ПЕДАГОГИКА ТАР И Х Й

К. ҲОШИМОВ, С. НИШОНОВА, 'М. ИНОМОЁА, Р. ҲАСАНОВ

ПЕДАГОГИКА ТАР И Х Й

(ПЕДАГОГИКА ОЛИИ УҚУВ ЮРТЛАРИ ВА УНИВЕРСИТЕТЛАР ТАЛАБАЛАРИ УЧУН УҚУВ

ҚУЛЛАНМА)

Узбекистон Х алқ таълими вазирлиги нашрга тавсия этган

ТОШКЕНТ «УҚИТУВЧИ» 1996

www.ziyouz.com kutubxonasi

.. Уз^кистон .Реодбдакаси муста^ллиКка эрнш^андан сўнг асосий диққйт- эътибор қадриятларга, анъйналарга қаратилди ва таълим-тарбия масалалари*

■ ни тўғри йўлга қўйишга ғамэ&ўрлйк қйлина боцманди. Бу ишни: амалга оши- риш ўзбек педагогикаси ва педагогика тарихи фанларига нисбатан эътибор- ни кучабтириш билан бевосита бо^лиқдир. „ .

Рўй-рост айтиш лозимки, шу кунга қадар ўзбек педагогикаси тарихи бўйича алоҳида ўқув қўлланмаси топ этилмаган эдқ. Мазкур «Педагогика тарихи» китоби мустақиллик мафкураси, маънавияти ва тарбияси талаблари- га жавоб берувчй илк ўқув қўлланмасйдир. .

Тақризчилд-р: А. Қ. Мунавваров, дедагогика фанлари доктори, профЗессор, ' iС. Х; Ф.айзулина, педагогика фанлар/И доктори, профессор.Ш/Авазов; педагогика фанлари номзоди, доцент.

Педагогика тариҳи: (Педагогика олий ўқув юртлари ва дорилфунунлар талабалари учуя ўқув 'қўлланма) / К. Ҳошимов, С. | 1и1Йонова, М. Иномова ва бошқ.— Т.: Уқитувчи, 1996.— 488 б.

I. Ҳошимов К. ва бошқ.

74. 03я73.

4302000000—84 _ „ _5 (6) «Уқитувчи» нашриётн,Ҳ 353 (04)—96 ’ 4996 й.


Педагогика тарихи қадим замонлардан тортиб, fo ҳозирги кунгача бўлган турлй тарихий даврларда тарбйя, мактаб ва педагогика назарияларининг тараққиётини даврлар талаби асо- сида ўрганиб келди. Ҳар бир ижтимоий тузум, унинг келажаги, инсоният истиқболи, кишиларнинг ҳаёт ва турмуш даражаси фан ва маданият тараққиёти билан бевосита боғлиқдир.^^^-' ; -

Бинобарин, Мустақиллик туфайли, кўҳна Туркистон диёрида истиқомат қилиб келган барча халқлар миллий қадриятларйнинг қайта тикланиши ва ривожланишига шарт-шароитлар вужудга келди. Айни пайтда ўзбек ва бошқа қардош халқларнинг мил- лий шаклланишй ва ривожланишини замон: Талабларига мбс келадиган таълим-тарбия тизимисиз тасаввур қилиш мумкин эмас. _ -■';;■

Еш авлодни тарбиялаш ва ўҚйийп назариясй билан амалиёт- нинг қандай тараққий қилиб келғанлигини бйлмай туриб; ёш ларни ҳар тбмонлама- комйл инсон этиб тарбиялаш маса^алЗрй-; ни илмий равишда ҳал қилиб бўлмайДи. Б у аждодларймйз 'tfpi монидан исбот қилинган илмий-<н4зарий, фалсафий-тарбиявйй ҳакшатдяр: ; : ’ ■ -vv..'"V-гУзбеқ халқи тарихан таъййк-тарбия соҳасйда ўзига хоё дб-* рилфунун яратган. Ҳатто ҳбзйргй ўзбек халқй яшаб турган заминда зардуштийлик дйнй кейг ёйилган даврда ҳам 'нёкбин педагогйк мафкўра ҳукм сурган; Б>у зардуштийлик динйнинг муқаддас китоби «Авестр»’нинг бизгача^тиб келган айрим ‘са- ҳифаларида ўз ифодасйни топган. л

Бироқ ислоМгача давр тарШяшуноелй^й' фай ’ва маданйШг тарйхини ёритй1й: ймкони чегаралйнган. Чункй, Қутайба раҳ- барлигида араб. истилочилари олиб борган жаиглар, талойчи^ ликлар,Шй^ЪйгарчйЖкл^туфШлй ўша даврга тегишлй Деярли барча асарла||’, йанбалар ёқйб юббрЙлган.АЛекйй йслом ва ие- ломдак кёбинги ^авжуд пёдагогик қараш-лврни, мйллий таълим- та^ёияга оид антбанала|)ни, қадрйятларнй;; халқ педагбгикаЬинй илмий ўрганиф; пуҳта’ т&ҳлйл ^илиш ва ҳг»ётга татбйқ этиШ бугунги куннинг муҳйй ва долзар& муаммосидйр^^ - : ^ ^ ЙстиқлЬлга^ эришгайимйзга' Қадар: Ш тарбйя! ййларймйЗга Овруиа ‘педагогйкасййй асос қйлиб олдик ва ўргандик. Эндиги вазйфа Шарқ педагогйкасйкй ў(>ганишга эътиборни қаратмоқ лозйм. Чунки илму фан аввал Шарқда тараққий этуан, ҳур фикрлйлйк биздан бошлайган. «Шарқ. Европанинг' муаЛяими- дир» дёганда ҳақ эди' олмон олими Дерлёр. (Ҳзқиқатан ҲЙ1Й шундай, ўзбек, халқининг мадаййй' мёроси улкан бир дейЕЙ(«


Дйрҳақиқат, миллий қадриятларни умуминсоний қадриятлар билан уйғунлаштириш лозим. Чунки бнрор миллат ўз қадрнятн- ни бошқа миллат қадриятларидан ажратиб олиб ярата олмайди. Ҳар бир миллат маънавиятида ўзига хос томонлар бўлса ҳам, у умуминсоний қадриятларнинг бир қисмидир. Шу билан бирга унутмаслигимиз керакки, биз; қура,ётган янги жамият «биноси» учун биринчи галда миллий қадриятлар устун бўлмоғи лозим. Биз:,' %нг аввало, миллий ўзлигнмизни англамо^имиз, ўз тафакқу- рнмйзш кашфг этмоғймиз лрзим. ЎтмиШимйзДа унутйлга!! шун- дай улкан сарчашмалар борки, уларйи пуҳта, артофлйча ўрган- моқ биринчи галдаги в а з и ф а д и р . : !

XII асрлар давомида Марказий Осиёда маданият*-илм- фан бсқиёс ривожлана борди. Айниқса, аниқ фанларга қизиқиш керқин орта бошлади. Уша тариҳий; даврда ал-Хрразмий, Фо- робий, ал-Фарғоний, ад-Беруний, йбн Сино, аз-Замахшарий син- гари қомусий олимлар дунёға келди. J&iap билан ёнма-ён дунё- вий илмлар туғилди. Уш^ ўлуғ мутафаққирлар инсон маънавий ва. тафақкур дунёсини боиитйшда, инебният онгини, маданий- маърифйй қарашларни ўстирикиДа ўз. даврида ва кейинчалик ҳам асосий роль ўйнадилар, инсон ғкамолотига доир беқиес таъ- лимотни яратдилар. XV—ХУ1 асрларга келиб қадимий Туркйс- тон жаҳонга Қозизода Румий, Улуғбеқ, Али Қушчи, Ҳайдар Хо- размий, Ҳофиз Хоразмий, Лутфий, А. Навоий, Бобур, Абулғозий

•Баҳрдирҳон сингари алломаларни вояга етказди. Бу; даврда Марказий Осиё шаҳарларида қатрр маданий ва илмий марказ- лар вўжудга келдй; Дёмак, Марказий Осиё халқлари, хусусан, ўзбек халқи ва унинг маданий-ма-ърифий тараққиёти асрлар давомида мйслц кўрилмаган даражада ривожланған. Қрл;аверса, унинг ахлоқ-одобга оид .қарашлари, педагогика фанлари бўйича таълимоти бутун жаҳонга ўрнак бўларли маъно ва мазмун касб этган.\ а:Г■ f t e r g rtp woftww, п-ьии 1 0 1 7 й и д д а ч fiQm ira fi Т у р .

кистрн минтақасида «яшин тезлдгйда» Шўро ҳоқимияти ўрна- тила бошлади. Бу тузум коммуниётик фирқа мафкурасийи тар^ ғиб ва ташвиқ қилди. ./ > ■

: Шўро ҳокимиятининг дастлабқи йилларида Туркистонда ян- ги мактаблар очиш ва уларни мустаҳкамлаш вазифалари' кўнда- ланг қўйилади, Унда ёшлар онгига янги жамия? ғояларини синг- дириш, шу ишларни амалга оширади^ан педагог ходимлар тай- ёрлашга эътибор берилди. Шу ишларни амалга оширишда Русия халқ таълими йўналиши ва тйзи^и раҳёарлик қилган. ^арихдан маълумки, қайси давлат ёки м^млакат ҳукмрон бўл- са, у тобе мамлакат ва халқга ўз мафқурасини, мадаинятини, ахлоқ-одоб ақиДаларини сйнгдирйшга ҳаракат қилган. •

1924 йил октябрда Туркистон парчаланиши оқибатида мил- лий маданият йўли аста-секин тўсила бошланди. Асрлар оша амалда қўлланиб келингаН, қомусий илмлар бйтилган ёзўв ман этилди. Аввал лотин графикаси, қейин рус графикаси асосйга


қурилган ёзувга ўтилди. Бу тадбир Марказий Осиё халқларйни ўз маданият.тарихини ўрганиш имкониятидан маҳрум этди. ■ • •

Мактабларда дунё фанини ривожлантирншга мўн6сиб.,ҳирса қўшган ўзбек фани ва маданиятининг асосчилари-, мўбулмон оламининг улур зотлари эмас, балки ўзбек халқи камрлотига алоқаси бўлмаган шахслар фаолияти ўргатилди. Аҳмад Яссавий, Бедил сингари сўз усталари ва тафаккур гулшани боғбонлари халқ таълнми тизимидан чиқарилди. ;, ■ .

Мусулмон дунёсининг муқаддас китоби Қуръони карйм, Му- ҳаммад алайҳиссалом ҳадислари таъқиб остига олинди, йўқо- тилди. Натинсада ўзбек ҳалқи миллий ахлоқ-одоби ва тар,бия анъаналаридан маҳрўм бўла’ бошлади. Бу йўқотиш ўзбЬк фани, маданияти'ва; пёДагогика фанлари ривожланишйга саЛбийг^таъ- сирини кўрсатдй. ' ' !

1991 йилга қелиб, Узбёқистон халқй мустақиЛликка эрий1гач> ўзининг янги миллий Қрмуси асосида ҳакма соҳада бўЛганйдек, ўзбёқ миллий фани ва маданияти, «педагогика тарйхи>>га ҳам янгича ёйдошиш имқойияти туғилди. ; ; • 1. 4 J н :;i ’

УтмишДа прогрессив пёдагоглар' ва атоқли мутафақйирлар педагогикага доир муҳим фиқрларни айтиб қолдйрганлар, бў- лэрнй ўрга^иш педагогика таф.акқўрйнцнг ўсишига,Гпедагоглиқ ма^ниятибйнг рртишига имкбй;бёради.

^И П едагогйка fapnxk жамият тарйққиёти қонўнл^рйга' йўййгай ҳолда турли педагЬгиқ назарияЛарни, таълйм;-таройянинг маз- муни ва метбдларини ўргатадй. Утмишйинг пёдаго'гйк система- ларида бўЛган; илғор ва прогрессив фийрларнийг 'ҳаммасйдан йжодий фьйдаланади: , . . ’ n

Демак, пёдагогика та!рйхи ижтгй1лоий фандйр. У тарихий rie- дагогика ҳрдцсаларига даврнтаяа£Ц^ашсвда ёндоШадйУ тарбия назарияси в& амалиётини турлй"брсқйчЯарда ҳилма-хил бўйган- лигини очиб берадй, йлғор қа^рашЛарйинг тараққиёт йўлини кўпсатиб бёради. . ’ L-; ■ ' г ■ ;';•^Педагогика тарихини ўрганиш ўқитувчиларнинг фақат педа - гоглик маданиятйни Ькпирибгйна қолмай,' балки, шу билан бид>- га, унга педагогик маҳоратни эгаллашга ердам беради. Шунинг- дёк, ўтмишйинг таълим-тарбия соҳаёйдаги энг яхши тажриба- ларини ўрганади,. бу эса унинг куйдалйк пеДагогЛик фаолиятида ёрдам беради, уни бевосита амйлй^ фаоЛиятга тайёрлайдд^Л

Бу борада яратилган тарйхйЙ, фйлсафий, а-ДйбиётшунослйК- қа рйд асар^рДан ҳам|»адднй^о!йда^^

t .ҲуЛлая,/ yiii^y ‘қў;ллйм^нйнг^-йратйлвд^ нос, тариҲчи, ;ф%рлрг:; олийй^рдкй; Б ..АҳйёдОв, А. Аҳмедои:, А, Абдуллаев, р.;В. Бартблйд,(;Ё. Э.: Бёртельс, А. Баҳоутдинов, И. С. БрагйнскиЙ, fe.;f. ҒафўрЪв,.В. ’ЗоҳйдР:ё,кИ; Мўмйнов, 0 . Фай- зуллаев, Ш. Шойўҳамедов, А. Қаюмов, Й. Жўмабоев, А. Й£исов, М. Орифий, У. Алеурв, С. Ражабов ва бошқаларнингч~ишла£й қўлланма ва йўлланма вазифасини ўтйди^


- *- I 6:0.6 • .ЭНГ ҚАДИМГИ ДАВРЛАРДАН VII АСРГАЧА ТАТЬЛИМ-ТАРВИЯ ЙШЛАРИ ВА ПЕДАГОГИК

ФИКРЛАР......

ЭНГ ҚАДИМГИ ЕДГОРЛИҚЛАРДА’ ИИСОН ТАРБИЯСИГА С ; ОИД ФИКРЛАР

Ҳозиргд ўзбеқ халқининг аждодлари бундан бир неча .минг Йиллар олдин яшаган бўлнб, улар юксак ва ўзнга хос маДаннят- нн вужудга қелтирншда жуда катта ва машаққатли йўлнн боснб ўтншган. Дастлабкн тош қуролларндан тирикчилик учун фойда- ларш да аича тақомнллашган меҳнат қуролЛарн ясашгача, у^дан уруғчнлиқ,! қабилачилик даврларига қелНб, хўжалнк ва майаний тараққиётда эришнлган ютуқларгача бўлган ‘тариҳи- миз, рта-боболарнмизнинг бой қадимий маданиятга эга бўлган- лигидан далолат беради.^^Эр^мйздан аввалги биринчн минг йиллнада БақТрия, Хоразм, Сўғдиена, Марғиёна, Парфйя, ЗарафшЬн' воҳаЛарқ,.. Парқана қаби>ўлкаларда турли қабила вз элатлар Я1цаган- БуЛа|р ҳбзир- r$ ўзбёк 'халқиндвг «илдизи» ҳцсобланга!н сак-м.ассагетлар, сўғ- диёнлар, хрраЗми^лар,. баҳтарлар, чочликлар, ва па^Каналиклар қаби қабила ва элатлар эди. Х^йинчалйк улар, ўзарр ва бошқа кўп қабила ва уруғлар билан бирлашиб кетган ва ҳозирси Мар- казий Осиё худудидаги хал.кларнинг аждодлаоияир^. r V. V* ■;, Бу элатлар .яшауан ҳудў^арда ўзига хос цаданий ангййалар таркқб топа бррган Ма^сал^я, эрамиздан рлдинги бйринчи аср- нинг. ;<|нринчи • ^яр^идйГқадЦйия, 1д,авл ат лар.г— рақтр^

-на - Мапғиёна: Хрразм- Шркана, Парфня каби ўлкаларда халқ хўжалигинннг турли i соҳаларидаги ривожлзнийГ"'^Ш1а Н бярга маданият ҳам.;ўзига1.ҳос ,тараққйст йўлинч.босиб ўтди. Бу тарақ- қйёт эрамиздан-о;лдирги IX —VI асрларда пдйдо бўлгар Аҳамо- нийлар ҳукмронлиги, кейинррқ эрамиздан авв.алги III аср ўрталарида ташкил .топпан Xpek—Бақ^рия, давла.т11,_эрамйзнингI асрида эса Қушонлар давл,атқ,..У асрдз Эфталйтлар ҳукмроН-Лйги, сўнгра срсоиийлар ймиерйяси ва ниҳрят,: турк ҳоқонлиги

’ даврларини ўз ичига олади.^;. . V ; •■< .>• ' ■•.■>.> -' - Д> •4 v< Аждодларимизнинг бу қадимий маданйятига: таълйм;тарбия-

га оид бой мероси ҳам киради. Зеро, ҳозирги туркий ва форсий- забрн халқларнинг бизгача етиб келган. муҳиЦ' археолргйк то- пилмалари, тарихчнлар, адабиет ва санъат ‘ нй^ояндаларининг ижодий мероси,?; санъат ва адабцёт ' намуналарй бунинг далй-

' Тадқиқотчилар томонидан қайд этилгай маълумотларга қара- ганда, эиг қадимги тарбия ҳақидагй ёДгорлйклар бизгача бсво-


сйта ётйб келмаган.^Туркий ва форсийзабон халқларнинг «ҳаёт кечириш санъати, донолик мажмуаси сифатйда юзага келиб, борлиққа амалий муносабатда бўлиш намунаси»1 ифодаланган маънавий маданият ёдгорликлари, қадимги грек тарихчиси Геродотнинг «Тарих», Страбоннинг «География» асарлари, Маҳ- муд Кошғарийнинг. «Девону луғатит турк», Урхун—Енйсей би- тиклари ва бошқа шу каби адабий-тарихий манбаларда сақлан- ган ва шулар орқали бизгача етиб келган. Бу ёдгорликлар ин- соннинг шаклланишида модднй ва маънавий маданият қай да- ражада катта рол. ўйнаганлигидан далолат берадиу» Хусусан, тарбия инсоннинг ақлий ва ахлоқий жиҳатдан таркиб топа бо- ришига таъсир этган бўлса, инсоннинг шақллана бориши ҳам, ўз-навбатида, инсоният . жамиятининг таркиб топа боришига ёрдам берган. Хуллас, инсоннинг ўз-ўзини англаши ва жамият тараққиёти бир-бири билан узвий алоқада бўлган. Бу тарихий жараённи билиш инсон тафаккурининг қадимги даврлардан бошлаб босқичма-босқнч ривожланиши ва шу билан бирга ин- соннинг ҳам тобора шакллана борганлиги ҳақида тўла тасав- вур ҳосил қилишга имкон беради.

Маълумки, кишилар ва кишилик жамияти вужудга келиши жараённда инсон ҳам биологик жиҳатдан, ҳам инсон сифатйда такомиллашиб борган. Дастлабки диний эътиқодлар, оддий ихтироларнййг такомиллашиб бориши, инсон онгининг шаклла- ниб боришига туртки бўлди. Бу жараён минг-минг йиллар давом этиб, йнсон онги шаклланишининг асоси бўлган хулқ-одоб қои- далари таркиб топади.

^Энг қадимги кишиларнинг дастлабки оддий истаклари, орзу- умидлари, хислатларй қадимги эпосларда, улардаги афсрнавий- образлар қиёфасида ўз ифодасини топган. Руҳга сиғиниш — онимизм, аждодлар. руҳига сиғиниш — тотемизм, сеҳргар^ик каби диний эътиқрдлар ва маросимлар акс этган афсоналар,

. ривоятларда энг қадимги авлодларимизнинг тафаккур дунёси акс этган. Аммо бу ривоятлар, афсоналар массагетлар, саклар, ҳоразмийлар, сўғдлар, парфянЛар яшаган даврларга бориб та- қалади.^ ____•: ■.

^уБйз юқорида келтирилган тарихий, фалсафий, педагогик адабиётларда тадқиқотчилар, умуман,. энг қадимги маданий бойликларимизни ўрганишда уч асосий манбага таянганлигини кўрамиз: '■■■'

1. Халқ оғзаки цжоди материаллари;2. Б,укж адрблар, ^алломаларнинг ижодий меросй.3. Археологик қазилмалар натижасида топилган ашёлар.Маълумки. ўтмишда кишилар меҳнат фаолияти жараёнида

ўз эҳтиёжларини қондирган ва бу жараён ёш авлодга меҳнат кўникма ва малақаларини хосил килишга ёодам: берган.

1 Жумабоев И. Урта Осиё этйкасв тарнхи очеркларв. Тошкепт, Узбекис- тон, 1980, 12-бет.


^Ғарихчилар ва таряхяигпедагогларнинг кўрсатишача, кцши- ларнинг ^меҳнат фаолияти ёш жиҳатидан уч гуруҳга бўлинган:

1) болалар ва ўсмирлар; , .2) ҳаёт ва. меҳнатда тўла йштирок этувчилар;: §S) кексалар. V - . , . ;Ибтидоий жамйят даврида бола ўзи уддалай оладиган фао-

лиятга бевосита қўшилиб, у ҳаёт. кечйриш ва; меҳнат ■ қилишга ўрганган. Уғил болалар 'эркаклар билан бажариладиган ,ов қи- лиш, қурол ясаш кабвкишларни бажарса, қизлар аёллар меҳна- ти билан тайишар эди. Бола маълум тайёргарликдан сўнг синовлардан ўтиб, кейин амалий фаолйятда иштирок эта бош- Лайди. - ' ' ' ■ ■' ■ ■

Уруғчилик жамоаси босқичида : болалар меҳнати, касб-ҳу^ нарга йнтилиш фаоллашиб борди. Тажрибали кипшЛар болалар- йи тарбиялаш бйлан бирга уларни ёэишга ҳам ўргата бошлай- ДиЛар1 Дста-секин тарбия тизимига ҳарбий ватанпарварлик тар- бйясййинг бошлапғйч турлари кирйб кела бошлайди..■ Жамият тараққиёти билан ;бирга болаларга далаларни ўл- чаш, сув тошқинларининг олдини; олиш, одамларни даволаш уеулларига оид билимлар бериш > ишлари авж . олди. Натижада майтабЛарга ва ёзувга эҳтиёж сезила бошлайди. Дастлаб сурат- кашлйк ривойсланиб, йиктографик xaf% пайдо; бўлган бўлса, ке- ййнчаЛик қўшнй мамлакатлардан кириб келгав ҳарф билан ёзиш усули пайдо бўлади ва тез тарқала бошлайди.

Тадқиқотчилар эрамиздан олдинги биринчи минг йиллик ўрталарида оромий ёзуви, Александр Македонский истилосидан сўнг эса; юнон ёзуви ва шу бйлан бирга форсий миххат ҳам маъ-

* луМ вақтларда қўлланиб келинганини/ таъкидлайдилар. Уша даврда; Хоразм, .Сўғд; Кушан, Рун (Урхун-т*Енисей), уйгур sa бошқа; ёзувларэдайДо ^ўлгаи еа бу юксалишгтаълим-тарбиянинг ривожланйшида муҳим аҳамият касб этади.. а:>

<Д!Чуикя ^жамо^ -^ л я б^шаши^тараишЕ^аста*секин ривожлантйриб бориб^ жаҳонг»: маданйятйда катта каш- •фиётЛар яратди:-! Чунопчи; Хитойда қршзиинг иҳтиро этилиши, Ҳиндистонда ҳисоблаш ўнлик системасининг пайдо бўлиши, МеСопотамияда^Ер кўррасини градусларга, суткани соат, дақцқа ва сонияларга: бўлйШнинг жорий этилйши, Марказий Осиёда Урта денгиз билан Ҳиндистонни боғловчй карвон йўлининг ву- жудга келиши, кейин Марказий Осиё орқали Хитойдан Урта денгизга «Буюк ипак йўлШнинг очйлиши каби муҳим^вбқеалар маданиятнинг тараққий этишй в;а ёзувнйнг• тарқалишига сабаб

Демак, эрамизнинг бошларида ҳозирги МарКйзйй Осиё ҳуду- ДиДа 'биз юқбрйда санаб ўтган, юнон ва: оромий алифббСй-асо- сида Хоразм.-Сўғд, Бақтрйя ёзувларй шакЛланған.г

Эрамиздан олдин тахминан 484 (480)—-431 (425)' йилларда яшаган юнрн тарихчиси Геррдотнинг «Тарих» китобида қадимги

* Пйктографик хат — зқуда қадимги тасвйрий ёзув. , , V ,


форслар, сақлар ва массагетларнинг таълимгтарбиявий; қараш- ларига оид муҳим маълумотлар берилган: v : ;i..

Форсларнинг э.нг шарафлайдигац нарсаси жасурлиқдир,1-» дейди олим,— шунга кўра улар кўпроқ ўғйлларга эга бўлишдан фахрланишган. Подшоҳ ҳам кимнинг .ўрли қўп бў,дса, унга ҳар, йили совға-саломлар. юборга.н.: Буидайл -ташҳар», . болаларнинг ёшига ҳам эътибор беришган. ўғил болаларни беш ешдан йигир- ма ё1пгача фақат уч нарсага: отда юришга> камондан откш, тўғ,- рйлйкка ўргатишган. Болани бёш ёШгача отасиға кўрсатмаган- лар, у а.ёллар тарбиясида бўлган. Мабодо ўғил бола вафот этса, отасининг қайғурмаслиги учун шундай қилганлар./ .Уғил ҳеч қачон ота-онасини беҳурмат қилмаган. Улар бта- онага ҳурматсизликни фақат никоҳсйз туғилган ёқи ташландиқ болалардангина кутиш мўмкйн, деб ҳисоблаганлар. : ;

Бундан ташқари, Геродот ф’с>рслар учун ёлғойчйлик ва қарз- дор бўлиш шармандалик ҳисобланган, дейдй... яца улар дарё сувига тупурмаганлар, ҳатто қўл ювмаганлар. Улар дарёларни муқаддас сацаганлар1. : V ',,’г .

Геродотниқг бу мат^умоуларидйн .кўриниб турибдикй, биа- нинг аждодларимиз фарзандларини жасоратли, ўз эатанининг ҳақйқий ҳимрячиси, куйди ва. , бот.ир этнб ‘гарбйялашга катта эътибор берганЛар. Эркакларг^на эмас, ҳагго аеллар ҳам жасо- рат қўрсатгани 5юирн, файласуфлари томрнидан ёэиб .қолдирйл- ган. MacaJiaHy Плута^х "^opfi ^еллари ҳав{ида гапириб, шундай воқеани келтиради: Пбдздоҳ ]<$р ^рр^арни. шоҳ Дстиаг бошлиқ миди‘ялиқларга,;қарй1и: .Kypfiura, i оулйн^иргаида,!' . ўлар зқ-аргда мағлуб бўладилар> .Фррс, жангч^^ри!;шаҲарга қдра^қоча бргц- лайдилар. Душмэ!!- ўларни қувиб, шаҳарга,. ббстқриё:.! киришга -яқин; қрлғ%1|[да.^Ла|г^.де дарво^дандеда лар ва шундай;ҳи£рб қилздделар: <<5)й' ноинсоф:,бай^ал.$р, қаёққа қочмрқчисиз^Э^рсиаду^га ^селг^н. ^ яши-рина' олмайси^^Г» фсде 0ў Ҳайқйриғидан таъ-сирланиб, қайтиб' жангг^ тэшА^н^дилф ва дўшманни брқага чекинишга мажбур этадилар... 1 J .Г( . V ;

Бу воқеага хотира. а д а у Ш н Д afй, қонун таъсйс эта- ди: бу шаҳарга агар қайсй шоҳ‘. қадам' қўйса, ҳа^бир аёлга биттадан олтин;ровға-қилсин.;,

Яна шу Плутдрхнинг; , |з ^ и « а , , Ал<жсднДр ёрли. ҳалқл^рга яқинлашиш, мақсадида мақ#дрниялйқлар,, би^ла м^а^^йй.дҳо- ли урф-одатлзрини', арал^штирйшга ҳар,ака% қ;илган. Ц1у ,мақ- садда у ўттиз минг ббланй ;ажратйб олиб. юнрн тили e i ҳа^бий санъа!тини ўргатишга мураббдй^ар тайинлашўН- бўйруқ бёргаи2.

Кейинчалик юнон алифбосининг 6у юртда қабўл қйлйниши,;

1 Геродот. История в девяти книгах. Книга первая. Перёэод и примеча- яйя;Г. А. Стратлқовсқогог М ^ Л м ;Цауқа., 1972 Бб-Дб- бетлар. ; ( .

2 Плўтарх. Сбчинения. Перевод с др$внегтреч. Срст. С. Аверин1дева.\Вступ. статья Аа Лосева. Коммеит. А. Столярова. М., Худ. лйт-а, 1983. 404- бет,


ўша дайрда< кўцлаб ^ак^габлар очйлгани ҳамда унда ёрли аҳолй фарзандлари ҳам "ўқйтШғанидан: далолат беради. £кй Сўғд ёзма ёдгорликлари ьрасйда <кЭс&й хатлар» номи билан юрити- ладйган ва :В. Б. Хенйийг тойоиидан 1 аниқланган қймматли манбаларч^р, Бу хатлар эрамязнинг бошларидагн сўғд ёзувй ҳақйда Маълумот бераДШ «Эски ҳатлар» Дунхуан Шаҳри (Шар- қйй Туркйстон) яқинйДагй : Савдо қишлоғида яшаган ' еўғдлик тижорат, савдо аҳлининғ ©амарқандга ўз ойа юртига ёзган шахсий хатларидир. ft? .vr'■

Император Ян Ди (615—617)нйнг элчиси Вэй. Цзи ҳисобот- ларида ҳам Самарқандда таълим-тарбия ҳақида: маълумотлар мавжуд. «Аҳолйсй (Сайарқанднййг демоқчи)— моҳир савдо- гарлардйр. ‘Уғил болй беш ёшга тўлар экан, унга савод ўргата бошлайдилар; ўқйшни ўрганиши бйлан савдо ишларйга ўргата бошлайдйлар»1. Бошқа бир хйтбй тарихчиси Сюггнв^Цзин эса- Самарқанд аҳолйсининг ахлЬқий ва хулқ-одоб қойдаларига риоя этйгада бошқайарга* ўрнак бўлганлйгини айтиб' ўтган2. Бу маъ- лумотлар қадимда болалар ўқитиладйгаи савод мактаблари бўл- ганлиги ва мактаблардан таш^ари болалар махсус мураббий- лар томонидан ^арбий-жисмбнйй машқларга ва ҳунарга ўрга- тилганЛиги, таълймдан мақсад болаларни ҳаётга тайёрлаш эқанлигй ҳақида маъЛумот беради.5 ^Шунийг билан бйрга энг қадймги даврларда.таълим-тарбия- fta оид қимматли маълумотларни биЗ халқ оғзаки ижоди наму- налари — афйоналар; қаҳрамонлик эпосларй, қўшиқлар, мақол ва ибораларда ҳам кўрамиз. Чунки халқ донйшмандлигининг кўзгуси бўлган халқ оғзйкй йжодида халқ пёдагогикасига хос бўлган тарбиятажрибалари умумлашгандир. V

•'Айниқса, ибтидоий кишиларнинг табйаг ва жамият ҳақидаги тасаввурлари, одатлари, муносабатлари халқ оғзаки ижоди- нинг энг кадимги жаноларидан сайалгай. афсонаЛарда ифода- ланган. Афсоналар қаҳрамонлари яхшилик учун ёмонлик ои- лан, нур учун зулмат бйлан кураш оЛйб борадилар, яхшилик ва бахт-саодат ўлкаларини яратадилар. Улар энг қадимги ёдгор- ликлар, «Авесхо», гФирдавсийншямгШьҳнома» асари орқали биз- гача:етиб келган йамунаЛардир1. '

Мифлар асосида яратилган афсоналар қаҳрамонЛик эпосла- ри у |ун замин тайёрлади. Бу қаҳрамонлик эпосларида ватан ва эркинлийқа бўлган муҳаббат, ўз юрти ва жойажон қабиласй учун жонини фйдо этиш, шон-шараф, ор^номус учун кураш туй- ғулари йфодаланади.^ ?;

^йзгача етиб келган эпйк рйвоятларда аждодларимизнииг

1 Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. Сочинения. Т. II. ч. 1 М., изд-во Восточной литературн. 1963. 190-бет.

2 yjha асар, 191-бет.


VII АСРДАН XIV АСРГАЧА Б#ЛГАН ДАВРДА МАКТАБ, ТАРБИЯ ВА ПЕДАГОГИК ФЙКР

ТАРАҚҚИЁТИ :

ИСЛОМ ДИНИ ҒОЯЛАРИНИНГ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯГА ТАЪСИРИ. МУСУЛМОН МАКТАБЛАРИДА

ТАЪЛИМ-ТАРБИЯНЙНГ МАЗМУНЙ V Г

y il аср бошларида ислом ғоясига асосланган Араб'х'алифа- лиги ташкил топиб, бу давлат ўз мавқеипи йўстаҳкамлаш учун бошқа мамлакатларни ҳам забт эти1Пни' бошлади. Бўтун Ара- бистон ярим ороли шунингдек, Эрон, Кавказ Ьрти; Сурия, Шимо-

лий Африка, Жанубий Испания халифалик таркибига киритилди.VII аср ўрталаридан бршлаб арабла{> Мовароуйна^рга ҳам

ҳужум қилиш режасини туза бршладилар. . . /Ьг Араб истилрчиларининг биринчи юрЬши 651 ййлда !Убайдул- лоҳ ибн Зиёд бошчилигида амалга оширилди.л676 ййлда эса Саид ибн Усмон раҳбарлигида Бухоро, Сўғдиена, Кеш, Йасаф шаҳарларига ҳужум Қйлинди. ‘ 3 ^

Араб истйл0чиларининг иккинчи юриши 705;:йилДа Хўррсон ҳокими Қутайба ибн Муслим томонйдан бр&Лйндй. У Твб йилда Зарафшон' водийсига юриш бошлаб, tloftWekii Бўҳоро,. Самар- қанд, Сўғд, Фарғона ва бошқа шаҲарларни қўлга кйритди/сўнг Хоразмни забт этди., Қутайбанинг истидочилй^юриши у'715 йил- да араб қўзғолончи жангчилар тдмонидан '\Фйрг6йада :ўлдирил гандан сўнг; тўхтади.: ; * v т L! : ■' ■г '■:t~ ly -7ь и ;•/ ;;'

VIII асрнинг ўрталарига кёлйбгина. арйбл!ар‘ Мрвйрруйнаҳр- нй забт этиШга тўла э‘ришдилар. ' ^ '

Араб истилбчиларй босиб олййгён ^Лйрда хаяқяи ислом дйнига кирита бршладилар. Тарйхчи; ат-Таб^рййнинг «Ат-Таба- рий тарихи», Наршаҳийнинг «Бухорр та£йхй», Шртрльд-йинг тарихий 1асарларида' келтирилигййча; араб йстиЛбчилари- нйнг Мрварруннаҳр ха!Йқини ислом дййи1*а{,кнрйтиш жйраёни қийин кечган ва бир неча йилЛарга чўзйлган. Чунки Мобароўн- наҳр араб истилрсигача ҳам маънавйй, з ам нқтисодйй тараққий ^этган мамЛаКат бўлйб, унинг аҳолисй араб бЬсқйнчиларига тёз- да бўйсуна қолмади. Аҳолининг йстилочйларга бўйсунишни йс- тамйганлигйнййг асосйй сабабларидан4 бйри 'йстйбдод ва қйта- ғЬнЛар билан бйр қаторда, босқйнчйларйййг ма^^лйй^халқнййг ййллар даврмида, таркйб топган бой йа^навйй меррси—ёанъатй, адабиёти, ёзўвини, осори-атиқаларйни пбймб^ этиШгй ҳа:ра-'ка'т қилганлиги ҳам бўлди.. Шунинг учун ^ам араб .истилочдларй халқни бўйсундйриш учун ҳарбийлар билан бйр қ^торда, йслом дини тарғиботчиларидан ҳам фойдаландилар ва аста:секин маълум натижаларга эриша бошладилйр. Чункн Мовароуннаҳр-


да одамлар исломга қадар ҳар £ил худоларга, Қуёшга, Кўк дин- га (шаман), муқйддас нарсаларга топинар, мат?лум, (шр ғоявий ^ъ¥иҚоД?4утун бир ўлкйда . таркйб топмаган- эди/ Шунйнғ ,учун ҳам' исЛом, дйнйнйнг ёйилиши ва у биЛан бйрга шариат қонун- қоидалари, ақидаларига риоя этиш, ягона Аллоҳга сиғиниш ва

. Аллоҳнинг расули Муҳаммад Алайҳиссалом кўрсатмаларига амал қилиш халқнинг онгига таъсир этиб, уларни бу динни қа- бул ййбодплашига. олиб Келди ва йсломий қадриятлар таркиб топишига 4йўл; очди,

Араблар ислом динини тарқатишда турли усуллардан фой- даландилар. ЖумЛадай, ислом дннини қабул қиЛганлар солиқ- лардан^озод этилди. .

■: flapWaxM араб. истилочиларининг аҳолини исломлаштириш- га оп‘д хаттй-ҳаракатларини' қуйидагича баён этади: «Бухорр саҳолнси ҳар^сафар (ислом лашкари келганияаУ мусулмон 6ў-~ лар,; арабла^ қайтиб кетганида эса улар яна диндан қайтар эдйлар., Қу^айба ибн Муслим уларни уч марта мусулмон қилган, улар эса яна диндан қайтиб, яна'кофир бўлган эдилар. Бу тўр- .тинчи марта (қелганида) Қутайба жанг қилиб, Бухоро шаҳринй олдй, кўп қийинчиликлардан кейин (бу ерда) ислом динини юзага чиқарди ва ҳар турли йўллар билан уларга қийинчиликлар туғдирйб, дилларйга мусулмончиликии ўрнаштирди. Улар эса нслом дининн юзакигина қабул этиб, ҳақиқатда бутпарастлик қилар .эдилар. Қутайба араблар бухороликлар билан бирга ту- риб, уларнинг хатти-ҳаракатларидан хабардор бўлиб турсалар, улар заруратдан мусулмон бўладилар; деган мақсадда. Бухоро аҳолисига ўз уйларининг ярмини арабларга беришга ундаб буй- руқ чиқаришнн тўғри деб топди ва iny йўл билан у мусулмончи- ликии ўрнатди ҳамда шариат ҳукмларини бажаришга мажбур қилди. Қутай0а масжидлар бино қилди, кофирлик ва оташ- парастлик асарларини йўқотди. У кўп жидду жаҳд қилиб, кимда шариат хукмларини бажави?ппя камдилик гппир fivjica ■ уни жя- золар эдиГ У масжиДй жоме бино қилди ва одамларга жума намозини ўқишга буйруқ берди»1.

/Шунингдеқ,, йстилочиЛар халқнинг бой маданий меросини йўқ қилишга киришдилар. Чунки маҳаллий аҳоли бой маънавий мероси йиллар: давомйда таркиб топиб, маҳаллий урф-одатлар ва диний анъаналар янгй динни қабул қилишга йўл бермас эдй. Бу ҳақда ўзбек .халқйнинг буюк олими Абу Райҳон Беруний шундай ёзганди: «Қутайба эса Хоразм хатини яхши биладиган, уларнинг хабар ва ривоятларини ўрганган ва (билимини) бош- қаларга ўргатадиган кишиларни ҳалок этиб, буткул йўқ қилиб юборган эди. Шунинг учун у (хабар ва ривоятлар) Ислом дав- ридан кейин ҳақиқатни билиб бўлмайдиган даражада яширин қолдн...»

«Қейин: Қутайба. ибн Муслим ал Воҳиший хоразмликлар-

1 Абу Муҳаммад Наршахии. Бухоро тарихи. ФАН нашриёти, Т., 1966, 47-бет. '


нинг котибларини ҳалок этиб, бнлимдонларнни ўлдириб* китоб ва дафтарларини куйдиргани сабабли улар саводсиз қоЛйб, ўз эҳтиёжларида ёдлаш қувватига таянадигаи бўлдилар»1.

Ислом дини аиа шундай ғоявнй-еиёсий кураш жараёнида шаклланди ва ривожланди.

Исломшунослар томонидан шу пайтгача Арабистон маданий жиҳатдан истило қилинган мамлакатлардан орқада эди, деб талқин этилиши ўлароқ, ҳозирги давр олимЛари масалага бир- мунча бошқача ёндошмоқдалар.

Халифалар истилочилик сиёсатини ўтказар эканлар, барча халқлар устидан маданий устунлйкни ўрнатишга ҳаракат қил- дилар. Чунки араб халқи VII аср бошларида ўзига хос мада- ният, адабий тил яратган бўлиб, унда нотиқлик ва шеърият юқори даражада қадрланган. Айниқса, Қуръоннинг ўзи ажойиб адабий фазйлатларга эга бўлиб, у ўрта аср араб адабиётининг энг нодир адабий ёдгорликлари орасидан ўрин олган. IX аср- да таркиб топган «Минг бир кеча» эртакЛари эса жаҳон мада- ниятининг дурдоналаридан саналади.

Араб тияи ҳам, ўз навбатида, янги маданият тили бўлиб майдонга чиқди. Бу маданият ҳам қадикги араб маданияти, шунингдек, араб давлати ҳудудида яшаган бошқа халқлар ма- даниятининг мажмуаси эди. Араблар юнон .фанининг. ютуқла- ридан амалий фойдаландилар, уларнинг файласуф олим, ёзув- чиларининг асарларини таржима қилдилар. Астрономия, тибби- ёт, кимёга оид барча йирик асарлар араб тилига таржима қилинди. Ҳатто араб олимлари сунъий олтин тайёрлаш восита- си «фалсафа тоши»ни излаганлар (кимё фани алкимёдан бош- ланиб, олтин изловчилар «алкимёгарлар» деб аталган).

ДЮнонлардан фанни тасниф этиш (классификация) олиниб, фанлар икки қисмга: назарий ва амалий қисмларга ажратилди. Биринчи қисмда уч бўлим — табиат тўғриСидаги фан, илоҳиёт тўғрисидаги ва математика фанлари бўлиб, уларга арифметика, ҳандаса, астроиомия ва мусиқа киритилган, Иккинчи қисм эса, этика, иқтисод ва сиёсатга бўлинган. Ҳинд фани араб мадания- тига, асосан арифметика, алгебра, тиббиётга таъсир этган. Европаликлар ҳам сонларнннг Ҳинд назарйяси билан араблар орқали танйшганлар, алжабр (алгебра) деган арабча йомни Қа- бул қилганлар.' • ; ■ '

• Араблар улкан давлат барпо этиб, география ривожига ҳам катта таъсир кўрсатдилар. Масалан, араб мулкларииийг даСт- лабки хариталари IX асрда тузилган бўлиб, уларда дарёлар оқими тўғрисида муфассал маълумотлар бўлган. Испаниядан Марказий Осиё ва Ҳинд дарёсигача чўзйлган мусулмон дунёси бу харитада батафсил кўрсатилади. Кўп Ҳудудларга арабча ном-

. 1 Абу Райҳон Беруний. Қадимги халқлардан қолг.ан ёдгорликлар, Тан- ланган асарлар. ФАН, Тошкент, 1968, Т. I. 72—84- бетлар.


лар берилади. Хусусаи,. Мрвароўннаҳр ҳам арабча бўлиб, «дарё орти»; маъносини билдиради1. ;..

Ислом Арабистон ярим оролида унинг кўп асрлик тарихидан ўсиб чйққан яхлит диаий-еиёсий оқим сифатида вужудга келгав бўлса, айни пайтда у қадимги дунёни идрок этишнинг тушкунли- ги ва-ўрта аср; жамиятининг тикланиш даврида бутун Яқив Шарқ маънавий эҳтиёжига акс садо ҳам бўлди. Сиёсий ғалаба ҳамда ўзига янги ва ўзга қарашларни сингдира билиши туфай- ли у ўрта аср даври борлиқни мафкуравий идрок этишнииг асо- сий шаклларидан бўлиб қолди. Исломнинг ғалаба қилишида унинг асосчиси, Аллоҳнинг вакили бўлган пайғамбаримиз Му- ҳаммад алайҳиесаломнинг шахси катта роль ўйнади Қуръов оятларини ўрганиш ўзгалик билан ўзликнинг исломдаги уйғун- лашувини аниқ белгилаш, унинг асосчиси шахсини. кўра олишг ҳис этиш «мконини беради2. '•

------ ^Мовароуннаҳрдаг бошқа йстйло^этйлган давлатлар қаторйдаислом дини билан бирга мазкур диннинг муқаддас китоби «Қуръон»нинг тили, араб тилини ўрганиш жорий этилди. Бу китобни бошқа тилларга; таржима қилиш тақиқланди."

Мусулмов мактаФларида араб тили муҳим фан сифатида ўқитиларди, бллим. шу. тилда ўрганилар эди. Арабистондаги ка- бкг Мовароуняаҳр1да' ҳам барча масжидлар ҳузурида мактаблар очилади?ва ўғил;; болаларга, шу мактабларда Қуръон ўқишни ўргатишга фармон1берилади. Болаларни шу масжид имоми ўқи- тар. ЭДИ. : ■ 7 V -'■■•■• . -

Ислом ақйдаларининг,: унинг ахлоқий-ҳуқуқий тамойилла- рининг асосий манбаи «Қуръон»дир.

Исломнинг шаръий маъноси — бу Аллоҳ ягона деб эътиқод қилиб унга бўйсунмоқлик ва бутуи қалб билан унга ихлос қил- моқлик ва Аллоҳ буюрган диний эътиқодга имон келтирмоқлик демакдир.

Аллоҳга итоат қилган ва Аллоҳ юборган пайғамбарларга эр-^агетшгташй мусулмон дейиладй. ' г - . . .....

Илоҳиётда ислом дини имон, ислом ва эҳсондан иборат, де5 эътироф этилган. Имон талаблари ва Аллоҳга эътиқод, фариш- таларга, муқаддас китоб ва пайғамбарларга, охират кунига, тақдири азалга ва ўлгандан кейин тирилишга ишонишдир.

Мусулмон таълимотига кўра, ҳар бир. мусулмон ушбу бешта асосий рукнни бажаришй зарур:

биринчиси, «Jla илааҳа иллаллоҳ ва Муҳаммаду-р-расулул- лоҳ» деб шаҳодатлик бериш;

иккинчиси, намоз ўқиш; .учинчиси, закот бериш; тўртиняиси, рамазон ойида рўза тутиш; бешйичиси, ймконига кўра ҳаж қилиш.

1 Ҳидоятов Г. А. Менинг жонажон тарнхим. Тошкент. Уқитувчи, 1992, 80—81- бетлар.

2 Пиатровский М. Б. Коранические сказания. M.t Наука, 1991, 5-бет.


Ислом динининг асосчиси ва тарғиботчиеи Муҳаммад ибй Абдуллоҳ 570 йилда Маккада Қурайш қабиласига мансуб Ҳо-

'шимийлар хонадонида туғилади. . . vОталари Абдуллоҳ Шом сафарига кетаётиб' Мадина шаҳрида

вафот топдилар, ёшлари 30 га етмаган эди. Пайғамбаримиз беш ёшларида оналари Оминадан ҳам ажрадилар, эндп уларни бобо- лари Абдул Муталлиб зиёда меҳрибончилик кўрсатиб ўз тарбия- ларига олдилар. Бу чоғда АбДул Муталлибнинг ёшлари юздан ошган эди. Кўп ўтмай улар ҳам бандаликни. бажо келтиргач, бо- боларининг васиятларига кўра, Пайғамбаримиз Муҳаммад алай- ҳиссаломни амакилари Абу Толиб ўз, тарбияларига оладйлар.

Орадан йиллар ўтиб пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳисса- лом 609^610 йиллардан якка худога эътиқод қилиш ғоясини тарғиб эта бошладилар. Ҳазрати Хадича онамиз уларга бир умр ҳар жиҳатдан маслакдош, ҳамро-ҳамфикр бўлиб келган эдилар.

Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломнинг ғоявий эъти- <қодларига қарши кофирлар ва Макка мушрикларининг адовати кучайганда кучайди. Бир неча урушлар бўлди. Шундан сўнг Ал- лоҳнинг изни билан Мадинага ҳижротга рухеат бўлди. Пайғам- €аримиз Муҳаммад алайҳис салоту вассалом саҳобалар ва ўз тарафдорлари билан Мадинага қараб йўл олдилар. Мусулмон- ларнинг ҳижрий йил ҳиеоби шу йилдан бошланади.

Мадинада қабилалар қўшилиб, янги итгифоқ—жамоа тузи- лади. Бора-бора Мадинада мусулмон жамоалари кучли давлат- га айланади.

632 йилда Муҳаммад алайҳиссалом Маккага ҳаж қиладилар. Лекин бу ҳаж Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом учун сўнгги ҳаж бўлиб, орадан уч ой ўтгач, 632 йилда Мадинада ва- фот топдилар., ,

Бу пайтда мусулмон давлати Ямаадан Синай ярим оролига- ча, Қизил денгиз соҳилларидан Марказий Қум еаҳросигача бўл- ган майдонни ўз тасарруфига олиб, мавқеини анча мустаҳкам- лаб олган эди.

Муҳаммад Алайҳиссалом вафотларидан сўнг давлатни хали- фалар бошқардилар. БуЛар: Абу Бакр ас-Сиддиқ (632—634 йй.), сўнгра Умар ибн Ал-Хоттоб (634—644 йй.), еўнгра Усмон ибн Аффон (644—656 йй.) ва ниҳоят Али ибн Абу Толиб пайғамба- римиз амакиларининг ўғиллари ҳамда куёвлари эдилар.

Халифалар даврида исдом таълимоти мустаҳкамланди. Пай- ғамбаримизга нозил бўлган «Қуръон»и карим вақтики келиб еа- ҳобалар томонидан жамланди.

Ғарб ва Шарқ тадқиқотчилари «Қуръон»ни жаҳон мадания- тининг энг нодир асарларидан деб ҳисоблайдилар. .

Хат-саводи бўлган Абу Бакр, Умар, Усмон, Али, Зайд ибн Собит, Убай ибн Коааблар «Қуръон» оятларини йигирма уч йил давомида ёд олиб борганлар ва хат билан битганлар. ^

Уни биринчи бўлиб саҳобалардан Зайд ибн Собит кийиқ тег рисидан бўлган саҳифаларга кўчирган. Учинчи халифа Усмон


уни 6 нусха кўчиртнриб, марказий шаҳарларга бйттадан юбо- риб, Қуръонни фақат ана шу нусхасидан фойдаланишга фармон беради. Шундай қилиб, «Қуръон» мусулмонларнинг диний, иж- тимоий ва сиёсий ҳаётида доимий қўлланма бўлиб қолади.

Маълумки, ислом ақидалари, эътйқод ва талаблари, ҳуқуқий ва ахлоқий нормалари «Қуръон» ва унинг тафсирларида, «Ҳади- си Шариф» ҳамда шариат қўлланмаларида ва илоҳиёт адабиёт- ларида ифодаланган.

«Қуръон»— дунё маданиятининг улкан бойлиги, барча му- сулмОнларнинг муқаддас китоби бўлиб, араб тилида «Қироат» маъносини англатади. «Қуръон» 114 сурадан иборат. «Қуръон» кишиларни тенгликка, биродарликка, тинч-тотув яшашга, эзгу- ликка ундайди. Шунга кўра, у катта ахлоқий қимматга эга. *Қур1>он»нйнг ахлоқий қиммати ҳақида фикр юритилар экан, унинг инсоннинг маънавии камолга етишида қай даражада му- ҳимўрингаэгаэканлигйҒаами1Гбўламиз.Ш унингучунхмана--—- Неча асрлардан бери ийсониятпинг энг улуғ қадрияти сифатида эъзозланиб келинмЪқда.

Лекин ислом ақидаларининг, унинг ахлоқий, ҳуқуқий талаб- ларининг асосий манбаи саналган «Қуръон» шўро мафкураск томонидан қораланиб • келинди. У инсоннинг қадр-қнмматинв камситади, бйлиш ва >яратувчйлик қобилиятини инкор этади, ақлнинғ* ижодий кучларнинг аҳамиятини йўққа чиқарувчи, уму- ман, инсон иродаси эркинли^ини, унинг яратувчилик ролини камситадиган, одамнинг истеъдодини ижтимоий-фойдали меҳ- натдан чалғитадиған таълимотни илгари суради, деб бир ёқла- ма ва тескари ташвиқот қйлйнди.

Аёлини олганда, и4ломда, шўро мафКурачилари таъкидлага- нидек, дин ва дунё алоҳида-алоҳида олиб қаралмайди. Ислом инсоннинг руҳий тарбиясига' ҳам, жисмоний тарбиясига ҳам бир хил эътибор бёради. ;

Ислом одамларни яхшйликка даъват этади, ёмоилиқдан қай- таради. Инсонпарварликни тарғйб этйб, разолатнй қоралайди; ■ одоб-ахлоқ, руҳий-маънавйй покЛик ва етукликка, меҳнат қи- лишга ҳам да ер юзини обрд ва гўзал этишга ундайди. У адолат, тенглйк, тинЧлик, эркни тарапнум этади. _ •

'Бунй биз «Қуръон»нинг инсоннинг камолотга эришишида қай даражада ўрин эгаллашини, унинг инсонга* бутун борлиқ- қа муносабати, турмўш тарзи ва хулқ-одоб меъёрларини таркиб тоитиришда улкан аҳамиятидан ҳам билсак бўлади.

Маълумки, етук инсон, аввало ўзининг нлмлилиги билан на- моён бўлади. 1Пўро таълимотида эса, илмли одам динсиз бўла- ди, чунки илми кўпайган сари диннинг «оғу», «пуч нарса» экан- лйгини чуқурроқ тушуна боради ва динга эътиқоди ҳам тугаб боради, деб таълим бериладй. Аслини олганда эса, Ислом му- сулмонларни тараққиёт сари уидаган, инсонларни илм олишга йўллйган. ЦунКи инсрн шахси, жамият илм билан камблга ета- ди, тараққий этади! Кйшиларни илмга қизиқтирйш учун «Қуръ-


он»нинг «Зумар» хураси: 9- оятида .шундай двйилади. Айтййг: «Биладиган зотлар билан билм^йдиган кимсалар баробар .бў- лурми!*!». Дарҳақиқат, фақат ақл лэгаларигина п;анд-насиҳат олурлар1. '-■■■■■>■ ■ ■/:..,■'■ л

Исломда инсоннинг ақлий камолоти ва тафаккурини? ривож- лантиришга катта эътибор берилади. Булар илм ва ҳақиқатни далиллйр билан исботлашдаг исломнинг аниқлик дини; унинг тақлид душмани эканлигида намоён бўлади. : i ; ! «

Ҳақиқатан ҳам, «Қуръон»да мусулмонларга далил-исббтсиз нарсани қабул Қилмаслик ■ буюрилади, илм доимо анйқликнй талаб этиши, ҳақиқий илмий нарсаларга таяниш: кераклиги, гу- монга эргашмаслик ҳақида таълим берилади.

Шунингдек, «Қуръон»да илмни ишончли далиллар билан асослаш, тақлид қилишга йўл қўймаслик масалалари ҳам тал- қин этилган. Унда ҳар бир фикрни қўр-кўрона, моҳиятига ет- масдан асослаш қораланади.

Ҳар бир нарсани ҳар томонлама ўрганиб чиқиб, тўғрисини ^танлаб олишга ундалади: «Менинг бандаларимга — сўзга қулоқ тутиб, унинг энг гўзалига (яъни нажотга элтувчи рост сўзга) эргашадиган зотларга хушхабар беринг! Ана ўшалар Аллоҳ ҳи- доят қилган зотлардир. Ва ана ўшаларгина ақл эгаларидир .(«Зумар» сураси, 18- оят). Ҳар бир фикрни ўйлаб, тушуниб,’ кейин унга риоя этганлар Аллоҳ ҳидоят этгая кишилар, ҳақиқий ақл эгалари деб аталади. Албатта, илм ақя ёрдамида амалга ошади. Шунга кўра, «Қуръон»да инсонни ақл ишлатишга чақи- рилади. Унда ақЛ инсонга берилган буюк неъмат, деб таъриф- ланади. Ақлни ишлатмасликнинг ёмон оқибатлари хусусида сўз юритилади. ■'.>... г ;

Кўриниб турибдики, Исломда билим, ақл инсои камолотининг мезойи ҳисобл^аниб, инсон кўриш, эшитиш, ақлни ишлатиш бо- ситасида билиш қобилиятига эга бўлади, дейилған.

Аммо шу пайтгача шўро исломшуносларя'. Ислом фақат: ди* ний илмни ўрганишга чақиради, деб келдилар. Ваҳоланки, «Қуръон»да ҳам Дунёвий илмлар (табииёт, руҳпгунослик, геог- рафия, социологйя), ҳам диний илмларни ўрганиш тарғиб этил- ГаН,- ...'■

Маълумки, илм-фан тараққиёти иисоннинг ахлоқий камолга етишида катта аҳамиятга эга. Шунга кўра, хулқ-одо& қоидала- рини таркиб топтиришга «Қуръон»да асосий эътибор берилади. Ҳар бир шахснинг, жамиятнинг равнақ топишида ахлоқнинг асосий роли тасвирланади. Зеро, жамият аъзоси бўлган ҳар бир кишининг ахлоқсизлиги жамиятга қай даражада зарар етказса, яхши ахлоқли кишилар унинг равнақига- шунча ҳисса қўшади-

«Қуръон»да ҳар бир мўмин-мусулмон бажариши 'зарур бўлг

1 Қуръони Карим.' Узбекча йзоҳли таржима. Таржима ва изоҳлар муал- лифн Алоуддин Мансур. Тошкент. Ғафур Ғулом номидаги нашри&г. 1992» 339- бет. (Кейинги мисоллар ҳам шу манбадан олинди.)


ган Яхши хулқлар йнсбнни ҳақиқий камолотга ундовчи инсоний фазилатларди]р, деб: =. тушунтйрилади. Чуики Ислом: дииининг асосий > мақсади> ҳам ёмонлшснйнг олдини <?лнш, кйшиларга ёмонликнинг хунук оқибатларини тушунтириш ҳамда уларни доимо тўғри йўлда юришга.чақиришдан иборатдир.

«Қуръон»да инсонДа имоннинг ўзига хос мезони саналган саҳоват;- мёҳмоннавозлик, жасорат, сабр ва қаноат, тўғрилик, вафодорлиқ.ва содйқликка катта эътибор бернлган.

Шўнданми, инсондаги аҳлоқнй хислатлардан энг муҳими . хайру .эҳсон ҳақида алоҳида фикр юритилади. Ўнда эҳсон маз- муни кенг қамровда олинади. Унга муомала ҳам, инсон аМалга оширйдиган барча яхши ишлар ҳам киритилади. Эҳсон — инсон- нинг табйий вазифаси бўлиши кераклиги тадфш этилади. Чуйки Аллоҳ барч.а неъматларни инсонга. эҳсон этган, инсон ҳам шу иеъматларни ўзидаи бошқаларга эҳсон этиши 'керак: «Аллоҳ

—r- - —^седга-эҳсои^қилгани -каби -сен -ҳамг (Аллоҳ-нянг- баяяаларига) • -- ийфоқн-эҳсои қил»,-ч- дейилади «Қасас» сурасининг 77- оятида. Шунингдеқу кйм; бировга эҳсон қилса, унинг. фойдаси ўша ким- санинг ўзига қайтйши,, чунки бировга яхшилйк қилган киш и ўзи- да, р;уҳийл.қанОат ҳис этйши,; бошқалар томонидан ҳурматгэҳти- ромга >.сазовор бўлиши;:; таъкидланадй. Қишилардаги бу яхши хислат: «Анъом» ;сурасинйнг 160? оятида «Ким бирон чиройли амал, қйлса^ ўнга- ўн^баробар қилиб (қайтарилур),. ; Ким бирон ёмон: иш қилса,;;фақат гўшанинг баробаринда жазоланур, дёб таърифланади.' ;.Г !l -:•'•'■!•■ .g..; '’1.. ' v

п<«Қуръони Карим&да эҳсонга лойиқ кишиларга биринчи нав- батда отатоналар.кйритилади ва ота-она .ҳаққи бедгилаб бери- лади. «Ал-Йсро» сурасининг 23-24- оятларида ота-онага яхши- лик-ягг Аллоҳ; таолога/Шбодат қилишдан кейин иккиичи вззйфа еифатида таъкидяаяади: Ота-она қаидай инсон .бўлишидан қа- тъй назар, фарзанд; уларга нисбатан ҳурмат' сақлаши, уларнинг еўзларийй қайта$ма$яигиў ота-ояа ҳам болани дунёга келтириш

май,;ҳаққига доимо тайёр > туриш таъкидланади.Мазкур оятларда^энг олий ийсоний муомала қоидалари си-

фатида қуйидагилар белгиланган:ота-она • хатти-ҳаракатининг фарзандга- малол келмаслйги;

;%и.гота—Ьйа бнлан таплашганда уларга оғир ботадиган сўз айтмаслйк;1 ■ ■ :

— ота-онага эҳтиром бажо келтириш;"■— ота-онага раҳм-шафқат қилиШ;— уларнинг Ҳаққига дуо қилиш.«Қуръон»да фақат ота-она эмас, оиланинг бошқа аъзола-

рига: қариндошлар, етимлар, камбағаллар, қўни-қўшниларга ҳам яхшилиК қилйш: таъкидланган. «Нисо»' сурасининг 36- ояти- да «Ота-онангизга ҳамда қариндош-уруғ, етим ва мискинларга, қариндрш қўшни ва бегона қўшнига, ёнингиздаги ҳамроҳингизга, йўловчй мусофйрга... яхшилик қилингиз!» дея кйшиларни бир-


бирига яхшилик қилишгаунДайди. Фу аят K&fra ахлоқий-ижти- моий аҳамиятга эга. Чунки ҳар бир оиланйнг мустаҳКамлиги жамиятни мустаҳкамлашга, ҳар бир етймга ғамхўрлйк эса жа- мйятнинг тақдири учун ҳараКат қиладигай маънавий юксак ин- соннй каМоЛга етказишга олиб келадй/ Қўни-қўшнилар билан тотувлик маҳаллани мустаҳкамлйшга ёрдам ' бёрадй, бу эса, ўз навбатида, жамиятнинг барқарорлигига олиб желади. ,Демак, юқоридаги сура оила ва жамият ўртасидаги мустаҳкам алоқа ни ҳам ифода этади. ; ' •

«Қуръон»да сабрни ҳам эҳсон билан бир қаторда саналади: «Эй Муҳаммад, машаққат ва озорларга сабр , қилинг! Зотан, Аллоҳ чиройли амал Қилувчиларнинг ажр-мукофотларини зое этмас»,— дейилади «Ҳуд» сурасининг 115- оятида.

«Қуръон»да сабр-қаноатга юксак ахлоқий фазилат сифатида катта эътибор берилади. Шуиинг учун ҳам сабр «Қуръон»да энг кўп зикр этиладиган ахлоқий хислатдир. «Қуръон»да таъ- лим берилишича, сабр инсонда қуйидаги хислатларни камол топтиради. Масалан, шижоат қийинчидакларга сабр қилиш на- тйжасида наМоён бўлса, иффат— шаҳвоний ҳирсга сабр қилиш- дан иборат, ҳалимлиК — жаҳлга сабр қилиш мезони сифатида таЛқин этилади.

«Агар (озорларига) - са бр-тоқат қилсангиз; ва. Аллоҳдан қўрқ- сангизлар (нажот топурсйз) («Ол-и Имрон» сураси, 186- оят) Деб «Қуръон»да таъкндла:нганидек сабрЛи, саботлй бўлиш-*- бу қийинчиликларга бардош бериш, ёмонлар еткизган ноҳақ- ликларга чидаш, мусибатларда бардошли бўлишдан иборатлиги Кўрсатилади. Бу оятларга рйоя этйш, ийсонда қийинчиликларга чидаш хислатларини шакллантиради. «Ва, албатта, сизларни хавфу хатар, очлиК, молу жонгва мева-чеваларнй камайтириш каби нарсалар билан имтиҳон қиламиз. Бирор мусибат келган- да: «Албатта биз Аллоҳнинг (бандаларимиз) ва, албатта, биз У зотга қайтГувчилармиз», дейдигап Собирларга хушхабар беринг' (эй Муҳаммад)! Ана ўшаларга Парвардигорлари томо- ниДан салавот (мағфират) ва раҳмат бордир. Ана ўшалар ҳақ йўлни топгувчйлардир» («Бақара» сураси, 155—157- оятлар), дейилади. Сабрли киши ҳаётда доимо тўғри йўл танлай олади, ҳар қандай қийинчиликларга бардош берадй, мусибатлар олди- да бош эгмайдп!. Бу эса ҳар бир кишинипг энг олий хислати са- налади. ' : '■' ‘ ;

«Қуръой»да йнсонда таркйб топиши керак бўлган олий хис- латлардан яна бири садоқат, деб таълим берилади. ;

Ҳар бир жамиятнинг равнақи шу яймиятда’ яшаётган кйши- Ларнинг ватапига,- хаЛқига садоқатига ҳам боглйқдир. Садоқат бор жойда ишонч, эътиқод мавжуд бўлади. Бу хислат жамият учун нечоғлик зарур бўлса, оила учун ҳам шунчалик муҳимдир. «Қуръон»да садокат барча яхшиликларнйнг Дёбочаси сифатида талқий этилади. Фақат садоқат орқали кигаиларда' бир-бирига йшонч пайдо бўлади. Шунга кўра Аллоҳ мусулмонларни бир-


бйрларига сздоқатли бў-лигцга у^да;ған: ,«Эй мўминлар, Дллоҳ- дан .қўрқцнгиз в&; иймрдаа^ида, са.дақатлилар билац бирга бў- лингиа>>,--.дейилади i('^tap6a [^ypacH, 419- оят). . .V' V:.

:- «Қуръон»да кидаилар^ўртасида^ги ўзаро мунрсабатларни ях- шилаш тўЕрисида ҳ ам гад боради. ва.бу олий даражадаги йнсо- ний хислат ,бўлиб, пок қалбли киШиларгина бунга эрлша олади, дейиладй;.Бу хислат хоҳ жамият миқёеида бўлсин, х-оҳ одамлар орасида бўлсин,, тинчлйк, осрйишталйқ келтиради. Шунинг учун. ҳам. кишиларнинг ўзаро алоқасини мустаҳкамлаш мусулмончи- лик талабларидан саналади. «Ҳужурот» еураеининг 10-оятида: «Мўминлар ҳеч 1нактшубҳаеиз оға^инилардир. Бас, сизлар икки

, оға-инингйзнинг ўртасини ўнглаб қўйинглар»,— дейилади.Кишилар ўртасидагй келишмовчиликларнинг олдини олиш

ёки улариинг тотув яшашига эришиш жамият аҳамиятига эга-

/ “Ижтимоий ҳаетда ҳар бир ioaxc ёкй жамйят кишиларининг фаровон ва бахтли ҳаёти уларнинг тинч-тотув яшашига кўп жи- ҳатдан боғлиқ. Шунга. кўра, «Қуръон»да кишилар ўртасидаги ўзаро ёрдамга алоҳида аҳамият берилади. Яхшилик ва тақво- дорлик йўлида бир-бирига ёрдам беришга чақирилади. «Қуръон» да яхшилик тушунчаеи остида ростгўйлик, қаноат, еахийлик, шижоат ва бошқа барча фазилатлар назарда тутилади. Шу би- лан бирга, «Қуръон»да жамиятга, ҳар бир кишига зарар етка- зувчи ёмонлик билан душманлик ўртасидаги ҳамкорлик қора- лавади; ^ ; ■■• '.

С«Қуръо11»да инсбндаги энг зарур хислатлардан саналган оли- жаноблик ҳақида ҳам фикр юритилади. Олижаноблик — яхши- ликни ўзи учун эмас, бошқалар yiyH зарурлигини англаш, ие- ташдир. Демак, олижаноблик руҳий ҳолат бўлиб, инсон камо- лотиНи кўрсатувчи ҳислатдир. «Хашр» сурасининг 9- оятида «гарчи ўзларида эҳтиёж бўлеа-да, ўзларини қўйиб (ўзгалар- ни! ойсор-ихтиёр килурлар, кимки ўз нафсининг бахиллигидан сақлана олса, бас, ана ўшалар нажот топгувчи зотлардир»,— дейилади. Уз манфаатидай ўзгалар манфаатини устун қўювчи олижаноб хислатга эга бўлган мусулмонларгина шундай зот- ладдир. у 7 " ><^«Қуръон»нинг маълум оятлари ширинсуханликка бағишла-

нади. Тўғри сўз ва муомала маданиятига. риоя қилиш қонун- қоидалари Исломгача ҳам бўлган. Аммо фақат Исломгина унинг асл м.оҳияти, инсон камолоти, жамият тараққиётида нақадар катта аҳамиятга эга эканини ёритиб бера олди. Чунки кишилар- да ширинсўзлик, маданий муомала тараққий этган мамлакат- дагина амалга ошади. Ширйнсўзлик инсоннинг муомала мада- ниятига эга эканлигини кўрсатади, обрўсини орттиради, ҳурмат- га сазовор қилади. Шунга кўра, «Қуръон»да ҳар бир инсон ширинсўз бўлиши, агар мулоқотдагилар ўзаро ширинсўз бўл- ■маса, душманлик содир бўлиши таъкидланади. Бошқа бйр оятда Аллоҳ кишиларни сўзлашганда паст овоз билан сўзлашга ун-Л


дайди: «Кишиларга чйройлй .сўзлйр- сўзлангиз» («Бақара». су- раси, 53- оят).

Сўзлашганда очйқ лозли бўлшц қўполлик қилмаслик, xyul- муомала .бўлйш одоблари ҳаётда тинчлик ва бахт-саодатга эри- шишда ёруғ йўл сифатида талқин этилади: «Аллоҳ томонидан бўлган бйр марҳамат сабабли уларға (саҳобаларингизга) юм- шоқ сўзли бўЛдингиз! Агар(;қўпол, қаттиққўл бўлганингизда эди, аЛбатта атрбфингизДан тарқалиб кетган бўлар эдилар» («Ол-и Имрон» сураси, 159-оят).

Ҳақиқатан ҳам сўзлашиШ маданйяти ҳар бир инсон учун энг зарур бўлган, унга бахт-саодат, жамйятга эса равнақ қелтира- диган муҳим фазиЛатдир. Зеро, давлат аҳамиятига эга бўлган дипломатик алоҚаларнинг амалга ошиши ҳам > элчиларимизнинг ана шу сўзлашиш маданиятйни не чоғлик ўзлаштириб олган- лигига боғлиқдир. ' '

«Қуръон»да йнсонни ахлоқий камолга етказишда яхши киши- лар билан ҳамсуҳбат бўлиш ҳам катта аҳамиятга эга, деб кўр- сатилади. Бу.ҳаётда яхшилар билан дўст бўлйшда ёрдам бера- ди, дўст-душманни ажратиб, ўзига ҳамкор 'дўст танлашда мадад беради. «Ва-н-жам» сўрасйнинг 24- оятида «Бизнинг зик- римиздан Қочган ва фақат ҳаёти — дунёнигина истаган кимса- лардан юз ўгиринг», дейилади. :.э| г г

«Кахф» сурасининг 28- оятида эса «БиЗ: қалбини Бязни, зикр этишдан ғофил қилиб қўйган, ҳавойи нафсига эргашган ва қи- лар иши йсрофгарчйЛИк бўлган кимеаларга йтоат этманг!»— дея таъкидланиб, ахлоқан тўбан кишилар! .билан дўст тутиниб, хато қилмасЛйкка ундайдй. , •.

Яхшй кишилар билан ҳам, ёмончжишилар билан ҳам муома- ла-мулоқатда бўлганда, албатта .унинг ўзига хос одоб қоидала- ри бор. ИслбмДа рухсат еўраш ва саломлашиш одобларига ҳам эътибор берилади. «Нур» сурасининг 27—28-оя.тларида бу бора- да аниқ тавсиялар берилганки, бу тавсияларга риоя қилиш ин- сон маънавий камолотидан далолат беради.

Иеломда саломга алик олиш хусусида «Нисо» сурасининг 86тОятида «Қ;ачон сизларга бирон ибора билан салом беоилса, сизлар ундан чйройлироқ қилиб алик олинглар ёки (ҳеч бўлма- са) ўша иборанй 'қайтаринглар»,— дейилади.

«Қуръон»да инсонни маънавий пок бўлигау ҳавойи нафсдан сақланиш масалаларига ҳам эътибор берилган.

Ҳавойи нафсга берилишнинг асосий сабаби сифатида киши иродасининг 'зайфЛиги ва илмсизлиги ёки илмнинг камлиги кўр- сатилади. Чунки инсон билимсизлиги туфайли ҳавойи нафсга маҳкум этилаДи, шуига' кўра, ақлни ишлатиб, ҳаётда тўғри йўл тутишга даъ ват этилади. Масалан,: «Анъом» еурасининг 119- оя- тида «Шубҳасиз, кўп кишилар ўз!'Ҳою-ҳаваслари билан билма- ган ҳолларида ўзларини йўлдан оздирурлар». «Рум» сурасининг 29гоятида «Золим ' кимсалар 'бирон билим-ҳужжатсқз ҳавойи йафсларига эргашиб АлЛоҳга ширк келтирдйлар» каби фикрлар бунинг далилидир.


. «Қуръон»да яна инАр^и?]ахлрқий: камйлга -еткази-шга зид ҳу- сусиятлар: манманлик, ароқхўрлкк ва қиморбозлик ёлғончилик, бошқаларни кам.сйтиш, бадгумонлик, чдқимчилик, ғийбдтчилик, маиший бузуқлик,) ғазабноклик,;:ҳасадгўйлиқ, очқўзлиқ кабилар хусусида ҳам ибратли фикрлар билдир.илган. ; f

Манманлик — ўа айби.ви ьтан ,олмаслик,> тдкаббурлик санач лаДи. Манманлик иллатйЬкишиларни соғлом фиқр юритишдан, ўзини такоМиллаштириб боришдан ; маҳрум этади., Натижада жаҳолат иллати пайдо бўлади.’ - ' . ■

«Аъроф»- сурасининг 146-оятида: ,«Энди ерда ноҳақ кибру ҳаво қилиб юрадиган, агар барча оят-мўъжизаларни кўрсалар ‘ҳам, уларга иймон келтирмайдиган, тўғри — ҳақ йўлни кўрсалар уни (ўзлари учун) /#ўа1-қилиб олмайдиган, агар залолат —т нотўғ- ри йўлнй кўрралар,луни йўл қилиб оладиган кймсаларни ўз оят-мўъжизаларимдан буриб юборурман (яъни англаб етмай-диган қилиб қўюрман)»,—-гдейилади - - — — - r- . - _ __

Юқоридагй. оятда ва «Қуръон»нинг бошқа оятларида ҳам манманликнйнг ёмон оқибатларга олиб келиши таъкидланади. Инсон гўзаллиги билан ҳам, мол-дунёси билан ҳам гердайиши мумкин эмаслиги баён этилиб, «Исро» сурасининг 37- оятида: «Ер юзида кибр-ҳаво бйлан юрмагин! Чунки сен (оёқларинг би- лан) ҳаргиз ерни тешиб (унинг тубига) кетолмайсан ва бўйи бастда тоғларга етолмайсан»,— дейилади ва манманликдан қай- тарилади. .

«Қуръон»да ёлғончилик ва унинг турлари, зарарли оқибат- лари ҳақида ҳам батафсил тўхтаб ўтилган. Унда ёлғончилик разолат билан баравар қўйилади. Одамлар ёлғончи кишининг гапларига ишонМай қўядилар, ишончлариии йўқотадилар, «Қуръон»да ёлғончилар ҳа^ида шундай дейилади: «Албатта, Аллоҳ ҳаддан ошгувчи, ёлғбнчи кимсаларни ҳидоят қилмайди» («Ғофир» сураси, 28- оят).

Лекин. баъзида э з г у мақсадлар йўлида ёлғрн- ишлатиш гуноҳ эмаслиги ҳам ўқтиршхадйГ- " ^ т__. ....

«Қуръон»да ёлғончиликнинг турлари ҳам баён этилади. Шу- лардан энг хавфлиси хиёнат деб таъкидланади. Чунки хиёнат жамият учун ҳам, шу жамиятда яшовчи одамлар учун ҳам за? рар келтириб, уни хароб этади, дейилади, «Андол» сурасииинг 27- оятида. «Нисо» сурасининг 107- оятида хиёнат қилганларни Аллоҳ кечирмаслиги таъкидланган. , ■■.

Ёлғончиликнинг яна бир тури ваъдага вафо қилмаслик, деб кўрсатилади. Иродасиз, бировга яхшиликни раво кўрмайдиган, ишончсиз кишилар ваъдасига вафо. қилмаслиги баён этилади. Исломда ваъдага вафо қилмаслик — мунофиқлик деб тушунти- рилади. ҲаДисларда ҳам «МунофиқЛикнинг белгиси учта: га- пирса — ёлғон гапиради, ваъда берса — вафо қилмайди ва омонатга хиёнат қилади»,—; дейиладй.

«Қуръон»да ёлғон: гувоҳлик бериш ҳам кишиларга жабр- зулм ўтказишга сабаб бўлиши, чақимчилик эеа ёлғоннинг бйр


тури сифатида, кишилар ўр^асига нйфоқ сблувчи разолат. сифа- тида қаралади. ' ' ■

«Қуръон»да ҳақиқйй инсон бир-бйрини камситмаслиги, бош- қаларни ҳурмат қилиши, шу бйлан кйшйлар ўртасида тотувлик- ни мустаҳкамлаши мумкин эканлигй г'кабй ғОяЛар ҳам мавжуд. Қишиларнинг бир-бирййи ҳурмат қйЛишй, ўзаро дўстлик ало- қаларини мустаҳкамлаши, келйшмдвчиликларнйнг • олдини олишда, хуллас комил инсонга -xoci бўлмагав пасткашликлардан сақланишда улар катта аҳамиятга эга. :r

«Қуръонада йнСоннйнг руҳий ва маънавий камолга етишнга тўсқинлик қилувчи саЛбйй хислатлардан (5ири ғазаб деб кўрса- тйлади. У руҳий рйзолат ейфатида талқин этилади. Чунки ғазаб келғанда ақл қочади, инсой ўз ирбдасини иДора қила олмай қоладйj ’ ўз-1манфаати, обрўсини ҳимоя қиламан дёб, жоҳилликКа йўл қўяди. Ҳатто, ғазаб ййсон саЛовГатлигига ҳам зарар етКа- зади. Шунинг учун ҳам Ислом инсонни ақл ва инсофга, босиқ- лик билан иш тутишга, ўзг ҳиссиётларини бошқара олишга ча- қиради. Чункй ғазаб кёлгайда чйқарйлган ҳукм, амалга оширйл- ган 'хатти-ҳаракат жбҳйлЛйК белгиси бўлиб ҳисобланади. Ҳатто ғазабни босиш билан бирга, ғазёбни қўзғаган шахсни кечира олиш даражасида ўзини бошқара олиш иродасига эга бўлиш ке- раклиги ҳам уқтирилади.,,

«Ол-и №я|ю(й»: ■ сураейнйнг 134%яти!ца «Яхши-ёмон кунларда инфоқ-эҳсон қиладйг’ану ғаЗабларини ичларига ютадиган, одам- ларнинг (хатр-қамчиликиарини). авф этадиган кишилардир. Аллоҳ бундай яхшилиқ қнлувчиларни севади», дейилади. Де- мак, Исломда инсон ғазаби қелганда фақат ўзини бошқара олиш қувватига эга бўлишгина эмас, кечирувчилик хислатига эга бў- лишга ҳам чақйрилади. Аи шундай инсоргина ахлоқан барка- мол шахс бўла олади. 'С,л,

Исломда ҳасад ҳам энг қабиҳ хислат сифатида қораланади. Ҳасадчи бировларнинг ютуғини. кўра олмай, ҳасад қилавериб,. ўзи ҳам бебахт, ўзига ишонмайдигаи, мақсадига эриша олмай- дйган, омадсиз, худбин шахр ёўлиб қолади. Бу тўғрида «Қуръ- он»да «Ниср» сурасининг 32-оятида гапирилади.

«Қуръон»да инсоннинг ахлоқан камол топишида бекорчи гап- сўзлардан йироқ юриш, майда.ва беҳуда гапларга вақт кетказ- маслик, улардан ўзини -четга олиш қабиларга ҳам эътибор бе~ рйлган. Хусусан, «Қасас», Сурасининг 55- оятида «Қачонки бёҳу- да (сўз ё ишни) эшитсалар, ундан юз ўгурурлар», дейилади.

Чунқи бундай гарлар цнсонни фойдали ишлардан чалғитса,. бошқа томондан майда гап| бебурд қилиб қўяди.

Йнсоннинг маънавий камол, топишида меъёрпи сақлаш катта аҳамият касб этади. Очкўзлик, хасислик эса мол-дунёга ружу қўйишга олйб қёлади. \ , /,

«Қуръон»да таълим берилишича, мол-дунё инсонни синаш учун берилади. Мол-дунёга эришган ҳар бир инсон уни тўғри йўлда сарфлаши керак, дейилади («Анфол» сураси, 28- оят).


- «Қуръон»да таълим £§Р,илишича; ,бо)йлик ,абадий эмас,: ҳақи- қат ва яхшилик абадийдир. Баъзилар'мол-дунеси ортгавда ман- маялик «касали>>г?а гириф-гор; бўЛ ади*. ақл; ва адолатни унутади. Шунинг уяун , <<Қуръон>>Да инеон бойлик орттир.са; ҳаддидан ошади, дейилади ва б.а ндаедрини брйлик орттир^ан. чогида кек- кайиб, гердайиб қетишдан ,зақланицрга,..яақирадт ■:.. : ..l.

. Ислом таълймртида илгари ,геурйлга||; муҳим ғоялардан яна бири ва. уйинг энг му^им тдркибий қисмй поклиқ -ва тозалиқка рйоя қилишдир. ■:■ ■•’ ■ ;. ГГ:; - ;]:'5v ' .

Хулоса қилиб айтгагнда, Ислом шу^цдйтгача шўро мафкура- сида унинг халқлар: ўрт^сида дуздмацЛиқ . руҳиди. ■ сингдирувчи, инсоннинг қадр-қи^атиниуукамсй^гу^да,. !билиш ;ва яратуэяилик қрбидаятларини, ақлнин1>гиш?рн иэқрдий қобедвятининг қучини, инсрн иродасидйнгкэркинлйгини йнқор этувчи дда[; свьфатида тан-

. қид- қили& келинди* Лекин., биз юкооида кўриб ўтган .масала- лар бундай фикрлар асо,сси£ и эканлигини: - кўрсатди:. Ислом ва унинг асосий, таълимоти мужас.самл.анган «Қуръони карим»да инсонни ҳам ақЛий, ҳам ахлоқий, ҳам жисмоний шакллантириш- да, бир сўз билан айтганда., қомил инсонни тарбиялашда муҳим манба. эканлиги намоён бўлдди. r ,

ҲАДИС ИЛМИНИНГ ■ПАЙДО БУЛЙШЙ ,ВД(0Д1; ИСМОИЛАЛ-БУХОРИЙ ,ВА ИМОМ АТ-ТЕРМИЗЙЙЯИНГ ҲАДИС

ИЛМИ РИ ВОЖИДАГИ ХИЗМАТЛАР И j

Ц. Ислом дини таълимотйда «Қуръонй карим»дан кеййн асосий манба ҳадисЛардир. : Ҳадйс: ‘ илмиг билан ' шуғўлланиш асосанVIII асрнинг иккинчи ярмйдан бойлайиё; унга энг билимдон, мўътабар шахсларгина тартиб берган. Маълўмотларга қараган- да, VIII—XI асрларда тўр*г юЗда!н ортйқ муҳадДис ҳадис илми Нйлан шуғулланган.'"Биз Ьў мандаларнинг кўпй бйЛан" танйш ■ эмасмиз. Кейинги йилларда Муҳаммад аЛайҳиссаломнинг ҳаёти ва фаолиятй ҳамда унинг динйй-ахлоқйА кўрсатмаларини ўз ичига олган ҳадислар, Ймом Исмоил1 ал-Бухорййнинг'<<Ал- Жомеъ ас-саҳиқ», «Ал-адаб ал-муфрад» асарлари таржима қили- ниб нашр этилди; Ат-Термй&ийнинг «Аш-:ШаМоиЛи ан-Набавия»

•- асари ҳамда уларга ёзилган сўзбошйлар, баъзи кичик рисола ва мақолалар чОп этйлди. Биз ана iny манбаларга таянгая ҳолда фикрларймизни баён этамиз.!

- «Ҳадис» ёки «сунна» сўзЛари бйр маънони англатйб, Расу- луллоҳнинг ҳаёти ва фаолиятй ҳамда Диний ва ахлоқий кўрсат-малари ҳақйдаги ривоятлардан ибррат;| t ~

Муҳаммад алайҳиосаломнинг ибратлй ишлари, эътиқод, пок- лик ва инсонга хос маънавий-ахлоқий хислатларнй ифодаловчи сўзлари, панд-насиҳатлари унинг ,номи билан боғлйқ ҳадислар- да мужассамланган. 4 v . r . ; '

Ҳадислар дастлаб ёзиб борилмаган. ЧунКи пайғамбаримиз


Қуръони Карим нозйл бўлган вақтяарда араб бўлмагаи киши- ларнинг ҳаднсларни Қуръон оятларидан деб ўйлашларидан чў- чнб, уни ёзиб борйшларнгЗ рухсат зтмагэнлар. Лекин пайғам- баримиз Муҳаммад саллаллоҳу алайҳивасаллам ҳузурида саҳо- баЛар бўлнб, улар 'РасуЛи акрамдан эшитган ҳадисларни ёдлаб борганлар. Масалан, Ҳя.чряти Afiy Ууряйряппгнггяй мўътабар кншилардан бўлиб, бутун умрини. ҳадисларни; ёдлашга бахш этган. МазКур ҳаднслар тўғри, ишонарли / сахихУ бўлган.

Лекин, ҳадисларни ёд олган кишилар тобора камая боргани ҳамда аста-секин улар унутилиб кетиншнинг олди олиниб, хали- фалар ишонарли ҳадисларни тўплашга фармон бёрдилар.( Ис.- ломшунос олимЛар бу ишни бошида. турган дастлабки""халифа Умай ибн Абдулаяна эканлигини таъкидлайдилар. J

V Ҳадисларни биринчи марта ёзиш билан машғул бўлган му- ҳаддислар Рабеэ бин Сабеҳ. Саид бин Аби Аруба> Молик бин Анас, Абдумалик бин Журайж Маккий, Абдураҳмон ал-Авзоий Шопшй, Суфён Саврий Куфий Bai- бошқалар деб кўрсатилади. ц

VIII— IX асрлар ҳадис илми учун «олФин давр» ҳисобланади. Бу даврга келйб, ислом: уламолари томсШидан. ҳадисларнинг қай даражада тўғрилиги, қандай манбаларга., таянганлиги тад- қиқ этила бошланади. Чункй, ,баъзи>ео&тау ишон.чсиз ҳадислар ҳам пайдо бўла бошлаган уларни; текшириб,- асл ҳадисларни тиклаш ва ёзма ра^ишда қайд қилиш; замон талаби бўлиб қол- ган эди. Шунинг учун ҳам 'биринчидан, ҳаДисларни ёддан би- лувчи ҳақиқий билймдон, ўткир муҳофазали кишиларнинг аста-^ секин- камайиб кеадётганлиги; иккинчидан; ҳаднсларнинг ҳақи- қий, ишондрлиу яъни саҳйҳлариниг сақлаб: қолиш мақсадида ҳадислар текшйрилиб/ асл ҳоЛйга қайтарилиб, ёзиб йиғила бош- ланган. Ана’ шу тарзда ҳадис- илми ривожЛДна бошлаган. .

iU-^Иелом дунёснда энг нуфуЗлкшанбалар' деб саналган олгита ипюнчля тўплам ~ -(ас-саҳиҳг. ас 'ситта)'ни .:яратган - . муҳаддйслар ТЗфм"ватан^ошларнмиз бўляб, ҳадис илмицрйвожланган IX аср- да яшаб ижод этганлар. БуЛар^Абу АбдуллоҳМуҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий 194 (810)-ч256.(870), Имом Муслим ибц ал-Хажжож 206 (819)—261 ;(874 , Имом Исо ;Муҳаммад ибн Исо ат-Термизий 209 (824) —279 (8 2), Имом Абу Довуд Сулай- мон Сижистоний 202 (817)—275 (88.0), :Имом:Аҳмад ан-Насоий 215 (830)’—303 (915), *Имом Абу Абдуллоҳ .Муҳаммад иби Язид . ибн Можжа 209 (824) —273 (886) ? Каби алломалардйр. . • i

Олнмлар «ал-кутуб ■ ас-ситта», (олти, китоб) нй қуйидагилар- дан йборат деб кўрсатадиЛарй: : : " д ^/ 1. Абу Абдўллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ая-БухРрий томони- дан ёзилган <<Ас-Саҳиҳ». ■ : п У

2. Имом Муслйм ан-Нишопурий (Имом: Муеяим ибн ал-Ҳаж- жож) томонидан ёзилган «Ас-Саҳиҳ». г *

3. Имом Ибн Можжа томонидан ёзилг$н:1<<Суннан>>.4. Имом Абу Довуд Сулаймон-СижйСТРний томонидан ёзил-

ган «Суннан».


: 5. Имом ибн Исо ат-Термнзий томонидан ёзилган «Аж-жа- ми ал-кабир». • • ; ^

6. Аҳмад уан-Насоий, томонидан ёзилган «Суннан» каби тўп- ламлардирЬ к" •. .-:> •т^-Ҳадис таълиф. этишда асосан,’ уч йўяалиш пайдо бўлган. s 1. «Муснад» йўналиши.. Бунда турли мавзудаги ҳадислақ бир жойда келтирилиб, алифбо ; тартибида жойлаштирилган. Абдуллоҳ ибн Мусо, Имом Аҳмад ибн Ҳанбал ҳадисларни ана шу йўналишда тўплаганлар. .v

2. «Саҳиҳ» (ишончли) йўналиши. Бунга Имом Бухорий асос солганлар. Буларга тўғри,. ишонарлй ҳадислар киритилган.

3. «Суннан» ;йўнаяшцидаги'; ҳадислар. Мазкур йўналишдаги ҳадисларга тўғри,- йшонарли ҳадислар билан бир . қаторда, «заиф» ҳадислар ҳам киритилган.. Абу Довуд, Исо ат-Термизий, ан-Насоий; ибн Можжалар шундай йўналишдаги ҳадисларни , тўплаган муҳаддислар. ., /■

Мовароунйаҳрда биринчи бўлиб ҳадйс тўплаган муҳаддис Имом Абдуллоҳ: ибн ' Муборак ал-Марвазий саналади. Яна ва- тандошларимиздан Ймом АҲМЗД ибн Ҳанбал ал-Марвазий, Исҳоқ.ибн Раҳовайҳ; ал-Марвазий,: Имом :ал-Ҳайсам ибн Қулайб аш-Шоший, Ҳофиз ал>-Хоразмий, Имом АбдулҳасаН' Аҳмад ибн Муҳаммад асгСамарқандий ва бошқалардир.«^сСаҳиҳ» йўнали£иининг асосчиси* энг ётук ва машҳур муҳад-

дис Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорийдир. Имом Бухорий ҳадис илмида «Амир ул-мўъминин», «Имом ал^муҳад- дисийн» («Барча муҳаддисларнинг пешвоои») r деган шарафли номга сазовор бўлган. Ў 8Ю йил, 13 майда (баъзи манбаларда 810 йил, 20 июлда) (ҳижрий 194=йил шаввол ойининг 13 куни) Бухорода туғилг ан. Гўдаклигида отадан етим қолган, Мактабда савод чиқарган, 10 ‘ёшиданоқ араб тили ва китобларидан уЛар- ни ёдлай ббгалайди. Ал-Бухорий- ҳадис илмйни’ катта қизиқиш билан ўргана бошлайди. .Ешявк чбғидан бошда^^ншли вовий- лардан эшитган Ҳадислйрнй ёдлаб борар эди. Абдуллоҳ ибн ал-Муборак, Вақиъ ибн ‘Жарроҳ каби оЛимлар тўплаган.; ҳадис- ларни ёд олган, ҳадис рйвоятчйла'ри ҳақидаги баҳсларда қат- нашган, ■•-v; ■;. ..

Ал-Бухорий '825 йилЛа, ўн олти ёшйДа онасй ва акаси билан Ҳижозга сафар қиЛадег, :Маккаю Мукаррама ва Мадинаю Му- навварада бўлиб, ҳаж ибодатини адо этади. Балх, Басра, Куфа, Бағдод, Хуме, Дамашқ, Миср, Макка ва Мадинада бўлиб, са- фар жараснида муҳаддислардан ҳадис ўқир эди, Олти йил Ҳи- гкрзда қолиб, ҳадис илмиДан таълим олади. Шу билан бирга* Дамашқ, Қоҳира, Басра, Бағдод шаҳарларида машҳур олим- лардан фиқҳ илмидан дарс “олади, ўзи ҳам баҳс йа мунозара- ларда қатнашади, толибу илмларга дарс ҳам беради. Lfcs

Имом Бухорий истеъдрдли, ўткир муҳофазали, зиирак олим

1 Азимов |А. Ислом ва ҳозирги замон. Тошкент, Узбекистюн, 1991, 13- бёт.

4ft ;


^ўлган. «Манбаларга кўра, Бағдодда истиқомат қилган пайтида «ўпинча ойнинг нурида ижод қилиб, қоронғи кечалари шам •ёруғида қйтоб ёзар эқан. Агар тунда беҳосдан бирор-бир фикр- мулоҳаза ,кели,б қолса, шамни ёқиб : дарҳол фикрйни қоғозга туширар, шу тахлитда баъзи кечалари шамни йигирма мартага- ■ча ўчириб-ёқар экан»1. . а -

Имом Бухорийнинг ўткир зеҳн эгаси эканлигини қуйидаги тисолдан ҳам билиш мумкин.

Ривоятларга кўра «У қайсц. 0ир китобнй қўлга олиб, бир маротаба мутолаа қилса, ҳаммасй ёд қолаверарди». Имом Бухо- рийнинг ўз сўзига кўра, юз минг саҳиҳ (ишрнчлй) ва икки юз Л1инг ғайри саҳиҳ (ишончсиз) ҳадпсни ёд билар экан. Уз шо- тирдларидан Амир ибн Фаллос «Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бу- хорийга маълум бўлмаган ҳадис, .албатта ишончли ҳадис эмас- дур»,— дейди. УстОзи А^мяп wfin Ҳян^ап ал-Марвазий-линг айтишича, «Ъутун Луросондан Муҳаммад ибн Исмоил каби олйм чиққан эмас».

