معرفت

شناختی و عجز ادراك بشري از هاي معرفت محدودسازي عقل انسانی در برخی نظام اي، نیاز ، به عنوان پیامد مستقیم چنین تحول محدودکننده»ذات و ماهیت خدا«کشف

هاي نوین ، بازیابی مفهومیِ آن را براي سیستم»خدا«دي به نام انسان به ارتباط با موجودر اندیشۀ لویناس و بحث حقیقت در » دیگري«رسیدن به جایگاه . کند دینی ضروري میتوان نقطه شروعی براي رسیدن به در اندیشه بوردیو را می» دیگري«ارتباط با مفهوم

و » اخالقی«گاه متفاوت فلسفیِ این دو متفکر در دو جای. چنین هدفی در نظر گرفتپدیدایی اخالق و حقیقت اگر در وجود دیگري نباشد «بر آن بودند که » شناختی معرفت«

به این ترتیب و بر اساس بازخوردهاي معرفتیِ چنان . »توهمی بیش نخواهد بودو نه به » کلی مطلق«، نه به مثابه »دیگري«توان به کشف خدا در وجود هایی می اندیشه

چنین قرائتی اندیشه دینی را در راستاي . ، دست یافت»مفهومی مطلقا نسبی«ثابه م .نماید گرا تنظیم و تعدیل می هاي اخالقی دنیاگرا یا آخرت سیستم

، امکان درك مطلق نامتناهی را »ظهور هستی مطلق«به مثابه » دیگري«در این راستا، به مثابه » دیگري«هاي نوین دینی، ها و قرائت بدین ترتیب در سیستم. نماید فراهم می

» همانی این«، محل معناي عمل دینی است که با اخالق نسبت »امر نامتناهی«ظهور

دانشجوي دکتراي فلسفه تطبیقی . 1، 6آذربایجان شرقی، شبستر، کوي معلم : شناسی، نشانی ارشد جامعه دانشجوي کارشناسی. 2

09384238743: شماره همراه/ 118Nourimilad79@yahoo.comپالك

٩٢

احترام «است بر مبناي » تفسیر نوین دین سنتی«که به تعبیري همان » دین نوین«. داردنوین از این قرائت. شود یابد، تفسیر می ظهور می» دیگري و همنوع«که در » به نامتناهی

نامتناهی و خدا، ضمن عبور از اختالفات مذهبی، در منشا اخالقی خویش، سعادت دنیوي گرا سعادتی که بر آمده از سنخ زندگی اخالقی دیگري. زند را براي سعادت اخروي رقم می

مان «شناسی دیالکتیکی است که در آن هم امکان سعادت عملی و هم امکان و معرفت ی ه .، امکان بروز خواهد یافت»قیقت متجلی در دیگريح«در » و تحیر وجود، خدا، دیگري، دین، اخالق، معرفت، همنوع، قرائت دینی :ها کلیدواژه

٩٣

هاي دینی نوظهور فلسفۀ دین و جنبش

1هادي وکیلی 2پریسا گودرزي

چکیدهاي ایندهبا این حال، تعداد فز ،متمرکز شده استخداباوري بر روي عمدتاًرایج دین ۀفلسف

، یوگاسیدا رائیلیان،ساینتولوژي، نظیر )NRM(جدید و جایگزیندینی هاي از جنبش، وحدت وجود، الهیات دیجیتال، )مورمونها(پسینروز قدیسان آریکا، کلیساي مکتب

موشکافی در خصوص آنها نیز که وجود دارند ایمان ۀکلمجنبش و خداناباوري جدید .امکان پذیر است ،فلسفی

از این رو در .اند هاي فلسفی خاصی مواجه ساخته ان به اصطالح نوظهور ما را با چالشادینیز ایگزیندید و جهاي دینی ج جنبشبه معرفی و بررسی فلسفی باید مباحث فلسفۀ دین

هاي دینی جدید از جنبش ی خاصتعریفپرداخت که این امر خود به خود بر ضرورت ارائۀ گرا، باید این همچنین با توجه به ادیان طبیعت. کند ید میدر چارچوب فلسفۀ دین تأک

ي به امور فراطبیعی دارد یا خیر؟نیاز ،دینموضوع را بررسید که و یک جنبش دینی جدید مسائلی همچون به شمار آوردن خداناباوري جدید، به عنوان

بررسی مریدي؛ - گوروسنت هایی نظیر غیرشناختی دانستن نوکیشی دینی در مورد سنت؛ تحلیل و نقادي برهان ساینتولوژيدر و جهان هستی ارواح اي بین موجود عالی، رابطه

و مجازي دیجیتالو نیز واکاوي در خصوص مسئلۀ الهیات عدم وجود خدارائیلیان بر کوشیم به آنها و رستاخیز از جمله مسائلی است که در این مقاله میمعاد بودن یا نبودن

گروه مطالعات تطبیقی -عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 1

عرفاندانشجوي دکتري عرفان پژوهشکده امام خمینی و انقالب اسالمی و کارشناس گروه . 2

مطالعات تطبیقی عرفان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

٩٤

.گو باشیم پاسخفلسفۀ دین ادیان نوظهور، ادیان جایگزین و جدید، خداناباوري جدید، :ها لیدواژهک

هاي دینی نوظهور جنبش