Имом Бухорийиинг ўткир зеҳни ҳақида шундай ривоят кел- тирилади: «Имом Бухорий билан Баерада ҳадис дарсига қат- •яашган шерикларидан бири Ҳошид ибн Исмоил айтади: «Имом Бухорий бизлар билан бирга устознинг дарсини эшитарди. Ус- тоз ривоят қилган ҳадисларйни биз ёзиб олар эдик, аммо Бухо- рий фақат қулоқ солибгина ўтирарди. Шу тарзда қанча кунлар

'ўш б, орада устоз қарийб 15 минг ҳадис ривоят қилдй. Шунда биз Бухорийга: «Сен нега ҳадисларни ёзмайсан?»— деб таъна

'қилган вақтимизда: «Сизлар. ёзиб : бораётган ҳадисларни мен устоз; оғзидан. ёдлаб олаёхирман»,—деди-да, устоз ривоят қилган :ҳамма ҳадисларни бир чеккадан ёддан ўқиб берди. Шўндан ке- ■йин биз ёзиб олган ҳадисларимиздаги хатоларни унинг ёдлага- яидан тузатиб оладиган .бўлдик»2.

Имом Бухорйй жуда кўп забардаст олимлардан таълим «олади. Манбаларда унинг устрзларини тўқсонга яқин деб кўрса- тишади. Муҳаммад иби Юсуф ал-Ғартобий, Убайдулла ибн Му-

•са ал-Абасий, Абу, Бакр Абдулла ибн аз-Зубайр ал-Ҳамийдий, ■ибн Раҳавайҳ номи бйлан машҳур имом Исҳоқ ибн Иброҳим, Имом Аҳмад ибн Ҳанбал» Али ибн, ал:Мадийнийлар:; унинг ус- тозларидир.

Имом ал-Бухорийнинг ўзи ҳам йирик ва машҳур олимлар 11сҳоқ ибн Му^аммад ал-Рамозий, Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ал- ■Маснадий, Муҳаммад ибн Халаф йбн Қутайба, Иброҳим ал- ]Ҳарбий, Муҳаммад ибн Абу Исо ат-Термизий, Муҳаммад йбн

1 Уватов У. Ҳадис илмининг султони. Узбекистон адабиёти ва санъати. 1993. 29 октябрь. № 43т—44.. •.,

2 Ал-Бухорий ҳақида замондошларининг хотиралари. Шамсиддин- Бобо- Ҳоновнинг Имом Исмоил ал-Бухорийнинг «Ал-адаб ал-муфрад» китоби тар- жимасининг муқаддимасидан олинди. Қаранг: Ймом Исмоил ал-Бухорий. .Ал-адаб ал-муфрад (Адаб дурдоналари). Таржима, муқаддима ва изоҳлар муаллифи Шамсиддин Бобохбнбв. ■ Тошкент, Узбекистон, 1990, 6—8- бетяар.


Ilacp ал-Марвазий, Муелим ибн Ал-Ҳажжожларга ўз вақтида устозлйк қилган. •

Ймом Бухорий ўта камтар, инсонпарвар, хуЛқ-одобда тенг- сиз, саховатли инсон ҳам бўЛган. У ҳадис илминйнг етук олими бўлса ҳам, вақти келгапда замондошлари, июгирдларидан ҳам ўрганган. Имом Бухорий бир минг саксонта муҳаддисдан ҳадис эшитган. Уидан тўқсон минг киши ишбнарли ҳаДисларини эшит-

А-ган.^аълумотларга кўра, Ал-Бухорий 600 мингга яқин ҳадисни " тўплаган, 100 минг «саҳиҳ» вЗ 200 мийг «ғайри саҳиҳ» ҳадиелар-

ни ёд олган.Имом ал-БухорйЙ. узоқ сафардан она юрти Бухорога қайт-

гач, талабалар ва уламоларга. ҳаДис йЛмидан сабоқ беради ва унинг тарғиботчисига айл.анади;- РивоятЛарга кўра, халйфднинг Бухородаги ноиби Холид ибн Аҳмад йбП 'ХблиД аз-ЗуҳаЛий уни саройга келиб ҳадйс^илмидаН; саооқ оеришга таклиф этади. Аммо Имом Бўхорий.бу таклифни^а,б.ўл этмайди ва: «Мен илм- ни хорлаб султону амирлар эшигига олиб бормай!лан. Агар амирга илм ■ керак бўлс^, .ббЛЪЯарйй (йккйнчй рйвоятда са- ройидагиларни) уйимта ёки. масжидимга юборсин»,— деб жавоб беради.1 Ал-Бухорий билан амир Холид ибй Аҳмадг аз-Зўҳалйй мўносабатларига раҳна тушадш Бунга баъзи ҳаСадгўй ш&хслар- нинг иғволари ҳам сабаб бўлади. Амир» буюк алЛомаНй шаҳар- дан чиқиб кетишга ф;армон беради. Уни (СаМарҚанд уламолар» ўз юртларйга таклиф этадилару- Имом Бухорий йўлга чиқади. Аммо Самарқандга яҚин Ҳафтанг қишлоғида (ҳозирги Пойариқ тумани) бетоб бўлиб- қолади ва шу; ерда ҳижрий 256 йили рама-

:зон ойининг охирги ,кўни (милодий 870 ййл 1 сейтябрь) 62 ёши- да вафот этадиова шу ёрга.дафн этиладил

Олимларнинг таъкидлашларича, Имом ал-Бўхорий жуда бой ижодий мерос қолдирган. Унинг. /Ал-Жомеъ ас-сахих» («Ишонч- яи тўплама), «Ал*адаб ал-муфрад», «Ат-Тйрих ал-кибор» («Кат-

.жаава^й^1<гД.т-Та«их ас-сағийр»; («КичйК тарйх») «Ал-Қирбату халфа-л^Ймом» («Имом ортида турй§тўқиш»), «Вафъул-йадинй

, фй-с-СаЛбти» («Намозда йкки қўлни кўта^иш») каби ишлари мавжуд бўлиб, қўлёзмалари бизгача етиб келган. Аммо «Ат-Та- рих ал-авсат» («Урта тарих»), «Ат-Тафсир ал-кабир» («Катта

]тафсир»), «Ал-Жомеъ ал-кабир» («Катта тўплам»),' «Китоб-ул- ҳиба» («Ҳадя китоби») номли асарлари ҳам бўлганлигй маъ- лум, Лекин булар бизгача етиб келмаган. Шубҳасиз, бу асар- ларидан энг етўк, шбҳ асари ^Ал-Жомёъ-ас-сахих» дир. Бў асар «Саҳиҳ ал-Бухорий» номи бнлай ҳам дуйёда машҳўр. 4 жилд- дан иборат мазкур китобда пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳадисларидан ташқари, ислом ҳуқуқшунослиги, ислом маросимлари, ахлоқ-одоб, таълим-тарбия, тарих ва этнография- га оид маълумотлар ҳам берилган. Унга 600 минг ҳадисдан 7275 та энг «саҳиҳ>> ҳадислар киритилган бўлиб, такрорланмай-


диган 4000 ҳадисдан иборатдир. Бу китоб ислой . таълим.отида Қуръони каримдан кейингй манба ҳйсобланади.

Маълумкв, Ислом дини инсонни маънавий камрлот сари етак- ловчи таълимот, Шу сабабли^Қуръони Қаримда .ҳам, ҳадислар-. да ҳам яхши ху.лқ ва одоб кенг тарғиб этилган. Шариат.тадаб- лари билаа бир қаторда, ҳадисларда ахлоққа доирлари} айниқ- са муҳим./Ймом Бухорий ҳам;;4 жилдли «Ал .Жомеъ. ас-саҳиҳ» асарйнинг бир жилдида одоб ҳақидагй ҳадислярни жамъ Э|гган.; Қейинчалик аллома бутун Ислом^рлами одоб-ахлоқи ва тарбия- си масалалариға бағишланган .ж Ал-адаб ал-муфрад» иомли («Адаб дурдоналари»). махсуо ҳадислар тўлламини яратади. Бу асар 644 бо.бда баён этилган 1322 ҳадисдан иборат. :

Cfe- Машҳур муҳадди<у1ардан яна „бири ватавдошимиз Абу Исо ат-Термизий бўлиб, у 824 йилда Термиз яқинидаги Буғ (ҳозир- ги Сурхондарё вилоятининг Шеробод туманида) қишлоғида туғилган. Унинг оиласи ва ота-онаси ҳақида маълумотлар йўқ. Баъзи тадқиқотчилар унинг отаси асли марвлик бўлган деб қайд этадилар.

У болалигидан илмга қизиққан бўлиб, айниқса ҳадис илмини чуқур эгаллаган. ь .

Ат-Термизий 660 йилдан қатор мамлақатларга сафар қила- ди. Ҳижозда бўлиб, Макка ва М.адинани зиёрат қилади, Ироқ, Хуросонда ҳадис ^лми, фиқҳ, илми алтқироат, баён, тарих эа бошқа илмларни ўрганади. Мана шу сафарда ат-Термизий ҳа- дисларни тўпЛай ббшлайди. Ҳадис илмини-ўрганишда машҳур муҳаддис ат-Термизий усхрзи ; ал-Бухорийни алоҳида ҳур мат қилади. Ҳатто манбаларда ат-Термизий устрзининг вафр?и ту- файли кўп йиғлаганидан кўзи кўр бўлиб қолган, деган фикрлар ҳам мавжуд. -

Ат-Термизийнинг ўткир 9 ҳни, хотираси, ёдлаш қобилияти- нинг кучлилигй Фуфайли ал-БуХорнй ҳам уни фақат шогирд си- фатида эмас, ўзига ҳамкор дўст сифатма ҳам ҳурмат қилган.

Ат-Т?рмизий узоқ сафарида ҳадисларнй^тўплаб, китоблар таълифқйлтрга,&шлад^ Ў ,863 йилда ўз ватанига қайтди ва ўзи ҳам шогирдларга таълим- бериб, ҳам китоблар ёзди.

Ат-Термизийнинг ўндан ортиқ асардар яратганлиги маълум. Булар «Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ» («Ишончли тўплам»), «Аш-Ша- моил ан-Набавия» («Пайғамбарнинг, алоҳида фазилатлари»), «Ал-илал фи-л-ҳадийс» («Ҳадислардаги йллатлар ва оғишлар ҳақида») асарлари машҳурдир..

Ат-Термизийнинг ёзиб қолдирган асарларидаги ҳадислар ҳам ал-Бухррий ҳадйслари; қабй инсонни ҳалоллик, адолат, эътиқод, диёнат; поклик, мёҳнатсеварлик, мурувватлилик, меҳр- шафкат, катталаргаг ота-она: ва қариндошларга ҳурмат руҳида тарбиялашда катта аҳамиятга эга. -

Ат-Термизий 892 йилда ўз ватанида вафот этди.Ҳадисларда инсоннинг камрлга етиши учун тадаб этиладиган

инсоний фазилатлар акс эттирилган бўлиб, булар меҳр-оқибат


кўрсатиш, сахиблик, очиқ-: кўнгиллилик, ота-она ва катталарга^ қариидошларга ғамхўрЛйк, ҳурмат,' фақир-бечораларга мурув- ват ва^анга- тауҳаббат^ттмеҳиат ва касб-ҳунарни .улуглаш, ҳа- лбллик, поклик, ўзаро дўст, тинч-тотув 'бўлиш ва бошқалардан иборатдир:. Буйдан ташқари, инсониинг ўзини ёмон иллатларда» тийиш, яхшйлйк сари иитилиш кераклиги борасидаги панд-на- сиҳатлар ҳам ўз ифодасини тбпганки, буларнинг барчаси Қуръ- они ҚариМ кўрсатмаларидан келиб чиқадй ва коМил инсонни шакллантириш мезони саналаДи.'" -

Аввало, Ислом ақидасига бииоан ҳар бйр мусулмон иймонли; бўлиши керакдир. Қуръони Қаримда таъкидлангайидек, ҳадис- нинг ҳам бйринчи китоби иЙмбн китббидир. Исломдан мурод. иймон дёмакдир. Иймоннинг мукаммал бўлмоғининг ўч шарти. кўрсатйлади:

— тўғри эътиқодли бўлмоқ; *кишилар билай яХши муносабатда бўлмоқ; •

й'•-■Ъ—':кивдй ўз ўстидаг ишламоТИ ва ўзини ибодат ва итоатга чи- ниқтирмоғи.1

Иймон дарахтга тенглаштирйлаДи ва унинг 60 дан ортиқ. шохлари бор деб, иймои белгилари санаб ўтиладики, буларнинг ҳар бирй йнсон маъиавий қиёфасИнинг мукаммаллашувига таъ- сир этуёчй Хислатлардир; Булар ҚуйидагйларДан иборат: «Қўл» билан ва тили билан ўзгаларга озор; бермаган киши Мусулмон- дир»; «Узи яхшй кўрган* нарсанй 0йродарингизга раво кўрмагу- нингизча ҳеч бирингиз чинаКам мўмин бўла олмайсиз» (3-, 4-, 6- боблар); «Учта хйслатни ўзида мужассам қилгдн кишининг иймони мукаммал бўлгайдир:

— инсбфли ва адолатли бўлмоқ;— барчага салом бермоқ;— камбағалЛигида ҳам садақа бериб турмоқ».Бундан ташқари, кишилар учун хос бўлмаган мунофиқлик

иллатдаои хамҳи васаллам айтганлар: «Қуйидаги тўртта иллат .кимДа бўл|са, аниқ мунофиқ бўлғайдир, кимдаки улардан биттаси бўлса, уни тарк этмагунча мунофиқликдан бйр иллати бор экан, дейила- дир:

омонатга хиёнат қйлгайдир;— сўзласа ёлғон сўзлагайдир;>— шартнома тузса, шартида турмагайдир;-— уришиб қолса, кек сақлагайдир ва ноҳақлик қилгайдир>

(25,бЬб).«уҲадисларда инсоннинг маънавий камблоти мезони, унинг та-

факкур доираси, дунёқарашининг кенглиги, илмий билимларни қай даражада эгаллагани, ўз билими билан атрбфидагиларга, жамиятга фойда келтирувчи шахс. бўлиб етишишида муҳи\г

1 Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис, 1-жилд. Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ (Ишонарли тўплам). Тошкент. Қомуслар Бош таҳририя- ти, 1991, 14-бет (Бошқа манбалар ҳам ушбу қитобдан олйнди).


омил —; билим деб кўрсатилади. «Толйби илм қилиш фарздир, Толиби илмта ҳар бир нарса истиғфор айтади, ҳатто деигиздаги •балйқлар ҳам». Ьилимеизлиқ кишиларни нодонликка олиб кела- ди, илмсиз жамиятда эса жаҳолат, разолат ҳукмронлиқ қилади» дёййлади.” «Илм ўрганмоқ ва ўргатмоқнинг фазилати»; ҳадисида (21- боб, 35- бет) илмни: кўп ёққан ёмғирга ўҳшатйлади- ва ,илм аҳлини уч тўрга бўлади: «Баъзи €SP соф, унумдор бўлиб,' ёмғир- ли ўзига сингдирадйр-да, ҳар хил ўсимликлар; ва кўқатларнц ўстирадир ва баъзи ер қурғоқ, қаттиқ бўлиб,* сувни эммаеда» ўзида тўплайдир, ундан Оллоҳ таоло бандаларини фойдалан- тиргайдир. Одамлар сувдан ичгайдирлар, ҳайвонларини ва экин- ларини суғоргайдирлар. Баъзи ер эса текис бўлиб, сувни ўзида тутиб қолмайдир, кўкатни ҳам қўкартирмайдир. Буларни қуйи- дагича муқояса қилиш мумкиндир: Бир киши Оллоҳ илмини (исломни) теран ўрганадир, теран тушунадир ва ундан манфа-

атланадир ва Оллоҳ юборган ҳидоятни ўзи ўрганиб, ўзталарга ҳам ўргатадир. Иккинчи бир киши илм ўрганйб, одамларта ўр- гатадир. Аммо ўзи амал қилмайдир. Учинчи бир киши мутакаб* «бирлик қилиб, ўзи ҳам ўрганмайдир, ўзгаларга ҳам ўргатмай* дир».

Аммо илмга эътиборсизлик ва нодонлик (жаҳолат) нинг авж «лиши жамиятнинг инқирозига -олиб келади, дейилади. Шунинг учун «Илмга амал ва риоя қилувчи бўлинглар, уни фақат ҳи- қоя қилувчи бўлманглар»,— дейилади 637- ҳадисда (100- бет).

Албатта, исломда икки хил илм ҳақида фикр юритилади: <бирй ҳуқуқий (фиқҳ), диний йўл-йўриқлар илми -бўлса, иккин- чиси дунёвий илмларни эгаллаш назарда тутйлади. Ҳзр нкқдла* «идан ҳам билимга эга бўлиш ҳар бир мўъмин учун фарз ҳисоб- ланади. . V ^

«ИлМнинг офати унутишдир. Уни ноаҳил кишига гапириш эса уни зоё қйлишдир»1,— ҳадйсида илмни такрорлаб бориш, •фақат илм олишга иштиёқманд кишиларгагина илм. бериш таъ- кидланади. Шўнйнгдек, ҳадисларда илмнинг кишиларни фаҳм- «фаросатли, ўткир зеҳнли, зукко, хотирани кучли қилишдаги аҳамияти ҳам таъкидланади ва «Илму ҳунарни Хитойда бўлса ҳам. бориб ўрганинглар»2— деб даъват этилади. Шунга кўра, -«Олим бўл (илм берувчи бўл) ёки. и'лм ўрганувчи бўл. ёки тинг- ловчи бўл, ёки илмга ва илм аҳлига муҳаббатли бўл. Бешинчи- си бўлма, ҳалоқ бўласан»,— дейилади (1.41-ҳадис, 61- бет)’. Ҳадисларда илмнинг аҳамияти ҳам кўрсатиб .ўтилади. «И^м ибо- датдан. афзал ва у тақво диннинг устунидир» (268- ҳйдис, 95- €ёт.). Лекин илмни манфаатсиз. сарфлашдан сақланишга даъ- ват этйлади (173- ҳадис), ҳақиқий комил инсон билимга бой, хушхулқ, соғлом бўлйши (182-ҳадис), уни фақат фойдали иш-

1 Қаранг'. Муҳаммад пайғамбар қиссаси. Ҳадислар. Тошкент, «Камалак». 1991, 51-бет.

2 Уша китоб, 60- бет.


ларга, йнсбннйнг фаровон ҳаёт кёчирйшйга сарф этиш керакли- , . ти-ҳам-уқтирилади. ■■ ; ‘ - ^

Маълумки, исломий тарбияда энг йнсоний хислатлардан- бири йифатида ота-онага ғамхўрлик, уларни: ёъзозлаш, ота-она

ҳаққйни ўз ўрниГа ^ўйиш, фарзанд ҳақҚй масалаЛарига эътйбор берилади* ҲадисЛарда ҳам анй/шў тарбйя талаблари ўз ифода- синй топган; Айниқса, ота-ойага яхшилик қилишга оид ҳадис- йарда -энр каттй гунбҳЛардан: тўққизтасй, яъни Аллоҳ таолога 5нирк келтйрйш одам ўлдйрйш, уруш майдонидан қочиш, афифа :(ўзинй покиза сақлаган) хотинни фоҳиша деб туҳмат қилиш, рибо (йжараГхўрлик), етимлар молини емоқ, Аллоҳ таолоиинг борЛигини йнкор қилиш оДамларни масхара қилиш, камситиш кабилар қаторига ота-онасини хафа қйлиб, йиғлатиш катта гу- нед сйфатйда қайд этилади. ’^.Ота-она ҳаққинй адо этиш ҳар бир фарзанд учун фарздир.

Ҳадисларда булар ўта Таъсирли ва йшонарли мисолларда тал- қиньЭТиладй: «Абдуллоҳ ибн Умар, яманлик бир одам ўз она- сини оцйчлаб; хонаи Каъбаии тавоф қиЛдириб юрганйни кўрдиг jiap. У оДам қуййдаги байтни оҳанг билан ўқирди:

Онаи зорим учуй бўйнимни эгган теваман.Тевага мйнгай онам ҳорсалар ҳам мен чарчамам.У. шуйи ўқиб туриб ’ АбдуллОҳга қаради-да, Эй, Абдуллоҳ

ибн Умар мана iiiy хйзматим билан мен онамнннг ҳаққини адо (қилолмадимми, деб сўради. «Иўқ;- бу хизматинг сени туғиш вақ- ,тйда онЗнгни қййнаб тў*гган тўлроқларйнинг бнттасйга ҳам ба- робар эмас»,-—дёдй»|дб- боб,' 11- ҳадйс)•; Ҳадислйрда ота-онанинг дилйни оғритиб, озор бёрйш, хафа -қилиб, буйруқларйни бажармаслик ҳам қбраланади. Абдуллоҳ ибн Амр (Розиёллоҳу анҳу) айтадилар: Бир кнши Расулуллоҳ ҳузурларига -Ҳижр ат қиЛмоқ учўн байъат қилишга келди, Аммо ота-онаси унинг кетишйга рози бўЛмай, хафаликдан йиғлаб *у>лраи эдйдарг-Шунд^а--Расуяуяз^-<<£^ олди-га бор! Ҳижрат қиламан деб уларни хафа қилганингдек, энди ҳижрат қйлмайдиган бўЛдим, деб уларни хурсанд қил»,— дедй- лар (13- ҳадис)2 Чунки Исломда энг катта гуноҳ Аллоҳ Таолога шйрк келтириш в'а: ота-онага «оқ» бўлиш ҳисобланиши 15- ҳа- дисда таъкйдланадй. Ёлғончилик билан туҳмат қилмоқ ҳам ■ёмон гуноҳлйрдан эканлиги қайд этилади.^Лекин ота-она ҳам, ўз навбатида, фарзандларйни тарбият

этмоғи, одоб ўргатиши, яхшилик қилиши лозимлиги таъкидла- нади: «Намйр ибн Авс айтишларйча, ўтмиш қишилар болалар- нинг солиҳ-қобил бўЛншлари Аллоҳ Таолонйнг тавфиқи билан бўЛади, аммо vjiapra одоб-ахлоқ ўргатиш оталари вазифасидир, дер эканлар» га2- ҳадис).8

1 Имом Исмоил ал-Бухорий. Ал-адаб ал-муфрад (Адаб дурдоналари). Тошкент, «Узбекистон», 1990, >16-бет.

2 Уша асар, 17- бет.* Уша асар, 45- бет.


Ҳар бир киши отасига жииилиқ қилганидек, болаларига ҳамяхшйлик қилиши шартлйги, чуики инсон, бўйнида ота ҳаққи бўлгаиидек, болаиинг ҳам ҳаққи борлиги Қуръони Қаримда ҳам, Ҳадисда ҳам уқтирилади. > ; > /

Ҳадисларда кишиларнинг бир-бири билан дўст, тинч-тотув яшаши, мурувватли, меҳр-шафқатли бўлиши қераклиги ҳақида- ги ғоя ҳам илгари сурилади. Булар опа-сингил, ака-ука, қарин- дошлар, қўшнилар ўртасидаги мурмала-муносабатларда намрён бўлади. Ҳақиқий маънадий юксак ;инсон ота-оиа, 'опа-си.нгил, ака-ука ва яқйн кишиларига, қўшниларга яхшилик қилади, бу яхшилик улар ўртасидаги тотувЛикни келтириб чиқарадики, пировард натижада тинч-тотув, фаровон жамият тараққий эта- ди. Чунки ҳар бир инсон келажак авлод хотирасида яхши ишла- ри билан ном қолдиради. Бу ҳадисларда шундай талқин этила- ди: Мўмин кишига вафотидан кейин савоби тегиб, етиб туради- ган амали солиҳлар:

1. Тарқатган илми.2. Қолдирган солиҳ фарзанди.3. Мерос қолдирган Қуръони.4. Қурган масжиди.5. Иўловчилар учун қурган меҳмонхонаси.6. Қазйган ариғй.7. Тириклигида ва согломлигида садақа-эҳсон учун ажрат-.

ган моли (253- ҳадис) l.Ҳақиқатан ҳам, инсон Ҳаётдан ўтади, лекин у қилган яхши

ишлари: илм-маърифат тарқатишда, халқ фаровонлиги йўлида қилган ишлари билан халқ орасида абадий қолади. ИнсбнЛар- нинг энг яхши хислатларидан яна бири саховатдир.

Ҳадисларда ҳам инсон камолотининг энг муҳим кўринишла-, ридан саналган. инсоининг саховатли бўлишига катта эътибор берилган. Саховатли инсон жамият тараққиётига ҳам.катта ҳисса қўшади, унинг равнақи.уяун.жон куйдиради. Ҳадисларда одамларни ана шу хислатларига кўра тўрт гуруҳга.ажратилади:

1. Аллоҳ таоло бир бандага мол берган ва илм берган. У1 бандага берилган мол ва илмнинг тасарруфида тақво қиладй ва силаи раҳм қилади. Илми ва молидан Аллоҳ учун ҳақ ажрата- ди. Бу энг афзал ўрин.

2. Бир банда бор. Дллоҳ унга илм берга.н, лекин мрл берма- ган. Лекин унинг нияти тўғри: Агар Аллоҳ менга мол бёрсайди. фалончига ўхшаб сарф қилардим. У шу ниятига қараб тенг ажр олади. .

3. Бир банда бор. Аллоҳ унга мол берган, илм бермаган. Мол тасарруфида Аллоҳдан қўрқмайди. Молидан қариндошла- рига бермайди. Бу эса энг ёмон ўринДир.

4. Бир банда бор. Аллоҳ унга мол ҳам, илм ҳам бермаган. У айтадики, агар Аллоҳ менга ҳам бергандайди фалончига ўх-

1 Имом Исмоил ал-Бухорий. Ал-адаб ал-муфрад (Адаб дурдоаалари). Тошқент, «Узбекистон», 1990,71-бет.


inam йш қйлардййРУ ;шу ййяти бйлан ўша -кишйга бароба|> jyi- -собланади-1(.саво1б.да-гуноҳдя)<. :

Биринчй ва иккинчй гуруҳдаги юдамлар айни саховатли йн-' сонлар қаторига киритилади.

Хулқ-одоб ҳақидаги ҳадйсларда энг эзгу инсоний хислатлар улуғланиб, гуноҳ сифатидаги илЛатлар'қораланади.

Ҳадисларда инсонйй -хисЛатлардан эзгулик, иффат, сабр- қайбат шукроналик Кабй а-хЛбқйй хйслатлар уЛуғланса, исроф- гарчйлик, таъйагирлик, : очкўзлйк) нафсу ҳавога, шаҳвоний' ҳиссиётларга • берйлиш, бахиллик, жоҳйллик каби иллатлар қо- раЛаийдй; «Яхши сийрат, чиройли ҳайъат ва ҳар бир ивдда иқтисодчйлик етмиш хислатдан бир бўлагидир» (468- ҳадйс)2,— дейилади ҳадисларда: •• :

Бунда яхши сийрат дёганда яхши муомала, чиройли ҳайъат— бу ташқи кўринишни1 яхшилаб юриш, иқтисод — ҳар бир хатти-

'ҳаракатда меъёрни кўзлаш назарда тутилади. Мазкур хислат- лар Расулуллоҳнинг: «Сизларнинг учта ишингиз учун Аллоҳ Таоло рози ва учта ишингиз учун ғазаблик бўлади: биринчиси, ибодатни Аллоҳнинг ўзигагина қйлиб, ибодатга бошқа нарса- ларни унга шерик қилмаслигингизга; иккинчиси, Аллоҳ Таоло- нинг дини ва Қуръонига эътиқод қилмоғйнгизга; учинчиси,. Аллоҳ Таоло сизга бошлиқ қилиб қўйган кишйгк хайрихоҳ бўл- МЬғййгизга рози бўлса, бўлар-бўлмас гапни нақЛ қилйшиб юр- моғингизга, кўп сурйштираверишлик ёки сўрашлик (гадойлик қилиш) ва молнй ноўрин ерларга сарф қилйб зое қилмоғйнгиз- га ғазабланади»,— дёганларини исботлайди (206- боб, 242- ҳа- дис)3. !: ' ■■ -"V

Шу билан бирга, ҳадисларда яна кишиларни бахиллйк ва мол-мулкка ҳирс қўйишдан сақланиШ кераКлиги, келажакка умид ҳис-туйғулари ҳам ифодаланади: «Бирортангиз экиш учун қўлингизда бирор кўчатни ушлаб турган вақтингизда қиёмат

° қ5й1КГ бўлиб қолса"-то^^о*им- 'бўяшиида» «лғарир0қ-уни экиб' оЛишга қўзингиз етса, албатта экйб қўйинг»,4— дейилгани ҳам йнсонни ҳаётга, яшашга, келажакка умид билан қарашга ун- дайди. r : ;.::г

Бупдан ташқари, мўсулмонларга хос удумлар, урф-одатларга оид хулқ-одоб қоидалари баён этилади. Турли маросимларни ўт- қазиш тартиби, сафар қойдалари, саломлашиш, муомала мада- •нияти, касал ҳолини сўраш одоби, кийиниш қбидалари, емоқ- ичмоқ, сўзашиш одоби ва ҳоказолар ҳақида турлй тавсиялар бериладики, булар бевосита кейинги одоб-ахлоқ ҳақидаги рисо- лаларга ҳам асос бўла олади.

> Имом Исмоил ал-Бухорий. Ал-адаб ал-муфрад (Адаб дурдоналари) - Тошкент, «Узбекистон», 1990, 357-бет.

3 Имом Исмоил ал-Бухорий. Ал-адаб ал-муфрад (Адаб дурдоналари). Тошкент, «Узбекистон», 1990, 137- бет.

3 Уша китоб. 131- бет.4 Уша китоб. 139-140- бетлар.


Ҳадисларда: жамиятиинг, инсои наслинииг рйвожланишига таъсир этувчи муаммоларга ҳам катта эътибор берилган. Бу муаммоларнинг энг муҳими экологик муаммо бўлиб, неча аср- лардан буён ўз доЛзарблигини йўқотмаган: зкинзррларни ҳимоя. этиш, дарахт ўтқазиш, харобазорларни обод этиш, арйқ-зовур- лар қазиб сув чиқариш каби эзгу ишлар ҳам риврят ққлинади. Масалан, тирик жониворларни ўлдирмаслик (шариатда ўлди- ришга буюрилган илон, чаёндан бўлак), жоииворларга яхшилик қилиш, озор бермаслик, инсон яшайдигар жойни,,унга озор бе- радиган нарсалардаН тозалаш (227, 446-ҳадислар) *, кишиларга соя берувчи дарахтларни кесмаслик, ҳовли саҳнларини тоза тутиш ҳақидаЬи ҳадислар шундай ибратли Ҳадислардир.

Ҳадисларда ёмон ишлар, ёмон иЛлатлар, ёмон хатти-ҳаракат- лар «гуноҳ» сифатида қораланса, инсон фаровонлиги, жамият равнақи учун қилйнадиган яхши эзгу хатти-ҳаракатлар, фаолият «савоб» тарзида олқишланади.

Шунга кўра, етим молини ейиш, мрл-дунёга ҳирс қўйиш, ёлғоичилик, ғййбатчилйк, туҳмат, зино, ичкиликбозлик, гиёҳ- вандлик, фойдасиз гапни кўп гапириш ва бошқа иллатЛар гу- ноҳ ҳисобланади. Ота-оиа, кексалар, заифлар ва муҳтожларга ғамхўрЛик, уларни йўқлаб туриш, . марҳумларни яхши сўзлар билан хотирлаш, бировларнинг устидан . кулмаслик, омонатга хиёнат қилмаслик кабилар савоб саналади.

МаълумКй] инсон камолоти,/ бёвосита унинг еаломатлигига ; ҳам боғлиқдир. Чунки соғлом инсонгина ҳам оила, ҳам жамйят-

нинг равнақ топиши учун фаолият кўрсатадиган киши бўлиб етишади. Ҳадисларда, умум^н ; Исломда тозалиқ ва поклиКка, умуман руҳий ва Жисмоний .докликка катта эътрбор- бернлади, «Ҳақ таоло ўзи пок, покликни яхши кўради,; Узи тоза, дозалик- ни яхши кўради. Узи олийҳимматдир, олийҳимматликии яхшй қў- ради. Узи очиққўл,: очиққўлликни яхши. кўради; Эшиқларинг олдини покиза тутинглар» (1.90- ҳадис)2.

Ҳадисларда инсон эркига ҳам катта аҳамият берилган. . . >Маълумки, шўро мафкурасида дин, айниқса, ислом инсонни

ҳуқуқий, иқтисодий, ижтимоий жиҳатдан сиқувда сақлайди, деб танқид қилинган. Ваҳоланки; -Исломда инсон ҳар томрнлама етук бўлиши учун у эркин бўлиши-керақлиги Қуръони Каримда ҳам, Ҳадиси Шарифда ҳам эътароф этилгаи: «Аллоҳ Таолога амали солиҳларнинг яхши кўрингани агарчи оз бўлса ҳам да- вомлисидур. Аллоҳ Таолога фарзлардан сўнг амали солиҳлар- нинг' энг севимлиси, мусулмон қишқнинг дилига хурсандчилик солишдир» (33- ҳадис); «Аллоҳ ўзи кечирувчи зот кечиргувчи- ни яхши кўради» (119- ҳадис); «Аллоҳ Таоло зулм қилмаган- қози билан биргаДир. Агар қози жабр қилса, Аллоҳ ундан узоқ-

1 Имом Цсмоил ал-Бухорий. Ал-адаб ал-муфрад (Адаб дурдоналари). Топнсент, «Узбекнстон», 1990, 78, 132-бетлар.

2 Муҳаммад пайғамбар қиссаси. Ҳадислар. Тошкёнт, «Камалак>, 1991. 66- бет.


лашадй ва шайтон унга яқинлашади» (194- ҳадис»); 287* ҳадис- да эса «Аллоҳ ТаоЛо о уч ун , Динларнинг қайси бирн севимлироқ?» деб сўралганда;> Расулуллоҳ: «Яхшилик томонга юзланган ва. инсон учун: е11РИЛ'бўлгач дян»1 дедилар қаби ҳадислар бунинг далнлйдйрг Чунки инсон қанчалик::қадрланса, барча, эзгуликлар, яхшиликлар инсрнга аталса, унинг манфаати учун хизмат қил- са, инсон ҳам 'шунга кўра камол топаверади, юксакликка кўта- рилади, ;ўз;/навбатйда бундай йнсонлар. яшайдиган жамият ҳам рШожланаверади;1!: . : . д ■■.•'■ ■' ■-.'.? Демак, ҳадислар. Муҳаммад пайғамбарнинг суннатлари бў-

либ,; мазмунан ҳар бир мўъминнинг ишончини, эътйқодини мус- таҳкамлайди ва..шу билан инсонни маънавий камолотга даъват этади. Ислом дини маърифатга асослангани учуи ҳам ҳар бир шахсни ақлий, жисмоний, ахлоқий жиҳатдан камолга етказишга оид эътиқод ва имондан иборат бўлиб, фақат эзгуликка хизмат қилиш, олижаиоб бўлиш, покиза юриш, бир бурда луқмани ҳа- лол/килиб ейиш, жаҳолат ва жаҳолатпарастликка йул қўймас- лйк^ўз биродарининг, қарйндош-уруғларининг, миллатининг ва ватанининг қадриятларини асрашдан иборатдир»2. Шундай экан, ҳадислар комил инсонни шакллантиришда муҳим манба бўлиб ҳисрбланади ва ундан ёшлар тарбиясида фойдаланиш шу куннинг долзарб вазифаларидан саналади. ,-

(сЎФИЙЛИК ТАЪЛИМО.ТИДА ЕТУК ИНСОН/ Ч МУАММОСИНИНГ ТАЛҚИН ЭТИЛИШИ /

Ҳар қандай ғоявий таълимотда бўлгани кабн, ислом динида ҳам зйддййтлар- ва ихтиЛофЛар пайдо бўлиб, уларнинг нати- Жасида VII асрнинг иккинчй ярмидан бошлаб исломнинг ўз ичида ҳам турли‘йўналишлар, мазҳаблар, оқимлар юзага кеЛа бошлади. Шулардан бйри, хорижийлар йўналиши бўлиб (аж- ралиб чиққаа иеёнчн маънбеинн бнлдиради^, ^ халифа Али аа: уммавийлар ўртасиДаги "Кураш давомида вужудга келган.

Хорижййлар Алига ҳам, уммавийларга ҳам қарши бўлиб, ўз- ларинй ҳақиқий мусулмон Деб ҳйсоблаганлар ва «диндан қайт- ган», «йўқотилишга маҳкум' этйлган», деб эълон қилинган гуруҳ- ларга қарши кураш олиб борганлар.

Хорижийларнинг қарашларига кўра, халйфа диний жамоа томонидан сайланади, ҳар бйр 'оддий, тақводор мусулмон хали- фа бўлиб сайланиши мумкин, агар халифа уни сайлаган жамоа манфаатини ҳимоя этмаса, уни жазолаш мумкин, деб ҳисоб- лайдилар. Улар эътиқод амалий фаолият билаи боғлиқ бўлиши лозим, деб таъкйдлайдилар. f

1 Имом Исмоил ал-Бухорий. Ал-адаб ал-муфрад (Адаб дурдоналари). 71- бет.

* Асрор Самад. Пайғамбар, дин ва диндорлик. Имом: Исмойл ал-Бухо- рий. «Ал-адаб ал-муфрад» китобига сўнгги сўз. Тошкент, «Узбекистон», 1990, 1-83—184- бетлар. j


Хорижийлар ҳақиқий динни. қайта тиклаш тарафдорларй, оддий халқ орзу-умидларини ифодаяаган илқ йсло^ идеаллари учун курашувчилар сифатида майдонга чиқйб, адолатли давлат- ни қайта тиклашни мақсад қилиб қўйганларй j

Хорижийлар Зинжийлар, Абу Муслим қўзғолоиларида иштй- рок этганлар. VII—IX асрларда ^ммавийлар ва аббоеийлар- нинг хорижийларга.қаршй кураши оқ;ийатида мазкур йўналиш мазҳаблари йўқолиб кетди. Улардан фақатшбодийлар (Жазоир; Тунисда) ҳозиргача сақланиб. қолган. -'v-' Jv;: . .

Суннийлик йўналиши эса VIII—XII асрларда Араб халифа- лигидаги энг йирик йўналишлардан бири сифатида шакллантан. Ҳозирги даврда жаҳбндаги барча мусулмонларнинг тўқсон фои- зи сунний мазҳабидадир. >■;.

Суннийлар ўзларини аҳли ас-сунна — су.нна тарафдорлари деб атаб, Қуръон бйлан бирга суннага ҳам эътиқод қиладилар. Унда Муҳаммад пайғамбар ва халифа Али билан бир қаторда, шйалик тарафдорлари рад этадиган; дастлабки 'Халифаларt 4- Абу Бакр, Умар, Усмон ҳам эътироф этилади. Суннийда тўртта диний-ҳуқуқий мазҳаб — ҳанафия, маликйя, шофииъя, ханбалия бўлиб, моҳияти билан шариатга хос диний-ҳуқуқий тизймлар саналади ва ҳар бири ҳам .ҳуқуқий муаммоларни ҳал этишда ҳадис тадабларига таянади. Чунки бу мазҳабларнинг намоян? далари Абу Ханафа (699—767);'Малшг ибн Анае (713^795), Аш Шафйй (767—819) ва Ибн Ханбал (780—855) лар бўлиб, мусулмон диний-ҳуқўқий назарйётчилари бўлран. :Мазҳа'блар бир-биридан ҳуқуқий масалаларни ҳал этиш тамоййлларюга*.ёнг дашиш, маросимчйЛйк масалалари, анъаналар, урф-одатл'а^рда фарқ қиладйлар. Улар ҳокимият масаласида ҳам шиалик йўна- лишидан фарқ Қйлади. Суннийлар ҳашифалйк; ҳокймияти тараф- дори бўлса, шиалар имомат т.арафдоридир. ? •■

Суннийлик ичида нхтилофлар' кам бўлган. УнДан ўрта аср- ларда ҳеч қандай мазҳаблар ажралйб чйқмаган. Янги дйврда ваҳҳобийлар динйй-сиёсий оқимй ва ўзига хбс Аҳмадйя мааҳаби сўннийликдан аЖраЛиб чйқдй; - S ф

Исломда яна бир йўналиш — шйалик (арабча «гуруҳ», «та- рафлар») мавжуд. Бу оқим Моҳияти жйҳатйдан суннййЯйКДан сўнг иккинчи ўринда туради. Ҳозирги дайрда, жаҳон мусулмон- ларининг ўн фоизи шиа мазҳабига мансуб. ШиалИк Али ҳокй- мияти тарафдорлариДан ибо^ат сйёсий туруҳ сифатида VII %ф ўрталарида пайдо бўЛган. Ироқ ва Эронда' бу йўналйш кенг тар- қаЛган. ШиалиК диний-ақидавйй таълимот, ' маросим ва ’Урф- одатларга кўра суннийликдан фарқ қиладй. Унинг тарафдорла- ри халифалик ҳокимиятига Қарши кураш Ҳам олиб борган. Аммо шиалик ҳокимият учун Kyjpaiii жар^аёнида майдонга кел- ган бўлса-да, асосий ихтилофлар дйнйй таълймотни талқин этишдаги тафовутлардан иборатдир. Чунки шиалар ҳам сун- нийлар каби Қуръонни эътироф этадйлар, Йммо хаЛйфалар Дав- рида унинг айрим қисмлари тушириб қолдирилган, деб Ҳисоб- лайдилар. Улар Қуръоннинг мазмунини мажозий талқин этиб,


ўз. таълимо^дариви асославдилар. Ҳадислардан фақат Алй ва унинг тарафдорлари номи билан; боглиқ бўлганларини тан ол- ганлар ва дцундайгҳадислардан мустақил тўшГайлар тузганларт

• - Буларнн Ахбор де0 .атаганлар. .Суннийлик'ақидаЛаридан фарқ- ли-равишда, шиалар тавҳид,; адЛ, нубувват, имомат, қиёмат ка- билбёш ақидага эътиқод қилганлар. '

■: .Тавҳид — Аллоҳнинг ягоналигини эътироф этиш; адл — адо- дат, АЛлоҳиийг оДиллиги;;,яъни;тақдир; нубувват— пайғамбар- лик; қиёмат ёки маод — охиратнинг келиши, ўлганларнинг ти- 'рилиши — моҳият эътибори биЛак суннийлик биЛан мос келади, бешинчи ақида “ имоматгбўлиб,' имомлар ҳокимияти эътироф этйлиши билан еуннийликка ва- сунний халифалар ҳокнмиятига зид келади. Шиалик Али ва унинг авлодларидан иборат ўн икки имом ҳокимиятини тан олади. Шунинг учун ҳам Абу Бакр, Умар, Усмонларнй ҳокимиятни зўравонлик билан эгаллаган ха- лифалар деб қрралайди. 874—878 йилларда, 7—9 ёшида бедарак йўқолган (тарихда ўлдирилган деб тахмин этилади) 12- имом МуҳаммаД ал^Маҳдийии «яширинган», «имоми Маҳдий», «имоми охир замон» деб ҳисоблаб, охир замонда у қайтиб келадн ва адолат ўрнатади. деб. ишонадилар.

Шиалар ҳам муқаддас шаҳарлар Макка ва Мадинага бориб, Қаъбани зиёрат қилсалар-да, Карбало, -Нажаф шаҳарларидаги шйалик имомлари қабрларини ҳам муқаддас деб эътироф эта- дилар.

Шиалик шарйатида жаъфария мазҳаби ҳукмроидир. Улар ймом Ҳусайн. (учинчи шиа имоми, Муҳаммаднинг набираси. Карбало даштида Халифа Язид билан жангда 680 йил, 10 ок- тябрда ўлдирилган) га . мотам тутиб, «шахсей-ваҳсей» номи би- лан машҳур мотам юрйши ўтказадилар. Шиаликда зайдийлар, йсмоилийлар, ибодийлар ва бошқа мазҳаблар ҳозир ҳам мав- жуд. Шиаликлар, асосан Эронда ҳукмрон эътиқод ҳисобланади.— Нслом илбкиётида яш-ъарийлар.. жабарийлар. қадарийлар, муржйъийлар; муътазилийлар, мутакаллимлар каби диний-фал- сафий оқимлар пайдо бўлиб, булар моҳияти билан илоҳиётга хос муаммоларни талқин этишда бир-биридан фарқ қилади. Худди шундай шароитда мўътадил ислрм асосларини ҳимоя этиб,. илоҳиёт, қалом пайдо бўлди. Бу VIII асрда Арабистонда .пайдо бўлган бўлса, IX асрда Урта Осиёда ҳам кенг тарқалди. Каломнипг тарафдорлари асосан, мусулмон ақидаларини ҳи- моя этадилар ва тозалашга ҳаракат қиладилар. Улар сунний- ларни диний арбобларнинг ўзаро келишилган фикрларига ёхуд Қуръон ёки Ҳадисдан олинган фйкрлар билан асослаш орқали ҳимоя этадилар. Бу тамойилларга асосланмаган барча фикрлар ва қарашларни мутакаллимлар (калом намояндалари) қора- лайдилар. Уларнинг иЛк намояндаси ал-Ашъарий бўлиб, ислом

, Диний-ақидавий таълимотини асослашга ҳаракат қилган.Мутакаллимлардан сўнг мухолифот руҳидаги мўътазалчилик

(муътазила — ажралиб чиққанлар маъносини билдиради) оқи-


ми юзага қелиб,. улар якка худони, у»и«г адолатлилигийи эъти- роф этган ҳолда, иисон тақдирининг аввалдан белгилаб қўйили- ши ҳақидаги таълимотни рад этадилар ва инсой эркини,иунинг тафаккури тако.мили ҳақидаги ғояни илгари сурадилар. Билим- нинг асосий мезони ақлий билиш, ақлни ақлий билишнипг a.QO- си сифатида талқин этадилар. з

Бу таълимот қаттиқ таъқйб этилди. Кейинчалик, суннийлик ва бошқа эркин фикрли оқимлар доирасида, VIII аср-охирй ваIX аср бошларида сўфийлик тамимоши цайдо- бўлда^гМа^кур оқим бутун мусулмон мамлакатларида, жумладан, Урта Осиёда кенг тарқалди.

Сўфийлик бутун Шарқ маънавий ҳаётида комил инсон ҳақи- даги ғояларнинг шаклланишида муҳим роль ўйнади. ,

Сўфийлик таълимоти ҳақида қатор тадқиқотлар рлиб борил- ган бўлиб, булар мазкур таълимотни ўрганишда бой манба бў либ ҳисобланади. Айниқса, Алидиер Навоийнинг «Насойимул муҳаббат» асари сўфийлар силсиласи ҳақида қимматли мерос- дир.

Мазкур оқим VII—VIII асрда араб мамлакатларйда пайдо бўлиб, сўнг бошқа мусулмон мамлакатларида, хусусан, Мова- роуннаҳрда ҳам кенг ёйилади. Лекин олимлар бу оқимнинг баъ- зи кўринишлари исломгача ҳам мавжуд бўлгаилигини таъкид- лайдилар. ... п

Сўфийлик назариясига кўра, дунё — бутун олам худонинг мужассамланиши. Ҳудо барча кўринадиган нарсаларда мавжуд, нарсалар эса худода мавжуд,: Дунё — дунёвий руҳ шаклида ,бу- тун оламга тарқалган худо сингари ягонадир. Инсон эса ака ,-шу руҳнинг бир қисми, эртами-кечмн у билан қўшилади.1

Амалий қисм ахлоқий меъёрлар ва хулқ-атвор қоидалари- нинг муайян тизимидан иоорат оўлиб, бу меъёр ва қоидалар худбинлик ва шахсий манфаатлардан ўзини тийишни талаб этади.

Бу ҳақда сўфийлик назариётчиларидай имом Ғаззолий шун- дай дейди: «Сўфий бўлиш доимо худога содиқ қолиш, одам- ларга самимий, мулойим муомалада бўлиб, улар билан тинч- ликда яшаш< ўз «юкини» бошқалар гарданига ағдармаслик, бал- ки одамларнинг истагига мувофиқ ҳамма нарсани ўз устига олиш демакдир. Сўфийликнинг қоидаси шундап йборатки, кам- бағаллик унинг безаги, сабр-тоқат унинг нақши, қаноат қилиш— унинг бти, ишонч -r унинг қадртқимматидир».2

Сўфийлик мусулмои Шарқи халқларининг кўп асрли маъна- вий ҳаётининг ғоЯвий асосини белгилаб берган таълимот бўЛиб майдонга чиқди. У илоҳий поклик ва инсоний гўзаллиКни идрок этиш йўли, ҳақ ва ҳақиқатни ҳимоя этиш воситаси бўлиб хизмат

1 Хайруллаев М. Уйғониш даврн ва Шарқ мутафаккири. Тошкент, «Уз- бекистон» 1971, 99-бет.

2 Ғаззолий. Диний нлмларнинг келиб чиқиши. М. Хайруллаевнинг кўрса- тнлган китобидан олиндн. 99- бет.


қилди. Сўфийлик кўп қиррали оқйМ бўлиб, «соф>, «гягонаг» сўфий- -лнк :ҳеж қачбн булмаган. У турли; кўринишлаода. • окимлар тар- ■'Зйда:;на!й6ёй=; бўлған; ■-& ч

- •Аммо ҳар бири ҳам инеон камолоти. мўаммосига турлича ёйдашйб$ уни ўз йўди, қарашлари ерқали талқйн этган. Шунга Кўра, тадқиқотчилар сўфийликни уч оқимга мансуб деб била- дилар1. . . . : :... : u\nv ::■;". w i-', .■>:-;■■

Биринчй оқим MaHtyp< Ҳаллбж, • Фаридўддин Аттор, Жало- лиддйн РумийЛар мансуб бўлган оҚйм. Уларнинг таълим бери- шича-; худо ҳар- жиҳатдан комилдир, энг олий^гўзЗлЛик, шодлик, бахт унинг васлидадир, фоний бўлишдадир. Инсон ўзини Ҳақи- қа'тга — хуДога нисбатан ҳеч дёб биййшй; керак Инсон яшаёт- ган ҳаёт ҳақиқий бах^-саодат бера: ■олмаслиги, асл, ҳақиқий осу- далик, бахт, саодат фақат худода, унйнг васлйда эканлиги, у бйлан ваҳдат ташкил этиш,: яъни унй-нг васЛйга етиш Керакли- гини йлгари сурдилар. Лекин уЛар тақвони риёдан ажратиб, олий ҳақиқатга йнтиЛишни' жайнат ва дўзазс ҳақйдаги интилиш- лардан фарқ этиб бориш билан ажралиб турадилар. Инсоннинг ички руҳий ҳолатига аҳамият бериб,: чйн ихлос ва сидқни бирин- чи ўринга қўядилар. Сўфийлар қалбни ҳар қайДай худбинлик, риё> таъмагирлик, ҳашам ва мол-Дунёга ўчликдан тозалаб бо- риш билан олий ҳақиқат кўзгусига айлантиришнй. яъни пок- ликни асосий мақсад қилиб қўядилар.: Сўфийлар йнсон мйънавий-руҳий комиллиКка эришиш йўли-

да тўрт босқични ўтиши керак деб, -ҳисоблайдилар.Биринчи босқич — Шариат: диний маросимлар ва- шариат

ақидаларини, тақволарини айнан. изчйл- бажариш. Чунки ша- рйат — қонун бўлиб, бу қонун вужуднй ва қалбнй тарбиялайди.

Иккинчи босқич — Тариқат: нафсни тийиш, хушнудлик, хил- ват, маънавий муҳаббатни чуқурлаштариб, хуДо тўғрисида ўй- лаш; яъни тариқат — фано, ўздан кечиш, кўнгилни поклаб, руҳ-

-ни нурлантарувчи фаолият шаклт -------- -— - _— . .. Учинчи босқич — Маърифат: ҳамма нарсанйнг, бутун бор-

лиқнинг асоси — худо эканини, ўзининг моҳияти худо моҳияти билан бирлигини билиш ва англаш. Бунда одам учун барча киб- ру ҳаво, манманлик, шон-шуҳрат бёмаъни бўлиб кўринади. Шунда у ориф, яъни билимли, худони таниған бўлади.

Тўртинчи босқич — Ҳақиқат: бунда сўфий худонинг дарго- ҳига эришади, васлига восил бўлади, у билан бирлашади, ваҳ- дат (таваҳҳуд) ташкил этади, шу билан инсон фоний, яъни «анал—ҳақ» бўла олади.

Мазкур оқим тарафдорларидан биринчй сўфий эронлик A6v Язид Тайфур ал-Бистамийдир (875 йилда вафот этган). Сўфий Ҳусайн ибн Мансур Ҳаллож эса ўзининг худо билан «қўшилга- нинй» исботлаш учун «Анал—ҳақ» («Мен Ҳақман», «Мен худо-

1 Воҳид Зоҳидов. Улур шоир ижодининг қалби. Тошкент, «Узбекистон», 1970, 320—340- бетлар.


ман») деб ўз таълимотйни эълон қи,лди. У Пайғамбар. ва Қуръ- оннинг муқаддаслигини йўққа чйқаришга уринганлиқда айбла- ниб, хурофотчилар томонйдан қатл этилди. Чункй бу таълимот сарой ва жоҳиЛнят билан яқинлашган баъзи илму калом ва фал- сафа уламоларйга ёқмайди, қалбни олйй ҳақиқатга эришиш учун поклаш йўлйда қилинган эзгу таълимот бидъат деб эълон қилинади.

Сўфийликнинг иккинчи оқимига мансуб; бўлган сўфийлар биринчи оқим намояндалари қарашларини қабул қилган, аммо уларни ислом дини тартиб-қоидаларига мослаштирганлар. Бу оқимнинг энг маЕшҳур на1зариётчиси Зайниддин бинни Муҳаммад Имом Ғаззолий (1058-r-llll), Аҳмад Яссавийлардир. -

Имом Ғаззолйй «ҲужЖатул ислом» лақабини олган сўфий- лик асосчилариДан саналади. Унинг ҳақида ҳатто «Қурърн йўқо- либ қолса, уни Ғаззолийнинг асарлари бўйича тиклаш мумкин» деб айтганлар. Чунки имом Ғаззолийнинг «Таҳофут ал-фалоси- фа» («Файласуфларни рад этйш»), «Кимёй саодат» («Саодат кимёси»), «Ихйа улум ад-дин («Диний илмла:рни тирилтириш») каби ислом илоҳиёти тизимини йшлаб чиққан асарлари шундай дейишга асос бўлар эди. ' > - :

Ғаззолий инсон камолга етйши, яъни худо «васлига» етишй учун маълум шартларни бажариб, муайян йўлни босйб ўтиши керак, дейди. Буларни у ҳар бир сўфий ислом талаблари — қо- нун-қоидалари, ақидаларини, Қуръонни ҳақиқат дсб билиб, ун- га тобе бўлишива уларни сўзсиз бажаришда деб билади.

Ғаззолий сўфийлар назариясй ҳақида гапириб, улар ҳақиқат- ни мантиқий мулоҳазалар асосида эмас, балки ички кечинмалар ; орқали бевосита ҳиссий тарзда англайди, деб кўрсатади. Шу- нинг учун сўфийларнйнг ички ҳолатйни назарий билим, суҳбат, ўқиш орқали эмас, балки шу ҳолатга, уларнйнг турмуш тарзнга кириш орқалигина англаш мумкин, дейди. Демак, амалнёт ор- қалигина сўфийликнинг асл моҳиятини англаш мумкин. У ана шу йўл кўнгилни ҳис билан яратилган маълумотлардан Ьзод этади, ана шунда маърифат манбаи пайдо бўлади, дунё равшан бўлади, ўрганиш йўли билан эмас, балки ўздан некиниш, маъ- навий вужуднинг қайтадан туғилиши орқасидагина охирги чега- рага.эришиш мумкинлигини таъкидлайди ва шу йўлни тарғиб этади.

Сўфийликнинг учинчи оқими Нақшбандия таълимоти билан боғлиқдир. Бу оқим XIII асрнинг оҳирларида шакллана бориб, XIV—XV асрларда Марказий. рсиёда қенг ривожланди. Нақш- бандияга қадар Марказий Осйёда. яссавийчилиқ ҳукмрон эдн, Яссавия тариқати •машҳур Аҳмад Яссавий номи бйЛан' боёлиқ бўлйб, ислом дунёсида «шайхул машойих» дсб улуғланади.

Аҳмад Яссавий 1041 йилда Сарёмда (Сайрам) Иброҳим шайх хонадонида туғилади. Етти ёшида отасидан, сўнг онасидан етим қолади, У Арслонбоб номли йнсрн қўлида тарбия олади. Аҳмад Яссавий ҳам жуда кўп толиби илмлар каби Бухорода


таҳсил оладй. У ёрда машҳур Ю.суф Ҳамадонийдан сулук одоб- , ларинй ўрганиб, сўнг Туркистонга қайтади ва ўз тариқатига асос

соладш У сўфййглйк; ғоялариии, ўзп7таршртини: тарғиб-этишда шёърларндан фойдаланаДи.^Ислом ДинИ'ақидаларИни ва ўз ғоя- ларшш ҳикматларида ифода этади ва шу билан кенг омма ора- сига кириб. бораДи. Яссавий ҳикматларининг -ахлоқий, фалсафий, илоҳий илдизлари тўғридан-тўғри «Қуръон» ғоялари ва Муҳам- мад; пайғамбар ҳадисларига бориб бр?ланади. Чунқи Аҳмад Яссавий ҳикматлари пайғамбаримиз Муҳаммад таълимотидаги мурувват, саховат, қаноат, ростлиқни тарғиб қилади, фақат Ал- лоҳга тобс. бўлишга ундайди. Унинг ҳикматларида насиҳат асо- сйй ўрин тутади. Улардинг. барча.сида сўфийлик — тасаввуфдаги ҳақиқатии билиш, Ҳақни севиш' учуи нафсу дунёдан чекинишдир. Инсондаги ҳар қандай иллат, қабоҳат унинг онгида қуриб-бити- ши керак,га«а шунда инсонда баъзи нуқсонлар қайта тиклан- майди, дейди. Зеро, тасаввуф -г- нафс лаззатларидан воз кечиш- дир. Нафс — очкўзлик, ўғрилик, жаҳолат, худбинликни келтириб чиқаради. Шунинг учуи қаноат Аҳмад Яссавий шиори саналади. Озига қаноат қилиш, шукроналик, ҳалол луқма ейиш орқали ин- сон Ҳақ билан «кўриша» олади, нафсга муте бўлганлар эса худ- бинликдан қайтмайди, нафс балосига учрайди:

■ Нафсдан кечиб, қаноатнн пеша қилғон,Ҳар ким топса, рози бўлиб, бўйи сунғон

• Яхшйларга хизмат қилиб дуо олғон,Андоқ Ошиқ маҳшар куии армони йўқ.

-:r - Жонднн кечмай ҳу-ҳу деган б.ари ёлғон,:h : Бу гумроҳднн сўрманг савол, йўлда қолган,

Ҳақ-нн- топган ўзи пинҳон, сўзн пинҳон Ул сабабдан олтмиш учда кирднм ерга.

Хожа Аҳйад яна: ' " . _ ■". 'Банда бўлсанг меҳнат тортғил ғофил одам,Рқил эрсанг ғаниматдур сенга шул дам Омонатдир азиз жонинг юрма беғам,Эшитиб ўқиб epra кирди Қул Хожа Аҳмад.

. Яссавий нодонлик туфайли ҳаётда саводсизлик, диёнатсиз- лиқ, рта-она ва устозларга ҳурматсизлик, маънавий қашшоқлик, ёвузлик, такаббурлик ривож топиши, ноДон инсон энг тубан iuaxc бўлйшини, нодонлик, разолат ҳукм сурган жойда, маъри- фат бўлмаган ўлКада мамлакат инқирозга юз тутади, дейди.

Яссавий ҳикматларида Ҳаққа етиш йўлини тарғиб қилар эКан, инсонни жаҳолат бртҚоғидан халос қилишни йлгарй сура- ди. У «Шариатда ориф билоҳ бўлишнй, тариқатда воқиф«


•аерор бўлишни,; ҳақиқатда комил —• муқаммал бўлйшйи, маъ- рифатда дарёи уммон бўлишни талаб қилади.1 ; -

Лекин шўро давригача нодон, диёнатсиз кишцлар томони- дан, кейин эса шўро мафкурасн ҳукми бнлан Аҳмад Яссавийни таркидунёчиликда, илоҳиётга чекинишда айбладилар, диний- реакцион оқим етакчиси сифатида қораладилар.

Аслини олганда, Мансур Ҳаллож ҳам, Ғаззрлий ҳам, Аҳмад Яссавий ҳам руҳий камолотга интилганлар. Зеро, улар интидган комиллик — Ҳаққа етишиш — унга муҳаб.бат, шу ишқ дарди ■билан яшаш, тавба-тазарру, сабру қаноат, шижоат, тўғрилик ва роСтгўйлик, самимият, нафсни тийиш ва ундан ғолиб келиш, фақру фано — ҳар бир инсон қалбини чиркин иллатлардан пок этади. Улар бир мақсадга — инсон камолотига турли йўдлар €илан етишга ҳаракат қилганлар. Шу билан бирга, тадқиқотчи- лар Яссавияда золим ҳукмдорлар, нопок дин пешволари, нодон ва жоҳилларга нисбатан мухолифот мавжуд деб таъкидлайди- лар.

XIV асрнинг бошларига'келиб, Мовароуннаҳрда сўфийлик- нинг яна бир оқими Нақшбандия юзага келди.

Нақшбандия таълимоти ўзининг ҳаётййлиги билан бошқа тариқатлардан ажралиб туради. Нақшбандия тариқатининг «илдизи» узоқларга, ўша Уйғониш даврларига бориб тақалади. С. Олимов инглиз олими Ж. С. Тримингэмнинг тадқиқотларига асосланиб, Урта Осиёда икки буюк олим — Абулқосим Али ал- Хороқоний (1034 Й., 80 ёшида вафот этган) ҳамда Абу Али ал- Фармадий (1084 й. вафот этган)ларнинг сўфийлик ривожида ҳиссалари катта эканлигини таъкидлайди. Тасаввуф оламининг машҳур файласуфлари Аҳмад ал-Ғаззолий ва Юсуф Ҳамадо- нийлар (1049—1140) номи юқорида қайд этилган Фармадийнинг шогирдлари бўлган.

Юсуф Ҳамадонийда тасаввуфдан чуқур таълим олган тўрт машҳур халифадан (Хожа Ҳасан Андоқий, Хожа Абдуллоҳ Баррақий (Барқий), Хожа Аҳмад Яссавий) бир Хожа Абдулҳо- лиқ Ғиждувоний Хожагон (кейинчалик Нақшбандия) тариқати- яи асосчисидир. Хожа Абдулҳолиқ Ғиждувоний Бухоронинг Ғиждувон туманида 1103 йилда таваллуд топган. Хожа бошлан- гич таълимни Ғиждувонда олгач, Бухорога келиб, Юсуф ҲЗма- донййга шогирд тушади. Хожа Абдулҳолиқ Ғиждувоний Юсуф Ҳамадонийдан таълим олиб, «зикри дил» («Хуфя усули бйлан зикр айтиш») га ижозат бўлгач, шу сулукка ўтади.

Хожа Абдулҳолиқ Ғиждувоний маълум таҳсилни олиб, тари- қат пешвоси даражасига етгач, Хожагон, (кейинчалик Нақшбан- дия) тариқатининг моҳиятини белгилайдиган ва ақидалари ҳи- соблангаи асосий талабларни яратади. Бу ақидаларнинг тўртта- •сига дастлаб Юсуф Ҳамадоний томонидан тартиб берилган бўлиб, улар:

1 Хожа Аҳмад Яссавий. Шажараи саодат. Кароматлари. Ҳикматлари, -Мираҳмад Мирхолдор ўғли. Чимкент, 1992


Хўш -дар дам — тириклик нафасда. Ичқаридан чиқаётгаа ҳар бир нафас огоҳлик ва ҳузур юзасидан бўлиши, ғафлат унга йўл қуймаслигй карак1. V ~~~ ““

. Ҳйзрати Хожа Баҳоуддин бу ҳақида: «Бу йўлда ишнинг асо- сини нафас ўстйга қурмоқ керакки, замоннинг муҳим вазифаси- га машғул бўлишда *хаёлни ўтмишдан ва фикрни келажакДаа озод этсин ва ҳар бйр нафасни зое этмасликка уринсин»,— Деб*

л таълим берган. :2 . Назар бар қадам,- яъни назар қадамда. Солик йўл юрган*

да унинг назари доимо оёқ панжаларида бўлсин, назари сочил- масйн ва кераксиз жойга тушмасин, деган маънони билдиради. Бу инсонни ҳар бир ишга. масъулият билан қарашга, беҳуда нарсаларга ҳаётни сарф' этмасликка ундайди.

3. Сафар даргватан— солик;одамийликнинг табиатида сафар» қилсин,. яънй ёмонликдан яхшилиқ томон юрсин деган маънони. бйлдйради. ,

Юқоридаги рисолада келтирилишича, Абдураҳмон Жомий- нинг бйр - байти шарҳида «юракнинг маънавий ойнаси оламнинг забт этувчи заҳматларидан халос бўлса, софлик ва нўронийлик бйлан безанса, табиий хоҳишлар зулмати ундан кўтарилса, яра- тувчи тажаллиёти;ва илоҳий сифатларни қабул этиш учун сафар в;а сулукка ҳожат қблмайди, чунки сафар ва сайр, ва ^улукдаи: мЗқсад юракка сайқал бериш ва уни тозалашдир»2,— деб таъ- кидланар Шат, сулук сафар қилиш-қилмаслиги уларнйнг хожа- гонлар малакасини ҳосил қилишларига боғлиқ. Агар ўз юртла- ри^а бундай таълимни амалга- оширувчи азизни топсалар*. тар ки сафар айлаб, «чидам ,хислатини» ҳосил қилмоғиў «хожа- гонларнинг нисбат малакасини қўлга киритиш»и мумкин,-— деиилади. ■ '■

4. Хилват дар анжуман — солик ташқи томондан халқ билан қалбан Ҳақ билан бирга дегани.и..-Юк(чшдаги тўрт ақидага Абдулҳолиқ Ғиждувоний яна тўрт-

та ақидани — талабни қўшади: ...Ёдкард — бу тил ёки дил зикри бўлиб, «JIo илоҳа иллаллоҳу

Муҳаммадур Ра:сулуллоҳ»ни уч марта дилда айтиш, яъни зикр» этиш; ; 4

Бозгашт. Ҳар хил фикрлардан халос бўлиш,- ташқи оламдан ажралишга интилйш. Бунда калимаи таййибани неча марта, айтса ҳам ха ёлни бошқа нарсаларга бўлмасликдир. Бу^фикр-

;ни, диққатни бир жойга тўплашга ёрдам беради.Нигоҳдашт ҳар хил фикрлардан халос бўлиш, хаёлни бошқа*.

i. Биз ақидаларнинг шарҳини Дбул Муҳсин Муҳаммад .Боқир ибн М у- ҳаммад Алйнинг «Баҳоуддин ’ Балогардон» китобига Маҳмудхон Маҳдум Ҳа- санхон Махдум ўғлининг сўзбошисидан олдик. Қаранг: Абул Муҳсин М у- ҳаммад Боқир ибн Муҳаммад Али. Баҳоуддин Балогардон. Форсийдан тар- жима. Маҳмудхон Махдум Ҳасанхон Махдум ўғли. -Тошкент, «Ёзувчи», 1993r

- 9—14- бетлар.2 Абул Муҳсйн Муҳаммад Боқир ибн Муҳаммад Али. Баҳоуддин Бало-

гардон. Тошкент, «Ёзузчи», 1993, 12-бет.


нарсаларга бўлмаслик. Бунда хаёл қувватй ўз амалидан Цолйш малакаси ҳосил бўлади.

Еддашт. Аллоҳ билан доимо бирга эканлигидан, завқ олиш- дир. Ёддашт,;ҳо.сил бўлганда Ҳақ муҳаббати кўнгилни , қамраб оладй, ҳузур бахш этади. ; , .

Хожа Баҳоуддин Нақшбанд, ўз навбатида, қуйидагй уч та- лабни қўшади:

Вуқуфи замоний,— солик ўз йўлида Ҳар вақт, ҳар бир нафа- си.; Аллоҳга .шукроқалик ва узр айтмоқдан, воқиф бўлиши керак.

Вўқуфи ададий — бу талаб илоҳий илм мартабасининг бош- даниши саналйб, «JIo илоҳа иллоллоҳ» калимасини такрорлаш- дан мақсад уни кўп айтиш эмас, балки ҳақиқатни англаш ва зикр тоқ сонни ташкил этишига эътибор бериш.

Вуқуфи қцлбий — айтилган зикрдан қалбнинг тўлиқ огОҳ •бўЛиши.

Хожа Абдулҳолиқ Ғиждувонийнииг таълим-тарбияга оид ^гитлари ҳозирги даврда ҳам ўз қимматини йўқотм^ган. Улар- дан баъзйларини келтирамиз:

— Эй ўғил, сенга пасиҳат қиламан:Жамоат хизматида бўлгин, ҳадис, фиқҳ илмларини ўрган,

ж;оҳил сўфийлардан ўзингни сақла, ҳаргиз Шуҳратталаб бўлма- тинқим, дауҳ1)1ат офатдур,, мансабни кўзламагил, номинг тиллар- ra қам олйқсин, қабулгоҳиигга номингни ёзма, ҳонақони мас- кан қйлмагиЛ, ҳукмдорлар ва уларнинг кишилари бирла дўсту ҳамсуҳбат бўлма, оз сўзла, кам егил, кўп ухлама, ҳалол егил ва ҳаромдан сақЛан, ҳамма кишиларга шафқат кўзй бирЛа боқ, ташқи кўринишингга оро бермаким, зоҳирга оро бериш ботин- 'нинг (дилнинг,. қалбнинг) хароблигидандир, кишидан Ҳайр сў- рамагиЛ,.кишини хизматга буюрма ва б.

Бу ўгитлар Хожа АбДулҳолиқ Ғиждувонийнинг тариқат су- лукларига тўғри келади..'

Хожа Абдулҳолиқ Ғиждувоний 1220 йилда (баъзи манбалар- да 1174 йил кўрсатилади) вафот этган.

Муҳаммад йбн Муҳаммад Фазл Бухорий — Баҳоуддин Нақш- банд 718 ййл ҳижрий (1318 милодий) йилда Бухорога яқин Қўшки Ҳиндувон (Қасри Орифон) қишлоғида тўғилади. Нақш- 'банд унннг лақаби бўлиб, ота касби — кимҳоббофлик биЛан шу- ғулланганлиги учун берилган бўлса керак.

Муҳаммаднинг боббЬи сўфийлар билан яқиндан муносабатда -бўлганлигй. учун ҳам, унда тасаввуфга қизиқиш болалигйдан 'пайдо бўлади ва шу йўлда тарбият топади.■ Баҳоуддин Муҳаммад тариқат сулукига оид илк.сабоқларни Шайх Ҳожа Муҳаммад Бобойи Самосий ва Саййид Амир Кўлол- лан олади. Аммо Ҳазрат Хожа Баҳоуддйн Хожа Абдулҳолиқ Ғиждувонийни ўзига устоз билиб, унинг йўлини қабул қилади.

Баҳоуддин Нақшбанд ҳақидаги «Мақолот»ларда унинг Саййид Кулол билаи бир қаторда, Ориф Деккироний, Кусам

ТПайҳ ва Халил оталардан ҳам тасаввуф таълимотидан сабоқ юлганлигй қайд қилйнган.


Баҳоуддин Муҳаммад икки марта ҳаж қилади. Ҳаж сафа --ридан-Бухорога-к-айтғачу-бутуа у-мр:ини. шу- ерла. ўтказя'дй. Амир-

Кулол васиятига йў|>а унинг халйфаси бўлиб Цоладй. ^БаҲЬуд- >дин Нақшбайд 791/1389 йилда вафот этйб, Қасрц Орифонда дафн этилади.

Унинг муриДларидан энг машҳурлари Хожа Алоуддин Аттор»- ва Хожа Муҳаммад Порсодир.'V Маълумотларга кўра, Ваҳоуддин НақшбанД" «Ҳг(ётнома»- номли ваъз ва панд-насйҳатларнй ўз ичига олгай бйтта шёърий. тўплам ва «Далил ал-ошиқин» номли тасаввуфга оид Кйто(> ёзган. Лекйн булар ҳозиргача топилган эмас. ' 'r : : vy.

Баҳоуддин ШқшбанД Нақшбандия : тариқатйнйиг асосчиси^дир. . ' .. ; ,v:,;: ’ , ' v : :>v\ "

Баҳоуддин Нақшбанд таълимоти у ҳаётлйҒйдаёқ МЬьарюун наҳрда фақат шаҳар ҳунармандлари ррасидагина эмас, балкй- кўчманчи туркий!‘қабилалар Ьрасида ҳам кенг тгурқалди.

Нақшбандйя Йсломдаги суннййлйккй асослангйи бўлиб; уййнг маънавий силсиласи бир томондан, Абу Бакр Стйддиққа (632— 634), иккиичц .томондан, Али ибн Абу Толйбга борйб тақалади- ган; 12 тариқатррнг бири саиалади. Бу силсила «Силсйлат аз- заҳаб» (оЛтйн силсила) дёб аталиб, тариқатни мат>иавий томон-

. дай Абу Бакр, жисмоний томондан Али йбн Абу Толиб 'Орқали пайғамбар алайҳиссалом билан богланишинй билдй^аДй ;(Хожиг Исматуллоҳ Абдуллоҳ). '

Нақшбандйя сулукининг бошқа сулуқлардаи фарқи нима-: лардйн йборат?

, АввалР, Нақшб.андия сулуки ҳалол меҳнат бйлан кун кечй- рйшнй тарғиб қилади. Унинг «Дил ба ёру Да.ст ба кор» (дил ёр- да, қўл ишда) шиори буиинг исботидир. Шунииг учун ҳа»г НЗқшбандйя сулукиГа кирган кишилар қўл меҳнати билаи ҳаёт- қечирар эдилар.. Туну куи тоат-ибодат билан шуғуЛЯаниб, оила, жамият юмушларйни тарк этиш эмас, балки оияаии ва 4<амла- • катнИ(Обод этиш учун меҳнат қилиш талаб этилар эдй. Бу та— лаблар ҳадислардаги талабларга мос тушар эдй. Зеро, Баҳоуд— дин Нақшбанднйнг ўзи ҳам оддий, пок инсон бўлиб, қўл Куч1ғ билан фақирона кун кечйрар эди.

Нақшбандия тариқатининг бошқа сулуклардан яна бир фар-- қи шу эдики, бошқа сулукдагилар пир олдига йиғйлиб, «зикриг алония» билан, яъни овоз чиқариб зикр тушсалар, булар «зикт- ри хуфия» билан шуғулланганлар. «Зикри алония»да Аллоҳ исмини ёки «ло илоҳа иллаллоҳ» калимасини овозлари борича оҳанг билан айтиб, рақсу самоъ қиладилар. Аҳмад Яссавий- сузгукидагилар зикрини «зикри арра» деййдар эди. Чуиқй зикр- қилаётганларнинг овози арранинг ёғоч кесаётганлигидаги ово- зига ухшар эди. «Мақомоти Нақшбандий»да келтирилишича, Жа- лолиддин Румий асос солган мавлавия сулукидагилар ҳам ана • шу йўлни танлаган эдилар.

«Зикри хуфия»да эса муридлар бир жойга тўпланишй шарт-


эмас, ҳар ким ўз уйида тинч, -осуда, -шовқин-суронсиз, рақсу самоъсиз, Аллоҳ йсмини, муқаддас сўзларни дилда айтиб, кун? лузлари ўз иши билан машғул бўлаверади. <<3икри ҳуфия>>ни Дазрати Хожа юқорида эслатганимиздек, асли Абдулҳолиқ Ғиждувонийдан олган. Буюк сиймрлар —г Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоийлар ҳам шу сулукда бўлганлар.

Учинчи фарқ шундан иборат эдики* Нақшбандия сулукидаги валийлар беморДан касалликни ўзларйга тортиб, сўнг бу касал- ликни ўзларидан чиқариб ташлаганлар.

Тўртинчи фарқи, Нақшбандия сулукидаги авлислар бошқа баъзи авлиёлардек, кароматфурушликка йўл қўймаган.. Ҳар •бир муриднинг Аллоҳга етишиши ҳамда ваҳдат ҳосил қилйши учун маънавий ва руҳий покланиш мақсади йўлида у ҳар қан- дай бидъатга қарши курашган. Авлиёлик куч-қувватини эса фа- қат эзгуликларга: илм-маърифатни ривожлантиришга, халқни маънавий ва руҳий поклашда ҳар қандай зулм ва бидъатдан зсалос бўлишига сарфлаган. Ана шу эзгу ишлари билан бевоси- та обрў қозонган. Буни биз «Мақомоти Хожа Нақшбанд» кито- бида баён этилган воқеалардан, Ҳазрати Хожанинг ҳикоятлари- дан ҳам билсак бўлади. Масалан, Баҳоуддин Муҳаммад Нақш- ^банд мусулмонликни шундай таъриф этади: «Мусулмонлик — *бу иложи борича ҳукмларга бўйсуниш, тақвога риоя қилиш, амални бажаришга интилиш ва бекорликдан узоқ бўлиб, булар- нинг ҳаммаси нури сафо ва раҳмат ҳамда валоят Даражасига «тишиш воситасидир. Авлиёларнйнг азиз манзили ва мақомла- рига мана шу сифат парвариши орқали етилади» . 1 Бу фикрни тўлдириб, ўз тариқати мақсадини Ҳазрати Хожа яна шундай 'баён этади: «Бизнинг тариқамиз жаҳрия зиқри-ю, рақс эмас, 'бизнинг тариқамиз, анжуманда хилват (хилват дар> анжуман), ватанда сафар (сафао дар ватан)дир. Хилватда шуҳрат бор, шуҳрат эса офатдир. Жамъиятда хайрият бўлади, жамъият эса •суҳбатда бўлади. Агар бу йўл толибларидан бир гуруҳи бир- 'бйровлари билан ҳамсуҳбат бўлсалар, бу суҳбатда хайру бара- ка кўп бўлади. Умйд борки, бу ишга доимо амал қилинса, охири ҳақиқий иймон билан якунланади» .2

Демак, Нақшбанд инсон баркамол бўлиши учуп, аввало, лймонли бўлиши зарур, дейди.

Маълумки, тариқат йўли одобдан иборат, ҳар бир мақомнинг ўз одоби бўлганидек, Нақшбандия тариқатининг ҳам ўз хулқ- одоб талаблари бор. «Кимки ана шу одобни ушласа, уни бало- ғат аҳлииинг балоғатига етказади. Адаб б у — хулқни чиройли қилиш, сўзни ва феълни соз қилишдир. Хизмат одоби улуғ бахт- дан яҳшироқ, унинг белгиси — амалнинг қабули, туғён эса амал-

1 Абул Муҳсин Муҳаммад Боқир ибн Муҳаммад Али. Баҳоуддин Бало- гардон. Т., «Ёзувчи», 1993, 75-бет.

: 2 Уша китоб, 78- бет.


нинг ^бузуқлигидйр. Адабни сақлаш — муҳаббйт самараси, яна муҳаббат дарахти. яна муҳаббат уруғи ҳамдир».1 ’ Бу ҳикматлардан куринио туриодики, "Нақшбандяя-тариқа-; ти одоб-ахлоқ тариқати, чунки бу тариқат айнан инсоннинг маъиавнй-ахлоқий камолга етишишй учун қай даражада хулқ- одоб талабларига жавоб берйш, уни эгаллаб олишига боғлиқ- дир. Буни биз Ҳазрат Баҳоуддиннинг маънавий қиёфасидан ҳам билсак бўладй. -«Мақдлбт»да шундай дейилади: «Уларнинг яхши хулқ ва тавозеларининг чегарасн йўқ эди. Уларнинг ахлоқлари- дан бир шинрили шуки, агар улар бирор дўст ёки дарвешнинг уйига борйб қолсалар, уларнинг барча фарзандлари ва яқинла- рининг ҳамда хизматкорларининг аҳволини сўрар ва' ҳар бири- нинг кўнглини бир йўл билан топар эдилар, Дўст' ҳамсоялар ва дарвеш ошинолардан ҳамиша рози ва хушнуд бўлардилар. Уларнинг бу лутфи ҳар бир кишига тўғри йўл учун далолат қилувчи эди».2

Нақшбандия тариқати асосйда ҳар бир йнсоннинг ҳалол, пок бўлишй ўз меҳнати билан ҳаёт кечириши кераклиги, сабр-қа- ноатли бўлиши, камтар, самимий бўлиши, иймон ва эътиқодинй мустаҳкам тутиши, дилда худони жо этиб, амалда халқ билан бирга бўлиш каби олижаноб хислатларнй таркиб топтириш ётади. Бу хислатларни эгаллаб бориш жараёнида инсон поклана

' боради ва руҳан Аллоҳга етишишга ўзини тайёрлайди.Нақшбандия тариқати кйшиларда меҳр-оқибат; самимийлик,

ҳалоллйк, меҳнатсёварЛик, ростгўйлик, сабр-қаноатнинг таркиб топиййга йўллар экан, уларда ёмон иллатлар: ҳаром ишлардан сақланиш, яънй ўғрилик, нопоКлик, хасислик, ёлғончилик, фй- рибгарлик, таъмагирлик, бойликка ҳирс қўйиш кабиларни қо- ралайди. Буни биз Ҳазрати Хожанинг ўз айтганларидан ҳам билсак бўлади:

«Шамга ўхшагин, токи ҳаммага равшанлик бағишла, ўзинг эса қоронғнда бўл, «Ҳот ҳавас ва нафс аҳллари тутган ишлар асосинипг барчаси залолат (адашув)дан иборатдир. Ишларда ниятни тўғри қилиш энг муҳим нарсадир», «Кнши ўзинйнг наф- сига туҳмат қилиши керак. КиМКи Ҳақ Субҳонаҳу иноятй билан ўз нафсйнинг ёмонлйгини таниган, унинг ҳийла-найрангишганг- лаган бўлса, бундай қилиш унга осон бўлади. Бу йўлдан юрув- чилаода ўзгаларнинг гуноҳини ҳам ўзларидан деб билиш ҳОлла- ри кўп бўлади».3

Бу ҳикматлар бйлан бир қаторда, комил инсонни тарбиялаш услублари ҳам баён этилган: «Суҳбатимизга етиШадиган гуруҳ- лардан баъзилари шундайки, ўларнинг кўнгилларида муҳаббат уруғи бор, аммо халақит берувчи хасу хашаклар туфайли ўсол-

1 Абул Муҳсин Муҳаммад Боқир ибн Муҳаммад Али. Баҳоуддин Бало- гардон. Т., «Ег увчи», 1993, 81-бет.

2 Уша китоб, 56—57- бетлар.3 Абул Муҳсин Муҳаммад Боқир ибн Муҳаммад Али. Баҳоуддин Бало-

гардон. Т., «Ёзувчи», 1993, 75—95-бетлар.


майди, бизга. эса уни поклаш лозим. Баъзиларида муҳаббат уруғи йўқ, бизга эса уни пайдо қилиш лозим»;

«Муршид толибнинг ўтган, ҳозирги ва келажак каби уч ҳо- лидан бохабар бўлиши керак, шундагина уни тарбия қила ола- ди»; ' .. Л;.:, _

«Толиб амал қилииш зарур бўлган шартлардан бири шуки, у Ҳақ Таоло дўстларидан бўлган бир дўст билан ҳамсуҳбат бў- либ, ўз ҳолидан воқиф бўлиши зарур. Суҳбат замонйни ўзининг, ўтмиш замони билан солиштириб кўрсин, нуқсондан камол сари кетаётганини ўзида мушоҳада қилса, бу азизнинг суҳбатида му- лозаматда бўлишни ўзи учун фарзи айн ҳиеобласин»1.

Хулоса қилиб айтганда, Нақшбандия тариқати иқки муҳим тариқат: Абдулҳолиқ Ғиждувоний ҳамда Аҳмад Яссавийларнинг йўлини бирлаштирди ва ҳаётга мослаштирди.

Нақшбандия сулуки (худога яқинлашиш йўли) ўн битта ахлоқий қоидани ишлаб чиқди ва амалиётга татбиқ этди.

Сўфийнинг покланиш ва худога етишиш даражасй маънавий мураббий—шайх, муршид ёки пир томонидан амалга оширилади.

Ва ниҳоят, муршид билан мурид ўртасидаги маънавий-руҳий алоқа, сўнг маънавий қўшилиб кетиш муриднинг камолотга етишганлигини кўрсатади ва муршид муридга ўз ҳирқасини ечйб беради. Бу йўл муроқаба, мушоҳада, мусоҳаба каби уч босқич- дап иборат бўлади. Нақшбандия сулукига кирган инсон ўзини ҳам руҳан, ҳам жисмонан чиниқтириши, маънавий поклаши ва қалбга сайқал бериши лозим.

Нақшбандиянинг асосий йўли Ҳаққа етишга интилиш, хуфия зйкр қилиш бўлиб, баъзи расм-русмларни рад этади. Масалан, қирқ кун рўза тутиш, дарбадарлик, қашшоқлик, мусиқа чалиб, ашула ва рақс тушиб, зикр тушиш (самоъ) ва овоз чиқариб (жаҳр) зикр қилиш ва бошқалар. Азиз-авлиёларга, уларнинг мозорларига сиғйнишни ман этиб, Ҳар қандай мададни фақат Аллоҳдан сўраш кераклиги таъкидланади. Руҳан покланиб, ман- манлик, кибру ҳаводан воз кечиб, оддий. ўз меҳнати билан кун кечиришга даъват этади.

Демак, Нақшбандия тариқатининг асосини инсоннинг ҳам руҳан, ҳам жисмонан покланиши ташкил этиб, бу жараён ҳозир- ги даврда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Ҳозирги даврда ёш авлодни етук инсон этиб тарбиялашда унинг ахлоқий тизими йўллари ва усуллари қўл келади. Зеро, ақлий, ахлоқий, жисмо- ний камол топган шахсни шакллантиришнинг ҳам руҳий, ҳам : , маънавий тарбия силсиласи бунинг яққол далилидйр.

Демак, ҳақиқий ,сўфийлик таркидуйёчилик ғоясйни илгарй сурмайди, у инсонни маънавий покланишга йўллайди. Лекйн баъзи жоҳил ва нодон кишилар (ҳатто дин пешволари ҳам) инсоннинг руҳан худо билан бирлашиши, «А нал ҳақ»ликни, яъни «Мен худоман» деб ифодалашнинг моҳйятйни тушунмас-

1 Абул Муҳсин Муҳаммад Боқир ибн МуҳаМмад Али. Баҳоуддин Бало- гардон. Т., «Езувчи», 1993, 79-бет. '•


дан; уларни таъқиб этди. Аслини олганда, сўфийлик — бу му- рувват. саховат. мехнат, каноат, диёнатдир.. Улар инсон хулқи- даги барча иллатлар бнлан Курашўвчйлардир. Сўфиилар ҳаетни ана шу разилликлардан тозалашда ҳар бир инсоннинг ўзини маънавий жиҳатдаи поклаши учун курашувчнлардир.

Демак, Ислом Ер юзида энГ кёнг тарқалган динлардан бў -. либ, у Муеулмон маданиятининг таркиб топишида муҳим роль ўйнади. Унинг муқаддас китбби «Қуръон»нинг хулқ, одоб, тур- муш тарзига оид таълимоти мусулмонлар ахлоқйй тарбиясининг шаклланишйга асос бўлиб хйзмат қилди. Барча мусулмон мам- лакатларида «Қуръон»нинг шарҳловчилари томонидан шариат қонун-қоидалари, ахлоқий талабларини тарғиб этилиши кейин- чалик мусулмон адабиётида ахлоқий-дидактик мазмундаги асар- ларнинг пайдо бўлишига туртки бўлди.

Ислом барча мусулмон мамлакатлари каби Хуросон ва Мо- вароуннаҳрда ҳам асосий дин ҳисобланади. Шунинг учун халқ ҳаё^ида хулҚ:одоб қоидалари ва анъаналарининг шаклланйши ҳамда мустаҳкамланиб қолишида муҳим роль ўйнади ва ҳаётий Дастўр сифатида сақланйб қолди.

ШАРҚ УЙҒОНИШ ДАВРИ ВА УНДА ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ МАСАЛАЛАРИ

\Г О^Араб халифалигида юз берган ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар, ягона ислом динининг таркиб топиши маданий, маънавий ҳаёт- га ҳам таъсир этди. Унда катта кўтаринкилик руҳйнй пайдо қилди.

Бу кўтаринкилик бутун Араб халифалигини, Яқин ва Урта Шарқни қамраб олганлиги учун Шарқ Уйғониш даври деб атал- ди.; Бу жараён IX асрдан бошланиб, XV—XVI асрларгача да- вом этди.

Араб халифалйгида IX асрда вужудга келгая У йрониш дав— ри халифаликнинг Бағдод, Дамашқ,'Халаб шаҳарларида бош- ланиб, барча бошқа халқлар маданий ҳаётига тарқалган, бу эса у давлатларнинг ҳам маданий ривожланишига замин тай- ёрлаган. Халифалик емирилиши натижасида ташкил топган мус- тақил давлатлардаги маданий ривожланиш халифалик даври- даги маданий ривожланишнинг давоми бўлди.

4l>- О^Халифа Хорун ар-Рашид (786—833) ва унинг ўғли Маъмун даврида Бағдодда «Байтул ҳикма» (Донишмандлйк уйи) (ҳозир Академия маъпосида) ташкил этилади. Мазкур Академия барча илм соҳиблари тўпланган марказга айланади. Ўнинг қошида жаҳон кутубхонаси ташкил этилган, расадхона ҳам бўлган, . қейинчалик янги кутубхона қурилган. БағдодДаги мазкўр илМ маркази, ўз навбатида Шарқ ва Ғарбда илм-фаннинг тараққий этишига, маънавий ҳаётнинг юксалишига таъсир этган. Бу ўринда халифа ал-Маъмуннинг илм-фан равнақида кўрсатган ҳомийлигини алоҳида таъкидлаш жоиз.


Зеро, халифа ал-Маъмун илм-фанни жуда қадрлаган. уIX аср бошларида халифаликнииг Хуроеондаги ноиби бўлган вақтида ҳам Мовароуннаҳр ва Хуросондаги олимларни тўплаб, улариинг илмий ижодига шароит, яратиб берган. Булар орасида ал-Хоразмий, ал-Хутталий, ал-Жавҳарий, ал-фарғоний* ал-Мар- вазий каби ватандош олимларимиз ҳам бўлган, Ал-Маъмун ха- лифалик тахтига ўтИргад, у олимларнинг барчасини Бағдодга чақириб олади. ;■

Шунингдек, қадимги яратилган маданий ёдгорликлар, улар хоҳ,юнон, хоҳ араб, хоҳ Мовароуннаҳр ва Хуросон халқининг энг қадимги антик даврлар маданияти бўлсин, Уйғониш даври маданиятинннг яратилиши ва ривожланишига асос бўлиб хизмат қилди.^

Агар араблар Урта Осиёни босиб олиб, бу ерда илгари мав- жуд бўлган фан ва маданият ўчоқларини йўқотган бўлсалар, кўп ўтмай, қадимий илмий анъана аста-секин тйкланиб, натижа- да илм-фаннинг етук сиймолари етишнб чиқа бошлайди. Булар- нинг барчасйнинг бир-бирига қўшилуви натижасида Шарқда бир бутун маданият таркйб топади ва ривожлана бошлайди.

Яқин ва Урта Шарқда, жумладан Эрон, КавКаз орти ва Урта • Осиёда савдо ; алоқаларининг ривожланганлиги, ҳунармандчи- ликнинг тараққий этиши, иқтйсодйй ва маданий алоқаларнйнг барчаси умумий рйвожланйгагау таъсир этДи. М. Хайруллаёв таъкидлаганидек, «Яқин в.а Урта Ша|рқ йамлакатЛаридаги ма- даний юксайишга олйб кеяган асосий са'баб фёодйл муносабат- лар янги босқичи бўлди. Буг Давр мадаиий тараққиётида араб халйфалигига бўйсунгай м^лакатйарнииг хўжалик-иқтисо.п.ий алоқаларининг кучайийги ва бунййг; оқйбатида турли маданият- лар — ҳинд,,Урта Осиё, Эрюн, араб,_юнон, рим маданиятлари- нинг йқйндан ўзаро албқаси ва бйр-бирйга тат сир этиб бориши катта роль ўййгади»1. L , ’

Бу да)врд,а қишлЬ1 ‘ хў^алйгида фрйдаланиладиган ер май- донлари ^ейгайдй, кўпла^ суғориш йнйрртларй тикланди ва ян- гйлари қўрилдй' пахта,%Ьи1ғир, кайоп экйлиб, улар толасидан матр тўқилган.' МоварРуннаҳрда хусусан; УрганЧ, Фаргона, Са- марқанд «а Бухоро тўқимачилйк маҳсулотлари, айниқса Самар- қанд ва Бухо{ю шойиси дунёга машҳур бўлган.

Қишлоқ хўжалиги ва ҳунармандчилйк’саноат маҳсулотлари- нинг ишлаб чйқарАлиши савдонинг ривожланишига йўл очди. Нати;зйаДа?’! Яқин;»а Урта Шарқ мамлакатларининг чет давлат- лар: Испайия, Ҳиндйстон; ХйтОй, Византия - билан савдо ишла- ри кўлами ортйб ‘бЬрди. u / '

Таниқли !-0лйма. Ф. Сулаймонова Шарҳ 'мамлакатларининг Испанияга ва у Ърқали Оврупога таъсири ҳақида гапирар экан, «Пиреней ярим оролининг араблар томонидан босиб олиниши инсоният тарихида янги саҳифа очди. Македониялик Александр

1 Хайруллаев М. Уйғониш даври ва Шарқ мутафаккири: Тошкент, «Узбе- кистон», 1971, 43- бет.


орзу -қйлган Шарқ ва Ғар<бнийг ҳаётида- янгн давр <5ошл.андн. Бу жараённИнг айниқса, Овр-ўпо учун аҳамияТи беқиёс бўлди! Шарқ фақатгина Оврупо маданиятинлнг рквожнпа таъсир этиб- гина |Қолмай,- «балки умуман, ’ ©вруполик одамнинг ясихологияси, тафаккурй, хараистерн, ҳаёг тарзиаи, таргсхнй жарасшги тубдан ўзгартири'6 Ккборди»1,— дейди ®a>; математикау. фалсафа,; астро- номйя, табийёт, Хулқ-одоб; турмўш тарзи, .ижтимои^-яқтисодий ҳаётига қай даражада таъеир этганлигйга ninoHapflH далиллар келтиради. i -к'; . ; .

v x асрдан бошлаб Мовароуннаҳр .ва Хуросонда мустақил фео- дал давлатлар — Тоҳирийлар, Сомонийлар Қорахонийлар, газ- иавййлар, Салжуқийлар, Хоразмшоҳлар давлатларининг пайдо бўлиши ҳам маданий ҳаётнинг янада равнақ топишига олиб қелди,^ -

■Бу даврда пул муом,аласи ривожланди. Жамият сиёсий, иж- тимоий, иқтисодий ҳаётидаги ўзгаришлар, албатта маданий ҳаётга ҳам ўз та.ъсирини ўтказмасдан. <қолм.ади. ,

уСомонийлар давлатида Марв, Бу.хвро,, Сама,р|қанд ва Урпанч ўша даврнинг маданий марказларидан саналарди. t

.Бу даврда араб тили илмий sa алоқа тили эди. Мавстабларда дарслар араб тилида олнб -борилар эди. Расмий ҳужжатлар; шариат қоидалари арвб тилида юритилар эди. Цлмий асарлар ҳам .араб тилида ёзилар эди|>Х аср. ўрталарига келиб, форс-то- жик тиллда ҳам иш *бритила бошлаиди, аммо ёзиладиган ҳуж- жатлар, ишлар форс-тожик тилида бўлса ҳам, ара-б кмлосидз ёзилар эди. ' ( .Ц- . . .

Уша даврда Бухорода.катта.кетргб бозори бўлган, китоб дў- конларида олим ва фозйд кишйлар учрашиб, илмий баҳс, муно- заралар ўтказганлар.

Абу Али йбн Сино кйтоб Дўконларидан бир^да Форобийнинг Аристотель «Метафизика» (сига ёзган шарҳларини сотиб олган- лигини таржимаи .ҳолида ҳикоя қилади. бухоро кмири саройида ^;Г''йирйюку1убХ01к '1йжЖў^ да)вр-дагй Шероз кутубхонасй билан беллаша оладиг.ан ягона кутуб- хона сйфатида тан олгандар. . , : ■

КЗомонийлар даврида Рўдакий, Фирдавсий, ал-Хоразмий, ал- Фарғоний, ал-Форобий, Айу Райҳон Беруний, Абу Али,нбн .Сино- лар яшаб ижод этганлар.

X асрнинг иккинчи ярмида ташкил топган Қорахонийлар дав- латида ҳам баъзи хонлар ўз саройларида кутубҳоналар тцшкил этдилар. Бу кутубхоналарда ара'б ©а ҳатто Ғарбий Бвроиа олим- ларининг асарлари ҳам м.авжуд эди. Бу даврда туркий тил шаклланиб .борди. Юсуф хос Ҳожиб, Маҳмуд Кошгарий каби олимлар ўзларининг жаҳон аҳамиятяга эга бўлган асарларини яратдилар.

XI аср -бошида Ғазнавийлар давлати, кейинроқ салжуқийлар,

1 Сулаймонова Ф. Шарқ маданияти Исианияда ва унинг Оврупога таъ- сири. «Узбекистои овозн». 1994 19 январь. /


Хораэмшоҳлар давлати т.ашкйл топди. Ғазнаеийлар даврида ҳам илмий, ижтимоий-фалсафий фикрлар ривожланди. Маҳмуд Ғаз- навий ўз саройига жуда катта маданий богёликларми тўплайди, олимларви илмий ишга жалб этади. Жумладан, Абу Райҳон Бе- . руний ҳам Маҳмуд саройида 'яша(6, маш/ҳур «Ҳиндистон» асари- ни шу ерда яратган- > : .j^XI асрда Хоразмда илм-фйн айнтақса тарачдож этади. Хоразм

' шоҳй Маъмун ўз саройипа энг забардаст олимларни тажлиф эта- ди. У ташкил этган «зБайтул ҳикма»—«Донишмандлик уйи»да қомусий олимлар — Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, тарихчи (Миркавайх, риёзиётчи Абу Наср ибн Ироқ, файласуф Абу Саҳл ал-Масшҳий, табиб Абдулҳайр Ҳаммор каби олимлар илмий ижод билан шуғулланганлар, лекин тожу тахт учун ку- раш натижасида бу илм даргоҳи ўз фаолиятини тўхтатади. JC/

Салжуқийлардан Алп Арслон Муҳаммсад ҳокимиятни бош- қарган даврда унинг вазири Низом ул-Му^к ўз давринииг -маш- ҳур сиёсий арбоби ва маърифатпарвар инсон ■сифатида довруқ қозонди. Унинг тўлиқ исми А<бу Али .ал-Ҳасан ибн Али ибн Ис- ҳоқ ат-Тусий бўлиб, Низом ул-Мулк унинг фахрли тахаллуси- дир. Низом ул-Мулк 1018 йил (баъзи манбаларда 1019 ёки 1020 кўрсатйлади). Туснинг Машҳадга яқин Радекан деган жойида туғилган. Низом улгнМулкнинг отаси Ғазнавийлар хизматйда дўлган, лекин Абу Али 'балоғатга етгандан сўнг Салжуқийлар хизматига ўтиб, Чағри бек ҳузурида дабирлиК қилган (хат та- шувчи чопар). 1053/54 йилда АбуАли >вазир этиб тайинланади ҳамда. «Низом ул-Мулк» такаллусини олади. .Кёлажакда бу HM бутун дунёга маърифат; одиллик, ақл-идрок тимсоли сифатидатанилади. ..... :'■'

У ҒазнаВийлар йШ услубига бир оз ўзгаришдар Ки.рити.б, ҳо- кимиятни 'боШҚарйшнинг ўз услубини йшлаб чиқади ва уни ўзи- нинг «Сиёсатнома» асарида (1091—1092) баён этади.

НизоМ ултМуЛкнинг маорифни ривожлантиришдаги хизмат- лари ■бёқйёс: У. 1067 йялда Бағдодда ўзининг шахсий жамғармат сйга ўша даврнинг энг машҳур ўқув юрти — «Низомийя» мад- расасини қур&иради. У олимлар, дий пешволари, сўфийларга «катта эътйбор бериб, уларга ҳомийлик қялади.

Унинг катта хизматларидан яна бири тақвимни ислоҳ қйлиш бўлди. У 1074 й. Урта Ш.арқ мамлакатлари учун календарь-тақ- ®им тузадикй,'бу та Қвим Ҳозиргача энг такомиллашган тақвим- лардан ҳисобланади.

Низом ул-Мулк 1092 йилда мухолифлар туфайли ўз вазифа- сйдан .кетишга мажбур бўлади ва 14 октябрда номаълум ша(хс

»ло}4£шидан ўлдирилади.Т(|ПД1арқ «Уйғониш даври» да илм-фан ривожланиши уч йўна-

^лишда бўлди. •Биринчи йўналиш — математика-табииёт йўналиши бўлиб,

буларга математика, астрономия, кимё, геодезия, минералогия, тйббиёт, фармакалогия ва бошқа шуларга ту.рдош фанл.ар кири- тилиб, Муҳаммад Мусо Хоравмий, Аҳмад Фарғонийлар матема-


тшсага оид, Эакариё ар-Розий; кимё ва тиббиётга оид; и<5н СййоС Журжонвй тиббиёт ва.фал1еафа..:А|бў- Райяон Беруний тиббиётга ойд йирик асфлар.яратдилар.. г : • 'р v. мй. ;• >- Икқингйй 'йўналиш — шктимолйЦ)алсафий йўналиш бўлиб,

бунда. фалсафа, тарж, мантиқ, фмқҳ* рўҳшунослик, нотиқлик -ва бошқа фанлар бўлиб, бу соҳада Форобий, алпКиндий. ибн Сино, Заҳириддин Байҳақий, Муҳаммад Наршахйй ва бошқалар фар- лият кўрсатганлар'. 'ч ■' •:-'

Биз кхқорида зикр этган олимлар қомусий олимлар . бўлйб, улар ўз соҳаларида иш олиб бориш билан бқр қатррда бошқа бир қанча фанларга доир ҳам тадқнқотлар олиб борганлар; :; Учинчи 'йўналиш — таълимий-ахлақий 'йўналиш бўлиб, бу со- ҳада қомусий олимлар ўз қарашларини ижтимоий-фалсафий ва ил1мий асарлари таркибида ёки ахлоқий асарларида баён этса- лар, адиб ва та^рбияшунос олимлар таълимий-дидактик асарла- рида ,ифодалаганлар.|^аълумки, .111арқ Уйғониш даврида инсон муа-ммоси •маънавият соҳасидаги асосий масала бўлган. Шунинг учун ҳам таълим-тарбия масалала,рига катта эътибор берйлган, яратилган асарларда Шариуқа хос бўлган «нсоннинг ахдоқий- руҳий 'камолотини улуғлаш етакчи ўрин тутга^

Илсогопарварлик ғоясини амалга:0ШиришнинЕ асосвй восита- лари сифатида йжоак ахлоқий одатлар, йнсоний муносабатлар ва хислатларни таркйб топтиришга олиб кёлмвчи таълим-тар- бияни амалга ошириш муҳим адасала қилиб ''қўйилган.;Зеро, ин- сонийлиқ ғоясида юксак ахло^ий 'хислатлар йфодалангани учун ҳам Шарқ Уйғонйш даври фалсафаси ва педагогикасида таъли- мий-ахлрқий йўналиш муҳим аҳамият касб этди. Ахлоқ масала- си. файласуфларнинг, букж мутафаккирларнинг, ҳам тарихчи-к>, шоир ®а адибларнинг ҳам 'бирдек днққат марказида бўлди. Таъ- лимий-ахлоқий рисолалар лайдо бўлиб, аҳлО|Қницг ҳам назарИй, ҳам амалйй масалалари таҳлил этилди. «Фозил одамлар шаҳри», ^Баҳт саодатга эришув ҳақида», «Ахлок кақида рисола». «Ишк

«Дҳяоқи Нр^ирий», /«Авслоқи Жа- лрлий», «Ахлоқи Мўҳсйний», «Ҳибатул-ҳақойиқ», «Қобуснома», «Гулистон», «Бўсгон:», «Маҳбўб улчқулуб» .кабЦ * Фора&ИЙ,-гЧ?бн" Сино, Юсуф хос Ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Тусий, Давоний, fco- шифий, Кайжовус, Саъдйй, Жомий, Алишер Навоийларнинг таъ- лимий-ахлоқий асарлари инсон. шахсини маънавий-ахлоқий шакллантириш муаммосини ҳал этишда соф педагогик асарлар сифатида муҳим аҳамйятга ©га. Мазкур таълвмий-ахлоқий асар- ларда инсоннинг маъиавий камолга егиши кжсак хулқ-одоб, илм-фапни эгаллаш асосидагина амалга ошиши мумкин, деган ғоя илгари сурилди. Илмий билимга асосланувчи метод шакл- ланди, натижада ақлий тарбия олимлар диққат марказида бўл- дй: Хоразмий, Форобийлар бу методни асослаб беришган буюк мутафаккирлар эди. Булар билан би.р қаторда ўша даврда яра- тилгаи барча таълимий-ахлоқий рисолаларда ҳам ақлий тарбия- да зеҳнни тарбиялаш,. ақлий. камолот йўллари, билимларнинг асл моҳиятини ёритишга ҳаракат идедилар. ,


Лекин, биз шу иайтгача таянган jmатериалист.и« та1>лимотга асосан оливигар юксак инсоний'ахлоқ ҳақидаги; ғояларии ислом- нинг ахлоқий догмаТикасига қаршй ишла<б чйқилгар, ўз фикрини мантиқий, изчил, асослл ифодалашга асосланган рационалистик •таълимот ҳам ислом фалсафаси,— каломнинг ҳиссий ■билишни ва ақлий ,'билишдан иборат таълимотини — сеҳрйи - билиш ҳавд- даги таълимотига ■қарши шаклланган, деб таълим бердилар^/Дс- лини олганда эса, Шарқ Уйғониш даър-и таълимий-ахлоҳий қа- рашларининг асосй Исломнинг умуминсоний ва ўзига хос ҳақ- ҳуқуқларига* талаб «а тамой»ляарига бориб тақалади^

Зеро, ба,рча мутафаКкирларимизнинг таълим-тарбияга. оид қарашларининг асоси ҳам Қуръон ва- Ҳадйс таълимотйга асос- ланади. Чунки биз назарда тутаётган даврдан бошлаб савод ўр- гатиш Қуръон ва ҳадисларни ўрганиш ва улардаги кўрсатма- ларнн ўзлаштириш билан бирга олиб борилган. Шунга кўра, Қуръон ва Ҳадислардаги Еанд-йасиҳатлар ҳам олимлар, ҳам адиблар ижодига таъсир етган. Ҳадисйарда умуминсоний фази- латларга алоҳида урғу берилгаи. Уларда илгари еурилган му- сулмонларнинг муҳим хислатлари: ҳалоллик, йокл-як, саховат, ҳиммат, меҳр-оқибат, эҳсой, шарм-(ҳаё, илм; излаш, муомала қои- далари, ахлоқ мезонлари ва бошқалар ўз ифодасинй топган ва Шарқ адабиётига, жумладан- таълимий-ахлақий асарларга таъ- сир этди'. Ҳадислар, таъоири Юсуф Хос: Ҳожибнинг «Қутадғу би- лиг» асаридан бошлаииб,. Кайковуснииг «Қобуснома», Аҳмад Югнакийнииг «Ҳйбатул-ҳа^қойиқ», Саъдийнинг «Гулистон», Жо- мийнинг «Баҳорйстон», Алншер Навоийнганг «Маҳбуб; ул-қулуб» ва бошқа асарлар иегизида кўринади. Ҳам ғоя, ҳам мазмун, ҳам шакл 'буиинп далилидқр. ч:

Масалан, Қуръонда ҳам, Ҳадисларда ҳам, таълимий-ахлоқий достонларда ҳам илм таърифи билан бирга хушқ-одоб қоидала- ри, турмуш одоб.и ёритилади. . :

Мазкур таълимот мутафаккирларимиз ижодида илмий тал- қин этилади. Хусусан, ал-Форабийнинг: ижтимоий-фалсафий -қа- рашларида илгари 'сурилган таадимий-ахлоқий фикрла,ри ҳам аввало Қуръон оятларининг илмий талқинидир. Чунки, Форо- бий илм йўли 'билан..Аллоҳни таниган. Зеро, Қуръонда ҳам, Ҳа- дисда ҳам ҳақиқии илй тояиби мусулмон ҳисобланиши таъкид- ланади. n •: ■ .о\

Мутафаккирларнивг ўз ишларида ўқитиш ва таълим-тарбия- га эътибори натижасида, педагогика ва дидактика масалалари- га 1ҚИЗИҚИШ орта/б€»рди. Аииқ фанларни ўқитишнинг услуби ма- салаларига айниқса эътибор қувайди. Педагогика соҳасида инсон ва уни камолга! етказиш билан боғлиқ муаммо асосий ўриннй эгаллади. : ■'. • ' ;

Мутафаккирлар таълим*тарбияга. оид фикрларида инсон ка- молоти муаммосини бахт-саодатга эришиш учун шароит яратиш, деган ғояни илгари суриш билан боғлаб талқин этдилар. «Форо- бий, Низомий, Жомий, Навоий асарларида олий ахлоқ, маъри- фатга. маънавий эркинликка эришув «бахт-саодат, деб талқин


этилди ва бу бахт-саодат адолатли, зулмдан холи,: идеал етук жамоа ва ИДеал' раҳбар, ҳоким билан боғлиқ ҳолда таса®В;у,р. этилди. Етук жамш^а^қидаги^инсо.нларнииғ барчаеини 6 aixi-ca0 -. датг,а эриштирувчи идеал тузум ҳақидаги утопия Шарқ У'йғо- ниш даврй соииал-этик фикри ‘арагё^қиётининг энг катта ютуқ- ларидан бйри бўлди»,— дейди форобийшунос олим М. Хайрул-

■ Шарқ Уйғониш данри таълимий-дидактйк асарларида инсон шаҳсининг «амол топиши йўлла,ри, усуллари' баён >этилди1: Ҳақи- қий юксак ахлоқли инсон хислатлари ҳақида фикр- юритилганда биринчи ўринда адолатпарварлик ғояси ётади. Масалан, адолат- ли ҳукмдор ҳа/қида сўз 'ю|>итила,р экан, araip ҳукмдрр адолатли бўлса, унинг қўл остидаги фуқаролар ҳам бахт-саодатли ҳаёт кечиради, дейилади.

Уйғоннш даври ледагогикасида касб-ҳунар ўрганиш илм ўр- ганиш билан бабнбаравар талаб этилади. Ҳар бир ёш йигит, у қайсн табақа фарзанди бўлмасии, касбчҳунар ўрганиши зарур- лиги алоҳида таъосндланади. Ҳар бир ҳунарманд «иеҳнат мадаг ниятини, ўз касбига ©ътиқод ва ҳурматни таркиб тоятириш, те- жамкорликка риоя этиш, ўз ишини сифатли бажаришга йўллан- ган. ;

Бундан ташқари, инсонни камолотга егказувчи ахлоқий хис- латлар сифатида дўстлик, садоқат ва вафо, севги ва муҳаббат, ватанпарварлик, самимийлвк, саховат, мурунват; эржинлик, иро- далилик, жасурлнк жабилар илгари сурилади. Оалбий хислат- лйр свфатида рашк, риёкорлик, худбинлик, очнўзлик, ҳирс, сот- қинлик кабилар қО|ралаиади.

Хулоса қилиб айтганда, ислом дининннг ёйилиши, марказ- лашган Араб халифалигнда илм-фан •тарэққиёти, ижтимоий-иқ- тноодий юксалиш Мовароуннаҳр ва Хуросонда IX асрларга ке- либ маънаеий кўтарилиш—«Шарқ Ренесанси»—Уйгониш дав- рини бошлаб берди. •

М*»ия рлуиняҳрira ҳам идм>фд.д ва маърифат соҳасида ўз хизматлари билан дунёга машҳур бўл- ган файласуф ва мунажжим, математика, физнка, • тиббиёт, та- рих, тил ва адабиёт, 'псдагоигка соҳаснда илмий мероси биЛан «ом 'қолдирган ал-Хоразмий, Абу Наср Форобйй, ал-Фарғоний, Абу Райҳон Беруний, Абу Али йбн Сино каби қомусий олймлар етишиб чиқди. ..." -' V v;:;. ■.

Улар ўз илмйй ишЛарида ахлоҚ-одоб масалаларига ҳам кат- та эътибО|р берДилар. 'БуларДа’ илгари сурилган ғоялар инсон- нинг ҳам ақлий, ҳам ахлоқйй жиҳатдан қамол топишида, педа- 'гогик фикр тараққиётида катта аҳамиятга эга бўлди.

Шунингдек, Шарқ Уйғониш даврида соф педагогик асарлар яратйб, таълим ©а тарбияда иисон етуклигининг хубўсий ®а уму- ■мий йўллари ҳақида ўлмас таъЛнмоти биЛан ном қолдирган тар- бияшўнос олймлар ҳа,м майдоига келди.

Демак, биз Шарқ Уйғониш да»ри таълим-тарбия муаммояа- рйни таҳлил этар эканмиз, уни икки йўналишда — қомусий олим-


лар ижодий моросида таълим-тарбия муам«оси ва соф таъли- мий-аослоқий асарларда <комил инсонни тарбиялаш муаммолари- нинг ҳал этилиши орқали ифодаланганини кўрамиз.

^МУҲАММАД ибн мусо а л -хоразм и я(783—850)

^Каҳон ялм-маърифатининг буюк намояндаси Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий таҳминан 783 йилда Хоразмда дунёга келиб, 847—850 йиллар оралиғйда Бағдржда ©афот этган.

Хоразмий туғилиб 'воага етаётган давр’да Мбва^роуннаҳр йи- рик маданий ва саедо марказларидан 'бири эди.

Олимнинг тўлиқ исми Ai6y Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Мусо ал- Хораэмйй ал-Мажусийдир.' «Абу А-бдуллоҳ Муҳаммад» исломга ўтганларга бериладиган анъанавий исм' бўлган. Хоразмийнинг авлодлари маЖусий асоҳинларидан, яъни «Муғлар»дан бўлиб, исломни отаси қабул ҳилган бўлиши керак. Илмий адабйётла- рида ёзиливдита кўра Ҳрразмий/бошланғич маълумотни ўз уйи- да олган, чункк ўнинг отаси ^адимий динйй ўрф-одатларни, ерли халқ ёзўвйни; билган ва диний ҳамда дунёвий билимлардан «а- ба,рд0р бўлган. Ш у туфайли ал-Хоразмий болалйг'идано(қ бу ил- мий мавбалардан ўрганиш ймкониетига эга 'бўлган. Муҳаммад Хоразмий матёматиқа бйлан жуда берилйб 'н1уғулланган, бу со- ҳага оид барча. асарларни қунт 'бйла.Й ўрганган. Араб, форс, ҳинд, юнон, тилларини ҳ^м ўрганйб, бу тилда яратилган асар- ларни ҳам ўқйй оладиган бўлади. Лекин Хоразйийнинг ватани- дан четда яшаганлигини. турлрча. шарҳлашади. Чуноичи отаси ^ажусйй шҳинла.рдан бўлганлйги учун ҳам араб мутаассиблари .уни таъқиб қилганлигй сабабли у Хоразмни ташлаб кетишга мажбур бўлган, дегаи фикрлар ҳам мавжудГ>

Хоразмяйшунос олим А. Аҳмедов халифа Хррун ар-Рашид- нинг ўғли Маъмун ар-Рашид Марвда халифа ноиби^бўлиб тур- ганда саройида жуда кўп олимларни тўплагани, сўнг халифа бўлиб дўтарилгач, уларни <ҳам Бағдодга олиб «етганини таъкид- лайди^) Х

Ёяз А. Аҳмедовнинг фикрига қўшилган ҳолда яна қуйидаги- ларни ҳам баён этмақчимиз.

Бунинг сабаблари — биршгшдан, ўша даврда барча илмга интилган олимлар маълум фанларни эгаллаб олгандан сўнг илм-фан марказларйга сафар қилганлар ва у ёрДа етук олимлар билан мулоқотда бўлиб, турли фанлар бўйича баҳс-.муйозара юритганлар .махсус тайёрғарликдан ва синовлардан ўтганлар, ўзларини фан олашада синаб кўрганлар. Иккинчидан, халифа- ликда илм маркази саналган Дамашқ ва Бағдодда иЛм-фаининг тара ққий этганлиги ва шахсан, халифаларнинг илм-фан тарақ- қиётига ҳомийлшс қилганлиги ҳам оЛимларни жалб этган.

1 Аҳмедов А. Хоразмий ҳаёти ва ижоди ҳақида маълумотлар. Ал-Хо- размий Муҳаммад ибн Мусо. «Танлайган acapJiap»ra сўзбошн. Тошкент, «ФАН», 1983, 8- бет;


‘v ! Чунки Хорун :ар-Рашид ва унинг ўғли ал-Мат»мун халифалик қилган даврларда Яқин *ва Урта Шарқда илм-маърифат ривож .тапган эди.-Бавдоддаш-бу ^ъ риф ат^арк ази «ўпла1&1Шарқтяу- тафаккирлари илмий иш ол®б 'бораетган «Байтул ^ҳикма» (До- нишмандлик уйй) д^'аталган: Фанлар аКадёмиясига тенглаШа- диган бу илм марказига халифа Маъмун ҳомийлик қилган ва Хоразмийни ҳам бу ерга таклиф этган. 813—833 йилла,рда Хо- размий аца. шу,«Академия»да фаолцят. кўрсатг'4н. Мазкур «Ака- демия»да Аҳмад йбн Муҳаммад Фарфний, А^ҳмад ибн Абдулла Марвазий, унинг ўғли Абу Жаъфар, Аббос йбн Саид Жавҳарий <каби ,6лимлар Хоразмий билан Ҳамкорликда илмий. ишлар олиб бош аллар..

СЖайтул Ҳикма»да математика, гердёзия,. география, фала- киёт ва бошқа соҳалар бўйича тадқиқотлар олиб бдрйлади ва ал-Хоразмий мактаби яратилаяи,.: Олдмнйнг, айниқса, матема- тикага оид йлмий ме*роси жаҳон аҳЬмиятйга эга ‘буЛДЙ ч

Халифа ал-Маъмун ҳатто Мўҳаммад ал?Ҳр;размй8^5Ьшчи- лигида Ҳиндистрн ява Рум (Визаатия),’ Хазария (Волганйнг қуйи оқимидаги ўлка)га бир неча марта илмий сафарлар уюштиради.

Г^Олим инооннинг камолга ети-нш ®а иноонйй муносабатларда илм-фаннинг муҳимлиги ғоя^ини илгари сурган ҳрлда: пёдагогйк фикр тараққиётида ҳам муносиб ўрин эгаллайдй; Хоразмий ма- тематика, география, геодезия, фалакйёт со^аларйда йи(рик тад- қйқотлар олиб, 'борган. Лекин у МаЕтематйка соҳасида янгалик яратган назардётчи ҳамда педагоГ-услўбйятчй олим сифатида тариҳ!да қолгай), V

Хоразмйй илмий мвроси биЛаН билиш назарйясига ўзининг улкан ҳиссасйни қўшди. «Ал кйтоб ал мухтасарфи ҳисоб алжабр ва муқобала» асарида («Алжабр ва ал мўқЬбала ҳисоби ҳақида қиоқача китрб») .сонли квадрат ва чизиқли тенгламалар, уларни ечиш йўлларини баён этади. ,

Рисола уч қисмдан ибррат бўлиб, биринчиси — алгебраик қисм, унинг_одирила са»до здуомалаеиға -рид китек-бир^ бўлим келтирилади. Иккинчй — геометрик қисм алгебраик уСул қўллаб ўлчашлар ҳақида, учинчи қисм васиятлар ҳақида бўлиб, муал- лиф уни «Васйятлар китоби» деб атайдй.

Ал-Хоразмий математика фанида абсттракция (мавҳумийлик) тушунчасини кенгайтирди. Индукцйя йўли билан умумий ечиш усулларини ҳал этди, дедуқция йўли билан умумйй усуллар ёр- дамида турли хусўсий масалаларнй ёчди.

1>ЙА.лжабр ва Муқобада» асари билан ҳам математиКа фанйни ривожлантириб, ўзидан аввалги билймларни ўрганди ва уларйи синтезлаштирди ҳамда амалда қўллаш усулларини баён атди.

Ш у асар туфайли «Ал Хоразмий» номи лотинча Т|ранскрип- цияда «Алгоритм» шаклини Ълди, кейинчалйК ҳозйрги замон ҳи- соблаш математиКасинйнг асосий тушунчаси алгоритм алго- рифмга айланди. V математйканинг назарий ривожланишн би- лан бирга, ундан турмушда фойдалаяиш йўлларини ҳам берди, мерос тақсим -қилишда, васиятномаларни тузишда, мол тақсим


этишда одамла,рга керж ■бўяадиган амалийишларга зарур "бўл- г.аниҳисобларни тақдим эт д £ ), . <•!

0 &зразмийнинг маФематикага оид иккинчи китоби «Ҳинд а,риф- метикасй ҳақида китоб» («Ҳисоб ал-ҳинд») дир. Асар. ўнлик ти- зим рақамлари (,0, 1, 2, 3, 4, 5, .6, 7, 8, 9) га бағишлангай)

Хоразмий ҳиндларнинг фалақиёт ва математикага оид «Син- диҳинд» номли қўлланмасини ўқиб, унинг янглиш ва қийин гто- •монларинн қайта шилаб^яяги боблар ‘қўшди да уни «Қроқарган синдиҳинд» («Алгоритм ҳинд ҳисоби ҳақида») деб атади. Асар фақат Шарқдагииа эмас, Бвропада ҳам қўлланма сифашида шуҳрат таратди. Унлик тнзимининг кашф этилиши саноқ тизиг .мида иақилобий ўзгариш ясади, деб таъриф бе,радилар.;Европа- га ўнлик тизим рақамларидан фойдаланиб энг катта оонларни «зиш ва жойларни аниқ «ўрсатиш X—XI асрларда араблардан ки-риб келган.

Хоразмий арифметиканинг алгоритмлари -бўлган қўшиш, айириш, кўпайти,риш, бўлиш қоидаларини яратган. Турли «жинс»даги сонларни кўпайтириш алгоритмини ҳам берган. Ма- салан, мянутва секундларни бир-бирига кўпайтириш учун, ae- вало, бцр хил шаклга келтириш, яъни секунд ёки Минутга ай- лантиришни кўрсатган. Максус бобда каср ва илдиздан чнқа- <риш амалларини ёзган. .

^Хрразмий ўзининг фалакиетга доир ишларида ҳиндларнинг фалакиёт жадвалларини таҳлил этиб, «Хоразмий зижи» номи билан машҳур бўлган астрономик жадваллар тузди.

Маълумотларга кўра, VIII—XV асрларда ҳаммаси бўлиб, тригонометрия, фалакиётга оид 100 га яқин зиж—жадвал мав- жуд бўлган. Уларнинг қаторида бошқа олимлар билан бирга Хоразмий тузган зижлар ҳам ,ббр.

{^Хоразмийнинг «Синус зижлари» асари XII асрда лотин тили- га таржима этилиб, бир неча-.аср мобайнида ундаи фойдаланиб«еЛИНДИ. , : -fi ,

Бундан ташқари, «Китоб суратил.ард» («Ернинг сурати ки- тоби») геопрафияга оид дастлабки китоб саналади. Бу асар, А. Аҳмедовнинг такминига кўра харитани тавсифлаган асардир. У Хоразмийнинг кўи йиллар олиб борган текшириш-кузатиш ишларининг натижаси бўлди. Унда оли-м Шарқ мамлакатлари устида кузатишлар олиб брриб, мамлакат ва шаҳарларнинг ха- риталарини тузади, иомлар рўпарасида узунлик ва кенглик да- ражаларини кўрсатади. У географияга оид асарида Ерни ести яқлиМга бўлади, ер харитасини тузади. Тад^^иқотчиларнинг маъ- лумотларига кўра оламнинг тўрт харитаси -г- Азов денгизи, Нил дарёси, Яқин ва Урта Шарқ мамлакатлари харитаси сақланйб қолган1. Унинг юқоридаги асари ҳам Шарқ ва Ғарбда катта аҳа- миятга эгадир. ;

Хоразмий бйлим олишда талабанинг шахсий кузатишларига

1 Ирисов А; Хоразмий ва Форобий. Тошкент, Бирлашган нашриёт. 1961, 8—9-бетлар.


ҳамда рлғав 1билимяаридан фойдаланишига катта еътибор бер- ди. Бунда у илм изловчиларнннг илмий манбаларни тўилаш,

- уйарпи- яфодалаш- ва- кузатилғанла^ни- тушунтира -олиш_малака. ва кўникмаларинй: ҳосил <қилишига катта 'баҳо беради. Масалан, «Ал китоб .ал ■ мужтасар фи ҳисоб алжабр ea ал муқобала» аса- рида олимларни уч гуруҳга бўлади. Улардан бири ўзйдан аввал- гилар қилган'иииарни амалга оширишда бошқаларидан ўзиб кепсади ва уни ўзидаи жейин қолувчиларга мерос >қилиб |Қолди- ради. " ,-Л " V. г.:: •■ ■: ■ •:

;Бошқаси ўзидац аввалгиларнинг асарларини шарҳлайди ва бу билан қийинчиликларни осонлаштиради, ёпиқни очади, йўл- ни ёритади «а уни тушуиарли;роҳ: қилади ёки бу айрим китоб- лардан нуқсонларгтопадиган ва сочялиб ётганни • тўплайдиган одам бўлиб, у;ўзидан ашалгила.р ҳақида .яхши фикрда бўлади, такаббурлик 'қилмайди ва ўзи қилган ишидан мағрурланмай- ди»!. ' >>

Хоразмийнинг бу фикри 'бир томондан, олимларнинг маъна- вий юксаклигини «ритса, яикинчи :томондан; ўша' даврда илмий- тадқиқот ншлари ва ўқитишнинг ўсул ва воситала;ридан қай да- ражада фо’йдаланган;лигини кўрсатади.1 Кўпчилик мутафаикирлар (қатори Ҳоразмий. ҳам бйлим бе-

ришнинг кўргазмали тажриба усуллари, савол-жавоб, малака ва кўникмалараи шакллантириш, билимларни синаш усулларйдан фойдаланган. Масалан, Хоразмийнинг арифметикага. оид рисо- лалари унинг тафаккурни ривожлантириш учун билимларни из- чил баён этишга эътибор берганлигини кўрсатади.

<^оразмий :билишни сезгидан мантиқий тасаовур орқали фарқ (қилиш ҳақида фикр 1баён; этган: «Сезги» орқали билиш »бу қис- ман билиш бўлса, «мантиқий» баён, билиш эса ҳақиқий, билииь нинқмуҳим томонинй намоён этади., : ■

^оразм ий билиш назариясига муҳим ҳисса |қўшди. У бирин- чилардан бўлиб, синов-кузатиш ва синов усулларига асос солди,

-самовий жйсмлариииг-^йрйка-шни аке эттирувчи ж адвад асаси- да, математик масалаларнй алгоритм усулида еяишни ишлаб чиқди. Ў математик ғоЯЛар асосида одамларнинг |Ҳаётий зарура- ти етишини, илмйй кашфи-ётлар одамларнинг амалий талаблари натижасида юзага келицшни асослади. Масалан, ер ишлари, би- нолар қуриш, каналлар очиш. У биринчи марта ивсонла^ўрта- сидагй 'мунос.абатла,р:Ни мат<ематик шаклларда ифодаладиГ)

£Хоразмий илмий фаолиятйййнг методологйк жиҳатгларига катта аҳамият берди.

Хулоса қилиб айтганда, ал-Хораэмий Европа ва Шарқда фа- лакиёт ва математика соҳасида янги давр очди. Ҳиндларнинг ўнлик тизим рақамлари Хоразмий туфайли «Араб рақамлари» номи билан бутун дунёга ёйилди?) -

1 Ал-Хоразмий Муҳаммад ибн Мусо. Танл. асарлар, «Алжабр ва алмуқо- бола ҳисоби ҳақида қисқа китоб». Тошкент, 77—78- бетлар.


/Хоразмий тарихга алгебра фанйнйнг асосчиси сифатиДа КИрДН. • 1 ! ' Г v ;.

Хоразмийнинг ҳаётий ва амалий муаммоларки ҳал этишга онд тавсия этган усуллари фиқҳга оид масалаларни ечишда му- ҳим қўлланма бўлди, •• .

Хоразмийиянг фалакиёт .ва геодезияга;ОВД кузатишлари, гео- графияга оид асарлари, у чизган Ёр харитаси ҳам Шарй(. ва Ғ.арб олимлари учун текшириш-кузатиш ишларини олиб бориМ да муҳим қўлланма бўлиб хизмат ■қилди.

Олим:«Ер сатҳини ўлчаш»; («Астролябия»), '<«Қуёш соати тўғ- рисида», «Яҳудийлар тарихи ва уларнинг байрамларини белги- лаш» 'ва бошқа асарлари билан ҳам фан ривожига катта ҳиоса қўшди. '' „ ..

Юқоридагилардан хулоса қилиб айтиш мумкинки, ал*Хораз- мий илмий билим, таълим усуллари, илм-фанга ^қўшган улкан !ҳиссасй билан инсонни ақлий камолга етказишда, таълим-тар- бияда ўз ўрнига эгадир)

АҲМАД АЛ-ФАРҒОН ИЙ

Жаҳон фани, маданиятига йирик ҳисса қўшган 1қомусий ал- ломалардан бири Аҳмад ал-Фарғоний Абдулаббос ибн. Муҳам- •мад ибн Касир 'бўлиб, у Фарғонада туғилиб ўсган, вояга етгаш У йнрик илм-маърифат маржази бўлган ё^ғдрддаги .мйБайтул ҳи'кма»да 'мударрислик қилиб, табиий-илмий соҳада — риёзиёт, фалақиёг, географйя, ҳикмат ва бошқа 1қатор фанлар юзасйдан илмий қашфиётлар яратгаш Майа, 1200 йилдаи буён ал-Фарғо- ний йратг:ан кашфиётлар инсониятга хизмат^қилмоқда,

У жаҳон зиёл;ила.ри ў.ртасида буюк фалакиётчи, риёзшон в.а жўрррфиюн, Ша.р.қда «Хосиб» (математиқ). деган лақаб билаи шуҳрат топгандир. Унинг фал.акиёт, »герт,рафия ва риёзиёт соҳа- сидаги асарлари бу фанлар тара/ққиётига салмоқли ҳисса бўлиб қўшилди ва ўзидан кейинги олимлар учун қўлланма бўлди. Г :

Аҳмад Фарғоний араб илмий ата-машунослигининг пайдо бў- лиш са ривожланишига катта ҳисса қўшди. Багдод ва Дамашқ р асадхоналарининг қурилйшида қатнашди. Птолемей «Юлдуз- лар ж.адвалй>>даги •маълумотларни текширишда иштирок этди. Фарғоний Бағдод расадхонасида астррномяк кузатув ишларини олиб бррди, кўпгина кашфиётлар'қилди,. Хусусан, 812 йилги Қуёш тутилишини олдиндая билди. Ёрнинг шар шаклида экан- лигини қатъйй. илмий далиллар билан •исботлади.

XII—X lll асрларда араб-мусулмон олимларининг асарлари Бвропада лотин тилига таржима гқилинди. Ал-Фарғоний. асарла- рининг Бвропада таржима .^илиниши ва уларнинг илк бор 11§3 йили ^саҳои тилларида чоп этилиши уни жаҳон илм аҳли ўр- тасида «Биринчи араб астройЬмй»— дегаи ном олишига асос бўлдй.

Араб халифалнгй даврида, ҳусусан, халифалар Хорун ар-Ра- шид ва унинг ўғлй алчМаъмун даврида юнон илмий асарларига,


айниқса уларнинг тяржимасига қизйқиш кучая бошлади. Бу даврда Бағдод илмий таржима ишларининг марказига айланди.

. .Таржима. яшларида-турля мамлакаяғлар,- турли 'миллат вакил— лар« |қа'тнашдилар', улар орасида ўрта осиёлик Аҳмад Фарғоний билан бирга Муҳаммад Хоразмий, Аббос и<бй; Саъид Жавҳарий ва Аҳмад ибн Абдуллрҳ Марвазийлар ҳам бор эди.

Халйфа ал-Маъмун даврйда икки расадхона: >бири Бағдодда, Шаммосия деган жойда, иккинчиси Дамашққа яқин Касиюн номли тоғда қурилди. Бу расадхоналарни қуришга ал-Маъмун хизматида бўлган Аҳмад Фарғоний раҳбарлигида кўпгина олим- лар йалб этилдила}». Аҳмад Фарғоний Бағдод расадхонаоида илмий ишлар олиб бориш билан бирга шу расадхонанинг маъ- мурий ишларини ҳам бошқарар эди. Аҳмад Фарғоний бу даврда юнрн тялидан араб тилига |қйлинаётган фалакиётга доир. асар- лар таржимасида: (қатнашди.' Аллома ўзининг «Фалакиетга ки* риш» асарида ПтРлемей ®а бошқа Юнон олимларининг бу фан ҳэқидаш фикрларини ўрганди ва ўша даврдаги фалакиётга дрир билимларни системали тарзда баён қилиб берди, шу билан бйрга илгари ўтган оЖШар, 'Жумладай/ИтолемеЕнинг бир қа- тор фикрлариии танқид қилади. , .

Аҳмад ФарғонийНил дарёбйнийг сувини ўлчайдиган янги ўл- чов асбрбй яратдй. Ал-Маъмўн фалакиётчйлари тузган геогра- фйк крордйиатал арнйнг мунтазам маълумотларй ! aicocaH, Бағ- додда' (•829 й.): ea Дамашқда (832vfl.) олиб борилган фалакиётга дойр кузатйшлар давриг& тўрри келади. Бу маълумотлар «Азжиз ул-Маъмун ал-мумта-хана» номи билаи маигҳурдир. Бу асар ўзи- нинг дастла>бки ҳолида биЗгача етиб кел)ган эмас, аймо у IX асрда фалакиёт ва географий фани рййбжигаЕ катта таъсир кўрсатди. Бу Аэ(мад Фарғоний ва’ Муҳаммад Хоразмий каб:и олимларнинг аСарЛарй мисолида рчиқ кўрийади. ^«Маъмун зижи»нй асосаа Аҳмад Фарғонийнинг «Самрвий ҳараасатла,р '®а юлдузлар фани- нинг мажмуаси ҳақида китоб» асари орқали бйлайиз. Бу фала- жиетдан араб тйлида ёзнлган дастлавқи абарлариинғ бири бў- либ ҳисобланадй.

Аҳмад Фарғонийнйнг шу асари туфайли «Маъмун жадвалла- ри» ҳақидагй тушунчалар Оврупога жуда эрта тарқалДи. Аҳмад Фарғонййнинг бу асари XII асрда икки марта лотин тилига,XIII асрда эса бошқа' Оврупо тилларнга таржима (қилйнди. Олимнинг бу асарида фалавиётга доир асбоблар ©а қуёш соати ясаш усули баён қиййнган. Аҳмад Фарғоний асарлари муаллиф ҳаётлигидаёқ «ўпчилик Шарқ Ълимлари томонид,ан юқори баҳо- ланган ва улар ўз асарларини яратишда булардан фойдаланиб келганлар.

' Аҳмад Фарғонийнинг (қуййдаги асарлари мавжуд: «Кито1б ул- ҳаракат ас-самовйя ва ж^авомиъ яужўм» (Самовий ҳаракатлар ва юлдузлар фанининг мажмуаси ҳақида китоб»), «Китоб ул- камил фил-устурлоб» («Астролябия ҳақида мукамМал китоб>>), «Фи санъат ил-устурлоб» («Астролябия санъати ҳагқида»), «Ри- сблат ул-фусул мадхал фил-Мажистйй ва хува салосуиа фаслун»


(«Уттиз бобдан иборат Мажистийга кириш фасллари рисола- си»), «Рйсола фи-маърифат ил-овкати аллати якун ул-кама!ру фихо фавк ал-арзи ав тах-вихо» («Ой ергустида ёки уиинг ости- да бўлган пайтдаги ва^қтЛарни ўрганяш /‘ҳақидагрясола»), «Ҳи- соб ул-аколим ас-сабъа» («Етти иқлим 'ҳисоби»),; «Китсцб амал а,р-рахимот» («МармарНинг хизмати ҳақида китоб»). -

Бу асарларнинг |қўл)ёзма. нусхалари'Ғарбдаги ,й»рик кутуб- хоналарда сақланмоқда.

Урта асрларда дунё мамлакатларини етти иқлимга бўлиб-.ўр- ганиш анъанага айлаиган эди. Қадимий эронликларнинг етти кишвар ҳақидаги тушунчалари астрономиянва география тари- хига кўчган. Етти нқлим назариясида ма.мла1катлар. шарҳдан башлаб етти иқлимга ■бўлинади. Ҳар бир иқлимга кирган жой- лар алоҳида-алоҳида ўрганилгаи. Аҳмад Фарғоний ҳам. мамла- катларни шу усулда ўрганган ва текшқрган. У тузган жадвалда вилоятлар ша,рқ томондан ғарбга қараб маълум бир изчилликда ■баён'қилинади. ^

Ал-Фарғонийнинг «Сайёралар «лми» («Самовий ҳаракатлар ea юлдузлар фанининг мажмуаси ҳақида китоб») асари такми- нан 824—855 йиллар атрофида ёзилган бўлиб,, унйнг қўлёзма нусхаси Мисрдаги «Дор ал-кутуб» кутубхонасида сақланади. Бу асар лотин тилида 1669 йили нашр этилган.

Шар|Қшунослар Фарғонийнинг «Астролябия ҳақида мукам- .мал китоб»ининг уч нусхаси борлигини айтишади. Асарнинг уча- ла нусхаси ҳам Б-ерлин кутубхонасида сақланаётир. Аҳмад Фар- ғонийнинг «Астролйбия санъатй ҳа^қида», «Уттиз бобдан иборат ал-Мажастийга кириш фасллари рисоласй» ©ки «Уттйз фасллик аст,рономия китоб»и Парижда, «Ой Ер устида еки унийг-остида бўлган 'пайтдаги ёақтларни ўрганиш ҳақйда ри<юла» номли аса- : ■ри Қоҳирада, «Етти йқлим ҳисоби», «Астролябия санъатй . ва унийг далиллари ҳақида китоб», «Аетрономиқ асбобларда Шр- марнинг хизмати ҳақида китоб» номли (қўлёзма асарлари Бер- лйнда сэқланаётир. Мазкур (қўлёзмалар ҳақида араб олимй'вбн ал^Кифтийшшг 1908 йилда Мйсрда араб тилида нашр этилган «Та,рих ал-ҳукамо» номли китобида тўлиқ маълумотлар "берил- гаи. ; ■ . ' ';;i'

Аҳмад Фарғонийнинг «Самёвий ҳаракатлар ва юлдўзлар фа- нининг мажмуаси ҳақйда» кйтоби унинг астрономияга ‘бағиш- ланган асосий асаридйр. Бў асар «Астрбномия %егизЛкрй» Деб ҳам юритилади. Бу китобда Фарйэнйй ўз давридаги астрономия- •га оид билимларни тартибга солди-' уларни янги маълумотлар билан бойитди, астрономйк ;а«^обла^1 Қуёш соати тўзилишинийг баёнини берди. Уша давр анъанаоиТа мувофиқ, мамлакатЛарни етти иқлимга бўлиб ўрганди, жойЛарнинг географик ко6рДи«$; таларини шар^қдан ғарбга йўналишда бердиГ Бу аоар астроно- мия бўйича apa6i тилида ёзилган дастлабки рисолала.рдан ҳисоб- ланади. Астрономияга ойд бйлймлар қомуси бўлмиш бу асар Оврупода Коперниккача бўлган астрономиядан асосий қўллан- ма бўлиб хизмат қилди.


Аҳмад Фарғонйй бажарган ҳисоб-китоб ишлари — хоҳ у риё- зиёту астрономияга. доҳ v географияга тааллўқли ■бўлсин, ни- !Ҳоятда пишиқ-лужта, тўнри, мукаммал эдй. Мўнажжйм олимлар- иивр бир неча. авлоди Аҳмад ФарғониЙ асарларини ўқиб олим бўлишди. Европайинг йирик: алломалари Фарғоний фаолияти ҳа1қида 'маърузалар ўқидилар. Хусуса.н, машҳур математик вй астроном Региомонтан 1464 йилда Падуёда Фа,ргонийнинг астро- номик ишлари ҳақида маъруза ўқиган, Беруний, Улуғбеклар Фа^рғонййминг арарларидаН ўз илмий фаолиятларида фойдала- нишган. ; ’■ ;

Фарғрнийнинг «Астрономия .негизлари» китоби 1145 ва 117S йилларда лотин тилига, кейинчалик бошқа тилларга ҳам таржи- •ма ‘қилинди, кўп марта наш,р этилди. Хусусан, асарнинг 1493 йил- да Италиянинг Феррара шаоджда чоп этилган лотинча таржима- си ■босма усулда чиқарилган ■биринчи кнтоблардаи ҳиСобланади: Фарғоний ал-Хоразмий, «Зижи» га шарҳлар ёзган.

Ал-Фарғонийнинг фалакиёт ©а математика соҳасидаги, ибн СинониНг фалсафасй, ал-Хоразмий ва ал-Берунийларнинг илми нуэкум, алжабр ва табобатга доцр асарлари ҳамда ибн Рушд таълимотй Европада ҳурфикрлилик. машъалаоини ёқди.

АБУ НАСР ФОРОБИЯ (873r—950)

v Урта. аср ижтимоий-фалсафий фикр тараедиёти мутафаикир Абу Hiacp Форобий нрми билан боғлиқ бўлиб, унинг инсон камо- лотй ҳ%идаш тзълимоти таълий-тарбия соҳасида к атта аҳа- 'Миятга зга . Машҳур юнрн файласуфи Арастудан кейин Шарқда ўз билимй, фикр доирасининг қенглиги билан ном чиқарган Фо- робии.ни йириқ мутафакқир—«Муаллими соний»—«Иккинчи 'мў^ллйм» д&б атайдилар. \. Наср Форобий (тўлйқ-номй Абу Наор Мўҳаммад ибнМ.уҳаммад ибн Узалиқ ибн Тархрн ал-Форобий) ҳвжрий 260 йил Дмилрдий 873; йил) да Шош-ТршкентЬа жқин Фороб (Утрор) де- гаи жойда ҳарбий хиэматчи оиласида туғилган. Форобда бош- ланғқч таълимни олгач, Шошда, Бухорода* Самарқандда таълим олгайлиги ҳақида маълумотлар. бор. Леқин Араб халифалиги- нийг,йирвк маданий марчсазй Бағдодга ҳалифаликнинг турли то- Монларидан келган олимлар йиғилганлигй, унинг йи,рик илмий •марказга айланганлиги туфайли Форобий ҳам ил-м олиш иста- грда.. Бағдодпа жўнайди. Бавдрдда ,,форрбий ўрта аср фанини, тўрли фан соҳаларини ўрғанадь1 Масалан,. ;унга юнон тилидан А!бу Башар Матта (Матта ибн -К>нус), тиббиёт ва мантиқдан Юханна ибн Хайлон (Жилон) таълим берган.^Умуман, Форобий (Бағдодда математика, мантиқ, тйббиёт, илми нужум, мусиқа, табйиёт, ҳуқуқ, тилшунослик, поэтйка билан шуғулланди, турли тилларни ўрганди. -


Баъзи 'манбаларда Форобий гетмишдан ортиқ- тилни билган- лиги ҳақида гапярилади1. ^ .. . ■

Ъ ^Форобий таълимтта;рбияга бағишлаган асарларида таълим- тарбиянинг му^имлиги, ундз нималарга эътабор бериш зарурли- ги, ^аълим-тарбия уеуллдри ва услуби ҳа'қида. фикр юритади. «Фозил одамлар шаҳри», ч-яБахт^еаодатга зришув тўғрисида», «Ихсо-ал-улум», «Илмларнинг келиб ниқиши», «А1қл маъиолари тўғрисида» каби асарларида ижтимоий-тарб.ия.вий 'қарашлари ўз ифодасини топган^ •

Форобий ўз ишларида таълим-тарбиянй уэвий ликда олиб бориш ҳақида таълим берган •бўлса ҳам, аммо ҳар бирининг шь сонни жамолга егказишда ўз ўрни ва хусусняти брр эканлигини алоҳида таъкидлайдн.,

^ор о б и й «Бахт-саодатга эришув тўғ.рисида» асарида билим- ларни ўрганиш тартиби ҳақида фикр баён этган. Унинг таъқид- лашича, аввал билиш зарур бўлга.н илм ўрганилади, бу — олам асослари ҳа1қадаги илмди.р. Уни ўргавгач, табиий ялмларни, та- биий жисмлар тузилишини, шаклини, осмон ҳақидаги билимлар- ■ни ўрганйш лозим. Ундан сўнг, умуман, жонли табиат —ўсим- лик ва ҳайвонлар ҳақидаги илм ўрганилади, дейди^

Форобий инсои камолотга ёлғиз ўзи эриша олмайди. У ■бош- қалар билан алоқада бўлиш, уларнинг кўмаклашуви ёки мужк сабатла,рига муҳтож 'бўлади, деб ҳисоблайди.

Шунга. Форрбий таълим-тарбияни тўғри йўлга |қўйиш орқалй эр:шпиш мумкин, дейди. Чунки мақоадга мувофиқ амалга оши- рилган таълим-тарбия инсонни ҳам ақлий, ҳам ахлоқий жиҳат- дан камолга етқазадиу-хусусаи, инсон табиат ва жамият қрнуи- қоидаларини тўғри *бил»б олади: ва ҳаётда тўғри йўл тутади, бошқалар билаи тўғрн муносабатда бўлади, жамият. тартиб- қойдаларига риоя этади. '

Демак, Форрбий таълим-тарбиянинг асосий вазифаси жамият талабларига, жавоб 'бера оладигал ea 'Шу жамият: ўчўн хизмат қиладиган етук инсонни тарбиялашдан иборат деб билади. >

форобий таълим .ва тарбяяга биринчи^ марта таъриф берганг олим саналади. Таълим — дегаи сўз>инсрнга ўқитиш, тушунТи-“ риш асРсида назарий билнм бериш;Аарбия — назарий фазилат- ни, маълум ҳунарни эгаллаш учун зарур бўлган хулқ нормала- ринй ва амадий малакаларнц ўргатишдир, дейди олим.

Аб.у Наср Форобий яна айта|Д«: «Таълим — деган оўз халқ- лар ea- шаҳарликла,р ўртасида наза^ий фазилатни бнрлаштл- риш, тарбия э<?а шу халқлар ўртасйдагн туғма фазилат ва ама- л»й «асб-ҳунар фазилатдерцни^ирдаштириш деган сўздир.

1 Ибя Ҳалмиқон ҳақида. Абу Наср Форобийнинг «фозил одамлар шаҳ- ри» китобидан олинди. Тошкент, Абдулла Қодирий номидагн Халц мероси нашриёти, 1993, 204-бет. ' ,

2 Абу Наср Форобий. Рисолалар. "Масъул муҳаррир Узбеқистон Респуб- ликасй ФА ҳақиқий- аъзоси М: М. Хайруллаев. Тошқент,. «ФАН», .1975, 71-4 72-бетлар.


Таълим фақат сўз- ©а ўргатиш билангина бўлади. Тарбия эса, амалий иш тажриба билан, яъни шу халқ, шу миллатнинг ама-

i лий-малак-алардан-иборат бўлпан ишчҳаракат, касб-Ҳўнарга б«- рилган бўлиши^ ўрганишидир»^-^дейди. ■ v - 1

£Форобий;назарий билимлафни' эгадаашга' киришган ҳа!р бйр киши хулқч>добда ҳам |қай даражада прк бўлиши керакЛигини «Фалсафани:.ўрганишдан олдин аиш ви билиш кзраклиги тўғри- сида»ги рисоласиД а: шундай -таърифлайди: «Фалсафани ўрга- •яишДан аввал ўзингизни ҳи,рс-ҳаваслардан шундэй тозалашин- гиз лозимки, ‘сизда маиший в а шаҳвоният иаби нотўғри.. туйғу- ларга эмас,'балки камолотга бўлган адрс-ҳавас ■қолсин. '; Буига хулқ-ахлоқнц фақат сўздагина эмас, •балки ҳақиқатда (амалда) тозалаш оря^али эрйшиш мумкин. Шундан сўнг хато ва адашишдан са/қловчи, ҳақйқат йўлини тушўниб олишга бош- ловчи (нотақ ч-т сўзловчй, фикрлаш: маънооида) йафсинй, жони- ни, руҳини тозалаш 3aipyps>2.

Форобий ахлоқйй фазилатлар деганда бйлимдонлик, доно- лик iBa мўлоҳазали бўли.ш. виждонлнлик, камтарлик, кўпчилик манфаатинй лоқррилқўйиш, ҳа1қиқат, маъвавий юксакликка инти- лиш, адолатлиликжаби хислатларни тушунаДи. Аммо бу хйслат- ларнинг энг муҳими ҳар бир инсоннинг билимли, маърифатли бўлишидир. Шунинг у^ун ҳам Форобий ахлоқ тушунчасига ақл билан узвий 'боғлиқ ҳсйлда, /тафаккурга асосЛааган ахлоқ сифа- тида йқарайди. Бундан биз ФорОбийнинг ахлоқни хўлқ меъёрла- ри ифодаси сифатидагина эмас, баЛки кишйларнинг ақлий фао- лиятининг натижаси сифатида ҳам тал(Қйн этгаилигини кўрамиз. S Форобийнинг таълим^тарбия йўллари’ усуллари, воситалари

ҳақидаги қйрашлари ҳам қимматлидир. У инсонда гўзал фази- латлар икки йўл г-тт таълим ва тдфбкп йўли билан ҳосил қили- нади. Таълнм назарий фазилатларни бйрлаштирСа, тарбия эса турма фазилат— -назарий бялймлар ва амалйй ' касб-ҳунар, ■хулқ-одоб фазилатларнии бирлаштиради, таъЛйм сўз ва ўрга- и й ш ‘билен^тарбия^еа амалйй"flar, таойриба бйлан ,амалга oiiil- рйлаДи, дейди. Ҳар иккаласи бирлашса, етуклик намоён бўЛади, аммо бу стуклшс ■бйлим ва амалий кўникмаларни қай даражада ўргангаилйгига: қараб пайд* бўлади, дёб кўрсатадй. •)• Фаробий таълимда барча фанларнинғ назарий асосларй ўр-

ганилса, тарбияда маънавий-ахлрқйй қоидалар, одоб меъёрлари ўрганилади, касб-ҳунарга оид малакалар ҳосил (қйлина.ди, деб !уқтиради. ;■

Бу муҳим вазифа тажрйбали. тарбйячилар томонидан таъ- лим-тарби.янинг тўрли методларй’ ёрдамида амалга оши.рйЛ1ади, Форобий таълим-тарбия ишларини икки йўл билан амалга оши- ришни назарда тутади.

«Амалий фазилатлар ва амалий санъат (касб-ҳунар) лар ©,а

- 1 Аву Наср Форобиб. Бахт-саодатга эришув ҳақида. Рисолалар. Масъул муҳаррир Узбеқйстон Республикаси ФА ҳақиқий аъзрси>М. М. Хайруллаев. Тошкент, «ФАН», 1975, 76- бёт.

* Уша асар 23-24- бетлар.


уларни баясаришга одатлашш масаласи»га келгапдакбу одат нкки йўл билан ҳосил қилинада: булардан биринчиси — қаиоат- бажш сўзла,р, чорловчи, илҳомлантирувчи сўзлар ёрдамида одат •ҳосил қйлинади, малахалар вужудпа келтирилади, одамдаги ғақрат, қасд-интилиш ҳаракатга айлаитириляди,: И йкйнчй йўл (ёки усул)— мажбур этиш йўли. Бу усул гапга

кўнмовчи қайсар шаҳарликлар ва бошқа саҳройи халқл&рга ■нисбатаи (Қўлланияади. Чунки улар ■ ўз истакларича, сўз билан ғайратга кирадиганлардан эмаслар. Улардан бирортаси назарий билимларни ўрганишга киришса, унинг фазилати яхши бўлади. Касб-ҳунарл.арнй ва жузш й санъатларни эгаллашга интилиш бўлмаса, бундай одамларни мажбур этмаслик «ерак. Чунки Шй- ҳар хадқдарига тарбия беришдан мақсад — уларни фазйлатэга- си 1қилиш ва санъат аҳлларига айлантиришдйр1. - ?

Демак, Форобий таълим-тарбияда рағбатла.нти.риЧп, одатлан- тириш, мажбур этиш методларини илгари сурган. Ҳар иккала усул ҳам пиро^варДйДа инсонни ҳар томонлама камолга етказиш мақсадини кўзлайда. / ' r ! ~

f Дулоса қилиб 'айтганда' Форобий педагогйк таълимотинйнг асосида « омйл ин|сонни шакллайтйрйш, ийсоннинг ўз моҳияти билан ижтимоийлиги, яъни фақат жамиятда, ўза,ро муносабат- лар жараёвида «омилликка- эрюиади, деган фалсафий қараши ётади. - ' ' ■■■'• ■ ■■■ '■ ■

. Йвгсонййиг камолга етишида ҳам ақлий, ҳам ахлоқий тарбия- нилг ўзаро алоқаси муҳим аҳамият «асб 'Этади. Бунда Форобий та®сия этган таълим >ва тарбил1 усулЛари ҳозир^й д ав р д а ҳам ўз аҳамИятШн® йўқотм1аганлиги бйлаи дйққатга оаздвордйр. ■ * ‘

{Л Б У РАЯҲОН ББРУНЙИ ^

:■. ■'.; ' ;-/Wco:i ’. ■: -;Л '';.- W tr im : ^ /Г(Домурйё рзйШ Абу,;Райҳ6н Муҳаммад/ибн ,Аҳм.ад ал-Бе,руний

X аррйийг иккийки ярми ва ХГ асрнинг бршларида, ғоят мурак- қаб т,а;р!йхй:й даврда, яшади ip а ижрд' этди. Дбу Райҳон Берупйй Зб2 ;йил З зулҳиясжада (!Милодий 973 йил,4 сентйбрь) Хбразм- ний г ^иёт (КЬт) 'шаҳрйда дуиёға келди. Бёрун екй бйрун сўзи «ташқари» дёган маънони англатадй. . .

Х^Цг.арр бршларида Хоразмда бўлган Машҳур . саё|ҳатчи ea геогрйф,/^ут ^«а^ийнинг айтдаича', (ваташгдан ташқарига кет- ган ҳар бйр' 'қйшйнй хоразмАйлйклар «Беруний» лақаби. ” би-; Дан атагайлар' Қейинчалиқ бу лақаб шў анъанага кўра унйнг ноЦ^га қўшилиб қолган бўлса эҳТимол. Чунончй, олимни шах- сан' бйЛган '.йдшҳур тарйхчи Абул Фазл Байҳақий унга нис- батай' «БёрунйЙ' лақабини қўлдамай, фақат «Дбу Райҳон» д©б атаййи. «Абу Райҳон» эса «марҳаматли», «раҳматли», «.раҳм-

1 Абу Наср Форобий. Бахт-саодатга эришув ҳақида. Рисолалар. Масъўл муҳаррир Узбёкйстон Республикаси:ФА ҳақиқий аъзоси М. Хайруллаев.. Тош- кент, «ФАН» 1975, 77—78- бетлар.


дил» маъноларини билдиради>?,—? деган фдкрларни »ҳам айтади-лар-1,. • - -• . •.___•; у , > V ; ,:•■ .

-А'бу Райҳой Беруний. бошланғич .таъдимни .олгач, ўша давр- да фантмадайият тдра®8Қий этга.н Ҳрразмнинг пешқадам олям- ларидан сабоқ олади. : . ...:;.. .Беруний Хрразм т л и билан, бирга сўғдий,. форсқй, еурёний,

kihoih, қадимги яҳудий тилларини,; ҳатто қадимғи ҳинД'ХЧ.ли са- нскритни ҳам :ўрганган- У юнон классик илми; астрономия, гео- графия, ботаника, математика, геодогия* тариҳ, этнография, фалсафа ва филологиядан ҳам чуқур ■билим олади.

- Беруний йирик олим Абу Наср ибн Иррқдан Ешслид геомет- рляси, Птолемейнинг астрономик таълимотларидан дарс олган.

Бундан ташқа,ри ўзидая олдин ўтган математик, -мунажжим ва география олими Муҳаммад Хоразмий, географдая олими Абул Аббрс, Аҳмяд Фарғоний (IX аср), Марвазий (IX аср), Жав-ҳарий (IX аср), файласуф sa табиатшунос.Абу Наср Форо- бий, Абул Вафо Жуззйоннй (940—998), сейисюнляк . Абу , Саид ас-Сижий (951—1024), Абу Мўҳаммад Ҳамид Ҳўжандий 'В.а 'бош- ч^аларнинг асарларини мукгтақил ўрганади. •

995 йилгача Б ер у н и й астрономия, география, геодезиянинг амалий масалаларинқ ҳал этиш билан бирга, Шарқда биринчи ■бўлир Ер £а Осмон глобусини ясади ®а астрономияга оид бир нечякитоб ёзди («Картография», «Глобус ясаш китоби», «Ерда> •ги жрйларнинг узунлама m кенгламаларини: аниқлаш • ҳақида ■м.ақола» ва ■бршқалар). ■ / - . :. .

Беруний ҳал» жуда ёш олим бўлишига қарамай,. Кот шаҳри- да 994—995 йилдарда астрономик кузатишлар ўтказган. Бу ку- затишлар учун ўзи астрономик асбоблар ихтиро эгган.

994—995 йилларда : Қорахрняйлар срмонийлар .давлатига қарши ҳужум (қилаДилар. Урганч амири Маъмун I томонидан Бёруний ижод этаётпан iK o t шаҳризабт этилйб ,(бу шаҳар Жа- иубий Хо.раямринг дрйтахти бўлган), ягона Ҳрразм; давлати iamkka топади.' Амир Абу^Шлулло^^ҳаЙШЖ^иЗтат^а^^ўлгая Беруний ҳам бошца .©Лимлар юаби Кот-Қйётни тарк этиб, Жу,р- жон (Каспий денгизининг зйануби-шарқи) да, сўнг РА||да (Теҳ- рон яқиниДа) яшайДи. РайДан яда Журжонга қа^йтиб, олим ва 'келажакдапи уСтози Абу Саҳл Йсо Масиҳий билан данишадй .ва ундан таълим рлади. . , / ;;'■• j т1'

Уша даврда Ҳрр.азмда ва Каспий олди вдвдрятларид^ Қобус ибн Вушмагир ёш олимга хайри&рҳлиқ кўрсатади. <<Шймс ал- Маолий» («Олий мартабалар :қу]ёши») лақаби билан машҳур бўлган бу подшо(ҳга бағ>ишлаб Беруний «Қадимги халқлардан (қолган ёдгорликлар»’ асарини ёз,ади ва унга тақдиМ етади. Бу асар Беруний нрмяни Яқин ва Урта Шареда машҳур қилди.

1004 йилда Беруний Маъмун II ибн Маъмун Лрмонидан Хо-

1 Аҳмедов А. Беруний ва унинг «Геодезия»си ҳақида. Беруний. Танлан- ган асарлар. III том. Тошкент, «Фан», 1982, 21- бет.


размга чақирнб олйвади ®а унинг яқин масл-ао$агг<шси бўлиб қо- ладя. , ,. г,; .

Маъмун дашрида Ургаячда «Маъму». акадёмияси» номли ил- мий ма|р«аз ташкил ©тилад»-®а -у «|»да- муеудамо» Шарвргаэигйирик олямла^ри фаолият. кўрсатади. , «, ;.... -

'Беруний fep неча йил камёб металлар; ва дймматбаҳо тош- лар устида кузатицгаар ©а тажрибалар олиб :барвди еа кейин- чалик аиа шу тадқиқотлари асосида -«Минералогия» асарини ярдтади. . \ г ,

1017—1018 йилларда яна тахт ©.а ҳокимият учун кур,аш бош- ланиб, Мовароуниаҳрда Қораконийлар давлати 'барпо этилади. Хуросон ©а Афғонистонда Маҳмуд Ғазнавий (998—1030) ҳукм- ронлигй ўрнатилиб, (қорахонийлар билан тузилган шартномага мувофиқ Хоразм Маҳмуд давлатига тобе бўлиб .қолади.

Маъмун академияоидаги «ўплаб 'олимлар ҳатори Беруний ҳам Ғазнага олиб .кетилади ва у ерда кўп ядийинчиликлар биллн ўз ижодини давом эттир.ади. . .

Беруний бу ерда ўзининг «Хоразмнинг машҳур кишилари», «Тақдид ниҳоёт ал-;амо>кин jrai тасҳиҳ (масофот ал-масокин» («Ту- «ргар жойлар орасидаш масофаяи теқишриш учун жойларнинг охирги чегараларини а«иқлаш», яъни «Геодезия») асарини ярат- -ди/ Бу асарда геопр,афия ва асцрономия фанлари билан бир қа- торда палеонтологик кузатишлар натижалари ҳам баён қилин- гаи. л

Берунийнинг яна бир муҳим асари «Мунажжимлик санъати- дан бошланғич тушунчалар»дир, Бу асарда ҳам У бир қанча фанлар юзасидан дастлабки тушунча, маълумотлар берган.

Маълумки, Маҳмуд Ғазяавий Ҳиндистонга қарши босқинчи- лик урушларини олиб борган. Мана шу ю.ришла,рнинг бирида Беруний ҳам Маҳмуд Ғазнавийга ҳамроҳ бўлвб борди. У санс- ирит (эски ҳинд тили) ни билганлиги учун ҳийд х.ал1қи мадани- яти; адабиёти.ра санъати билан яқиндан танишиш имкониятига эга бўлди ва бў меҳнатлари иатижасида 1030 йилда ўзииинг Шарқ ва Ғарбда кенг эътироф қилинган машҳур «Ҳиндистон» асарини яратади. , ■

-Китобнинг тўли|қ ломи <<зҚитобу фи та.ҳқиқ-и молил Ҳинд мин маиқулатин мақбулатин фил. ақли ав марзулатин», яъни «Ҳинд- ларнииг ақлга сиғадиган ®а сиғмайдиган таълимотларини аниқ^ лаш иитоби» бўлиб, айтишга; қулай бўлишляги ,у\чун қиоқача «Таодиқу, мо-шл ^инд»—•(«Ҳиндистонга оид тадқиқдар» ёки «Ҳиндистон») деб Юритидади., - ,• Асарда 'Бврунийнинг Ҳиндйстон ҳақидаги барча қа.р.ашлари ўз ифодасини топган. v ;

Уша йили (1030) Мавуяуд Ғазнаюий ©афрт этади. Унинг ки- ■чик ўғли Муҳаммад ©орис сифатида тахтга ўтирган бўлса-да, кўп ўтм.ай Ма*ҳмуднинг катта ўғли Масъуд (1030—1041) укаси- ии тахтдан ағдариб, ўзи 'Ҳркимиятни қўлга олади. Билимдон ва зукқо, илм аҳлини қадрловчи Масъуд Берунийии ўз ҳимоясига олиб, унинг иокод 1қилишига шароит яр^атиб беради.


•«- Беруний астр0й|0ми.яг.а :оид «.ал-Қонун ал-Масъудий» («М;асъ- уд |қонуни») «омли йи.ри>к асаршш- шоҳ Масъудса—6а«>ишла4гц1;— ОяяМла.р бу аоарни матгематийа юа астрономияга оид унгача ёЗййғанЙар^а-асадаафдан;юй^ич^ядилар. /u

•Бе;руний яна «Қимматбаҳо ‘Фошларни билиб ОлйШ бўйяча м:аълум0тла.р тўйлймй# («Мине.раладия»), «ДорйВор ўсимликлар ҳаЦида житоб» («Китоб ас^сайдоиа фи-т-тйбб») кайи асарла^рни £р'М:ёздш «М йнера& ^ эмас* Бвролада ҳам қим-матбаҳо тошларнй ишлаш усуллари ®а улар билан савдо қилйш,... конла^рви ўрганиш, ер ости бойликларини текшириш ҳақида маълумот берса^ «Сайдона» иоми билан машҳур бўлган кейииги ^асарДа Шарқдаги доривор ўсимликларнинг тавсифи баён қи- Лингаи. :...v.,;

Беруний «Сайдона» китобида ўэининг 80 ёшдан ошга.нлигири ёзади, шунга кўра уни 1050—1051 йилла.рда вафот этга.н деб тахмия зтиш мумкйн. Баъзй манбаларда ©са ўнинг ;в.афоти са- наси 1048 йил 13 декабрь деб кўрсатилади.

Берунийнйнг илмий билимяарни вгаллаш йўллари,. усуллари ҳақидаги фикрлари ҳозирги давр учун: ҳам долзарбдир. Уқуючи- га 'билим беришда:

— ўқувчйни зериктирмаелик;— 'билим беришда бқр хил Нарсани ёки бир хил фанни ўрга-

тавермаслик; '— узвийлик, изчиллик;— янги мавзуларни (қйзиқарли, асосан, кўргазмали •баёи

этиш ©а ҳоказога! эътибор бериш кераклиги уқтирилади.*Абу Райҳон Бфунйй фан совдасидаги ёдгорликлараи.- илмий

билимлдрга ои д |Қолдирилпан барча бойликларни қ у я т билан ў ргаяиш га даъват- этади.'

Олим илм гголиблжрйра (қалбки ёмон йллатлардан, инсоя ўзи сезиши мумкйн бўлмаган |ҳолатл!а.рдан, .қотиб 'қолган урфодат- ларданг ҳирсдвя.-^беҳуда- рвқоба^Дан^очкўзликдаи.-шв-н-^иуҳрат- дан сақланиши зарурлйгини 'У1Қти.рган. •'•'■*• ( Г ■:

Шунингдек, ҳар бар халқниног ўзига хос таълим ^усулларй, йўллари, шакллари борлигини таъкидлаш билан бирга, ҳар бир халқнйнг ҳам ўи^тиш тизими алйфбодан бопшанишйш кўрса- тади. Грамматика, мятематшса фаяларйни ўқитишга оид |қим- матли фикрлар баён этада.• Бёруний тил ва йдабиёт, тариҳ, географйя* гёодезия, геоло- гия, минералогия фанлари, тйббиёт ©а доришунослик, физйка, фалакиёт илмига оид тадқиқотларини ўзи та|рга,б этған я|азария |ҳамда кузатишлар натижасида амалиётда синаб кўриб, фалда ҳақиқат устувор туришини таъвидлади.

У бар-ча йллатларнинг асоСйй бабаби илмсизликд.а деб бил- ди. Илмлар«и эгалла^1да эса шахсда интилиш ©а қизиқиш, му- (ҳитни йлоҳида таъкиДлайди. <

Билим- оЛишДа тушуниб ўрганиш, илмйй . 'тадқиқотчининг покликка риоя этиншга алоҳида эътибор берадй, жамиятйинг


раюнақи м.аърйфатнинг [ривожила ■боғлнқ. д^гая ғояни илгар и су- ради. ‘ :: ’ '.v'-’' x '' ... : ■.

Абу Райҳон Беруний билим олишни .ахлоқий тарбия билая боғлайди. Заро,. инсонда комилликнннг муҳим мезрнй юксак ах- лоқлиликдир.., _• : ::

Берунийнинг (инсон камолотида ахлоқий тарбиянинг муҳим ўрйини таъяшдла-шини ушнг дақорида -қайд этилгац «Ут,миш ав- лодлардан |ҚОЛга« ёДгордиклар», «Ҳиндистон», «Минералогия», «Қитоб .ас-оайдона», «,ал-Қонуни вабошқа асарларида кў|рамиз. :

.Берункй фиюрича, ахлоқийляк инсоннинг энг асосий сифати бўлиши керак. Бу хислат бнрданнга таркиб топмайди. У. қиши- ларнинг ўзаро мулоқоти, ижтнмрий муҳит — жамият тараедиёти жараёнида таркиб топади. -. Абу Райҳон .Беруний ҳа.м: ажлоқий тарбдаяга, мусулмрн дини'

талабларидан «елиб чнққан ҳолда тариф беради. Аҳлоқийляк яхшилик билан ёмонлик ўртасидаги кураш натижасида намоён бўлади .ва таркиб топ.ади дейди, у. Яхшилик ва. ёмонлик инсон- нияг хулқ-атворини белгилайдиган мезрн сифатида қўллаяи-

У яхши хислатларга тўғрилик, одиллик, ўзини ©азмин тут.иш, инсоф, камта^рлик, лутф, ооб^иттқадамлиқ, эҳтиётқордак^ сахий- лик, ■ ширинсухавлик, раҳбарликдз адолатлилнқ, тадбнркорлйк кабиларни киритади. ■■./

Вмрн иллатларга эса ҳасадгўйлик, бахиллик, носоғлом ра- қобат, ўз манфалтини кўзлаш, мансабпарастлик ва (ҳоказоларниКИрИТаДИ. Vi-v •■ .n.-‘ '■ ■ ;i

Беруний фахрланншни яхшн хулқ маъносида ишлатиб, « ёд - горли.кла)р»да шундай дейдй: «Фахрланиш — ҳа.қи^атда яхши хулқлар ва рлий феълларда олдин кетиш, йлму ҳикматни эгал- лаш ва вмконият борича ,ма®жуд нопокликлардан тозаланиш- дир. Кимда шундай сифатлар топилра, ҳукм унинг фойдасига ва кнмда булар етишмаса, ҳукМ унинг зарарига бўлади»1.

Демак, Беруний инсоннинг маънавий қиёфасидаги барча ах- лақий хислатларни яхшилик .ва ёмонлцк каби иққи турга бўла- ди. Бу инооният яратган педагогик фикр тараққиётида «)қизил яп» бўлиб ўтганидек, -шу анъан,ага; мувофиқ Берунийда ҳам ах- лоқнй тушуяч,ала,р ахлоқай барока-молликнинг .муҳим томонлари- дар.

Беруний саховат (ўзаро ёрдам, бир-бирига фойда келтириш учун ҳамйорлйк), мурувват (одаадларга хайрихоҳ бўлиш, ҳалрл- лик ;ва ҳақгўйлик, ўз мес$нати биланрун. кўриш в. б.) ни инсон- нянг ахлақий камолотини кўрсатувчй хислатлар деб билади.

Иясоняинг ахлоқий камолга етиши муаммоси бутун таъл-н-м- тдрбия тизимида марказий масала -бўлиб келган,

Абу Райҳон Берулий эзгу тилакка ети-шга тўоқиялик қилув- чи зиқналик, ёлғончилик, мунофиқлик, маиманлик такаббурлик


<кабй яуқсонларни қоралайди,. бойлйкка ;ру(жу >ч$йиш ва таъмя-- гирлик. ғазаб ,ва жоҳиллцк иясои учун энг ашаддйй душман.дебфграйди. --- — —-л£_^;.: а ___

' Мутафа®кир илгарй сурган ахлоқий хислатлардан яяа бири адолатдир. У жамлятда адолат ў.рнатиш, уни ёвузликлардаа ҳа- лос эташ учун донб, адодатли ҳукМдрр бўлиши KepaiK, дейди:;

Беруний 'қулдалик турмуШ' масалаларита ҳам катга эътибор бер'га*й. Ҳар бйр ахлоқаи баркамол и-Нсрр ўайняяг турмуш тар- эйни j aM уйғун, Тўэал 1эта олади. Уйғуйлик, гўзаллик' ва>нафо- сатнинг аооси саиалади. Бв|руний инсоний хислатлардан муҳи^

бўлса, «нсонга энг, я/қин нарса унййг табйати, |руҳи дейди. Шулйнг учун шюой ўз табиатигд ёқадипан шшгарни бажариши зарур, деб кўрсатади. -Буада йн- сонни-нг ички дунёси билан таоқи гўзаллиги, турмуш тарзйдаги гўзалликнинг уйғун бўлишиии талаб этган. Бунга ннсон кияди- ra« кийимйдаи тюртйб, куадалйк турмушдагй юриш-туришй, сў- зй;'қалбй^ҚйЗггаи й ш й ^ ҳаммасияйнг гўзал бўлиши таъкидлан^ ган. ..

Ҳар бир шахсда шарм-ҳрё, озодалик, нафис дид ■ифф.ат, ла- тофат.- шцринсуханшиквинг таркиб топшни турмуишинг янада гўзал бўлишига олиб келади. /

Олвмиийг инсон турмушйга хое хулқ-одоб 'ҚОидалари ҳа|қи- даги фикрлари педагогйк жиҳатдан муҳим аҳамяят каоб этади. Инсон ҳам ички, ҳам ташқи томондаи гўзал бўлсагина зрқиқий камблотга эриШйши мумкйн дёйди. У озодалик ва рраеталикии олйлсаноблик билан теиглйштир.ади. Иясон доимо буларга риоя эташи зарур деб таъкидлайди. Бунда инсрн ўзини бошқара олишга қодйр бўлшйй, ҳар бир <ётук иасбй учум «зарур бўлган хйслатдарйй тфкиб топтиришда куч ®а иродага эга бўлиши за- рур; дейДи. «Мияералогия» асарида бу фикрня ^уйадагича ифо- далайди. «Инс<>н ўз эҳтаросларита ҳукмрон, уларни ўзтарти- ойШга |Қодир. уз жон ва танйни тарбияйар экан, салбий жиҳат- ларни ,м,ақтагулйк^ш1рг!тгл,а|>га--я|йзи>(нтирюпсял,ҳа.мд,а ахлоқ ҳақидаги китобларда кўрсатилтан усуллар билан иллат- ларии бартараф этишга қрдирдир»1.

Беруний инсонни қамолотга етакловчи хислатлардан яна би- рй олижааоблик деб кўрсатади.

Олижаиобликнинг Мазмунини яхшилйж ташкил эттади. Бунда олим инсонга инсон оифатида муомала қилишни назарда тутади.

Энг муҳими, мутафаккир, инсон камолотида, меҳнат ва меҳ- нат 'гарбияси ҳақида муҳим фикрларни баён этади. У ҳар бир ҳунар 'эгаоининг меҳнатига )қараб турларга бўлади. Оғир меҳ- мат.сифатида бинокор, кўми|р (қазувча, ҳунарманд, фан соҳиблари меҳнатини келтиради. Айниқоа, илм аҳли — олимлар меҳнатига алоҳида эътибор бериш, хайрихоҳ бўлишга чақиради, • уларни маърифат та.р|қатувчилар, жа>Мият раанақига ҳисса (қўшувчилар дёб билади: Шу билан бирга, оғир меҳнат қилувчи кончила/р, ёр

1 Абу Райҳон Беруний. Минералогия. 25- бет.


граШатйкас’й, адабйёти, фалсафа, тарйх; Тбографйя,- услуб ва нотй^йк’ ёаиъатй^ луғатшуибелик, адаб ва аруз илми, тафсйр, .ҳадие ва фйқҳга'оид 56 та‘ асар<:йратған. -Хуеусан, олимнинг тил- шуносликйа, apia6 тили;грамматйкаси ва нафис адабиётга оид •«Асос ал-’балоға» («Сўзга устаЛик аёослари»), «Самин ал-ара- бия» («Apai6 'тили мағизи»)у «Ф.оиқ ал-луғат» («Знг яхши луғат- jiap»), «Мўҳожату ан-наҳвия» («Ғрамматйка ҳожатлари»), «Му- .ҳадданат ул^аДаб» («Нафис адабйётга муқаддима»), «Атвоқ ўз- .заҳа б» 1[«6 лтлй шодала:рй>>),Ал-мйвҳож фил-усул», «Рабиъ_ал- аброр>>4(;«<2Ший^ёзи>>)" кабй асГрларийлмий аҳамйятТа эгадир.

Шом (Сурия) ҳокими Музаффариддин Мусо аз-Замаҳша- рийнинг «Ая-муфассал»‘ асарини ёддан бйлган кишига беш мйнг кумуш танга пул ;ва сарупо совға қилган. Олимнинг «Ал-ка^ш- шоф» («Аёй қилувчи») асарй Қуръонга бағншланган мукаммал тафсирдир. Бу асар ҳозиргй вақтгача араб мамлакатларида ди- ний дорилфунун талабалари, кўплаб мусулмон аҳли, айниқса, уламолар учун муҳим бир дастур, қўлланма вазифасини ба- жармоқда; Олимнйнг «Қофйя» асари арабча наҳв (синтаксис) мавзунда езилган бўлиб, у ҳам! мадрасаларда ўқув қўлланма- си сйфатйда' ўқйтилган. Мавлоно Жомийнинг «Шарҳи мулло» асари эса ана шу «Қрфия» га бағишланган шарҳдир.

Аз-Замаҳшарйй 1144 ййлйинг 14 апрелида Хор$змда 69 ёши- да вафот этади. Буюк аллома тарбияшуносликка ҳам оид бой илмйй-^дабйй мёрос қолдйрТан. Қуййда ана шу бебаҳо меросдан намуналар келтирамиз.

■г *Атвоқ ўзгзаҳаб фи-л мавоиъз ва-л-хутаб» («Угит ва ; насиҳатларнинг олтин шодалари») рисоласидан

Ноҳақларга пора берўвчйлар, з&лимларга ёрдам бёруйчйлар-дир. ■, ■'V us ;’-■ , ->-■ .к; ■>„

Савдогарнинг шуҳрати чўнтагида» ^Чайқовчи — овчи йти.! л . ;>Кўпинча қилингай Ҳийла ва фусун. қуввату зўрликдан бўла-

ди устув. ; ; .: • <■-':'■> ■ ■: ■.;'■■;.ВижДонли одам хавфДан гҳоли яшаса, хиёнат Қйлўвчи ҳало-

катда яшайди. /. ■;Хатолар ;қилишда авворалардир, ‘Хатолар тушган аробалар-

ДИр. < ' •-■ ' • 0 ::u v-. -:. ' :■ .о 'Хушсифат ва яхши хулқлар'зийнатламаган кимсани ипак ки-

йимлар зийнатлай олмайДй. '■ 7 :i :■Г-ўзал юз ва чиройлиг кўриниш кўнтияда шодлик пайдо қи-

Мард мағлуб бўлса/ҳам;, тубан тушмайдй/ l ;Паст • (номард) киши ўз наслининг баландлигй бйлан мақ-

танади.‘ у-к-Аҳмоқ ҳикмат л аззатини: топмййди, тумоз кйшй‘гул ҳидини

сезмайди. ; -.5 ..•• \ -r'v Vv :,.;'Одамнинг^бети тўғрй ва саломат 'булмаса, кўрйнйши ҳам са-

ломат бўлмайдт^иннат,- сйлтовлар -бйлан ^илинган ҳотамлик


ортиғи билан ёққан.ёмшрдек бўлеа:да, унда яхшилик бўлмайди.•Яэсшилик биландур инсон жамолй, они қилурга-чи Й^қдўр

нажолит^Ёмон^йўлдбшг^э^г^ш фаяғ^^н^^ғуез^нғашқйдн^ ^ —

Сени хавф-хатар, ночорликка тушиб қолишдар;:қ$рқитувчига ёндош, «қўрқма, бу ишда зиён ;йўқ>>.деювчидан салқлан.

Қуёш нури бекил«айди, қақиқат шамъи сўнмайди.Оғзингни мисқоврх .била.н ш к қилдинг, кошқийди энди уни

ёлғон, ғийбат, чақцмчилик, бўҳтон билан ифлос қил масанг. Агар тиливгни тиймасанг,- гжиловннгни шайтрнга бериб қўясан. Тил қиличининг ярқироқлигн, унинг. тўғри сўзидир. Шунинг уяун тилингни фақат тўғри сўз билан .айлантир. Яманлйклар ў» қиличини қинида сақлагани қаби, сен ҳам тилинг Қиличини ёл- ғонлик хатосидан сақла. Қидачнинг' ярқироғини занг ёйди. Вл- «>н эса тал учун Зангдан 1}ҳам ёмонррқдир., Сен билмайсанки, тўғриликнинг шарофатида нажот тоииб бахтли , бўлиииингни. Елғон эса қўққисдан ўзининг шуМлиги билан бир оз фойда бё- риб, сўнг ўлдиради.,Қўй, ишлар ўз йўлига юр,син. Ёлғон гапи- риб ғалаба қозонганингдан, рост гапириб мағлуб Ьўлганинг маъ- қулдир. Ростгўй одамга унинг ростгўйлиги-кифоядир;. ё л ғ о н ч и - га унивг ёлғончилиги етарлидир. Тўрваси тўлиб келган ёлғон- чидан идйши бўш келган ростгўй яхшидир. Агар ростгўйлиқ одам шаклида ифодаланса,, энг даҳшатлй армрн бўлар. Ёлғон- нинг сурати эса қўрқрқ тулки бўлар эди... Ваъда қилган бўл- санг, унга вафо:‘қилгин ёқи ваъдангни бажаришга шошил... Чақ- моғидан олдин ёмғири келган. ваъдасидан олдин берадиган нар- саси келган эрқақка ўхшагин.

Бирбвии койймбқчй бўлсан^- ха¥ бим^й ‘кйй1 'кййа-юз тури(> койиш кўнгил синдйрўр'‘ва сўз^ўлчбвсйз кётар;.'lv b- : 1

Ҳайвонни силаса, шодланиб;: эга.сйни тепади; одам боласи эркаланса, шодланиб ота-онаСини азобга қўяди. - :г/

Инсоннинг кийинишига қара;ма — билимига қара.Савдогарнинг шарофати чўнтагида, олимнинг шуҳрати ки-

тбСжарйДадир- Эйт-Мул-Қеенм?- с-е»»~дунёга келтириб^халқнинг . L _ муносибй қилиб, сенга ақлнй ва ҳавою ҳавасни миндирдилУлар яхши вач.ёмон йўлларда сенн бршлаб юрувчйлардир. Тўғри ва эгри жойларда сенинг меҳмонларингдирлар. Уларнинг' бири — кўзи ОЧ1ИҚ: олим бўлиб,,сени қэтта -йўлнинг кўреаткйчлари бўйи- ча олиб юради ва сёни тоза, тиниқ булоқларга олиб келади. Ик- кинчиси эса, кўзи кўр, нодон бўлиб;. сени- сувсиз саҳронинг ўрта- сига олиб бориб туширади. Бу икки кўреатувчининг қайси бири моҳирроқ, устароқ ва^қайси 'бирига эргашиш лозимроқ экан. Яхши кўрсаткичлар билан тўғри йўлда кутилганми ёки ада- шиб, эгри йўлда тутилганмй? Билингки, ҳавою Ҳавасни ақлнинг ўрнига танлаш адолатдан эмас. Ақлнинг тарафи тонг шафа- қидек оқ, ҳаваснинг шарафи тундек қора. Сенга бир юзланеа яхшими, ёмонмй, қара-чи, унга иккинчисининг қайси бири мо- йилдир ва қабул қилур, ҳавасмй ёки ақлми? Агар ақл бўлса, ун- да уни севиш ва унга ёйишиб олиш қандай муносиб, у . (ақл)- нинг бўйнига қўлингни сол, бўшатма... Агар ҳавою ҳавас бўлса„


ундан арслондан қочгандек': қочгин. Қорадйк ;ҳазар қнягандек ҳазар қилгин. Агар уни барча сени севивтирувчи нарсалар бй- лан ҳамроҳ кўрсанг ва агар сёнга иккаласининг ўртасидаги би- рор иш юзланса,, рйдинлаштириш ва сабр^йлйб :чин кўнгилдан тўғри маслаҳат1бёрувчиларга мўрожаат қил. Улардан бир ўт- жир фикр чиқса сенйнг тилагннг ўшадир. Акс ҳолда ундай иш- дан оладиган фойдангнинг орқасида бекинган зарардан ҳазар :қил ва увдан қутулишга ҳаракат қил.

_L- Аёл кншига унинг ҳусни-жамоли учун эмас, балки унинг по- киза иффати билан чирой жат»м бўлгандагина ҳақнқий барка- моллик ҳосил бўлади. Барқамолликнинг бундан ҳам юксак чўқ- )қиси — агар эркак бир аср умр кўрса Ҳам* уйланишдан ўзини тия олишликдир1.

«НАВОБИҒ УЛ-КАЛИМА» (НОЗИК ИБОРАЛАР) РИСОЛАСИДАН

Сийратини гўзал сифат ва хулқлар безамаган одам, қанча- лик чиройли кийинмасин, барибир кўркам бўла олмайди.

Хайр-саховат, фазилат соҳибининг фарзанди ҳурмат ва шон- шарафга сазовор ва муносибдир, чунончи дур садафга нисбатан ^имматлироқдир.

Сахий ва сйдқидил кимсанинг дилидан бошқа нарсани сир- ларинг сандиғи қилма.

Эзгулик, хайрли ишларга астойдил кириш, уларни пайсалга солиб, кейин қиларман деган ўйлардан воз кеч, шайтон йўлдан

урадиган шошма-шошарлик билан эмас, тафаккур ва идрок билан иш тут. Узингга зарўр бўлган ҳар қандай нарсани сотиб ол — <5у эркак кишининг мурувватини, қудратини, эрлигини қўрсата- ди. Чувки ўша нарсани бировдан сўрасанг, у сен оўраган нар- санинг бошқачароғини беради, сотиб олганинтда эса, ўзингга керагини оласан.

Ёмон, хасис киши ҳар қандай жойда лаънатланади, сахий, жарим киши ҳ<ар жойда иззат-икромда бўлади.

Ҳалолу покиза киши доимо хотиржам, тинчдир, бировга •ёмонлик ва хмёнат қиладиган киши мудом беҳаловатдир.

Қурт-қумурсқалар арслов' боласини талагани каби, олижа- иоб ва ҳимматли одамнинг «гўштйни» ҳасад аҳли «ейди».

ё м о и , норасо эътиқод билан қилинган эзгу й ш — сароб, ҳеч я^андай фойда бермайди. Риё бор ҳар қандай ишда зиё йўқдир.

Ҳар қандай мушкул йш ақл эгалари томонидан ислоҳ Қили- нур, чунончи, еру кўк фақат теграси қутблари атрофида айла- нарлар. ' ■ .

Ловуллаб ёваётган оловни сув ўчирганидек, нодон одамлар- дан чиқаётган алангани ҳакиму оқил одамлар сўндирадилар.

Сени каоодга учрашдан огоҳ қйлувчи кишига лутф билан

1 Ҳикматлар гулдастаси. Ғ. Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриё- ти, Тошкент, 1982,186—256-бетлар.


муомалада 5ўл. Қўрқма, зарари йўқ» деб юпатувчилардан узоқ-РОҚ0ЎЛ. . :r- .__^

Тил бил ан етказилрн жароҳат, қилич билан /етказидаан жа- роҳатлардан;оғирроқдир* ;; ; ;

Ҳайвонга яхшилиқ қйлсайг»" сёвинади, ҳайвои севинса эга- сини тепади. . ,. .

Бахилу хасиснинг қўди очилмас, токи тил бйлан қатт1Ц га- пирилмагунча, тоғдаги бойлдаларнд қазиб бўлмас, токи темйр билан қаттиқ урилмагун^а. . ; ’ " ; 1 > , ;

Қанча одамлару қавмлар борки, сизга ип, кабй, эвдилиб, му- лозамат қиладилар, лекин ўлар пайт прйлаб, фасод ҳам чиқа- ришга интиладилар. Дгар. ceHrai нисбатан ўз биродаринг' бирор хиёнат қилса, унга яқйнлашишдаи ўзйнгйй тий, ўнийг ҳийласй- дан ўзингни муҳофаза этишга ҳаракат қил.

Такаббурлик ҳеч бир кимсанииг қадртқиммати ва улуғворг лигини зиека қйлмайди, так'аббурлик — довулдйн бошқа1 нарса эмас.

Йлмлй, маърифатли одам такаббурлик қилувчи нодон ким- саларнинг бурнини тупроққа тўлдирур. ! '

Мард ва олижаноб кишининг энг гўзал фазиЛатларидан би- ри — ўз биродарининг айбДарини бёкитйпб, унйнг барча ишларй- ни бамисоли ўзининг ишлари ўрнйда кўриб, иш тутишдир.

Уз дининг ва шарафингнй сақлайдиган нарсаларни қаттиқ тут, ўзинг учун қулайроқ, енгилроқ бўлган нарсани олма, бйно- барин, машагққатига Яраша савобй ҳйм бўлади.

Қймки бахт-иқболли/еолвҳ кйшйларнйнг этагидан тутса, албатта у мўрод-мақсад-ига етишар, хайру барака топар.

Кимки денгйз тўлқ«нларйни боййдан кечириб сафар қил- маса, турли-туман ташвйшу машаққатларнинг «сувидан» ичма- са, у ҲаҚйқйй роҳату фароғатга муясёар 'бўла олмас. Уз ваъда- сида турмайдиган, турлй 'важ-карсонлар кўрсаТўвчи кимса мард ва ҳимматли инсон бўла олмас. Вақти-соати ўтгандан сўнг иж- ро_5ўладигаН ваъдада ҳеч қан^ай xaflpjrroc бўлмас.

Тоғ чўққисига чиққан: кйшй ундай йиқилувдан кўпроқ огоҳ бўлиб турморй лозим! ‘ ^

Ҳақиқат ва адолат билай- тўгрй сиёсат юргизмаган ҳар бир ҳукмдор пировардида қаттиқ азоб-уқўбат ва балога гирифтор бўлғуси. ,

Котиб хати билан қоғозни қоралаш (яъии ёзиш) соҳибжа- молнинг ёиоғйни (бўса билай) қизартиришдан кўра ҳам ёқим-ЛИ1., ■ ; - ■

УМАР ХАЙЕМ (1.048—1123}

Шарқ шеъриятининг йирик вакили; ;файласуф, мат.ематик ва астроном мавлоно Умар Ҳайём i048 йилда Нишоиур шаҳрида

1 Аз-Замаҳшарийнинг «Нозик иборалар» житобидан намуналар. АрабчадавУ. Уватов таржимаси. «Шарқ юлдузи» ойномаси, 1992 йия, 7- сони.


салтанатининг маркази, ўша даврнинг мзшҳур олим ва шоир- лари тўпланган жой — Марвда анча вақт яшади ва ижод қил- ди. Асириддин Ироқи Ажам ва Озарбайжонда 40 йил яшаб, бир неча шаҳарларда, жумладан, Рай, Исфахон, Ҳамадон, Ширврн Холхол* Табриз, Кўҳистон ва Саробда бўлди, бу ердаги шоиру фозиллар бнлан та-нишиб, улар билан яқин алоқа боглади. Ун- га Қизил Арслон ҳукмронлиги даврида «Малик уш-туаро» («Шоирлар подшосн») ва «Амири шуаро» («шоирлар амири») деган унвонлар берилган. , ,

“ . Асириддин Ахсикатийнинг ҳаёти анча оғир ксчган — у дои- мий муҳтожликда, ғурбатда яшаб ўтган. Аҳсикатий .1198 йилда ватанидан йироқда, Озарбайжоннинг Холхйл қишлоғида вафот этади.

Маълумотларга кўра, Асириддин ал-Ахсикатий жами 13300 мисра шеър ёзган бўлиб, шундан 8678 мисрасй қасида, 2882 мис- раси ғазал бўлиб, қолганларйни қитъа, рубоий, фард, таржеъ- банд каби шеърий асарлар ташкил этади.

Тадқиқотчи А. Исматовнинг ёзишича, Асириддин ал-Ахсика- тийнинг энг қадимий қўлёзмаси, жумладан, 1313 йилда хаттот Абдулмўмин ал-Улвий КоШий томонидан кўчирилган шеърлар девони нусхаси ҳозирги кунда Лондондагя «Индия Офис» қуг тубхонасида, бошқа :бир қўлёзмаларининг'икки нусхаси Берлйн, икки; нусхаси Теҳрон кутубхоналарида сақланмоқда. Унинг яна иккита қўлёзмаси мавжуд бўлиб, у Душанбедаги Фирдавсий номли республика кутубхонасида сақланади.

Шуни таъкидлаш керакки,- Асириддин: ал-Ахсикатий умрида ■бирон-бир ҳукмрон саройида муқим турмади. Ҳамадон ҳокими Муҳаммад Салжуқ ва Озарбайжондаги йирик ҳукмронларни мадҳ этиб қасидалар ёзган бўлса-да; саррй билан доимо боғлиқ бўлмагани учун уларда кўпроқ ўзининг эркин, дадил мулоҳаза- ларини баён этган, баъзи қасидаларида с^ргардонликда чеккан азиятлари, магааққатли ўтган умридан қадтрқ зорланади. Бош- қа бир қасидасида ватандан жўдблигў дўсТлардан йироқда ўт- ган ёшлигини қўмсаб, ўша давр т.авсифи, руҳий кечинмалари, ҳаёт ҳақида чуқур фалсафий мушоҳадалтр юритади.

Асириддин ал-Ахсикатий :ўз ғазалларида шоир-олим си- фатида намоён бўладй. Унйиг ғазалларида ахлоқ, одоб, ипсоний фйзилат, ватай тўйғуси,' вшқ-муҳаббат; йлм-маЪрйфат, бр-но- мус, замондан шииоят, ўзи яйгаётгай муҳйт'яллатларини рўй- рост танқид қйлиш,;фош этиш кейг ўрвд^бл^ан.

Шуйингд^к, Асйриддйн ал-Дхсйкатйй шеърларида танқидий руҳ бйлан бирга ҳаётта, гўзаллйкка,!.ш6дликкё- меҳр ҳам хийла. ■ кўчлидйр. Бунга мйсол тарйқасида5, ўнинг'маъшўқанинг лутфи назокатию вйсой онларйиинг завқини тараннум этувчи қуйидаги ғазалини келтираМйз: ■’" ' ■ ■ ■ V-- ■ -М

■ Ба тана бу дам имрўз чун нотавоне,Шудам бо рафиқе суи .бўстоне,. ■Зн ҳар сў, кн кардам назар гулистоне,


,, Дарахтон# бўстон арўсону ҳар як, 'Қушод аз замин лолагун бар баёне.

Мазмуни: Бўтун ®ужудим-ла ■ нот.ав<>н~16ўлган '5у кун бир дўст билан бўстон сари юзландим. Қайсй томондан лолазорга боқ- майин, кўзим гулистонга тушди. Лоларанг заминдан бога кўтар- ган ҳар бир дарахт келинчакларни эслатади. ‘

Асирйддин ал-Ахсикатийнинг асарлари ўтмишда яратйлган тазкиралар, баёзлар ва "гурли тўпламлардан жой олган. Унинг икодий меросйни тадқиқ ва тарғиб этишда Давлатшоҳ Самар- қандий, Мўҳаммад Ройандий, Алйшер Навоий, Заҳириддин Му- ҳаммад Бобур, Шоҳид Содиқ, Шарифжон Маҳмуд, Е. Э. Бёр- тёльс, И. Ҳйдоятов, А. Исматов, И. Қосймов, Ҳ. Ҳомидов сингари олимлар, шоирлар ва мутафаккирларнинг хизматлари беқиёс-ДИр. ' ■'./■

АҲМАД ЮГНАКИП

Қораҳойийлар ҳукмронлиги даврида таълимий-ахлоқий жи- ҳатдай энг юксак саналган асарлардан бйри Аҳмад Югнакий- нннг «Ҳибатул-ҳақрйиқ» («Ҳақиқатлар совғаси») асаридир. Мазкур асар мазмунини ҳам ўз даврининг ижтимоий, сиёсий,

. диний, ахйоқйй, иқтисодий масалаларй ташкил этиб, унда ўша даврдаги- таълимий-ахлоқий. асарларда бўлгани каби билимли- лик, адолат, саховат, мурувват каби хислатлар улуғланади, етук инсонни тарбиялаш ғояси илгари сурилади.

Аҳмад Югнакийнинг. ҳаёти ва фаолияти ҳақида жуда оз маъ- лумотга эгамиз. Amimo бу маълумотлар ҳам бевосита асарнинг ўзида' баён этилганларидир.

Аҳмад Югнакий «Ҳибатул-ҳақ6йиқ»нинг сўнггида ўзи ҳақи- да маълум маълумртлар қолдирган:

,. Адйб Аҳмад отим, адаб, панд сўзим,■ L - l l I j y j i i бўзум 'муЬда қолур. борур бў ўзум. '

^ / Адибнинг ери оти Югнак эрур,■ ; : ; Сафолиқ ажаб ер кўнгуллар ёрур.

Отасй оти Маҳмуд Югнакий,■/ '- ! ' Адиб Аҳмад ўғди, йўқ ўл ҳеч шакли.

Юқоридаги мисралардан адибнинг оти Аҳмад, отасини.нг оти Маҳмуд,,у туғилиб ўсган жой Югнак эканлиги кўриниб туриб- ди. Лекйн Югн^к деган шаҳар қаерда эканлигини баъзилар Фарғона - водийсида (Е, Э. Бертельс) деса, баъзилар Самарқанд вилояти тумайларидан бирида бўлиши керак (В .В. Бартольд), деб кўрсатадилар. Аҳмад Югнакий асарини нашрга тайёрлаб, унйнг ижодини тадқиқ этган олим Қ. Маҳмудов эса тарихий манбаларга, хусусан, Ибн Ҳавқал ҳамда Арат Раҳматий Ибнул Яқуб фикрларига таяниб, Югнак «Арноқ», «Агнак» шақллари- да ёзилган бўлиб, Самарқанд атрофида жойлашганлиги ишонч- лироқ эканлигини таъкидлайди. ;


Мунаққид манбаларга асосланган ҳолда «Ҳибатул-ҳақоЙиқ» Тўғрул Қилич Сипоҳсоларбёкнинг но^йига атаб ёзилганийй.кел- тиркб, унинг ёзилган вақти тахминан XII аср охири ва XIII аср бошларига тўғри келишини таъкидлайди.

Бизгача асарнингл бешта нусхаси етиб келган бўлиб^.у^ар- нинг учтаси тўлиқ сақланган, йккитйси эса айрим мрчалардаu иборат.. Асарнинг тўлиқ нусхалари Ҳирот ва Истамбулда :XV, XVI асрдарда кўчирилган бўлиб, Абдураззоқ Бахши томонидан кўчирилган_Истамбул_нусхаси эса_ асарда 1480 йил деб^кўрса-- тилгани билан диққатга сазовордир. «Ҳи'батул-ҳақойиқ»нинг тўлиқ нусхалари Туркия кутубхоналарида, парчалардан^ иборат бир нусхаси Берлинда сақланаДи. Асар 256 байт, Й12 мйсрадан иборат.

Асар 1915—1916, 1925 ййлларда Нажиб Осим томонидан Ис- тамбулда, яна- шу нашр асосида 1951 йили Ара<г Раҳматий то- монидан нашр этилди. 1971—1972 йилларда Қ. Маҳмудов томо- нидан Тошкентда в.а бирин-кетин Пекии (1980), Олмаота (Д984) шаҳарларида ҳам нашр этилди. ",

Асар қисқёрган ҳолда Тошкёнтда 1986—1987 йилларда баъ- зи тўпламлар таркибида нашр этилди. . . , ,

/«Қутадғу билиг» кабй, бу асар ҳам, қорахонййлар ҳуқмрон- лиги даврида ёзилйб, мамлакат маъравйй ҳаети мўамцодГари- га ба^ишлақгай. Унинг мазмуни .ҳ^м: дидактик характерга,, эга бўлиб, бунй «Ҳибатўй-ҳақоййқ» мундарйжасйнинг ўзиёқ кўрс^- тйб турибди. l' Л/ . ; . V

Асар ўд тўрт бобдар, иборат. Достоннинг дастлабки тўрт боби анъанага кўра мўқаддима бўлиб, бешйнчи бобдан асосйй қисяй бошланцан. Бу бобларДа, дсбсан/' билймнийг а^ам[йяти, жаҳблатнинг зарарй, тил одбби, дўненинг фонйй^йги, саҳрват ва баҳиллиқ, қамтарлиқ ҳамда ахлоқлилчкнинг ёнг мўҳйй' ху- сусиятлари тараниум этидади^**,

«Қутадғу билйг» асари каби Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибатул- ҳақойиқ» асарида ҳам марказий ўрйнда инсон, уни ҳар Томон-

Етукликнинг биринчй белгйси биЛ&: бўлганидек, Аҳмад Юг- накий ҳам асарнинг биринчи брбидаёқ илм. манфаати, илмсйз- ликнинг, жаҳрлатнинг зарарқ ҳақида фиқр юритади.’ Адиб. илм- ли киши билан илмсизни бир-бир.ига таққослаш воситасида илм-маърифатнивг фойдалилйгййй' ёрйтиб бераДи. Масалан, у билимлй кишини қимматбаҳр дйнорга, билймсйзни қимматсиз мевага, билймлй кишийк суякдаги иликка ўҳшатйб,! эр кишийинг кўрки ақл, дейдй.^Илмли' қиши' илми билан иашҳур бўлйб, но- мй ўчмагани ҳо.лда, илмсйз эса ҳаёт бўлса ҳам, номи ўлиқрр, билим эса кишини юкеакларға қўтарса^ илмсизлик тубйнлйкка туширади, деб таъкидлайди.гБуни қуйидаги мисраларда кўрса-

..тади:Билик бирла бил (и)нур саодат вўли,Билик бил саодат й^яини була. ‘ . V .. "


(Билим билан саодат йўли овдлада шунга , кўра, илмли бўл, бахт йўлини изла),

Баҳолик динар ул" биликлик лсиши, " ' ’' ; Бу жоҳил бйликсиз баҳосиз биши,

: (Билимли киши (қиммат) баҳолик динордйр,илмсиз, жоҳил киши қимматсиз емишдир (мевадир).

; t Биликсиз йиликсиз сўнгак тек холи,• Йиликсиз сўнгакқа сунулмас элик.

<Илмсиз иликсиз сўнгак каби бўшдир, йЯиксиз еўшгаққа эса қўл урилмайди) .-

Билик бирла оълим юқор йўқладй,. . ч Билқксизлик эрни чўкарди қўди.

(Бйлим билан олам.кўтарилди, илмсизлик эса кигаини тубан- лаштйрди)l. , ' V '

Юқоридагилардан кўриниб турибдики, Аҳмад Югнакий би- лимли кишиларни мукаммал қиши".санайди. Чунки бйлимли- лик барча яхши ишлар, эзгулиқлар манбаи бўлса, билимсизлик жрднллик ёки.ёмон ишларга асбс бўлади. /

АҳмаД Югнаййнивг «Ҳибатул-ҳақоййқ» асарида ҳа-м бошқа таълимийиахлоқий асарЛар қаби инсонни 'баркамол этишнинг иҚқинчй: бёлгиси 0у' унйнг' хушхулқдйгидир, дейилади. Шунинг учўн адйб асарда ахлоқлиликнинг'J таркибий қисми саналгак тилни тийиш,мол-дунёга ҳирс қ^йишнинг оқибатлари, саховат ва баҳиллик, камтарлик ва кибру ҳаво ва рчкўзлик ҳаҚида, зулм ва ..^йноят‘йўлидйн сақланиш'ҳа^иДа, х;ароМ ва ҳалолни фарқ- ^гай'*олиш , э^тиқод ва садоқат кабй мўҳиМ масалалар устида фикр. юритадй. '/ ;..

Аҳмад Югнакий инсон ахлоқлилйгини қўрсатувчи муҳим бел- гилардан бириичиси тил одоби дер-бйлади.---*Рй^Пй тйймасл>йшинг Фмон вқибатини -■■■■—- —- " ■ ■••

Тилинг; бекта тутғил тишинг синмасун, ч Қоли ниқёа бекта тишннг сиюр.

' (Тилингни тий, тишинг сиймасин, агар (сўзлаб юборсанг) тишшгг чиҚиб қолса, тишйнгни сйнДиради);

■.._. Сўзунг бўшлур эсма Лиға тут тйлинг,, .... Етар бошқа бир қун б ў 'тил бўшлуғк,-

(Сўзингни бўш қўйма, тилингни тийиб тут; эрк берилган тил бир кун бошингга ет,ади).

Хирадлиқму (в) бўлур’тилй бўш киши, ' •' ; Телйм :бошни еди бу тил сўз’ бўшй:

1 Аҳмад : Югнакий. Ҳкбатул-ҳақойиқ,- Дашрга тайёрловчи ва сўз боши муаллифи Қ. Маҳмудов. Тошқент, Ғафур Ғулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти, 1971, 40-43- бетлар. (Бошқа мйсоллар ҳам шу нашрдан олинди.)

йе ■•■■■'■.■■


Тили бўш, заҳар кишининг ақли етук бўладими„Тил ва сўзи бўш бўлса кишиларнинг бошини ейди).

Учуктурма эрни тилинг бил бу тил,Бошоқ турса бутмас бутар ўқ боши.

(Кишини ўчаништирма, унинг тилиня бил, бу тил яраланса тузалмайдй), деган мисраларда ҳаққоний ифода этади. Ва тил- ни тийиш йўлларини баён этади:

-•■• -*,■■- Кудйзгил тилингпи, кел оз қил сўзунг, —Кудазилса бу тил' кудазлур ўзуиг.

(Тилингни тий — сўзингни қисқа қил, тилинг тийилса, ўзинг ҳам сақланасан).

Инсбнда икки нарса бўлса, унга мурувват йўли ёпилади, дей- ди.адиб — бири беҳуда сўзларни кўп гапирса, иккинчиси, унинг сўзлари ёлғон бўлса. Шунга қўра адиб ёлғон ва қўп сўзлашнинг олдини олйш йўлларини баён этади.

Елғончи кишидан ўзингни узоқ тут, сен умрингни тўғрил>ик б ш а н . кечир, оғиз ва тилнинг безаги тўғри сўздир, сўзни тўғри ■сўзла, Дилйнгни беза, деб, тўғри сўзии асалга, инсонни даволов- ■чи шифога ўхшатади:

Тили ялғон эртин йироқ тур теза,Кечур сен-ма умрунг кўнилик уза.

Оғиз тил безаги кўии сўз турур,- Қўни сўзла сўзни дилингни беза.

Кўни сўз асал тёк бу ялғон ‘басал,Басал еб ачитма оғиз е асал.

Ё ялғон сўз йигтер кўни 'сўз шифо,Бу бир сўз ўзаги урулмиш масал1.

Адиб тўғри сўзлйп билан бирга сир сақлаш ҳақида ҳам фой- дали насиҳатлар берадй.

? Инсон; сир хақлай' юлйши кераклиги, ҳатто дўстга ҳам сир айтса, сири ошкор бўлиши мумкинлиги, чунки кишининг ўзида сақланмаган сир бошқада ҳам сақланиши мум^ин эмаслигини лшонарли мисоллар билан тушунтиради:

Қатиғ кизла розинг киши билмасин,Сўзунгни ўзунгга; ўкунч кел (а) масун.

Эшим.деб инонил сир айма сақин,Неча ма инончлиқ эш эрса яқин.

Сериб сенда розинг сингиб турмаса,Серўрму эшингда шуни кед сақин2.

1 Аҳмад Югнакий. Ҳибатул-ҳақойиқ. 50—51- бетлар.2 Уша китоб, 52- бет.


Асарнинг тўртинчи бўлими саховат ва :бахиллик; оқибатлари- -^ а —б-ағишланган1. Ахмад Югнакий ҳам .бошқа мутафаккирлар

каби саховатни энг эзгу инсоний, хислатлардан деб биладй. Са^ кийлар ҳамма томондан удуглзницга, дунёда янсон фақат яхши ва эзгу ном қолдириши кераклигини таъкйдлар экан, қўл- лар ичида инъом берувчиси бахтли (қўл)дир, ўзи олиб, бошқа-

( Jiapra бермаган (қўл)’ қўлларнинг қутсизидир, дейди. Бахил- ликни адиб даволаб бўлмайдиган насалликка ўхшатади.

Аҳмад Югнакий сахийликни камолот белгиси деб тушунти- ради:

Бу будун тўлуси ахи эр турур,Ахиллик шараф, жоҳ, жамол орттурур1. r

Сахийликка бахиллиқ, очқўзлйклик тўплаб, емай-ичмай, бошқаларга бермай .яшаган кишилар- нинг: мол-дунёси дўстга эмас, душманига буюришини қуйидаги- ча ёритади:

Татурмас ошин-да туз дўстина, ; ■ Т тУлур қолур ахир сир душмани*.

Аҳмад Югнакий, камтарлик ҳам инсон етуклигйни кўрсатув- чи хислатлардан бўлиб, кибрлилик ва ҳарислик инсонни тубан-

- лаштиради, ким ўзинй 'баланд тутса, уни ҳеч ким ҳурмат қид- майди, тавозеъ — камтарлик, мулойимлик инсоннинг ҳуснидир, дейди.

У яхши хулқ-одобни шакллантириш ва ёмой иллатлардан сақланиш йўлларини ҳам тавсия этади. Масалан, бойлик тўп- лашга муккасидан кетган қишиларга мўътадил ҳаёт кечиришни маслаҳат беради: <

Агар йирдинг эрса умурлуқ тавор,Бурун бошқа-бўркни кияр бош керак.

ҲарцСЛИК>ма эрга~ёвуз хяслат буя,--------^ “Ҳарислик сўиги ғам ўкунч ҳасрат ул3. ’

Адиб кишиларни сабр-тоқат, қаноат, тинч-тотувлйкка ундай- дй: •;'/v

. Бало келса сабр эт, фарроҳқа кутиб, • 'Қутуб тур фарраҳқа бало-ранж ютуп.

Учар меҳнат ўти, кеч ар навбатн,Қолур сабр ндисй савобни тутуб.

Аҳмад Югнакий киши гуноҳ қилса кечириш, ғазаб ўтини иложи борича ўчириш зарур, дейди:

i

J Аҳмад Югнакий. Ҳибатул-ҳақойиқ. 64-бет.* Уша китоб, 65- бет.* Уша кнтоб, 70- бет.


Алингланса тутнуб ғазаб инад ўти,Ҳалймлиқ сувни соч ул ўтни ўчур.

Шоир бошлиқлар билан эҳтиет бўлиб муомалада бўлиш ке- рак, фойдасиз тортишувлар улуғларнинг ғазабини келтирса, кичикларнинг хулқини бузади, дейди.

Қудазгил, аё дўст, улуғлар ақин,Осиқсиз жадал ҳам мизожтин соқин.

______ Улуғларни бушруб сенга бу мижоз, _ ___Қичикларни густоҳ қилур бйл яқин1.

У кйшиларни, айииқса, амалдорларни мартабага эришгач кам- тар, самимий бўлишни, мавқеини сўиистеъмол қилмасликни насиҳат қилади:

Улуғлуғқа >тегсанг енгилма ўзунг,Қоли кейсанг атлас унутма бўзунг.

(Улуғликка етишсанг янглишма, агар атлас кийсанг, бўз кийганингни унутма).

Улуғ бўлдуғунгча тузунрак бўлиб,Улуғқа, кичикка силйқ тут сўзунг.

(Улуғлигингга. яраша яхшироқ бўлйб, улуғга,- кичикка сў- зингни силлиқ, мулойим қил)2.

Адиб дўст-душманнйнг фарқига етиш, яхши кишиларни дўст тутишни маслаҳат беради:

Минг эр дўстунг эрса ўқуш кўрмагил,Бир эр душман эрса ани озлама3.

(Мингта дўстинг бўлса кўп кўрма, биргина душманинг бўл- са, уни оз дема). ;

Шунинг учун ҳам дўс1г танлашда ҳато қилмаслик кераклиги- ни таъкидлайди. Шунингдек, доймо яхши кишилар била» ҳам- кор бўлишни, кишининг. ўзи ҳам эзгу, яхши ишлар қилиб яша- са, яхши натижага эришиш мумюинлигини таъкидлайди.

Аё эдгу, умғон эсизлик қилич,'Гикан эйлаган эр узум бичмас ул4.

(Эй, ёмонлик қилвб яхшшшкдан умидвор бўлувчи, тикан излаган (қидирган) киши ҳеч вақт узум узмайди).

Б'аъзи тадқйқотчйлар Аҳмад5,’ Югнакйй асарида замондан йорозилйк кайфиятлари мавжудлигинй айтадилар. Лекин адиб- нинг асаридаги қўйидагй мисралар мазмуни унинг замондан эмас, баъзи кйшйлардан, уларнйнг хатти-ҳаракати ва хулқйдан норози эканлигини кўрсатади. Масалан. у:

1 Аҳмад Югнакий, Ҳибатул-ҳақойиқ. 76—77- бетлар.2 Уша китоб, 78- бет.3 Уша китоб, 78- бет.4 Аҳмад Югнакий. Ҳибатул-ҳақойиқ. 81-бет,


Ийрарсан замонангни халқин кўдуб,Замонангни йфма кишисннй йир1. :

(Халқингни қўйиб замонангнй- айблама, т ; р iзамонангни эмас, балки кишиларини айбла). дейди^ >Шунинг учун ҳам Аҳмад Югнакий кишиларга ярамас иш-

лар қилмаслик, шнч ва фароғатда, яшаш, ҳалол бўлиш, очкўз бўлмаслик, ҳаромдан сақдадиш кабилар ҳақида ҳаётий панд- насиҳатларни беради.

Хулоса қилиб айтганда, Аҳмад Югнакий ўзининг инсонни камолга етказиш ҳақидаги қарашларн билан пёдагогик фикр тараққиётида ўз ўрнига эга. У инсон қаадо^рти учун муҳим бўл-

, ган ақлий ва ахлоқий қовда ва талаЬларни .ўзида мужассак- лаштирган «Ҳибатул-ҳақойиқ» асарида комил инсоцни шақл- ланггиришнинг ўзига хос тизимини яратди. Бунда у йнсоннй ка- молга етказишнинг энг муҳим ва асосий Мёзонларидан бири — инсоннинг билимга эга бўлиши, яънй уйга ақлий тарбия бериш деб билди. Сўнг ахлоқий-маънавий камолотга етказувчи сўз одоби, инсондаги ҳалоллик, ростгўйлик, сахийлик, камтарлйк, қаноат, самимийлик, чинакам дўст бўлишни энг мўҳим йнсоний хислатлар сифатида таърифлайди ва буларга қарама-қарш» бўлган жаҳолат, бахиллик, очкўзлик, ёлғойчилиқ, такаббурдик, золимлик, шошқалоқлик каби иллатларни қоралаб, уларнинг ёмон оқибатларини кўрсатади.

Юқоридагилардан кўриниб турибдики, Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибатул-ҳақойиқ» асари халқни, айниқса ёшларни маънавйй камолотга йўллайди, ижтимоий ҳаётдаги кишилар ўртасидағи зиддиятларни аҳиллйк, саховат, яХшилик билан ҳал этиб, ҳа-. рислик (очкўзлик), бахиллик, жаҳолатни илм-маърифат билан бартараф этишга даъвйт этадй.

«Ҳибатул-ҳақойиқ» даги маърифий-тарбиявий масалалар юксак бадиий маҳбрат ёйяан йфодалйнганй учун ҳам бу асар неча асрлардан бўен ўз аҳамйятини йўқртмай келмокда.

. ШАЙХ НАЖМИДДИН КЎБРО Г (1145—1221)

Уз даврининг забардаст мутафаккири ва етук тасаввуф шой- ри Аҳмад ибн Умар Абу-л-Жанноб ,Нажм-ад-дин ал-Қўбро ал- Хевақи 1145 йилда Ҳоразмда дунёга келган; У ёшлигидан би- лимга чанқоқ бўлиб, бршланғич ва мадраеа таълимини Хоразмда олади. Сўнг Мисрга <борйб, у ерда шайхг-саҳиҳ Рўзихон • ал- Баззан ал-Мйс:рийдан маърифатнинг уч аеоси — шариат, тари- қат ва ҳақиқат илмларини ўрганади. Кейинчалиқ' у ўзйнинг 6jh- лиМлари доирасиня кенгайтйриш мақсадида Эроининг Табриз: шаҳрига жўнайди.

Табризда у имом Абу Мансўр Ҳафдан «Шарқ ас-сунна» ил- мини, шунйнгдек, мумтоз устозлари — шайх Бобо Фараж, Аммор

1 Аҳмад Югнакиб. Ҳибатул ҳақойиқ, 84- бет.


Яссир, Исмоил Касрий каби буюқ донишмандлардан тасаввуф- га оид кўпгина зоҳирий ва ботиний илмларни ўрганади.

Табризда шайх Исмоил Каерий ўнга «Кубро», яъни «Улуғ» лақабйни (шарафли номни) беради. Шундан сўнг ўз юрти Хо- размга — Гурганжга қайтган Нажмиддин Қубро «Кубравия та^ риқатй» га асос солади,, сўфийлиқка оид ,бир қанча асарлар ва тасаввуфий мазмундаги рубоийлар ёзадй. Шайх Нажмиддин Кубронивг «Заҳобия» тариқат мактабида Мажидиддин Бағдо- дий, Фаридуддин Аттор., ;Баҳоуддин. Валад (Жалолиддин Ру- мийнинг отаси), (Заъдаддин Ҳамавий, Бобо Қамол Жондий, Шайх Розияддин Али Лояа, Сайфиддин Баҳарзий, Нажмиддин Розий каби буюк тасаввуф шоир ва воизлари таҳсил кўришган. Шу тариқа у ўз мактабининг довруғи билан бутун Шарқда «Шайхи валитарош»— авлиёлар тарбиялаб етиштирувчи мўъ- табар шайх ва мударрис сифатида шуҳрат қозонди.

Нажмиддин Кубронинг қаламига мансуб асарлар 8 та бў- либ, шундан Қуръон шарҳига бағишланган тафсир —«Айн ал- ҳаёт» ва шогирдлари учун ўгит-насиҳатлардан иборат «Фи ал- адаб» («Одоб қоидаларя») риоолалари ҳамда 25 та рубоийси бизгача етиб келган. Алломанинг рубоийларидаги асосий ғоя комил инсонНи тарбиялаш, одамни ҳалокатга бошловчи нафс, хувумат, гумон, таъна, нифоқ, риё, фосиқлик каби ёмон феъл- атвордан халос бўлиб, фақат яхши ишлар қилишга, руҳий пок- ликка чорлашдан иборатдир.

РУБОИИЛАР

Ҳар сабзаки сув яқосида юз очмиш,;Бир руҳи фариштадир магар, кўз очмиш.Бир хоки парвашки, ёмон қўйма қадам,Бу гўшаки чун лолаву наргис очмиш... ’ ,

Чун шарбатй ишқинг била дил маст бўлгай,Ҳам ҳажри-фироқннг ила ул паст бўлгай.Илкинг узатиб, сен бу йиқилганни кўтар.Нест бўлган. ўшал тан ва кўнгил хаст бўлгай...

Ишқ етса кў^гилга, дилга дар' айлар,Дарди дили мардни боз мард айлар.Сўз оташи ишқида ёиар ул, вале,Дўзахни чу ўзгалар ўчуи сард айлар...

Ҳар лаҳза бу мардонаю фарзона кўнгил,Ёнгай сенинг ишқинг билан жонона кўнгил.Бир лаҳза муҳаббдт майини тарк этсам,Тўлгай шу жигар қонйга паймона кўнгил...

Уй дев. ичимдадир, чу пинҳон эрмас,Қул :бош кўтариб юрмоғи осон эмас.Аймонини минг—ҳазор бор талқин қилдим,Ул кофир ўзи асли мусулмон эрмас...


Чун ҳар неки йўқ . , . йўқдир. бу-нбоду ^ҳавас, неки—бор^-бори^нуқсону шикаст.

Билгилки, у йўқ деганларй — бор, ҳаёт,Қўргилқи, у бор демишлари — йўқ, абас...1 .

«Фи ал-адаб» (сОдоб қоидалари») рисоласидан... Дунёнинг бир қ^исмини кезиб чиқдим, кўп ишларни тажрй-

ба қилдим, қийинчиликларга йўлйқдим, кишилар билан суҳбат қурдим, улуғ ишларга қадам -босдим, иарса-ҳодисаларнинг ач- чиқ-чучугини тортдйм, китобларга •мурогқаат қилдим, олимлар хйзматида бўлдим, умримни дунё излаш билан зое ўтказдим, ажойиботларни кўрдим. Кўрдимки, умр ва дунедан кўра тез, шошилиб йўқ бўлиб кетадиганроқ, ўлим ва охиратдаи кўра яқин- роқ, орзудан кўра узоқроқ, хотиржамликдан кўра гўзалроқ нар- са йўқ экан. Дуиб-ю охират яхшилигини қаноатда, дунё-ю охи- рат ёмонлигини эса таъмада кўрдйм.

Шариат ва диннйнг пойдёвори сэбр ва ишонч эйан.Ҳамма фузало-ю, фусаҳо, мунажжимў билимдонларни бир

чивин қанотини яратйшдан ҳам ожиз, боши айланган, ночор ... ўз ожизлиги ва пуқсонинй тан олган кўрдим...

Бас, яратиш, буюриш, билим ва қудрат соҳиби ҳар қандай нуқсонлардан йокдир. '

... Оллоҳ билимдон, қудратли, мислсиз. У ҳар нарсани эши- тиб, кўриб турувчидир. Энг гўзал безак тавозелик, энг хунук нарса бахилдик экан.

Ҳуснй хулқ (чиройли хулқ) дан кўра яхшилик қўшадиганроқ, ҳасаддан кўра смонлик устига ёмонлик қўшадиганроқ нарса- ни кўрмадим.

Кўрдимки, энг ноёб неъмат ростгўйлик ва қаҳрамонлик, ’ энг оғир оғриқ эса ёмон ва мунофиқ дўстлар эқан.— Нодшохлао калблариданда каттикрок дийда. камбағал учун . ямоқларни бир-бирига улашдан кўра чиройлироқ зийнат кўрма- диМ.

Тўғри сўзликдан кўра гўзалроқ зийватни кўрмадим.Йбодатларнииг энг афзали фарзларни адо қилиш, одатлар-

йинг энг маъқули ва чиройлиги эса гуноҳлардан, одамларга озор беришдан тийилиш эк ан ....

... Вақтни «эссиз», «қанийди», «кошкийди» лар билан ўтказ- ган кишининг умри энг қисқа умр экан.

Муваффақиятнй саъй-ҳаракатда, муваффақиятсизликни эса лоқайдлик ва дангасаликда, балони тилда, ҳаловатни эса сукут- да кўрдим.

Хору зорликни махлуқлар хизматида, азизу мукаррамликни эса Холиқ хизматида бўлишда кўрдим.

Қизиқувчини (кўнгил берган) (машғул, зоҳидни эса бекору фориғ, хоҳловчини излаётган, даъвогарни ёлғончи кўрдим.


Очкўэни м&ҳрум, Дўнёпарастни ғамгин кўрдим. Энг яхши са- вол-жавобни кишининр ўз нафси билаи ҳисоблашишда, оқилни охиратга, жоҳилни дунёга интилишда кўрдим. Нафсни шар- мандалик ва дўзах еари (одамларни) ҳайдашда кўрдим. Очкўз- лик ва гуноҳкорлик ботқоғига ботганларни, исрофгарларни кўрдим. Жаннатга киришни ҳалол ейиш ва маҳол (амрима- - ! ҳол — бажариб бўлмайдиган ишларни тарк қилиш)да кўрдим. Дўзахга йўлни эса ҳавойи нафсда кўрдим.

Кўрдимки, шайтоннинг халойиққа султон бўлиб олйши дунё- ни - яхши кўришликда экаи. Уликлардаи; уларнинг- ҳолатлари,— — (қолган) уйлари ва молу давлатларидан ибратланмаган кимса- ларни нодонликда, Оллоҳ белгилаб қўйган ҳадлардан ошган кимсаларни эса бахтсизликда кўрдим.

Кўрдимки, инсонга келадй ган барча оф атлар тилда экан.Кўрдимки экмагай ўрмайди.

Шафқат қилмаганга шафқат қилинмайди.Алданйшдан сақланйнг. Сақланинг.

Кўрдимки, энг яхши дўст илм экан ..i ақлни эса яхшиликлар- га чорлашда кўрдим ...

Кўрдимки, ўз-ўзини тарбиялай олган ва шаҳватлардан тийй- да олган нйши энг кучли шахс экан.

СУЛАЙМОН БОҚИРҒОНИИ

(туғилган йили номаълум, тахмннан 1186 йили вафот этган)

Сулаймон Боқирғоний Хоразмнинг Боқирғон қишлоғида та- валлуд топган. Боқирғоний асарларида инсон камолоти ва маъ- навий етуклиги тўғрисидаги мулоҳазалар илгарй сурилади. Ил- му маърифатнинг сўнгги манзили ҳақиқат бўлиб, унга таҳсил ила эришган киши — ахлоқий покликка ва маънавий етукликка эришган комил инсон ҳисобланади. Унингча, ил.м-маърифат ки- шиларни инсонийликка, саховатлиликка, ҳамдардликка ва меҳр- муҳа'ббатга олиб келувчи воситадир.

Мутафаккир адабкахлоқ ҳақида гапирганда, инсонда гўзал хулқ, нафси зоҳир ва вафси ботинни тарбия қилмоқни назарда тутиб, шариат аДаби, тариқат адаби, маърифат адаби, ҳақиқат /адабини узвий боғлиқ ҳолда . олиб қарайди. Зеро, шоирнинг «Адабсизлик қилмағил, осий бўлма тедиё» мазмундаги инсоний гўзал фазилатл-арга даъват этилган ҳикматларини ҳар ниши ўз ҳаётига татбиқ қилиши лозим. Айниқоа, ҳозирги пайтда — жа- миятимизда маънавий ва руҳий тарбия ишларига алоҳида эътибор берилаётган бир даврда Боқирғонийнинг тарбиявий маз- мундаги панд-насиҳатлари диққатга сазовордир.

Фаҳмли ўқувчи англайдики, Сулаймон Боқирғоний асарла- рида илгари сурилган инсонпарварлиқ, баркамоллик, меҳнат- севарликка ва сабр-тоқатли, инсофли, диёнатли бўлишга ундов- чи, инсон ақл-заковатига бўлган ишонч, инооннинг маънавий ку- чи ва. қобилияти, маънавий-руҳий прклиги: хусусидаги мулоҳа- залари, инсон «ақли комил» ва «маърифатлй шомил» бўлиш


учун «шариат илмин билиб» сўнгра «илм бирла тариқат йўлйв тутиш» тўғрисидаги илғор ғо]ялдри ўзининг қимматини ҳозирда

ҳ т Н ^ о т м э т а г с ------- :V—— — ■ — ---v—- ш~у~-— — ------ —> ; J .... .; V ... ■

МаърифаТ дэрёсидэ ғэввос бўлуб, .: . - - ^? - Муҳаббат гэвҳарларйн олғум келур.

Тарнқат майдонинда парвоз қилиб Ул Тубо дарахтиға қўнғум келур.

Ул бозорда дўконлари бил иродат,Мояси маърифат бирла қилғў4 суҳбат.Даллоли эътиқод бирла хизмат,Иўқ эрса, сотуғини қилса бўлмас.Уйқуни ҳаром қилғил, узун тунда,Молингдин зақот бергил, бу кун мунда.Қиёмат бергай сенга ёрин анда, ўғил-қизинг, илм ўргансун, бер устозга Шариат бозоринда таҳсил. керак,Тариқат бозоринда тақсир керак.Ҳар ким кўрсанг Хизр бил,Ҳар тун кўрсанг қадр бил.

Кўтаргил бошингдин бу кйбру мани,Қадамни росту «Ман»ни куни урмоқ керак.Манманликни ўзинг эзгу хонма,Халқа ичра халқға заҳмат сан қиргузма.

Қуллуқсиз бўлмасдир экан дийдор,Эмгаксиз эр муродиға қачон етор!Ғаввос кируб уммонға гавҳар тобор,Ранжу ганж истаюбон борму?

Онгақ бўлур ул киши, чекса ишқ сояси,Ранжу бирла меҳнат ул, ошиқға ишқ дояси.Йўл узоқдир, тун қитиғ, қилғил жонингни Тубсиз денгиздир батйғ, муҳаббатнинг дарёси.Керак -булса гавҳардир, жондин кечиб қадам„ур>~'___.......__ J._„.. . .Жондин қўрқсанг йироқ тур, ҳозйрдир вақт эгасш

Умринг ўтти йўқ ҳосил, нега ётурсан ғофил,Агар мардсан бўл ҳозир, саҳар вақти бўлғонда. ^Иймон шаъмин ёндир сан, руҳинг сувга қондир сан,Муиглуғ зорин олғил сан, саҳар вақти бўлғонда.Саҳар вақтидир соат, турғонча бўлғай роҳат,Очилур давлат-дед саодат, саҳар вақти бўлғонда.

Белингга бойлағил ҳиммат қўрин,Сақлағил, нелар йиқор бизга .ёрин.

Ҳақ фармонин тутинглар, ҳаром шубҳа еманглар,Киши молин олманглар, тебон жавоб бердиё1.

1 Сулаймон Боқирғоний. Боқирғон китоби. Шеърлар fca достон. Тошкенъ «Езувчи» нашрйёти, 1991 й? 3, 43- бетлар.


Муслиҳиддин Саъдий Шарқ мумтоз. маданиятининғ бутув дунёга машҳур йирик намояндаларидан.

Шарқ ва Ғарбда Шайх Саъдий номи билан улуғланган бу буюк инсоннинг хўлиқ исми Абу Абдуллоҳ Мушрифиддин ибн Муслиҳиддин Саъдий Шерозийдир. «Шайх» лақаби донишманд шоирнинг ижодий довруғи Шероздан Қашқару, Хитой, Ҳшгдис- тон ва Миср, унДан Шимолий Африкагача ёйилгани учун ҳам. устоз .маънооида берилган, _ _ __.

Саъдий ижодининг тадқиқотчиси ва таржимони Ш. Шому- ҳамедовнивг таъкидлашича, унинг номи, туғилган йили, тахал- луси турли манбаларда турлича кўрсатилган. Баъзи манбалар- да Мушрифиддин ибн Муслиҳиддин Абдуллоҳ, баъзйларида эса Муслиҳиддии Саъдий Шерозий дейилган.

Туғилган йилини 580 ҳижрий (1184 милодий), 589 ҳижрий (1193 милодий), ҳатто 1204 милодий деб кўрсатишади.

«Саъдий» тахаллусини ҳам тадқиқотчиларнинг баъзилари форс Отабек ҳокимларн сулоласини бошлаб берган Саъд.бин- ни Зангидав, бошқалари эса Саъд II, яъни СаъД ибн Абубакр томонидан олган дейишади.

Унинг ёши ҳақида ҳам турли фикрлар мавжуд. Баъзилар 102 ёшга кирган деса, баъзи манбаларда 120 йил умр кечирган дейилади. Саъдийнивг вафот этган йилини 691 ҳижрий (1291— 1292 милодий) деб кўрсатилади1.

Саъдий Эровнинг қадимий шаҳри — Шерозда туғилади.' Ота- си Шероз ҳокими Отабек Саъдийнинг мулозимларидан бўлган. Саъдий отадан ёш етим қолади. Унга сарой нафақаси белгила- нади. У бошланғич маълумотни Шёрозда олгач, Бағдодга кета- ди ва у ерда ма1йҳур «Низомия» мадрасасида ўқийди. Саъдйй мадрасада ар^б грамматикаси ва адабиёти, форс адабиёти, Шарқ фалсафаси ва бошқа фавларни ўрганади. Мадрасани би- . тиргач, саёҳат қилади.

Шоирнинг узоқ йиллар турли ўлкаларда саёҳатда юрганли- гининг сабабини унинг қуййдаги шеърини миоол келтириб, Чин- гизхон босқини сабабли бир жойда муқим яшай олмаган* де^ талқин қиладилар:

Билмак истайсанми, на учун бундай —Узоқ йиллар юрдим ғурбатда сарсон?Мўгуллар дастидан йўқ эди тинчлик, 'Зангилар сочидек чигалди замон..

1 Шомуҳамедов Шоислом. Форс-тожик адабиёти классиклари. Шарқ ада- биётн классиклари’Ҳақида суҳбатлар. Тошкент, Узадабийнашр, 1963, 114— 11б-'бетлар. Мушрифидднн Саади. Гулистан. Подготовка текста, встуЯитель- »ая статья и примечаиия Рустама Алнева. М., 1957, 5-бет. О р и ф и М. Аз- таърихи афкори педагогии халқи точик: Нашриёти давлатии адабиёти таълимйй- педагогии РСС Точикистои, Душанбе, 1962, 43- бет.


Қиёфасй. дадак &ўрМур>,' am io r^Бўридек бир-бирин еярди инсон1.

----- :ЛеКийГ-б1йнинГча,--Саъдйй мў^ул боеқивчй-ларининг - зулмя- ^дан ҳамма ерда ҳам қочиб қутила олмас эди. ;Унинг сафари са- бабй эса: бирйнчидан, 'бйрча буюк алломалар- каби шои{> ҳам жуда кўп ўлкаларда сафарда бўлиб, ўз илмини ошйради, ҳаёт- нй ўрганади, олиму фузалолар билан мулоқотда бўлади, иккин- чидан, шайхлик номи ҳам бесабаб берйлмаган бўлса керак, дар- вешлик либосини кийиб, сўфийлик талабларини бажариб дунёни кезган, ҳаёт аччиқ-чучугини ўз танида татйб. кўрган. Зеро, 1255 йилда Шерозга қайтиб, «дунё ғавроларидан» четда, шаҳарнинг бир чеккасидаги Шайх Абу Абдуллоҳ Хафиф хонақасида фақи- рона ҳаёт кечирган.'

Саъдийнинг барча асарл-ари 19 бўлимдан иборат куллиётида тўпланган. Бу тўплам ўнинг вафотидан 37 йил ўтгандан сўнг Али бинни Аҳмад бинни Абубакр Бесутун деган киши томони- дан тўпланган. Лекин кейинчалик яна Шу Бесутун 'куллиётни қайтадан тузиб, ғазал ва бошқа майда шеърларни радифи ва қофиясига қараб алфавит тарзида жойлаштирган. Саъдийнинг куллиётига 4 девюн (ғазаллар тўплами) киритилган.

Энг машҳури учинчи, «Ҳавотим» деб номланувчи девондир.Тадқиқотчилар томонидан Шарқда радиф ва қофиясига қа-

раб алфавит тарзида девон тартиб бёриш Бесутундан бошлан- ган бўлса керак, деб тахмин қилинади2.

Саъдийнинг «Гулистон» (1258) ва «Бўстон» (1257) асарла- ридаги таълимий-ахлоқий қарашлари комил инсонни тарбия- лашда жаҳоншумул аҳамйятга эга.

Саъдийнинг «Гулистон» асари Шарқ таълим-тарбия тари- хида ўзига хос дидактик шоҳ асар сифатида тан олинган. Бу асар ҳаёт тажрибаси асосида ёзилганлиги билан ҳам қимматли. «Гулистон» асари XVII асрдаёқ француз, немис, лотин тилла- рига таржима этилиши билан Рарбда машҳур бўлиб кетади.

таржимаси XVII асрда Адам Олеарийнинг немисча таржнмаси- дан қийинган. XIX асрга келиб А- Козймбек (1829), С: Наза- рянд (1857), К. Ламбрас (1862), И. Холмогоров (1892) лар рус тилига таржима қилдилар. 1922 йилда эса Е. Э. Бертельс тар- жимаси нашр этилди.

1957, 1959 йилларда собиқ СССР Фанлар академияси Шарқ- шунослик институтида шарқшунос олим Р. Алиев томонидан асарнинг танқидий матни тайсрланиб, бадиий (1957) ва акаде- мик (1959) таржималари нашр этилди.

«Гулистон» асари 1390—1391 йилларда Сайфи Саройи, XIX асрда шоир Огаҳий, 1409 йилда'Муродхўжа домла Солиҳхўжа ўғли томойидан ўзбек -^илига ҳам таржима қилйнгам. Ва ни- ҳоят 1968 йилда форс-тожик адабиётининг билимдони, олим

2 Шомуҳамедов Шоислом. Кўрсатилган китоб, 117-бет. _■1 Шомуҳамедов Шоислом. Кўрсатилган китоб, 117-6et.


Ш. Шомуҳамедов томонидан 1959 йилдаги Москва нашри ҳамда 1966 йилдаги Теҳронда нашр этилган тўлиқ босмасидан танлаб олиб тузилган матндан таржима этилиб, ўзбек китобхонларига тақдим этилди.

Китоб «Подшоҳлар одатн баёни», «Дарвешлар-ахлоқи баё- •ни», «Қаноатнйнг фазилати баёни», «Сукут сақлашнинг' фойда- лари баёни», «Заифлик ва кексалик баёни», «Ишқ ва ёшлик баёни», «Суҳбат қоидалари баёни» каби боблардан йборат.

«Гулистон» нинг мундарижасидан ҳам кўриниб турибдики. асар ҳам мақсадига кўра, ҳам мазмунан инсоннй камолотга етакловчи ҳикматлардан ташкил топган.

Асарда ўша давр анъанасига кўра Форобий, Юсуф Хос Ҳожиб, Низом ул-Мулк асарларидаги кабй инсонни бахтли эта оладиган фозил ва адолатли ҳукмдор, унинг аъёнлари қандай бўлиши, юртни бошқаришдан тортиб, ахлоқий хислатларйгача баён этилади. Унинг наздида ҳукмдор ҳам инсон, у ҳам фақат ўзининг манфаатини эмас, эл-юрт манфаати учун курашиши ке- рак. Саъдий подшоҳларни адолатли, билимдон, тадбирли, доно, ғайратли ва шижоатли, зийрак, фаҳм-фаросатли, ўз фуқарола- рига ғамхўр, дўст билан душманнйнг фарқига ета оладиган оли- жаноб, саховатли, жасурлик хислатларига эга бўлишларини ис- тайди ва бу хислатларни ибратли ҳикоятларда ифодалайди.

Дейдиларки, бир куни овда Нўширавони одилга кабоб қи-. либ бермоқчи бўлдилар, лекйн туз йўқ эди. Қулларидан бири- ни қишлоқдан туз олиб келгани жўнатдилар. Нўширавон у қул- га деди: «Тузни баҳосини тўлаб ол, токи текинга олиш одат қа- торига кириб, қишлоқ харобаликка юз тутмасин». Ундан сўради- лар: «Шу зиғирдай нарсадан қишлоққа қандай зарар етади?» Нўширавон жавоб берди: «Аввалда оламда зулм оз. эди, қе- йинчалик ҳар бир қелган одам бир оз-бир оз қўшди, натижада зулм ҳозирги даражасйга келйб етди».

Фуқаронинг боғчасидан султон узса бир олма,Навкарларй қўпорад» дарахтларнинг илдйзин.Зўрлйк билан бешта тухум ола қолса подшоҳ,Аскарлари сихга тортар товуқлардан беш юзин1.

Бу ҳикоятда ҳукмдорнинг фуқаро тақдйри учўн жон куйди- риши кўрсатилади. 7

Саъдий ҳукмдорларни адолат юзасидан иш юриташга, зулм қилмасликка чақиради:

Уз халқига жабру зулм раво кўрган подшоҳнинг,Уз дўстлари ёв бўлади қнйин дам келган куни.Фуқарога шафқат қилсанг, душмандан омондасан,

4 Адолатли шаҳаншоҳнинг халқи — бу ўз қўшини2.

Саъдйй. Гулистон. Тарж. Ғафур Ғулом, Ш. Шомуҳамедов (назм) ва Рустам Қомйлов (наср). Муҳаррнр Васфий., Тошкент, Бадинй адабиёт наш- риёти, 1963, 49- бет. (Бошқа манбалар ҳам ушбу китобдан олинди)

2 Уша китоб, 32- бет.


Саъдий ,ҳукмдо,рнинг билим ва ақл-заковатга ,эга бўдиши зэрурлигини, ҳам ибратли ҳикоятларда ифодалайди: Г .'л,-■ ' Ҳорўн ар-Рашид Мисрни эгаллаганда, деди: «Миср сал-гайа- тига мағрурланиб, худолик даъво қилган нобакорнинг қасдига ўлароқ. Йў .мамлақатни ўзимнинг энг манфур . қўлимга тбпшира- ман», Хорув ар-Раш.йднинг бир занжи қули бўлиб, нрми Ҳусайб эдй. Миср мамлакатинй ўшанга топширди. Ў қулнинг фаҳм-фа- 'pocaTii шу дарасЖада эдиқи, бйр қанча Миср деҳқонларй ўнинг •ёнига шикоятга келиб, «Паҳта экқан эдик, бевақт ёмғир ёғиб, дахтамиз нобуд, бўлди»,— деганларида, у: «Жун экиш керак * эди, нобуд бўлмасди»,— деб жавоб берди.

: Агар билим ,тўқ яшашга важ бўлса,; Ажабмасди нодонлар очдан ўлса,

; Леқин нодон шунча келим олади,. , , Кўп донолар бунга ҳайрон қолади.

• Бахтли ва давлатли бўлмас биликдон,Бунинг барчасига сабаб осмон.}Қаҳонда учрайди такрор ва такрор Аҳмоқлар ҳурматда, ақллилар хор.Кимёгар қийналиб ўлиб кетади, л y S Аблаҳга хазина насиб этадй1, ^

Ҳақиқатан ҳам, аллома таъкадлаганидек, бйлимдон баҳт ва давлат5га эга бул-а олмайди, чунки у бойлик орқасидан қувмай- ди* илму ■ҳикмате учун курашади. Замон эса ҳамма вақт ҳам илм- ли, донбга кулиб боқавермайди.; Саъдий мазкур бобни яхшилик ва адолатнинг шоҳлар учун нақадар муқаддас эканлигини улуғлбвчи ҳйкоят билан тугата- ди.

Искандар Румийдан сўрадилар: «Ғарбу Шарқдаги мамла- катларни нима билан забт этдинг? Аввалги подшоҳларнинг ҳа- зинаси, ёши ва лашкари сеникидан ортиқ бўлса-да, бундай фо-

насиб-булмағанди»х Иекандар дедж «Забт этган мамлакашм фуқароларига озор бермадим ва подшоҳларининг жЬмларини фақат яхшилик билан ёд этдим».

Ақллилар улуғламас шундайлар зотин^[у?Улуғларнинг ёмонлик-ла, ёдласа отин,

Тахту бахт фармонлар, тақиқ ва зўрлик,Барчаси бекорчи, ўтиб кетади.Сийласанг ўтганлар азиз номини,Сенинг номингга ҳам ҳурмат етади2.

Саъдий бу ўринда Искандар номи билан орзу этгани — адо- латли шоҳ хисладларини намоён этади.

Асаргаинг .қолган «Дарвешлар ахлоқи баёни», «Қанюатнинг «фазилати баёни», «Сукут сақлашнинг фойдалари баёни», «Иц1Қ ва ёшлик баёни», «Заифлик ва кексалик баёни», «Суҳбат қои-

1 Саъдий. Гулистон. 63—64- бетлар.2. Саъдий. Гулистон. 64-бет.


далари баёни» да эса биз назарда тутган ақлий, ахлоқий, жис- моний тарбияга оид ўгит-насйҳатлари ёритилВай’.

t Масала», илм ва унинг аҳамияти, о,лимлар- ҳақидаш: ҳикоят- лар инсонни оқил ва доно кишиларни ҳурмат этиш, илм ўрга- н й ш , фойдали панд-насиҳатларга амал қилишга, илмда их- лос қилишга ундайди. r ' ’ !

Леқин илмли қишилар ҳам ўз илмйни фойдали ишларга сарф1 этишини алоҳида таъкидлайди:

«... Йкки тоифа одам беҳуда ишлаб, беҳуда ҳаракат қилга® бўладш-бири, мол-мулк йишб, фойдаланмаган ва иккинчиеи эса^ илм олиб, унта аялал қилмаган.

/ Ҳ^арчанд ўқйбсан, билимдонсан, 1V"* Ai*ap амал қилмадинг, нодонсан,

Устига кйтоб ортилган эшак, .На олим ва на донодир бешак». —

Бу фикрини давом эттириб, илмига амал қилмаган олимнн- машъала кўтарган кўрга, яна бир ўринда ерни шудгор қилйб, уруғ сочмаган деҳқонга ўхшатади.

Кимки бефойда умрин ўтқазди, .Ҳеч нарса олмасдан, олтин кетказди.

У илм олишда мунозара услубини маъқул кўради:«Уч нарса мангу бўлмайди: «Мол савдосиз, илм — баҳссиэ

ва давлат — сиёсатсиз»1. Лекйн мунозарада ўзини билимдон деб' кўрсатишга ҳаракат қилиб, ўзидан донороқ одам билан баҳс- лашса, ўз нодонлигини намойиш қилади,^ дейдй аллома, W& навбатида, жоҳил билан баҳслашган олим иззат умид қилмай’ қўя қолсин. Башарти, жоҳил беллашувда олимдан устун чиқса,. ажабланарли ери йўқдир, чунки ҳамиша тош гавҳарни^ синди-: радй:

Оқилга паст киши кўргузса жафо,. ..Кўп алам чекмасин бўлиб дилсиё. v 1Арзон тош синдирса зар косанн гар Тош нархи ошмайди, пастга тушмас gap».

Саъдий бу фикрини яна қуйидаги мисралар билан тўлдира-ди:

Донони шарманда қилдим-ку, дея, '•Ғурурга берилмиш мақтанчбқ, нодон,Билмаски, нбғора овози доим^«Ҳижоз» куйин босиб кетади осон2.

Саъдий таълим ва тарбйянинг аҳамдатиии таъррф этиш би- лан бирга болаларнинг туғма қобилйятинй ҳам тан олади:

Қобилият бўлса аслида, ■ н гТарбият унга қилади асар. ;; л

1 Саъдий. Гулистон. 157, 158, 170- бетлар.* Уша китоб, 170- бет.


Қанча уринма бўлмас сайқали, Темир аслида бўлмас жавҳар1.

——ба-Бдий^гаълвм-тарбиеда-муаллймнинғ-талаб^анлдаиг-билим-т--- ва тарбйя беришда қаттиққўл бўлишининг тарафдори бўлади:

Юборди ўғлинй мактабга подшо,Қилиб қўйнига нуқра тахтача жо Кумуш ул тахтага зардин битиб ёд:«Ота меҳридан афзал жабри устод»2.,

Улуғ мураббий билим олиш билан бирга ҳунарнинг ҳам ин- сон учун қай даражада афэаллигини уқтиради. Чунки «... ҳунар қайнар булоқ, туганмас давлат,'—дейди у,—агар ҳунарманд мо- лидан маҳрум бўлса, қаЙғуси йўқдир, чунки ҳунарнинг ўзи дав-; латдир. Ҳунарманд қаерга борса, қадрланади ва уйнинг тўри- дан жой олади. Ҳунарсиз одам эоа, ҳамиша машаққат чекади, тиланчилнк қиладй».

Истар эсанг ртангдан мерос,Боғла отанг илмига ихлос.Не нафи бор отднг бойлигин,Бир кун тугатарсан неча ойлигин3.

Бу — Саъдийнинғ инсон учун илм-ҳунарнинг қай даражада улуғлиғинидаъкидловчи фикрларининг ифодасидир.

. Муслиҳиддин Саъдийнинг «Гулистон» асари ахлоқий таълц- моти билан айниқса м»ашҳурдир. Зеро, мазкур асарда инсоний- лик саховат, қаноат, адолат каби хислатлар улуғланади. У тар- биянинг аҳамияти ҳақида гапирар экан:

\ Кимга ёшлигидан берилмас одоб,]уу Улғайгач, бўлади бахтсиз, дили ғаш.V Ҳўл новда эгилар қай хилда эгсанг,

Қуруқни тўғрилар фақат ўт — оташ4

деб, тарбиянц ўз вақтида, боланинг гўдаклигидан бошлаш за- ~ рурлигини таъкидл^айди;- 7 — ------- —

Саъдий ахлоқий тарбияда инсонийликни шахс камолотининг энг юқори чўққиси сифатида таърифлайди:

Ер остига кўмилдилар талай ном чиқарганлар Ва уларнинг борлигидан ерда нишон қолмади.Улаксани тупроқларга. топшириб кетгандан сўнг,Тупроқ уни еб битирди-ю, бир устухон қолмади.Нўширавоннинг қутлуғ номи ҳалигача тирикдир,Аммо қанча ўтиб кетиб Нўширавон қолмади.Эй фалончи, яхшилик қил, умрингни бил ғанимат,То кишилар айтгўнича, фалон, фалон қолмади5.

1 Уша китоб, 143* бет.2 Саъдий. Гулистон, 146- бет.3 Уша китоб, 144- бет.4 Уша китоб, 145- бет.5 Саъднй. Гулистон. 23- бет.


Саъдий иноонийликнинг биринчи белгиси сахийлик деб би- лади:

/ 1£утида турганда бурқимайди уд,Ссн олов устига уни ташлагйл.

- Улуғлиқ ниятинг бўлса сахий бўл,. vУрур сочилмаса, унмайди ҳосил. .

Лекин донишманд сахийликни таъмадан юқори қўяди, меҳ* нат нони ҳар қандай саховатдан устунроқ деб билади ва меҳйат билан топилган ризқнинг саховатдан афзаллигиви кўрсатувчи қуйидаги ҳикоятни келтиради:

Ҳотам Тоийдан: «Узингдан кўра сахийроқ бирор одамни ҳеч кўрганмисан, ёхуд эшитганмисан?» деб сўрадилар. Ҳотам Тоий жавоб берди: «Ҳа, кўрганман, бир кун араб амирларини зиёфат қилиш учун қирқ кун туя сўйгандим. Иттифоқо, бир зарурат би- лан саҳрога чиқишимга тўғри келди. У ерда чўпгчумак териб дасталаётган ўтинчини кўрдим. Мен унга дедим: Нечун Ҳотам- нннг уйига бормайсан, ахир, ҳозир. бир талай одам унинг зиёфат дастурхони атрофида». У деди:

Уз меҳнатидан нон еган киши, •Ҳотам миннатидан озод ёз-қиши.

' Ҳотам деди:‘«Ана шу ўтинчини мен ўзимдан кўра саховат- лироқ деб билдим»1.

Демак, Саъдий инсоний қадр-қимматни мёҳнатда деб била- ди, йнсон ўз меҳнатига, билими ва ҳунарига таяниши зарур деб ҳйсоблайди.

Саъдий ҳақиқий баркамол инсон ҳар қандай таъма ва оч- кўзлик, ҳирс ва нафс балосидан, ҳасадгўйликдан сақланиши ке- рак, дейди. < ч . \

Ҳикоятларидан бирида «Мей бир донишманддан: «Энг ашад- дий душманинг.— икки кифтинг орасида жой олган нафсинг- дир», деган ҳадиснинг маъноси нйма?» деб сўрадим. Дониш- манд шундай жавоб берди: «Маъноси шуки, ҳар бир душманга эҳсон қилсанг, у сенга дўст бўлади, илло нафс деган нарсага қанча илтифот қилсанг, адоватин» шунча ошираверади».

Маромида овқат еган фаришта бўлур, . ‘, ; Ҳайвон каби leca туШар оғир тош мйсол.

J ^ m нстагин бажо қилсанг амринггд тобе,НаФс айтганин. килдингми, бўйешишрмок махояУ^

дейди.■ С!аъдий ҳаётда дўст билан душманнипг фарқйга етиШнинг

аҳамияти ҳақида гапираркан, ҳақиқий дўст қийинчиликларда дўстига ёрдам беради, уни ҳймоя. этади, деб таъкидлайди.

^ -Қўлинг очиқ, дастурхонинг мўл куня^,—_^ Дўсту ёринг мава, менман деганмас.

1 Саъдий. Гулистон, 99-бет.8 Уша китоб, 156- бет. > i;


Дўст ўшаки, қийин кунга тушганда, Қўлтиғингдан даст кўтариб қўйган кас.

" Шунингдек, дўст ўз мйнфаатини дўст манфаатидан юқори қўяди, унйнг ёрдами беғараз ^ўлади. Дўст душманнинг ишини қилмайди, деб таъкидлаш билан бйрга дўстга ҳам эҳтиёт бў-

;либ муносабатда бўлиш кераклигини уқтиради:Бировга сир айтиб, сақла дегандан,Дйл сирин ҳеч кимга айтмаган маъқул;

р Ариқ тошиб кетса, боғлаб бўлмайди,/ y S ' Сувни энг бошидан қайтарган маъқул.

Бекитмоқчи сўзни аитиб бўлмайди,Ҳар мажлисда айтиб, қайтиб бўлмайди.Дўст-ла сўзлашсанг ҳам бўлгил эҳтиёт,Душман қулоғига етишмасин, боқ’Девор ичра ҳар не десанг ҳушёр бўл,Девор орқасида бўлмасин қулоқ1.

Шу билан бирга душманнинг макр-ҳийлаларйга учмаслик, ундан қутилиш йўлларини ҳам кўрсатади: заиф душман йтоат изҳор этса, буни зўр душманг«а айланиб олиш «мақсадида қила- ди. «Дўстларнинг дўстлигига эътимод йўқ*— дейдилар, бас, шундай ..экан, душман-нинг хушомад қилишининг қандай эъти- бори бор?! Заиф душманни вазар-гаисанд қилмаган киши озроқ рловни бепарволик билан ташлаб кетган одамга ўхшайди,—душ- ман насиҳатин қабул этмак хато бўлса-да, лекин шсиҳатига қулоқ солмоқ равоДир, чунки унинг айтганининг аксини қилсанг, тўғри иш тутган.бўласан!»

Душманнинг кўрсатган йўлига юрма,?V ^ ? H r пушаймон бўлиб, тиззангга урма.

Сенга ўқдек тўғри йўл кўрсатган он,Сен ундан бурилиб, юргил чап томон,—

дёЯ“душиандан сақланиш йўлини қўрсатади. ' ■ — r 7Зеро, «барча ҳийлалари барбод бўлған душман ўзини дўст

қйлиб кўрсатишга чалишади,' дўст бўлиб олгач, шундай ишлар қиладики, буни ҳеч қандай душман ҳам қила олмайди»1.

Саъдий дўст ва душманга муносабат борасйдаги юқоридаги фикрлари билан ҳар бир кишига ҳаётда қандай йўл тутиш, дўст ва душманнинг фарқига бориш маоалаларида ёрдам беради. Унинг бу йўлланмалари ҳамма замонларда ҳам, хусусан, ҳо- зирги даврда ҳам амалийлиги билан қимматлидир.

Ва ниҳоят, адиб инсон камолотининг ҳақиқий белгиси қўйи- дагиларда, деб хулоса чиқаради:

Қатра одам суратига киради ^буткул,Қирқ кун она қорннда топса оромин.Агар қкрқ ёшликнинг бўлмаса ақли,

i Саъдий. Гулистон. 44т 159, 160- бетлар.1 Саъдий. Гулистон, 159, 161^-163-бетлар.


- Унга бедеиб бўлмас инсонлик номин. у •.Жувонмардлик, карамднр, одамийлик • : ,Дема одам агар бнр сурати бор.Ҳунар лозим, нақшни чизса бўлғай Деворларга бўёқлар пушти, зангор Агар бўлмас экан фазлу ҳунар ҳеч Билиб бўлмас одамми, нақши девор. 'Бисот, мол қўлга киргизмоқ. ҳунармас,Қўлингдан келса бир дил овла, э ёр.

Кўринвб турибдики, Саъдий баркамол йнсоннинг ҳақиқий ма,ънавий қиёфаси унинг ақли, билими ва ҳунарида, соф инсо- нйй фазилатлар — жасурлик, лутфу карам, одамийлик, меҳр- шафқат кўрсатишида деб билади. Унинг барча таълимий ва тарбиявйй қарашлари юқорида баён этилган фнкрга бориб та- қалади.

Саъдийнинг «Гулистон» асарида инсон камолотида жисмоний етуклик ҳам асосий омиллардан бири сифатида талқин этила- ди.

Масалан, ҳар қандай даврда ҳам улуғланадига» мардлик, чаққонлик, жасурлик, кучлнлик ҳар бир йигит эгаллаши зарур бўлган хислатдир. Бу хислатлар инсон гавдасига эмас, уни эгаллаб олишига боғлиқдир. Ана шундай жасурлик, эпчиллик, чаққонликни кўрсатувчи хислатлар улуғланган ҳикоятлар «Гу- листон»да анчагина. Шундай ҳикоятлардан бирида устознинг кураш санъати ҳикоя қилинади: «Бир оДам кураш санъатида зўр маҳорат қозонди; у уч юЗ олтмиш ҳийлани билар ва ҳар ку- ни бир ҳийлани ишлатиб курашар эдй. Шогирдларидан бирига ... уч юз эллик. тўққиз ҳийлани ўргатди. Аммо бир ҳийланй ўр- гатишни ҳар турли баҳоналар билан пайсалга солиб юрди.

Хулооаи калом, шогирд қудрат ва санъатда камолотга эриш- ди ... бир куни у подшоҳ ҳузурида деди: «Устозимнинг фақат биргйна а'фзаллигй бор, у ҳам бўлса, унийг ёши улуғлигн ва мснга тарбия берганлигидйр. Йўқса, кучда ҳам, маҳоратда ҳам мен ундан қолишмайман!» ,' Бу сўз подшога ёқмади. Устозу шргирднинг кураш тушмоқ-

ларнни буюрди. Катта майдонни ҳозирладилар ... Шогирд ба- мисоли маст филдек жўшиб, майдонга кирди, гўё Қаршисида темир тоғ бўлса уни емириб ташлагудек эдй. Устоз шогирди кучда ортиқ эканнни англади. У пинҳон тутиб юрган мазқур нодир ҳийласини солиб кураШмоққа бошлади. Шогирд устоз-

•■| нинг ҳамласинри дафъ этишдан ожиз қолдй. Устоз ҳарифини йқ- ки қўли билан боши узра кўтариб, ерга урдн. Халойиқнинг ҳой- ҳув садолари кўкка ўрлади. ^

Прдшоҳ устозга.сарпо бермоқни бўйрди, шогйрднй эса,' таъ- на-маломатлар қйлиб, деди: «Ўз устозийгга бевафолйк қйЛйб, уни мағлуб этаман деб мақтандинг, лекин айтган сўзингнийг уддасидан ч)иқа олмадинг?!» Шогирд деди: «Эй подшоҳи олам, устозиМ куч билан мендан устун келгани йўқ, балки, қўп вақт-


дан бери менга ўргатмай* йшйриб юргав бир ҳййласи туфайлн мени маёлуб зта олди». , '->V Устоз деди: «Мазкур ҳийлани ана шундай^бйртгун^ун^сап^:■

лаб қўйиб здим, чунки улаМолар: «Дўстга, бир куни агар у душманчилик қилса; ўзингни мағлуб эта олажак куч берматил»,— деганлар. Шогирдидан жафо Кўрган устоз нима деганини эшитмаганмисан?

Еки вафо йўқдир ояамда В киши қўлламас уни бу замон

:f Узимдан ўқ отйш ўрганган киши ?.-• v Буқун-кўқрагимнй қилмоқчи нишон»1.

Бу ҳико.ятдан уч ҳикматни англаш мўМкин: бири ҳар. бйр ин- сбн жисмонан ўзини чйниқтириш маҳоратига эга бўлиши зарур- лигй, йккинчйси қийи» кунларда бу маҳоратдан фойдаланиш мумкинлигқ, учинчиси дўст деб ҳамма вақт ҳам унга ишона- вермаслйк.. Лёкйн ҳар уч ҳолатда дам инсо» ҳар бир ишнинг «кўзи»ни билиши, ўзини ҳимоя эта олйш маҳоратига, ҳаётда тўғрй йўл топа била.олиш қобилиятига эга бўлиши зарур, де- ган мақсад ётади.■ '"Саъдийнйнг жисмоний тарбияга оид пандларр ҳам ахлоқий-

лик билан боғлиқдир. !Масалан, шундай бир ҳикоят қе,птирилади:

: «Бога ялаиг ва оёқ яланг бир пйёда мусофир Ҳижоз карво- ни билан Қуфадан кёЛиб бизга қўшилди. Унинг ҳеч нарсаси йўқ эди, лекин виқор билан қадам ташлаб дерди:

Ҳачир миниб бормайман, на туяда юким бор,.:>■ На султоннинг қулиман, па қулларга шаҳриёр. f

/Дунёда1 ҳеч қайғум йўқ, днлим қўрқувдан озод,Хотиржамман бус-бутун, кўнглнм эса доим шод.

Туя мй'йгангбрйлардан бири унга деди:— «Эй яарвеш. бо^асан. .й&п оғир. йўл машаққатигабардош бера олмай ўлиб кетасай, қайТ орқашта». Дарвеш унинг гапнга қулоқ солмай, йўлида давом' этавёрди. Карвонимиз Нахлаи.Маҳмудга етганйда бояги туя минган бой оламдан ўт- ди. Дарвеш унинг ўлиги тепасйга келиб деди: «Мен пиёда юриш машаққатидан ўлмадиму, сён нор туяда юриш роҳатидан ўл-> динг!»

' Бйр талай арғумоқ йўлларда қолди,>МанзилГа оқсаган эшак етолдн. ; •

Л / Ярали йигитлар copaife6 кетди,У Не-не сбрломларни қора ер ютди»2.

. .М^зкур ҳикоятда чиниқишнинг. инсон саломатлигига нақа- дар фойдалилиги билай бирга; йнсонда ўзйга' ишонч, шод яшаш иштиёқи,. келажакка умид кўзи биЛан қараш қанчаЛик аҳами- ятга эға эканлиги яққол кўроатилган». . ... ,;-

1 Саъдий. Гулнстон. 56—58- бетлар,2 Саъдий. Гулнстон. 72-бет. . ,


. Саъдийнинг таълим ва тарбйя ҳақидаги қарашлари. амалий- лйги билан диққатга сазовор. Масалан, у тарбиянинг у ёки бу соқаси ҳақида фикр юритйр экан, худди шу ўринда унинг услу- бини ҳа1м баён этади:

Ҳушхулқ кишига қаттиқ г^апирма,Сулҳ истаб келса, жангга чақирма,Раҳмдиллик одамга олий хўлқ, аммо,

/ Дилозор ярасига қўймагил малҳам.Айлама раҳм-шафқат илон-чаёнга,Бундан озор топар фарзанДи одам.

ЁКИ

Бўлсин қаттиқлигу юмшоқлик баҳам,Табнб ҳам кесару, ҳам қўяр малҳам.Доно киши.; қаттиқ бўлмайди доим,Қадри кетар бўлса ҳамон мулойим.Кибру димоғдорлик қилмас ихтиёр,Аммо ўзини ҳам ҳеч айламас хор.Чўпон дер отасига: сЭй хирадманд,

Х х ' Дегил таълимима пирона бир панд».Дедиким: «Хушфеъллик қилма чандон,Бўрилар бўлмасинлар тез дандон»1.

Бу ҳикматларда Оаъдий тарбияда қатгиқ, ёки юмшоқлик ҳам ўз ўрнйда қўлланилйши. кераклигй, бунда ёвуз ва бадхулқлар- га нисбатан аёвсиз, хушхулқ ва яхши одамларга нисбатан юм- шоқ муомалада бўлишни тавсйя этади. . ,

Хулоса қйлиб айтганда;, Муслиҳиддин Са^Дий 4:Гулист6й» абарида инсон камолотининг асосий омилларй саналган илм ва унинг ақлшй тарбйядаги ўрни, инсонпарв>арлик, касб-ҳунар эгаллашнинг ўзига хослиги,, меҳнатни севиш, юксак ахлоқий ҳислатларни тарғиб этиши, ўз таълимий-ахлоқий қарашдарйни амалиётда татбиқ этиш кабиларга катта эътибор бёрди. Унинг таълим-тарбияда ҳюзир ҳам ўз қимматини йўқотмаган пайдла- ри зкаҳон педагогик фикр тараққиётида, ёш авлодни тарбия- лашда катта аҳамиятга эгадир.

I I I б о бXIV—XVI АСРЛАРДА ТАРБИЯ, МАКТАБ ВА

ПЕДАГОГИК ҚАРАШЛАРXIV—XVI АСРЛАРДА МОВАРОУН НАҲРДА

ТАЪЛИМ?ТАРБИЯ ВА ПЕДАГОГИҚ ФИКР ТАРАҚҚЙЁТИ

• / Қарийб бир ярим аср давомида хонавайрон бўлган Мова- роуннаҳр халқи XIV асрнинг бошларига келиб мўғул истило-

Vw ' ^ * . '1 Саъдий. Гулистон. 160-162- бетлар.


ч&лари .зулмидан қутила бошлади. Моварауниаҳрда куч.лд Дав- Шт тузишга'бўлган интилиш ғолиб келдй; Мўйул истйяочйларй-

ғолди, Сайарқанд ва Хуросонда эса Сарбадорлар қўзғолонлар» рўй берди. Натйжада Сарбадорлар узоқ муддат ҳатто ҳоки- миятни ҳам бошқариб турдиларЗ „■

XIV асрнинг иккинчи ярмйда Мовароуннаҳрнинг феодал тар- қоқлигига барҳам берилди, мамлакат мўғўл босқинчиларидан ТозаЛанди. XIV асрнинг оҳйри в а XV асрларда Марказий Осиё- да феодал муносабатлар янада рцвож топа бошлади.. иСоҳибқирон. Темўр ва дастлабки темурийлар ҳукмронлик қилган давр Мовароуннаҳр таррхида алоҳида ўрин эгаллади.>' : Марказлашган буюк Темур давлатининг барпо этилиши би- лан Мовароуннаҳрда яна фйн ва маданият,лмаориф қайтадан равнақ топа бошлада^

Бежиз эмаски, XIV асрнинг иқкинчй ярми ва XV аср тарих- да Шарқ Уйғониш давринрнг иккинчи босқичи деб аталди. Чун- ки; бу давр маданйяти ,ўз тамрйилларй* йўналиши, яқтисодий асоси жиҳатидан IX—ХД.аср маданиятининг давомй саналади.

Шу боис XIV аср охири ра XV асрларда Мовароуннаҳрдаги Шарқ Уйғониш даври маданий .равнақини IX—XII асрлардаги маданий ривожланишдан ажратиб олиб кўрсатиш мумкйн эмас.

vXIV асрнинг учинчи чораги ва XV асрда Марказий Осиёда эко- номика, фан ва маданият ўёдй^Акир Темур ҳукмронлиги даврй- да жаҳоқнйнг қўп)1аб шаҳарларидан СаМарқандга ҳунарманд- лар, олймў фозиллар, сақъатқорлар, муҳандислар олиб кедйнди

. в.а уларнинғ [fyofi тажрибалари, ижодий маҳррйтларйдан илм- маърифат, 'маДанйят, қурилиш йабҳаларида кенг фойдаЛанилди. Сашрқанд ва Ҳйротда мадр^асёлар, кутўбхРна ва расадхона қўрилди./ Тиббйёт йлмйни; ўрганишга қизйҚйш янада кучайди. Риёзйёт, фалакцёт, жўғрофия^ тарих» адаёиёт, фалсафд ҳамда тарбийшунослиқка оид бйр қанча ажойиб ва .муҳим асарлар ^р^Лдит^ФЪ^хубйй; Ибн'Оино;' Всруний; Умар^ҲайШ, Саъдий мёрюсларини, шунингдек, юнон-рим маданиятини ўрганишга ҳа- вас кучайдн. :i ■'■■. { ^

Шуни таъкидлаш керакки, Темўр ва унинг издошлари, тему- рийлар даврида фан ва маданият ривожланди. Айниқса.уСа- марқанд ва Ҳирот шаҳарлари ма4даният, илм-маърифат 'марка- зига айланДи. ШоҲизинДа; Гўриам.ир мақбг(раси. Бйбихрним жоме масжиди/?Регис*рн майдони ва шу;сингари, кўплаб м ад- раса ва масжидларнинг йирйк меъморчилйк намуналари бўнёд

fcf-Улуғбеқ,замонига 'келсиб. эса“ математика,. абтрономия каби фёнлйр айниқса рйвож топди. Тйббиёт, тарйх, адабиёт ва шу- лар билан баробар диний билимларнинг ҳам^ равнақ топишига ка¥та эътибор берилди. Олий мактаб — мадрасалар қуриЛди. Бухоро, СамарқкнД' ва ҒиждувонДа қурилган ўч мадрагса ’ фан тараққиётида илмий марказ бўлиб к е л д и . " V ; "

Бухоррдаги мадраса •пештоқига битилган қуйидаги ёзувлар ш v ';: •


ҳалигача яққод қўзга тзшланади:. «Идм олмоққа. йнтйлмоқ ҳэр ^бир муслим ва муслима учун.қарзу фарздир». ■ з .

ОШ улар XIV асрнинг здкинчи ярми ва Ху^аср МарказцЙ Осиё •гарихида уйғонцш даври бўлиб тарихга қирган дея олишимизга асос бўла оладиЭ. ■ -;v.X Д:;-;-,Л ^ - 4 v . :\’.; м;

Бу даврда, ўзбек а-дабиётида анча силжиш рўй бериб,:Атрий, ■Сақнокий, Ҳайдар Хоразмий, Дурбек ва Лутфрйл,ар То1фнйдан қимматли дсарлар яраТилди. Шуиингдек, тариҳий ва адабий асарларни. ўзбекчага таржиада қилиш ишлари жонланди.. ..' УлуғббК’ олимларга ҳомийлик қилиб, фан аҳлини рағбатлан- тирди, унинг ўзи,. айниқса, астрономия ва математиқа . фанлари бўйича муҳим «шларни.дмзлга < оширди. Самарқақдда. Улўғбёк

----- томонидан расадхонанинг барпо этилиШи ва—унинг ўша давр—-илмий марказига айланиши муҳим воқеа ҳисобланади. Шу давр- да Самарқандда Қозизода Румий, Жамшид бин Маъсуди, Мў- йиддин ва унинг ўғли Мансур Коший, Али ибн Муҳаммад Бир- жонди ва бошқалар ижод этдилар. Ҳиротда эса Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий, улуғ рассом Беҳзод, тарихшуиос Хон- дамир, ҳаттот Султон Али Машҳадий ва бошқалар ижодиёт чўққиларига кўтарилдилар.

Улуғбекнинг шогирди Аловиддин Али ибн Муҳаммад Қушчи Самарқандий (1403—1474) ўша даврда Мовароуннаҳрнинг ма- даний ва илмий ҳаётида катта роль ўйнади. Астрономия тўғри- . сида «Рисолаи дар фалакиёт» деган китоб ёзган Алй Қушчини ўз даврининг Птоломейи дейишарди., Унинг мазкур асарида гоометрик билимларнинг асослари баён қилинди, нуқта,.чизиқ, юза, айлана ва шу каби тушунчалар тўла таърифлаб берилди, табиёт фанлари ва шунинг сингаридар соҳасида бошланғич бйг лимлар баен қиЛинди. Бу асарда ҳамма нарса оддий ва мурак- каб нарсаларга бўлиниб таърифланди.

XIV—XV асрларда Самарқандда яшаб ижод этган улуғ ал- лома Мир Саид Шариф Журжоний (1340—1413) тйл, мантиққа, ҳуқуққа, фалсафага ва бршқа файларга оид 50 дан ортиқ асар ёзди. ўнйнг «Борлиқ ҳақида рисола», «Оламни акс эттирувчи ойна» қаби асарларида фалсафа, мантиқ,' тарбияшуносликка оид бир қатор илмий ва назарий масалалар ёритилиб, Шарқ мутафаккирларининг таълим-тарбияга дрир изланишларипи ри- вожлантирди ва боййтди. ^ ..

XV асрда Марказий Оснёда тарих, фанй кенг ривож трпди. ; Ҳофйзи Абрў «Зубдан таворих» («Тариҳнинг қаймоғи») деган ' кйтоб ёзди^ва:бу китобда 1427 й.илгача бўлган врқеаларни баён ‘

, ' қилиб берди,' Абдураззоқ (Самарқандий Ҳофизи Абрўнинр бу аеарини давом эттирди. У ўзйнинг:«Матлаи, саъДайн ва. мажмаи '

, «аҳра^н» («Йккисардатли юлдузйинг чиқиш жрйи ва иккй дён- гйзнинг қўшилиш. жойи>>) дёган асарида 1471 йилгача бўлган воқеаларни баён қилиб .берди. «Равзатус сафо» асарйни ёзган Мирхонд ва ;«Ҳа1бибус сияр» асарини ёзган Хондамир шу асар- ларнинг бир қисмини Султон Ҳусайн ҳукмронЛик қилган даврга’


бағишладилар. Давлатшоҳ эса ўзининг: «Тазкиратуш шуаро» асарини Алишер Навюийгабағишлади.

" Султон Ҳусайн Войқаро даврида олимлар; ва шойрЛар^Са- марқаиДдан Ҳиротга кўчиб ўтдилар. Ҳирот илмий-маданий м ф - казга айЛантирйлди. Айишер' Навойй Ҳиротда фан, маданият* маърифат йшларини йўлга қўйишда, у ёрни ободонлаштириш- да катта хизматлар қилди.

Заҳириддин Муҳаммад Бобур <<Бобурнома»да Ҳирбт тўғри- сида ёзар экан бутун дунёда бундай обод шаҳарни кўрмаганли- гини айтади. -:л .;

Ҳйротда «гйчит ва мадрасаларнияг муаззам бйноЛарини, иж- тимойй фойдалШ йншортлар: ҳамМомлар, шифохоиалар; ҳовуз- ' лар, 'боғ-фоғлар, кўприклар, карвон йўлла^ридаги работЛар ва бдШҚа «архйтектура иншоотларинн қуришга Алишёр Навоий та- iiia66ycKOp бўлди. , /.

Буюк мутафаккир Алишер Навойй тил-адабиёт, мусиқа, та- рих, фалсафа, астрономия, тарбия назарияси соҳасида жуда кўп йлмйй асарлар яратди. У фан ва маорифни биринчи даражада- ги муҳим, йш деб ҳисоблаб, уларни ривожлантириш учун тинмай курашди. ..... ;

Алишер Навоий даврида Ҳйротда кйтобларни безаш санъа- ти, аввало, хаттбтлик ва миниатюра юкоак даражага етди. Ҳи- ротда ҳашаматли арҳйТектура иншоотлари яратилди. Илмий мунозаралар ўтказиш қёнг йўлга қўйилди. v ;'

Бў даврда Моварбушгаҳрда ҳам санъат, архитектура, бино- корлвк тёхникаси анча равнақ топдй. Мусяқа, Тасвирий санъат, маданият, ада^биёт, таълим-тарбияга оид қатор асарлар яра- тилди. Ҳасан Бухорий Нисорийнйнг (1556) «МўзаКқир аЛ-аҳ- боб> тазкираси, Мутрибийнинг «Тазкира — туш шуаро» (1604— 1605) тўпламлари, тарихий ва адабий ёдгорлик бўлган <<Бобур- нома». ўша даврда яратилган асарлар орасида ўзига x o q аҳа-. йият касб этди. Амйн. Аҳмад Розий «Ҳафт иқлим» («Нтти иқ-

«✓XVI асрда хаттотлик санъати юксак даражага етди. Султон Али’ Машҳадий, Мирали Ҳалавий, Маҳ|муд «бн Исҳоқ аШ-Ши- хайбий ва бошқалар устоз хаттот бўлиб ном қозондилар. Дар,- веш Муҳаммад ибн Дўстмуҳаммад Бухорий хаттотлик санъа- твнинг назарияси тўғрисида асар ёзди. у / х

- Бу даврда бир қато^р илм масканлари бунёд этилди. Жумла- данг Шайбоннйхон мадрасаси, Абдураҳйм садр мадрасаси, Мир- араб мадрасасй, масжиди Калон ва бошқа иншоотларнинг қу- рилиши таълим-тарбия жараёниДа муҳим босқич бўлди.

- Аҳолининг саводзаонлигини ошириш, болаларга - таълйм-тар- бия бериш борасида ҳам маълум даражада 'имкониятлар яра- , тилдй. Хусусий мактаблар юзага келди, муаллим ёлЛ аб боЛ&- ларни уйда ўқитиш тадбирлари одат тўсига кирди.

Шаҳар ва қишлоқларда, овулларда очилган мактабларда бо- лаларни ўқитиш 6 ёшдаи бошланди. Олти ёшли болалар мақ- табга бориб, алифбени ўрганар, унинг айрим ҳарфларини чй-15is ,, . т■ . '-Ч - , . . , . , 4 <. i'\ ■ '} ■


Амир Темурнинг «Соҳибқирон» унвонига келсак, бу унвон бўлғуси жаҳонгирга у туғилмасдан турибоқ дин аҳллари томо- иидаи башбрат тариқасида берилган. «Соҳибқирон» атамасининг луғавий маъноси —«юлдуз буржларининг бахтли қелиши (қи- рбн)да туғилган фарзанд» демакдир. «Тёмурнома»1 муаллифи- нинг таъкидлашича «қирон»—яъни юЛдуз буржларинйнг бахтлй келиши ҳар саккиз юз йилда бир марта содир бўлади. Ин- соният тарихида: «аввал Искандар Зулқарнайн ҳазратлари афандимиз, иккинчи Муҳаммад Расул акром саллаллоҳу алай- ҳи васаллам саййидимиз, учинчи Амир Темур Кўрогон хбнимиз» шу соату сонияда дунёга келганлар. Уларнинг таваллудлари- нинг узоқлиги юқорида таъкидланғанидек'роппа-роса саккиз юз йилни ташкил қилади. ~ " “ — ----------------------

Амир Темур ҳазратл' /ига ҳурмат маъносида берилган «Қут- биддин» унвони — зам' а пешвоси, йўл кўрсатувчи авлиё, «Абулмансур» унвони ;а — зафарманд, ғалаба қозонувчи деган луғавий маъноларни ,ради.

Буюк бобокалонимизнинг дунёга келиш сониялари, таваллуд топган маъволари билан бир қаторда унинг шахс сифатида ҳаётда қандай инсон бўлганлиги, ташқи кўриниши ҳамда ички маънавий оламининг замондош дўстлари, ғанимлари назарида қандай таассурот қолдирганлиги ҳам табиий бир ҳолдир. Ут- мишга назар ташлайдиган бўлсак, ҳатто, унинг ашаддий ғани-<:> ми, ўша давр муаррихи Аҳмад ибн Муҳаммад бин Арабшоҳ ҳам соҳибқироннинг юз кўриниши ва феъл-атворини қуйидаги йў- синда таърифлайди: «Темур гавдаси келишган, узун бўйли ки- ши эди’ пешонаси бчиқ, калласи катта, овози жарангдор, оқиш юзини оч қизил ранг жонлантирнб турарди. Елкалари, кенг, бар- моқлари тўлиқ, қовурғалари узун, мускуллари кучли эди. Узун соқол қўйиб юрарди, Унг қўли ва ўнг оёғи майиб, қарашлари ёқимли эдй. Қарийб олтмиш ёшга киргаи чоғида ақл-заковати- ни ҳац, довюраклигини ҳам йўқотмаган эди. У ёлғон-ёшиқнинг душмани бўлиб, ноўрин ҳазил унинг кўнглига ёқмасди. Узинйнг олдида талон-торожлик, қотиллик, хотин-қизларнинг номусига' тегиш, зўрлаш ҳақида гапиришга йўл қўймасди. У ҳақиқат қан- чалик аччиқ бўлмасин, уни эшитишни хуш кўрарди. Яхши ёки ёмон ҳолатлар унйнг кайфиятига ҳеч қандай таъсир кўрсатмас- ди. Жасур аскарларнннг дўсти, ғоят мард ва ботир (бўлган. бу одам кишиларни ўзини ҳурмат қилишга, ўзига бўйсундиришга мажбур эта биларди» («Ажойиб ал-макдур», II том. 52—54-бет- лар)1.

Темурнинг илк болалиги тарбияси. ҳақида аниқ маълумот йўқ. Шунинг учун бўлса керак, уни кўп рус тарихчилари савод- сиз қилиб кўрсатишга урингандилар. Лекин бу ҳақиқатга анча зид. Темур қаҳрли бўлиш билан бирга маърифатпарвар ҳам эди. Биз уни қуйидаги мисоллардан кўрамиз.

? В. Соснин, М. Очил. Амир ТеМур ғорн ажойиботлари. Т., «Чўлпон>, 1993 й„ 9- бет. «


Темур билим олишни етти ёшидан бошяайди. Бу ҳақда унинг ўзи бундай дейди: «Етти ёшга тўлганимда менн мадрасага олйб боршидя ва қўлнмга сўзлар жадвалшш^беришди. Менгўқий: бот- ладим ва эришган муваффақиятларимдан беҳад хурсанд бўл- Дим». Бу келтйрйлган жумлалардан қўрййадики, Темўр мад- расага келганида ҳарф танийдиган бўлган. Шунинг учун ҳам жадвалдаги сўзларни ўқий билган. ]У1овароуннаҳр ва Хуросон мадрасаларидаги эски одат бўйича болани ўқишга ўргатишда қоғоз ё териг.а осон сўзларни жадвал тарзида жойлаштирган- лар. Афтидан Темур ҳам болалигида шундай жадваллардан ўқиган кўринади. У болалик ва ўсмирлик йиллари ҳақида яна шуни айтади: «Мен 9 ёшга тўлганимда намоз ўқий бошладим ва мадрасадаги барча ўқувчилардан устун бўлиб олдим. Ҳар қандай йиғилишларда ҳам мен уламоларнинг ёнидан жой олиш- га ҳаракат қилардим. Лекйн ҳар доим уларнинг олдида тиз чў- киб ўтирар эдим. Катталарга шу тарзда ҳурмат билдиришни мен ўзимга қоида қилиб олдвм.

12 ёшимда болалар билан ўйнашга орландим ва вақтимни ўз тенгларим ҳамда ўспиринлар билан ўтказардим». l/Темурнинг таржимаи ҳолида унинг фёъл-атвори, ахлоқи ва инсоний-мафкуравий хусусиятларининг шаклланиши ҳақида гу- воҳлик" берувчи жойлари ҳам бор. Бу ҳақда у айтади: «Етти ёшимдан етмиш ёшимгача ва умр бўйи мен камбағалларга эҳ- сон қилар эдим. Бир марта кийган кийимимни иккинчи қайта киймас эдим ва уни йўқсилларга ҳадя қилардим. Мен қудратга эришганимда болаликдаги ёру дўстларимнинг ҳаммасинй кат- та мансабларга кўтардим. Ҳар куни қўй сўйиб ва ҳар бир қўй танасини еттига бўлиб, камбағалларга улашдим»1.

«...Пайғамбар- авлодларига, олимлар ва кексаларга нисбатан буюк ҳурмат ҳамда эҳтиром билан муносабатда бўлдим, уларга нафақа тайинладим, бу мамлакатнинг бадавлат кишилари оға- инимдек, етим-есир ва камбағаллар эса болаларимдек бўлиб қсглдиг Менга мамуб^Х^яган барча мамлакатларда халқ ҳўрма- тини қозонишга ҳаракат қилдим. Яхшиларга улар қайси мил- латдан бўлишларидан қатъи назар, мен ҳам яхшилик қилдим, ғаразли кишидар ва сотқинлар эса менинг давлатимдан қувил- ди... Менга тобе ҳамма мамлакатларда адолат эшиги очиқ эди»2.

«Ҳар бир шаҳарда масжидлар, мадрасалар, хонақолар қу- ришни, йўловчи мусофирлар учун йўл устига работлар бино қи- лишни, дарёлар устига кўприклар! қуришни буюрдим.

Мусулмонларга диний масалалардан таълим берйб, шариат ақидалари ва ислом дини илмлари: тафсир, ҳадис, фйқҳдан

1 А. Аҳмедов. «Амир Темур ҳақида ҳақиқат», «Сомои йўли». Адабий-та- рихий мажмуа. (Масъул муҳаррир Ҳ. Даврон.) Т., «Камалак», 1992, 27— 28- бетлар. ■

2 Владимир Соенин. Муҳаммад Очил. Амир Темур ғори ажойиботлари. Тошкеит, «Чўлпон», 1993, 10-бет. ,


дарс берсйнлар деб, ҳар бир шаҳарга олимлар ва мударрислар тайин қилдим»1. Бундан кўринадики, Амир Темур одоб-ахлоқ, иймон, эътиқод, таълим-тарбия соҳасида мукаммал билимга эга бўлган буюк сиймолардандир.

Амир Темурнйнг ижобий хислатларидан яна бири унинг юрт ободончилиги ва меъморчилигига ниҳоятда эътибор билан қара- ганидадир,

Замондош тарихчиларнинг эътироф этйшича, соҳибқирок Темурнинг энг характерлй хусусиятлари — давлат, мамлакат ва фуқаронинг ғамхўри бўлганлиги эди. Жаҳонгирлик қоидаси эса ҳақиқат — сиҳат-саломатлик, ҳақиқат — тартиб, ҳақиқат — адо- лат деб тушунилган;

Буюк бобокалонимиз ҳар вақт: «Инсонпарварлик ва мард- ликни Аллоҳ ҳам, халқ ҳам улуғлайди», деган ҳикматли сўзни такрорлашни хуш кўрган ва ҳаётда ўзлари бунга амал қилган- лар.

Даставвал, шуни айтиш керакки, Амир Темур, одоб-ахлоқ, иймон, эътиқод, таълим-тарбия соҳасида ўзи юксакликка, - му- каммалликка эришган сиймолардан биридир. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун бобомизнинг ўзи томонидан яратилган одоб- ахлоққа оид дастурлар, ўгитлар, панд-насиҳатларни, шунинг- дек, Соҳибқирон ҳақидаги тарихий асарларни кўздан кечириш кифоя. «Тузуки Темурий» («Темур тузуклари»), «Малфу- зоти Темурий» («Темурнинг айтганлари») ва «Воқиоти Тему- рий» («Темурнинг бошидан кечирганлари») номи билан жаҳон- га машҳур бўлган асарлар, XV аср муаррихи Фосиҳ Аҳмад Ҳавофийнинг «Мужмал-и Фосиҳий», Низомуддин Шоомий (ту- ғилган Bja вафот этган ййли маълум эмас) ва Шарафиддин Али Яздийларнинг машҳур «Зафарномаси», ибн Арабшоҳ (1389—■ 1450) нинг «Ажойиб улмақдур фи ахбори Темур» (Амир Темур ҳақидаги хабарларда тақдир ажойиботлари), Салоҳиддин ибн Мулло Алоиддин хожа Эшоннинг (Салоҳиддин Тошкандий) қа- ламига мансуб «Темурнома» (Амир Темур кўрагон жангнома- си, 1908) кабилар шулар жумласидан. Тарих фанлари доктори, профессор Ашраф Аҳмад Темурнинг ўзи амал қилган қуйидаги сифатларни юксак баҳолайди.

Биринчи сифат: «Мен сифатларимнинг энг аввали деб беға- разликни тушундим. Ҳаммага ҳам бир хил: жиддий ва одил қа- радим, ҳеч бир кимсани бошқасидан фарқ қилмасдим, бойни камбағалдан устун қўймадим».

Икқинчи сифат: «Мен ҳар доим Исломга қатъий риоя қил- дим ва Аллоҳ Таолонинг амри билан улуғланган' шахсларга ҳурмат билан қарадим».

Учинчи сифат: «Мен камбағалларга кўп хайр-эҳсои қилдим. Ҳар можаро ва муаммони диққат билан текширдим ва уни мум- кин қадар тўғри ҳал қилишга бутун жаҳдимни сарф қилдим».

1 Темур тузуклари. Проф. Б. Аҳмедов таҲрири остида. Ғ. Ғулом номи- даги нашриёт-матбаа бирлашмаси. Т., 1991, 58- бёт.


Тўртинчи сифат: «Халойиққа раҳм> қилдим, барчага нафъ ет- курдим. Бунда бировга нохак озор етказмадим ва мендан ёшшм сўраб кёлганларни кўкрагидан итармадим. Қуръондаги парвар- дигорнинг Аллоҳнинг амрига бўйсуниш ва халқига шафқат қи- лиш даркор, деган оятини: ўзвмга фарз билиб, уқиб олдим ва умр бўйи барча юмушларимда унга амал қилдим».

Бешинчи сифат: «Исломга тааллуқли ишларни мен ҳар доим кундалик.ва дунёвйй ишлардан устун қилиб келдим. Аввал танг- рига итоатни адо этиб бўлгандан қёййнгина қундалик ишларга қўл урдим». ~ '

Олтинчи сифат: «Барча сўзларимда донм ҳақиқатгўйликка амал қилдим. Бу дунё ва у дунё ҳақидагй эшитганларимдаги ҳақиқатни ёлғондан ажрата билдим». ; ;

Еттинчи сифат: «Мен ҳар кимгаки, ваъда берсам, унга ва- фо қилдим. Ҳаргиз ваъдага хилоф иш қялмадим. Мен доимо ваъдаларимни аниқ бажарсам, шундагина одил бўлишимни ва кимсага жабр етказмаслигимни англадим».

Саккизинчи еифат: «Доимо ўзимни Аллоҳнинг ердаги мул- кининг посбонй -деб бйлдим ва парвардигорнинг изнисиз уни сарф этмадим. Тангрининг иродасисиз унинг бандаларининг ҳеч бирига зарар етқазмадим. Олий мартабадагиларга ҳам, фуқа- рога ҳам бирдеқ хайрия қилишга интилдим. Мен ҳеч қачон би- ровнинг мулкига эга бўлишга интилмадим ва, шунингдек, ҳеч қачон кўпроқ бойлик орттиришга ҳарақат қилмадим. Ҳеч қачон бировга ҳасад билан қарамадим. Бу борада Амир, Ҳусайн билан бўлган воқеа менга ибратли бўлди. Ўз фуқароларининг мол- мулкига нисбатан очкўзлиги пировардида уни ҳалокатга олиб келди».

Тўққизиичи сифат: «Мен ҳар дойм тангрининг амрини ва унинг пайғамбар Муҳаммад алайҳиссаломнинг ҳадисларини тў- ла адо этишга интилдим. Барча қилмишларимда шариат йўсун- ларига бутқул амал қилдим ва нопок ишлардан. бутун ^ужудим билан ўзимни тийдим. Пайғамбар ва унинг саҳобаларини ўзим- нинг ягона ва энг яхши.дўстларим деб билдим».

Унинчи сифат: «Мен ҳар доим ннсоф байроғини баланд кў- тардим ва иймон тарқатишни ўз буюклигимнинг қудратли за- мини деб билдим. Мен инсон бир онадан туғилган деб шшонган- ман. Шунинг учун мустаҳкам қудратга таянгац қудрат, буюк бў- лади».

Ун биринчи сифат: «Мен доим саидларга эҳтиром билан қа- рардим, уламо ва шайхларни эъзозлардим. Бу кишиларнн дои- мо мажлисларимга чақирардим. Уларни дин масаласи юзасндан айтганларини диққат билан тинглаб олардим ва унга амал қи- лардим. Шунинг учун менга нисбатан халқнинг меҳрй- баланд эди ва ҳамма мендан миннатдор эди».

Шундай қилиб, соҳибқирон Амир Темурнинг нбратли, ҳаё- тий панд-насиҳатлари ва пурмаъно ўгитларининг ҳар бйр маз- мун ва маъно кенглиги, мантиқнинг кучлилиги, теранлиги, таъ-


сири, умуминсоний қадриятлар асосига қурилганлиги билан ало- ҳида аҳамият касб этади, уларни ҳадсиз хазина, одоб-ахлоққа оид дастурлар дея оламиз. •

Бу ўгитлар Соҳибқироннинг жуда машаққатли ва серташ- виш: гоҳ муваффақиятли, гоҳо муваффақиятсиз, гоҳ қувончли, гоҳо серташвиш андуҳли умрининғ ижодий мевасидир. Бу ўгит- лар халқларнинг бнр мақсад сари бирлаштирган, жипслаштир- ган, муваффақиятларга эриштирган, сеҳрли тарбиявий кучга эга бўлган дурдона—• педагогикадир. Бу педагогика буюк Соҳиб- қироннинг давлатни бошқарйш ва унй идора қилиш, ғолибопа ҳарбий юришлар қилиш, мамлакатда осойишталик ўрнатиш, фан ва маданиятни рйвожлантириш, халқлар ўртасида бузилмас дўстлик, меҳр-шафқат, одамийлик ва ахлоқ-одобни тарбиялаш каби муаммоларни ҳал қилишга бағишлангандир.

Тадқиқотчиларнинг фикрига кўра Соҳибқирон Амир Темур ўгйтларини унинг моҳияти ва вазифасига қараб қуйидаги гуруҳ- ларга ажратиб ўрганиш мақсадга мувофиқдир:

а) дин ва шариат;б) давлат ва унй идора этиш;в) кенгаш ўтказиш;г) подшо ва вазкрлар.Ахлоқ ва одоб ҳақидагиларга қуйидагилар киради:— адолат Bia адолатсизлик;— сўз ва ишнинг бирлиги;

' — дўст ва душманлик;— ботйрлик ва қўрқоқлик;— сўз ва ширмнсуханлик.Амир Темур ўгйт-насиҳатларини юқоридагича тахминий гу-

руҳларга ажратиш, бу ўгитлар ва насиҳатларни келиб чиқиш сабаблари ва уларни моҳиятини чуқур таҳлил қилиш имкония- тини беради.

Ислом дини ва шариат қонунлари ҳақидаги ўгит-насиҳатларАмир Темур ўз фаолиятида Ислом дини ва шариат қонун-

ларига қаттйқ амал қилган. Бунинг асосий сабаби ислом дини ва шариат қонуиларига халқнинг эътиқоди пиҳоятда баланд бўлишидир.

Амир Темур ўзининг ёшлигида Шайх Хўжа Зайниддин Абу- бакрни авлиё ота деб билган. Аллоҳнинг изни билан у пири Саид Бараканинг дуойи фотиҳаларидан сўнг Мовароуннаҳрнинг амири деб эълон қилинган (771 йил, 10- рамазон. 1369 йил, 8- апрель).

«Қайси мамлакатда диндан қайтишлик илход ва зиндиқлик кучайса ва у диёрнинг аҳолиси сипоҳу раият турли маслакка ки- риб иттифоқлари бузилса, у мамлакатнинг ҳалокати яқиндир».

«Авлиёлар, дин пешволарининг мозорлари ва мақбараларига вақфдан маблағ ажратсинлар. У ерларни гилам, таом ва чи- роқ ^илан таъминласинлар».

. Амир Темўр Арслонбоб бобо мозорини (бу зотни Аҳмад Яс- савий ўз пири деб ҳисоблаган). Туркистондаги Аҳмад Яссавий


қабрини доимо зиёрат қилиб турган. («Туркистон» газетаси,20 октябрь, 1992 йил.)

----- «Агар ерда ва кўкда- ик-к-и худо-бўлса-,-жаҳ^ннинг ишя бузи-------,лур».

Давлат ва уни идора этиш. Кенгаш ўтказиш

Амир Темур давлат ишларини идора этиш қоидаларини ўзи- нинг «Тузуклари»да батафсил баён этган. «Тузуклар»нинг ёзи- лиши ҳақида ҳар хил фикрлар мавжуд. Баъзилар «Тузукни» Темур ёзган десалар, баъзилар унинг котиблари ёзган дейди- лар. «Тузук»лар XVlI асрда форс-тожик тилида бошқа солнома- чилар томонидан ёзилган деган тахминлар ҳам бор.

Шарофиддин Али Яздийнинг «Зафарнома»сининг 90—91 саҳифаларида «Манзумаи турк» асари турк тилида Темур бош девонида ёзилган ва Темур томонидан таҳрир э1гилган деб ёзил- ган (И. Мўминов. «Амир Темурнинг Урта Осиё тарихида тутган ўрни ва роли». «Фан» нашриёти, Т., 1953 й., 27- бет).

Амир Темур фикрича, мамлакатни адолатли ва қонунлар асосида бошқариш лозим. Албатта, Темур адолатни ўз синфий- сиёсий манфаатлари негизида тушунган. Мулкдор сиифлар ҳо- кимлигини сақлаш йўлида талқин қилган ҳамда давлат бошқа- рув шаклларини яна ҳам ихчамлаб, меҳнаткаш косиб ва деҳқон- лар фаолиятини бир тизимда туриш чораларини амалга ошир- ган.

Амир Темур салтанат ишларида 4 нарсага амал қилган, яъ- ни; 1) кенгаш; 2) машварату маслаҳат; 3) қатъий қарор, ггад- биркорлик, хушёрлик; 4) эҳтиёткорлик. / - - ^

«Давлат ишларининг тўққиз улуши кенгаш, тадбир ва маш- варат, қолган бир улуши эса қаттиққўллик билан бажо келти- рилур».

«Бир ишга киришмай турйб, ундан қутулиш йўлло^чни мўл- жаллаб қуй...» _ : ------ _ ______ . ___

«Сипоҳни иккилантирадйган (турумсиз) кенгашни эшитиш- дан сақланардим. Қайси киши ақлга сиққан бир ишни куйиниб гапирса, суйиб эшитар эдим... Лекин, айтилган ҳар бир масла- ҳатнинг яхши ва ёмон томонлари ҳақида, ўйлаб кўргач, тўғри ва савоблироғини танлаб олардим...»

«...Бирон ишни қилмоқчи бўлсам, кенгашиб олиб, кейин Қуръон ҳукми билан иш қилур эдим». («Амир Темур ўгитлари».Т., «Наврўз» нашриёти, 1992 й., 10, 11, 12- бетлар.),

«Ҳар бир табақага адолатли чегара белгила, ўшанда дав- лат бошқарувйда адолат, ақл ҳукмронлик қилади»,— дер эди Темур.

Подшо ва вазирлар ҳақида ўгит-насиҳатларАмир Темур «Тузуклари»нинг 2 -бандида давлат ишларини

адолатли бошқариш учун вазир сайлаш кераклигй айтилйди. У давлат ишларини ўз вазирларига ишониб топширар эди... &<Асли 1166 ' /

. /www.ziyouz.com kutubxonasi

ғанимни имонга киритгин». «Тил қиличдан ўткир». «Бир калй- ма ширин сўз қилични қинга киритар»,— деб таъкидларди Со- ҳибқирон.

Бу ўгит Соҳибқироннинг ўз тажрибасида.синалган.Шундай қилиб, Амир Темурнинг панд-насиҳатлари подшо-

лик ва мамлакатларни идора этиш ҳақидаги илмий хулосалар бўлиб, жуда катта маърифий-тарбиявий аҳамиятга эгадир.

Панд-насиҳатлар Соҳибқироннинг кўп йиллик ва машаққат- ли ҳаётининг мевасидир. Булар мамлакатни бошқариш, киши- ларни тарбиялаш, ахлоқ-одобга ўргатишга оид педагогнкадир. Соҳибқирон ўз панд-насиҳатларини унга Аллоҳ томонидан ҳадя этилган, дейди. У Мовароуннаҳр давлатини ва темурийлар су- лоласинн бошқаришнинг асосий қонунидир. Уларга амал қи- лиш Аллоҳга бўйсуниш, ислом динига итоат этиш, баланд мар- табаларга эришишнинг асосидир. Улар Темур ва темурийлар сулоласи давлатларида таълим-тарбия тизимини ҳам . илмий- назарий асосидир.

«Амир Темур ўгитлари» рисоласида ҳаққоний таъкидланга- нидек, Ам.., '1''-*<уонинг тарих олдидаги хизмати бениҳоя катта. Биринчидан, у мамлакатда кучайиб кетган феодал тарқоқлик- ка барҳам бериб, эл-юртни ўз туғи остига бирлаштира олди, Марказлашган йирик феодал давлатга асос срлди. Бу “билан зироатчилик, ҳунармандчилик, савдо-сотиқ, ва маданият риво- жига мустаҳкам замин яратди. Иккинчидан, Амир Темур бир қа- тор ҳалқлар ва юртларга мустамлакачилар зулмидан озод бўлиш- да ёрдам берди. Масалан, ўша даврнинг энг қудратли подшоҳла- ридан ҳисобланган Боязид Илдиримни (1389—1402) тор-мор келтириб (1402), Усмонли туркларнинг истибдодига тушиб қол- ган Болқон яоим оролидаги халклар ва мамлакатларга озодлиқ бағишлади. Олтин Урда хони. Тўхтамишни (1376-г1395) иқки марта (1391—1395) тор-мор келхирйб, Урусиянинг мўғуадар ҳукмронлигидан: қутулишини қарийб: 300 йилга тезл<аштирди. Учинчидан, Туркистрн заминини ҳунармандчилик, илм-фан ва маданияти ривожланган илғор мамлакатга айлаитирди. Амир Темурнинг саъй ҳаракати билан обод этилган шаҳарлар, каса- балар, қишлоқларни Шаҳрисабз, Бухоро, Ясси (Туркйстон)’ шаҳа^рларида қад кўтарран иморатлар. «Темур ва Темурийлар давлати», «Темурий маданияти», «Улуғбек ва Самарқанд», «06- серватория мақтаби» каби удуғ тушунчаларни дунёга келиши ва дунё халқлари тарихига олтин ҳарфлар билан ёзилиши ҳам Амир Темур номи бидан.боғлиқдир. :>

МУҲАМ1ЙАД'ТАРАҒАЙ—УЛУҒБЕК (1394-1449)

Улуғбек 1394 йилнинг 22 мартида Эроннинг ғарбидаги Сул- тония шаҳрида бобоси Соҳибқирон Амир Темурнинг ҳарбйй юриши пайтида таваллуд топди. У Шоҳруҳ мирзонинг тўнғич


ўғли бўлиб, унга Муҳамма'д Тарағай исми бёрилди. Лекии уни бобоси алоҳида меҳр билан «Улуғбек» деб атайвергани учун

- унинг асосий исми Улуғбе-к- №либ қолади -ва-ж-аҳонга а»а--шу- иом билан шуҳрат тарқатади. у

...«Тақдир бу улуғ зотнинг зиммасига беҳад улкан ва машақ- . қатли вазифалар юклади. Буюк саркарда Амир Темур бунёд

этган салтанатнинг вориси бўлишдек мислсиз синов айнан унга насиб этди»1.

Улуғбекнинг болалик йиллари бобоси Темурнинг ҳарбий юришларида ўтди. Гарчи Улуғбек туғилганда бир оз заиф бўл- ган бўлса-да, ҳарбий юришла^р даврида чиниқди.

Амир Темур набираси Улуғбекнинг ўткир зеҳнли, ақлу фа- росатли бўлганлиги учун жуда севарди. «Кўзимнинг нури, сал- танатимнинг умидли ниҳоли», деб эркалатарди. Бироқ, Улуғ- бек Мирзо нозик бўлиб ўсди, бунинг ўстига кўп вақтини китоб мутолаа қилиш билан ўтказар, давлат ишларига рағбати йўқ кўринар эди.

Улуғбекнинг тарбияси билан бувиси Сарой Мулк хоним шу- ғулланиб, севимли набирасига ўқув-ёзувнй ўргатгани, тарихий мавзуларда ҳикоя ва эртакларни сўйлаб бергани унинг ҳаётида ўзига хос мақтаб бўлди.

1405—1411 йилларда, ўша даврнинг қонун-қоидаларига би- ноан амир шоҳ Малик ёш Мирзога отабеги бўлиб тайинланган. Отабеги Улуғбекка асосан ҳарбий ва сиёсий тарбиядан илм ўр- гатган: •

Урта асрлардан сақланйб қолган китоблардан маълум бў- лйшича, салтанатга ворисЛар" давлатни бошқаришда муайян тартиб-қоиДалар баён қилинган қўлланмалар асосида тайёр- ланган. Шулардан бири ШаҳзоДалар ва Хонзодалар билиши зарур бўлган «Сулук ул-мулк» (Подшоҳларга қўлланма) кито-’ бйдир. Ана шу тоифадаги китобларда келтйрилган маълумот- ларга қараганда, подшоҳлар, хонлар ва йирик феодалларнинг сгфойида амалдаги расм-русмларга бйноан; шоҳзодэ sa бек- зодалар тарбияси ёшлигиданрқ «Уларни Муҳрфаза: қилиш, аҳ- .волини кузатиб бориш юқори рстоналик ва давлат нишонлик» амирларнйнг қўлига топширилган. Улардан бири оталиқ деб аталган. Улуғбекка оталиқ қилиб туркларнинг, билкут қабила- <идан чиққан йирик амир Шоҳмалик таййнлангаи.

Улуғбек мактабда «Сулук ул-мулук»ларда кўрсатилган дав- латни идора қилиш санъатй —- турли лавозим эгаларини тайин* лаш, солиқ тўплаш, руҳонийлар, мансабдорлар ҳамда бошқа юртлардан келган элчиларни қабул қилиш, хайру садақа бериш каби тартиб-қоидалар бўйича кўникма эгаллаган.

Улугбек ёшлигидан кўп китобларни мутолаа қилган бўлиб, у айниқса, математика, астрономия илмларига қизйқди.

i И. А. Карнмов. Истиқлол ва маънавият. Тошкент, «Узбекнстон». 1994 й., 96- бет.


У ‘ обосининг хос муцажжими мавлрно Бадриддин билан кўп вақтини ўтказар, ундан ҳисоб ва тақвимдан дарс олар, баъ- зи кечалари, қор тиниб осмон ёришган пайтларида юлдузлар- нинг ўрни ва ҳаракатини, кузатиш билан машғул бўлар эди.

Таниқли олим Бўрибой Аҳмедовнинг маълумотларига кўра мавлоно Бадриддин Самарқандда бўлган вақтда Улуғбекни Кўксаройдаги хос кутубхонасига бошлаб бориб, кутубхонага янги келиб тушган Абулқосим Фирдавсийнинг «1Поҳнома»сини қўрсатади. Шу ерда мавлоно Бадриддин Улуғбекка аллома ал- Фарғоний тарафидан битилган «Китоб фи жавомеъ илм ан-ну- жум ва усул ал ҳаракат ас-самовия» («Юлдузлар ҳақидаги илм билан осмон ёриткичлари ҳаракатинннг асосини (бир-бирига), қўшувчи китоб»)ни курсатадилар.

Шундай қилнб, Улуғбек болалик йилларидаеқ мавлоно Б ад риддин Тусий ёрдамида ал-Хоразмий, ал-Фарғоний, Насриддин Тусий, Абу Райҳон Беруний, Умар Хайём китоблари билан ҳам- да Оқсулот ва Утрорда «Зижи Маликшоҳи» билан танишди.

Фанга бўлган зўр муҳаббати, катта қобилияти ва меҳнатсе- варлиги туфайлигина Улуғбек астрономия мактабининг асос- чиси ва раҳбари сифатида ажойиб муваффақиятларга эриша олди. Бу мактаб бутун дунёда ҳамма томонидан эътироф этил- ди, шуҳратга сазовор бўлди.

Зўр қобилият, ўткир хотира ва аста-секин билимларни тўп- лаш шунга олиб келдики, Улуғбекда фанга қизиқиш ва инти- лиш ривожлана борди. Улуғбек билимларини тинмай чуқурлаш- тириши ва ўз устида мунтазам равишда ишлаши натижасида ўзининг кўпгина замондошларидан ўзиб кетди. Шундай қилиб, олдин ўтган аждодлар — Марказий Осиёдаги қадимгн халқлар- нинг маданий мероси Улуғбек билимларининг асосий манбаи бўлдй.

Уша даврда аниқ фанларнинг рнвожланиши, ана шу соҳага оид ажойиб асарларнинг ёзилиши ва, ниҳоят, буюк астроном- лар ва математиклар билан яқин муносабатда бўлиш Улуғбек илмий фаолиятининг асосий- йўналишини белгилаб берди.

1411 йилда 17 ёшли Улуғбек Мирзо Мовароуннаҳр ва Тур- қистоннинг ҳокнми этиб тайинланиши Темурийлар хонадонида Улуғбекнинг мавқеи нақадар юксак эканлигидан далолат беради. Улуғбек ҳоким бўлгач, бобосидан фарқли ўлароқ ҳарбий юриш- лар билан кизиқмади. Аксинча, у ўрта асрлардаги бошқа ҳо- кимлардан ўзгача йўл тутди, кўпроқ илм-фанга мойил эди. Ле- кин, афсуски, Улуғбекнинг бошланғич маълумоти ва мураббий ҳамда устозлари ҳақида тўлиқ маълумотга эга эмасмиз. 'Шун- дай бўлса*да, мунажжим Мавлоно Аҳмад Улуғбекнинг даст- лабки устозларидан бири бўлса керак, деб тахмин қилиш мум- кин, чунки бу киши Темур саройидаги энг йирик олимлардан бўлиб, сайёраларнинг келажак икки юз йиллик тақвимлари жад- валларини туза олган. Лекин Улуғбекнинг ўзн йейинчалик асо- сий асари бўлмиш «Зйжи»да фақат Қозизода Румийни «усто- зим» деб атайди.


Ҳақиқатан ҳам Қозизода 1360 йилларда туғилган бўлиб, 20—25 ёшларида, яъйй Улуғбек туғилмасданоқ Темур саройи-

—ға ўтади.ННатижада Улуғбек унришшгтилм дав]5йданоқ Мавло- но Аҳмад ва Қозизода Румий — фалакиётшунос ва риёзиётчилар таъсирида улғаяди. Шу сабабли унинг ҳаётида аниқ фанлар муҳим аҳамият касб этади. Ииги^ма ёшларида у ўз даврининг йирик олимларидан бўлиб шаклланди. У ҳоким бўлган пайти- даги оламшумул ўзгаришлар бутун ўрта аср маданияти тари- хида бетакрор воқеа. бўлиб қолди.

Улуғбек ихлосмандларидан Ғиёсиддин Жамшид Коший 1417 йили Самарқанддан Кошонга отасига ёзган мактубида Улуғбек- нинг фаолияти ва билимдонлигини қуйидагича таърифлайди: «Оллога ва унинг неъматларига шукроналар бўлсинким, етти иқлимнинг фармонбардори, ислом подшоҳи Улуғбек донишманд қишидирлар. Мен бу нарсани одоб расми юзасидан айтаётга- ним йўқ. Ҳақиқат шуки, аввало у кишим Қуръони каримнинг аксарият қисмини ёддан биладилар. Тафсирларни ва муфассир- ларнинг ҳар бир оят ҳақидаги сўзларини ақлда саклайдилар ва ёддан биладилар, арабчада ғоят яхши ёзадилар. Шунингдек, у кишим фиқҳдан хабардорлар: мантиқ маънр^ларининг баёни в:а, усулларидан ҳам хабардорлар».

У киши риёзиёт (математйка) фанининг барча тармоқла- рини мукаммал эгаллаган ва шундай жиддий маҳорат кўрсат- ганларки, ҳар қандай сонни тезлик билан қўшиш ва кўпайти- риш иқтидорига эга бўлганлар. Инсон бино бўлганидан бери шу кунгача ҳали ҳеч кимса у қадар аниқ ва тез ҳисоблай олмаган. Улуғбек, Самарқанд, Бухоро ва Ғиждувонда учта мадраса бар- Йо этди.

Самарқанддаги мадраеа қурилиши 1417 йили бошланиб, уч йилда қуриб битказилади. Тез орада Улуғбек мадрасага мудар- рис ва олимларни тўпдай бошлайди ва шу тариқа унинг фала- киётшунослик мактаби шаклланади. Бу мактабнинг асосий мударриелари ялмий шпларга қулай шароит ва паноҳ йзлаб Те- мур давридаёқ СамарқанДга келган Тафтазоний, Мавлоно Аҳ- мад ва Қозизода Румий каби олимлар эди. Қозизоданинг мас- лаҳати билан Улуғбек отасининг мулқи Хуросоннинг Кошон шаҳридан Ғиёсиддин Жамшид Кошийни чақиртирди. Шундай қилиб, Мовароуннаҳрнинг турли шаҳарларидан ва Ҳуросондан тўпланган олимларнинг сони 1417 йилга келиб 100 дан ортиб кетди. Улар орасида адиблар, муаррихлар, хаттотлар, рассом- лар, меъморлар бор эди. Лекин юлдузшунослик ва риёзиёт со- ҳасидаги олимлар шарафлироқ ва обрўлироқ эди.

Улар орасида Қозизода билан Коший энг салобатли ва ну- фузли эдилар.

1420 йили Самарқанд мадрасасининг тантанали очилиши бўлди. Манбаларда қайд этилишича, «мадраса биноси бити- шига яқинлавдганда, бу ерга тўпланган адабиёт, санъат ва фан намояндаларн Улуғбекдан мадрасага кимни мударрис этқб та-


йинламоқчисиз, деб сўрашганда, Улуғбек, барча фанлардан хабардор бўлган бирор одамни қидириб топаман, деб жавоб берган. Шу ерда ғиштлар орасида ифлос кийимда ўтирган мав- лоно Муҳаммад Улуғбекнинг бу гапини эшитиб қолган ва шу онда ўрнидан туриб, бу вазифага меи лойиқман, деган. Шундан кейин Улуғбек уни имтиҳон қила бошлаб, унинг чинакам би- лимдон одам эканлигига ишонч ҳосил қнлган ва унн ҳай-момдй •ювинтириб, яхши кийинтириш тўғрисида буйруқ берган.. Мадра- санинг очилиш кунида мавлоно Муҳаммад мударрис сифатида маъруза ўқиган; мавлоно Муҳаммаднинг олимлардан 90 киши йштирокида қилгаи маърузасини Улуғбек билан Қозизода Ру- мййдан бошқа ҳеч ким тушуна олмаган»1. Чунки бу маъруза

ларни ўз ичига олган эди.Бу ерда тилга олинган Қозизода Румий (Салоҳиддин Муса-

бин Маҳмуд) машҳур математик ва астрономдир. У Улуғбек мадрасасининг дастлабки мударрисларидан бири эди. Ғоят би- лимли бў олимни замондошлари «Уз даврининг Афлотуни» деб атаганлар. У Самарқандда дафн этилган бўлиб, Қозизодага юк- сак баҳо берган Улуғбекиинг фармонига кўра, унинг қабри усти- га мақбара қурилган. Бу мақбара Шоҳизинда мақбаралари яқи- нида жойлашган.ts Улуғбек мактаби тарихида муҳим роль ўйнаган бошқа йирик

математик ва астрономлардан бири Ғиёсиддин Жамшид ибн Масъуд эди. У 1416 йилдаёқ астрономик асбоблар тўғрисида рисола ёзган эди. Бу асбобларнинг кўпидан Улуғбек расадхо- насида фойдаланилган. У математика ва астрономняга оид бир қанча асарларнинг муаллифидир.

Улуғбек мактабида иш олиб борган Муиниддин, унинг ўғли Мансур Қоший ва Кршийнйнг шогирди, Улуғбек асарларининг шарҳчиси Али ибн Муҳаммад Биржонийлар ҳам таниқли. астро- номлардан бўлган. 'V^Улуғбек асарларининг шарҳчиси, Қозизода ва Ўлуғбекнинг

истеъдодли шогирди, самарқандлик математик ва астроном Адо- уддин Али йбн Муҳаммад Қушчини ҳам эслатиб ўтиш керак. У «ўз даврининг Птолемейи» деб ном олган. Али Қушчи илмий ишда Улуғбекнинг энг яқин ёрдамчиларидан бири эди. Ўлуғбек мактаби намояндасй сифатида Улуғбек асарининг шарҳчиси, астроном Чалабий номй ҳам диққатга сазовордир. V :

Мадрасада бошқа мударрислар билан • бир қаторда, Улуғ- бекнинг ўзи ҳзм астронокйя бўййча маърузалар ўқир эди. Учин- чи даражаяи алгебраик тенгламага олиб келган бир градус ёй- нинг синусини аниқлаш — Улуғбек ва унинг мактаби эришган ажойиб ва энг муҳим муваффақйятлардан бири бўлди;. '^Улуғбек атрофйда тўпланган Самарқанд олимлари катта аҳамият берга'н энг муҳим; илмий ^йўналишлардан бири фала- кйётшунослик фани эдй. Шуни ҳам айтиш керакки, мусулмон

i 1 В. Бартольд. Соч., т. II, М„ 1964, 126- бет.


мамлакатАарида ва умуман ислом маданиятида аниқ фаилар, айниқса фалакиётшунослик ва риёзиёт мухим урин тутади.^Чун- ки, мусулмон киши қаерда бўлишидаи қатъи назар эрта тонг- дан оқшомгача қадар унинг ўчун беш вақт намоз фарздир. На- моз юзни қиблага — Маккадаги Каъба йўналишига қараб ўқи- лади. На.мознинг вақтлари эса ҳар бир жуғрофик кенгликда ҳам Қуёшнинг ердан баландлигига қараб белгиланади. Ундан таш- қари, исломда қабул қилинган ҳижрий йил ҳисоби 354 кунни ташкил қилувчи 12 қамарий ойдан иборат бўлиб, янги ой — ҳи- лолни масжид минорасидан ёки расадхона тепасидан кўз билаи кўриб аниқланган. Шунинг учун мусулмон кишининг ҳаёти фа- лакиётшунослик, риёзиёт, жуғрофия, ҳунармандчилик ва меъ- морчиликка алоқадор қуйидаги масалаларни ҳал қилиш билан боғлиқ бўлган:

1) жойнинг жуғрофик йўналишларини аниқлаш;2) маҳаллий меридиан билан қибла йўналишини кўрсатув-

чи катта доира орасидаги бурчакни анйқлаш;3) жуғрофик йўналишларни ҳисоблаш учун аниқ риёзий

(тригонометрик) ҳисоблаш қоидалари ва усулларини билиш;4) жуғрофик йўналиш асосида Қуёш баландлигини аниқ- .

лаш қоидаларини билиш;5) қуёш, Ой, сайёралар ва бошқа ёритгичларнинг кеча-кун-

дузйинг исталгаи вақтидаги ҳолатларини аниқлайдиган сферик астрономиянинг аниқ қоидаларини билиш;

6) турли шаҳарлар орасйдаги масофаларни аниқлаш учун геодезик ўлчашларни бажариш;

7) турли вақт' ўлчаш асбобларини ясаш;8) ернинг маъмур қисми ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиш

учун хариталар тузиш;9) хариталар тузиш учун риёзиётга тааллуқли кўриниш ҳо-

латларини билиш;___ 1Q) фалакиётшунослик. жуғрофия. ва геодезияга, таалдуқлиҳйсобларни бажариш учун юксак анйқликдаги риёзий ҳисОблаш усулларини билиш;

11) ёритгичларни кузатиш об-ҳаво билан боғлиқ бўлган- лиги учун метеорология ва геофизикадан маълумотга эга бў- лиш;

12) масжид, мадраса ва расадхоиалао барпо этиш учун меъ- морчйлик санъати ва анъаналаридан хабардор бўлиш. ■

Юқорида кўрсатилган ва 6v рўйхатга кирмаган бошқа кўп- лаб масалалар шунчалик чамбарчас боғланиб кетганки, улар- ии ҳал қилйш учун олим ва ҳунармандларнннг катта жамоа ва гуруҳлари керак эди. Ана шунинг учун Улуғбек ўз атрофига турли илм ва ҳунар намеяндаларини тўплаган.

Келтирилган масалалар рўйхатидан кўриниб турибдики, уларнинг қўпи фалакиётшўносликка алоқадор. Исломдаги энг аввалги юлДузлар ҳақидаги асарлар «Зйж» деб аталиб, улар асосан жадваллардан иборат бўлган. У Улуғбекдан аввал ёзил- ган энг муқамадал зижлар: Берунийнинг «Қонуни Масъудий»си


еа Насриддин Тусийнинг 1256 йнли ёзиб, Хулашхонга тақдйм этган «Зижи Элхоний» асари эди. ХУ аср бошларида ёзилиб, Шоҳруҳга аталган Жамшид Кошийнинг «Зижи Ҳоқоний» аеа- ри асосан хитой ва мўғул анъаналарига асосланган бўлиб, ис- лом мамлакатлари учун деярли аҳамнятга эга эмас ва илмий жиҳатдан ҳам айтгулик эмас эди. Мовароуннаҳрда эса мўғул истилосидан кейин бирорта зиж ёзилмаган эди. Ана шу сабаб- ларга кўра Улуғбек энг аввало юлдузлар ҳақидаги илмни йўл-

— га қўйишга интилади. Бунинг учун расадхона барпо этиш керак эди.

Улугбек бошчилик қилган астрономларнинг муваффақиятли равишда олиб борган таълим ва илмий ишлари уларни айиқ-

——роқ—аебеблар билан-таъшшдадаан намунали расаджэна-қуршц- керак деган фикрга олиб келди. Тарихий манбалар ана шундан далолат берадики, Мирзо Улуғбек ўз мадрасасини қурдириб битказгандан кейин орадан тўрт йил ўтгач, Қозизода Румий, мавлоно Ғиёсиддин Жамшид ва мавлоно Муиниддин Коший би- лан маслаҳатлашиб, Кўҳак этагида, Обираҳмат сойининг бўйи- да расадхона биносини қурдирди. Расадхона қурилишига қа- рийб 5 йил вақт кетди. Расадхона бнтгач, расадхона кутубхона- си кўплаб илмий асарлар, жаҳондаги машҳур кишиларнинг асарлари билан тўлдирилди ва у ерда сақланаётган китоблар сони 150 мингдан знёд бўлди.

Бу ҳақда тарихчй олим Вальтер «Улуғбек Самарқандда би- ринчи академияга асос солди, ер куррасини ўлчашии буюрди ва астрономик жадвалларни тузишда иштирок этди», деб ёзган эди (Вальтер, Танланган асарлар, Женева, 1769, IX., 199- саҳи- фа). Уша вақтларда Самарқандда Улуғбек теварагида 100 дан ортиқ олимлар уюшган. бўлиб, шунда расадхона академия ва- зифасини ўтаган эди.

Мадраса билан расадхона орасида мустаҳкам алоқа бор эди. Расадхонада ишлаб турган илмий ходимларнинг бнр қисми мадрасада мударрислик қилишган. Улар орасида Ғиёсиддин Жамшид Кошоний ва Мирзо Улуғбекнинг ўзи _қам бўлган.: Улуғбек мадраса толиблари билан тез-тез баҳслашиб, имти- ҳон қилиб турган. Бир куни Улуғбек мадраса толибларини риё- зат билан тақвимдан бир имтиҳон қилмоқчи бўлибди. У ўртага мана бу саволни ташлабди: «Қаии, толиби илм, айтииг-чи, ҳиж- рий 818 йил, ражаб ойининг ўн иккинчи бирлан ўн бешинчи ўр- таси, 918 йил ражаб ойининг ўн иккинчи бирлан ўн бешинчи ораси қайси айёмга тўғри келадур? Бунинг учун жуда кўп ,ра- қамларни ёдда Tjrra билиши зарур экан. Талабалардан биррр- таси ҳам бу масалани ечолмабди. Шунда Улуғбек буни ўйга вазифа қилиб топширибди ва устозларга хос ҳусну одоб бийан меҳрибонлик кўрсатиб, ўртага қўйилган масалани тушунтирган ва ечйб берган. Сўнг Абу Райҳон Берунийнинг «Қонуни Масъу- дий» китобини очиб, олтинчи мақоласининг еттинчи бобидан парча ўқиб бёрган. Сўнг китобни ёпиб талабаларга бир неча


саволлар берган.. Жавоблардан қисман қониқиш ҳосил қилган устоз толибу илмларга- 6v асаони чукуррок таҳлил қилиб унинг моҳиятини англаб -етишни уйга яна бир бор вазифа қилиб ;бе- риши, у қадар талабчан олим экаилигидан далолат беради... .

^Расадхона, билан мадраса илм аҳлларйнинг биргаликдаги фаолияти Улуғбек. илмий мактабида юлдуз илми ва риёзиётни ўрта асрлар даврида энг юқори поғонага кўтарди.

Давлат ишлари билаи боғлиқ бўлгаи юриш-кўчишлар, ра- садхонадаги кузатишлар ва мадрасадаги дарслар, илмий иш- ларга умумий раҳбарлик қилиш ҳам Улуғбекнинг кўп вақтини оларди. Шунинг учун бўлса керак, унинг қаламига мансуб бўл- ган илмий асарлар сон жиҳатидан кўп эмас — улар тўртта.

Улуғбек илмий меросининг энг асосийси, маълум ва машҳу- ри унинг «Зижи» бўлиб, бу асар «Зижи Улуғбек»дир. «Зижи жадиди кўрагоний» деб ҳам аталади. «Зижи»дан ташқари унинг қаламига мансуб риёзйёт асари —«Бир даража синусинй анйқ- лаш ҳақида рисола», юлдузларга бағишланган «Рисолаи Улуғ- бек» (ягона нусхаси Ҳиндистоида Алигарҳ университетининг қутубхонасида сақлаяади) ва тарихга, доир «Тарихи арбаъ улус» асаридир.

Улуғбек «Зижи» ўз таркибига кўра VIII—IX асрларда бош- ланган юлдузшунослик анъанасини давом эттирса-да, илмий поғонаси уларга нисбатан баланд.

Бу асар муқаддима ва тўрт мақоладан иборат. Муқаддима- нинг бошида Қуръондан юлдузлар ва сайёраларга тааллуқли оятлар келтирил-ади. Улуғбек бу билан юлдузларни кузатиш за- рурлигйни ғоявйй асосламоқчи бўлади.

Улугбек «Зижи» ўрта асрлардаги энг мукаммал асар бўлиб, тёзда замондошларининг диққатини. ўзига жалб этди. Энг ав- вал, бу асар Самарқандда Улуғбек атрофида тўпланган олим- лар ижодига катта таъсир кўрсатди. «Зиж»да ҳеч .Қандай на- зарий дастурлар йаён .зтилмайди ва. теоремалар исботланмай-. ди, балки назарий мавқеъдаги жумлалар қоида тарзида баён қилинади. Шунингдек, муҳим аҳамиятга эга бўлган миқдорлар ва параметрлар «биз шундай топдик» деган ибора билан ҳисоб- сйз ва исботсиз келтирилади. «Зиж»ни ўрганиш шуни кўрсата- дики, у фақат амалий қўлланишга мўлжалланган бўлйб, наза- рий масалаларни баён этишни Улуғбек олдига .мақсад килиб қўймаган. Шунинг учун бўлса керак, «Зиж»ни биринчи бўлиб Самарқанд. олимларининг ўзи Хусу.сан, Али Қушчи. шапҳлайди: Ундан кейинги шарҳларни Мирим Чилабий ва Ҳусайн Биржан- дийлар ёзади. . . . .

1449 йили Улуғбекнинг. фожиали ҳалокатидан сўнг Самар- қанд олимлари аста-секин Яқин ва Урта Шарқ мамлакатлаои бўйлаб тарқалиб кетадилар. Улар ўзлари борган ерларга Са- марқанд олимларининг ютуқларини ва «Зиж»нинг нусхаларинй ҳам етказадилар. Жумладан,- Али Кушчи 1473 йили Истамбул- ra бориб, у ерда расадхона қуради. Шу тариқа Улуғбек «Зюқи»


Туркиядаг тарқалади ва Туркйя горқали- Оврупа мамлакатлари- ra ҳам етиб боради. .

Ҳозиргй кундаги маълумотларга кўра «Зиж»нинг 120 га яқин форсий ва 15 дан ортиқ арабий нусхаси мавжуд. Урта асрлар- да ёзилган ҳеч бир астрономик ёки риёзий асар бунчалик ом- малашмаган. «Зиж» мусулмон мамлакатларйнинг деярли бар- часида ўрганилган. Уни шарҳлаган олимлардан қуйидагилар- нинг номларини эслатиш мумкин: Шамсиддин Муҳаммад йбни Абул Фатҳ ас-Сўфий ал-Мисрий (ваф. тах. 1495), Абдуқодир ибни Рўёний Лаҳитий (ваф. 1519), Мирим Чалабий (ваф. 1525), Ғиё- снддин Шерозий (ваф. 1542).

Улуғбек «Зижи», айниқса, Ҳиндистон олимларига кучли таъ-

Ҳиндистонга Бобурнинг ўзи етказган деган маълумот бор. Бо- бурнинг ворислари ўтмишдаги шоҳларга ўхшаб атрофига олим- ларни тўплайдилар ва улариинг илмий изланишларига^шароит яратадилар. Ҳинд олимлари кўп жиҳатдан Самарқанд олимла- рига тақлид қиладилар,-Масалан, Шоҳ Жаҳони Аввал замони- да Лаҳор ва Деҳлида ишлаган Фаридиддин Масъуд ад-Деҳла- вий (ваф. 1629) «Зижи Шоҳ Жаҳоний» номли асар ёзади: унда- ги мақола ва бобларнинг сони худди Улуғбек «Зижи»дагидек ва жадвалларнинг ҳам кўп қисми Улуғбекдан олинган. Йирик ҳинд олими Савай Жай Синх (1686—1743) ҳам ўзининг «Зижи Муҳаммадшоҳий» номли асаринй Улуғбек «Зижи»нннг кучли таъсирида ёзган.

«Зиж»нинг Ғарбий Оврупа фанига ҳам таъсири катта бўл- ди. Умуман олганда, Ғарбий Оврупа Темур ва унинг фарзанд- ларини, айниқса, Улуғбекни XV асрданоқ биларди. Али Қушчи- нинг Истамбулдаги фаолияти туфайли Улуғбекнинг олимлиги ҳақидаги хабар ҳам Оврупага тарқалади.

1638 йили ГИстамбулга инглиз олими ва шарқшуноси, O r c - форд дорилфунунининг профессори Жўн Грйвс (1602—1652) қелади.

Қайтишида у ўзи билан Улуғбек «Зижи»нинг бир нусхасини Англияга олиб кетади. 1648 йили аввал «Зиж»даги 98 юлдуз жадвалини чоп этади. Уша йилнинг ўзида Гривс «Зижи»даги жуғрофий/ жадвални ҳам нашр этади.. 1650 йили эса у «Зиж» биринчи мақоласининг лотинча таржимасини нашр этади. Гривс 1652 ййли мазкурни охирини икки қайта нашо этади.

: Яна бир инглиз олими ва шарқшуноси Тўймас Хайд (1636) лотинчада чоп этади. Шуниси диққатга сазоворки, Ҳайд Гривс- нинг ишларидан бутунлай бехабар эди. Демак, «Зиж»нинг (1703) «Зиж»даги турғун юлдузлар жадвалинн 1665 йили форс- ча нусхалари қандайдир йўллар билан унга ҳам етиб келган.

Ҳайднинг нашридан 15 йил кейин поляк олими Ян Гавалий (1611—1687) Данцигда «Зиж»нинг айрим жадвалларини нашр этади. Бундан кейин XVIII ва XIX асрларда қатор Оврупа олим- лари «Зиж»нинг айрим қисмларйни нашр этган бўлсалар, фран-


цуз шарқшуноси JI. А. Седийо (1808—1876)’ тўрт мақолаларй олдидаги сўзбошилари ва муқаддимасининг французча таржи» масйнй 1847—1853 ййлларда чон^илади. Ниҳоят, XX аср бош-1 ларида америкалик олим Э. Б. Нобл «Зиж»- нинг Днглия кутуб- хоналарида сақланадиган йигирма саккиз қўлёзмаси асосида юлдузлар жадвалининг инглизча таржимасини нашр этади. (Ва- шингтон, 1917.)f Чексиз ақл-идроқи, азму қатьияти, одилона' .снёсати билан

Мирзо Улуғбек қарийб қирқ йил мобайнида Мовароуннаҳр диёрининг донишманд ҳукмдори бўлиб, халқларнинг азалий ор- зуси — тинчлик, тотувлик, ҳар томонлама тараққиётни қарор топтириш йўлида мислсиз шижоат ва йатонат кўрсатди.

Мирзо Улуғбек, аввало, илмий фаразлар билан эмас, балки соф амалий услубда ижод қилди> Минглаб юлдузларни жам- лаган мукаммал харита ва бугунги энг замонавий ҳисоблардан деярли фарқ этмайдиган мукаммал астрономик жадвалини яратди. ' * ,/■ ;

Унинг ҳаёти ва ижоди ўзбек халқи маънавияти пойдеворига қўйилган тамал тошларидан бири бўлиб, халқимизнинг ўрта асрларда фундаментал фанга нечоғлик буюк аҳамият бергани- ни кўрсатади.

«Зижи жадидй кўрагоний» деб номланган Улуғбек астроно- мик жадвали ўрта асрларда лотин тилига таржима қилиниб, Европа олимлари орасида кёнг тарқалгани бу фикримизнинг яққол исботидир.

Мирзо Улуғбек ўз умрини келажак учун, бугунги ҳаёт учун фидо этди. Уша узоқ замонларда башарият тараққиётини ўйлаб яшади, ўз авлодлари асрлар оша тартиб этажак маърифатли бир жамиятни орзу қилди. Ҳар қандай миллат ҳам Улуғбекдай фарзандни тарбия этгани учун ғурурланиши табиий ҳолдир; чунки бундай инсонлар фақат ўз халқига эмас, балки умумба- шарий гуллаб-яшнаш учун ҳам хизмат қилади ва жаҳоннрнр эътиборини қозонади.

./Мирзо Улуғбекнинг умумбашарий қадриятларга қўшган ҳиссаси беқиёс бўлиб, у бугунги кунда ҳам ҳаётимизда улкан аҳамият касб этмоқда ва Узбекистоннинг халқаро обрўсини ошириш йўлида катта хизмат қилмоқда. Буюк аждодимиз Улуғ- бек номи берилган маънавият масканлари, маҳаллалар, кўча- лар ва шаҳарлар жуда кўп. Юртимизда дунёга келиб кўз оча- ётган ҳар ўн чақалоқнинг бирига' эзгу ният билан Улўғбекнинг муборак исми бериляпти деб айтсак, муболаға бўлмайди.

Буларнинг барчаси — миллатимизнинг буюк алломага бўл- ган чексиз ҳурмати ва эҳтиромларидан дарак беради1. ,J

1 И. А. Қаримов. Истиқлол ва маънавият. Т., «Узбекнстон», 1994 й., 97— 98- бетлар.


АБДУРАЗЗОҚ САМАРҚАНДИЙ (1413—1482)

Жалолиддин Исҳоқ ўғли Камолиддин Абдураззоқ Самар- қандий 7 ноябрь, 1413 йил Ҳирот шаҳрида туғилган ва 1482 йил ёзида шу шаҳарда вафот этган. Унинг «Самарқандий» тахал- луси, отасининг Самарқанд шаҳридан бўлганлиги ва тарихчи- нинг ўзи ҳам шу шаҳарда ўқиб, анча вақт шу ерда фаолият кўрсатгани сабаблидир. . _ . __

Абдураззоқ Самарқандий ўз асарида ёшлик, йигитлик йил- лари, хуллас таржимаи ҳоли ҳақида, таълим-тарбия олган йил- лари тўғрисида аниқ бир ахборот қолдирмаган. Бироқ, манба-

мот олганлиги ҳақида билиб оламиз. Чунки, Ҳиротда, яъни Амир Темурнинг фарзаиди Шоҳруҳ саройида ўзи ҳам, отаси ҳам яшаб ўтганлиги ва шу ерда Абдураззоқ тафсир, ҳадис, фиқҳ, тарих ва тил-адабиёт фанларидан етарли маълумот олганлиги маълум.

Бу ҳақда Алишер Навоий ўзининг «Мажолис ун-нафоис» асарида эслатиб ўтади. А. Навоий: «Абдураззоқ Самарқандий... Хушмуҳовара (хушсуҳбат) киши эрди... Зоҳир улумин такмил қилиб эрди ва фазлиёти ҳам яхши эрди...» деб ёзган эди.

Уша вақтдаги одатга кўра,'Темурийлар саройида ҳар бир фозил кишини имтиҳон қилиб туришган.

Абдураззоқнинг «Матлаи саъдайин» асаридаги муаллифнинг ўз ҳаётига доир маълумотларга қараганда, дастлаб ўзи яхшй билган илмларни арзга етказйб турувчи мулозим бўлган Абду- раззоқ, Шоҳруҳ имтиҳрнидан муваффақиятли ўтиб, давлат иш- ларида фаол қатнашган, дипломатик ёзншма ва элчилик ало- қаларига оид ишлар билан машғул бўлган ҳамда бир нечта дав- латларга элчи бўлиб борган.

Тарихчи ҳақида -бир қисм маълумотларни, унинг бизгача етиб келган яккаю ягона асари «Матлаи саъдайин»дан ўқйш мумкин. Бу асарни у 1467—-1470 йиллар орасида ёзиб тугатган бўлса-да, аммо, маълумот тўплашни умринйнг охиригача давом .эттирган. Асар қомусий табиатга эга бўдиб, унда ўша замон фанларидан ҳамда таълим-тарбияга доир маълумотлар баён қилинадики, бу ҳозирги замон кишисини ҳам диққатини ўзига тортади.

Абдураззоқ Самарқандийнинг «Матлаи саъдайин ва мажмай баҳрайн» асаридан таълим-тарбияга оид ва илм-фан тўғрисида қуййдагиларни билиб оламиз. У, шундай ёзади:

Агар сўздан ҳам олийроқ бирор гавҳар бўлганда эди,

У сўз ўрнида тушган бўларди.

Жонпарвар сўз худди инсон руҳидан абадий боқийлик топа- ди ва офтоб шуъласи каби барча одамга нур сочади, балки, айтиш жоиз бўлса, руҳчироғи ана шу (бадан) ичкарисиға ёруғ- лик бағишлайди-ю, офтоб шуъласи ташқарида порлайди. Аммо


сўз нури эса ичу тошни шуълага . чўлғовчй бир шамдир ва ў (шуъла) шундайдирки. ёруғлиги абадий поолок ва хеч махал -

сунмовчидир (55-бёт).«... Сўз тузувчи табъ булбули иншо ҳавосида парвоз қилар

экан, гарчи аҳён-аҳёнда, достон куйлаш чаманзори-ю, сўз бе- заш мажлисида достонлар тузиб, наволар куйласа яхши, аммо тушунарсиз мақтов-ўхшатмалар сабаби билан қоронғу ва туту- руқсиз бўлиб қолмасин...» (57- бет.) -

Ақл кўзи маъний гавҳарининг йорлашини кўрсин учун, .

Қалам назм дуррунй ш у' тартибда сўз• •; ипйга терди (57- бет). r

«Илмларни ихтиро қилувчи ва юлдузлар ҳуқмларинй чиқаг риб берувчи Уторид (сайераси) қавсупнаҳор баландлигини да- ража ва дақиқаларй билан ҳисоблаб чиққач, вақт толеи давлат юксалиши-ю, саодат насибасини ўз ичига олған, деб ихтиёр Қилди...» (118-бет).

\ Қабри нурга тўлгур отам менгаайтганки, «агар -бошингга даҳр ғамидан

- бирор мушкул иш тушса, ё биронта донишманднинг ҳиммати i

паноҳига шошилгин, ёки бирор бахтиёр кишининг иқболига

, илтижо қилгин!» (129 -бет)

Мактаб ҳақида. Хоқони Сайд ҳазратлари бунёд қилишга бу- юрган мадраса ва хонақоҳ қуриб тамомла.нди ва бу ернйнг таровату латофатндан у шаҳар (Ҳирот) тўла-тўкис гўзаллик касб этди (153-бет). ... ва (шундан бери) ер юзида, (яъни)' Рум сарҳадидан токи Чиннинг энг йироқ ерларигача ҳеч бйр ерда дарс (ўқиш) ва фатвр (ўрганиш) учун бу икки иморат (мадраеа ва- хонақ0ҳ) латофатига эга <5ўлган бнргор~ мавзе ва ' унияг тароватига ўхшаш бирор мавқени кўрсата олмайдилар... фанларга оид ҳамда ақл билан отиладиган ва қонуний (ма;са- лаларни) ўз ичига олган китобларнинг асалларини сандйқла- рига солиб тахту муҳайё қилинган, атоқли уламоларнинг ҳар бирини бир гуруҳ кишиларга дарс беришга ва хосу (авом ки- шиларга — Э. Т.) тушунтиришлар ўтказишга тайинлаб қўйил- ган (154- бет) .

Билимдан дурустроқ бирорнарса топилмавди.

Агар бирор киши шоҳлиги туфайли қобил бўлса,Демак, унга таълим берувчи илоҳий фазлдир.Биздан қолган осор-ёдгорликлар бизнинг ким бўлганлигимиздан далолат беради.

Демак, биздан кейнн осор-ёдгорликлйримизга назар қилин- гиз (215- бет)!


(Мирзо Улуғбек) ҳақиқат аҳлларйга эътибор кўрсатишда жаҳон подшоҳларидан устун ва афзал эДи, адл мактабларини янгилаш ва фазл қоидаларини мустаҳкамлашда шундай бир катта жидду жаҳд ва гўзал саъй-ҳаракат кўрсатдики, бунга шо- ҳидлик нурлари ва далиллик ёдгорликлари ҳаёт саҳифасида аниқ ва ойдин қолгўсндир... (254- бет).

...Уламоларнинг энг билимдонлари ва фозил кишиларнииг тажрибакорларини мадрасада дарс бериш ва тушунтириш учун тайинлади (277-бет).

Илму фанлар бўйича етарли насиба ва тўлиқ сармоя эгаси бўлган Мирзо Улуғбек дейди:

Барчага маълумдирки, ҳар қанча ўйлаб.______ __________ ,_________ кўрилгаида ҳам ,___________ _____________________

Биттагина бош билан олам ишини -қандай бажариш мумкин эди.

Ҳ ар бир иқлимдаги тожу тахт эгалари, агарчн осмон тарафидан таълим

олган бўлсалар-да,Лекин (дунёвий) илм касб қилиш ҳам

гўзал ишдир (277- бет).

Улуғларга номаълум қолмасинки, агар умматлардан бирон- таси фазилат ва камолотларидан қайси бирини бўлмасин, энг юқори камолот ва буткул ниҳоятга етказса ва бу хил (иш) 'ни бажариш ундан илгари бирон кишининг ҳам қудрат қўлидан келмаган ва ундан кейин ҳам ҳеч ким унинг даражасига етка- за олмайдиган бўлса—ана шу комоли хатм бўла олади (339- бет)

Тарбия ҳақида ,..:Умид ниҳоли иқбол чаманида юксалгач, машаққат офтобидан куйганлар бошига мақсад соясини таш- лаб, худди мурод ғунчасидек ҳосил бериши, адолат ва инсоф- нинг майин шабодаси билан замона димоғини муаттар қилиши, барча ҳиммат-саховатини эзгуликларни ошнриш ва хайрли иш- ларни намоён қилишга қаратиб, бор ғайратини сайидлар, ҳам олимларни улуғлаш ва машойих ҳам солиҳларни ҳурматлашга сарфлаш лозим (59-бет).

«...Энди фарзандлардан лозимкй, дўстларга садоқат ва душ- манларга адоват кўргазишда оға-иничилик шартларига қаттиқ риоя қилсинлар... бйр-бирларига мадад беришда худди занжир- дек мувофиқлик йўлини тутсинлар... токи азиз хотир ойнаси юзида бирор ғубор кўрйнмасин» (бЗт бет) .

Бу баланд осмон доимо бир тарзда айлана бермайди.Гоҳ (кишига) шодлйк бағишлайди-ю, гоҳ ранжитади (65-

бет).Сен дилингда ёмонлик сақлаган ҳолда подшоҳлик қилмагин

4(66-бет).Бу дунёда фарзанддан кўра ким азизроқ бўлиши мумкин?

■ Чунки, фарзанд давлат ишларини улуғ хотиримиз фароғатга эришишига сабаб бўла оладиган тарзда олиб боришига ишона-


миз. У қимматли фарзанд ваъз-насиҳатларга ўрин қолдирмай- диган даражада одил, инсоф ва яхши сифатлар билан безан-

— . ган...-(69-^бет)-.----- —i.—.— —- ——----------j---------г------Ип узилса, уни боглаш мумкин-у,Лекин ўртасида туғуни қолади (72- бет; 166- бет).Бировнинг қилган ишига яраша жавоб қайтаришинг вожиб-

дир (75- бет).Бечораларга нисбатан зулм раво кўрилганлиги—мулк қўл-

дан кетганлигининг нишонидир (78- бет).Бир дарахтни умр бўйи парвариш қилган киши уни зарурат-

сиз илдизидан қўпормайди (89- бет).Оқил кишилар дўст билан душман-у, душман билан дўстни

алмаштириб юборишга майл қилмайдилар (93- бет).Сайёҳ агар юз ҳунарга эга бўлса ҳам таваккал қилмоғи ло-

зим.Зийрак қуш тузоққа илиниб қолган вақтида сабру тоқат

қилмоғи лозим (27-бет) .Биз бир-биримиз билан дўст бўлсак йўллар нотинчлик ва

офатлардан амин бўлғусидир (139-бет).Бирон хатога йўл қўйган киши узр сўрагани дуруст,ахир одам ҳам узр сўраганлигидан бир натижага етишган

(175- бет).Агар душман билан сулҳ тузишга муяссар бўлинса, сулҳ

юзасидан иттифоқликда бўлиш, жанг қилишдан афзалдир (191- бет).

Сенинг- ҳаққингда яхши номлилик шуҳрати таралмоғи ва хушфеъллик зйкри сендан қолмоғй учун... ҳамда мақтовли си- фатларинг билан бутуН дунёдаги маликалардан устун туришни истасанг, ана шу... қоидага биноан иш тутгин (208-бет).

Уйга аҳёнан кириб қоладиган чиён мисоли, бузуқ хаёлли киши ҳам ёмон ишнй бошлайди (351- бет) .

Муваффақ бўлганинг ҳар .бир хушвақтликни ғанимат бил-

чункй иш охири нима билан тугалланишидан ҳёч ким воқиф эмас! (357-бет.)

^Қойусий билимлар соҳиби, буюк мутафаккир Алишер На- воий фан ва санъатнинг турли соҳалари: адабиёт, тарих, тил билимлари, мусиқа, хаттотлик, тасвирий санъат, меъморчилик ва бошқаларни ривожлантириш билан бирга, таълим-тарбияни такомиллаштирйшга ҳам катта эътибор берганди... У ўзининг «Хамса», «Маҳбуб ул-қулуб» каби ййрик таълимий-ахлоқий асарларида, шунингдек, «Муножот», «Вақфия», «Мажолисун нафоис», «Муҳокамат ул-луғатайн» асарларида ҳамда Абду- раҳмон Жомийнинг «Арбаъийн» номли асари таржимаси «Чи-

АЛИШЕР НАВОИЙ


Алишер Навоий ўзининг бадиий асарларида комил инсон образларини яратиб, таълим-тарбия тўғрисидаги фикрларини ифодалаган бўлса, таълимий-ахлоқий асарларида эса комил ин- сонни шакллантиришнинг мазмуни, йўллари, усулларини баён этдй.

Алишер Навоий ўз даврининғ иЛғор, маърифатпарвар ^ал- ломаси сифатида исломдаги таълим-тарбия ақидалари, ўзидан илгари ўтган мутафаккирларнинг қарашларини анъанавий тарз- да давом эттирди. Айниқса, инсон камолотида илм-фаннинг ўр- ни, ақл-идрокнинг аҳамйяти, ақлий тарбиянинг моҳиятини ёрй- тибберади.

^ЯНавоий тасаввурларидаги комил инсонга хос бўлган энг юк- сак фазилатларга: йжодкорлик, қобилият, илм-фанга муҳаббат кирада: Чунки, бахтли " ҳаетга интйлгШГ Навоий фикрича," оқил, қобилиятли, доно инсон ўзининг куч-қувватига, ақлу зако- ватига ишонади. Шунинг учун Навоий илм-фаннинг аҳамияти- ни ёритиб берар экан, илмни қоронғиликни ёритадйган чироқ, ҳаёт йўлини нурафшон этадиган қуёш, одамларнинг ҳақиқий қиёфасини кўрсатадиган омил сифатида таърифлайди^/Бу фик- рини «Назмул жавоҳир» асарида:

Ким олим эса ну^тада барҳақ де они,Гар базм .тузар биҳишти мутлақ де они.Ҳар кимсаки, йўқ илмга анга аҳмақ де они,Мажлисдаки илм бўлса учмақ де они1.

яъни илмли,' оқил одам ўз мақсадига эришиш учун ҳар қандай қийинчиликни енгиб ўтади, қим илмни ўзйга таянч қилиб олса, у ҳеч қачон қбқйлмайди, хор бўлмайди ва илмнинг вазйфасй инсря бахт-саодати^а хизмат қилишдир. деб таъкидлайди. уАлишер Навоий «Ҳайратул аброр» дрстонинииг ўн биринчй

мақолатида йлмни шундай шарҳлайди ва уни қуёш, ой ва кун- дузга ўхшатиб, у инсонни бахт-саодатга элтади, демоқчи бўла-

Яъни, бу мақолат: «Илм осмонининг юлдузлардек баланд мартабалиғи ҳақидакйм, билимсизлик яунини ёритиш учун араб алйфбосидаги «айн»и? Қуёш, «лом»и вй, «мим»и кундуз ҳарф- ларинй кўрсатади; билймсизлйк шомининг қоронғи кўринишя ҳақйдаким, ғафлат чоҳинй пастлйк ккчасидан зоҳир қилйб; бу кечада олимнинг бутун баҳтсиз вужудининг қуёшдек юксакли- ги, жоҳилнинг эса бутун борлиғи бойлик, мол бўлса ҳам тупроқ- лик хорлиги» ҳақидаги фикрни баён этади. sj Демак, Алишер Навоий йлмнй инсон камолоти учун энг за-

рур фазилатлардан дёб бйлади. У йлмни -инсоннй, халқни донликдан, жаҳолатдан қутқарувчи омил сифатида таърифла- ди. Шунга кўра ўз асарларида кишиларни илм-маърифатли бў- лишга ундайди. Илм олиш ҳар бир кишининг инсоний бурчи, деб ҳисоблайди. Чунки илм эгаллашдан мақсад ҳам халқининг,

1 Алишер Навоий. Назмул-жавоҳир. Асарлар, ўн беш томлик, Тошкент, Бадиий адабиёт вашриёти, 15-том, 1968, 45-бет,


ўз мамлакатининг бахт-саодатли, фаровон ҳаёт кечириши учун хизмат этйшдан иборатдир, деб таъкидл айя^. iMacaлан. Улуғ-

-----бекни шундай-^тсонлардаи,- деб таърифдабг унинг нюмк^илмуҳикматда, тарихда абадий. қолди, дейди. . • : :

Шунингдек, Йавоий ҳаётда ўз илмига амал қилиш, ўрганған- ларини ҳаетга тадбиқ этиш масаласига алоҳида эътибор бёра- ди. Масалан, у «Маҳбуб ўл^қулўб» асарида илм»; ўқиб уни иш- латмаган киши, шудгор қйлиб деҳқончилик қилмзданга ёки уруғ сочиб ҳосилдан баҳра олмаганга ўхшайди:

Йлм ўқуб қилмағон амал мақбул^Дона сочиб кўтармади маҳсул1,

Ҳатто шоирнинг ўзи ҳам 4—5 ёшларида сабоқ олгани, Фа- ридиддин Атторнинг «Мантиқ ут-тайр» асарини ёд олгани бу- нинг далилидир. Навоий қаҳрамонлари Қайс, Фарҳодлар ҳам 4—5 ёшда билим ола бошлайдилар ва билимларни эгаллашдг!

^қейцлиятларини намоён этадидар. ■ - \ ^ (^Алшцер Навоии билиь^лишда~барч1ГФанларни ўрганишни \'Н®тарғиб этади. Бунда у олиму фозилларни йиғиб, улар орқалЦ \ илм-фанни тараққий эттиришга эътибор беради. I\ МасаЛан, Навоий ўзинйнг «Йҳлосия» мадрасаси ёнйда мак-'

таб очиб, ўз вақфидан маблағ ажратган. Мадрасада таълим олаётган ҳар бир талабадан илмда қаттйқ интизомга риоя қи- лиш талаб этилган. Шунингдек, у илм-фанни мустақил ҳолда ўрганиш, етук илм соҳибларидан дарс олишга ҳам ундайди.

Алишер Навоий илм олиш йўллари ҳақида ҳам муҳим фикр- лар баён этади. t

У билимларни тишмай узлуксиз ўрганиш зарур, дейди. Бунда ҳар қандай қийинчилйқни енгйб ўтиш муҳимлигини, қунт билан ишлаш, тиришқоқлик \билан ҳаракат қилиш, изчиллик билан иш кўриш, уни охиригача етказ-иш, чидам ва сабот билан ўрга- нишни таъкидлайд^. Демақ, буюк аллома илм олиш тамойилла-

- ptma-ya- даврида^ўғрн ифодалаб,- ҳатто таълим, тизим-ина ҳам белгилаб беради: яъни Алишер Навоий таълим тйзимиии ўз д&в-

\рида м&ктаб, мадрасаларда ўқии^, олим, ҳунарманд, санъаткор- |ларга шогирд тушиб ёки :мустакил _холда илм олиш имконият таридан фойдаланишни тавсия эта

f^Д»АлШ1Гёр~ТГавоий ёшларга чуқур бйлйм берятда—иу5ллим- ’ дер/^ударрислар ҳамда устоз-мураббийларнинг ўзлдри ҳам би-1ймли ва тарбияли бўлйши зарурлигини уқтирад|£>У нодон,

мўтаассиб, жоҳил домлаларни танқид этади ва -ўқитувчи маъ- лумотли, ўқитиш йўлларини биладиган муаллим бўлиши зарур, дейди. Масалан, «Маҳбуб ул-қулуб» асарида мактабдорлар ҳа- қида фикр юритар экан, уларнинг ўта қаттиққўл, жоҳил ва таъ- магирликларини: «Мактаб тутувчи гуноҳсиз ёш болаларга жа- фо қилувчидир. У ёш болаларни азоблашга рағбатланган.


Уларни калтаклашга ўрганган. Узи раҳмсиз, мияси пўлат ва кўнгли тошдир. Ғазаблй қоши чимирилган, гуноҳсизларга ач- чиқлаиишга одатлангандир. Уларнинг кўпчилигида кўнгил қат- тиқлиги ва таъма касаллиги ошкор ва ўзлари ақл камлигига гирифтор. Аммо ёш болалар табиатидаги қайсарликни қийна- либ ром қилувчи ва қичкиналарнинг олазарак ҳаракатини дўқ билан тартибга солувчидир. Агарчи қилиқлариНинг қўполлиги намоёндир, аммо ўзлари ёш болалар келишмаганликларини сил- лиқлаштиришга йирик эговдир»,— деб қоралаш билан бирга, ўқитувчи меҳнатининг оғирлиги, мураббийлик ҳаққини холисо- на баҳолайди.

«Унинг иши одам қўлидан келмас, одам эмас, балки дез ҳам қила билмас. Бир кучли киши бир ёш болари сақлашга ожизлик қиларди, у эса бир тўда болага~шгагва адабг ўргатада,- кўркйм бунга нима етсин. :

Шуниси ҳам борки, у тўдада фаҳм-фаросати озлар бўлади, ундай кишига юзларча машаққат келса қандай бўлади. Ҳар қандай бўлса ҳам, ёш болаларга унинг ҳаққи кўпдир. Агар шо- гирд подшоҳликка эришса ҳам унга (муаллимга) қуллуқ қил- са арзийди. •

Ҳақ йўлида ким сёнга бир ‘ҳарф ўқитмиш ранж ила, Айламак^бўлмасадоотинг ҳақин юз ганж ила»1.

Алишер Навоий ўқитувчининг ҳурматини қанчалик жойига қўйса, унга бўлган талабни ҳам шунчалик оширади. Айниқса мадраса мударрирларинииг. билимли, фозил ва доно, камт^ар, маънавий лок бўлишларини талаб этади: «мударрис керакки, ғарази . мансаб бўлмаса ва, ■ билмас илмни айтишгаГ уринмаса, манманлик ўчун дарс беришга ҳавас кўргазмаса ва олғирлик учун: гашсўз ва ғавғо юргизмаса, нодонликдан салласи катта ва печи узун бўлма[са, гёрдайиш учун мадраса айвони боши унга ўрин. бўлмаса... Ярамасликлардан қўрқса ва нопокликдан қоч- са, наинки, ўзини олим билиб, неча нодонга турли хил фисқ ишларни мумкин, балки ҳалол қилса; қилмас ишларни қилмоқ ундан содир бўлса ва қилар ишларни қилмаслик унга қоида ва одат. бўлиб қолса. Бу мударрис эмасдир, ёмон одатни тарқатув- чидвд»2. • - . . . . . .

Шавоий ўзи барпо этган «Ихлосия» мадрасасида ўз замона- сивднг етук мударрисларини йиғдй ва илм излаган талабалар ана шу мадрасаларда илм пешволардддн таҳсил олдилар.

Демак, Навоий :ҳар бир ёшнинг ақлйй камолотга етишида илму фаннинг аҳамйятини қўрсатйб ўтйш билан бирга жамият тараққиётининг асоси саналган илм аҳлй, йлмни тарқатувчи олиму фозилларни ҳурмат қилишга ва уларнйнг турйўш дара- жасини яхшилаш ма^алаларига ҳам эътиборни қаратади.


Навоий орзу қилган комил инсон фақат илмли бўлиш би- лан қаноатланиб қолмаслиги, балки у яна сабр-тоқат, сахий-

---- -дик қим^штли.-тўрридику ростгўйлик^-тавозеъг~а-даб, ишқ ва ва-фо ва шу сингари фазилатларга ҳам эга бўлиши лозимлиғини бир иеча бор таъкидлаган эдцр* ;

Шу боис Алишер Навоий умр бўйи тўплаган тажрибаси асосида «Маҳбуб ул-қулуб» («Кўнгилларнинг ссвгани») аса- рини ёзди ва ана шу асарида ўзииинг ахлоқий қарашларини баён қилди.

Унинг мазкур асарни ёзишдан мақсади ҳам муқаддимада баён этилган: «Ҳар кўча:кўйда югурибман ва олам аҳлидан ҳар хил кишиларга ўзимни етказибман. Яхши ва ёмоннинг феъл- атворйни билибман, ёмон-яхши хислатларинй тажриба қи- либман. , - ' '

Яхшилик ва ёмонликнинг асдини ҳам, заҳарини тотиб кўр- дим. Ҳадислар ва карамлилар етказган яра ва берган малҳамни кўнглим таг-туги билан сезгандир. Замон аҳлидин баъзи ҳам- суҳбатлар ва давр кишиларидан айрим дўстлар бу ҳоллардан хабарсиз ва кўнгиллари бу яхшилйк ва ёмонликдан аеарсиздир...

Бу хилдаги ҳамсуҳбат ва дўстларни хабардор қйлмоқ ва бу ҳоллардан огоҳлантирмоқ лозим кўрйндиқи, ҳар тоифанинг хис- латларидан маълумотлари ва ҳар табақанинг аҳволидан би- лимлари бўлсин, кейин муносйб кишилар хизматига югурсин- лар ва номуносиб одамлар суҳбатидан тортинишни зарур бил- синлар ва барча одамлар билан махфий. сирлардан сўз очма- синлар. Шайтон сифатлар ҳийла ва алдовларига ўйинчоқ бў- лйб қолмасинлар. Кимки ҳар хил кйшилар билан суҳбатлашши ва яқинлаШйшни ҳавас қилса, бу камиианинг тажрибаси ёшлар учун етарлидир»1. ; .

Асар уч қисмдан иборат бўлиб, Навоийнинг ўзи таъкйдла- ганидек, биринчи қисми ҳар хил тоифа одамлар феъл-атвор ва аҳволи, қайфияти; иккинчи қисми яхши феъллар ва ёмон феъл-

-жф;учинчи^қ^^ хилтяа-хил фойдатгар на-қйссалар кўри^ниши, яъни яхши феъллар ва хислатларга оид тасбешлардан иборатдир. .

Алишер Навоий муқаддимада аввало кишиларни йкки гу- руҳга «Муносиб кишилар» ва «Номуносиб кишилар»га бўлиб, ҳаётда инсон ана шу homjth©c h6 кшйилардан ўзларини тййиши ва яхши-ёмонни ажрата олишда «Маҳбуб ул-қулуб»дан фойда- ланиши зарурлигинй таъкидлайди. Демак, Навоий ҳаёт тажри- балари асосида ёшларни ҳақиқий, комил инсон бўлишга уидай- ди ва ҳаёт сабоқларидан хулоса чиқаришда ушбу асариданфой- даланиши мумкин дейдй.

Навоийнинг ҳақиқий инсони — пок, меҳнатсевар, соф виж- донли, инсофли, тўғри, саховатли, одобли, камтар, ҳаёли, му- рувватли шахс. Бундай хислатларни одамларда таркиб топти-


риш учун уларда ана шу олнжаноб хислатларни тарбнялаш керак дейди ва ахлоқий фазилатларга таърнф беради, уларнинг оқибатларнни тушунтиради. Масалан: Навоий «Маҳбуб ул-қу- луб» асарининг биринчи қисмиДа турли табақа кишилари ҳа- қида фикр юритар экан, уларнияг маънавий қиёфаларига ало- ҳнда эътибор беради. Подшоҳлар адрлат билан иш юритар эканлар мамлакатда тннчлик, осойишталик, ободончилик, тўқ- лик ҳукм суриши, унинг хизматчилари ҳам шоҳга қараб инсоф билан иш юритиши ҳақида гапиради. Турли касб эгалари ҳа- қида фикр юритар экан, ҳар бир касб эгасининг касб маҳо- рати, диждони, хулқ-одобига алоҳида тўхтаб ўтади. Маса- лан, табибларни «Табибга ўз ишида маҳорат ,ва касаллар ҳоли-

—га—ша4жат—ва_ лглар табиати уйғун. донишманДона бўлиши керак дейди. А. Навоий фикрини давом эттириб: сўзида юмшоқ- лик ва кўнгил овлашлик, ўзида ҳаё ва хушфеъллик бўлсин»1,— дейди.

Навоий инсоннинг ахлоқйй хислатлари, яхши феъл-атвор- лар хусусида тўхтаб ўтар экан, аввало ҳар бир инсоний фази- латнйнг таърифйни беради.

У яхши феълларга қаноат, сабр, тавозуъ ва адаб, ишқ ва ва- фо, саховат, ҳиммат, карам, мурувват, юмшоқ кўнгиллилик (ҳилм) каби хислатларни киритиб, ҳар бирининг таърифидан сўнг танбеҳ ва ҳикоятлар воситасида ўз фикрини тўлдиради. Навоий юқорида зикр қилиб ўтилган хислатларга таъриф бе- риш билан бирга уларга қарама-қарши бўлган ёмон иллагглар тўғрисида сўз юритади ва улардан қутулиш йўлларини ҳам баёи қилади.

Ахлоқлилйкнинг энг мўҳим мезони саналган одоб ҳақида фикр юритар экан: «Адаб кичик ёшдагиларни улуғлар дуосига сазовор этади ва у дуо баракати билан умрбод баҳраманд бў- лади. Адаб, кичкиналар меҳрини улуғлар кўнглига солади ва у муҳаббат кўнгилда абадий қолади.

Ёшларни кўзга улуғ кўрсатади. Уларнинг юриш-туришини халқ улуғвор билади. Узига қарши халқ томонидан бўладиган ҳурматсизлик эшигини боғлайди ва кишини ҳазил-мазахдан ва камситилишидан сақлайди. Киши табйатини инсонлик йўлига солади ва одам мижозига одамгарчилик манзилйда ором бера- ди: Кичикларга ундан мунча натижа ҳосил бўлгач, катталарга аллақанча бўлишини кўрарсан.

Адабдан муҳаббатга безак ва пардоз етади, адаб таркидан дўстликнинг равнақ ва баҳоси қетади. Адаб ва тавозуь дўстлик кўзгусинй ярқиратади, икки томондан ёруғлик етказади.

Тавозуъли ва адаблиларга таъзим ва ҳурмат етадй ва у уруғ- ни эккан бу қимматбаҳо ҳосилни тўплаб олади. Халқ муо- маласида яхши ахлоқнинг бошланғичй шу хислатлар ва бу хис- лат қаттйқ ўрнашса муҳаббатга халал етиши маҳолдир. Агар


ҳар икки томонда яхши хулқ бўдса, адаби ва тавозуь эвазига ва таъзим пайдо бўлади»1.

— »- Демак, яхш и-^лқ_ асо си ^ адоб';' у "Навбйй наздида барча инсоний хислатларнинг бошланиши саналади. Комил инсонга хос хислатлар ана шунга боғди равишда таъриф берилади. Зе- ро ҳақиқий инсонга хос хислатлар — қаноат, сабр, тавозуь, ишқ, вафо, саховат, ҳиммат, карам, мурувва.т, ҳилм (юмшоқ кўнгил- лилик) худди шу одобли кишида тарқиб топади.

Масалан, «қаноат—булоқдир, суви олингани билаи қуримай- дир. Хазинадир—нақдинаси сочган билан камаймайдир. Экин- зордир—уруғи иззат ва шавкат меваси берадир. Дарахтдир— шохи тортицчоқлик ва ҳурмат меваси етказади»2 дс;б ифода-

: лайди. r’;Демак, қаноат инсонййлик белгиси. У инсонни ёмон кунлар-

дан асрайди. Чунки, қаноат қанчалик оғир ва машаққатли бўл- масин инсонни нафс балосидан, дўст-душмандан, таъмагирлик- дан халос этади. Шунинг учун аллома ҳеч қачон таъмага ,бе- рилмаслик, ҳалол меҳнат билан ҳаёт кечириш қай даражада улуғлигини таъкидлаб, таъма ва очкўзлик, хасислик инсонийлик заволи, деб таърифлайди.

«Сабр аччиқдир — аммо фойда берувчи, қаттиқдир — аммо зарарни дафь этувчи, сабр шодликлар калитидир ва бандлар очқичидир.

Аччиқ сўзли насиҳатчида.й :табиат. ундан олинадй, лекин за- минида мақсад ҳосил бўлади. Бадхўр дори берувчи табибдай касал ундан қийналади, аммо сўнгида соғлйқ юз беради»3, де- йилади.

Сахийлик ва инсонийликнинг ҳақиқий мезони сифатида таъ- риф берилади: «Сахийлиқ (қўли очиқлик) кишнлик богининг ҳосилдор дарахтидир, балки у дарахтнинг ширин мевасидир, одамгарчилик ўлқасининг тўлқинли дар<?си, балки у тўлқйн дарёсининг асл гавҳаридир»4. Демак, саховатнинг замирида

- Навоий одамларнйнр мушкулинй осон^қилишда~унга берилади- ган мийнатсиз ёрдам борлигнни тушунади ва шундай хислат эгаси бўлишга даъват этади. i ; 1

Ҳимматлилик, .мурувват> карам саховатнинг таркибий қисм- лари сифатида ёритилди «Яхшилиқ—карам—бир жабрланган- нинг қаттиқчилик юкини қўтаруан ва уни ўша қийинчиликлар- дан қутқармоқдир. Карам... ўша. қилинган ишни қайтиб тилга келтирмаслик, оғизга олмаслик, кишига миннат қилмаслик ва унинг юзига солмаслик»5 деб, унинг асл моҳиятини ёритиб бе- ради.

1 Навоий Алишер. Маҳбуб ул-қулуб. Асарлар, 15 томлик, .Тошкент, Ба- диий адабиёт нашриёти, 1966, 13-том, 206—207-бетлар.

2 Уша китоб, 203-бет.3 Алишер Навоий. Маҳбуб ул-қулуб. Асарлар, 15 томлик,.,Тошкент, Ба-

диий адабиёт нашриёти, 1966, 13- том, 204-205- бетлар,4 Уша китоб, 215- бет.5 Уша китоб, 216-217- бетлар.


Навоий вафо ва ҳаёни бир бутуи тасаввур этиб, уни бир-би- ридан ажратиб бўлмаслигини айтади. Шунинг учун ҳам Наво- ийнинг «Вафосизда ҳаё йўқ, ҳаёсизда вафо йўқ» деган йбо- раси ҳикматли сўзга айланиб. кетган.

Лекин, Навоий ҳар қандай эҳсонни сахийлик деб тушунма- ган. Саховат деб қилинган исрофгарчиликни, миннатни қора- лаган.

Қаноатни шараф ва иззатнинг тантанаси деса, давлатли таъ- магирни хор ва пасткаш деб атайди. Шунинг учун ҳам ёш,пик- нинг қадрига етиш, энг яхши хислатларни ўзида таркнб топти- рнш, . нафс истагидан ўзини тийивд, шунингдек, такаббурлик, манманлик, фақат ўз фойдасини кўзлаб иш юритиш, ёлғончи- лик, нодон ва жоҳиллик, иккиюзламачилик, таъмагирлик, шош- ма-шойарлик, ҳасад, ғийбат, бачқаналик, пала-партишлик, фйс- қу фасод, ялқовлик, ҳаромдан ҳазар қилмаслик кабй иллатлар- ни қоралаб, улардан халос бўлиш йўлларини ҳам баён этади.

Масалан, ушбу танбеҳ юқорида келтирган фйкримизга да- лилдек туюлади: «Дардлик кўнгил — шуълалик чироқ; ёшлик кўз-булоқ; туяқушга юк ортиб кўчса бўлмас; ўт иши қовурмоқ, ел иши совурмоқ; ошнинг таъми туз билан, киши яхшилиги сўз билан; соғлиқ тиласанг кўп ема, иззат тиласанг кўп дема; яхши кийим танга зийнат; таъмагирдан яхшилик тилама, гадой- дан ақча сўрама; бахилнинг омонат асраши ажаб; яхшилик қи- лувчининг хиёнат қилиши ажаб; бузуқи ифлосдан ҳаё тйлама, золимдан вафо тилама.' Унинг қуйидаги рубоийси эса гўё ана шу ёмон йллатларнинг инсонни маънавий ўлимга олиб бориши мумкинлиги ҳақидаги ҳукмидек туюлади:

Уч феъл эрур кишига қотил охир,Қотиллик, аро заҳри ҳалоҳил охир,

. Бухл англа бирин, бирин ҳаво бил охир,Қил ужбни ҳам аларға доҳил охир.

Демак, Алйшер Навоий ўзининг бадиий асарлари билан бир қаторда таълимий-ахлоқий асарларйда ўзи орзу этган комил инсонга хос ахлоқий фазилатлар деб қаноат, адолат, саховат, ҳиммат, мурувват, вафо, тўғрилик, ҳилм, ростгўйлик, тавозуь, адаб ва бошқаларни тушунган, ана шу хислатлар таркиб топ- ган инсонда ёмонлик, разиллик бўлмаслиги, бундай инсонлар яшаган жамият ҳам равнақ топиши, барча халқ бахт-саодатга эришиш мумкин, деб ҳисоблаган.

Уз давридаги таълим-тарбня талабларига кўра ҳам, тар.бия анъаналарига биноан ҳам Длишер Навоий асарларида инсбн- нинг ҳар томонлама баркамол бўлиб етиШишида кишиларнинг жисмонан соғлом ва бақувват бўлишйга ҳам жиддий эътибор бёрилган. Масалан, унинг қаҳрамонлари Фарҳод, Қайс, Искан- дар образларида жисмоний тарбия ва диловарлик таълимини кўрамиз. Зеро, бундай таълим-тарбия қадим даврлардан 'бош- лаб анъанавий тарзда давом этйб, такомиллашиб борган.

Таом ейиш қоидаларига риоя этиш сиҳат-саломатликни сақ-


.- ,4 C V

лашнинг энг бирннчи талаби сифатида талқин этилган. Маса- лан, у «Назмул жавохир» асаридаги бир рубоийсида шундай дёйди: ” ” ' ' ' ' ' “ " ' ;

Ҳар кимгаки кўп емак фандур,Билгилки нажосатқа тани маскандур.Қорнинг била дўст бўлмасанг аҳмандур,Невчунки Эр ўғлиға қорин душмандур1.

Умуман йнсоннинг соғлом ва бақўвват бўлиб етишиши ҳа- қидаги ўгитлари ўша давр таълим-тарбиясига оид дидактик-ах- лоқий асарларида етакчи ўринларни эгаллаган.

Алишер Навоий асарларида комил инсонни тарбиялаш ус- луб ва усуллари, воситаларй ҳам йфодаланган. Набоий асар- ларида бола тарбияси билан оилада ва мактабда шуғулланиб, намуна услубидан фойдаланиш тавсия этилган. Тарбия ва таъ- лим ота-она ҳамда ўқитувчи томонидан олиб борилиши лозим топилади. Алишер Навоий болаларга жисмоний жазо бериш эмас, балки хушмуомалалик билан муомалада бўлишнй, лекин бунда ҳам меъёридан ошмаслик лозимлигини уқтиради. Бун- дан Навоий ўқитувчининг талабчан бўлишга ундагани, аммо ҳар иккаласида ҳам маълум меъёрни билиш зарурлигинй уқ- тиргани маълумдир. Тарбия ҳақида гапирар экан «Қобилият- лини тарбия қилмаслйк зулмдир ва қобилиятсизга тарбия хайф. Унй тарбия қйлмаслик билан нобуд қилма, шунга тарбиятинг- ни нобуд қилма», дейди2.

Алишер Навойй тарбияда инсоннинг ўз-ўзини тарбиялаши- га, хато ва камчиликларини айглаб, тузатишига эътибор бера- ди: янглиш ва хато кишиликнинг шартидир. Хато ва янглишиш- ни англаб, огоҳланган бахтли кишидир. Кимики, эътироф то- мон қайтар экан, хатоси йўқолади. Кимики, далил келтириб алжирай берса, хатосини бйр карра оширади. Муболағаси қан- ча кўпроқ эса, янглишиши шунча кўримлироқ ^ўлур ва ўзини катта кўреатиб; -тортишуви т^анча эса; ортиқроқ ўзи халқ ўрта- сида шунча расвороқ кўринур.

Хатоға тадорук недур бехилоф,Аён қилмоқ ўз саҳвига этугироф, j;Вагар қилса саҳвиға ижро даил, ■Ки яхшидур айлар ики анча бил3.

Яъни киши хато қилганда янглишганини бўйнига олса—бу яхши. Агар ўз хатосига далил кўрсата берса, унинг хатбси яна икки баробар. ортади, дейди аллома.

Хулоса қилиб айтганда, Алишер Навоийнинг комил инсонни шакллантиришга оид фикрлари, унинг таълимий-ахлоқий қа-

1 Алишер Навоий. Назмул—жавоҳир. Асарлар, 15/томлик, Тошкент, Ба- диий адабиёт нашриёти, 1966, 15-том, 17-бет.

2 Алишер Навоий. Маҳбуб ул-қулуб. Асарлар, 15 томлик, Тошкент, Ба- диий адабиёт нашриёти, 1966, 15-том, 17-бет. r

3 Алишер Навоий. Маҳбуб ул-қулуб. Асарлар, 15 томлик, Тошкент,‘Ба- диий адабиёт нашриёти, 1966, 15- том, 72, 232- бетлар.


шоҳлар тилидан баён этади ва,уларни адолатли, доно» O^^t да камТар инсон., сйфатйда таърйфлаб, ўзининг ко‘мйл инсон Хақи- даги концепцйясини йлгарй сўради.

2. Кошифий фақат подшоларнвдина эмас, ҳар бир оДдйй ин- сондй ҳам энг олижаноб хислатл#р та:рқ'иб топишини истайди.

3. У ўзининг ижтимбйй-ахлФрИй идеалини юзага ;чиқариш- да асосий восита деб илй-маърифат ва ахлоқий тарбийни Тушу- надн. : ' u’

4. Кошифий одобли инсонни аҳлоқли деб тушунади. Инсон фақат одобли, саховатли, тўғри, ҳалол, поқ бўлгандагина ҳа- қнқиЙ.'ино)н 'бўлишя мумкйвг,дейди..i ,' '

5. Воиз Кошифий инсонпарварлик ва ҳалолликни энг юксақ инсоний фазилатлардаи деб бйлди.

6. Кошифий иисоннииг эйг юқсйк ҳулқ-^атвор э^асй бўлцшк учун ўн қоидага. амал қилиши зарурлйгини илгари сурди:

а) элга тескарй иш қилмаслик; ! !б) ўз нафсйга инсоф тилаш;в) киши айбини очмаслик; :г) кишиларда учрайдиган ёмон хулқ-одатни яхшилйкка то-

мон бурйш; ' ;д) ўз айбига иқрор бўлиб, ;узр сў^аганқйшйнйнг узрини қа-

бул қилиш; ' . . . ' гч. е) оч-юпунларнинг ҳожати1яи чиқйриШ; ‘ ;; г

ё) ийсон учун машаққат тортйш;. _ж) ўз нафсйни тиййш;.....з) ҳалқЦа Тоза юз билан ^£йниш;. ;и); кйшила|рга;яхши сўз айтйЬ. 17. Кишиларни иноқликка, Тинч-тотув яшашга чақйради.8. Халқлар ўртасида дўстликни тарғиб этади. ;9. Касб-ҳунар, илм-маърифатни эгаллашга чақиради.10. Илмлй кишиларнинг. йсамиятда тутган ўрнини таъкид-

лаб, олимларнй, умуман йлм йҳлини эъзозлаш керак, дейди.Умуман, Ҳусайн Воиз Қоц^фййнинг; асарларида инсоқ ақли-

га, ақлий тарбияга каттга эътибор берйлади., Ақлқи ҳақиНат ме- зони сифатида таърйфлаб, цнсон. ўзиййнг фаоЛиятинй фақат ақл ё^рдамида амалга р?цирадй, дейди, шунга кўра боиз Коши- фий фанлар таснифида ҳам ка?б^ўЧЙр.,.^илм1га .қатта эътибор беради. У йлм бойлик орттириш учун эмэс, балки ҳаёт кечириш учун зарурдир, деб тушунтиради. Чунки илм — доимий, мол- дунёт— ўткинчи, 'ҳақиқий доно, бйлимлй кишилар ўткинчи нар- саларга эътибор. бермайдилар^ дейди. Д^мак, Кошифий илмни амалиёт билан ..боғлаб тушунтйрадйГ Унй. тан ва жонга, мева- ли дарахт мевасига ўхшатади. Ҳаётда қўлланйлмайдиган ^илим жонсиз танга ўҳшаиди, билйм—дарахт, уНинг фаолияти эёа; ме- васй, мевасиз (Дарахт)’ niox соғлом; бўлмаслиги мумкиқ. Де- мак, Кошифий ҳар бир ишнйнг' мўваффақиятини билймларниг амалда қўлланилиши билан белгилаган. Бунда у инсон ақлй- ни фаолиятнинг асоси сифатида талқин этиб, ўз навбатида бу

ш


<|>а 1й1ят янги бидамларнинг пёйдб. бўлишига ш>с бўлади, дёй- дй!:#а бу фикри оилан анча илгарйдаб кетадй. Жасалан, у «Ах-

" Ж>қн Муҳсиний» асарида ақя;:б ^ ўзаро алоқаси—_ _ҳақида гапцриб, барча кишилар ақлга эҳтиёж сезади, ақл. эса амалйй фаолиятга Эҳтиёж сезади. Ҳаракат, фаолият ақлнинг кўзгуси саналади. Ақл ёрдамйдй иироиий тажрибалар, маъна- вий қадрйятлар Зиғилиб боради ва келгуси авлодларга еткази- лади. дейдц1. ,. ..

Кошифий шўнинг 5?чун ҳам, энг аввало, олимларнинг жа- мйятдаги ўрнйга к&тта баҳо бёрМй, устозлкрнйнг қадрйга ётиш зарур.лигини уқтиради. Иқкинчидан, устозга ҳурмат одоблилик намунаси сйфатида ҳам қараладй, / • ' ,

. Воиз Кошифий инсонни бйлйм орқалй т"ар.биялаш, унинг ақ- лий қобилийтини ў<;тйриШ мўМкин деб билимни инсонни шақл- лантирйш мёзони сифатида қара&ди. Шунинг учун ҳам болага таълим-тарбия берадиган муаллймнинг ўзй ҳам бйЛимли, доно, ахлоқаи юксак бўлишини тарғиб қйлади. Шунингдек, ҳар бир муаллим таълим-тарбия йўллари, услубини яхши бйлиши за- рур дея, айниқса, Муаллим-мураббийнинг мулойим, хушфеъл -бўдиши зарурлигини таъкидлайди.

Кошифийнинг ахлоқий қарашлари ҳам ўз салафлари каби Қуръон ва Ҳадислардаги ахлоқ. қоидаларя билан. боғлиқдир. У илгари сурган ахлоқий тушуйчалар: яхшиЛик ва ёмонлик, адо- лат, бурч, виждон, ор-иомус, бахт-саодат кабиларни таъриф- лаб, ҳар бирини инсонда шакллантириш йўлларй ва усуллари- ни ҳам баён этади, уларнинг таркибйй қисмларигача ажратиб, ижтимоий талаб даражасида тушунтиради, ҳамда асосий ме- зонларини ҳам кўрсатиб беради. У ахлоқийликнинг асосий - мезонлари деб инсонийлйк,. адоЛатлилик, соф инсоний муноса- ■батлар.ни билади. Буларга тесқари бўлган ҳатти-ҳаракаТлар: ёлғрнчилик, чақимчилик, 'ғараз,; ҳ^сад, баҳиллйк, пасткашликни қоралаб, улардан қўтўлиш йўлларйни баен этади.

^ Коши(^й^ ҳар ( ^ ~ ф и к р ^ ^ ^ о л - ^ ҳшюятлвр воситасида Исботлайди; шунингдек, ахлоқйй талабларни ҳам баён этадй.У ахлоқий қоидаларнйнг ^ттиздйн ортиғини баён этиб, булар: сабр, ҳас, покизалйк, собйтқадамлйк, авф, сахийлйк, ва саховат, тавозс (камтарлиқ), ррстгўйлик шижоат, ҳушёрлик, фаросат ва шу сингарилардан иборатдир, дёйди.

Демак, Кошифийнинг аҳлоқий қарашларида комил инсонга хос бўлтан барча ҳислатларни ўзйда ифодалаган илм-маъри- фатли, ҳақиқатпарвар, адолатлй, ҳар қандай адолатсизликка қарши курашувчи олижаноб инсон қиёфасини тасаввур этамиз. Лекин, унинг «Футувватномаи Султоний» номли яна бир асари бўлиб, бу аеар комил инсонни шакллантиришнинг айнан амалий йўл-йўриқларй бўлиб ҳисобланади.

1 Алиқулов Ҳ. Этические воззрения мнслителей Средней Азии и Хораса- на, Т., ФАН, 1992, 35-36- бетлар,


Маълумки, X асрдан бошлаб жавонмардлик ёки Футувват- чилнк ҳаракати кснг ёйилган. Бунда барча ёш йигитлар ўз 1ҳаётийи: фақат эзгу ишла,рга, эзгу хислатларни таркиб топти- ришга бағишлаб, зоҳиран ва ботинан nok бўлиши, ўз эзгу ният- ларини амалга оширйш уяун жамоа' бўлиб уюшган. Буидайг ёшларни -жавонмардлар ёкй футувватлар деб .аташган. Улар маъ- навий ва жисмоний етукликка интилган, мардлик ва олижаноб- лик намунасини кўрсатган, уларнинг ўз жамоаси, пири, (устоз- лари, йиғиладиган жойларй бўлган. Сарбадорлар, Абу Муслим,. Якуб ибн Лайс, Маҳмўд Торобйй каби қаҳрамонларимиз ҳам ўз вақтида жавонмардлар бўйишган.

Кошифийнинг ^Футувватномай Султоний» асари ҳам бошқа таълимий-ахлоқий асарлар қатори ана шу жавонмардлик илми- нинг қоида-низомларини ифода этган.

Футувват (жавонмардлик) илми ҳам тасаввуф — суфийликка мувофиқ келиб, инсонни ахлоқан пбклаш, мёҳру шафқат,5 ҳим- мат ва мардлик кўрсатйшйй тарғиб этган. Тасаввўф футу1зватда юксак ғояларнйнг амалий-ижтимоий тадбиқини кўрса, футув- ват эса тасаввуфда назарий йътйқоди асосинй тоПган. Юқори- да таъкидлаганимиздек, ^мазкур «Футзшватномаи Султоний» асарини тожйк олйми Қурбой Восеъ нашрга тайёрлаб 1991 йил- да Душавбеда «Адйб» йашрйётйда чоп этган. Унда асарнинг12 бобидан етти боби ма-вжудзгБу нашрдан фойдаланиб, ўзбек олими Нажмиддйн Комилов уни ўзбекчага таржима зтиб, чоп. қи.Тдирди. -■

Одатда, Футуввйт сифатлари мавжуд- кишини фатий деган- лар. Фатийнийг луғавий ■ маъноси — ёшлик. Бу сўз ёш йигитга нйсбат берйлиб айтилади. Шу билан -бирга мажозий маънода инсонйй фазйЛатлар нуқтай назаридан камолот чегарасини забт этган одамга — ёшларга иисбатан қўлланган.

Жавонмардликнинг рукнлари (устунлари) ўн иккита бўл- гай: блтита зоҳирий, олтита ббтиний, зоҳирийга:

1. Ғийбат, ёлғон, бўҳтон, беҳуда сўздан тилни тийиш.2. Ножўя, нбмаълўм сўзлардан қулоқни бекитиш.3. Кўр_иш ножоиз нарсалардан кўзни юмиш.4. Ҳарой нарсалардан қўлни тортиш.

- 5. Бориш ман қилинган жойларидан оёқ тортиш, гуноҳга сабаб бўладиган ғаммозлик, гап ташиш, зиён-заҳмат ишларга қадам қўймаслйк.-

6. Ҳарбм ов1(атДан тййилиш, зинодан сақланиш.Ботинйй рўкнлар: ' ■1. Сахбват. ■ r; ■. • ■ •

; 2. Тавозёъ (камтарлик).3. Қаноат.4. Авф ва марҳамат. '5. Кйбр ва ғурўрни тарк этиш.6. Қубр (кўйгил дуне ташвишларидан тозаланиб), дўст (ху-

до) муҳаббатийинг маконига, й ш қ султони ўтир'адиган тахтга айланиши. ' '


Асарда келтирилишича, Футувватиинг шаджр 71. та. бўлиб, унинг -48-таси вужудай, -23 таси азаяийдир. юр^дййгагислом,- имон, ақл, илм, ҳилм (юмшоқлик), зуҳур, (тақво), вараъ (пар- ^ез), сидқ, карам, мурувват, шафқат, эҳсои, вафо, ҳаё, тавак- кул, шижоат, ғайрат, сабр, истиқомат, насйҳат, нафс ггаҳорати, олиҳимматлилик, сирни яшириш, раҳмдиллик, шариат риояси, •амри .маъруфии бажарнш, ота-оиа ҳурматини бажо келтириш, устоз хизматида, бўлиш, ҳамсоя ҳаққини адо этиш, тилга;, фа- қат савобга қаратилған каломни келтириш, кўп билиб оз гапи- риш, яъии билим мўллигидан сукут сақлаш, ҳалолликни талаб этиш, салом одобини бажо келтириш, яхшилар ва- поклар, би- лан суҳбатлашйш, оқйллар билан суҳбатлашиш, шукр қилиш, мазлумларга ёрдам, етим-есирлар, ёлғиз кишилар ҳолини сўраб турнш, фикрат (ўй-фикр, андиша) ва ибрат кўрсатнш, ихлос билан амал қилиш, омонатга хиёнат қилмаслик, шайтоний нафс- ra қарши душманлик кўрсатиш, инсоф чизиғидан чиқмаслик, розилик ҳиссини йўқотмаслик, касалларни кўришга бориш, но- каслардан узоқда туриш, доимий зикр билан банд бўлиш (ху- донинг номини тилга олиб туриш) кабилардир.

Футувватнинг барча қоида-низомлари устоз ёрдамида синов- дан ўтган ва бел боғлаш шартлари, шогирд тушиш шартлари бажарилгач, жамоага қабул этилган.

Асарда энг муҳими тариқат аҳлининг одоби ҳақидаги фасл- лардир. Унда тариқат аҳлининг кўнглини асраш, кўз, қулоқ, тил, қорин, оғиз, қўл ва фарж (таносил аъзоси)ни сақлаш одо- би, тариқат арбоби ва уларнинг тоифаларининг одоби, тақво- дорлар (хонақо) одоби, ўтирйш одоби, суҳбат одоби, таом ейиш ва сув ичиш одоби, кийиниш ва сафар одоби, меҳмон кутиш, йўлда юриш одоби, салом бериш, касал кўришга бориш, жано- за, таъзияга бориш одобларй, касб-кор, савдо-тижорат одобла- ри, маъракага бориш одоблари баён этилиб, турмуш одобига юид ҳар <5ир - хатти-ҳаракатнинг услуби"~баёиинй~ ҳа«г ўз ичига олади. Сўнг турли касб эгаларининг одоби, фаолияти таъриф-

ланади. v ■ ■Шу аснода юқоридаги жувонмардлар қоида талабларидан,

умуман тарбия тажрибасидан ҳозирги даврда қандай фойда- ланиш мумкин, деган фикр туғилади. Таълим-тарбияяа ўрни-ўрни билан бу талабларни сингдириб бориш, уларнинг; ҳозирги давр- га мосларидан танлаб олиш жуда муҳим. Зерр, Кошифчйнинг <бу асари ўз-ўзича пайдо бўлмаган, албатта: Жавонмардлар ҳа- қида кўп таълимий-ахлоқий асарларда баён этилган. Хусусан, Кайковуснинг «Қобуснома» асарининг охирги 44- боби ҳам жа- вонмардликка бағишланган.

Умуман, юқоридаги пандномаларнинг инсон камолотида ўз ўрни бор. Шарқшунос олим Бертельс ҳам «Қобуснома»ни, ўта амалиётга оид асар сифатида таърифлаган. Бу фикр Ҳусайн Воиз Кошифийнинг «Футувватномаи Султоний» асарига ҳам те^ гишлидир. Унинг мундарйжаси ва мазмунидан ҳам кўриниб ту*


рибдикй, мазкур асар ёшларни ҳар томонлама етук инсон си- фатида камолга етказишда ҳақиқатан амалий аҳамиятга эга.Биз мактаб, олий ўқув юртларини болалар иттифоқи, ёшлар уюшмаси бйлан иш олиб боришда, одамлар ва жамият манфаа- ти нўқтаи назаридан келиб чиққан ҳолда ундаги, қимматли маълумотлардан фойдаланишимиз мумкин.

ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУР (1483— 1530)

Узбек мумтоз адабиётида алоҳида ўрин тутган, темурийлар авлодиийнг сўнгги вакилларидан Заҳириддин Муҳаммад Бобур Урта Осиёда фан ва маданиятнйнг ривожланишйга салмоқли ҳисса қўшган, ўзининг ғоят самарали фаолияти билан тарих- да ўчмас из қолдирган шахсдир;J Отаси Умар Шайх Темурнинг чевараси, Фарғона вилояти- да ҳоким, онаси — Қутлуқ Нигор хоним Тошкент ҳокими Юнус- хоннинг қизи бўлган. Бобур сарой муҳитида тарбияланди ва ўқйди, ёшлигидан илмга, шеъриятга берилди. Довюраклиги, жа- сурлиги ва эпчиллиги туфайли уни «Бобур», яъни «Иўлбаро деб атадилар.

Бобур илм ва фаннииг, санъатнинг, умуман ҳаётнинг ҳамма соҳалари билан яқиндан қизиққан. Ғайрат ва ташаббус, синч- ковлик ва истеъдод Бобурни рйвожланган феодал даврининг улуғ намояндаларидан бирига айлантирди. У ҳар бир соҳани аниқ билишга интилган, ундаги нуқсонларни кўра билган ва масаланинг моҳиятини тезда тушуниб етган.

Жаҳон шарқшуноотри томонидан олим сифатида эътироф этилган. Бобур фаннинг кўпгина соҳалари бўййча қимматли ишларни амалга оширган. Яқин ҳамда Урта Шарқ халқлари маданияти тарихи учун катта хизмат қилган.

Масалаи; ўзбек олйми, география фанлари доктори, профес- сор Ҳ. Ҳасанов уни фақат давлат арбоби эмас, балки машҳур лашкарбоши, тарихчи, географ, бйолог, мусиқачи ва меъмор ҳам бўлганйни таъкидлайди.

Бобур ижодиёти асосан унинг лирик шеърлари ва адабий- тарихий асари—«Бобурнома» билан яққол кўзга ташланади. Бобурнинг хотираларидан ташкил топган ва темурийлар давла- тининг таназзулга кётиш даврини ўзида ифодалаган, қомусий характердаги «Бобурнома» китобй илмий-тарйхий жиҳатдан муҳим аҳамиятга эга бўлйб, унда тарих, география, ботаника ва фаннйнг бошқа соҳаларйга тааллуқли қимматли маълумот- лар бор. Бўндан ташқари, мазкур асар эски ўзбек тилидаги прозанинг илк намунаси ва нодир ёдгорлйги ҳамдир.

Бобур ана шу солномасида 'ўзи бўлган жойларнинг, жум- ладан Ҳиндистоннинг табйий манзараларини ҳам, маҳаллий аҳолининг кийиниши ва урф-одатларини ҳам, ҳайвонлари, қуш- ч лари ҳамда уларнинг қилиқларини ҳам тасвйрлайди. Узи тил-


га олган нарсаларни теран .фикрли, ўткир кўзли рассом синга-______ри жозибали баен килади. ,

Бобур ЎЙхэ асрлардаги Ҳиндйстон халқлари тарййини ўзи-~ дан бёш: аср илгарй яшаб ижЬд этгап' A&y Райҳон Беруний қа- би маҳорат билан ерита олган. Филология^фанйарй доктори С. Азимжонова iiiy. масалани таҳлил Қилиб,' чиқарган хўлоса- сида айтганидек, ҳинд хШқй ҳаётининг турли томбнларйга та- аллуқли материалларнинг изчил баён этилиши, оригиналлиги ва ишонарлилиги жиҳатидан Бёрунийнинг маълумотларига фа- қат «Бобурнома»даги маълумотларни тенглаштириш мумкин. Берунрй ва Брбур.Қадимий ҳамда ,ўрта асрлардаги Ҳиндисто»

. ... халқлари м аданият тарихинйнг,. чинакам.., тадқиқотчиларидир- ларг Уларнинг асарлари Ҳиндистон тарихйга қизиқувчилар учун асоси# манба сйфатида. хйзмат қйла олди. •L Йстеъдод соҳиби бўлган Бобур .12 ёшида поДшо бўлганидан

бошлаб, то умрининг охир,игача ўзи кўр,ган воқёаларни, ўзи қат- нашган ҳЬдисадарни, ана шу воқеа ва ҳодйсаларга даҳлдор бўлган юзлаб тарйхий шаҳслар, ҳаетини; фан учун мўҳим аҳа- миятга молцқ; кўплаб далилларни адабий шаклдагёритган «Бо- бурнома» ва чшеърлар, девонйдан ташқари, мусулмонлик қои- далари ва Қонуншуносликка бағишланган «Мубаййин», араб алфавитини-•ўзгартириш тўғрисидаги «Хатти - Бобурий», аруз вазни ва қофия масалаларига дрир. «Муфассал», шунингдек, мусиқа ва ҳарбий санъат ҳақидаги асарларини яратди. Бу асар- лар. ўзбек адабий • тили, ^адабиёти ва илммфаннинг равнақида муҳим аҳамият касб этди. > ,,

j Буюк шоир, адйб, тардахчи ва олим Бобурнинг илмий-адабий мероси ҳозир ҳам ўзининг м^аълум тарихий-маърифий, илмий ва эстетик қимматипи сақлаб кёлмоқда. Унинг кўп қиррали мероси- да педагогика^а ррд бирор махсус китоб ёки рисола мавжуд бўлмаса-да, деярлй ҳамма асарларида ҳаётга ва ватанга муҳаб-

--------бат ҳисларининг яққол иФодасини. инсоннинг юксак бурчи _вакишиларнинг маънавий қиёфаси ҳақйдаги- тсран фикр-мулЬҳа- заларни, фан ва динга муносабат масалаларини, яхши хулқли ва одобли бўлишга даъватни, илм-фаи ва маърифатни эгаллаш- га чақириқни, ахлоқий ва эстетик ғояларни, жўшқин ва маз- мундор ҳаёт кечиришга тарғйб қилишни ва ҳоказоларни қўриш мумқин. •: i ■•• .. •.,:■:v/ Фан ва маърифатни юқори даражада қадрлаган Бобур ада- оиёт, санъат ва илм аҳли билан доимо яқин алоқада, ижодий муносабатда бўлди, yjiapra ҳомийлиқ қилди, илмий-адабий суҳ- батлар, мушоиралар ую ш тирди .^У ўз даврида илмга. берилган одамлар жуда камлиридан ташвишланиб, ■ астрйдил қизиқиш, интилиш ҳамда машаққатли. меҳқат: билангина илм олиш мум- кинлигини ва шундай қилиш зарурлигини қуйидагича таъкид- лайди: -, . :■ ’■ ,•

■ Қим ёр анга #лм толиби илм керак,Ўргангали илм толиби- илм керак,


Мён толибй тгаму толнби илмё йў^,Мён бормен йлм тдлиби, нлм керак.

Езув ҳам .ярим илм, ,д^б ҳиср;благан Бобур чиройли ва тўғ- ри ёзишга, фикрларни аниқ ифодалашга алоҳида аҳамият бер- ган. Буни унинг ўғли Ҳумоюнга йўллагақ ушбу.мактуби мисо- лида ҳам яққол кўрйш мумкин: ; ’ . / ' ' ' . , i

« Б у , хатларйнгни, бвтибсеқ ва. ;ўқумайсац;. не, учунким, агар ўқур хаёл қйлсанг эди, ўқуйолмасГэдрйг-. У%йрлмагандан сўнг, албатта тағир берур эдинг. Хатингни худ ташвиш била ўқув- са бўладир, вале асрў мутлақтур. Насри муаммо ҳеч киши кўр- ган эмас. Имлонг ёмон эмас. Агарчи хили рост эмас, илтифот- яи «от» била битибсен. Хатингни худ ҳар тавр қилиб ўқуса бўладур, вале бу муғлақ алфозингдин мақсуд тамом мафҳум €ўлмайдур. Ғолибо хат битирда қоҳиллиғинг ҳам ушбу жиҳат- тиндур. Такаллуф қилай дейсен, ул жиҳаттин муғлақ бўладур. Бундин нари бетакаллуф ва равшан ва пок алфоз билан бити; ҳам сенга ташвиш озроқ бўлур ва ҳам ўқуғучига».

Бобур ана шу мактубида ўз ўғлини адолатли, ҳақгўй, инсоф- ли •бўлишга, каМтаринлик вй камсўқумликка ўндайди. Бир шеъ- рида: ■-.Г;,1

Давлатқа етнб меҳнат элия унутма,Бу беш куи уяун. ўзунгни асру тутма >

— деб ёзган Бобўрнннг ўзи ^ам доимо' ана шу қоидага !амал қиларди./ Улкан сўз бойлигига эга бўлган ва ўзбек адабий тилйнинг

ривожида салмоқли ўрин тутган «Бобурнома»да келтирилган ва асарнинг филологик қимматини оширган ажойиб ривоятлар, таъсирчан шеърий парчалар, жозибадор иборалар, айниқса, «Ҳар кимдин яҳши қоида қолғон бўлса, анинг бирла амал қил- моқ қерак», «ЕмОн от била тйрилгандий яхши от бшьа ўлган яхшироқ» каби жуда кўп учра^иган ва ҳиқматли сўз Даража- сига кўтарилган зйумлаларнинг ҳаМмаси .қйшини билимдонлик ва эзгулиқка, ҳушфеълЛик ва Ц1Йрннсуҳанликқа чақирувчи хи- тобдек эшитилади. i / , . ■ '

Бобур кишининг ҳаётдаги энг асосий бурчи ҳамма жойда ҳам ўзини тута билишдан ва яхши хулқ-атворли 'бўлишдан иборат эканини таъкидлаб:

Хулқингни рост этгил, ҳар сориғаки , борсанг,

«Аҳсанта» дер бори эл, гар яхши от , чиқарсанг

— деса, бошқаларга доимо яхшилик қилиш энг олижаноб фа- зилат эканиня таъкидлаб:

Борн элга яхшилиғ қилғилки,мундин яхши йўқ,

Қим дегайлар даҳр аро қолди , фалондин яхшилиғ,


— каби мисралар орқали цфодала^дц. Шувднг учун ҳам у илм фаннинг аҳамиятини чуқўр- : ҳйе этиб* юқорида айтганимиздек, ўзи жуда қадрлаган илм-фан кишиларини энг аввало, уларнинг юрйш-тур)ншига^^пчилик,м^йф%ти ўчуй қилган‘хизматларига қа||аб баҳолайдй* • r • ‘ °

Уз ижодйда' &згўликнй; ййоқлййни, вафоДорликни ардоқла- ган гаоир ўзидан аввалги қасбдош^рнга эргашиб евузликнн-, зулмнй, қабю£п йкнй қоралайди. Ҳалқймйзнинг «экканйнгни ўра- сан» дёгйн н^қлйга амал қилиб: ; ’ ;

; ■■ Ҳар кймки^вафо қйлса, вафо'"-'■ ] ■ топқусвдир* ■•.&Н

■:' Ҳ а р 'кимкй жафо Нйлса, ; • ■ s - v U f ’жафо‘-топЦўсийўр.

' Яхши кйшй қўрмагай ёмоилиғ :» '■ ..'■’ ;ii rv:; ' ■ 1 . : - ҳаргиз, : Y .

- ҳар кимки. ёмон бўлса, жазо . ; : :.-•"п;;!- / ■■; ,"<•: ;:;топ^сйдур^<т1'0 :;•’ ';■:

r--деб ^адикй, 1ВЬбур ; шеърларйДа бўидай 'ҳйётйй, жозйбалв мисралар кўплаб топйлади:

Булардан ташқари, Бобур дўстликни, ҳаётни, унинг ҳар бир фурсатнни қадрлашга, қййғў-ҳасрат бйл&й эмас, балки оқилона, хушчақчақлик билан яшашга чорловчи, ёШларга ибрат бўла- диган талайгина байтлар битган. Шулардан бири?

Аҳбоб йиғилмоқни фдроғат тутунгиз,• • ' ■ Жам^Ьиятиншз боришг давлат. тутунгиз, •■ .r л )Чун гардиши чарх ’ будурур, ^генгри . . • -r: •

учун, ; : r - ,; Виргбирни ;нёта кун ғанимат ^утунгиа,:; п

i / Бобурнннг фикрйча, ёшлар ШаХсини ҳаётнинг ўзй шакллан- тиради,, лекин бунда меҳнат ва меҳнатда.тобланиш муҳим роль ўйнайди. Мъқнат қи^га.н ва машаққат. чеккан. қйшилардагина чинакам' инсо'нЙҚ фазидатлар тарқнр трпадиГ ‘ ;

Умуман Бобур меросини ўрганишда унинг давлат арбоби си- фатидаги фаодиятида ҳам, адиблиқ ижодиётида ҳам чуқур зйд- диятлар мавжудлигинн' унутмкслик керак. Чуйкн ақадемикВ. Й. Зоҳидов таъбири билан айтганда: «Бобур ўзига ҳос си- фатларга эга бўлган сиймодир. У, аввало ўз даизрйнинг, ўз син- фининг фарзанди, мураккаб ижтимоий, иқтисодий шароитлар- нинг ва ғоявий-сиёсий қарашлардаги, йўналншлардаги зиддият- ларнинг маҳсулидйр». У ўша даврнинг ҳукмрон мафкурасига мос келмайдиган фйкрларни ҳам, феодал ҳокимлиги яққол кў- риниб тураднган қарашларни ҳам айтар эди. Уз ватанини таш- лаб кетган ва бегона юртларда юрганида донмр ватанини қўм- саган:

Толиъ йўқи жоиимға балолиғ бўлди,Ҳар ишиики айладим хатолиғ бўлди,-


рой аъёкларнинг қизлари, аёллари'эса; м^хсус фанла[р бўйича Отинлари кўпроқ адабиёт, мусиқа ва бошқалардан тўлкқ маъ- лумот берар эдилар- ; r

Увайеий Умархон саройида шоира сафатида шеър санъати- дан, мусиқадан шу тарзда муаллималик қилган. \

Жаҳон отин Увайсий фаолият кўрсатган: қизлар мактаби ҳам ана шундай: ибрат олса арзийдиган бнлнм ўчоқларидан саналган. Узининг бу.тун фаолияти дйвомида халқимиз орзу- умидларини рўёбга чиқаршпга ҳаракат далган Жаҳон отин халқимизнинг оқила қизларинн тарбиялаш, гўзал ҳаётга эри- •шишнинг бврдан-бир йўли деб ўйлаб, ўзининт бўтун умринн ёш •қизларга таълим ва тарбия беришга бағишладн. Узбек аёлла- рининг маънавий озодлиги уларнинг назм дунёсига кириб, ба- ралла куйлашида муҳим ўрин тутди-

Уз мактабида қизларга бошланғич таълим берар экан, Жа- ҳон отин уларнинг зеҳнини ўстиришга кахта аҳамият беради. Отин ўз шогирдларига савод ўргатибгина қолмай, улар ораси- дан иқтидорлн қизларни танлаб.шарқ шсъриятн .билан таниш- тиради.: Қизларни назм бўстонига етаклайди.: к

Ғулом Зуфарийнинг қуйидаги глирик ҳикояси фикримиз да- лили бўла олади: ■.: • '■

«Андижон ҳокими Раҳмонқулибой қизи! Моҳларойимни Умар- хонга ҳадя қилиб юборади. Ўмархон шеъритага қаттиқ' берил- га« киши бўлганидан, менинг ҳамхрнам.-албатта шоир а бўлшии лозим, деб юраркан. Моҳларойим эса юқрри табақа оилата< ман- суб соҳйбжамол қиз эди, аммо, ' шеъри.йтдаи узрқда эди, шу «ну|қсони» учун Умархон Моҳларойимнизўз никоҳига олмайди: таҳқирлаяган қиз кундан-жун сўлиб 'боради- Увайсий воқеадан хабар топиб, қизга а«инади; кслибху билан суҳбатлашади. Қа- раса, Моҳларрйим жуда фозилйу:: аир^фафраатли қиз эқанлиги маълум ;(>ўлади; Шу 'кундая бЬшлаб ' Моҳларойимгаадабиётдан назарий ва амалий дарс берайбЬшлайди. Моҳлар- ойим шеър; ёзишнй. машқ ^аадксХЦу-.-хари^асго^ада^^р. "йил ўтади, бу даврда, Моҳларойим, ўзбек ва форс тилларида етук шеърлар <ёза бошлайди, бу устози. У®:айсийга манзур бўлади. МоҳларойиМ' Увайсий имтиҳрнидан ;$та:д»-: лекин Умархонга қай йўсинда имтиҳон бериш устоз ва шогирднннг бошини қотиради.

Ёз кунларинйнг бирида, аср ! билан !Шом орасида, Увайсий Моҳларойимга 'ҳарир глийослар кийдириб, Умархоннинг боғига олиб чиқади. Боғдаги мармар ҳовуз атрОфида ранго-ранг гул-; лар очилйб;. булбуллар * хониш қиларди- Мармар 1 ҳовуз-да эса олтин балиқлар сузарди. Увайсий Моҳларойимни ҳовуз 6’ўййДа- ги курсига ў гқй&то,- ҳарам хйнймл&трийая бирига: «|У1;енййг шоҳ ҳазратларида заргўр ишнм бор, шаҳайШоҳим' илтйфот қилиб^- бир сайри боғ :қйЛ>масмикинлар, каминаг бусфурсатдан; истифода- бўлиб;:ул ҳазратга арви^ниёз қилсай»,'дей^и ia ўзи дарҳол jjafi- тиб, ҳовуз атрофидагй бир гул OdrH<Far йлшринади.

Орадан андек фурсат ўтмай, боғда Умархои пайдо бўлади.


У виқор билан, оҳиста мармар ҳовуз томонга қараб юради. Яқинроқ келиб қараса, одатда Умархои ўтирадиган ҳашамдор курйсяда соҳибжамол «Ьир қиз ўтирибди. Умархон""бу гулчеҳрага ■маҳл»ё: бўлиб, унга форс 'тилида шеър билан савол берадй ва қиз унга муносиб жаВоблар; қайтаради: 'л...• Умархон—v3epK домрни ту чист, эй гулперохан?

Мрҳларбйим Нақши. суми охум Чин аст дар барги суман. Умархон — Боз ташбеҳи;дигар кун то бигардам аз сарат! Моҳларойим ^ Ғунчаи^с.еробро монанди нашкуфта дахан.

: Таржимаси: : ...Умархрн r— Недур эй гулбадан, : гул доманинг остида пин-

ҳоадир? ; ... D ....................... ................ ■Моҳларойим Суман баргида Чин оҳуси‘солган из намо-

ёндир!Умархон Бошиигга' садқа жон, яна бир ўзга тапвбеҳ айт! Моҳларойим — Удир бир ғунчаи сероб, оғиз очюоққа ҳай-

рондир. ■ .■■" .-■: . т 7 ■r.:-,Бундай жавоблардан ҳайраТта туинган Умархон қизнинг

-ҳусни жамолигагкна пэмас, фазлу камолига ҳам .мафтун бўлиб, уига яқин келиб, ;қўлидан .ушлайди. Худди мана шу аснода «Шоҳим» деб бир гул орасидан Увайсий пайдо бўлади. Умархон Увайсийга мурожаат^қилиб: >:■-:,:'^ '0Б у::-Қ Ш ;'К И М ;?№ 4П ^б.:С ўраЙ Д -И . ; j ' ь .: — Бу қиз сизнннг рафиқангиз ва менинг шогирдам,-— деб жавоб беради чУяа^йсий., ; ;>:■< ..Г :

- ; Шундан сўнг УмарҲр^гкатта. тўй-томошалар қилиб; Моҳлар* ойимни ўз никоҳига оладж - • ; v м ; ^ « ';: 'Умархон за Моҳлароййм>;ҳуаурлда Увайсийнинг иззат-ҳур- мати чоз:’чандон ошиб унй Ж5®?он отин деб атайдилар;

/7збе&истря <-Ka »'4i|tfrtft*®H Юеуфж*эн қизиқнинг; ҳикай қили- шича,М деб ёзадн;ф,,:ЖалРяов, Умархон Увайсийга Марғилон- да -муҳташам бир:1Гм4рат солиб пберган. Бу иморат Марғилон- датйтипатмилиқ фабрикаси^Мавзесида бўлиб, 19,41 ййлгача ўнда шоиракинг;авлодлари яшабгжелганлар. ; ; :

ЮқРридати ҳииоялар! Жаҳон отиниивд'. М1ураб(бийлик фаолия- ти нимадан иборат бўдғанлйпига бир мисол ва бу' фаолиятнинг кичик бир| лавҳасй, xcutocs”м ч-i ; :

Жаҳон отин ўз шогирдларига таълям-тарбия, берар экан, уларга ҳаётни фаол: ҳаракаТДа д«б тушунтиради. ;Бйлйм оливд- га интилиш. ҳар бир инсоннинг бурчи эканлигини .уқтиради, илм- маърифат. кшпини гўзал қилувчи муҳим фазилат, деб таъкид- лаДди. . ■• ■;: ■■(:!,; : ■...

: Узининг равон ва нафис ғазаллари билан Умархон саройида «мэн-мап» деган шоирлар билан баҳслашган Жаҳон отин Увай- сийнинг бизга Қолдирган меросида қатор чистрнлар мавжудли- гй эътиборга мРлйкдир.; Таасрибали мураббия ўзининг муаммо санъати орқали шогйрдлари зеҳнини ўстиришга >ҳар.акат қилган. Худди апа ;шу шеърий топишмоқлар орқали (қаняа-қанча ёш қалбларга зиё оқиб кирган. Чунки, булар шогирд қизларнинг


мушоҳада •кучини таркиб топтиришда нарсаларга эътибор билан қараш, санъатиор кўзи билан кузатшпга ўргатишда Жаҳон отиннинг ўзига хос услуби бўлганлигнга яққол миоолдир.

Қуйидаги чистонлар шоиранинг ақл-заковатидан далолат беради.

Мен икки маҳбубни кўрдим, иккисин киндиги бир,Гар алар орасига • тушсанг, бўлаДўрсаН касир (Крйчи).

Ул надурким, сабз тўнлнк, ёз едочнинг бошидй,Қиш яланғоч айлагай барча халойиқ қошида.Барча қуюаларнинг сўнгоки йчида,Ул на қушдурким сўнгоки тошида (Ёнғоқ).

Икки маҳбубни кўрдим, бир-бирисин кўрмаган,Иккисининг ўртасига дўстлар, қил сиғмаган (Кун ва тун).

I ;■ ■ ■ - ■

Ул' надурким, пойи йўқ, юрса боши бирла юрар,Юрганимда хок сурмай, анча устолик қилар (Сув).

Увайсий ўз даврининг пешқадам июираларидан бўлган. Шу боис қизларга шеър санъатидзн дарс .берганда, ўша давр шоирларя билиши зарур бўлган назирагўйлик, раднфгўй- ликнн ҳам ўргатган. Ҳар .бир ^шрир мушоҳада кучига эга бўли- ши зарурлигини кўрсатган. Бу нареа унинг «Девон»ларида ўз аксини топган. Ҳаётга :ҳақиқий санъаткор даражасида қараш лозимлигини уқтиради шоира:

Бу на гумбаздур эшиги, туйнугидин йўқ нишон,Нёча гулгун пок қйзлар манзил' айлабдур макон.Синдириб гумбазнн қизлар ҳолндан олсам хабар,Юзларида парда тортуғлик турарлар'баҒри қон; (Анор).

Бунда анор эшик-туйвуксиз гумбазга, доналари бокира қизлар- га, дона устидаги юпқа қатлам !қизлар юзидаги пардага ва анор доналаридаги қизил шарбат бағри қрн қизларга ўхшатилган.

Увайсий шеърият санъатига оид.>машғулотларида шарқ биётига хос радифгўйлйк каби шеърий мусабақаларга ҳам jEair- та эътибор берганки, бунДа ҳам шогирддарнинг зеҳни, нафис таъби, шаклланган оанъаткрр сифатида таркиб топишига ёрдам берган. . з * ■

Аммо унинг шогирдлари. ўртасида назирагўйлнк йўли билан ёзилган радифгўйликка ойд м у с о б а қ э л а р и ҳақида материаллар бизгача етиб келмагая. ■ -. . •'■ •■■

Увайсий муаммо ва мувашшах санъатини ҳам ўрганган, ма- салан, 'шоира қуйидаги байтда сўзлар, ҳарфлар ва мазмун ёр- дамида ўз исмини (Жаҳон) чиқарган.

Жиму, хою алифким мен киму, дардинг юки бнрла,Дилда нуқтаси бағримда доғий' лойиқи хўн мен.

' Б у муаммонинг биринчи мисрасидаги олДингй уч сўз (жим,


алиф, ҳо жаҳо бўлса[: итекинчи мисрздагаздилида нуқтаси, бағ- римда доғим»; сўзлари (Н шакли табвири бўлнб« бағир доғи кўнгил ғуссасини йфйдалапан.; ; v • 1;' V ; й- :" :<п;

Демак, чнстоНу .MyaMWo, муашшах кабилар қизларнинг шеъ- рий қобилиятини, зеҳнини чуқурлаштиришда катта аҳамиятга эга бўлган. .■ . .: т ,v

Увайсийнинг авлрдларн вдоярадан А, та дсвон қолганнни ай- тадилар. Увайсййнинг ўз қўли билан кўчирган девонларидан икиитаси ёшлик чоғида йўқолган, Қолган иккитасинц андижон- лик Лўли отин олиб кетиб йўқртган. Удардан . кўчирилган уч «усха қўлёзма: девон Андижон Давлат педагогика институти ку-яубҳонасида сақланмоқдас, .... , , . ;r

Учала китоб ҳам турли даврларда ҳар хил котиблар томо- нидан насталиқ хати билан 'қўқон қоғозига кўчйрилган. Улар- дан бири 404 бетдан ибор.ат.бўли!б, Мағзий қалами билан кўчи- рилган/ Бунга ғазал, мухаммас, мусаддас, маснавий, рубоий. туюқ, чистон, қи-п.а, мустахзод ка(би жанрларда .;ёзилған шеър- лар, Навоий, Фузулий*•:.Амирий/вФазлий* сингари шоирларнинг ғазалларига боғланган мухаммаслар киритилган. Ундаги шеър* ларнинг ҳаммаси 5628 бай^дан’ йборат. Иккинчи китюби эса 161 бет. Унда ҳам юқ6ридагй;-каби шеърйй жаирйардан иборат 2093 бййт маййсўд. УЧйнчи кйтоб бўлса, 228 бетдан иборат бў- лйб/ у 1287' ҳйжри# йййиДа' ^чи^иягандар.4 Бу китобнй нашрга таЙёрлашда ‘ бйринчи китоб асос қи- либ олинган; ҚЬлгай иккйтя !китобдаги шёърларнйнг кўп- чилиги Увайсийнинг Узбекистон: -Рёспубяикаси Фанлар Ака- демияси нашр этган уқифбиға ниритилгэн, аруз : вазнининг ўндан ортиқ бахрида ёзилган .турли гаеърий жаврдаги 300 дан ортиқ шеърлар. борr; (Бу ҳақиқатан ҳам Увайсийдан 4 та китоб қолган деға» фикрри. тасдиқлэйди). Увайсий ижоди- да унинг маърифий қарашларипи ифодаловчи ғазаллар кўп. Уййнг шеърларидй она ^ал^би. инсонга меҳр-музсаббат. яхшилик «аби покиза юракйарнийг: akc- садоси эгаитилади. Жаҳон отин- нинг кўпчилик асарлари’инс6ййй муҳаббатни, ғўзалЛйқни ифо- да «гади- Упинг шеърларййа5гй 'асосйй лирик қаҳрамон ҳаёггни бў^ун гўзаллиги бйлай!сейувчи^ унга мафтун бўлиб, унинг ижо- бйй ҳодисаларидая шод^анувчи, жабр-зулмга қарши маънавий •кура.шу.вчи, дўстлик, вафодорликка содиқ, гчин ;оши.қ, ақлли, билимдон аёл. Ана шу олижаноб ивсоний фазилатлар кишилар- даги вафРсизлйж, бёмеҳрлий; ёлғончилик, субутсизлик каби сал- бйй илЛатларга қарама^қаршя қўййлади.

Увайсий ўзбек халқининг тил бойлигидан мақол, матал, ат.а- маларидан унумли фойдаланган. •

Жаҳонотин ўз шоглрдларини эзгуликка, вафодорликка даъ- ват зтади: . ' : ' . к ;

Увайсий юз жафо кўрсанг ҳақиқат ёридап доим,Угурма юзни ‘андин, солма кўзни ўзга дилдора.


Инсоннйнг юриш-туриши, суҳбати, • муомаласи, жамоли; ва- фоси, садоқати, ихяоси кэби фазилатларнн улуғлайдй.

^Уёайсий ҳақйқий муҳаббатни, инсоннинг муҳаббатини куй- Лайди. У ҳаётга муҳаббатнй*' уНинт латофатИни • куйлар экан, з$аёт ҳадя этган нёъматларДан^ баҳраманд 'бўлиш, ,гё|биатнинг гўзаллигидан завқланйш кабй шукрона-лйк ва ҳаётга муҳаббат -гўйғуларйни тарбйялайди. ;; ■•-'■

Дунёня букун даврила давррн ғанимат, i, Қептурди халойиқники мсҳмони .ғаиимат.

То булбули мастона сухарезини бўлдим, ,Айвони жаҳон боғу гулистрни. f анимат.

деб ҳаёт лаззатини қадрига етишга ча<Қиради.Увайсйй ҳақиқий дўстни «соҳиби идрок» ақли расо.: бўлиши

.лозимлигини таъкидлаш билан ақлий тарбияга эътибор беради.* У ўз асарида халқнинг онги, тили, дилйда ёд бўлиб кетган

ҳикматли сўзлар, мақоллар, (йборалардан кенг фойдаланадики, •булар ҳам унинг а-сарларини тарбиявий аҳамиятини янада оши- ради. Масалан, қуйидаги байтларда сир сақлаш, инсонга эъти- борли бўлиш кабй муҳим: маърифйй' ғоялар халқ мақоллари еоситасида усталик билан баён этилади:

" Бўни дерлар бордур девор кейнида қулоқ,Ул ма'к(>н‘ даврйда кўз <ётгунча девор уймагай,(«Деворййнг ҳам қулоғй бор» »мф{оли) ёки :

Муяссар: бўАса васлйнг ким на. ҳожат ҳолими айтмак,Кй зюлай пурс, рангам бйи, соғйндйм мен, соғиндингму?

. («ранг кўрдад сўр» мақоли). q'a ҳоказо. . ............., Демаку Жаҳон отвд Ўвайрийузбек педагогикаси мактаблари

тарихида ўз ўрнига эга бўлган. ^ ^ к шакс.У ўзйниқг. ма^абдорлик ва.'^оДий .фаолйяти билан ёшлар

т^ълимйда kjfepak ўринга эг,а. ЎвайсиййинУ Ма^ьрифий фаолияти- да ўнинг аёйдйр. са^Дхонлигини од ақлий тарбия/Мусй^а санъати, қо.бйлиятли қизлар' б$лан нш усудлари алоҳида; ўрйн- га эга. У ўз даврйнинг ёш .толйбаларига ҳаётга муҳаббат туйғу- ларини сингдйрйб борган, тёз ’ фйкрлаш,' ^иройли сўзлаш ва «ошқа тарвия восиГгалари билан боғлнқ бўлган чистон-топиш- мр!Қ усулларини рративдни ўргатган. Шунинг учун ҳам Увайсий ижодий меросини ўрганиш ва ўни ҳоэирги давр мактаблар таъ- лим-тарбия т.изими мазмунига киритиш муҳимдир.

МУҲАММАД СОДЙҚ ҚОШРАРИЯ

(1740-1843)

Муҳамм^Х Содиқ Қрдгғарий ҳақида •бизгача жуда оз маълу- мот етиб келган Лекин ҳозирги пайтда бизга маълум1 бўлган «Одоб ас-солиҳин» асаринийг ўзиёқ бизга уни машҳур педагог / олйм сифатида танитади.; .


. Муҳаммад Соднқ Қошғарий 1740 йилда Қошғарда камбағал деҳқон оиласида туғилган ва 1843 йилда у шу, ерда вафот эт-г.ан.‘ Бизт70Л1донинг' ;қа:й” ,дара-жада--:тар'биж1бун0С- %канд1шшд_ унинг мероси — қрлдирган асарлэридан {шламиз. Ўнинг «Одо& ас-солиҳин» («Яхши ииридар одаби»), «Зўбдат ал-м.асрйил»• («Масал.аларнинг қаймоғи»), «Дурр ал-музохир» («Кўмакдош- ларнинг дурдонаси») ҳамда «Тазкиран хожагон» («Хожалар* тазкираси») асарлари бизгача етиб келган.

Шарҳнинг буюк алломалари Юсуф Хос Ҳожиб, Имом Ис- моил ал-Бухорий, Аҳмад Яссавий, Саъднй Шерозий, Хусрав Деҳ- лавий, Абдураҳмон Жомий, Алишер Наюоий ва бошқалар юксак ажоқийликни шакллантиришга оид йирик асарлар, ҳикматлар яратганлар. Шу билан бирга хўлқ-одоб тарбиясига оид «Аллоқа МуҳсйнИйз»; «Ахло(қи Жадолий», «Ахлоқи Носирий», «Қобўсно- ма» каби асарлар. яратилган,’ Шундай аёарлар ёзвдп анъана бўяган бир даврда Муҳаммад

. Қошғарийнинг «Одоб ; ас-оол^иҳин» ,(«;Яҳши кишилар рдоби») «Зубдат ал-масойил» («Масаяаяарнйнг:қаймоғи».) асарлари тур- кий тилда яратилди. У 5 марта: Тошкентда 1889, 1901 йиллар- ва Истамбулда 1891^1892^ 1986 йилларда қайта рашр этилган.

Мазкур асарнинг мазмуни, номидан ҳам кўриниб турганидек„ инсоннинг ҳаёти давомида зарур хулқ-одоб қоидаларига ўрга- тиш ғояси илгари сўрилади. Унда .кундалик турмушимизда ҳар- бир ёш эгаллаб олишй зарур бўлган зоҳирий (ташқи) ва боти- ний (ички) одоб ва ахлоқ қоидалари нималардан иборат бўли- ши зарурлиги ва шунда буларнинг'"(толибу-соди!қлар«инг) ҳам ўсиб, баркамол инсон даражасига етишиши таъқидланади., Муҳамм,ад Содиқ Қошғарийнинг «Одоб ас-сблиҳин» асари

муаллйфнйнг ўзи таъкидлагДйидек,: муқаддйма ва 7 бобдаж ҳамда ҳар бир боб 4 фаслдан иборат. . ’. Муқаддимада ас,арнинг мақсади .ифода этил^дя, яъни ин-

сонга яхши хулқ эгаллавд зарурлиги таъкидланади ва ў одоб қоидаларини Эгалда^-РЗШаса -ва яхши хулч бнлад : муаддай (одобли) ва мухаДзаб (трйа) бўлмаса, нафақат ўзига, балквг бутун дўнёГа ёмрйлик тарқатади, дейди ва шундай маснавийнн кёлтиради: ' ' ч

Беадаб танҳо' на худро дошт бад, } , .; Балки оташ дар хама офоқ зар.

(Адабсиз нафақат ўзи учун ёмонлик қилади,Балки бутун дунёга ўт қўяди.)

Шундай экан, ҳар бир инсон одрби зоҳирий ҳамда одоби ботинийни бйлиб, унга амал қилишй' зарурлиги ва бу одоб қои- даларини мўътабар китрблардзн жам, этгаилигин^ а^тади. Сўнг юқорида таъкидлаганимиздек, инроннинг баркамЬл бўлиб етн-

. шишида кундалик турмушида зарур ботиний' ва зоҳйрий одоб қоидаларй: саломлашиш ва рухсат сўраш, мулақот одоби, ухлаш ва.йўл юриш, суҳбат аҳлининг ўзини тутиши, эр-хотин одоби,


тозалик ва озбйалик қоидаларй. меХмон кутиш, зиёфат ва ов- қатланиш одобй, сафар қойдалари баён этилади.

Биринчи боб рухсат сўраш ва саломлашиш, кўришйш, қўл «лишиш ҳақида'бўлйб, у 1гўрт фаслдан «бРрат.

Маълумки, шарқ халқМргёйа - бирор' ; «имса бирорта уДга жирганда у ерга рухсатсиз кириб боравермай, маълум урф-Рдат (қоидаларига риоя қилади. Ана шу қоидаларнинг энг муҳимлари деб, Муҳаммад Содйқ Қошғарий ҳар бйр одам келганлигини ■билдириш (эшйкви қоқиш ёкй йўталиан) ,■ овоз бёрилгандан ■сўнг кирйшга рухсат сўраш ва: сўнг Кйрйш кёраклиги баён этиладй. •

Иккинчи фаслда эса саломлашишнйнг ўн икки одоб қоидаси .ҳа^қида фикр юритилади- Шунда салом бёриш ва жавоби маса- ласида ҳширги пайтда ҳам юз бераётган мунозарали фикрлар- га нуқта қўйгандек бўлади. Муаллиф айтйшича, адаби аввал- икки мўмин киши келсалар,1 хоҳ ошно ва хоҳ ноошно, ёалом бе- ришгайларки, салом бермак суннатдур, жаваби фарзи айндур, дейди.

Шунингдек, олйм «Улуғ кичикка, отлиқ ииёдагау юрувчи ўл« тиргувчига, ... ва оз кўпга салом бергай», деб таъкидлар экан, <>ир киши кўпчилик олдига кириб кёл^анда, биринчи бўлиб са- лом бериши, кўпчилик эса баравар оврз' чиқармасдан саломга алик олиши жоиздир. Мактаб ҳамда олйй ўқув даргоҳларидаги муаллим синф хойасига ёки аудиторияга кйриб келганДа, «Қйм олдин саяом бериши керак?», дегай муамМРнй ечган бўладй.

Мазкур бобда яна саломлашишдагй хатти-ҳаракатлар, жис- монан заиф кишилар ва саломлашиш қоидалари, эркак ва хо- тин-қизларнинг салоМлашиш қоидалари, ё^лом 1 бермаслик ва жавоб қайтармаслик ҳақида ҳам ҳозйргй давр учун муҲйМРтав •сийлар мавйсуд. ■: СЯ • '

Бйринчи бобийнг учийЧи фашида берШган мулоқот; (учра- аиув). одобига оид тавсиялар -ҳам* диққа^тға сазовор.. Бунда^ўч- рашғанда қўл бериб кўризоаиш, 'лейсий қўл учи билан эмас, астойдил, лёкин қўлни ёйлШай, чмйқг юз билйй кўрйшиш;одоби <баёи этилади1. Қучоқлашиб кўритиш- сафардай қайтгай- кйши билан кўришйпг в’а ёш болалар1 бйлан кўришйШ, ўпиб кўрйшйш •одобларй баёй §тилади.

'■ Иккинчи бобда ухламО|Қ, кийим кийиш* йўл юрйш одо;блари ^ақида фикр юрйтилйди. Масалан, ухйаш^олдидан эШййЛарнй 'маҳкамлаш, идишларнй оғзинй ёпйш, ўриндаги йўрпанй Қ<йфб ■ёзиш, ўт, чироқни ўчириш, ухлайдигай ўрйяни 1Р.мшоқ қйлмас- лик, ўнг қўлга :бйр оз суяййб ётиш тавсий Этрил адйкй,' бу қоида- jiapra риоя';қилмасЛик натижасида кўплаб нохўш воқеал’ар :рўй <>ерганлиги айтйлади. ' ' vr :

, ” 1 Мисоллар «Шарқ юлдузи». журналини№ :1990 йил;’ 5- сонида';эълон: қиг линган Муҳаммад Содиқ Қошғарийнинг::«р^об. ас-со^иҳиц» ^асар^дан- ол^Нди ва кейингиларида здм.. шу манбага қараЛяди^ ^зррловчилар:. ,A£iaAoe, Ў, СЬдйқдв. -»*••••*"•. ‘V ••• .•••••' ,!:; -

\ ш


Либос кийиш қоидалари ҳам ҳулқ-одоб; қоидаларининг тар- кибий қисми саналади. Бунда эвг муҳимларидан киши имков

' Жаражасида^кийиниши- лозимлиги, қулайлиғи -ва -ёшиу-жииеиға,----жойига, фаслга мос бўлиши, .унц тоза тутиш, яхши либос ipift- ганда манманлик қйлмаслик, ^яймайдигай ортиқча лйбослари- дан муҳтожларга инъом қилиш каби таьвсиялар ҳозирги даврда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. .

Иўл юриш қоидалари ҳам ҳар бир инсрн учун билиши зарур бўлиган қоидадар бўлиб, бу ҳақда қуйидагилар: йўл юрганда меъёрида қадам ташлаш, атррфга алангламаслик, жамоат жой- ларида бошқаларга озор бермаслик, кексалардан кейин юриш, устрзлар билан бирга ке^аётганда, ул^рнинг ҳурматини сақ- лаш, йўлда ҳамроҳлари бўлеа улар билан бирга кетишлик» йўлда эса бирор киши билан учрашиб қолса, саломл ашиб, тез; ўтиб кетиш, агар зарур. бўлра, бирор чеккага :чиқиб сўзлашиш, йўлда оғиз суви |ки балғамни тупурса юзин» беркитиш, уни ўнг томонга ёки олдига эмас, чап томонига ёки орқасига ташлаш, йўлда ёрдамга муҳтожларга ёрдам бериш, кишиларга азият ет- казадиган нарсаларви олиб ташлаш, мазлумдар ғам-андуҳига шерик бўлиб уларга ёрдам бериш, яхши ишни маъқуллаб, ёмон шцдан қайтариш кабилар баён этиладики, буларни билиш кат- та-ю кичикка бирдек зарурдир,

Учинчи бобда суҳбатлашиш одо.бқ баён этиладшш, бу одоб қоидаларига инсон ҳар бир, дақиқада риоя этиши зарур.

Суҳбатнинг яхши. ният ва беғараз бўлиши, унга покиза либос билан бориш, таннинг тозалигига эришиш, оғиз ва тиш- ларни тозалаб бориш, суҳбат аҳлининг бир-бирларига ҳурмат ва илшфот кўрратиши, улуғларга эътиборини қаратиш, ўтириш қоидаларига риоя эт»ш, яҳли суҳбат кирганда ва чиққа;нда ўр- нидан туриш ва улуғларни юқорига ўтказиш, беадаб сўалар, ёмон .хатти-ҳаракатлар, яоўрин; жимликдан сақланиш, барчага яхшн муомалада бўлиш; иззат қилиш, акса келса оғзини тўсиб,

"р^го^здагенгил-аиса -уриш, суҳбед -а^лдаа -ши-б^ормаелик; суҳбат аҳлига беминнат хизмат кўрсатнш, дўст ва нотанишлар- га бир хил очиқ чеҳра бнлан муомалада ва ширинсўз ■ бўлиш, гўзал хулқ ва чиройли одоб билан муомалада бўлиш, ака-ука- лар, опа-сингилларнинг хатосини кечириш ҳамда улар айбини юзига срлмаслик, бошқалардан четда насиҳат қилиш, суҳбат аҳлидан биррр кишрнинг ёмон қилиғи, қабиҳ феъли ҳақида га- пирмаслик, уни четлатишга. ҳаракат қилиш каби одоб қоддала- рига' рио^ этйш ҳақида фикр юритилади.. ; Дҳли суҳбатга нолойиқ хатти-ҳаракатлардан қочиш мақса- дида аҳли жамоанинғ хотиржамлигини бузганларни четлатиш, буни имо-ишора билан тушунтириш, суҳбатда пинакка кетмас- лик, ўзгалардан ўзинй юқори тутиш, суҳбатдошининг сўзини бўлмаслик, сукут сақлашни ҳам меъёрига етказиш, деб ортиқча такаллуфга зўр бермаслику ҳамсуҳбати билан баҳс қилмаслик, •аммо тортишиш мумкинлиги, ғазаб келганда уни тўхтата олиш,

. ортиқча қизиқчилик, ҳаэил-мутойиба, хушомадгўйлик қилмас-


лиж, бунда меъёридая ошнрмасяик, камситувчи лақаблар қўй- маслнк; аҳлн суҳйат орасида бир-бири билан пинҳона ва бошқа- лар тушунмайдиган тилда пичирламаслик, пинҳЬна сўзлашган- да бошқа ҳамроҳинйнг қулоқ солмаслити; бу қоидалар ҳар бир кишининг кундалик турмушида зарур 'бўладнган талаблари ҳи- •сбблайади. Асарда эр ва хотин одабига оид илгари сурилган ■фйкрлар ҳам дш^атга сазовордир.

Уйланадиган йигит никоҳдан олдин уйланмоқчи бўлган қй- зини кўрмоғи, уйланадиган қизнинг бокира бўлиши' ҳамда тўрт нарсада: умрда, қоматда, молда ©а насабда эрДан паст ва тўрт нарсада: ҳуснда ва жамолда, хулақда, адабда ва иффатда эрдан юқори бўлиши зарурлиги, таъкидланади. Бу фикр турмушда -тинч-тотув оила қуриш масалаларида иоботлангандир.

Эр киши хотинига яхши муомала қилиши, уни беҳуда ғазаб- лантирмаслиги, олижаноб бўлиши, мурувват кўрсатишй, ҳавойи нафс балосидан сақланиши, агар аёл така<ббур ва жафо кўрсат- са, унга аввал насиҳат қилиб адаб бериши, яхши томонга юз тугса, авф этиши зарурлиги баён этнлади.

Хотрн эса эрининг рухсап-исиз ҳеч жойга бормаслиги ва.ҳеч кимни уйига келтирмаслйги, эрининг мол-дунёсинй сарф этмас-

лиги, ўз масъулйятини 'бажарийга; эри хурсанд бўлса — хурсанд, ғамгин бўлса — ғампин бўлийи, эрнинг топиш-тўтишига қаноат 'қилиш, эр вафот этганда мотам тутиб, марҳумнийг руҳюйи пок сақлаш ҳақида йбратли пандлар оаён этйладики, бу нарсалар тҳозирги кунда ҳам долз'арбдир.

Муҳаммад Оэдив Қошғарий «ОдЬЙ ас^Срлиҳйн» асарида, ка- сал ҳолини :сўраш‘, ’ггйъзиМ ва мусй!ба¥ одЬблари ҳа[қида -ҳам •фиқр юритади. Бу нарсаларнй ҳар бир. кишининг бнлиши му- ■ҳймдир. ; . ' ; : .' :' r ■■

Касал ҳолини сўраш дустларга зарурлйги, касалнййг милла- -ти, динидан қатъй назар, касйл ёнйга очйй йй!!билан кйриш, •кўнглини кўтарўвчй сўалар билан 'ку^бЖаат қйлиш, касал ол- дага башанг кийинй<б ёки кир либосда кйриб бўлмаслиги, кулиб кириб, бош томонига яқин ўлтариш, қўп с$&йшиб бём6рни;то- -лиқтирйб ’1қўйй!б.' ҳол сўраши,«асални кувда юрЛиб тойиқтирнб ^ўймаслик, бемор кўнглй ти- лайдйган нарсаларни сўраб-суриштириб топиб келиш, аммо -унйнг муолажасиДа ҳйром нарсалардан Йақлаш, бемор олдида кўп ўтирмаслик, агар' бёмор олдида бўлйш з;арур •бўлса, унга хуш келадигай с$зларда;н, ҳиқоятлйрдан оўзлаб ўтариш каби- ларни тавсия қилади. ;i. '[*■■'

Бемор ҳаМ ўз навбэтйда; касалидан йолиши Мумкинлйги;; «ғир дарйга 1чйлинганда; ўзигй' ўлйм: тиламасдан умр : тйл ашй^ оғирлашгани сезила бошлагйнда гуноҳларйдан тавба қилиб,- қарзларини адр этиб, фарзандлари, қариндош ва дўстларйда» розилик сўраши ва васият қилиши ҳамда уларга сабрчқаноат тилаши энг муҳйм қоидалар эқа«лиги таъкйдлаиади.

Асарда мусибат одобларй ҳақида ҳам баён этилганки, бу- ларни билиш, айниқса ёшЛарга зарурдир.


' . Бирор мўэдннинг вафоти ҳақидаги хабарии эиштганда аҳли. •мусибатга тазьзи адо_этилади. Бу дафндан олдин ёки кейи»

i. ҳ.ам, бўлиши мумкин. Таъзия уч куқга^.жоизттундан^еўнг ма қ- рух дейилади. То,бутни олиб чиқиб кетаётганлар <:укутда бўли- ши вржиблиги, аёллар тдбутга ҳамроҳ. £ўли^ э.шикка чиқмаег Лйги, :аҳли мусибат йиғйлгаяда. овоз кўтармасу1иги, : маиитнй кўмгандан сўнг ҳар ким ўз ишига .. қетишй, бир ерда йиғидиб; ўтирмаолик кераклиги*,йиғйлиш учун,турли ;Т%ц0ирларни; излаб> топиш ва ўтказиш; 'бидъат эқанлигй, ,ам,мо. тарм тайёрла.б ^ҳли мусибат уйига юфриши; мустаҳабл^и таъкидланадй. : ,

. Сўнг қабр устйга пишиқ ғишт ва, toui ҳамда, бОшқа нарс^ ларни қўйиш. қубба. ва иморат ^илишни бидъатг саналиши таъгкидлаб ўтилади. . ~ \ .■ ■ ’ . '7 ’7■ Т- ..... ^

J l ly ўрйнда олим қабрлар одобига ҳам тўҳталиб ўтаДи,. яъни қэбристрнйи тонггй зиёрат қилиш кўпроқ эрқакларга мансубт лиги, Ьта-она қабрларини хотиқлар ҳа/й зиёрат қйлса, ман этил- ^слйги таъқидлайадй. Сўнг қабристонларни оеқ остц қилмас- лик, қабр уотида ўтйрмаслик каби одоб т-ўғрисида гапириб ўтит лади. ■ . .. ' Г ' \ ’ '. Дсарда зиефат,. меҳмрндорчил^к одрби ҳақида ҳам кўпгина ибратли гаплар ;езиб..қрлдирнлгайч .Жумладан,, меҳмондорчилик рдрби ҳа^қида қўйидз1;илар ифодала-^ади: .

меҳмЬндбрчиликка^ жишининг ..бюйлиги, мавқеига қарамай, ҳамманй баравар :ча^қриш,: р#ла аъзоларинй ҳам. ажратмаслик, меҳмоннинг изза^ҳўрадатини жо^ика. ^.йиш, лекин ўч куйда^г сўвг ортиеда. тақаодуфлар, ( дабДаёалар қилмаслик, меҳмон у*$ун уйни ортиқча^^^амасл^с,,. лекин,, озода,.(тоза, кўрпа-тў- ШД'клардан-фои^4^аниш^ дастурхрн. тузашда . ^срофгарчилиқкз йўл /қўйманйшк,табм қўййлганДа а&вал, мезбон* ббшла б охирй^ да TaoM^ift қўлиқйртортйш;, меҳмрн^ан олдин қўлиии узатмас- лик, орти*5ча так^лўф:.^йла1в^рма^ик|' имқонй бўлса, лаззатли ва лзтцф тармлар, била^меҳ^онцй'аиёфат қйЙ ^. ■кетишга из**

п ^ ^ .ан да7ҳур м а^ (^ ад куза^шд қаш ме^онга хос ■вдоб ^ои- далари^^.ен.этилади!.^. ■/,'-' . ■.. ' . ,'ч .

Арарда : меҳмон^ййг V^M, соҳиби хонадонга қйладиган одоб қойдалари. ҳақи^а ҳа.м бата^сил,.тўҳ^аб ў г и ^ н . Хусусан, меҳ- мойга чақирилганда, ў, фақирми./.улуғ марта/балйми, ал батта, ©ppmii .зэрурлигй,!'.. зади-н/ра/а«^6қ^аз' ва иқкйюзламачилик, хў- рофотчилар зиёфатга чақирганда . э^а, фрма&гакi' сингари меҳ- мрндорчилйк одббига ' риоя Циш 'баё н . этиладй. '

Мазкўр бобда емак-ичмак одобла|)йга ҳам тўхтаб ўтилг£яг Унда_ таамни оз ейқш,.. ш^бҳали т^омни емаслй.қ, фақирона бвқатларга қаноат қилйш, гўигтли таомларни қам тайаввул қи- лиш, овқатларни танаввўл қилдшда, арал^штириб юбормаслик„ яъни балиқ билан сутни, сут билан йордон йарс:а;ни, сут билақ: тухўмни* қовурилгай :гўшт билан қайяатилганинй, қбтган гўшт: билан янги,гўштни, иссиқ нарса билан сзовуқ нарсанй, ични қо- тирувчи билан ични сурувчи ҳйдлй таомни ейиш ман этилади. Таомни ўтириб ейиш. зарур, дейди олйм ҳамда ейиш одоблари7


та тўхталади. Булардан' ёнг муҳймлари, улуғлар таомга қўл ■урмагунча, қўл узатмасл1ик, таом ейишда озодалик қоидаларига риоя этиш, таом ейишга оид йдишларДан фойдаланйш, яънй адеваларни кўзга суриб, кейин ейиш, таомданаввал ва сўнг қўл ювиш, ювилган қўлнинг сувиии силқит,маслик, қўлни ишла- тилган нарсага артмай, тоза сбчгаққа артиш, таомдан сўйг со- :ҳиби хонадон шарафига дуо қилиш, агар ёши катталар ҳам мазкур меҳмондорчиликда бўлса, уларнивг дуо қилишини ку- тиш каби одоб қоидалари тавсия этиладй.

Мазкур бс?бда сув ичиш одоби ҳақида ҳам фикр юритилади, •бу хам одоб қоидалари, ҳам гигиеник жиҳатдан зарурдир. -

Сувни бирдан симирмай, балки бўлнб-!бўлиб ичйлади ва унга нафас урилмайди, сувни ўта эҳтиётворлик бйлан, бирор иарса тушмаганига ишонч ҳосил қилгач, ичиш, кечаси эса идиш оғзига латта тутиб ичишни тавсия: этади. Агар оғиз ва >қўл ёғ- лик бўлса, сувли идишнинг дастасини ушла-маслик, жимжилоқ ва номсиз бармоқ ёрдамида ушлаш ёки қўлни ювиб, кейин уш- лаш, косанинг ёки сув идишнинг синган ерн бўлса, у еридан сув ичмаслик, чунки у ерида кир-тўплани қолшци мумкинлигн, ариқ ёки ҳовуздан бошни эгиб, оғиз бйлан сув ичмаслик, чун- ки ундан зарарли: ҳашарот ичга кетвшй ммумкиняиги қатъий таъкидланади: Шу билая > бйрга сувни авя&л .ўзя ичмай ённдаги- ларга узатиш, аввал ўнг томонга: узатиш, сув узатганни дуо этиш ҳам энг зарурий одоб қоидаларидан эканлиги эсдатиб ўгилади: Г::; t: . .. г.;-.' ■:',':> i; i ,UKX

Еттинчи бобда энг зарурий сафар; қоядаларига тўҳтабгўти? лади, Сафар қилишни Jihm уч қисмга бўлади: фарз, фазидат, мубоҳ (рухсат этиладйган) . Бундан сафари фарзнинг ўзини беш бўғйнга бўлади: жиҳод, ҳажжи: фарз, ,ота ва-. она чақириғига биноан, радди мазалим: (зўлмни- қайтариш)" ? учун- ва бешинчиси илм ОЛИ1П учун сафар қиянш. , ■ : »■ .

Сафар мубоҳни ҳам икки бўғинга бўлади-- биринчиси ўз ман- -фаати йўлида бировдан таъма: қш»майднган • тижорат: сафари; агар ким тижорат?да фақат мол-дунё орттириш мақсадида бўл- •са, ун-да бу тижорат сафари ҳам, унга зиён етказади, ; дейди twiHM. Иккиичи нави-навъи тафарруж (кўнгил очиш) учун са- <фар қилиш- Баъзида бундай сафарларнинг ҳам жоизлиги таъ кидлайади. Аммо сафарларнинг барчасида ҳам аёлларга ал- йбатта маҳрами ҳамроҳлик қилиши ■ зарур^=деб ҳисоблайди. ;

Сўнг олим сафар^ларнинг фойдалари .ҳақнда Ъғиз очади, унда сафар қилган кишининг биринчидан,, ғам-андуҳдан фориғ ■бўлиши, .иккинчидан, тирикчилик уяун сармоя йиғиш; учинчидан, ялм олиш, тўртинчидан, тўлиқ одоб ва ахлоқ ўрганиш, бешвд- ■чидан, улуғ кйшиларнинг суҳбатларидан баҳраманд бўлиш мум- кин дейилади. Олим сафарнинг баъзан машаққатлари ҳам бўли- ши мумкин деган саволга ёшларга чақимчи ва ҳасадчилар •орасида тирик юргандаи кўра, сафар ма1наққатлари афзалроқ- дир, деб тўғри хулоса чиқаради. Мазкур бобда сафар одоби зҳақида фикр юритиладики, бу қуйидагилардан иборатдир:


т Аввало, сафар қилиш учун маълум бир қори-ҳайр (яхши ният) ни мақсад қйлиб олиш: яън« ё ҳаж, ё тижорат, ё жиҳод

- —ё иЛм оляш, ёю8: азш-зй0|ьпар^-зиёрат қилиш кабилардант^бо- ратднру; деб таъки^л^нади. Сафар. олдидан бирор доно қивди бйлада :маслаҳатлашиш- тавсия этилади. Сафар олдидаи ота-она ?а бошқа ҳақ эгаларидан рухсат «ўраш, кимнинг ҳақи бўлса,. -Уйи адр этиш ва яна. ^риндри-уру?, ёр-биродарлар билан ви- долашиб,. ударнинг дуосиня о.лйш ҳам суннат .саналади.

Сафарга ҳеч вақт тадҳ#; чиқма.слик; энг ками уч киши сафар қилиши юўп«шлик бўлса, 1бир-бирига .яқин манзилга тушиш, бир гўруҳ бўлиб сафарга чиққанда ўрталаридан бир кишяни бош- лиқ этиб, унинг маслаҳатн билан иш тутиш ва 'бошлиқнинг ҳам

' ўз Ухизматинй бошқалардан аяйаслиги, зайфу нотавонлар ҳам- роҳ. бўлса, уларта мададкор бўлиш ҳам энг :муҳим сафар одой- лари сифатида баён-этилади. • : ; м-

Сафарга энг зарур: ашёларниу яъни либос, оёқ кийим, соқол- та!рош, мисвак (тиш тозалагич), қайчи ва бошқаларни унут- гмаслик, бораётган шаҳардачбирор юқумли касаллик тарқалган бўлса, у шаҳарга қир маслик, агар шаҳарга киргандан сўнг ка- саллик тарқалса, у ердан чиқиб қетмаслик керакки, акс ҳолда касая.лик тарқатувчи ўзи бўлиб қолишц мумкин.

Сафардан :қа®тганда тўсатдан уйига кйриб бормай, аввал, уййдагиларни ха>бардор этиш, осечаси кириб бориш ҳам иолрйиқ ҳисобланади. Сафардан қа.йтганда хонадондагилар ва қарин- дош, ёр-дўстларга совғалар улашиш, уни кўргани келганларни табм билан сййлаш ҳам 'муҳймдир. ;: •: Агар»' хабар Кёлса; "мусофирни кутиб олишга пешвоз чиқиш»

унй ҳурмат’:билан кутйб ллиш, унй:сўроққа тутмаслик, мусофир ҲоҲишйий: фаррса<г'1 бнлаю биЛиб: рлнш, ;унияг : мавзили, ётииг- турйши, ёйиш-ичяшидан; хабарДйр !бўЛиб : туриш, агар саёҳат қилиш хоҳиши бўлса, диққатга сазовор. жойларни кўрсатиш, унинг келшпидан мақсадйни билйб, ёрдам қилиш каби энг од- дйй бдоб^қоидаяари-ҳаагбаёуэтилади: -пт--~ i

Юқоридагилардан кўриниб турибдикй, Муҳаммад Содиқ Қошғарийнинг «Одоб ас-солиҳин» асари ёшларнинг баркамол, 'маъйавйй юксак, етук ахлоқли бўлишларида . катта аҳамиятга эга. Мазкур асар кундалик турмушкмизда ;ҳар куйи, ҳар дақи- қада билйш зарур бўяган турмуш одобига оид хулқ-одоб қои- даларйнйнг мажмуидир. Шунйнг учун ҳам Шарқ педагогикаси тарихида «Қобуснома» қа(би бу ;асар ҳаМу ўз <ўрни, ўз мавқёига эга. Бу аёарни бабма^боб ўрганйш ёш авлоднинг маънавий- ка- мол топишида фойдаланиладигаи бебаҳо хазинадир, дейиш экоиз. ■ :


XIX АСРНИНГ II ЯРМИ ВА XX АСР БОШЛАРЙДА ТУРКЙСТОН ЎЛКАСИДА

ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ВА ПЕДАГОРИК ФИКРЛАРТУРКИСТОН у л к а с и д а д и н и и -и с л о м й й т а р б й я в и й

м у асс асАл а р вА п ё д а г о ғ и к ф и к р т а р а қ қ и е т й

XIX асрнйнг ўрталарида Туркйстон ўлқасида бошланғич маълумот берадиган мактаб ҳамда ўрта 'ва олйқ. дцний таълим .берадиган мадрасалйр. мавжуД ади.: Мактабларнй.нг аксарияти, •пгу жумлаДан, қишлоқ мактабЛарининг қўпчилигй.; диний таъ- лим берувчи энг оддий бошланғич мактаблар эдй, холос- Бу ма^қтабда мачитларнинг имомлари, саводҳон. муллалар.ларс берардилар. Бундай мактабларда ўқитиш энг, оддий ^иний вазифаларни ўргатиш билан, ят>йи араб дилида . ёзилган Қуръонни ўқиШни ўргатиш, ҳйр бир мубулмон.^ун зарур бўл- ган ксосий вазйфаларни. бйлдиридц бйлан ;чёкЯанар.ди..

: Шаҳар мактабларида диаий, таълимдан .ташқарй, умўмий .. таълим элементлари — ёзиш ва ҳисрблаш ,йўлЛар(й.. ўргатилар, халқ <5расида машҳур шоирларнинг шеър ва ^азаллари уқити- лар эди. Одатда, бундай мактабларнинг „ўқувчилари бадавлат оилаларнинг болаларй бўлар эди- Ула(р ўқишрй тамомлад>,,РЛ!- ган билимларини савдо-сотиқ .ишлар^д , ҳунар^андчилик уста- хоналарйда қўллар эдилар, бдъз^йлари қўшимча! т.аълймсрЛиЙ, 'хатГотлик каобй билак.дпуғулланйр, баъзилари мадрасагаТкири® ўқишни давом эттйрардилар.

Олий диний мактаб бўлган мадрасада ўрт^.асрга рид/данйй фалсафа ва .мус^лмон ҳўқуқЛари,. ap,aj6 тилинйқг грамматиқаеи ва мантиқ илмларидан дарс ўтйларЙи, Мадрасани тамомла<> чиққанлар, имомлшс .билан шуғуллаиНШ ва қозиҳоналарда иш- лаш ҳуқуқйга эга бўлар эди^ар- Мақтаб в.а мадрасалардз ^cq- сан ўғил боладар ^қитйлар эдй. Ш^ардардаги диний мактаЙ- ларда баъзй' дёмлздарнййг хотиилари ;— отинойилар , қизларни ҳам ўқитйш бйлав пуғулЛайар эдилар.1 Мактаб ва, мадрасаЛэрда дарс ўзбек,1 aj>ai6 ва фбрс-тожик трлларида рлдаб борилардц.,!;

Мусулмон мактафларида таълйм тизимй 5. тоифага бўлйн- ган эди- , , . ! -Ў ' У ... V . .о

1. Қуйи мактаб — i6y мактабларда ўғйл болаларга савод ўр- гатишган (4 йил).

2.; ҲйлйЛярна мэқтаби— (на^оз) ёд рлдири0 ўргатилга,н..3. Қориҳойа — Қўръон ёд оЛинган. , ’4- Мактаб йнтернат — ўрта мадраса бўлйб, бу макт^бда

ҳам диний, ҳам дунёвий фанлар ўқитилиб ўрта маълумот бе- рилган.

Марказий Осиё Россия томонидаи босиб оЛингандан кейин мактаб ва мадрасаларда баъзи ўзгаришлар юз берди. Мусулмон


мактаблари учун босмахонада чоп қилинган дарсликлар пайдо <5ўлДи. Қоэондан босмахонада нашр қилинган қуръон ва ҳаф-

— —— тияклар;4Ҳйкд1&т01Нм-Э^ндан-шрир-Мўнинг дитог1>афи.яда чоп- ҳилинган тўпЛамлкря ўзида^ҳам мак-«таблар учун дарслшслфнй литография ? усуяида нашр қилиш йўлға қўйилди-

Муета**ла-ка маъмурияти ? машғулотглар >ўрта; аср тартибида ЬлйЙ .борилаётган мусулмон мактабларининг ишига аралахпмас эдилар. Аммо мактавларда pfc тйлини’ ўқитйшни рағбатлан- тйрувчи чоралар кўришга. ҳам ҳаракат қилинарди. НатижаДа, маҳаллий ёшлар .рус тилида ўрГ анишга кўпроқ эътибор бера 'ббшладилар. XX йср бошларида эса мадрасаларда рўс тилини

ДвЭЖ'к^реатижга бйноан 1913— 1917 Аилларда; ба>зи мадрасаларДа рус тилини ўқитиш жорий қи- Линди. ...

Эски мактабларДа ҳам баъэде ўзгарйшлар содир бўлди. Рус тузем Мактабла^и ҳамда яқги хил мактабларяинг таъснри ости- Да1 баъзи эсқи усул мактаблйрда бирмунча янгиликлар жррйй 1қйлйнди — литрг1?афйяДа босилган алифбелар. ёрдамйда товуш методи асосидй савод ўргатйш жьрий қилиндй, қизларга ўқиш- ни; ўргатиш Дилан бйрга ёзишни ҳам ўргатишга киришйлди. Бу яигиликлар^Кў^а ўзйёк й^ктМлари ҳаётида хатта силжиш рўй; берди. ; .. ‘ V - .; Абрймиз бошларига кёлиб, Туркистон ... ўлкасйДаги . йирик марказий шаҳарЛарда рлиб таъдим масканй ҳисобланган қуйи- Дагй йадрасалар:;, Буҳррода —80, Қўқонда —40, Самарқанд- да 7^22, Мар.ғилонда —28,. Тршқентда — 17l, Ҳева хонлигида— 1362 мавжуд бўлиб, уларда 400 itak 5000 тагача талаба таҳсил олар эди. . v.

1906 йилга келиб, биргина СамарқанД вйлрйтннйнг ўзида 1510 та мусуЛмон мактаби бор эди^' уларда , 1482 ўқитувчи 12740 талабага сабоқ бёрган: . ;

--—- - -Умума.н одганда .Турк^пн-ўл&асида 1905—19Qfi йилларда 5290 fa мактаб бўлиб, ўЛарда 70955 талаба таълим олган.; Бу даврга келйб ма ҳаллйй фўқаро б:рлаларидан илмли ки-

•шйлар тайёрлаш ма^садйда Ҳёва хРнй. Сайй& Муҳаммад Ра- ҳимхон Баҳодирҳони соний — Феруз (1'844—1910 й.) катта иш-

, ларйй амалга оширди. Бевосита унинг ташаббуси билан 1884 йилй ўз саройида мактай очилиб, бу мактабда рус ўқитувчиси ва Мирзо, Раҳмонқули қори каби маҳоратли таълим-тарбия уеталари ёшларга билим бериш иши билан шуғулландилар.

Феруз фармоиига мувофиқ 1904 йилнинг 10 ноябрида Ур- ганчда биринчи яйги усул мақтаби очилди. Унда Ҳусайн I^inaee деган Туркиядан. келган ўқитувчи ёшларга таълим-тарбия бера ёошлади.

1 А. Муҳаммаджонов. Школа и педагогическая ммсль узбекского народа XIX— начала XX в. Т., «ФАН», 1978 й .,'23, 89-бетлар.

2: Давлатёр Раҳим, Шихназар Матрасул. Феруз шоҳ ва шоир қисмати. Тошкент, Ғ. Ғулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти, 1991 й., 100-бет.


Ҳусайн' Қўшаев) 1906—1907 ўқув- йилида хонликдаги илтор маърифатпарвар кишиларнинГ; истакларинй ҳисобга олиб, Ур- г а н ч д а қизлар мактаби ташкйл этдк- Феруз унга ҳомийлик қи- диб, хазина ҳисобидаи мактаб учун алоҳида маблағ ажратиббердв. . . .

Феруз ҳомийлйгидати бу мактабда Ҳусайн Қўшаеғнинг т у р м у ш ўртрғи Қомила Қўшаева қйзларга билйм бера бош* лади. • : ; '

1909 йилга келвб Феруз қўли остидаги иадрасалар . .со-ни _ 1.3Q тага. етиб, ундага муллаваччалар 2-300- кишйдан Ьртиб

кетди.Феруз .Хева зиёлилйри орасида нуфузли ўринни эгаллаган

маъряфатпарвар Комил ХораЗмийни Тошкёнт.лйаҳрида гимра- зия ва мактаблардаги ўқитиш усулини ўрганиб келиши мақёа- дида сафарга жўнатади. Сафардан қайтгач Комил Хоразмий бу соҳадаги ишларни анчатина жонлантириб юбордй.

Мазкур мактаб ўқув дастури ҳа.мда режасига — риёзиёт,, уа- рих, жўғрофия, табиат; рус тили, маҳаллий савод (она тили) ва •исломшунослик фанларини ўқитйш белгйланади. МашғуЛот жараёнида Шарқ мутафаккирлари — Наеоий, Фўзулий, .Бедил, Саъдий Шероёий Manipa6, Сўфи Оллоёр кабилар билан бир қаторда фус шоир, .ёзу.вчйларййинг асарларини ўрганиЛди. Шу,- нингдек,. у. воҳада санъат, маорйф ва маданият ривожига раҳпа- молик қилиб, саройда «Подшоҳи замон типолитографияри>>ни ташКил'қилди- ; .н. * 1 : :

«Литография»— юнонча сўз бўлиб «Литос»— триг ва «гра фос» ёзаман деган маънони билдирадй. Бў:ата1ма ўзбектйлида тошбрема тарзлда^қўлланйб ^лйнган; ! ‘ ' 1 .. ...

Феруз саройидаги' бу тойвбосмахрнадй '' йлк бор Абу fracp. Форобийнинг «Нисобус;— оибиён* (Волалар насибаси) , АЛйшер!* Навоийнинг «Ҳамса» асарйДай Парча, «Ҳайрат ўл-аброр^ дойгго- 'ни, Шермуҳаммад Муииснинг «Мунис ул-ушроқ» девони, Еқубхўжа ибн /Иброҳимхўжаййнг «ДевЪни ХоЛис* тўпламй,- Фё- рузнинг «Деб&ни Феруз» ва 6oiin(a ўнлаб' асарлар нашр этйЛ-

т у рк и с т о н д а ч о р й Зм м а к та б си ёса т и н й я г б о ш л а н кш и.РУС ТУЗЕМ МАКТАБЛАРЙ ВА.МАТБУОТ - V

Маълумки, Марказий Осиё заминида Тёмурийлар ҳукмрон- лиги инқирозга. юз тутгандай .кейин, бу, ўлкани қўлга кирихиш учун жаҳрнйий^ ^пгила мамлакат^ ҳарақат ;қилдилар. Ана шупаддан ’бйрй ч^;Р6«:йяси.эди. , ; ” .

Росси янинг б^Қинчйлик юриши XIX асрнинг II ярмига тўғ- ри келаДй. Чунки бу даврда собиқ империя ўрнида 3 та хрнлиқ бўлиб, Бухоро амирлиги, Хива ҳамда Қўқон .хонликлари эдй.

Бу уч мустаҚил Давлат " Ў1>тасидаги ўзаро зиддиятлардан фойдаланган рус да1влати Марказий Осиёни босиб олиш.учун қулай шароит ётилди, Деб ҳисоблаб ҳужўм бошладйлар ва даст-


лаб Қозоғистонни ўзларига тобе қилдилар. Сўнгра Қозоғйстон орқали 1864 йилда Туркманистон, Чимкент, АвЛиё отани, 1865 йилда Тошкентни забт этдилар. ; '1*867 йилда Еттисўв вилояти, 1868 йилда Самарқанд, 1876 йилда Фарғона вилояти Россияқў-

лига ўтди. - , .1876 йил 19 февралда подшо Александр II Қўқон хонлиги

тугатилганлиги тўғрисида буйруққа имзо чекди. 1885 йилга ке- либ Марказий Осиёнинг ҳамма ерлари Русия таоарруфига ўта- ди ва ўлкада Туркистон генерал губернаторлиги' ташкйл этила- ди. IHy билан Марказий Осиё мустамлака давлатига айланти- рилади.- Туркиетон ўлкаои Россия томонидан босиб олингач, чор маъ-

мурлари минг-минглаб рус оилаларинй Марказий Осиёга кўчи- риб келтиради. Фарюна вилояти, Сирдарё, Самарқанд ва бош- қа вйлоятдаги (шаҳарлар) маҳаллий деҳқонларнинг серунум ерлари тортиб олиниб, уларга берилади.

Рус муҳожирлари Туркистон генерал-губернаторининг фар- монига биноан ўлқада руе мактдблари, рус тузем мактаблари, гймназйя каби мактабларни очиш ва бу мжтабларни кенгайти- рйш ҳисобига маҳаллий, мажтаблар, мактаб мадрасаларни сиқиб чнқариш ма-қсадида маориф. ислоҳотини ўтказа бошладилар-

Бу билан гўёки, улар Марказий Осиё аҳолисиян саводхон- лик даражасини оширмоқчи бўлдилар ва ҳар бир қилинган ишни бўрттириб кўрсатишга уринднлар.

1917 йилги тўнтаришгача 21 фоиз саводхон1 бўлган ўлка аҳрлисини ёппасига. саводсиз эди, дея камситишгд уриндилар, қўруқ бўҳтон ёғдирдилар. ; ’ :

Ўлка аҳолисинй саводҳон қилиш учун энг аввало рус, рус- тузем, гимназия кайи ўқув масканлари керак, мадраса ва «усуля қадймия» эски усул мактабларида, отинлар мактабларида савод чиқа$йб бўлмайди, деган сиесатни юргизишга ҳаракат қилди-дарг .V" ■:■■■ -____

; Бунга бйз 1897 йилДагн Россия тамонидан ўтказилган аҳоля рўйхати маълумртларини кўрсатишимиз мумкин. Масалан, ўша аҳоли рўйхатида қайд этилишича, Марказий (Урта) Осиё аҳо- лисининг саводхонлик даражаси қуйидагича белг-иланган:

Тйясйк*лар;- 99 5'% саво^сиз . ! .. .. .Қирғизлар -^99;4% савоДсиЗ ‘ ?Туркманлар—99,3% саводсизУэбеклар —98,4% саводсизҚозоқлар эса —97,9 фоиз саводсиз деб ҳисобланган.Бу кўрсаткичларнйнг барчасн уйднрма эди. Аслйда Туркис-

тон ўлкаси хал1қларининг саводхонлик даражасй чор Россияси аҳолисйнинг саводхонлик даражасидан паст эмас эди. Чунки, Туркистон ўлкаси халқлари 1917 йилги тўнтаришдан олдин шахсий ва оммавий мактабдар, мадрасаларда билим олганлар,

• И. Турсунов. Истиқлолга интилган қалблар нидоси. Тошкент, 1993, 11- бет. : ?


юксак илм эгаси бўлганлар. Улка халқлари эрамизнинг VI—VII асрларидан уйғур-турк ёзувидан, ўз ёзувлари сифатида фойда- ланиб, ўз замонасига мос таълим берган бўлсалар, сон-саноқ- сиз 1мутафаккирлар ана шу турк-уйғур ёзуви ва VIII асрдак бошла1б араб графикаси асосида савод чиқариб, бутун жаҳонга довруғ таратганлар. . . . «деярли бутунлай саводсиз», деб тал- қин этилган она юртимизда уни(б-ўсган жаҳон илмий ва ама- лий тафаккурйда алоҳида ўрин эгаллаган юзлаб қомусий алло- маларимиздан тортйб, қорИгЮ, отинойиларимиз савод ўргатгаимактаб-у, мадрасалардан яоз Ўгира олмаймиз- ___ _________ -

— --З^роггоҳориДа^қаидэтияған-аҳолирўйхатимаълумотнома- сида рус халқидан, рус миллатидан. бошқа миллатга мансуб* фуқароларни атайлаб камситиш чор Россиясининг асосий маф- куравий кураши иатижасндир. Чунки улар рус ва рус-тузем; мактабларини битирганларнигина саводли де«5 ҳисоблаганлар. Ҳатто, улар дунёвий мактаблар очиш, она тилидаги дарслик- лар, газета ва журналлар нашр қилши ва ҳоказоларни қатъий таъқиб қилар эдилар. _____ ' .

Айни ИЯ'ҚТПЯ unp ҳу1гумяти ру Г|ў.11,м гян яҳппи ятя.йгшгянжойларда мактаблар очар, бу мактаблар эса ўз олдига руслаш- тириш мақсадини қўяр эди-

Чор ҳукумати томонидан ҲҲ асрнинг 60- йилларида мактаб уставлари тасдиқланиб, шулар асосида бошланғич ҳамда ўрта мактаблар қайта тузилиб,' рус бўлмаган халқлар учун матстаб- лар ташкил этишга доир давлат ҳужжатлар#ни ишлаб чиқишга киришдилар.

Мактаб ишига тааллуқли асосий сиёсий ва идеология ,срҳа* сидаги кўрсатмалар 1870 йилдд чор Россияси халқ маорифи но- зири Д. А. Толстой трмонидан ифрдалав берилган эди. «Бизнинг ватанимизда яшовчи барча бешна (рус бўлмаган) халқларнинг маълумотли бўлишининг рхирги ма|қс.ади, деб маълум қилган эди, у,— шубҳасиз, уларри . руслаштириш ;.ва рус халқа билан бирлаштиришдан ий>рат бўлиши кер%к>>,; Руслаштириш кўрсат- маси 1870 йилда эълон қилцнған. бўлйб унга биноан рус милла- тига мансуб бўлмаган барча хзлқяар уята тоифага бўлинганЭДИ. ;■ ;... ; .■ ■

1. «Жуда кам руслашган халқл^р», буларга Шарқий Сибирь ва Поволжьс халқлари қирар. эди. Бу халвқлар учун очилгар мак- табларда ўқишни. она тилидаьбсдаладе, ра к-ейинчалик рус тили- да ўқитишга ўтиш таесия қилинар -эди.): , . r

% «Руслар ҳам яшайдиган. райралардз яшрвчи халқлар». Бу жрйлардаги мақтаблард^; ўҳцтидцнинг,дзстлаб рус тилида олиб бориш айрим ҳолларда ,|рна-тилининг ёрдамига таяниш ва ■мумкин қадар тезррқ фақат jyc тилида ўқитишга ўтиш так- лиф қилинар эди. (масалан, грузид.болалари ўқитиладиган мак- табларда ўқитиш шундай олиб борилади).

3. «Етарли даражада руслашган халқлар». Украинлар, бе- лорусь ва бошқалар, буларнинг- ма.кта'бларида ўқитишни фақат рус тилида рлиб бориш тайинланган эди. Мазкур «Қоида»лар-


ни мана шу тоифага киритилганхалқларгз^^ланиШ 60 йил- л арда ижтимоий ҳаракат жараёнида вужудға жёлган оиа тили- да ўқитиш тажрибасини_батаж>м ^ақиб^чиқарйшга-блиб келди.

Мана iuy умумий директив ■ 'ҳужжат асосйда ул«аи Россия имиериясинииг айрим ҳудудларидагй мактабларнинг таълим- тарбиявий иши принципларини белгилай берадиган йўл-йўриқ- лар яратйлади ва>эълон қилйнади. : s

Масалан, православ динига эътиқод қилган Кавказ халқла- рининг мактаблари 1873 йилда чиқарилган ' «Кавказда таълим ишининг ҳурилиши ҳақида Устав» аоосида ишлаши керак эди. Чор 'амалдорлари мана шу ва бошқа буйруқлар (булар руслаш- тириш.ва улуғ давлатчилик кўрсатмаларига қатъий амал қилар эди) асосида иш кўриб арман чёркЬвинйнг олнй орғанлари то- монндан очиладиган она тилидаги мактабларни доимо ёпиб |қўяр эдилар. - к

1776'йилда Марказий Осиё туманининг генерал-губернатори ҳузурида Туркистон ўқув юртларннйнг махсуе Бошқармаси ташкил этилган бўлиб, аввало, руслаштириш сиёсатини аМалга ошириш вазифаси унинг зиммаёига юклатилган: эдй.

Т«гишли давлат ҳужжатлари билан мактабларнинг иш тар- тибини белгилаб ва мактаб идораси органлари ўз мақсадлари- да мустаҳкамланиб олгач, чоризм-ўқйтувчиларнинг фаолиятйни инжвқлик билан сийчиклаб назорат қилиш тизимини тўхтовсиз . оШирйб борди.

1814' йилда Қўқон хонлигй 'қишлоқларйнй кезиб чиққан поручик Ф. Назаров бундай деб ёзган эди: «Қўқон ва бутўн Қўфн давлати пахта экини ва йпак дарахтига тўлиб ётибди, ҳамма ёқда пахта экйлган дйлалар кўзга ташланади^ -ундан қў- қдйлйклар; мато тайерлаб^, унй букороликларга рус^товарлари: тёмир, қундўз, сандал/тўтиё, концеляр урўғй, денгиз орти му- шуги, пўлат,' мовутг ва; ҳақазоларга айирбошлайдилар».! Шунйнгдёк^ ўзбек хонлйклариДа олти«, кумуш, рудалар ва

хйу каби фойдаЖ қаЬ^лШШр^ ; - '-i. .l- Россия мйна Шундай ббй ўяканй бЬсиб олишни асрлар да-

вомйда ният қйлйб келар эди. Улар>' ўз ниятларйгй XIX асрнинг иккннчи чорагида эришдилар.. Руслар Марказий Осиёни осон- ликйа қўлга кйритмадилар. Улар ўз ‘мақсадларига эрйшгунла- рича қўз нўриб, қулоқ эшитмаган ваҳШийлйклар қилдилар, қан- чаданнқанча 'қон тўкишлар эвазига Марказий Осиёни қўлга киритдилар. Улар энди Туркистонни ҳар томонлама таладилар.

Тарйхда ўзбек хадқй кўп броқинчиларни кўрган. Масалан мўғул-татар бооқинчилигини оладиган бўлеак, улар одамларни қирган, бойликларйни талон-торбж қилган... аммо маданияти- га, тилйга ва дияига тепмаган/ Энг даҳшатлиси, руслар Туркис- тонда барча бооқинчилик йшларйнй олйб борйш билан бирга халқнинг урф-одатидан, тили ва динидан ҳам айирмоқчи бўлди- лар. V '

Генерал Розенбаҳ эеа шундай дёган эди: «Улкани руслаш- тйриш режасини амалга оширишда мактаб катта аҳамият касб


этиши лозим». Ҳақиқатдан ҳам мустамлака даврида рус-тузем мактаблари вужудга келди. Бу мактабларнинг ; асл мақсадй, ўлкани руслаштириш эди. Афсуски бу ўринда бошқа тишга тегадиган нозик бир ҳолат ҳам бор. «Тўзёмец» дёгани русча- ўзбекча луғатда «маҳаллий халқ», «туб аҳоли» деб таржима қилинган. Рус олими Владимир Дальнинг «Великорус жонли тилининг изоҳли луғати» қитобида мана шундай жумлалар ёзилади: «Туземец. Местньгй относяшййся до известной стра- нн... Туземнне жители части Океании стоят на низшей ступенв человечества»1.

XX аср бошларида Туркнстонда ҳаммаси бўлиб 20925 ишчи бўлган, холос. Темир йўллар ўлкамизнинг барча бойликлари- ни Роосилга ташиб олйб кетшн мақсадида қурилган. Янги очилган турли мактаблар мустамлакачи амалдорлар учун тилмочлар тайёрлаб бериш учун хизмат қилган.

Россия халқлари учўн ҳукумат мактаблариМусулмон аҳолиси яшайдиган жойларда қадимдан мактаб-

мадраса ва ҳошзолар мавжуд оулиб, буларга қарши чор ҳуку- мати Россиядаги кўп сонли халқлар учун махсус ҳукумат мак- таблари барпо қилар эди. Бу мактабларнинг кўпчилигида ўқйтиш рус тилида олиб борилар эди. Уларнинг.. бири — тўрт йил- лик, иккинчиси — инки йиллик эди. Баъзи бир тўрт йиллик мактабларда интернатлар ҳам бўлиб, уларда кўпроқ феодал- ларнинг ва маҳаллий аҳолининг бой қатлами болалари таълим оларди. Туркистоннинг 1880 йилда Россия тасарруфига ўтгани- дан кейин Марказий Осиёдаги рус-тузем мактаблари анча маш- ҳур бўлди. Аммо меҳнаткашларнинг болалари учун яхши йўлга !қўйилмаган икки йиллик савод чиқарвдн мактаблари . очилган эди. Уқиш муддати икки йил бўлган миллий мактаблардан, ма- салан, қозоқларда • овул макта<блари, деб аталган мактаблар ти- пик мактаб саналар эди.

Дастлабки овул мактэбларй 1892 йилда Тўрғай областининг овулларида ташкил топган бўлиб, аҳолининг қўчманчилик тур- мушига мослаштирилган эди. Овул мактабларида рус тили, арифметика, қоэоқ алифбоси ва ислом дини ўқитилар эди. Бу мактабларда ўқитйш. ўқувчийарйинг она тилйда олиб борилар^ ди, лекин уларнинг савияси жўда паст эди; 1916 йилда 169 та овул мактаби бўлйб, уларда 5 минг ўқувчй ўқирди, бу мактаб ёшидаги барча қозоқ болаларининг фақат бир фоизига яқйни- нйгина ташкил этарди, холос. ■'

Марказий Осиё ва Шимолий Қавказнинг мусулмон аҳолиси учун уларни руслаштириш йақсашийи кўзда туттан рус-тўзем мактаблари XIX асрнинг' 80- йилларидан бошлаб очила бошла- Ди. Бу мактаб.яар ўз дастурларига ткўра рус минйстрлик мақтаб- ларидан ислом динининг ўқйтйлйшй билангйна фарқ қйлар эдй.

1 В. Даль «Толковнй словарь живого Всликорўсского язнка». М., 1980 й., 440- бет.


Руе-тузем мактайларнда ўқйтйш рус тилида, диний таълимот эса ўҚувчйларнйнг <>на тилида олиб ббриларди.‘ . i, Тўркистонда дастлаб оч)1лган рус мақтаблари „

i 1860 ййлларда Мар^азий .Оеиёнийг: кўлгина ;қисми Росеия томонидан боеяб олинди, 1865 йилда Россия таркйбйга кирган Тошкент Турнистон генерал-губернаторлигига қарашли ерлар- нинг <маркази><' бўлиб ҳисоЬланади. ; ■■ ,■

•Марказий Осиё хонликларнда' ислом динн давлат дини ҳи- собланар эди. Мусулмон руҳонийлари Марказий Осиёнинг фео- дал ҳукмронларн билан маҳкам боғланган эди; шу ҳукмронлар- нинг ёрдами)туфайли бу.:ерда мусулмонларнинг йсуда кўп диний ўвдпэ;ю,ртлари, чунончи:. масишдлар ҳузурида макгаблар, майра- салар ва шунга ўхшагаш уқув юртлари бор эди. : Туркистонда биринчи генерал-губернатор бўлган Кауфмйн ^арча мусулмон муассасаларига нисбатан «аралашмаслик» (бетарафлик), сиёса- тини. тутди:’г ; • 'i ,;v'rv:" ;i : ■■ '■,•■■■'

: Урт.а аор мусулмон мактаблариня ислоҳ .қилишдая бош тортгая чоризм, руслар ўрнашган ерларда очилг,ан рус мяктаб- ларини Турнисғонда маориф ооҳасида ўз сиёсатининг- қўроли чрлиб олишг,а: ҳа,ра‘юат .ҳилди, (Тошкентда дастлабки рус мак- тэби 1866 йилдаГочилган эдй.) Рус м.а|кта!бу1арига р^услар билан бирга ўқиш учун маҳаллйй аҳолн болалари ҳам қабул қили- »ар эди? Ту|ркистондаги бошлаирич рус мактабларида ҳуйварга Россиянинг Бвропа қисмидашга «қарагшда, анча кўпроқ: ўрга- тилар эди; бундан мақсад маҳаллтай аҳолининг .болалафини мак- табга кўп.роқ жалб чилиш эда. .

Чоризмюииг Туркистонда руслаштиришдан л иборат мавстаб тизими унинг Поволжье (Волгайўйлари) учун маъқулланган «Ильминсшй системаси»дан фарқ <$ил ар ■ эди. Қрзон педагоги Ильмивский Волгабўйидаг,и чувашлар, , марийлар .ва бошқа ҳалқлар учун алоҳида рус ва маҳаллий аҳоли мактаблари оч- ган эди. ;Бу мактбйбларда' ўқйш дастл®б- бояafliaprafflv она тал- ла|рида; олиб, борнлар, :,р.ус тшьи эса алоҳида фая сифатида ўқи- тилар эди, шу билая бирпа, ҳам,ма дарсликлар христиан (пра- вославие) данини тарриб >қилиш руҳида тузилган эди. Булардан фарқли ўлароқ, ислом дгаш.таъсири кучли бўлган Туркистон- нинг маҳаллий аҳолиси ўртаоида* христиаилар миосиояерлигига р.ухеагг этилмас эди; бунивг устига рус мшстабларидд мусулмон динини ўқитиш ҳам ман этилган эди; piyc мактабларига ўқишга киргая ерли аҳоли болалари дастлабки кувданоқ рус т л и д а ўқитилар эди.

Ту!ркиетоида дастлабки рус ўрта ўқув юртлари 1870 йиллар- дан очила 'бошлади: 1876 йили Тошкентда, В^рнийда (ҳозирги Олмаотада) эрлар ва хотин-қизлар гимназиялари. 1879 йили эса Тошқентда ўқитувчидар семинарияси очилди. Гимназиялар- га ҳам ерли аҳолининг болалари қабул .қилинар эди. Уқитувчи- лар. семинарияларида эса маҳаллий аҳоли болаларига 1/3 ўрин ажратилган эди.


"" Т.у|р|Кисшвда дастлаб очилган баъзи бцр рус мактабларида ўқувчиларнинг 1/4 ини ва уйдан кўпроғини маҳаллий аҳоли 6олала)ри ташкил этгэн бўлса-да, лекин бутун Туркисгоя ўлка- си 'бўйича ҳиооблагаида '&у!нда!Й маетабларда ўқувчи маҳаллий' аҳоли болалари 200 тадан опгмас эди. Буларнинг ҳам қўпи қо- зоқ болалари бўлиб, ўэбек iaa тожик 'болалари жуда оз эди, чунки мусулмон руҳонийлари «кофирлар» мактабларига қарши тарғибот юргизар эдилар. Рус мактабларида, айниқса ўрта мактабларда ўқувчила|р ўртасида ўз ижтмоий аҳволига жўра бойлар ва оқ суякла|р(нннг болалари «ўпчилиқнй ташкил этар ©ди.

Чоризмюииг ма;кта'б соҳасидаги сиёоати руслашта,ри.шдан иборат бўлса ҳам, Лекин рус 'бюлалари билан маҳаллий а(ҳоли болаларииинг биргаликда ўқишларй, улар ўртасида ўзаро дўст- ликни тарйиялар эди!

Рус мактабига ўқйшга. кврган болалар ipyc тилинй мутла1Қо бил,мас здил,ар, аатижада анча :қийинч)илик туғилар эди. Шу- нинг уч,у.н рус 'мактабига кир,г,аи., леквн ipyc тилини .мутлақо билмайдигай ўқувчи рус тилида сўзлашишня ўрганиб олма-' гунча одатда |қуйи бўлимда ўқир, .рус тилида сўзлашишни ўр- ганиб олгандан кейиигйра юқори бўлтгга ўтказиларди. Юқори бўлимларга ўқу.в йилининг ўрталарида ҳа.м ўтюааилар эди, чун- «и мактаблар кичмина •бўлиб, .бир -вақтшшг ўзида машғулот- лар бир иеча бўлимлар билан олйб ‘борилар эди. - ,

Рус мактабларида ўқийдиган қозоқ болаларнинг кўпчилигй иптернатларда яшар- эдилар, худди шу интернатларда рус бо- лалари ҳам яшар эдилар: буидай интернатларда рус тйлй; •ян.ада тезроқ ва иухтароқ ўрганвгб оли5нй(р эди.

Тошкентдаги гимназйада .дасгла1бки ' 'йилларда, маҳЦЛий аҳолининг 'болаларикй рус тили биЛан кўпроқ шуғуллайтифйш |учун лотйй тилййи ў!рг1атишдан ^озод ®?йлинар эди. ’ ;

1880 йилларнииг .бошларига келиб ,рус макт.абларада ўчдий- дйган ўзбёк ®а тоЖик болалари ўчун ислом динииц ў|Қи,тиш «фаас, токи ота-ойаадри бу ^актаблардан қўрқм асинЛйр, дёг,&# фиқр тар'Қалган эди. Тур.кистон маъмурлари бу фик$йшнг қан-' чалик тўйрй эканлигини текширишга Қарор қилдилар. 1884 йил. 19 декабрда Тошкеигда, «зэски шаҳар» қисмидо оинаб кўрйш (учғун бйрйнчи pyc-T,jraeM одактаби очилган эдй. 10 йилЛардан кёйии Тошкентда |бундай маистаблар' сони 4 тапа кўшйди. Бу; тицдаги 'мажтаблар ўлкадаш 'й.ирик .шҳарлар ҳамда !ҚИ'ШЛ0|ҚЛ1ар- да ҳам ташкил этйла бошлади; Улкада рус,' рус-тузем 'мактаб- лари илк бор XIX аёрнинг 70- йилларидаГ юзага кёлган бўлса,1 1904 ййлга кёлиб улариинг согаи 57 тага 1етдй. -

Тадқиқотчи А. Мув^аммаджоетовнинг м1аълумотига кўра ўл- када ташкил этилгам р.ус-т,узем маоста.блари 1870-^-1904 йил- ларда қуйидаги ҳолатда •эди1-


Йиллар Мактаблар сониУқувчилар сони

Фттг Ллпа yiftti 1___ _қнз. _б_олалар______-------Jf-WWl—XMJJlClJl Д р------- .|

/1870 1 29. -1874 2 69 ■■■ — . •

1884 3 110 —

1886 4 116 —

.1889 17 374 —

1891 22 418 81904 57 1830 104

_ Рус-тузем мактабларида ўқувчиларга рус муаллими рус тилини ҳамда арифметикани ва бошқа файларнй ўргатар, бу- :нинг у-чун ўчиш вақтиивнг ярлаи азқратиб қўйилган эди. Уқиш вақтининг қолган ярми «мусулмон домла» ихтиёрига бериб? қўйилган бўлиб, у эски усул мактабларидагидек болаларга ди- ний дарслар ўқитиш билан шуғулланарди.

Рус-тузем мактабларида фақат ўғил болалар ўқитилар эди_ Ота-оналар қизларини бундай мактабларга бермас эдилар.. 1903 йилда Тур(кистон педагогика тўгараги, Тошқентда қизлар- учуқ рус-тузем мактаби очди. Лекин бу мактабнинг фаолиятй,. узйдқа чўзилмай икки йилдан қейин ёцилиб қолди.

Русйузем мактабларида рус тилини ўқитиш дастури ваг услуби рус бўлмаган ўқувчилар учун мўлжаллаб тузилар эдк. (бу мактабларда баъзан рус болалари ҳам учраб қолар эди).

1884 йили, синаш учун очилган рус-тузом мактабида (Тур- кистон ўқитувчилар семинариясининг рус қисмида) тарбйяла- «увчилар учуи ўзбек тили киритилди. Наманган яқинидаги бнр* қишлоқда 6 йил яшаган ва ўзбеқ тилини яхши ўрганиб олганВ. П. Наливкин, <бу м>актабда биринчи булиб ўзбек тилини ўқит- ган эди. У синаш учун очилган рус-тузем мактабининг биринчш ўқитувчиси эди. Наливкин В. П. семинарияда 1890 йилгачагдарс гбердн;- Дарс чоғида....Налввкин бўяажак ўқитувчиларра.фақат ўэбек тилинигина ўргатиб қолмасдан, балки уларда ўл- қани ўрганишга ҳам ҳавас уйғотган эди. Семинарияда ўқиб< чиққанлар орасида рус-тузем мактабларида > ишлашга тайёр- бўлган ва бу ишни севиб (Қрлганлар анчагина эди.

Туркйстоннинг рус аҳолиси мактаб таълими билан ерли аҳо- лига қараганда анча яхшироқ таъминланган эди. Туркистон' ўлкасида биринчи бўлиб рус мақтаби Тошкентда 1866 йилда,. Самарқандда 1870 йилда, орадан бир-икки^ йил ўтгач; Туркнс- тон ўлқаеининг боциқа шаҳарларида ҳам пайдо бўлди.

Бу рус мактабларида маҳаллий аҳоли болалари зкуда кам- сонни ташкил этарди. 1876 йилда Тошкентда эркакдар прогим- йазИЯси ва- қизлар гарогимназияси очилади. 1894 иилда реаль- билим юрти очилди. Бу ўқув юртларида бошқа шаҳарларданг. к е л г а н ўқувчилар учун пансион (ётоқхона) ҳам бор эди. Bjr ■мактаблар давлат бюджетидан таъминланар эди. r


I ' /fS с о : ^ ( Д )кат мавжуд жамиятнинг ижтимоий-маданвй асосларини

Қайта қуришга қаратилгани сабабли эоки- тузум, эски турмуШу эски мактаб тарафдорларининг кучли қаршилигига дуч келди. Бу қарши куч вакиллари қадим ё қадимчилар деб аталган бўлса, янгй ҳаёт шабадаларини олиб келишга уринган кишилар эса жадид ёки жадидчилар дёган ном олдилар. Шу тарзда асрймиз <5ошларида жадидлар ва жадидчилик ҳаракати 'юзага келди. Янгй асрнийг бошланиши билан аввалгидек ижтимоий хорлик, иқтисодий ва маданий қолоқлик шароитида яшаш мумқин эмас- •лйги улар учун ойдёк равшан эди. Нафақат Марказйй Осиё, €алки Россияда яшовчи халқлар ҳам ўз тақдирларини ўзгарти- рибгина, феодал тузумнинг негизларини парчалабгина янги ҳа- •ётга қадам қўйишлари мумкин эди. Оқ подшо идора қилган мамлакатдаги ана шу оғир вазият туфайли 1905 йил тўнтариши «одир ■бўлди. Бу тўнтаришдан мақсад жамиятни демократлаш- тириш, саккиз соатлик иш .кунини жорий этиш, дворянлар ихти- •ёридаги катта ер-мулкни олиб, деҳқонларга бўлиб бериш ва ҳоказолар эди. Биринчи рус тўнтаришининг бу дастури билан танишган Марказнй Осиёлик тара^қийпарвар зиёлилар татар ■қардошлари ортидан бориб, жадидчйлик ҳаракатига' келиб қў- тиилдилар. 1907 йил Эрон буржуа тўнтариши, 1908 йил Туркия ^уржуа тўнта^ришн, Марказий Оеиёда жадидчилик ҳаракатининг раомийлашуви ва кучга киришида катта аҳамият касб этди. 'Ижтимоий, иқтисодий ва маданий ислоҳотлар йўли билан халқ ва жамият ҳаётинн яхшилашга, маданий юксакликка олиб чи- тқишра қаратилган дастурни бажаришга1 киришдилар. Улар таъ- сирида ўзбек тупроғининг бошқа гўшаларида ҳам жадидчйлик

^ҳаракати авж олди.Жадидчнлик жамиятнн тўнтариш йўли билан эмас, йслоҳот-

jiap йўли билан ривожлантирйшни ўзинийг асосйй вазифасй деб белгилади. У ўзининг бу вазифасини аДо этншда, фақат бир синфга — пролетариатгагина таянмади. Умуман жадйдчилий инсонйятни сйнфларга бўлиб ташлаш тарафдори эмас. 'Жадид- лар ҳатто қадкмчилар билан ҳам иттифоқ тузиб, халқ >ва кела- ж ак манфаати йўлнда ба^қамти ишлаш, бугунги ифода билая айтганимизда турлн сиёсий қарашларга эга бўлган халқ қат- ламларининг тинч-тотув яшаши ва ишлаши ғоясйни қўтариб ■чиқдилар. Беҳбудий ана шў «Муттаҳид» фронт тузиш ғОясийи баён қилар экан, «уламо ёки зиёли ва тараққийпарварларимиз бой ва авомимиз бирлашиб, дин ва миллат ва ватаннинг риво- жи учун хизмат этсак», деб ёзган1. Жадидларнинг буйдай.лвў*- таҳид фронтни тузишга интилганларинйнг боиси турли шароит билан белгиланганди. Аоом ҳам, бойлар Ҳам, уламо ҳам, зйё- лилар ҳам чор ҳукумати қарамоғида бўлган мустамлақанинг •бирй 03; июкинчйси кўп сйқувда бўлган кишилар эДилар Марка- зий Осиё бозорларида рус савдо ва саноат буржуазияси ҳукм-

1 <Санъат» журнали. «Жадидчилик қандай оқим> мақоласи. 1990 йил, 12- сони, 5-бет.


. - | грон бўлиб* маҳаллий буржуазия вакиллари сина бошлаган зди- лар. Бош^ача айтганда, мустамлакачилик азобини маҳалАий

— бойлар за савдогарлар-ҳам сеза-бошладилар^-Ана шукдай. тари^ хий шароитда, жадидларнинг фикр-мулоҳазаларига кўра, 'рддий халқнииг иқтисодий-маданий ҳаетини яхшилаш ; қандай зарур бўлса, чет эл капитали исканжасидаи, мустамлакачилик кишан- ларидан қутилиш ҳам шунчалик кечиктириб бўлмас вазифа эди.

Жадидлар 1906 йилдаёқ, «Тараққий» деб номланган газета нашр эттириб, ўз ғояларини тарқата бошладилар, орадан кўп ўтмай, «Хуршид», «Шуҳрат» сингари янги газеталар дунё юзи- ни кўрди. Марказий Осиёнинг турли шаҳарларида жадид. мак- . таблари бодрақдек очилиб, уларда диний илмлар билан бирга^ лйкда дунёвий билимлар ҳам кёнг гарғиб қилинди. «Жадидлар нима ҳэқида гапиришмасин, ҳаммаси янги нафас, .янги ғоя эди, пролетар мафкураси ҳам, ишчилар синфи ҳа.м йўқ-эди, табиат бирламчи дегувчиларнинг цафкурасини деярли ҳеч қим тушун- мас, биладиганлар эса жуда озчиликни ташкил; .қилар эди. Шу- нинг учун жадидчиликнинг янш ғоялар билан пайдо ,,б,ўлиб, руҳонийларга, ҳўкмрон синфларга қарши туриши, маданиятни яратиши, бир сўз билан: айтганда, янгилик эди, «жадид» жум- ласинйнг. маъноси ҳам «янги» демакдир»1. . ; ,

Агар лунда қилиб айтсак, зкадидларнинг ҳаракат дастури қунидаги масалаларии ҳал қилишга қаратилган:

1. Диний таассуф ва фанатизмга қарши қураш;2. Диний ақидаларга асосланган ўрта аср маКтаблари ўрни-

га ОврўпО қабилидаги дунёвий илмларни он.а тилида ўқитишга мослангаи янги усулдаги мақта^бларни ташкил этиш, феодал даври маориф тизимини ислоҳ қилиш. ■

3. Жадидчилик2 ғояларини кенг халқ оммасига етказиш ния- тида янги ўзбек адабий тилинйпишлаб чиқиш, матбуот ҳурлиги З чун .кураш, халқ оммасига тушунарли адабиёт ©,а театрни яратиш.-

~^~4:^отин-қизларни~паранжидан чиқариш 'ва'ясадид мактаб- ларига қатнашларини таъминлаш йўли билан :,улар тақдирини ўзгартириш ва оилада ислоҳот ўтказиш. ..:. ;;

5. Маҳаллий бойлар ва савдогар: аҳлининг сиёсий ва иқти- содий жиҳатдан рус буржуазияси билан бир . ҳуқуқда бўлиши, маҳаллий амалдорларнинг чор ҳукмдорлари томонидан сиқув- га одиииига қарши кураш, Шу йўл билан мустамлакачилик сиё- сат.инй; .ислоҳ қилиш.■ Асреий талаблари ана шундан иборат бўлган жадидлар учун идм ва маърифат ягона қурол бўлиб, улар шу қурол ёр- дами .билаи ўлкада ижтимоий-иқтисодий ва маданий тараққиёт учун қурашмоқчи бўлдилар.

Бириичи марта жадидчилик Қримда пайдо бўлди. Унинг1 «Санъат» журнали. «Жадидчилик қандай оқим» мақоласи. 1990 йил,

12- срни, 6- бет.4 чЖадВД» сўзй арабча сўз бўлиб, «янги», жадидизм эса янгилик тараф-

дорлари деган маънони билдиради. .


асосчйси асримиз бошларида туркий қавмларининг чинакам жафокаши ва ифтихори Исмоилбек Ғаспирали ҳйсобланади. Шарқ халқлари маънавий ҳаёгида, хусусан мактаблари ва мао- рифида чинакам инқилоб ясаб, «усули жадид» номи бил ан та- рихга киргаи «Усули савтия»ни у бошлаб берди. У барча тур- кий халқларни яхлит, ягона миллат деб билди. Уларни ҳам илм-маърифатда, ҳақ-ҳуқуқда дунёнинг тараққий қилган мил- латлари билан тенг кўрмоқни орзу қилди. Бутун ақли-вужудини мана шу муқаддас ишга — миллатнинг равнақи ва муҳофазаси нўлига сарф зтди.

Исмоил<бек Ғаопирали 1851 йилнинг 21 мартида — қутлуғ Наврўз куннда таваллуд топди. Ёш Исмоилнинг тарбиясйда юнаси Фотима ва энагаси Ҳабибанйнг хизматларй катта бўлди. Исмоилни 8 ёшда боқчасаройлик Ҳожи Исмоилнинг эски мак- -табига бердилар. Унга кирганда эса отаси Мустафобек онаси Фотиманинг эътирозларига қарамасдан, Оқмачитдагй губер- ния гимназиясйга олиб боради. Унда икки йил ўқигач, Воро- иеждаги офицерлар ҳарбнй ўқув юртига ўтади. Ун уч ёшида ўқишни Москвадаги Милютйн гимназйясига кўчиради. 1868 ■йили уни битириб,- Боқчасаройга қайтади. «Занжирли» мадра- сада рус тилидан дарс бера бошлабди. Орадан кўп ўтмай ўқиш- ўрганиш иштиёқи уни Туркия-Истамбулга бошлаб келади. Ун- яан Францияга ўтади. Вена, Мюнхей, Штутгардда бўлади. Машҳур Сарбона университетига ўқишга қатнайди. Ниҳоят, 1876 ййлда Боқчасаройга қайтиб келади ва «Занжирли»да рус ^ғили муаллйми сифатида ишини давом эттиради:

1883 йилнннг 10 апрелида И. Ғаспирали бОшч^илигида «Тар- жимон» номли газетанинг биринчи сони босмадан чиқади. Газе- тада унинг мақоласи эълон қилинади. Мақолада у: «Суюйли дўстларим,— дея мурожаат этади ўз ўқувчийарига,— бизнинг учун энг гўзал иш илм ва маориф ишидйр. Энг* муоқаддас инти- лиш илмга, маорифга иитилишдир. Чунки инсонни инсон этгаи меҳнат ва билимдир. Билим маданий. турмушга етишиш воси- тасидйр. Маданнй турмуш эса инсоннинг яшаш мақсадй, усу- лидир...1

1884 ййлда Ғаспирали яна бир муҳим ишга қўл уради. У ўн икки болани янгнча—«усули жадида» билан ўқиТишга кири- шади. Ва қирқ кун ичида бурро саводини чиқарадй. Имтйҳои ташмил қилиб болаларнинг ота-оналарини таклиф этади. Чёт- Дан кишилар келиб кўраДилар. Ҳамма бнр оғиздан «усулй жа- дйда»нинг беқйёс имкониятини эътироф этади. ХуЛлас Исмоил- ■бек икки ййлда эски мактабда беш ййлда оладиган таҳсилнй ўргатишга мўваффақ бўлади. Сўнг улар учун «Хўжаи сибён» ((«Болалар муаллими») иомли биринчи дарсликии тузади.

Ғаспирали жаҳоннинг тараққий қилган мамлакатларидан орқада қолиб кетишимизнинг сабабларидан бири деб ўз даври- дан узилган ўқиш-ўқитиш усулини кўрсатадй. «Эски усул»да


; - ' -i л, ;. j

ўқиган ва ўқиётганларни ҳеч бир камситмаган ҳолда, «усулжни янгилаш шартлигини уқтиради. Биз таклиф қилаётган усул

тупшатг .чмяг- агкттй -янғиляпцшқ.шф прйпи «Жялид усулнинг иптишорини (ёйилишига) чомишдиғимиз сизлара ва илма ҳурматан бир ҳикматдир. Чунки, ота-бобо кунларидан қол- миш милляй макта!блари ислоҳ этмак усули жадид демакдир, бошқа бир ўқув бошқа бир мактаб демак дагилдир. Усули жадид оз в.ақтда зиёда в.а даҳа мукаммал ўқитмоқ ва ўқимоқ йўлларини гўстирар (кўрсатар), ғайри бир шай (нарса) дагил- дир».

Янги усул мактабда қуйидагиларпа:Синфда (мақтабда) болалар сони ўттизтадан ошмасликка;Болалар фақат икки дафъа — ёз ва қиш бошларидагина

мактабга қабул қидиниши;Ҳар ҳабул нечта бўлишидан қатъи назар, бип. синфдан ош-

маслиги; •Ҳар, бир муаллимда кўпи билан 3—4 синф бўлиши;

j Агар мактаб уч синфдан иборат бўлса, дарслар кетма-кет маълум уйғунликда қўйилмоғи;

7—9 ёшлардаги бола,7—8 соат узлуксиз ўқий олмайди. Унйнг учун 5 соат қифоя. Ҳар дарсдан сўнг 10 дақиқа танаф-Фус;

Жума :ва байрам кунлари дам олиниши;Ун ой ўқишдан сўнг ёзнинг иссиқ кунларида таътил бўлиши;Дарс зериктирмаслиги...Шогирдларини уриш ва сўкиш бефойда эканлиги ва бошқа-

ларга эътибор қаратилган эдя.. . .Ғаспирали «усули жадид» билан ўқитишнинг қоидаларини

шундай тушунтиради:• 1. Бутун алифбони бирдан ўргатиш оғирдир. Ибтидо (бош-

да) уч, беш ҳарф ўргатиб борвш (енгил) дур.. 2. ... биринчи дарсдан шогирдлари ёзишни бошламасликлари

'ДарКОр. ...- ............. ........... - ______ ........................ .......■._..........

3. Дарслар муайян соатларга, қиомларга ажратилиб ўрга- тйлиши ЛОЗИМ.

4. Уқувчи бир дарсни ўзлаштирмагунча иккинчисига. ўтил- маслиги керақ.

5. Ҳарфлар билан таништирганда, улар ҳақида кенгроқ маъ- лумот берилгани маъқул.

Болаларви ҳар олти ойда ймтиҳон қилиш, йил охирида синфдан синфга ўтказиш, ўзлаштирмаганларни синфда қолди- риш кўзда тутилади. Дарслар ҳар хил ва ҳар бири ярим соат- дан бир соатгача бўлиши мумкин. Дарслар орасида танаффус- лар бўлмоғи керак.

Бу мақтаблар учун «Хўжаи сибён» асосий дарслик бўлиб- хизмат қилар эди. 1910 йилгача у 27 маротаба нашр қилинган. Лекин гап шундаки, «жадидчиликда биргина мактаб билан чекланмасди, у Русиядаги мусулмонлар маънавий оламининг барча жиҳатларини—мадрасани ҳам, матбуотни ҳам, илм-фанни


ҳ а м ў з ичига олар ва энг муҳими, уларнинг ҳаммаси турмушга нечоғлиқ даҳлдорлиги, замонга хизмат қила олшци асосий меъзон |қилиб кўзда тутилар эди»1.

Миллатнинг ўзлигини кўрсатадиган хусусиятлардан бири тил ва маорифдйр. Бу иккиси бўлмаса, миллат мустақил бўла олмайди. Ғаспирали 1905 йилда ёзган мақолаларидан бирида миллатнинг асоси иккита: тавҳидий тил (тил бирлиги) ва тав- ҳидий ди« (дин бирлиги) деган эди: Дарҳақиқат, тилнинг ўрни беқиёс: «Инсоннииг оти бўлмаса, ўзи ҳам йўқ демакдир, шу- нвнгдек, тили бўлмаган инсон ҳам соқовдир»2. Бу билан Ғас- пирали, миллатни йўқ қилиш учун юқоридагилардан биттаси- нинг бузилиши кифоя — дейди.

Исмоилбек феноменининг энг муҳим нуқталаридая бири, шубҳасиз, ҳар бир милла:тнинг маориф, маданиятини миллий заминда олиб бориш, миллий тил учун кураш ташкил қилган эди. Энди Исмоилбекнинг илмий социализм таълимотига қа- рашлари қандай эди? Гап шундаки, у бу таълимотнинг асосий нуқталарини шубҳа остига қўйди. Жумладан «социализм меҳ- натда синалган қардошликдан бошқа на динни, на ирқни, на миллатни, на тилни тан олади. Уларнинг шиори ва мақсади: «Бутун дунё пролетарлари бирлашингиз!»— деб ёзади. «Социа- листлар» ва социал демократлариинг «адолат», «мусовийлик» ҳақидаги шиорлари ташқаридан жуда жимжимадор, кишини маҳлиё қилувчи бўлиб кўринади. Аслйда бу назария уни туғ- дирган сабабларга мувофиқ иш тутади... инқилобий курашга, қон тўкишга чақиради...»

Маданият ва умр, илло, адолат ва мусовийликни барқарор этмоқ учун, «Леқин бунинг учун жаҳон тартибини бузмоққа ҳожат йўқ, акс ҳолда бундан ҳам катта мураккабликларга дуч келинмоқда. Ҳар бир қишининг иш, ер ва. осойишталигиНи таъ- •минламоқ зарур. Аадмо бу мутлақо бириникини мусодара этиб, иккинчисига берйш деганй эмас»3.

Яна у фикрини давом эттиради: «Турли кишиларнйнг ақли, кучи, қобилияти турлича, шунинг учун ҳам ҳар ким ўз имкони- га қара-б йиғинади... • Энди шунинг бариси кишиларга тёнг бў- линади, дейдилар. Бу қандай тенглик бўлди? Бунда адолат бор- ми? Мамлакат ва жамиятни «казарма»га айлантириб ҳар бир кишини умумий емакхонага таклиф этармишлар»...

Исмоилбек Ғаспиралининг номи Марказий Осиёда ҳам маълум ва машҳур эди. Хусусан, XX аср бошларидаги Туркистон, Бухо- ро ва Хиванинг саккиз миллионли халқи миллий онгида юз бер- ■ган ўзгаришларда унинг буюк хизмати бор дейишга тўла ҳақ- лимиз. Ғаспиралининг ғоялари Марказий Осиёга кенг тарқалди:

Бухоро, Самарқаяд, Фарғона, Наманган, Қўқон, Тошкент

1 Б. Қосимов. «Исмоилбек Ғаспирали». Т., 1992 йил, 31-бет.2 Б. Қосимов. «Исмоилбек Ғаспирали». Т., 1992 йил, 34- бет.3 «Янги дунё» ҳафталиги. 1991 йил, 13-сони.


каби ўнлаб шаҳарлардаги зиёлилар гуруҳи жадидчилик ҳара- катига бош-қош бўлдилар. Жумладаш

Файзулла-Хўжаев- (1896—1©38-йй.)------- ——— : iJ— _•Исҳоқхон Ибрат (1862- —1937 йй.) '

• Сиддиқий Азизий (1864—1924 йй.) -Саидрасул Лзизий (1864—1933 йй.)Муҳаммад Шарйф Сўфизода (1869—1937 йй.) .Маҳмудхўжа Беҳбудий (1874—1919 йй.)Абдулқодир Шакурий (1875—1943 йй.)Абдулла Авлоний (1878—1934 йй.)Садриддин Айний (1878—1954 йй.)Мунаввар Қори Абдурашидов (1878—193Г йй.)Исматўлла Раҳматуллаев' (1883—1962 йй.)Абдурауф Фитрат (1884—1939 йй.)Ҳ. Ҳ. Ниёзий (1889—1929 йй.)

ва бошқа ўнлаб зиёлиларни фахр билан тилга олйшимиз мум- кин.

Жадидчилар 1910 йиллар давомида мустамлакачилик сиёса- тига қарши кураш олиб борганлари учун чор Россияси амал- дорларидан жабрландилар. Янги усулдаги мақтаб ва маориф' таълим-тарбия муаммоларини кўтариб чиққанликлари учун ху- рофотчилар иғвоси билан Бухоро амирлиги тазйиқига, 1917 йил тўнтарилишидан сўнг эса «Буржуа демократик эркинлик- ларини тарғиб этувчилар ва миллатчилар» тамғаси остида шўро ҳукуматй таъқибига учрайдилар.

Жадидчилар ҳаракатининг дарғалари мактаб, маориф соҳа- сида жуда катта тарғибот ишлари олнб бордилар. Савод чиқа- риш услубининг янгича шаклларини ижод қилдилар.

Улар томонидан. хандаса (математика), жўғрофия (геогра- фия), тарих, табииёт каби фанларнинг дарслик дастури ишлаб чиқилди. Масалан:

Саидрасул Саидазизов «Устоди аввал», Тошкент, 1902.Али-Аскар Қалинин. сМуаллими Соний», Тошкент, 19Q3-Қори. «Адиби аввал» («Алифбе китоби»), Тошкент, 1907.А. Ц1акурий. «Раҳномаи савод», Самарқанд, 1908.А. Авлоний. «Адабиёт ёхуд миллий шеърлар» (Адабиётдан

хрестоматия) 1, 2- қисм. Тошкент, 1909; «Адиби аввал», Тош- кент, 1910; «Биринчи муаллим», Тошкент, 1912; «Иккинчи муал- лим», Тошкент, 1912; «Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ» Тошкент, 1913; «Тарих», Тошкент, 1916.

С. Айний. «Тахзиб ус-сибиён» («Бола тарбияси»), Когон, 1909.

Абдухолиқ Усмон кори. «Тахсил ул тажвид» («Енгил ада- . биёт»), Қўқон, 1911 й.,

Муҳаммаджон Қори Наимжон. «Одо1бли 'бола», Тошкент, 1912 й.

Раҳимов Муҳаммаджон Мирза «Таълимий ҳисоб» («Ариф- метика таълими»), Тошкент, 1912 й.


" ^^«гчз]ШГ 'жадид» мажтабла,рида ҳамма ўқиш ҳу|қуқига эга буэдган. Чсф амялдорларн бу пайтда Туркистондаги я®ги уоул- дати мактабларни бирон жойда очилг-анини сезиб ҳолса, уни дарҳол тафтиш |қила(рди, биран айб топиб дарҳол бекиттириб қўяр эди. Чунки, подшо ҳукумати «бегона халқ»нинг қисман бўлса ҳам илм-маърифатли бўлиишни, дунёвий билимларни ўр- гаяишини истамасди. Янги усул мактаблари.ни фақат подшо ҳукумати эмас, балки м^аҳаллий руҳонийлар, эски мактабнинг домлала,р,и ҳам ёқтирмас эдилар. Улар янга усул мактаблари «ислом динига раҳяа оолади», «бу ма/ктабларнинг муаллимлари «1Кофир», деб ташвиқот юритар эдилар. Бундай .қараш ва тўсиқ- ларга қарамасдан Беҳбудий ва унинг маслакдошлари «усули жадид» мактабларида Туркистон фарзандларини ўқитиш иш- ларияи жадал суратда олиб борардилар. Маҳмудхўжа Беҳбу- дийгаинг «усули жадид» мактабидапи ўқитиш ишлари қуйидаги тартибда олиб борилар эди: «Мактаб икки бооқичдан иборат бўлиб, биринчи боақич— ибтидоий қиом, деб номланган. Бу- нинг таҳсил .муддати тўрт йил. Биринчи йилида: форсча ва ^рабча ёэу,в ҳамда ўқишни ўргаяилгаи. Суралар ёд олиягая. Ҳисоб дарси ўргатялтан. Умумая бир йил давомида ёзмоқ 'ва ўқимоқни тўлиқ ўрганганлар. Иккинчи йилада: хафтияк, имон /ва эътиқоддаи дарс, форс, турюий ва араб тилида шеърлар, ^а- сидалар ўқитилгаи. Учинчи йилида: . Қуръони Карим, ислом ибюдати, тажвид, Саъдийда.н иасиҳатлар, фсирс ва туркгай тил -пухта ўргатилиб, ундан иншола^р ёздқриларди. Ҳисобдая турли тақсимот ва иш ккритиш каби зарурий жиҳатл,ар ўқитилгая. Тўртинчи йилида: эса Калому .шариф, муфа' ў л тажвид, форсий ва туркий назм ва наср, ахлсиқ дарся, туч ва фО|рсий тил,

нҳиеобттарях^жуғрофия ўқитилган. Бу тур\ \ф ни тамомлагая болаларни муаллимнинг ўзи тақсимлаган. Ъҳласа иккинчи бооқичга :қолдирар, уларяинг ўзлаштиришлари. \ қараб мадра^ сага юборар, болаяинг ўзи хоҳласа еаропа мак '1 хбларига юбо- рар ёки тирикчилик учуя ишлашпа йўлланма берарди.

Мактабнинг иккинчи боақичи — рушадия бўлиб, бунга тўрт синф— ибтидоий қисмяя тамомлаганлар ўтказилар эдй. Бу боақичда ўқитилади.ган дарс ва илмл-аряинг муидарижаси қуйи-д,агяча: Биринчи йилл араб тили, жўғрофия, шафақия, форс тили, таржима жумла Мухтасар, тарихи анбиё ва иелом тарихи, Саъдийнянг «Гулястояя», туркий тили . ўқитилган; иккиичи йил — араб тили, шифохяя, тарих, ислом, ахлоқ, т.урк тяли, ҳисоб, форс ёзуви ва ҳоказолар; учинчи йил — араб тили, ҳисоб, хат ёзуви, тарих, туркий тил, рус тили ҳам ўқятялган; тўртяя- чи йил — араб тили, рус қозихояа хатларя, бўлиспнойхона хат- лари, TyipiK тили ва адабиёти, саломатлик, мактаб ва ҳаёт, ядшқ ва муҳаббатсиз ахлоқ ва бошқа «ўп-гияа ҳаётий дарслар ў(қи- тилгая.

Беҳбудия мактабида ҳар йилнииг охярида таятанали ш ти- ҳонлар ўтказилиб туриларди. Имтиҳонларга, алба;тта, ота-она- лар ва бошқа меҳмонлар ҳам таклиф /қилинарди. Бу биринчи-

Ч


дан: «усули жадид» мактабларини кўпроқ тарғиб қилиш ва |унинг ўқиш тартибла;р,ин.и кўрсатйш “бўлса; икки.нчидан: мак- тайии ҳаётйир1оқ қйлиш, яъни 'бйла ва' мактаб "бирлитини а^мал- г,а ошйриш эди.

Саккиз сииф, яъни ййни бострчнн тамомлаган .пюгирд араб- ча, форсча ва туркчада бемалол сўзлаб, ёзарди. Русчани ҳам ўқиб, бемалол лаплаша олдрди. Туркистоняинг бошқарма маҳ- камаларининг барчасида ишлашга қурби етарди. Бу шогирд (мактабда м.уаллимли:к • ҳам |қияа олар, тижорат билан ҳам шу- ғуллана|р, ҳатто .муҳаррқрлик ҳам ■қўлида» «еларди.

Ҳар йилги имтиҳонларга барча жойдаги■ вакилларга хат юбйрйлиб таклиф этиларди. Лекин «ўпчилик мактабиииг ютуқ- ларини кўра олмага«иДа;й келмасди. Беҳбудий айтар эдики: «Келиб кўрсунлар, дуруст бўлса, ривож берсунлар, нодуруст (бўлса, далил ила исбот қилсунла-р... мақсадимизда хиэматдан ва миллатдан бошқа нарса йўқдур».

,«Усули жадид» мяктабиии йўлга қўйиш осон кечмади. Беҳ- будий ва Шакурий бунинт учун барча мусулмон тарая^қий этг,а« шаҳарларидаги мактабларини ўрг,анда. Бундай мустамла1кач,и- лик дачрида Туркистаннияг истиқболи учун ўз ҳовлисида ил,м- маърифат ўчоғини очгани учун Беҳбудийнинг бошида «еча-неча таёқлар синди. Шукга |қар:амасдан жафоваш муаллим «усули иеадид» мактабини ^қаттиқ туриб ҳимоя қилди. Унинг .мактаби- т.а чо-р р.ус и«спекторла,р.и келиб тафтиш ўтказвшганида жўғро- фия, тарих ва ҳисоб китобларини отхонанииг охури тағ,игл яши- риб қўйган.

Беҳбудий бутун вужуди билан муаллим эди. Унииг ўзи ҳам юқори синф талабаларига жўғрофия ва тарихдан сабоқ берар. iMiwcp, Туркия, Қозон ва бошқа жойлардан олиб келган т.урли янги-яиги китобларини ювдри синф ўқувчиларига ҳамда энг яхши ўқиганларга ҳамда муаллимларга тортиқ қиларди. У не гқшгса улуғ Туркистон учун ea унинг келажаги бўлтаи ёшлар

пуЧун ДйЛарДи...... ..... ■ : -------- -•Беҳбўдий ахлоқ ва тарбиянинг асоси ■—мактаб, б,арча ялм-

нйнг бошй ва ибтидоси мактаб. Саодатнинг, фозил инсоннинг 1маънашй чапшаси — м.актаб деган ақидага >амал ^иларди. Бу борада «Туркистон вилоятининг газетаси», «Тараққий», «Хур- шид», «'Шуҳрат», «Осиё», «Турон», «Ҳуррият», «Оина», «CaiMap- қанд», «Меҳнаткашлар товуши», «Улуғ Туркистон», «Нажот», «Тирик сўз», «Таржимон», «Вақт», «Шўро» каби матбуот саҳи- фаларида юзлаб мақолалар билан чиқишлар қилди^Ушбу ма- қолалар асосан таҳсил ва таълимнинг тараққиётига бағишла- нарди. Масалан: «Таҳсил ойи», «Эҳтиёжи миллат», «Самарқанд усули жадид мактаби хусусида», «Мажлис имтиҳон», «Тарих ва жўғрофия», «Самарқанд китобхон исломия», «Самарқанд ки- тобхона ва матбаахона», «Самарқанд ислоҳ русум мажлисй», «Бухорода усули жадида» каби чиқишларида янги усул мак- таблари, унинг аҳамияти' ўқитиш тизимлари, янги маориф ва маданиятни ривожлантириш, дунёвий фанларнинг нафи, маъ-


рифатга рағбат, комил инсоннинг тарбияси ҳақидаги муҳим маърифий фикрларни. ўқиш мумкин эди.\^Беҳбудий таълим ва тарбия ҳамда унияг муаммолари тўғри- сида бой публицистик мерос қолдирди. Жумладаи, «Имон ва ислом», «Ихтиёжи м.иллат», «Б.ухорода уоули жадида», «Ҳур- рият — озодлик — эркинлик», «Таҳсил ойи», «Икки э,мас, тўрт тил лозим», «Туркистои», «Миллатяи ким ислоҳ этар», «Ёоилар- га мурожаат», «Батайпареарлик керак», «.Бизни кемирувчи одатлар», «Бухоро хоилигига саёҳат», «Ибтидоий. мактаблари- мизнинг тартйбсизлиги ёхуд тараққийнинг йўли», «Бизга ислоҳ керак», «Ҳақ олинур, берилмас», «Самарқандда миллий ишлар ҳақиида» ва бошқалар.

Маҳмудхўжа Беҳбудивнйнг янг.и .мактаблар учун ёзган •асарлари мактабларнинг ислоҳида! катта ҳодиса бўлди. Айни даврда бу дарсликлар назарий, илмий ва амалий жиҳатдан кенг .■қўлланилди. Бу китобларнинг бугунги кунда ҳам қадри йўқол- ганича йўқ. «Қитобатул атфол» («Болалар мактуби») асари ўз да.вр.ида бир неча марта наш.р этилгаиди. Бу китобг.а қирқтага яқин форсий ва туркий иншолардан намуналар киритилган. Шаҳодатиома ва бошқа иш юритишга доир ҳужжатлар ёаишни ўрганишдан таълим беради ҳамда намуналар ҳам келтирилган. Волостнойхона, қозихонада ёзиладиган ҳужжатлар ҳам мана шу китоб орқали ўргатилган. Еш еа катталарга мўлжалланган 36 саҳифалик тўплам Республикамизга давлат мақоми берил- ган, мустақиллик қарор топаётган дамларда бу китоб назарий- •маърифийгина эмас, балки амалий аҳа.миятга ҳам эгадир. Узбек тилида иш юритишимизда бу китоб жуда қўл келади. Китоб- нинг мақсади ҳам шунга қаратилган.

Беҳбудий Туркистоннинг келажагини унинг янги кадрлари- да, мутахассисларида ва ўқимишли ёшларида, деб биларди. Шунинг учун ҳам у ҳар бир ёзгаи мақоласида явги тараққиётга жавоб берадиган кадр тарбиялаб етиштириш масаласини қўяр- ди. Савдо-сотиқ ишларини кенг ривожлайтириш, касса очиб миллйй даромадйи кўпайтириш зарурлиги ҳа.қида тушунтириш- лар олиб борарди: «Иморат қилмоқчи бўлсак режа лойиҳаси лезимки, муҳандисларга муҳтож бўлурмиз. Аммо, биз ҳануз муҳандис илмини билмаймиз. Контур ва расмий дафтар тутиб, касса тузиб тижорат этмоқ лозим?» деганди.

Бёҳбудий Туркистонда етиштйрилаётган маҳсулотлар арзон баҳоларда Оврупо бозорларига олиб кетилаётганидан ачинади. Бизда ҳам Оврупо бозорларида савдо-сотиқ қиладиган мутахас- сисларнинг етишйб чиқишларийи истайди: «Туркистон меваси, донаси, тоши, туфроғи ва иимарсалари Оврупо бозорига кетар. Муни Оврупо доллари келиб юз баҳога олиб , кетар. Меҳнатни биз қилармиз, фойдани улар кўрар». Шунинг учун дейди, Беҳбудий: «Овруйо ила савдо қилатургон киши авволо замона илми ўқимоғи лозим. У миллат тараққиётининг маъна- рияти— ҳам тарбияси, ҳам иқтисоди, ҳам маърифати» деб қа- ради.


Беҳбуди« Туркистоннинг келажагини ўйлар экан, миллати- мизнинг тараққиёти борасида турли йўлларни қидирди. Бой-

; ларта ҳам мурожаат этд«:-«Бошқа--миллатларни№г бойлари .фа.- қир ва етимлар учун мактаб ва дорилфунунлар солдурурлар, фақир ва етимларнинг ўқимоғи учун воқф (стипёндгалар) тайин қилур. Бутун Туркистон ўн бой элинда минг сўмдан бер- са, 25 бола учун Тошкентда (диний ва замонавий) бир пансиун- ли ва наҳорли мукаммал мактаб бино бўлуб, ҳар йил .ҳукумат мактабиида 50 бола тайёрлайдур». Агар шундай бўлсаки, ўн йиллар орасида бизда яхшй-яхши ўқимишли муҳандис, шифог кор, ҳуқуқшунос, иқтисодчи каби мутахассислар етишиб чиқар- ди, деб умид қилади.

МУНАВВАР ҚОРИ АБДУРАШИДХОН УҒЛИ (1878—1931)

Абдурашидхон Сотйболдихон олим ўғли Мунаввар қори 1878 йилда Тошкент шаҳрининг марказий даҳаси — Шайх Хол- ванд Таҳурнинг Дархон маҳаллаеида мударрис Абд^рашидхон ва Хосият отин оиласида дунёга қелади. У етти ёцг,да отасидан ажрайди. Дастлабки таълимни онаси Хосият омндан олади, хат-саводи чиқгач, ўша даврдаги йирик мактабдорлардан бири — Усмон домлада ўқийди, сўнг Тошкентдаги Юнусхон мадрасасида таҳсил кўради. Бироқ, ўша даврда Урта. Осиёда илм маркази Бухоро эди. Шунинг учун у 1898 йилда Бухорога бориб, мадрасалардан бирида таҳсил ола бошлайди. Аммо кўп ўтмай, моддий қийинчиликлар туфайли Тошкентга қайтиб ке- лади ва Дархон масжидида имомлик қилади. Шу даврда Тош- кентда ҳам жадидчилик ҳаракати кучайиб боради. Мунаввар қори ҳам тараққийпарварлар сафига қўшилиб, тезда унинг йўл- бошчисига айланади. У айниқса Исмоилбек Ғасциралининг «усули еавтия» 'мактабига, чор ҳукумати мустамлака ўлкаларг дати аҳолини қандай маънавий-маданий узлатда сақлагани ва

— ўндан -қутилиш -чоралари ҳақидаги фикрларига ҳавас ва «ҳлос * билан .қарайди. Чунки, бу даврда биринчидан, эски араб ва фррс мактаби услубида фаолият кўрсатувчи ибтидоий мактаблару мадрасаларнинг ўқув педагогика ишлари анча эскириб қолган эди. Иккйнчидан, чор ҳукумати Туркистон ўлкасида маорифнй ривожлантирмаслик учуи астойдил ҳаракат бошлаб юборган эди. Улка аҳолисини руслаштирйш сиёсати биринчи ўринда ту- рар эди. Масалан, рус миссионери М. А. Миропиев шундай дейди: «... Шундай қилиб қўл бстимиздаги бизнинг мусулмон- ларнинг таълими асосида уларни руслаштириш бош ва асосий ақида бўлиши лозим... ea шундай қилиб мусулмонларнинг таъ- лими асосидаги бизнинг иқкинчи асосий ақида, исломни писанд қилмаслик ва уни қабул қилишдан бош тортиш; қисқаси, уму- ман бизнинг ажнабий — мусулмрнларни диний жиҳатдан мен- симасликдан ибрратдир»1. Пировард мақсад миллатпи йўқ қи-

1 Рауф Парпи. «Шарқ юлдузи» журнали. «Мунаввар қори» мақоласи, 1992 йил, 5-сон, 106-бет.


♦ 4,-

- лишдан иборат бу маънавий тажовузни айниқса ўзбек зиёли- ♦лари ҳам ҳар қадамда сезиб юришган ва ҳис қилишган. Бун-

дан ташқари, мустамлакачилар Туркистонга оч назар билан қараб, унинг 'бойликларини шафқатсиз ташиётганликлари, мил-

, лий озодлик ҳаракатларини қонга ботираётганликлари фақат ; оддий меҳнаткашларнивг амас, балки боййар ва зиёлиларнияг . 'ҳам кўзини очиб бораётган эди. Халқни бу балолардан фақат

мактаб таълим-тарйиясидаги кескин ислоҳотлар қутқара олар эди. Шу боис, Мунаввар қори рус тузем мактабларига қарши ўз янги мактабларини очишга аҳд қилди. -

Шундай қилиб, Мунашар қори 1901—1904 йилларда қрим- лик дўсти Расм Кешод ёрдамида Тошкентда «усули савтия» мактабини очади. У мактабни аввал ўз ҳовлисида, кейин бошқа жойларда очишга ҳаракат қилади. У мактабни ислоҳ қилмай туриб, одамларнинг онгида ўзгариш ясаб .бўлмаслигини яхши тушуниб етган эди.

Мунаввар қори зиёли ёшларни чет элга юборишни, у ерда илм-фанни ўрганишни тарғиб қилади. Масалан, у 1916 йили

f Тошкентда йиғилишда нутқ сўзлаб шундай дейди: «Узбек зиёли 'болаларининг Германияга юбориб ўқитишга жуда муҳтожмиз,

* болалар ўқуб, илм таҳсил олиб келсалар, миллатга катта хизмат қила оладилар»1. *

Мунаввар қори 1909 йили Убайдулла Хўжаёв, Абдулло Ав- лоний, Тошпўлатбек Норбўтабеков, Карим Норбеков ва бошқа- лар билан ҳамкорликда тошкентлик бир бойнинг раислигида «Жамияти хайрия» ташкил этади. Бу жамият орқали қашшоқ iBa касалмавд кишиларга, ўқувчиларга ёрдам кўрсатади ва .бу билан чекланмайди, у Россия ва Туркиядаоги олий ўқув юртла- рига талабалар юбориш билаи ҳам шуғулланди. Айрим маълу- •мотларга қараганда шу жамиятнинг ёрдами билан Мирмуҳсин Шермуҳаммедов, Уфадаги «Олия» мадрасасида ўқиган. Мунав- вар қори 1906 йил сентябрида «Хуршид» журналини нашр эт- тириб, ўзи муҳаррирлик қилади. Бу журнал ўзбек халқининг кўзини очишга, фикрйй уйғонишга, ўз ҳақ-ҳуқуқини танишига хизмат қилгани учун оқ пошшо малайлари томонидан тезда ёпиб қўйилди. Кейинроқ у «Нажод», «Сурат», «Ҳақиқат», «Турон»да бош муҳаррир, «Садои Туркистон»да (1914—1915) бўлим му- 1ҳаррири бўлиб ишлади. У матбуотда элни ғафлат уйқусидан уйғотувчи буюк куч, маданият ©а маърифатга чорловчи қудрат- ли восита, ҳақиқат кўзгуси, деб қаради. У Туркистоннинг мус- тамлакага айланиши, миллатнинг инқирозга учраши сабаблари- ни очиб беради: «Бу замондан юз йилдан зиёдроқ муқаддам замондан бошлаб оҳиста-оҳиста миллат деворларинг ҳар тара- фйга раҳна пайДо ,бўл(ди. Мунга сабаб улама ва уламоларимиз- нинг ўз нафслари риоясида ҳаракат қилмоқлари.; «бўлди. Под- 'шоҳ ва хонларимиз бўлса, мйллатга қияган хизматлари танҳо ҳотин олмоқ ва кучук уруштирмоқ .ва беғайрат ва •беҳаққоният

1( 1 «Шарқ юлдузй» журнали. 1992 йил, 5-сон, 108-бет.

t


диндор кйшиларни бадарға қйлмоқ ва тутиб ўлдирмоқ бўлди. Миллат нима ва шарият нима билмадилар. Шунинг учун мил-9лат^деворининг^раҳналари^тобора' зтгсда' бўлдтт^4........ ~

Яна буюк мураббий миллатнинг ивқирозга учраш сабабла- ридан бирини «бўзахўрлик, қиморбозлик, ... ларга ўхшаш ил- латларни. бизларнинг’' ота-воболаримиз расмларидир, деб истеъ- ‘мол .қилганларида кўради.

Мунаввар қори фйрс, араб, рус, турк тилларини мукаммал билган у қўп улуғ адибларнинг асарини мутолаа қилган. Му- наввар қори ўлканинг қолоқлиги сабабини ахтарар экан: «Биз- нинг Туркистон мамлакати тупроқ, сув.ва ҳаво жиҳатидан энг бой мамлакатлардан бўла туриб, на учун ўзимиз бундан фой- 4 далана олмайм!йз?» деб афсус-надоматлар қилади. «Мана, кст- ’ бакет етган бундай саволларга жавоб бермак учун нодонлик ва оламдан хабарсизлик, демакдии бошқа чора йўқдир. Бу нодон- лик ва дунёдан хабарсизлик балосидан қутилмак учун аввал орамизда ҳукм сурган 'бузуқ одатларнинг бузуқлигини билмак *; ва ўрганмак керакдир», дейди у. , . •

Маълумки, золим Николай II нинг 1916 йил 25 июнда * «Фронт орқасидаги хизматлар учун Туркистон, Сйбирь Ba Кав- каз инонародецларидан ўй тўққиздан 31 ёшгача эр кишилардан * 1мардико!рликка олиш ҳақида 1526 рақамли фармони эълон қи- линади. Бу ноқонунвй фармонни ўлка қонини сўриб ётган>гу- бернаторлар бош-бошдоқлик билан амалга оширадилар. Оқи- батда, Туркистоннинг кўпгина вилоят ва шаҳарларида аҳоли ўртасида норозилик туғилиб расмий исёнлар бошланиб кетадй. Исёнлар шафқатсизлик билан бостирилади.. Ана Шу паллада тошкентлик тараққвйпарвар кишилар сукут сақламай, аҳолига ёрдам беришга киришадилар. Ушбу ҳаракат натижасида «Тур- кистон .мардикорликКа олиш қўмитаси» ташкил этилади. Му- «аввар қори шу қўмита раисининг ўринбосари этиб сайланади.У чор ҳукумати олиб бораётган бў сиёсатнинг нотўғрилигини халққа тушунтиради ва бу масалада Петербургга вакил юбо- ришни ташкил зтиш ишларида фаол қатнашди. Чунки» ... Тур- кистоннинг золим маъмурларй 1916 йил фожиасйни қўлда ясаб майдонга чиқардилар. «Шунинг учун ҳам макаллий аҳоли бу фармонни «... Туркистон мусулмонларини ҳукуматга қарши оёқ- ландуриб қирмак ва ерларийи қочоқларга бўлиб бермак учу« махсус чиқарилган интибоҳнома»2,— деб Қабул қилган эди. Еттисув, Жиззах, Тошкент қирғинларининг шоҳиди бўлган адиб, қора намат ювса ақармаганидек, чор маъмурлари ҳам адолат ва инсофга келмаслигини, фақат ҳуррият катта эзгу ўз- гаришларни қилиши мумкинлигини йдрок этадй. ... Улуғ мута- факкир мактаб очиш, газета чиқариш, жамият ташкил этиш сингари иш #илан чекланмай сиёсий фаолиятини кучайтириб боради.

1 «Шарқ юлдузи» журнали, 1992 й., 5-сони, 109- бет„2 «Нажот» газетаси, «Матбул қурбонлар». 1917 йил, 26 март.

. . ■ ■ - ' ■ i'266 4


Мунаввар қори 1917 ййл май ойи'да тараққийпарвар мусул- мон ёшлари ва руҳонийлар иштирокида ўтган қурултойда «Шў- рои исломия» жамияти раисининг муовини этиб сайланди. Бу унинг обрўсини ошаётганлигидан далолат беради, илғор фикр- ли кишилар унинг атрофида тўплана бошлайди. Мунаввар қори уларга ҳурриятнинг йўлини кўрсатиб беради: «Ҳуррият берил- мас, уни олтину ҳеч нарса ила олиб бўлмай, фақатқонвақур- бон билангина олйнур», дейди у.

УзбЙк халқини маърифатли қилишга интилган буюк мураб- >бий 1918 йил май ойида Тошкент шаҳрида «Турк ўчоғи» «лмий-маданий жамияти тузади. У бу жамиятни Туркистон туркларини миллий туғ остига тўплаб, аларга руҳ ва маърифат- ларимизни, тижорат, зироат ва санъатимизни ривожлантириб, чин маданият вужудга келтирмак ва шу тариқа миллатймизни руҳий ва жисмоний қувватини орттириш мақсадида»1 ташкил этган эди. Мунаввар қори ана шу ғоя асосида иш олиб боради.

У инсоннинг .маърифатли бўлиб, кўзи очилмагунча виждон уйғонмаса на ўзини, на халқининг эркини муҳофаза қилаоли- шини, бу ймонсизлик эканини мутафаккирона нозиклик билан ўз асарларида ифода этади. к<Сўнгги икки йил ичида,— дейди у,— Туркйстон хал^қивдшг бошина келган фалокатлар ҳар бйри ёлғиз нодонлик ва маорифсизлик орқасидангина бўлганлиги !ҳар кимга маълумдир. Келажакда бундай фалокатлардан қу- тулмоқ вабТуркистон халқи тилаган равишда идора қилмоқ ва душманлардан сақламоқ ёлғиз маориф воситаси илагина мум- киндйр»,— дейди у.

Ҳа, бу Мунаввар қорининг ймон-эътиқодидан, виждонидан отилган сўзлар эди. Зеро, тошкентлик жадидлар — тараққий- •парварлар миллатни иллатдан, асоратдан маърифатгина қут- қаза олиш ҳақидаги хулосага Туркистон халқи бошидан ўтказ- .ган исёнларнинг фожиали якунини кўриб келдилар. Чунки хат- саводсиз замонавий замбаракларни, ■темир >йўлу телеграфни бошқариб бўлмаеди-да. Бундан ташқари, Ҳуррият фақат булар эмас. Қишлоқ хўжалигини меха.низациялаш, банк, сиёсий ва амалий иқтисод, элчилик ва бошқа кўпгина соҳаларга олий маълумотли мутахассислар керак эди. Тошкент жадидлари ана шунга интилишган. Бусиз тўнтариш ҳам, истиқлол ҳа.м қўлга кирмаслиги барчага аён бўлиб қолганди ўша даврда.


ҚАРДОШ ТУРКИИ ХАЛҚЛАР МАЪРЙФАТПАРВАРЛАРИНИНГ МАКТАБ ВА МАОРИФ РАВНАҚИДАГИ ХИЗМАТЛАРИ

ФАТАЛИ ОХУНДОВ (1812—1878)

Мирза Фатали Охундов таниқлн Озарбай^он маърифатпар- вари, ёзувчиси, жамоат арбоби ва псдагоги. Охундов яшар ўспиринлигида Нўхада очилган янги рус мактабига кириб ўқи- ди. У жанговар материалист оммасини она тилида ўқитиш та- рафдори эди.

Охундов Озарбайжон ҳалқи орасида кенг, . саводхонлик ва 'Маърйфат тарқатишга доир амалий тадбирлар ишлаб чиқиш ишида, шунингдек, дунёвий илмлар берувчи мактаблар тармо- ғини кенгайтиришда зўр фаоллик кўрсатди. Унинг ташаббуси билан Гори ўқитувчилар семинарияси қошида Озарбайжон бў- лимй очилган эди. У ҳар бир ишда доимо фаоллик кў^сатар ва Еҳақиқий' маърифатпарвар, янги илғор ғояларнинг тарРиботчиси сифатида иш кўрар эди. Шу билаа бирга, Охундов адабиётнинг катта тарбиявий аҳамиятини тан олар ва у ўзининг ўқув режа- ларида жисмоний тарбия ҳамда меҳнат таълимига кенг ўрин ажратар эди.

.Мирза Фатали Охундов бадиий асарларида унинг#реалистик санъат тарафдори эканлиги яққол кўзга ташланиб туради.

РАШИД ЭФЕНДИЕВ

(1869—1942)

Рашид Эфендиев Озарбайжон педагоги, шоирй ва ёзувчи- сй'—ўша вақтда Кавказда илғор рус педагогикаси таъсири- нинг йирик маркази бўлган Гори ўқитувчилар семинариясида маълумот олган, семинарияни тамомлагандан сунг қишло_қ 'мактабларида, кейин эса Закавказье ўқитувчилар ееминарияси- да дарс берган. 1918 йилда Бокудаги ўқитувчилар семинарня- сига директор қилиб тайинланган эди. Рус педагогикаси илғор арбрбларининг кучли таъсирида *Р. Эфендиевнинг прогрессив (қарашлари таркиб топди, унга К. Д. Ушинский айниқса катта таъсир кўрсатдй.

Эфендиев Ушинский ғояларига амал қилиб, озарбайжрн мактаблари учун бир ҳанча дарсликлар яратди. Бунда у Ушинс- кийнинг «Родное слово» ва «Детский мир» китобларида сурил- ган илғор ғояларни ижодий ривожлантирди. Р. Эфендиев ўзи- «инг «Детский сад» ва «Детский мир» дарсликларида озарбай- жон фольклоридан, ўз халқинивг тарихн ва турмушига доир ажойиб материаллардан кенг фойдаланди.

Р. Эфендиев ўқитиш она тилида олиб бориладиган дунёвий ва ҳаммабоп илм-маърифат тармоғини ривождантириш учун қатъий кураш олиб борди. Эфендиев Тифлисда хотин-қизлар

«


* .

'мусулмон (мактабй таипсил этишда фаол қатнашди. Р. Эфендиев11 йил мобайнида «рус тузем» мақтабида, кейинчалик эса ўзи авв^л ўқиган Гори семинариясида ўқитувчилик қилгаи. У ўзи- нинг ўқитувчилик фаолиятини ўз замоиасининг илғор педагог- л.ари тажрибасини ҳисобга олган;.ҳ§лда--"ташкил этар эди.

Р. Эфендиев ҳаётининг охиригача маориф еоҳасида фаол ишлади ҳа,мда Озарбайжонда маданиятнинг юксалишида катта роль ўйнади.

ҚАЮМ НОСИРИ* (1825—1902)

Қаюм Носири XIX асрнинг икқйнчи ярмида яшаб ижод эт- ган татар халқи фан ва. маданиятининг буюк арбобларидан- дг|р. Қ. Носири қишлоқ ўқитувчисй оиласида туғилди. Мадраса ва Қозон университетида таълим олди; диний семинарияда рус- ларга татар тилидан дарс берди, кейин Қозондаги биринчи рус-татар мактабида ўқитуйчилик қилди.

Қ. Носири педагфгиқа, фалсафа, лингвистика ва тарихга доир бир қанча асарла[р ёзиб қолдирди. Унинг тилшунослик ва филология юзасидан ёзган илмий асарлари айрим ҳолларда та- T g p тили соҳасидаги кейинги илмий тадқиқотлар учун асосий б аза- бўлиб хизмат қилди. Унинг «Научная грамматиқа татарс- кого язнка», «Русскогтатарский словарь», «Синтаксис» "каби асарлари, математйка^арсликлари ва бошқалар катта аҳамият- га эга.

Қ. Носири ўқитиш .рус тилида олиб бориладиган татар мак- •табининг биринчи ташкилотчиси, татарлардан чиодан биринчи рус тиЛи ўқитувчиси эди. Қ. Носири дунёвий таълим учун, би- лим учун, бошқа халқлар билай дўстлик учун курашда ёлғйз эмасди, уни илғор татар ёшлари, татар мактабларининг ёш ўқи- тувчилари ва илгор зиёлиларнинг бошқа табақалари қўллаб- қувватладилар.

Носири жуда катта адабий мерос қолдирган. Булардан она 4или, рус тили, география, арифметика, Россия тарихига доир оригинал ва таржима' дарсликлар, русча-татарча, татарча-русча луғатлар ва бошқалар унинг ижодида 'алоҳида ўрин эгаллайди. Қ. Носири асарлари ичида рус тилида нашр қилинган татар халқининг тарихи ва этнографиясига оид кйтоблари, халқ ижо- диётига доир тўпламлари муҳим ўрин тутадй, булар рус олим- лари томонидан юқори фаҳрланган.

Қ. Носири ўқитуаачига юқория-ала^блар ,-қўяр экан, шундай деб ёзгаи эди. «Уқитувчи аввало' ўзини буюк ишлар қилаётган кишилар қаторида деб ҳисоблаш.и керак... Уз ўқувчиларингни шундай тарбиялаки,.уларда сенинг тарбиянг таъсири улар ҳаё- тининг охиригача кўриниб турсин». Қ. Нрсири 1917 йил тўнта- ришйдан рлдинги Татаристрнда кенг маърифатпарварлик ҳара- катининг энг фаол арбобларйдан 'бири эди. Носири томонидан 24 йил 'мобайнида нашр қилиниб келган календарлар татар халқининг мадаиий даражасини «ўтаришда катта роль ўйнади.* Г '


Ф i' •ИБРАИ ОЛТИНСАРИН

--------------- :------------— ---------------------------- ---------- -------------------------------------------------------------------------------------------------- --■— —

Ибрай Олтинсарин —XIX асрнинг иккинчи ярмидаги буюк қозоқ педагоги, олими ва шоири. Олтинсарйннинг ижтимоий-

“ педагогик қарашлари рус педагогларининг таъсирида таркиб топди. Олтинсарин ўз халқининг оташин ватанпарвари эди.У адабиётни севар, Пушкйндан завқланар ва ўз халқини анча юқори маданиятга яқинлаштиришга ҳарақат қиларди.

Олтйнсарйн Оренбург чёгара комйссияси ҳузуридаги цак- табни тамомлаган биринчи Қозоқ ўқитувчиси эди. У 1861 йилда

- Тўрғай .мактабига ўқитувчи қилиб тайинла-нди. Illy билан бирга, Олтинсарин хотин-қизлар таълимининг қалдирғочи ва қозоқ- ларда биринчи ҳунар мактабининг ташкилотЧиси эдн. У рус ҳарфи асосида босиб чйқарилган биринчи қозоқ дарсликларйни тузган, биринчи бўлиб қозоқ 'маютабларида ўқувчиларнинг она тилида ўқитилишйни амалга рширганлар сирасидан эди.

У доимо мактаб ўз тузилйшига кўра қенг маънодаги янги маданий ҳаёт — қрзоқ халқи ррасида янЬ^ урф-одат, тартиб, интизом, гигиена асослари, санйтария, ҳунарлар ва санъат на- (мунаси бўлиб хизмат қилиши қерак. Мактаб теварак-атрофдаги аҳоли орасида чинакам маданият ўчоғига айланиши, қозоқ аҳо- ■лисипи саводли қилиш, илмийчоммабоп .китобларни ўқий олиши учун яхши жутубхонага эга бўлиши зарур; ўқитувчи — макта'бдаги тарбиячи — ишнинг муваффақйятини ҳал қилади, ;ҳамма нарса унга, унинг педагогик ишга тайёргарлигига, унинг ўз ишини севишига 'боглкқ, деган фикрни илгари сурган.

Бу соҳада Олтиисарин амалга оширган та.дби!рлар Қозоғис- тон ҳудудида дунёвий таълимяйнг р.ивожланишида катта роль ўйгаада.

АБАЯ ҚУНОНБОЕВ v(1845— 1904)

Абай Қўноибоев — машҳур қ&зоқ шои,ри,,, мутафажюири вг^ педагоги, Абай ййриқ феодал оиласида туғилди. Семипалатинск мадрасасида ўқиди. Қўнойбоев ма^рифалтпарвар эди. У ядги |Ҳй»ётга бариштинг бирдан-йи.р йў пи —маориф, кишини маъиа- ©ий озод |қ«лиш, деб бшвди. А|бай 'ўзинииг машҳур шеърларида қозоқларни 'Маърифатли бўлиш ва билим эгаллашга чақи/рди. Абай ,р.ус педогоглари ҳамда ёзувчиларининг асарларннн яхши билар эди. Унинг кишини та^биялашга чақйрйши,. жисмоний жазога қа.р.ши айтган фикрлари, болаларни ўқитишда инсон- 'парвар педагопик принциплардан фойдалйнишни тарғиб қили- !Шй, мактабларда ўқитишиияг мутаассиблик, волймлиж метод- ларига ўргаййб қолган /қозоқ халқй учун мутлақо я«ш.лик §ди.

Абай ўқитувчилик ишини севарди. У доимо болаларни қи- эиқтвдра олар ва уларда машғулотларга м^уҳаббат уйғота олар ҳамда ўзинвнг юм,шақ ®a мурукватли муомаласи билан ўқуввд- ла,рнинг илтифотига сазовор •бўла.р эди. Абай болалар учун ҳи-


коялар тўплами ёзған бўлиб, у* қозоқ мақтабларида - кёнг тарқалган. Абай ўқувчиларнинг ақлий меҳнатига жиддий эътибор i6ep.ap, юзаки таълимга қарши курашар эди. Шу билан бирга, у ўқувчиларнинг жи,омо»ий>, |ривожла1ниши ва эсгетик тарбияси таун жоибозлик қилар эди. У кенг, ҳар томонлама маълумот оеришга чақирар, чоризмяқнг «маъфифатарва,рлик 1миссиясини» қо.ралар ва фоли ^қилар эди. У таълвмда қуруқ ёд- лашга, қуруқ машқ ва таёқ и'Нтягэ||Уиг,а қадоши чиқди, били.м- лэряи онгли равишда ўзлаштиришни, онгли интизомни талаб атди. ' . '

У қозақлар рус тили ва рус адабиётини ўрганишлари зарур деб ҳиеоблаб, шунга эришдики, Қозоғистоя а^олисииивг бутун саводли .қисми унинг таржималари аоосида рус клаосикл.ари — Крилов, Пушкии, Лермонтов ва бошқа ёзувчаларнинг асарла- рини ўқиш им.коиига зга булди. А’бай Қўно^нбоев илғор мада- ниятни ўрганишнинг муҳимлигини қайд қилар экан, бундай деб ёзган эди: «Камчшгиклардан ходи бўлиш ва яхшилвкка зрншиш учун рус тилини ҳамда рус маданиятини бил,иш за- РУР»-

АҲМАД ДОНИШ v (1827— 1897)

Аҳмад Дониш — ёзувчи, файласуф, Тожикистонда маъри- фатчилик ҳад)акатининг асосчиси (бўлиб, Бухорода камбағал оилада туғилди. Жуда катпа (қийинчиликл&р билан дастлаб эски

■ усул .мактабйда, кейид эса мадрасада анъан,а(ви'й мусулмон маъ- лумоши олди. Дониш бу ма^ктаблардаги схоластик таълим билан қ|аноатлаимай, мустақил ра.вишда дунёиий фанлар: математика^ фалавиёт, тиббиёт, архитектура ва ҳоказоларни ўрганди.

А. Донишнинг Бухоро амири элчисинииг котиби ва ўринбо- сари сифатида Россияда бўлиши ва у ернинг маданйяти, фани ҳамда санъати билан танишиши унинг дунёқарашида жиддий ўзгариш содир қилди. Ватанига қайтиб келгач, Дониш давлат бошқармаси ва мактаб таълимйда жиддий равишда ислоҳот ўтказишни таклиф қилди.

. Дойиш бой илмйй ва адабий мерос: табиий-илмий, фалса- фий в# тарихий характердаги асарлар қолдирди. «Болаларга гҳунар ва машғулотларнинг фойдаси ҳақйда насйҳат» китобида мустақил ҳаётга тайёрланиш учун, А. Дониш болаларга билим ва ҳунар эгаллашйи, бунда фақат шахсий манфаатни э.мас, бал- ки бошқа кишиларнинг ҳам манфаатинн назарда тутишни мас- лаҳат бёради. Ҳар бир боланинг маълум фаолият турйни ўз хоҳишига бинйан танлаб юлиши муҳимдир,— дейди у . ,

А. Дониш ёш авлоднйнг билимларни онгли суратда билиб олишини ва шахсий. кузатишлар йўли билан уларнинг чинлиги-> га ишонч ҳосил қилишнилталаб этарди.

А. Дониш ахлоқий тарбиянинг вазифаси ёшларда бошқа кишиларга фойда келтиришни ўзининг бурчи, деб биладиган


«gjt.

кишилар тарбиялашдан иборат деб тушунар эди. Шу мақсадда у ёш авлодДа меҳнатсеварлик, текин даромад ва бойликка ин- тилишни‘кёлтириб чиқгградиган ҳаигма нарсага нафрат тўйғуси, эркинлик ва мустақилликка» нисбатан муҳаббат туйғуси,

; қадр-қймматини билиш туйсуси тарбиялашни тав^ия қилган эдй. А.' Дониш хотин:қизларнинг инеоний қадр-қимматини ҳур- мат қилишга чақирди.

А. Дониш илғор' мадани#гни, фан ва санъатнинг тарғибот- . чйси эди. У рус халқи билан дўстлашишга, рус тилйни ўрганиш-

га чақирди. °А. Донйш Тожикистоида маърифатпарварлик ҳаракатига

асос солди. '

V I б о б ШЎРО ҲОКИМИЯТИНИНГ ДАСТЛАБКИ

' ЙИЛЛАРИДА ТУРКИСТОНДА ХАЛҚ МАОРИФИ ВА ПЕДАГОГИКА

ШУРО ҲОКИМИЯТИНИНГ ДАСТЛАБКЙ ЙИ^ЛАРИДА ТУРКИСТОНДА МАОРИФ ЯНГИ ТИЗИМИНИНГ ТАШКИЛ

ЭТИЛИШИ ВА ПЕДАГОГИК ҒОЯЛА^ f

1917 йил тўнтаришидан сўнг Марказий Осиёдаги 3 та,(Бу- хоро амирлиги, Хива хоялиги, Қўқои хонлиги) да^лат ўрнида янги йўналишдаги мафкурага асосланган республикалар, яъни Турқистон Мухтор Жумҳурияти (собиқ Туркистон ACGP), Бу- хоро Халқ Рвспублйкаси, Хева Ҳалқ Республикаеи ташкил топди.

Янги Шўро ҳукумати аввалги таълим тизими, ўқув-тарбия- вий ишларии ислоҳ қилиш, Халқ маорифи тизимининг янги шак- лшнь жерий этиш юзаеидан- бир ақатор вазифаларни- белгилаб ■берди.

Бундай тадбирларни амалга ошириш Туркистонда Халқ Комиссарлари Советининг 1918 йил 14 майдаги декрети а^сосида бошландй. Халқ маорифи тизимини тасдиқ этиш республика Халқ маорйфи Комиссарлигига ва унинг маҳаллий С®ветлар хузуридаги , бўлимларига юкланди. Уқувчиларга илм-фаининг зарур асослари билан бйр қаторда, меҳнат кўникмаларини ҳам «бера оладиган ягона шўро «Меҳнат Мактаби» халқ маорифи учун асосий негиз қилиб олинди.

Лекин янги мактабларни вужудга келтириш бир қанча муаммоларга дуч келди. Айниқса, ўқитувчининг »етишмаслиги, дарсликларнинг ва мактаб жиҳозларининг йўқлиги ишни янада |қийинлашт*ирди.

Собиқ Туркистой АССР да янги типдаги халқ маорифи тизи- миии ташкил этишда ҳукумат РСФСР Халқ Комиссарлари Сове- тйнинг «Черковии давлатдан ва мактабни черқовдан ажратиш


тўғрисида»ги 1918 ййл 20 янва!рдаги декретига асосланиб, мул- лалар ва турли зиёли дйн аҳлларининг мактабларда дарс бери- шига йўл қўймаслик тўғрисида декрет қабул қилди. Мазкур Дшретга мувофиқ собиқ Туркистон АССР Халқ Маорифи Ко- миссарлиги аҳолининг ҳамма табақаларидан бўлгаи болаларни қайси миллатга ва жинспа -мансуб бўлишидан қатъи «азар мактабларда текин ўқитишяи Туркистон республикасида жорий қилиш тўғ!рисида буйруқ чнқарди.

«Турюгстон республикаси Халқ Комиссарлари Совети 1918 ййл май ойининг бошида, мактаб тубдан қайта қурилади, деб эълон қилди. 1917 йил тўнтаришигача мавжуд мактаб ва уму- |ман, болалар ҳамда ўсмйрларни ўқитиш ишининг ташкил эти- лишига ҳос бўлган синфий табақавийлик ҳамда камситувчилик-

’ ни тезроқ бартараф этиш мақеадида шунга қарор қилинди. Бу ҳақда чиқарилган ҳукумат мурожаатномасида: «Улка Совет- лари съездининг иро-дасини бажара бориб, дарҳол ягона ва ҳамма учун очиқ мактаб ташкил этишга киришилди. Барча кириш имтиҳонлари бекор қилинади.. Ҳамма бооқич ва идора мактаблари эндиликда ёши, миллати ва динидан қатъи назар ўқишни истаган ҳамма кишилар учуи очиб қўйилди»,— дейил- ган зди.

Ушбу мурожаатни ўлка аҳолиси халқ маарифи соҳасидаги бурилиш, чуқур демократиялаштиришнинг яққол далили, деб баҳолади.

С. Р. Ражабов маълумотига кўра, Туркистон республикаси партия ташкилотй ҳамда ҳукуматининг халқ маорифи соҳасида амалга оширган янги сиёсатига жавобан ўлкада дарҳол жуда кўплаб мактаблар очилган, улардаги ўқувчилар сони бир неча баравар кўпайган.

1918 йилнинг июнида Тошкентда маориф ходимларининг би- риячи съезди очилиб, унда халқ маорифи соҳасидаш аҳвол муҳокама қилййди ҳамда уни қаита қуриш бўйича конкрет .тадбирлар белгиланди.

1918 йил декабрда Туркистон Республикаси халқ маориф комиссарлиги буйруқ чиқариб, ҳамма мактабларда она тили ва рус тили ўқитиш тўғрисида қарор қабул қилинди1.

Ушбу қарорни қўллаб-қувватланилишй натижасида маҳал- лий миллатга майсуб хоТин-қизларни маданиятга, илм-фанга, ижтимоий ҳдётда фаол қатнашишга жалб қилиш ҳаракати жа- дал йўсинда авж олиб қетди.

1918 йилнинг августнда эса Туркистон Республикасининг Марказий Ижроия Комитети мактабларда ўқувчиларни ўз она тилйда ўқитишга ўтиш тўғрисида декрёт чиқарди^и, бу ўлка халқлари миллйй маданиятлари истиқболи учун ҳал қилувчи аҳамият касб этди.

1 Н. Раҳмонов, А. Умаралиев. Совет Узбекистони маданияти тарихи очерк- лари. Т„ «Уқитувчи», 1984 й., 30- бет.


Орадан уч .ой ўтгач: «Туркистон мактабларининг структура- си тўғриснда Низом» чиқарилди.

..... М'актабларни янти'ижтимоий' негизла рда ' тажкилий^жиҳат-дан тартибга солиш ҳамда қайта қуриш мақсадида Халқ мао-, рифи комиссарлигининг буйруғига мувофиқ, мудирлйк, инспек- торлик ва директорлик лавозимлари бскор қилинди;. сайлаб қўйиладиган раис ҳамда котиб раҳбарлигида ишловчи коллс- гиал орган — педагогика кенгаши умумтаълим мактабларига бошчилик қиладиган бўлди. , '

1.918 йил ноябрь айида Халқ маорифи кенгашлари ўқув юртларини, уларнинг турларини ҳисобга олган ҳолда, рўйхат- дан ўтказдилар ва шу аоосда янги мактаблар очиш ҳамда уларни жойлаштириш эҳтиёжлари тўғрисидаги таклифларни ишлаб чиқдилар. Мазкур тадбир ҳам ўлкада маориф ишини тартибга солишда муҳим роль ўйнади. Масалан, «Меҳнат мак- тэблари» деб аталган мактаблар очилиб, уларда ўқувчилар- нйнг меҳнат тарбиясига, мактабда политехйика таълимини амалга оширишга катта эътибор берилди. Улкада меҳнаткаш- лар оммаси мададига суянган ҳолда янги типдати мактаблар вужудга кела бошлади. Жумладан: Тошкент шаҳрининг эски шаҳар қисмида халқнинг бевосита иштироки билан дастлабки13 та ўзбек мактаби, Қўқонда 17 та ўзбек мактаби ва битта рус мактаби, Андижонда 10 та ўзбек мактаби ва 7 та рус мактаби ташкид этилди. Шундай қилиб, 1918 йилнинг баҳорига келиб республикада ишлаб турган мактабларнинг сони 330 тага етди, 1918/1§19 ўқув йилининг бошида эса Тошкентнинг ўзида 75. та мактаб ва Самарқанд вилоятида 100 дан ортиқ мактаб йшлаб турган.

L919/20 ўқув йилининг бошида ишлаб турган мактаблар Фар- ғона вилоятида 350 тага, Сирдарё вилоятида 839 тага, Самар- қанд вилоятида 216 тага етди.

Мактабларни ташкил этишда маҳаллий аҳоли орасидан би- ринчи- бўлиб етишиб чиққан муаллимлар Ҳамза- Ҳакимзода Ниёзий, Абдулла Авлоний, Абдуқодир Шакурий, Исматулла Раҳматуллаев, Абдурауф Фитрат, Исҳоқхон Ибрат, Т. Н, Қори- Ниёзий, Мунаввар Қори, Тўхтаназар Шермуҳамедов, Эргаш Комилов, Оқилхон Шарофиддинов ва шу сингари зиёлилар фаол қатнашдилар.

Халқ маорифи иомиосарлиги маҳаллий хусусиятларни ҳисоб- та олиб, ерли миллатларнинг қизлари учун махсус мактаблар очиб берди. Шундай мактаблардан бири 1917 йилда Бешёғоч- нинг Зевак [ҳозирги Бирлик] маҳалласида Башорат Жалилова томонидан ташкил этилди. Бу мактабда 22 та ўзбек •қизи ўқиб турди. 1920 йилнинг бошида бундай мактаблар Тошкентда 12 та, Андижонда 2 та очилганди. Қўқон ва Қўқон уездидаги шун- дай мактабларда ўз>бек қизларидан 270 таси ва қирғиз қизла- ридан 130 таси ўқиб турди. Солиҳахон Муҳаммаджонова, Му-' ҳаррама Қодирова, Гулсум Копаева, Фотима Бурнашева, Зеби-


нисо Раззоқова, Зайнаб Садриддинова, Марям Шаршюва ва бошқалар уларнинг илк муаллимлари эдилар.

• Шундай қилиб, ўлкада ҳар йили ўрта ҳисобда 9 тадан янги типдаги мактаб очилиб турди.

Маҳаллий аҳолидан миллий ўқитувчилар тайёрлаш, миллий дарсликлар нашр қилиш, Шўро ҳокимияти мафкурасига асос- ланган таълим-тарбиявий жараённи амалга ошириш ишлари юзасидан бир қатор тадбирлар белгиланди.

Халқ маорифи комиссарлиги педагоглар илғор тажрибасини ёйиш ҳамда уларнинг методик жиҳатдан тайёргарлигини оши- риш тўғрисида ғамхўрлнк >қилиб, тошкентлик илғор муаллим- ларнинг ташаббусини маъқуллади. Улар Туркистонда Шўро ҳо- кимиятининг дастлабки мактабларини ташкил этиб, янги мактаб муаммоларини ўрганиш билан чекланмай, балки мактабшу- нослик, хусусий методика ҳамда педагогика масалаларига оид материалларни ҳам нашр қилдилар. Жумладан, «Умумтаълим мактаблари бўлимининг бюллетени» чиқарилди, фан прёдмет- лари бўйича методик хоналар ташкил зтилди.

1918—19 йиллардаёқ ўзбек тилида ўқув адабиётларини чоп этишга киришилди. Гарчи ўша вақтда дарсликлар ҳаадда ўқув •қўлланмалари нашр этишнинг илмий жиҳатдан асосланган ис- тиқбол режаларй мавжуд бўлмаса-да, бундай адабиётнинг чи- (қарилиши ўқитувчилар ишида катта ёрдам берди, бу борада келажакда муҳим ишлар амалга оширилажагига умид туғди- ради. '

Шу даврда нашр этилган ўқув адабиёти орасида Крубер- нинг «Бошланғич география» (у рус тилидан таржима қилин- ган эди), табиий география бўйича ўқйтувчилар учун қўллан- ,ма, «Туркистон» (у Крубер ёзган «Россия географйяси очеркла- ри»даи ўэбекчага ағдарилганди) қўлланмаси, биринчи ва иккинчи синфлар учун арифметвка масалалари тўплаадн (Ва- лишевнинт татар тилидаги дарслигининг таржимаси) Т. Н. Қо- ри-Ниёзювнинг т.а‘биатшуносликка оид қўлланмаси («Та)биат- нинт бир бўлагл») шулар жумласидандир.

1920 йилгача ўқув адабиётини чоп этиш ишлари билан рес- публика Халқ маорифи комиссарлнги шуғулланган эди, шун- дан сўнг бу иш янги ташкил этилган Туркистон Давлат наш- риёти зиммасига юклатилди.

Шўр.о ҳукумати халқ маорифига доир тадбирларни амалга оширар экан,, ўқйтувчилар тайёрлашга кўпроқ эътвбор берди. Туркистонда 1917. й;ил тўнтаришидан олдинги даврдан қолган ■муаллимлар свминарйясини ҳисобламаганда, ўқув-адоддий база йўқ эди. Шунйнг учун ҳам ўқйтувчилар тайёрлаш иши бу ерда жуда мураккаб. бўлди. Миллий мактаблар учун муаллимлар тайёрлашни деярли янгидан бошлаш керак эди.

Тез орада. Тошкент ўқитувчилар тайёрлашнинг марказига айланди. 1918 йилнинг июнида бу ерда дорилмуаллимин (ерли :миллат ёшларидай муаллимлар тайёрлаш институти) очилди. Муаллимлар тайёрлаш учун олти ойлик ва қисқа муддатли ўл-


ка курсларй ташкил этилди. Самарқанд, Қўқон ва бошқа ша«:______ ҳарларда ҳам муаллимлар тайёрлаш ташкил этилди. 1918 йил-<

дан 1921 йилгача бўлган давр ичида маҳаллйй миЛлатлардан 3 мингга яқин муаллим тайёрланди..

Ўлкада умумий таълим мактабларини ташкил этиш бйлан бир вақтда ўрта, махсус ўрта ва олий ўқув юртлари ҳам очиЛа бошлади. 1918 йилдан 1920 йилгача бўлган вақт ичида Туркис- тонда бир неча махсус ўқув юртлари, шу жумладан, Туркистон

7 Шарқшунослйк институти; Тимирязев номидаги билим юрти, Тошкентда ўэбек, қирғиз ва бошқа туркий халқларнинг хотин- қизлари учун билим юртлар ва Самарқандда ўзбек билим юрти

---- ташкил этилди. 1921 йилда химиянфармакология ииститути, кон~серватория ва 6 та қишлоқ хўжалик техникуми ишга тушди. Бўлар орасида 1918 йил 21 апрелда Тошкентда очилган Туркис- тон халқ университети алоҳида аҳамиятга эга бўлди. Бу уни- верситет шўро мактабининг олий, ўрта ва бошланғич босқич- ларини бирлаштирган ўзига хос ўқув юрти эди. Унинг социал- иқтисод, адабиёт-фалсафа, табииёт, математика, техника ва

. қишлоқ хўжалик факультетлари юқори малакали мутахассис- лар тайёрлаш бйлан шуғулланди. Факультетлар ҳузурида очил- ган шу хилдаги курслар ўрта босқич вазифасини -бажариб турди. v

Университетнивг Тошқентнинг эоки шаҳарқда, шунингдек Андижон, Қўқон, Самарқанд ва Жиззахда бўлимлари 'бор эди.

РСФСР Халқ Комиссарлари Советининг 1920 йил 7 сентябр- даги декретига биноан Тошкентда халқ университети йегизида Туркистон Давлат унйверситсти (ҳозирги Тошкент Давлат до- рилфунуни) ташкил этилди. У ўлкада юқори малакали мута- хассислар тайерлаб берадйган чинакаад манба ва олий та*ьлим- •ни ривожлантириш учун негиз бўлиб қолди.

Тикланиш даврида университет ҳузурида ташкил қилинган _ ишчилар факультети (рабфақ) айниқса 'муҳим роль ўйнади.

У тузйлган бирйнчи кундан бошлабоқ маҳаллий 'миллатлар вакиллари орасидан деҳқон ва ишчи талабаларинн қабул қилиш иши -билан шуғулланди: 1921 йилга келиб. рабфак талабалари- нинг 60 фойзини шулар ташкил этган эди.

Афсуски, университетнинг педагогика факультети кўп ўт- . ,май, 1922 ййлда ёпиб қўйилди. Низомий номидаги Тошкент Дав-

лат педагогика институти очилганга қадар ўқитувчй ходимлар- ни тайёрлаш масалалари халқ маорифини рйвожлантиришда энг мушкул соҳалардан 'бқри бўлиб қолаверди.

Туркистонда 1917 йил тўнтаришидан кейин вужудга келган ' ҳунар таълими системасида недагогика ўқув юртлари — пед- техникумлар етакчи ўрйн эгалларди. Уларда етти йиллик мак- табни битиргаи кишилар учун мўлжалланюб дарс . ўтиларди. .Лекин педтехникумларга ўқишга кирган талабаларнйнг кўпгина қисми, ҳатто, тўрт йиллик маълумотга ҳам эга эмас эдилар. Шу сабабли педтехникумларда тайёрлов бўлимлари очилган эди. <


1922 йилда педтехникумлар, педагогика билим юртлари ва маориф мактабларида жами 2220 кшпи ўқир эди. Бў эса, ал- батта, ўқитувчи кадрларга >бўлган жуда катта эҳтиёжии ҳеч ҳам қондиролмасди.

Педагогика билим юртларидаги иш жараёнида таълимнинг энг самарали йўлларини, энг мувофиқ ўқув режасини ишлаб чиқиш борасидаги изланишлар давом эттирилди. Айни вақтда: «1917 йилдан аввалги ўқув юртлари, ўқитувчилар семинария- лари, педагогика институтлари тажрибасининг қайси жиҳатла- ларини олиш ва фойдаланиш, қайси жиҳатларини эса улоқти- риб ташлаш керак?»— деган масала кун тартибига қўйилган эди.

Пролеткультга хос бўлган ҳар қандай хом хаёл режалар, ўт- миш маданий меросига нигилистик муносабатда бўлиш, чет эл тажрвбаларини айнан кўчнриб олишдан иборат ноўрин хатти- ҳаракатлар фақат зарар келтириши турган гап эди. 20-йиллар бошида таълим соҳасида жорий этилган «қомплекс программа- лар», «Дальтонплан», «бригада-лаборатория методи» деб атал- миш бошқа хил услублар шулар жумласидандир.

1920 йилга келиб, Туркистон республикасида қиоқа муддат ичида салкам 1200 ўқитувчи тайёрланди. 1522 киши қайта тай- ёргарликдан ўтқазилди. Уларнинг нўпчилигини маҳаллий мил- латларга мансуб муаЛлимлар ташкил қйлар, бу ўқитувчилар- нинг асосий қисми бошланғич мактабларда ишлар эдилар. Курсларнинг ўқув режасига сиёсий савод дарси киритилган бў- либ, бу эса педагогларни ғоявий жиҳатдан тарбиялашда муҳим роль ўйнади. Методика бўйича дарслар ҳамда педагогик прак- тика ўтказиш, энг яхШй ўқитувчиларнинг очиқ дарсларида ҳо- зир бўлиш ҳамда махеус конференпияларда тажриба алмаши- ниш кабиларга жиддйй эътибор берилар эди. Маҳаллий миллат вакилларидан ўқитувчилар тайёрлашда рус муаллимлари катта ёрдам кўрсатдилар.

Ҳозирги маънода ўқитувчиларни қайта аттестадиядан ўтка- зшп иши ўша вақтда йўлга қўйилмаган эди, аммо 1923 йилда Туркистон АССРда ўқитувчилар билими бўйича ўтказилган .текшириш (экспертиза) улар ўз касбларйни қай даражада эгал- лаганликларининг умумий манзарасини тасаввур қилиш ҳамда улар малакасини ошириш учун тадбирлар кўриш имконини берди.

Туркистоида 1920 йилда бир йўЛа еттита маориф -институти |'(инпрос) ташкил этилди, уларга жами 1145 талаба қабул қи- линди. Маэкур институтлар тўла шаклланиб бўлган даврда таг лабаларга II босқич мактаб дастури ҳажмида умумий таълим )берса-да, уни тугаллаб чиққан кишилар фақат I босқич мактаб- яарида дарс бера оладиган даражада педагоглик ихтисосига Эга бўлар эдилар. Н босқич мактабларини ўқитувчилар билан таъминлаш масаласи Туркистон АССР да яна узоқ вақт энг мушкул муаммолардан бўлиб қолаверди. Маориф мактаблари jl924 йилда, яъни Туркистон АССРда миллий давлат чегарала-


ниши ўтказилган даврга келиб, унинг қалдирғоч зиёли ходим- ларини ишга йўллади1.

~ ^из шўро- мактаблари фаолиятининг—даетлабкя—бооқи<шда_— j [1917—1920 йилларда] макта1блар бўйича алоҳида-алоҳида маълумотга -эга эмасмиз. Аммо 1921—22 ўқув йилида ўлкада 2403 та мактаб ва бошқа болалар муассасалари ишлаб тур- ганлиги, уларда жами 170105 бола ўқиб, анчагина қисми ма- ҳаллий миллатларнинг фарзандлари 'бўлганлиги ҳақида аниқ маълумотлзр i6op. Бу — Туркистон Республикасидаги жами бо- ,лаларнинг 25 фоизини ташкил этади2.

Гарчи шўро мактаби ўша йилларда тўла шаклланмаган, унда гимназиядагидан фарқ қиладиган иш шакллари ҳамда услубларини излаб топиш жараёниг давом этаётган бўлса-да, ўқув жараёнини ташкил этишнинг асосий ташкилотчиси ўқи- тувчи бўлиши лозимлиги тан олинди. v

1923 йилда Туркистон АССР Маориф Халқ Комиссарлиги ҳузурида саводсизликни тугатиш билан шуғулланувчи ўлка фа1вқулодда комиесияси тузилди. Шундай комиссиялар маҳал- лий Советларнинг халқ маорифи бўлимлари ҳузурида ҳам таш- кил этилди. Республикадаги барча олий ўқув юрти талабалари ҳамда ишчи факультетларидаги ўқувчиларнинг ҳаммасини са- вюдсизликни тугатишга сафарбар қилди. Миллий чегаралаш арафасида Туркистон Давлат унивёрситети юқори малажали :мутахаосислар тайёрлаб берадиган энг катта манбагина бўлиб қолмасдан, шу билан бирга, Марказий Осиёда олий таълим тизимини вужудга келтириш учу« ҳам база бўлиб қолди.

1924/25 ўқув йилида бу университетда 2440 киши ва ишчи- лар факультетида 889 киши ўқиди. 1923/24 ўқув йилида Тур- кистон АССРда ишлаб турган ва университет факультетлари негизида ташкил этилган олий ўқув юртлари 4 тага етди. Бу олий ўқув юртларида ўқиб турган талабаларнинг умумий сони 400 кишидан ошиб кетди, буларнинг 50 фоизига яқини маҳал- лий миллатлардан бўлган талабалар эди. - ....

Уқитувчилар тайёрлаш йилдан-йилга яхшиланиб борди. 1925 йилда Узбекистон қишлоқларида ишлаб турган муаллим- лар 2748 кишига етдй ёки 1917 йилга қадар ҳукумат мактаб- ларида ишлаб турган муалли,мларга ийсбатан тўрт бараварга кўпайди. Шу билан бирга, таълим-.тарбия ишларининг сифати яжшиланди. Уқувчиларни дарсликлар ва ўқув қуроллари билан таъминлаш ҳам йўлга қўйилди. Ҳукумат халқ маорифи учун ■маблағ аямади. 1924/25 ўқув йилида халқ маорифи эҳтиёжла- рига 11,4 мйллион сўм ёки республика бюджетининг 24 фоизи сарфланди3.

1 Н. Раҳмонов, А. Умаралиев. Совет Узбекпстони маданияти тарихн очеркларй. Тошкент, «Уқитувчи». 1984 й., 41—42-бетлар.

2 Успехи народного образования в Узбекистане за 40 лет. Ташкент, Уч- педгнз, УзССР., 1957, 18- бет.

1 Узбекнстон ССР тарихи, акад,- И. М. Мўмйнов таҳрйрн остида, Тош- кент, «ФАН» нашриёти. 1974 й„ 443-бет. ' .


ИСҲОҚХОН ИБРАТ 1 1862— 1937)

XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX асрнинг биринчи ярмида яшаб ижод этган йирик алломалардан бири Исхоқхон Ибрат- дир. У маърифатпарвар шоир, забардаст тилшунос, тарихшунос олим, илк ўзвек матбаачиларидан бири, сайёҳ, каллиграф, нақ- |ҚОш, оташин публицист ва илғор педагогдир.

Ибратнинг асли исми Исҳоқхон, отасининг исми Жунайдул- ладир. Ибрат унинг адабий тахаллусидйр. Исҳоқхоннинг ўзига «Ибрат» тахаллусини олишининг боиси шундаки, у ижодининг дастлабки йилларидан бошлаб маърифатпарвар шоир, олим сифатида ном чиқарди ва кишиларйи замон илмидан, илғор маданиятдан, таълим-тарбия сйстемасидан ўрнак Ълишга ча- қирди. Шунинг учун ҳам ўзига «Ибрат» тахаллусини танлади.

Исҳоқхон 1279 ҳижрйй (1862 милодий) йилда Наманган яқинидаги Тўрақўрғои қишлоғида туғилди. Унинг отаси Жунай- дуллахўжа Суннатиллахўжа ўғлн анча билимли соҳибкор боғ- (бонлардан вди. У адабиётга, шеъриятга анча ихлос 'қўйган ва «Ходим» тахаллўси билан бирмунча шеърлар битган киши бўл- ган. Онаси Ҳурибиби, ўз даврининг ўқимишли, оқила аёллари- дан 'бўлйб, ўз уйида қишлақ қизларини ўқйтарди. Ҳурибиби ҳам адабиёт ихлосманди бўлиб, у ҳам шеър ёзган. Лутфий, Алишер Навоий, Жомий, Бедил, Машраб каби буюк шоирларнинг асар- ларини мутолаа қилиш бу хонадон учун севимли машғулот ҳйсобланарди. Оиладаги ;бундай ҳаётий вазият Исҳоқхонда адабиётга муҳаббатнйНг эрта пайдо бўлиши учуи асосий омил бўлди.

1870 ййлда Жунайдуллахўжа вафот этиб, Исҳоқхон отадан жуда эрта етим қолди. Энди оила қийиичиликлари бутунлай онаси Ҳурибйби зиммасига тушди. Муштипар ойа ўқитувчилик қилиб зўр^-базўр рўзғор тебрата бошлади.

Ҳурибиби ўз йактабида ўқувчиларга дарсни ёд олдириш 'бнлан чеклаимай қйзларга ёзишни, ҳуснихатни ўргатар эди. Исҳоқхон ҳам ешлйгидан ҳуснихатга қизиқди ва ўзининг бўш вақтларини ана шу сайъат сирдарини ўрганишга 'бағишлади. Адабиёт ва санъатга зўр муҳаббат қўйгай Исҳоқхон анча му- каммал саводгй эга бўлгач, ўқишни давом эттириши учун уни Қўқонга юборадилар. У Муҳаммад Сиддиқ Тункатор мадраса- сига 1878 йилда ўқишга киради.

Исҳоқхон Ибрат мадраса берадиган илмлар билан чекланйб қолмади. У ўқиш мобайнида буюк Шарқ мумтозлари асарла- рини мустақил тарзда қ;унт 'билан мутолаа қилдй ва бу асарлар умрининг охиригача унга энг яқин ҳамроҳ бўлди. Исҳоқхон ■мадрасада араб ва форс тйлларини чуқур ўрганиш билан бйрга 'бўш вақгларида рус тилини ҳам мустақил ўрганди. У рус ва ўзбек тилларйда чиқадиган «Туркестанюкие ведомости» (Тур- кистон вилоятининг газети) билан илк бор Қўқон мадрасасида ўқиб юрган кезларида тайишиб чиқди!


Исҳоқхон Ибрат 1886 йилда Қўқон мадрасасини тугатиб, ўз 1ҚишлоРи Тўрақўрғонга қайтйб келди ва у ўз ижбдини йлғор

лади. Уша йили у ўз қишлоғида вдактаб рчди. Исҳоқхон очган мактаб зски маҳалла мактабларидан анча фарқ қиларди. Ис- ҳоқхон ўз мактабига нисбатан илғор бўлган товуш (савтия) методйни татбиқ қилди ва усули савтиянинг эски .метод тараф- дорларидан ҳимоя қилди.

1887 йилда Ҳурибиби ўғлига Маккага олиб боришини илти- мрс қилади, ва улар йўлга отланадилар. Бироқ онаизорга ўз диёрига яна қайтиб келиш насиб этмади. У йўлда қаттиқ ша- мрллаб қолди. Олти о.й бетобликдан сўнг . Ҳурибиби Жидда ■шаҳрида вафот этДиГ Исҳоқхоннйнг Шарқ мамлакатларига ра- фарга чиқишдан асосий мақсади* •биринчидан, онасининг ҳажга олиб бориш ҳақидаги илтимосини қондириш бўлса, иккинчидан чет эл халқлари ҳаёти, маданияти билан яқиндан танишиш, бу мамлакатларни ўз кўзи билан кўриш эди.

Исҳоқхон онас^и Жидда шаҳрида дафн этиб, Шарқ мамла- катлари бўйлаб с^^атни давом эттирди ва Бвропанинг Истам- бул, Оофия, Афина ҳамда Рим сингари ма;рказий шаҳарларида бўлди. Анча вақт Афғонистоннинг Кобул, Арабистоннинг Жид- да каби йирик шаҳарларида истиқомат 'қилди. Арабистоннинг Макка шаҳридан Қизил ва Ҳинд денгизлари орқали Ҳиндистон- га келди. 1892—1896 йилларда Ҳиндистоннинг энг катта порт шаҳарлари Бомбай ва Калькуттада яшади. Исҳақхон Ибрат у ерларда кўп ишлатиладиган арбаил лисонни, яъни тўрт тилни: араб, форс, ҳинд-урду ва инглиз тилларини муқа.ммал ўрганди. У чет элларда ўша ерлик халқ ҳаётини, маданияти ва санъати- ни ўрганди, Шарқ мамлакатларига европалиКлар орқали кириб келган Бвропа маданияти, тили ва санъа^и ■билан яқиндан та- нишди. «Луғати ситта-ал-сина», «Жомеъул хутут», «Тариҳи Фарғона» каби илмий асарлари учун қимматбаҳо материаллар тўплади:_У бу даврда Шарқ халқлари тйлларй Лилан бир қа- торда Ғарб халқлари тилларини ҳам 'билиш за.рур деб ҳисоб- лади ва Арабистонда франдуз тилини, ҲинДйстонда инглиз ти- лини, шу билан бирга, энг қадимий фйникия, яҳуДйй, сурия, юнон ёзувларини ўрганди1. - ; .

Исҳақхон 1896 йилда Ҳиндистондан Бирма орқали Хитойга, сўнгра Қашқарга ўтди. Қашқардан ўз ватани Наманганга қай- тйб келди. У чет эллардан бир қанча маданият ашёлари ҳам олвб келди. Ҳиндистондан «Сантур» номли мусиқий асбоб олиб қелди.

Йбрат бу мамлакатлардан яна граммофон, турли милдат мусиқа ва қўшиқлари ёзилган пластинкалар олиб келДи. Бу қўшиқ ва мусиқани ўз уйида ҳамқишлоқларига эшиттирган.

.Йсҳоқхон Ибрат чет элларда олим ва фозил кишилар билан, улар қайси дин ёки қайси миллатга мансуб бўлишидан қатъқ

1 ИсҳоЦхон Йбрат. Жомеъул хутут. Наманган, 1912, 4 -5 - беглар.


назар, яқин алоқада бўлди. Бу ҳа.қда у кейинчалик қуйидаги- ларни ёзади: «Ҳар бир заввор1 ва аҳли фазл кишини кўрсам, кайфият ва таълвмот маолларини2 андин оўрадим»3

Утган асрнинг 90-йилларида ва XX аср бошларида рус ти- лнни ўрганишга қизиқиш янада ортди. Исҳоқхон ҳам бу ишдан четда қолмади. У атоқли олим сифатида бошқа халқлар тили ва мадаииятига зўр ҳурмат, муҳаббат билан қарадй. У ўз хал- қини Шарқ ва Ғарб тилларини ўрганишга чорлар экан, аввало ўзбек халқининг, Ибрат ибораси билан айтганимизда, «биринчи эҳтиёжи тушган рус калима ва ёзувлари»ни ўрганиш зарур деб билди ҳамда 'бу муҳим масалани ҳал қилишда амалий фаолият кўрсатдн.

Руе тили билан бир қаторда яқин шарқ ва ғарб тилларини анча мукаммал билган Исҳоқхон Ибрат бу муҳим масалада ҳам ўз халқига ёрдам қўлини чўзди. У олти тилдаги: ара-бча, форсча, ҳиндча, туркча, сартча (ўзбекча) ва русча сўзларни ўз ичига олган «Луғати ситта-ал-сина» номли мукаммал луғат китобини яратди. Муаллиф русча ёзув системасини билмайдй- ганларга ҳам қўлай бўлсин учун рус сўзларини араб ёзуви би- лан беради. Маълумки, рус ва Европа сўзларини араб ёзувида ифодалаш анча мураккаб иш, лёкин Исҳоқхон Ибрат бу мурак- каб ишни муваффақиятли ҳал қилди.

Исҳоқхон Ибратнинг маэкур асари бир неча йил чоризм цензурасидан ўта олмади. Бу ишда аоосий ролни Чор Россия- сининг Туркистондаги матбуот цензори Николай Остроумов ўйнади. ,

Исҳоқхон Ибратнинг мазкур «Луғата ситта-ал-сина» асари бир неча йиллик саргузаштлардан еўнг 1901 йилда Тошқентда нашрдан чиқди. Исҳоқхбн мазкур асарни яратишда анча вақт илмий иш олиб борди, чет элларда юриб материал тўплади.

Иеҳоқхон Ибрат мазкур асарига материал тўплар экан, жонли тилда ўзн қўлланадиган энг фаол сўзларни киритишга алоҳида эътйбор берди, унда истеъмолдан чиқиб кетаётган сўз- ларни деярли учратмаймйз. Иеҳоқхон ўз асарини кенг халқ0(ммасига тушунарли бўлган араб ёзуви системасида яратди.

Маълумки, Исҳоқхонга қа^ар ҳам русча-ўзбекча, ўзбекча- русча луғатлар яратилган. МасаЛан,' В. На^ливкин ва М. Налив- киналарнннг «Руеско-сартовский словарь». «Сартовеко-русский словарь» асарларй шулар жумласидаНдир. Бйроқ бу китоблар рус хатида яратилган бўлиб, ўзбек тилини ўрганувчи руслар ва русча саводи бўлган саноқли ўзбеклар учун мўлжалланганидан’ рус тилини ўрганишга қизйқзгвчиларнинг ©ҳтиежини қондира олмади.

Исҳоқхоннинг мазкур асарйни араб ҳарфида яратишига ҳам худди шу масала туртки бўлди ва мана шу муҳим ниҳоятда му-

1 Заввор — сафар қилувчи, ажнабий.2 Маол — мазмуН, натижа, оқибат.3 Исҳоқхон Ибрат, Жомеъул хутут, Наманган, 1912, 5- бет.


раккаб масалага ўзбек маърифатпарварлари орасида у биринчй бўлиб қўл урди ва замондошларнинг талабини бирмунча қон- диригага муваффақ-бўлди.— г- , ’: . — ---- -------------—---- ——

Мингдан ортиқ фаол сўзларни ўз ичига олган Исҳоқхон Ибратнинг бу асари ўз даврида катта аҳамиятга молик эди, албатта. Муаллиф ўзининг мазкур амалий фаолияти билан •халқлар ўртасида дўстлиқ куйчиси сифатида ҳамда ўзбек ма- данияти, маорифи тараққиётитарихида .муносиб ўрин эгаллайди. «Лугати ситта-ал-сина» acapri ўз>бек тилшунослигида ўзбекча- русча ва кўп тиллик луғатлар тузишда дастлабки қадам бўлиб ўзбек лексикографиясини рнвожлантиришга муносиб ҳисса бў- либ қўшилди. Асар икки қисмдан иборат бўлиб, биринчи қисм- да феълларнинг ноаниқ ва келаси замон шакллари берилган.

Асарнинг иккинчи қисми 37 бобчадан вборат бўлиб, ундан феълларнинг бошқа шакллари, отлар, кишилиқ олмошлари, кун, ой номлари, одам аъзолари, ҳайвонлар, ҳашоратлар ва парран- далар, озиқ-овқат ва бошқа нарсаларнинг номларини ўз ичига олади.

Мазкур луғат илғор педагоглар томонидан очилган усули савтия мактабларида ҳам. рус тилини ўрганишда бирдан-<бир дарслик қўлланма сифатида фойдаланиб юелинди.

Тилшунослик фанининг бу мураккаб соҳасида Исҳоқхон Ибрат анча мукаммал «Жомеъул хутут» [«Ёзувчилар мажмуа- си»] номли илмий асар яратди. Бу асарда муаллиф ёзувчилар- •нинг энг ибтидоийси пиктографик ёзувлардан, то сўнгги давр энг мукаммал ёзувларигача босиб ўтилган тарихий- тараққиётни ёритиб беришга ҳаракат қилди. Олймнинг мазкур асари анча- ,гина катта ҳажмда—132 бетда.н иборат бўлиб, 1912 йилда ўзи- нинг босмахонаси «Матбааи Исҳоқия»да нашр қилинди.

Исҳоқҳоя Ибратнинг тилшунослик соҳасида чуқур илм>га ега эканлиги мазкур асарида иамоён бўлди. Асарда пикто- график ёзувлардан кейин вужудга келган энг қадимий товуш- дарф-ёэувлари: финикия,- яҳудай, сурия, ..араб,. юион, форс, сда- вян, санскрит, ҳвнд, латин, ар,ман, грузин, уйғурча ва бошқа қирқдан ортиқ ёзувлар, уларнинг келиб чиқиши, тараққиёти !Ҳақида маълумот берилади. Ибрат фақат ўз ватанидаги ёзув- ларнинг намуналарини ўрганиш билан чегараланмай араб мам- лакатларидаги қадимий ёзувларни ҳам ўрганди, бу ёзувларни лўғри ўқишга ҳаракат қилди. У эрамиздан 2000 йил илгари финикия халқлари томбнидан вужудга келтирилган ёзуе ёдгор- •ликларини, Қипр оролидаги рорлардан топилган ёзув қолдиқ- ларини ўз асарида акс эттирди. Ибрат ёзувлар тарихини ўрга- «ар экан, товуш ҳарф ёзув тизими биринчи марта финикия халқлари томонидан яратилган ва бошқа қўшни халқлар: яҳу- •дий, сурия, араб ёзувлари финикия ёзувлари асосида вужудга келган, деган илмий хулосага қелди. Муаллиф ушбу асарида араб ёзувлари тарихи, уларнинг ривожланиш эволюциясига алоҳида тўхталади. У .ўз текширишлари натижасида қуйидаги кулосага келади: ара!б ёзувлари финикия халқлари ёзувларидан


келиб чиққан бўлиб, VII асрдаи бошлаб икки шаклда куфи ва насҳ ёзувлари шаклида ривожланган. Куфи ва насҳ ёзувлари асосида нисбатан содда бўлган «сулс» ёзуви яратилди.

«Жомеъул хутут» асарида дунёда машҳур бўлган 41 хил ёзув тизими ҳақида, шу жумладан, араб хатининг сулс, тавкеъ, райхон зулф, хумоюн, турра каби шакллари ҳақида маълумот берилган ва шу билан бирга унда ҳуенихат санъатига оид фикр- лар билдирилган. Ибрат ушбу асарида инглиз, француз, немис, латин каби чет тилларни ўрганиш ҳам илм-фан ва маданиятни эгаллашда катта роль ўйнашини алоҳида таъкидлайди.

Исҳоқхоннинг илм доираси кенглиги. олимлиги айниқса, унинг ҳамма нарсани илм-фан, маориф, маданият, тиллар, ёзувлар, одамларнинг ўсишида, ривожланишида, ўзгаришида деб тушунишида кўринади.

Иеҳоқхон Ибратнинг жаҳон хал^қлари тариҳига бағишлан- ган мазкур «Жомеъул хутут» асарининг нашр этилиши, ўзбек матбаачилиги маданияти тарихида, ёзувлар тарихини ўрганиш- да катта аҳамиятга эга бўлди. Бу ҳақда асарга сўнг еўз ёз- ган муҳаррир Хусаин Макаев қуйидагиларни таъкидлади:— санъати нафисадан бўлган энг эски ёзувларни бизга умрлик- ка бир сара қолдиргувчи бу китобнинг Туркистонда нашр қи- линуви бизнивг учун ўзи бир шарафли билим,— деган фикрни айтади.

Исҳоқхон Ибрат ўз халқининг илмди, маърифатли бўлишй- ни чин қалбидан иетади ва бу истагини амалга оширишда би- лимини, куч-ғайратини аямади. У ўзининг «Тарихи маданият» аеарида хабар беришича, кейинги 20 йил ичида 14 та илмий та- рихий, лингвистик, педагогик асарлар ва 30 йиллик поэтик ижодинивг мажмуи бўлмиш «Девони Ибрат» шеърлар тўпла- /мини яратди. Исҳоқхоннинг тилшўносликка оид «Луғати Ситта- ал-синна», «Жомёъул хутут» асарларидан ташқари тарихшу- ■носликка оид «Тарихи Фарғона», «Тарихи маданият» ва «Мезр- ■нул замон» илмий асарлари бизгача етиб келган. Исҳоқхон Йбрат бу асарларни яратвшда Шарқ тарихнависларининг ■асарларини ўрганиб; улардан файдаланиш билан бирга, рус ва Европа шарқн1унос олимларининг илмий асарларини ҳам ўр- «ганди, юздан ортвқ мўътабар тарихий манбалардан, 'илмий асарлардан фойдаланди, керакли ўринларда улардан кўчирма- лар келтирди.

Исҳақхон Ибрат ўзининг тарихий асарларини яратишда Б. П. Наливкин асарларидан, айниқса «Қраткая история Ко- иандскош ханства» (Қозон—1886 йил) асаридан кенг фойда- ланди, баъзи ўринларда унга танқидий муносабатда бўлди. Исҳақхон Ибрат илмий-тарихий асарларни яратишда катта масъулият -ҳис қилди, тарихий воқеаларни, фактларни объектив баҳолашга алоҳида эътибор берди.

Исҳақхон Ибрат «Тариҳи Фарғона», «Тарихи маданият», «Мезонул замон» асарларида ҳам ўзининг педагогик-маървфат-


парварлик қарашларини илгари сурди. Исҳоқхон ўзининг чет эл саеҳатида техника ва маданият ривожланган улкан шаҳар-

— ларда бўлдигУ '^ркистотг' шаҳарлари ҳам ъвқпг сстати -етиб маданий шаҳар қаторидан ўрин олишига ишонди. Буни амал- та оширишнйнг бирдан-бир йўли илм-фандан, ўқиш-ўрганиш- дан деб билди.

Исҳоқхон Ибрат 1886 йилда эски мактабларга ниобатан бир- мунча илғор бўлган мактаб очди. 1907 йилда еса иккинчи мар- та қишлоқ болалари учун эски мактаблардан бутунлай фарқ қилувчи бепул янги усули савтия мактаби очди. Бу мактабда ўз фарзандлари. Аббосхон, Вақ<қосхон, Фа-ёзхонларни ҳамда 25 нафар қишлр|қ болаларини ўқитди. Мактаб ўз уйида, ёруғ, де- разали хонага жойлашган бўл»б,у янгича ўқув қуроллари — парта, стол, стул, янги китоблар, дарсликлар, дафтар, доска кабилар билан жиҳозланганди, ўқиш-ўқитиш ишларини бўлса, у ўзи тузган дастури асосида олиб борди. Исҳоқхон ўз макта- бида ўзининг «Луғати сита-ал-сина», «Санъати Ибрат қалами Мирражаб Бандий» асарларидан, Туркистонда рус-тузем мак- табларининг асосчиси ва бундай мактаблар дарсликларининг биринчи автори С. М. Граменицский уч қисмдан иборат «Книга для чтения» (Уқиш китоби), рус-тузем мактабларининг биринчи ўзбек ўқитувчиси ва бу 'мактаблар учун ўэбек тйлида дарслик яратган Саидрасул Саидазизовнинг «Устод аввал», Али Асқар ибн Байрамали Қалининнинг «Таълнмус соний», Наманган рус ггузем мактабйнинг ўқитувчиси М. М- Орақуловнинг 1887 йилда нашр қилинган «Самоучитель» русского язьша для русско-му- сульманских школ» каби дарслик ва қўлланмаларидан фойда- ланди.

Исҳоқхон янгича таълим-тарбия тизимининг ниҳоятда кат- та афзалликларини исботлашда Кўпроқ ўзи эришган ютуқ- ларга, ўзи амалиётга татбиқ қилган янги методларига таянади. .Исҳоқхон ўз мактабига ҳафталик дарс жадвалини жорий

— Қйлди: j'Исҳоқхон илғор ўқитувчи сифатида болаларни мактабдан

бездирувчи, уларда ўқитувчига нисбатан нафрат уйғотувчи тан !жазосйга биринчилардан бўлиб барҳам берди. Исҳоқхюн фақат мактабда эмас оилада ҳам болани калтаклаб тарбиялаш ўта нотўғри усул эканлигини алоҳида таъкидлайди.

Чор ҳукумати Урта Осиёда рус-тузем мактаблар очишни галдаги вазифа қилиб қўйди ва ерли аҳоли ичидан ҳуқумат учун содиқ кишилар, таржимонлар тарбиялаб етиштиришни ва дпу тадбир орқали ўлкани руслаштириш вазифасини ўз олдига мақсад қилиб қўйди. Бу ўринда Россия маориф министрлиги- нйнг 1870 йилги буйруқлар тўпламидаги қуйидаги сўзлар чор ҳукуматининг Туркистон ўлкаси халқларига нисбатан қўллаган сиёсатининг моҳиятини яққол ифодалайди. «Барча бегона халқ- лар маорифининг пировард мақсади... уларни ҳеч шубҳ.асиз рус-


лаштириш ва рус халқи бйлан қўшйб юбориш 'бўлмоғи керак»1.

Исҳоқхон Ибрат рус-тузем мактабларини ўз халқига тар- ғиб қилар экан, у бу мактабларнинг синфий моҳиятини тушуниб етмади: Бундан ташқари, Россия эски мактаблари Исҳоқхон таърифлаганидек жуда юқорй савияда ҳам эмас ‘эдй. Лекин шун- гақарамай, бу мактаблар-ўқув-тарбия соҳасида эски маҳаллий мактаблардан анча юқори даражада эди ва бу мактабдан кўп- гина илғор ўзбек зиёлилари, ўқитувчилари етишиб чиқди. Шунинг учун ҳам атоқли ўзбек маърифатпарвари Сатторхон, Фурқат, Нодим Намангоний, Ибрат, Мирмуҳсин, Абдулла Авлонийлар рус-тузем мактабларининг очилишини қўллаб-қув- ватладилар ва уларнинг афзалликларини халқ ўртасида таш- виқот қилдилар.

Бундай мактаб 1902 йилда Тўрақўрғон қишлоғида ҳамочил- ди. Лекин бу мактабдан чўчиган ерли аҳоли ўз фарзандларини ўқишга бермайди. Бу ҳақда «Туркистон вилоятининг газети» қуйидагиларни ёзади: «1902 йил куз ойида Тўрақўрғон қишло- ғида руе туземная школа очилди. Аввал мактабхона бўлган йилларда ул қишлақнинг одамлари мазкур мактабхонадан кў- радиган нафини билмагани сабабли болаларни мактабга берйш- мади. Аммо инобатликлари Тўрақўрғон қишлоғининг ўзларига улуғлардан бирор сўз кедмасин деб, фақир-бечораларнинг бо- лаларини ҳар йилига бир неча сўм пул бермоқчи 'бўлвб ул бо- лаларни мактабхонага беришди2.

Мана шундай шароитда Исҳоқхон. Ибрат маърифат куйчиси снфатида биринчилар қаторида ўз ўғли Аббосхоннй рус тузем мактабига ўқишга берди. Шу билан бирга, бундай мактабларни «Крфирлар 'Мактаби» деб эълон қилган кишилар гуруҳларидан ҳимоя қилди ва ўз. халқининг фарзандларини бундай мактаб- ларга жалб қилишда фкол қатнашди.

Исҳоқхон Ибрат ўзиийнг публицистик мақолаларида янғи усул рус-тузем мактабларида ўқитиладиган фанларга, рус тили ўқитилишига алоҳида тўхталди. Исҳоқхон Ибрат «Туркистон вилоятининг газёти» саҳифаларида иашр қилдирган публицис- тик мақрлаларида ўз халқини илғор фан-м!аданиятдан баҳра- манд бўлишга чақирди.

Исҳоқхон Ибрат илғор педагоглар орасида биринчи «Қал- дйрғочлардан» бўлиб, 1914 йилда Тўрақўрғонда рус 'мактаби очди ва уни «Учитель» номи билан атади. Бу мактабда 1916 йил- гача Тўрақўрғон ва қўшни қишлоқлардан 30 нафар ўқувчи таҳ- сил кўрди. Ибрат бу мактабига руС ўқитувчиларни ҳам жалб қилди, ўзи ҳам ўқитувчилик қилди. Мактаб 1916 йилда ёпилди.

Шуни алоҳида таъкидлаш кераккй, XIX аср охири ва XX аср бошларида ўндан ортиқ ўзбек зиёлилари: 1876 йилда маъри-

1 Қаранг, Абдуллаев И. Эски мактабда хат-савод ўргатиш, УзССР «Ур- та ва олий мактаб» давлат нашриёти. Тошкент, 1960, 74- бет.

2 Туркистон вилоятиийнг газети, 1905 й., 46-сон.


фатпарвар, рус тилининг илк тарғиботчиси Сатторхон Абдуғаф- форов, 1887 йилда атоқли археолог, этнограф Мирзо Бухорий, Т894 йиЛда“ Фўрқатнинг яқин дусти; ХоЖЙ'^Муҳтажах- ЗўлУРГ

1 1910 йилда атоқли педагог, шоир Саидрасул Саидазизовлар, 1913 йилда педагог Камолиддин Қаҳҳоров кабилар Марказий Россияга — Петербург ва Москва шаҳарларига саёҳат қилди- лар. Уларнинг саёҳат таассуротлари «Туркистон вилоятининг газети» саҳифаларида кетма-кет эълон қилиниб турилди. Бу сайёҳлар диққат-эътиборйни биринчи тортган нарса — Россия- даги таълим-тарбия муассасалари бўлди.

Исҳоқхон Ибрат рус маданияти ва техникасини ўз кўзи би- лан-кўришни-орзу қиларди.-Шу муносабат билан у 1907 йилда Россиянинг Оренбург шаҳрига боради. У ердаги .маданият, санъ- ат ва технижа янгиликлари билан яқиндан танишади. Исҳоқ- хон Оренбургдаги Гауфман деган матбаачидан, пулини 10 йил мобайнида тўлаш шарти билан кредитга (1901 йилда чиққан) литографик машина сотиб олади. Исҳоқхон литографик машина ва ҳарфларни жуда машаққатлар билан Оренбургдан Қўқонга поездда, Қўқондан Тўрақўрғонга туяларда олиб келди. 1908 йил- да ўзи қурдирган ҳаммом ўрниДа чопхона ташкил қилди ва «Матбааи Исҳоқия» номи билан ишга туширди.

Туркистоннинг чекка қишлоғида матбаанинг вужудга келиши ўзбек халқининг фан ва маданият соҳасидаги катта ютуғи эди. Бў литография ўз фаолиятини йлм-маърифат тарқатишдан, мактаблар учун дарслик-қўлланмалар нашр қнлишдан бошлади. У бу ерда биринчи марта 1908 йилда савод чиқаришга бағиш- ланган «Санъати Ибрат, Қалами Мйрражаб Бандий» асарини нашр қйлди. Савод чйқаришда ва ҳуснихат намуналарини ўрга- тишда бу асарнинг аҳаМияти шубҳасиз катта бўлган. «Матбааи Исҳоқия»нинг илм-маърифат тарқатиш мақсадида ташкнл қи- линганлигини яна шундан ҳам билишимиз мумкинки, Исҳоқхон матбаага нур таратаётган вд^танг^тастидд^-ин^б . қуёш ичи- га «илм» сўзини ёзган. Бу билан маърифатпарвар Йбратйлм- ни нур сочаётган қуёшга ўхшатади. Бу рамзий белги матбаада чоп этилган китобларнинг кўпида мавжуд эдй. Литография ўз харажатларини қоплаш ва кредит қарзидан қутулиш мақсадида турли буюртма қабул қилиш учун баъзи асарлар охирига қуйи- даги мазмунда эълонлар берган: «Ушбуни эълон этамиз, ушбу кунДан бошлаб ибтидоан матбаамизда буюртмалар қабул қили- нур. Чунончи, рисолалар, эълонномалар, ҳар хил бланкалар ва табрикномалар, ишчутлар, карточкалар, мактуб варақалари, ҳар йима чоп қилмоқ мўмкйн. Нимарсалар ғоят яхши ва нафис ўзига боп қоғозда чоп этиб, зийнатлаб, муштарийларимизни ҳус- йи ризоларига мазхар бўлмоқ саъй ва ижтиходимиздур... Мат- баамизни вилоятда танҳо қилмоқ аввалдан матлабимиздур.


Айқариб уруфот босмахонаси ҳам очилур, асбоблари ҳам тайёр. Ҳукуматдан ижозат олинган»1.

Бу сўзлардан кўрйниб турибдики, Исҳоқхон матбаанинг очил- ган йилиёқ уни кенгайтириш, ўлкада энг кўзга кўринган босма- хоналардан бирига айлантириш учун ҳаракат қилган, керакли анжомларнй тайёрлаган, ҳукуматдан рухсат ҳам олган. Унинг бу ҳаракатлари зоё кетмади. Халқ ўртасида китоб ва турли рисолаларга талабнинг ортиши натижасида литография 1910 йилда Наманган шаҳрига кўчирилди ва типолитографияга ай- лантирилди. 1910—1913 йилларда Хусаин Макаев матбаа муди- ри бўлиб ишдади, 1913—1917 йилларда эса матбаага М. Н. Аб- дусатторов раҳбарлик қилди. Бу даерда маибаа Туркистонмиқ- ёсида катга аҳамият каоб этди, «Матбааи Исхоқия»да катта ҳажмдаги асарлар ҳам нашр қилина бошланди.

Исҳоқхоннинг ҳуснихатга, хат-савод чиқаришга бағишланган «Санъати Ибрат», «Қалами Мирражаб Бандий» рисоласи, «Илми Ибрат» номли шеърлар тўплами, ёзувлар тарихига ба- ғишланган «Жомеъул хутуту» каби маърифатпарварлик руҳи билан суғорилган рисола ва китоблари ўзи ташкил қилган мат- баада нашр этилди.

Наманган матбааси маҳсулотининг кун сайин ортиб бориши шаҳар ва қишлОқларда кйтоб Дўконлари ва китоб бозорлари- нинг бирмунча кўпайишига сабаб бўлади. 1910 йилдан бошлаб ,Наманган шаҳрида 13 та, Чустда 2 та, Попда 2 та, Янгиқўрғон- да 1 та китоб дўкони очилди. Бу дўконларда асосан «Матбааи Исхоқия»да нашр қилИнган китоблар жуда арзон нархларда сотилар эди. Бу матбаада нашр қилинган асарлар мавзуси ҳам анча диққатга сазовор. Текширишлар шуни кўрсатадики, маз- кур матбаада асосан маърифатпарварликка оид рисолалар нашр қнлинган. Бу ишда асосан ташаббусни Исҳоқхон Ибрат кўрсатди.

Маърифатпарвар Исҳоқхон ҳалқнинг билим савиясини яна- да ошириш ниятида кутубхона ташкил қилишга киришади, у яна ташаббусни ўз қўлига олибеўз уйида анчагина бой кутубхояа ташкил қилди ва уни. «Кутубҳонаи ИСҳоқия» деб атайди. Исҳоқ- хон архивидаги китоблар рўйхати шуни тасдиқлайдики, кутуб- хонада таълим-тарбия ва ўқитишга оид. ўзбек, рус тилида кўп китоблар бўлган; бу кутубхонадан қишлоқ аҳолиси унумли фой- даданган . Исҳоқхон Ибрат ўз мактаби ўқувчиларини кутубхона- да сақланувчи китоблар бйлан таъминлаган. Кутубхонанинг мактаб ўқувчиларига бағишланган қисмида Саидрасул Саид- азизовнинг «Устоди аввал», Абдулла Авлонийнинг «Адабиёт», «Биринчи муаллим», Рустамбек Юсуфбек хожи ўғлининг «Раҳ- бари ҳисоб» (1912 йил), С. М. Граменицкийнинг «Первая •кни- га для чтения», «Вторая книга для чтения», Наманган рус-тузем мактабининг ўқитувчиси М. М. Орақуловнинг «Самоучитель

1 Исҳоқхон Ибрат, Илми Ибрат. «Матбааи Исҳоқия», Тўрақўрғон 1909, 16- бет.


русского язнка» для русско-мусульманских школ», В. П. На- ливкин ва М. Наливкиналарнинг «Сартовско-русский словарь,

"^Ғусиш^с^ртожкМ^с^гар^Б^хаШ ^сарлжр^ЭО^гн^ортш^дарс--— лик ва қўлланмалар, таълим-тарбияга оид китоблар бўлган. Булардан ташқари, «Кутубхонаи Исҳоқия»д‘а ўзбёк ва форс- тожик шоирларининг мингдан ортиқ қўлёзма ва босма китобла- ри бўлган. Маълумотларга қараганда, Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси Беруний номидаги Шарқшунослик инсти- тути қўлёзмалар фондида сақланувчи Юсуф Хос Ҳожибга те- гишли «Қутадғу билиг» асарининг Наманган нусхаси, деб ном олган нодир қўлёзмаси «Кутубхонаи Исҳоқия»га мансубдир.

Ибратнинг маърифатпарварликка оид фаолиятииинг туб моҳияти шундаки, унинг хоҳ илм-маърифатга чорловчи шеър- ларида, хоҳ публицистик, хоҳ илмий асарларида, хоҳ амалий фаолйятида бўлсин, инсон тақдири биринчи ўринга олиб чиқи- лаДи. У ўз ижодида халқнинг иқтисодий-маданий ҳаётига хизмат қилувчи илм-фанни, техникани куйлайди. Illy нуқтаи назардан унинг «Тарихи чофхона», «Маданият ҳақида маснавий». «Тур- кистон аҳлига хитоб», «Газета хусусйда», «Табрик Наманган- дин», «Қалам», «Тарихи манзумаи вагон Йбратдин ёдгор», «Му- ҳаммаси Ибрат» каби шеърлари айниқса диққатга сазовордир. Шоир бу шеърларида илғор фан-техника, маданиятнинг оташин чКуйчиси сифатида майдонга чиқиб, мамлакатни, халқни қолоқ- ликка етаклшчи амалдаги қонун-қоидаларни кёскин фош қи- лади.

Исҳоқхон хотин-қизлар озодлиги, уларнинг эркаклар билан бир қаторда илм олишлари, меҳнат қилишлари учун кураш олиб борди. 1919 йилда унинг ташаббуси билан Наманганда ўзбек аёллари учун биринчи марта янги мактаб очилди ва Ис- ҳоқхоннинг таклифи билан .Ҳусаин Макаевнинг рафиқаси Фоти- ма Макаева ўзбек аёлларига дарс бера бошлади.

Исҳоқхон Ибрат аёллар, ёшлар ўртасида мактабнинг аҳамия- ти, илм^фан ютўқлари ҳақида сўҳбатJiapj' лекцйялар уюштириб турди. «

Исҳоқхон Ибрат бу даврда ижодий иш билаи бир қаторда жамоат ишлари ҳам олиб борди. У қишлоқни ободонлаштириш, маориф, маданият, таълим-тарбия ишларини тубдан яхшилаш- да фаол қатнашди. Мактаблар очиш, малакали: ўқитувчи кадр- лар тарбиялаб ётиштириш, ёппасига саводсизликни тугатиш, халқ фарзандларини мактабларга тортиш ишларйда фаол иш- тирок этди.

Исҳоқхон Ибрат 1937 йилда 75 ёшида вафот этди. Ижодкор халқимиз фан, техника, маданият, адабиёт ҳамда педагогикамиз тараққиёти тарихидаги улкан хизматлари учун Исҳоқхон Ибрат- ни ҳурмат қилади. Ҳукуматимиз ҳам халқнинг бу ҳурм.атини қўллаб-қувватлаб, Тўрақўрғон тумани марказидаги 44-ўрта мактабни унинг номи билан аташга қарор қилди. Маърифат дарғаси, оташин шоир, олим ва моҳир ўқитувчи, шубҳасиз, ана шундай таҳсинга лойиқдир, албатта.


—^ ------------ ---------------САИДАҲМАД СИДДИҚИЙ

(1864—1927)

Савдаҳмад Сиддиқий ҳунарманд-деҳқон оиласида туғилиб ўсди. Бошланғич мактабни тугатганидаи сўнг ладрасага ўқиш- - га кирди. Аммо тез орада турМуш қийинчиликлари сабабли ’ j мадрасани ташлаб, ота каби тикувчилик билан машғул бўлди. i - Шунинг билан бир^вақтда рус тилида ташкйл этилган мактабга ҳам қатнай бошлайди ва рус тйлй ҳам адабиётиии мукаммал - эгаллаб борди.

С. Сиддиқий Россия, Еврояа ва Осиёдаги қатор мамлақат- • ларда саёҳатда бўлади. У 1903 ййли Самарқандга қайтиб келиб, маданият ва маорифнинг фаол тарғиботчисига айланади. У рус тилини ўз халқи яхши ўзлаштйриб олиши ҳақида қайғурган би- ринчи маърифатпарварл.ардан эдй.

Сиддиқий ўз ижтимоий фаолиятида JI. Н. Толстой, Н. В. Го- голь, М. Ю. Лермонтов, И. А. Крмлов, А. С. Пушкин ва бошқа- ларнинг ижоди билан яқиндан танйшади. Уларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилиб, нашр эттиришга эришади. Жумла- дан, «Шинель»ни (Гоголь) ўзбек ўқувчилари Сиддиқий таржи- масида биринчи бор ўқишга муваффақ бўлганлар.

Сиддиқий Самарқанд вилоятидаги Халвои номли ўз қишло- ғида деҳқон ва ҳунармандларнинг болаларига янги усул макта- бини ташкил этиб, унда таълим-тарбияии ўша давр илғор мак- табларнинг тажрибаси асосида қуради. У эски мактаб иш фао- лиятйдаги хато-камчиликларнй қаттиқ танқид остига олади ва: янгй усул' мактабйнйнг йжтимрий, сиёсйй ва педагогик ютуқла- . рини кенг ёритишга дадил эътибор берди.

Сиддиқий вшюятда биринЧи бор катта ёшлилар учун янгй _ усул мактаб очиб, маданйй ҳаётда катта ўзгариш ясади. У 1914 й йил «Зарафшон» номи билан китоб савдо дўкони очиб, унда. кўргазмали қуроллар, методик, дарслик адабиётлар, ўқув қу- роллари ҳамда журналлар билан савдо' қйлишга шароит яра- тади.

С. Сиддиқий кўплаб асарлар ёзди. Кейинчалик улар тожик ва ўзбек тилларида нашр қилинган эди. Унинг асарлари «Миръ- оти ибрат» (1912 йил, Тифлис), «Анжумани арвоҳ» (Тифлис,1912 йил), «Ганжинаи ҳйкмат» (ТошКент, 1914 йил) ва «Айнул адаб» (Тошкент, 1915 йил) каби тўпламларида нашр қилинган' эди. ,

У ўзининг қатар асарлари ва нутқларида мактэбларда дунё- вий фанларни кўплаб ўқитиш, дунёвий таълим бериш ғоясини олға суриб, бунинг ўчун Улуғбек, А. Дониш, Фурқат, Муқимий' ва бошқалар, ижодини пуҳта ўргатиш, тарбиявий ишда қўллаш ғояларини тарғиб қилади. Ф

Маълум бўлдики, Сиддиқий бирйнчилардан бўлиб Самар- қанддагина эмас, қишлоқ туманларида ҳам янги ўсул мактаб-

.. ; .--------——-V


' . лари очиб, унда нафақат ўзбек, тожик болаларини, балки рус :болаларини’ ҳам ўқитишга муяссар бўлган. _____ _ - __

Сиддиқий таълим услубиятига катта меҳр билан муносабат- да бўлиб, ўқитишнинг янги усулиии илмий, онгли, тушуииб ўқи-

; ггиш принципларини эскича ҳижжалаб ўқйтншга қарама-қарши ' қўйди. Моҳир ўқцтувчи дарсларни қатъйй тартиб дарс жадвали

. асосида ташкил этиб, ўзбек, рус тилларида чўқур таълим бера Олган. У табиатшунослик, географий дарсларида машғулотлар-

; ни Булунғур дарёси ёнйда очиқ ҳавода амалий машқлар билан j ўтишга эришган. Шу уСул билан болаларни фан, жамият, табиат

; қоцунларини, сирли воқеаларнинг асл маз.мунини тушунйб олиш- . , . ларига алоҳида. диққат қилган. Б.олаларга-уй вазифаси берма-

: ган, ота-оналар билан жуда яқиндан муносабатда бўлган.. .. Саидаҳмад Сиддиқий 1918—21- йиллар давомида ҳуқуқ иш-

Ларй комиссари вазифасида ишлади. 1921 йилдан умринингохи- . : :: ригача педагогик ишда ишлаган, «Хизмат кўрсатган ўқитувчи»

юксак унвопига сазовор бўлган.

АБДЎҚОДИР ШАКУРИЯ

(1875—1943)

Абдуқодир Шакурий 1875 йилда Самарқанднинг Ражабамин қишлоғида боғбон оиласида туғилди.. Шакурий эсқи усулдаги мактабни тамомлаганидан . кейин .Самарқанд шаҳридаги мадрасага ўқишга киради. Шакурий ўз- бек ва тожик тилларида ёзган таржимаи ҳолларида рус гимна- зиясига бориб, унинг ичкй тартиб қоидалари ва ўқитиш усулла- ри билан танишганлигини қайд қилади. Ш ундан кейин ёш мўал- лймда ўз халқининг болалари учун ҳам шу /гартйбдаги янги мактаб ташкил қилиш орзуси пайдо бўладиг Маълумки, буюк ўзбек маърифатпарвари ва демократ шоирй Фурқат ҳам ўзининг

----- «Гимназия* шеърида болаларии :саводли қилиш,. уларга билимберишни, яъни гимназйянинг эски усулдагй мактаб-мадрасалар- га нисбатан афзаллигйНи таъкидлаган эди.

Абдуқодир Шакурий Самарқанд гимназиясида кўрган ва ўзи орзу қилган янги ўқитиш усуллари Россиянйнг турли жойлари- да яшаган бошқа туркий халқларда ҳам мавжудлигини газета- лардан билиб олади. КейинчалиК, у соатсоз Бахириддиндан Қў- қонда бир татар ўқитувчиси янги усулдаги мактаб очганлигини эшитади,./Ш акурий дўстлари ёрдамида Қўқон шаҳрига боради ва у

,-^ерда ўн кун давомида янги мактабдаги ўқиш-ўқитиш усуллари билан танишади, Самарқандга қайтиб келгач, бу янги усуллар- ни ўзи очган мактабда қўллай бошлайди.

Шакурий дастлаб мактабда ўқув жиҳозларни ўзгартиради. У усталарга парта ва доскалар буюради. Шу асосда биринчй марта ўз қишлоғи Ражабаминда 1901 йилнинг кузида янги усул- даги мактаб ташкил қйлади. У даврларда дарслик ва қўлланма-


пирган эдик. Демак, у Самарқандда янги усулдаги мактабнинг-----тарғиботчи-ва-^гашкшготчиларидан бирй эди. Бу ишдан у ҳеч

қандай моддий манфаатни кўзда тутмае ва айни чоқда ҳеч ким, унга моддий ёрдам бермас эди.

Абдуқодир Шакурий 1917 йил тўнтаришига қадар ўқитувчи- лик фаолияти билан шуғулланди. 1917 йилда Самарқанд шаҳ- рининг бир гуруҳ илғор кишилари А. Шакурийнинг педагогик фаолиятининг 15 ййллигини нишонладилар.

1921 йилда Самарқанд шаҳридаги 13-мактабга мудир қилиб тайинланди. У болаларни тарбиялаш, ўқитишга катта ғайрат билан кирлшди, кўп йиллар давомида шу мактабнинг мудири ҳамда она тили ва адабиёт ўқитувчиси вазифаларида ишлади.

-— ~"Самарқанд мактабларига Шакурий биринчи бўлиб меҳнат ва мусиқа дарсларини киритди. У болаларни қишлоқ хўжалик ва боғдорчилик ишлари билан танйштиришдан ташқари, уларға муқовасозлик, дурадгорлик ва бошқа ҳунарларни ҳам ўргатар эди, бу машғулотлар учун алоҳида соатлар ажратган эди.

—~~ 1923 йилнинг бошларида «Правда» газетаси мамлакатимиз бўйича энг намунали илгор мактаб ҳамда моҳир ва тажрибали ўқитувчилар учун танлов эълон қилди. 1923 йилнинг 8 июлида газетада шу танлов натижалари эълон қйлинади. Ана шу ўқи- тувчилар таркибида республикадаги мактаб ўқитувчиларидан А. Шакурий бор эдй. Бошқа илғор ўқитувчилар қаторида унйнг номи ҳам «Правда» газетасининг қизил доскасига киритилади ҳамда пул мукофоти топширилади ва Шакурий ҳақида бир яхши мақола эълон қилинади.

Бундан кўринадики, маърифатпарвар педагог/Шакурий янги усулдаги мактаблар ташКил қилишда, ўқиш-ўқитишнинг янги тартибларини жОрий этиш ва ўқитувчиларнинг катта гуруҳйни тарбиялаб етиштирйшда хизматлари жуда катта бўлган ва газе- та редакцияси томонидан юқори баҳоланган^

1925 йилда А. Шакурийнинг ташаббус^гбилан қишлоқ аҳоли- си ўз маблағлари ҳисобига тўрт синфли янги мактаб қуриб ишга туширади.

САДРИДДИН АЙНИП '

(1 878— 1954)

С. Айннй ҳозирги Бухоро вилоятининг Ғиждувон ноҳиясига қарашли Соктаре қиц1лоғида, камбағал деҳқон оиласида дунёга келди. Ш к маълумотни эски мактабда ҳамда Бухоро мадраса- ларйда олди. С. Айний дунёқарашинйнг шаклланишида Урта Осиёда авж олгай миллий-озодлиқ ҳаракати катта таъсир кўр- сатди. Бу даврда С. Айний меҳнаткаш халқнинг оғир аҳволига бирдаи-бир сабаб — унинг саводсиз, маърифатсиз эка-нлиги, деб тушунарди. Шунинг учун ҳам, у янгича усулдаги мактаб очиш учун кўп куч сарфлайдй. С. Айний ўзининг «Byxqpo инқи-


лоби тарихи учун материаллар» номли асарида: «Таълим усули жуда бузуқ, айниган эди. Биз ҳаммамиз қоида ва методни бил-

т^гасдатг-қийналар-эдак—Биз-нги-бо.таларға-таъдим-беришии-й&лоҳ- қилиш муаммоси қизнқтирарди»,— деб ёзади.

Самарқанддаги янгйча усулдаги мактаб ташкйлотчиларидан бири — А. Шакурийнинг мактабидаги таълим-тарбия иШлари билан яқиндан танишгач, С. Айний тожик тилида «Тарти-ул Қуръон» («Қуръонни тўгри ўқиш ҳақида»), «Зарурияти диния» («Диний йўл-йўриқлар»), «Тахзиб-ус-сибиён» («Ешлар тарбия- си») каби дарсликларни яратди.

Бу китоблар орасида «Ешлар тарбияси» педагогика фани учун алоҳида аҳамиятга эгадир. Асарда ўша вақтлар учун дол- зарб бўлган кўпгина педагогик ғоялар илгари суриЛган. '

Бухоролик мутаассиб доирала’р Айпийнинг -бу дарслигидаги эрксевар, илғор фикрларии пайқагач, Бухоро амирига арз қилиб, мазкур дарслик асосида ўқитйш ишларини олиб бораётган мак- табларни ёптиришга эришдилар. Бироқ, янгича усул мактаби- нинг тарафдорлари 1910 йилда «Болалар тарбияси» («Тарбияи атфол») номли махфий жамиятни туздилар. Жамиятнинг асосий мақсади халқни илм-маърифатли қилйш, халқ оммаси орасида адабиётлар тарқатиш, исрофгарчиликка ва зарарли одатлар- га қарши кураш олиб бориш, салбий иллатларга қарши таш- виқот ишлари олиб боришдан иборат эдй. Бу жамият янгича усулда'ўқитадиган мактабларни махфий равишда очар ва бола- ларни ўқитиб, саводли қилгач, яна билим олишлари ўчун Орен^ бург, ҚОзон, Уфа, Қримга юборар эди.

Ижтимоий фаолияти жараёнида С. Айнийнинг халқ оммаси- нинг оғир турмуш қечиришининг асл сабабларига доир қараш- ларида ҳам чуқур ўзгариш юз берди. Натижада у, Бухоро. амири томониДан ўтказилган ислоҳотга (1917) жон-жаҳди билан қарши бўлди. Жадидлар раҳбарлари амир бйлан сулҳ тузишга қарор қилган пайтда ҳам у бундай сулҳ тузишга кескин қарши чиқди: «Амдр" бйлан ярашиб бўлмайдй»,— дедй~у: ' "—rr. -

1917 йил тўнтаришдан сўнг С. Айний халқ маорифи муаммо- лари билан фаол шуғулланди. У Самарқанд шаҳринииг Қушҳо- вуз маҳалласида бир синфли мактаб очиб, ёш авлодга таълим- тарбия ^ера бошлади, унинг бу мактаби саккизинчи синф ҳаж- мида билим берар эди. Мактабда Абдужабборов — физика-ма- тематикадан, Айнийнинг ўзй эса ўзбек тили ва адабиёти, тожик тили ва адабиёти, тарих, ашула, меҳнатдан дарс ўтган. У ўзи дарсликлар тузди ва бошланғич ҳамда ўрта мактаблар учун ўзбек ва тожик тилларида дарсликлар тузишда фаол иштирок этди. Қизлар Мактаби ўчун ёзган «Қиз бола ёки Ҳолида» номли ўқйш китоби шулар жумласидандир.

С. Айпий Урта Осиё халқлари тариҳининг билимдони сифа- тида «Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар», «Манғит амирларининг тарихи» каби тарихий асарларни ёзди. Олим ўз-. бек ва тожйк адабиётйнинг мумтоз ёзувчйлари ижодини ўрганиш


юзасидан ҳам катта илмий изланишлар олиб борди. Рудакий, • Фирдавсий, Абу Али ибн Сино, Саъдий Шерозий, Алишер На- воий, Мирза Абдулқодир Бедил, Аҳмад Дониш каби алломалар. ҳақидаги илмий-тадқиқот йшлари билан фан соҳасига катта улуш қўшди. Ленинград Давлат дорулфунуни Илмий Кенгаши Айнийнинг фан соҳасидаги улкан хизматларини юксак тақдйр- ? лади ва унга филология фанлари доктори илмий даражасини берди. Унинг фан соҳасида кўплаб ерли зиёлиларнинг докторг лик ва номзодлик ишларига раҳбарлик қилганлвги, айниқса, Самарқанд Давлат университетидаги фаолияти диққатга лойиқ- - дир.

С. Айнийнинг ҳаёти ва ижоди, педагогик фаолияти ўсйб кёА лаётган авлод учун намунадир. Ундаги меҳнаткашлик, иродали- лик, илм-маърифатни эъзозлаш ва уни бойитишга ннтилйш, мардлик каби олижаноб хислатлар ёш авлод тарбияси бйлан шуғулланувчи ўқитувчилар шахсиятини шакллантиришга катта таъсир кўрсатувчи омилдир.

АБДУЛЛА АВ.ЛОНИЙ

(1878— 1934)

Халқни ижтимоий жиҳатдан ҳимоялаш ҳамда маънавий ис- лоҳатлар ўтказиш, яъни қуллик ва мутелик исканжасидан озод бўлиш, ота-боболаримиз қадриятларини тиклаб, уларга мунО- сиб ворис бўлиш каби вазифаларни амалга ошириш йўлида- рес- публикамизда катта ишлар амалга оширилмоқда. Айниқса,И. А. Каримовнинг «Миллий истиқлол мафкурасини яратиШ з а ҳаётга тадбиқ этиш» ҳақидаги фикрлари биз тарбиячи-муаЛашм- ларнинг ҳам ҳаракат дастўримиздйр. Чунки, истиқлол мафкураси биз шу вақтгача амал қилиб келган мафкурадан фарқ қилиб,- у халқимизнинг азалий анъаналарига, удумларига, динига ва тилига, руҳнятига, умуминсоний қадриятларга садоқат, кела- жакка ишонч,. меҳр-оқибат, инсоф, адолат, маърифат туйғуларй- ни кишилар онгига синрдирйшга асослангандир. >

Ҳақиқатан, республикамизни тараққиёт даражасига кўтара- диган чинакам қомил инсонни шакллантириш— бу унинг маъ- навиятини шакллантиришдир.

Маънавият эса халқнйнг асрлар давомида шаклланган ҳаёт тарзи бўлиб,; халқининг таълим-тарбияга оид қадриятлари ана- .Т. шу улкан тараққиётнннг узвий қисми бўлиб ҳисобланади. Унда ёш авлодни ҳаётга тайердавда! қўлланган усуллар, миддйй ' ўрф-одатлар, анъаналар, тар(бияга ойд ғоялар мужассамланғ^н.Бу ғоялар эса алломаларимизнйнг бой ижодий меросларида ўз аксинй топган. Ана шундай ижодий мерос қолдйрганлардан би- ■ри, яъни асримиз бошида маданий ҳаётимиз тараққиётида му- ҳимўрин эгаллаган инсон — Абдулла Авлонийдир.

л№|ниқли ўзбек педагоги ва олими Абдулла Авлоний 1878 йил


. 12 июлда Тошқент шаҳрининг Мерванча мйҳалласида, майда ҳунарманд-тўқувчи ойласида дунёга келди. Ота-онаси саводли

-киш:илар^бўлганлар.--Абдулла;Авлоний- эски усул шактаби ни - та- момлагандан кейин 12 ёшида мадрасага ўқишга киради. У ёзда ишлаб ота-онасига ёрдам қилар, бошқа вақтларда ўқир эди. Ута иқтидорли бўлган Абдулла Авлоний 15 ёшида шеърлар ёза бошлади. Дастлабки шеърлари «Таржимон» газетасида босила- ди.гУ ўзининг дастлабки шеърладида ва «Ҳижрон» деган мақо- ласида халқни янги усул мактабларида ўқиб-ўрганишга тарғиб қилди. Абдулла Авлоний 1907 йилда «Шуҳрат» ва «Осиё» номли. янги газеталар чиқара бошлади, лекин чор амалдорлари тез орада газеталарни ёптириб қўяди. А. АвлОний кейиироқ «Са- дойи; Туркистон» (1914—1915), «Турон» (1917), «Иштирокиюн» (1918) газеталарида, «Касабачилик ҳаракати» (1921) журнали- да муҳаррир бўлиб ишлайди. Шундан сўнг, у ўзбек матбуоти- нииг забардаст вакш и^ўзбек матбуотининг асосчиларидан бйри сифатида таниладО). - ;

А. Авлоний халқ орасида илғор фикрларни тарқатишда, илм ва маърифатни ташвиқ қилишда газета, журналларнинг роли ғоят катта эканлигини яхши билар эди. У 1907 йили «Шуҳрат», «Осиё» номли газеталар чиқариб »уига муҳаррирлик қилади. Газетанинг биринчи сонида матбуОтнинг ролй, газетанинг вази- фаси ҳақида фикр юритиб, «Матбуот ҳар инсонга ўз ҳолиии кўрсатувчи, аҳвол-оламдан хаб$р берувчи, қоронғи кунларни ёр.итувчи, халқ орасида илм, иттифоқ, ҳиммат ғоялари»ни ёюв- чидир деб, балиқнинг сувсиз яшамоғи мумкии бўлмагани каби идсоининг ҳам илмсиз яшамоғи мумкин эмаслигиии уқтиради.

Ҳ;Ҳ аср бошларида Узбекистониииг ижтимоий-сиёсий ҳаётида ва;йёдагогик фикрларнинг ривожидагАбдулла Авлоний алоҳида ўрин эгаллади, бўтун фаолияти даврида у ўз халқига хизмат қи-

лдаадйган комил инсонни етиштириш, унинг маънавйятини шакл- лантиришга алоҳида эътибор берди.i Абдулла Авлбнйй ўзбек халқйнйнг санъат!ГЗҒ адабиёти

ҳамда'миллий маданиятини, халқ таълими ишларини йўлга қў- йишда қатта хизматлар қилган адиб, жамоат арбоби ва истеъ- додли педагогдир.

А. Авлоний ўзбек зиёлилари ичида бириичи^ардан бўлиб, ўзбек халқ театрини профессионал театрга айлантириш учун1913 йилда «Турон» номи билан театр труппасини ташкил қи- лади. Бироқ бу труппанинг профессионал теа^трга айланиши учуи катта тўсиқлар бор эди. Чор ҳукўматининг мустамлакачи- лиқ: сиёсати халқнинг ижтимоий онгининг уйғонишига ёрдам кўрсатувчи театрларнинг барча .ш.аклларига қарши эди. Театр- ra aka шундай салбий муносабатд»бўлган бйр пайтда. Авлоний- нинг театр 'труппасини тдшкил қилшии.ва ижтимоий мазмундаги пьесаларни саҳналаштириши унинг халқ маърифати цўлидаги зўр жасорати эди: М. Раҳмонов Двлонийнинг театрчилиқ фао- лияти ҳақида қуйидагиларни келтиради:


Авлоний труппа учун .«Адвокатлик осонми?», «Пннак», «Ик- Ки муҳаббат», «Портуғолия инқилоби» каби драМалар ёзди, «Қотили Карима», «Уй тарбиясининг бир шакли», «Хиёнаткор оиласи», «Бадбахт келин», «Жаҳолат», «Уликлар» каби саҳна асарларини татарча ва озарбайжончадан таржима қилади!. Аммо бу асарлари нашр қилинмади.

1916 йилй озарбайжонлик машҳур актёр Сидқий Руҳилло Тошкентга келиб, «Турон» труппасй билан бирга «Лайли ва Мажнун» спектаклини қўяди. Авлоний бу спектаклда Қайснинг отаси ролини ижро этади. Труппа аъзолари билан Авлоний 1914—1916 йиллари Фарғона водийснда гастролларда бўлади. / Абдулла Авлоний 1917 йил тўнтаришига қадар Туркистонда

жуда катта ижтимоий-маърифий ишларни амалга оширган жа- дидлар ҳаракатининг кўзга кўринган намояндаларидан эди. А. Авлоний илғор зиёли кишилар билан ҳамкорликда театр то- мошалари ва матбуотдан тушган маблағларга дунёвий илмлар- нн ўқитадиган «Усули жадид», яъни янгича илғор усулДаги мак- таблар очдилар ва бу мактабларда халқ болаларини ўқитдилар. Улар ўз миллатларидан етук олимлар, билимдон мутахассислар, маданият арбоблари етишиб чиқиб, юртни обод, Ватанни озод, фаровон этишларини орзу қилдилар ва бу йўлда фидойилйк кўрсатдилар.

. Абдулла Авлонйй 1907 йилда Тошкентнинг Миробод маҳал- ласида, кейивчалик Дегрез маҳалласида янги усулдаги мактаб- лар очди. Мактаблардаги ўқув асбоб-жиҳрзларини ўзгартнрди, ўз қўли билан парта ва доскалар ясади. Мактабга қабул қилин- ган болаларнинг асосий қисми камбағал кишиларнинг болалари бўлганлиги учун уларнн кийим-кечак, озиқ-овқат, дафтар-қалам билан таъминлаш мақсадида, дўстларининг кўмагида «Жамияти хайрия» ташкил этади ва бу жамиятга ўзи раислик қйлади. «Нашриёт» ширкати тузиб, Хадрада «Мактаб кутубхонаси» ном- ли китоб дўконини очди. Авлоиийнинг мактабн ўз олдига қўй- ган мақсад ва вазифаларига кўра машғулотларни синф-дарс тизими асосида ўз она тилида олиб борилиши билан эски усул мактабларидан фарҚ қилади, У ўз мактабида болаларга геогра- фия, тарих, адабиёт, тил, ҳисоб, ҳандаса, ҳикмат каби фанлар- дан муайян маълумотлар беради .^

А. Авлонийнинг илк ўқувчиларидан бири, Тошқент Давлат унивеоситетида узоқ йиллар дарс берган таниқли педагог, мар- ҳум, Юсўф - Тоҳирий Авлоний Мирободда ташкил қилган мактаб ҳақидаги хотираларида шундай деб ёзган эди: ) .

«Шаҳарнинг қарама-қарши чеқкасида, темир йўл ишчилари истиқомат қиладиган Мирободда янги типдаги мактаб очилган- лиги ҳақида эшитиб қолдиқ. Тез орадё бу мактабнинг фазилат- лари ҳақидаги шов-шувлар, унинг муаллими Авлонийнинг дов-

1 М. Раҳмонов. Узбек театр.н. тарихи (XVIII асрдан ҲХ аср аввалигача), «Фан», Т., 1968 йил, 333-бет.'


руғи бутўн шаҳарга тарқалди. Ҳамманинг тилида: «Миройодда- ги мактаб 6 ойда ўқиш-ёзишни ўргатармиш, жуғрофия, ҳисоб>

..табиатни ўрганшц- деғай —дарелар -ўқи-т-илармиш»-,— деган-гап юрардй. Бизга жуда сирли туюлГан бу мактабни ва унинг До- нишманд мўалдимини кўришга ошиқардик. Ниҳоят бир куни уч- тўргтамиз боришга жазм қилдйк.

Мактаб пастаккина, ним қоронғу бўлиб, масжид йўлагига жойлашгаи эди. Хонанинг тепасидаги ёруғлик учун қолдирил- Ган туйнукдан қиш ва баҳорда қЬр билан ^мғир ҳам тушиб ту- рарди. Лекин хонада ўқувчилар ва домланинг шогирдлари кўп эди. Хаёлимизда домланинг аллақандай бир сирли томони бор эди. Бизнв қотмагина, кичик жуссали, қорачадан келган, иста- раси йсСйқ, чўққй соқол бдр киши кутиб олди. Бу номи тилга тушган муаллим Авлоний эди. Уқишга қабул қилиндик. Кўп ўтмай кўз олдимизда янги бир дунё очилганига тўла ишонч ҳо- еил қилдик. Болаларимизнинг олди бир неча йилдан бери мак- табга қатнаб юрган бўлсалар ҳам мирободликлар олдида уялиб қолдик, Улар ўқиш-ёзишда, ҳисоб масалаларйни ҳал этишда, табиат ҳодисаларидан хабарлари билан ҳаммамизни лол қолди- ришди. Айни замонда бизнинг эски мактабимиз бўшаб* Миро- боддаги Абдулла Авлоний мактаби биздан борган болалар би- лаи лиқ тўлди. Шу тариқа бу мактаб тобора шуҳрат топиб .борди»1.

^А. Авлоний «Усули жадид» мактаблари учун тўрт қисмдаи иборат «Адабиёт ёхуд миллнй шеърлар» ҳамда «Биринчи муал- лим» (1912), «Туркий гулистон ёхуд ахлоқ» (1913), «Иккиичи муаллим» (1915), «Мактаб гулистони» (1917) кабй дарслик ва ўқиш китоблари яратдй. Бу асарларида ҳамда публицистик мақолаларида дуиё халқлари маданиятини, илм-фанни, мактаб ,ва маорифни улуғлаб, ўз халқини йлмли, мадаииятли бўлишга чақирадйг

Асримйз бошларида янги ма1стаблар учўн ёзилган алифбелар анчагйна эдй. Шулар орасйда Авлбнийнинг"<<Бйрйнчи муаллйм»й ҳам ўзига хос ўрнига эга; «Биринчи муаллим» 1917 йил тўнта- ришига қадар 4 марта нашр этилган. Авлоний уни ёзишда мав- жуд дарсликларга, бирйнчй навбатда Саидрасул Азизийнинг «Устози аввал»ига суянадй (дарс бериш жараёйида орттирган тажрибаларидан самарали фойдаланади).

Авлонййнинг «Иккинчи муаллим» китоби «Бирйнчи муаллим» китобининг узвий давомидир. Биз биринчи китобини, шартли равишда, алифбе деб, иккинчи китобни хрестоматия деб атасак жоиз бўлар, десак хато бўлмас.

Китоб мактабни олқишловчи шеър билан бошлаиади:Мактаб сизи йнсон қилур,Мактаб ҳаёт эҳсон қилур,.

1 Ю. Тоҳирий. Доно Мураббий. «Тошкент оқшоми» газетаси, 1966 йил, 10 ноябрь.


Мактаб ғами вайрон қилур, Ғайрат қилиб ўқйиг, ўғлон!

Мактабдадур илму камол, ^Мактабдадур ҳусну жамол, \Мактабдадур миллий хаёл,Ғайрат қилиб ўқинг, ўғлон!

Бу шеърда Авлоний мактабни инсоннинг нажот йўли, ҳаёт- нйнг гулшани, кишиларни камолот сари сафарбар қилувчи куч, дебмақтайди.

(Қитоодаги берилган дастлабки икқи ҳикоя «Сахийлик» ва «Бахиллик» деб номланган. Биринчи ҳикояда ўша давр турму- шига хос бўлган воқеа тасвирланади. Саид исмли боланинг ота- си ҳар куни ўғли мактабга кетиши олдидан унга 10 тийин овқат

г-пули берарди. Бир куни Саид мактаб йўлида фақир кишини ун- ратади.

«Уғлим, икки кундан бери очман, таом олиб ей десам устим- даги йиртиқ чопондан бошқа ҳеч нарсам йўқ»,— дейди у. Саид қўлидаги 10 тийинни беради ва ўша куйни овқатланмасдан ўт- казади. Отаси ўғлоннинг олижаноблигидан мамнун бўлади, «Сахий Саидим» деб олқйшлайди. Эртасига 20 тийин бериб юборади.

«Бахиллйк» ҳикоясида бир бадавлат киши мисолида унинг бахдллиги, хасислиги, зиқналиги ва пасткашлиги кўрсатилади.

^ Б й р бахил кишининг уйига бир неча дўстлари меҳмон бў- либ келди. Бахил меҳмонларни зиёфат қилиш ўрнига беҳуда сўзларни сўзлаб ўлтирди. Орадан кўп вақт ўтгандан сўнг хиз- матчйсини чақйриб: «Бор таом пишган бўлса, олиб кел»— ,дедй. Шул вақт хизматчи бир тобоқда пишган хўрозни олиб келган замон, бйхил хизматчисига боқиб: «Бошини нима қилдинг?»—■ деди.'Хизматчи:— Афандим! Нйма қилур эдйм, ташладим,— де- ди. Бахил:— Ҳе нОдон, киши хўрозни бошини ҳам ташларми? Агар бир кйши товуқнинг оёғини ташласа, >мен бориб.одур эдим. Бош аъзоларнинг ^хўжасидир. Хўроз ул бош ила қандай яхши қичқирар эди. Маржон каби тожи ҳам бошида эДи. Энг ширин аъзоларидан саналган тили, энг улуғ аъзоларидан мияси, икки шаҳло кўзи, барчаси бошида эди. Бор, топиб кел, биз емасак меюлонларга едирурмиз, дедй»1.у^Абдулла Авлонййнингр педагогикага оид асарлари ичида

'х «Турки.й ‘гулистон ёхуд ахлоқ» асари XX аср бошларидаги педа- гогик фикрлар тараққиётини ўрганиш соҳасида катта аҳамият- га. моликдид^ : '^*г«Туркии гулистон ёхуд ахлоқ^ асари ахлоқий ва таълқ*лий тарбиявий асардир. АсардгТшсонларни «яхшиликка чақирувчи, емойэгардан кайтадувчи бир йлм-ахлоқ ҳақида фикр юритилади. Шу жиҳатлардан қараганда бу асар Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қу-


тадғу билиг», Носир Хисравнинг «Саодатнома», Саъдийнинг «Гулистон» ва «Бўстон», Жомийнинг «Баҳористон», Навоий-

---------- нинг «Ма-ҳбуб уя~қулуб»; ^ ^ а д - “Дониш ш нн^-«Ф арзандларға--ва—сизт> асарлари шаклидаги ўзига хос тарбиявий асардир^;Ш. Авлоний педагог сифатида бола тарбиясининг роли ҳақида ф И 1ф юритиб «Агар бир киши ёшлигида нафси б у з у л и б , тарбия- сйз, ахлоқсиз бўлиб ўсдими, аллоҳу акбар, бундай кишилардан яхшилик кутмоқ ердан туруб юлдузларга қўл узатмак каби- дур»,— дейди. Унинг фикрича, болаларда ахлоқий хислатлар- нинг таркиб топишида ижтимоий муҳит, оилавий шарадп- ва бо- ланинг атрофидаги кишилар ғоят катта аҳамиятга э га .^ '"

Узбек_ педагогикаси тарихида А. Авлоний биринчй марта педагогикага «Педагогия»^ яъни бола тарбиясининг фани демак- дир», деб таъриф берди. Табиий, бундай таъриф Авлонийнинг педагогика фанини яхши билганлигидан далолат беради.' ^А.бдулла Авлоний бола тарбиясини нисбий равишда қуйида- ги тўрт бўлимга ажратяди: 1. «Тарбнянинг замони». 2. «Бадан тарбияси». 3. «Фикр тарбияси». 4. «Ахлоқ тарбияси» ва бу ҳақи- да ҳамда унинг аҳамияти тўғрисида фикр юрита;^^,

«Тарбиянинг замонй» бўлимида тарбияни ёЛликдан бериш зарурлигини, бу ишГа ҳаммани: ота-она, муаллим, ҳукумат ва бошқаларнинг киришиши кераклигини таъкйдлайди. .

«Ал-ҳосил тарбия бизлар учун ё ҳаёт—ё мамот, ё нажот — ё ҳалокат, ё саодат— ё фалокат масаласидур» деб уқтиради, Авлонйй.

Тарбия хусусий иш эмас, миллий, ижтимоий ишдир. Ҳар бир халқнинг тараққий қилиши, давлатларнинг қудратли бўлиши авлодлар тарбиясига кўп жиҳатдан боғлиқ, деб ҳисоблайди ад и б ^ / ' :i

* Тарбия зуррйёт дунёга келгандан бошлаййб, умрнинГ охйри-га қадар давом: этади. У бир қанча босқичдан — уй, боғча, мак- таб ва жамоатчилик тарбиясидан ташкил топган. Авлонйй Taip-

“ бйянйнг дбйрасйнйЗенг маъШДа тўШунадйГ Уни биргина ахлоқ' билйн чегаралаб қўймайди. У биринчи навбатда боланинг Соғ- - лиги ҳақида ғамхўрлик қилиш лозимлигини уқтиради. ^Авлонййнинг фикрича, соғлом фикр, яхши ахлоқ, илм-маъри- фатга эга бўлиш учун баданни тарбия қилиш зарур. «Бадан- нйнг саломат ва Қувватли бўлмоғи инсонга энг керакли нарса- дур. Чунки ўқумоқ, ўқутмоқ, ўрганмоқва ўргатмоқ учун инсонг га кучли, касалсиз жасад лозимдир»л>

А. Авлоний бадан тарбияси масаласида болани соғлом қи- либ ўстиришда ота-оналарга мурожаат қилса, боланн фикр тО-

• мондан тарбиялашда ўқитувчиларнинг фаолиятларига алоҳида эътйбор беради. . -

Б.олаларда фикрлаш қобилиятини ўстириш-ва бу тарбия.би- . лан мунтазам шуғулланиши бениҳоя зарур ва муқаддас бир ва-

зифа. Бинобарин, у муаллимларнинг «диққатларига суялган, виждонларига юкланган муқаддас бир вазифадур... Негаки


фикрнинг қувватн, зийнати, кенглиги, муаллимнинг тарбиясига боғлиқдур»1 ,

Айни замонда муаллиф таълим ва тарбия узвий боғлиқ эка- нини ҳам таъкидлайди»: «Дарс ила тарбия орасида бир оз фарқ бор бўлса ҳам, иккиси бир-биридан айрилмайдурган, бирининг вужуди бйрига бойланган жон ила тан кабидур»2— дейди.

А. Авлойийнинг фикрича, ийсон бутун борлиқнинг кўрки ва шарафидир. Инсон ўз гўзаллиги ва .мураккаблиги билан коинот- даги барча маҳлуқотлардан афзалдир. Бутун мавжудот йнсонга хизмат қилиши керак, чунки инсон унинг соҳибидир. Чункй ин- соннинг ақли бор. У шу ақл ёрдамида илм эгаллайди, илм ту- файли дунёни бошқаради:

«Ақл,— дейди Авлоний,— инсонлариинг пири комили, мурши- ди ягонасидур, руҳ ишловчи, ақл ббшловчидур. ...инсонни ҳай- вонлардан сўз ва ақл ила айирмишдур. Лекин инсон ақл ва идроки соясида ўзига келадирган зарар ва зулмлардан сақла- нур.|Ер юзидаги ҳайвонларни асир қНлиб, бўйнидан бойлаб, ип- лартшнг учини қўлларга берган инсонларнинг ақлидур». Авло- ний инсонга ва унинг ақлига ана шундай юксак баҳо беради. «Илм инсонларнинг маДори, ҳаёти, раҳбари нажотидур. Агар ақлингни қўли нафсингни жиловини ушласа,' сани ёмон йўлларга кйрмоқдан сақлар. Ҳар нарса кўп бўлса, баҳоси арзон бўлур, аммо ақл эса илм ва тажриба соясида қанча кўпайса, шунча қимматбаҳо бўлур»3. ' ,{ «Туркий гулистон ёхуд ахлоқ» китоби маърифатпарварлик ғоялариии тарғиб қилади. А. Авлоний китобда илм тўғрисида бундай дейди: «Илм дунёнинг иззати, охиратнинг шарофатидур. ИЛм инсон учун ғоят оЛий муқаддас бир фазилатдур. Зероки, илм би5^а'ўз аҳволимизни, ҳаракатимизни ойина каби кўрсатур. Зеҳнимйзнй,Гфикрймизйи қилич^каби ўтқур қилур,... гИлМсиз инсон мевасиз дара&г кабидур...». Авлонйй йлмни умуман эмас, балки ўнйнг амалийада ҳаётий фойдаларйни айтиб, «Бизларни жаҳоЛат, қоронғуликдай қутқарур. Маданият инсониятни маъ- рифат дунёсига чиқарур, ёмон феъллардан, бузуғ ишЛардан қай- •тарур, яхши хулқ ваЪдоб соҳйби қйлур.., Алҳфсил бутун ҳаёти- миз, саломатимиз, саодатимиз, сарватимнз, маишатимиз, ҳим-• матимиз, ғайратимиз, дунё ва охиоатимиз илма боғлидур;^/

Адибнийг образли ифодасйга кўра, илм бамисоли бодомнинг ичидаги мағиз. Унй' қўлга киритиш учун меҳнат қилиш, яъни ча- қиб уни пўчоғидан ажратиб олиш керак.- У йлмнинг жамият тараққиётидаги ролини яхши тушунади.

ЛИўнинг уяун ҳам у, ёшларни илм сирларини билишга, ҳодйса- лар моҳиятини ечйшга, Китоб мутолаа қилишга чақиради. Унинг фгафича, илм агар жамият манфаатига хизмат қилмаса, х алқ f

1 Абдулла Авлоний. «Иккинчи китоб», 14-.бет.2 Уша китоб, 15-бет.3 А. Авлоний» «Иккинчи китоб», 17-бет.4 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ехуд ахлоқ, 22—'23- бетлар.


фаровонлиги йўлида қўлланмаса, у ўликдир. А. Авлоний ўз ил- мини амалда қўллай оладиган кишиларга юксак баҳо беради,

i-------- уларн!гдоно-иксонлар, деб‘тггтайдй. г л.' ■" ^А. Авлоний ўтмиш мутафаккирлари каби ёшларни фойдали

касб-ҳунарни эгаллашга чақиради. Адиб бойлик кетидан қувув- чиларни, уларнинг одамгарчиликка тўғри келмайдиган ишлар билан игуғулланаётганини кўриб, улардан нафратланади. Авло- ний ёшларни бойлйкка ружу қўймасликка ундайди. Бойликни ўткинчи булутга ўхшатади.

А. Авлоний меҳнйтсиз кун кечиришца барча ёмон сифатлар- нинг ибтидоси, деб ҳисоблайди. Шунинг учун ҳам у, меҳнатни улуғлайди, меҳнат кишининг; энг гўзал фазилатидир, дейди. Бу жйҳатдан унинг «Ақлли боғбон» ҳикбясқ характерлидир.

Ҳикояда айтилишича: «бир боғбрннийг уч ўғли бўлиб, улар дангаса ва ишёқмас бўлганлар. Отада уЛарга мерос қоладиган «гангатилло йўқ. Ота умри тугаётганини сезиб, фарзандлари тақдирйдан ташвишга тушади. Уйлаб-ўйлаб шундай йўл тутади. Ҳар учала ўғлини ёнига чорлайди. Кўзим очиқ экан, васиятимни сизларга айтиб кетай. Меҳнату машаққат ила бир кўза олтин йиққанман. Уни мана шу боққа, токларнинг бирини тагига кўм- ганман. У — сизларники. Бироқ бу ишга кўп йил бўлди. Ҳар- чанд уринсам ҳам кўмилган жойни хотирлай олмадим. Уни ўз- ларингиз излаб топинглар ва ўзаро бўлишиб олйнглар, дейди. Бир кўза тилла дарагини эшитган уч ишёқмас уни излашга тушиб кетади. Боғнинг ҳамма ерини ковлаб чиқишади; Сирли кўза чиқмайди. Яна эринмай ковлашга тушадилар. Кутилган натижа ҳамон йўқ. Шу тахлит боғ ичи бир неча қайта ағдар- тўнтар қилинади. Ерлар қазилавериб тупроғи упага айланиб кетади ҳамки, олтинли кўза топилмайди. Бу орада узумзордаги токларнинг энг чуқур илдйзларигача очиб кўрилади. Боғда ўша йили чуяонам ҳосиЛ бўладики, ундан бир неч(а кўзани тўлдир- гулик олтин оладилар. Уч дангаса ўғнллар ота гапларининг 1сл маъносйнй, олтйн — мёҳнатда эканлигйни тушуниб етади- лар»1.

Адиб ушбу ҳикоячаси билан меҳнатни улуғлайди, ўқувчи қалбида меҳнатга муҳаббат уйғотади. Киши бахт na саодатга фақат меҳнат орқалигина етишишини уқтиради.

А. Авлоний ўз асарида сабр, тоқат, сабот ва матонат масала- ларига тўхтаб, «Ҳар бир ишда сабр ила ҳаракат. қилмоқ лозим- дур. Сабр инсонлар .учун буюк бир фазилатдир, мақсадга етиш йўлидир. Нафсини сабр ила ром қилган киши ҳар ишда ошиқ- май, оҳиста ҳаракат қилур. Нафсини ҳалокатдан,- ғурурдан сақлар. Сабр шундай бир кучли нарсадурки, шаҳватнй иффатга_, ғазабни шижоатга, шиддатни ҳилмга, катталикни тавозуъга-» ёмонликни яхшиликка айлапдурмоқга қуввати етар... Сабр шодлиғнинг калитидур...»2.

1 Абдулла Авлоний. Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ. 226- бет.2 Уша китоб, 228—229- бетлар.


Авлоний интизомни инсон характерини тарбияловчн, мукам- маллаштирувчи манба, деб билади, ҳамда унга доим риоя қилиш кераклигини таъкидлайди:. «Интизом қиладурган ибодатлари- мизни, ишларимизни ҳар биринй ўз вақтида тартиби ила қил- моқни айтилур. Агар ер юзида интизом бўлмаса эди, инсонлар бир дақиқа ҳам яшай олмас эдилар. Ҳар бир миллатнинг тарақ- қийси ва толийси ишларини вақтида, низомдан чиқмай тартиб- лй юритилмоқиға боғлиқдурл. Чунки тартиб ва нйзомни риоя қилмаган кишиларнинг ишлари ҳамма вақт нотамом, ўзлари паришон бўлурлар. Аммо ишларини тартиб узра юритган киши- ларнинг ишлари ерида, ўзлари тинч ва роҳатда умр ўтказур- лар»1.

Ватан туйғуси энг инсоний ва; энг Мўътабар туйғулардан бири. Ватанни шунчаки севиш мумкин эмас, унинг дарди билаи яшамоқ, унинг бахтидан қувонмоқ у билан фахрланмоқ керак. Авлоний Ватан ва унинг олдидаги бурчни шундай тушунади:

«Ҳар бир. кишининг туғулиб ўсган шаҳар ва мамлакатини шул кишининг ватани дейилур. Ҳар ким туғилган, ўсғон ерини жонидан ортиқ суяр. Ҳатто бу ватан ҳисси — туйғуси ҳайвонлар- да ҳам бор. Агар бир ҳайвон ўз ватанидан — уюридан айрйлса, ўз еридаги каби роҳатда яшамас...

Биз туркустонлиқлар ўз ватанимизни жонимиздан ортиқ суй- диғимиз каби, араблар Арабистонларини, қумлик, иссиқ чўл- ларини, эскумулар шимол тарафларини, энг совуқ ва музлик ерларини бошқа ерЛардан зиёд суярлар. Агар суймасалар эди, ҳавоси яхши, тириклик осон ерларга ўз ватанларини ташлаб ҳижрат қилур эди»2,—- дейди Авлоний.

Авлоний идрок ва зако деб очуқ фикрни, хуштабиат, зийрак бўлмбқни тушунади. У идроқ ва закони маърифатпарварлик би- лан боғлаб, «ёшликдан бошлаб Зеҳн ва идрокимизни қувватлан- дурмоқ учун азиз умримизни ўйин-кулгу, сафсата, молояъни қаби беҳуда сўзлар ила ўткармай, ҳар хил қитоб, ғазета ва жур- налларни ўқуб, фикримйзни очмоқ, зеҳнимизни қувватландур- iMOK лозимдур»3.

Бу эса Авлонийнинг халқни маърифатга ташвиқ қилганидан далолат беради. Хусусан, шоирнинг қуйидаги шеъри фикримиз- нинг далили бўла олади:

Идрок ила ақлинг-ла аюр яхши-ёмонни,Беҳудага сарф этма, шу қимматли замонни.Саъй эт, жадал эт, илму фунуна ҳаракат қил, |Боқ, найладилар ҳикмат ила ушбу жаҳоннн4

А. Авлоний ўз она тилини мукаммал билйш, ҳар бир сўзни ўз ўрнида ишлатиш, миллий адабий тилининг тараққийси учун жонкуярлик қилиш зарур,— дейди. «Ҳар бйр миллатнинг дунёда

1 Абдулла Авлоний. Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ. 229- бет.2 Уша китоб, 230- бет.3 Абдулла Авлоний. Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ, 31- бёт.4 Уша кнтоб, 32- бет.


борлигин кўрсатурғон ойнаи ҳаёти, тили ва адабиётидур. Мил- лий тилии й у к о т м о к миллатнииг руҳини йўқотмоқдур. Ҳайҳот!

Биз Туркистонлйклар миллий .тилни^ақлямақ—бир—тарафда турсуи кундан-кун унутмоқ ва йўқотмоқдадурмиз. Тилимизнинг ярмига’ арабий, форсрй улангани камлиқ қилуб, бир четига рус тилини ёпиштирмоқдадурмиз. Дуруст, рус тилини билишимиз керак, лекин ўз еринда ишлатмоқ ва сўзламоқ лозимдур. Зиғир ёғи солуб, мбшкичйри пиширган каби қилуб, аралаш-қуралаш қилмоқ тилнинг руҳини бузадур1

...«Боболаримизга етушғон ва ярағон муқаддас тил ва ада- биёт бизга ҳам камлик қилмас. Уз уйимизни қидирсак ва ах- тарсак, йўқолғанларини- ҳам топамр... йўқолган йўқолсин ўзи бошимга тор эди,— деб Еврона қалпоғини киюб, Қулгу бўлмоқ зўр айб ва уятдур»2.

Авлоний сўзлашув одобига ҳам алоҳида эътибор беради. У, сўзнинг инсон қадр-қимматини белгилашдаги моҳиятига юқори баҳб бериб, «Сўз' инсоннинг даража ва камолини, илм ва фази-,. лини ўлчаб кўрсатадурган тарозусидир. Ақл соҳиблари киши-f нинг дилйдаги фикр ва ниятини, йлм ва қувватини, қадр ва қий- матйни сўзлаган сўзидан билурлар»,— дейди.

Инсон такомили учун зарур бўлган омиллардан яна бири — виқордир (виқор — оғирлик, чидам, улуғворлик). Авлоний қайд 1қилишича, эл-ўлусдан, кишилардан ўзини ҳоли тутишга ёки юқори тутишга уринган шахс элнинг, кйшиларнинг назаридан тушиб, яккаланади ва унутйлади. Кишйнинг камтар бўлиши зарурлиги таъкидлаиади: «Фиқор деб кибр ва ғурурдан, ман- маиликдан ўз нафсини сақламоқни айтилур»,— деб ёзаДи Авло- ний. Чунки ғурур, манманлик, такаббурлик кншини хор, халқ орасида беэътибор қилур. Ҳар қанча илм ва давлат соҳиби-ҳам' бир пулча қадр ва қиймати бўЛмас. ...Ваҳолайки киши кибр ва ғурурдан пок бўлур. ...Виқорнйнг ҳақиқий даражасига етмак -учутг-илм-ва маърифат лозимдур3»..... ... . ........ ..... ..

Авлонйй хасисликни жуда содда,' аниқ ифода ва дсталлар ёрдамида ўқувчига етказишга уринади.

Ипак қуртининг тақдирини кўз олдингизга келтиринг. У пил- ла ичида ўралиб, ҳаётинй маҳв этади. Қанчалар машаққат би- лан ҳосил бўлган ипак бошқаларга насйб қилади. Умрини мол- дунё ҳирси билан ўтказган инсонЛар тақдири ҳам шундай,— •дейди адиб.

Ь«Туркий гулистон ёхуд ахлоқ»нинг биринчи саҳифасидан то с^нгги саҳифасигача Авлонийнинг инсонпарварлик ғоялари ифо- даланган. У ҳаммадан буруи халқ манфаатини кўзлайди, халқ- қа бажону дил хизмат қилишни ўзининг муқаддас бурчи деб бйлади. Унинг назарида кишилар ғамини ематан, халқдан узоқ турган иғвогар, ғийбатчи, инсон эмас.

1 Абдуяла Авлоний. Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ, 33- бет:2 Уша китоб, 32- бет.3 Уша китоб, 33- бет.


Муаллйф чақймчилик, ғийбат, ҳасад, мунофиқлик, ёлғончи- лик, иккиюзламачилик ҳақида тўхталиб, уларнинг инеонлар ҳаётига зарарини атрофлича кўрсатиб берад^

Ғийбатчи ва чақимчи кишиларни Авлоний бузоқбошига ўхшатади. Бузоқбоши дарахт илдизини кемириб қуритгани кабй чақимчи ва ғийбатчилар ҳам кишилар ўртасидаги меҳр-муҳаб- бат дарахтини емирадилар. Донишмандлардан бири айтганидек, «Мбл ва ашё ўғриларидан кўра одамлар орасида дўстлик, ул- фат, муҳаббатни ўғирлайдурган одамлардан сақланмоқ лозим- дир»1.

Авлоний ғийбатчилик ва унинг оқибатини шундай таҳлил этади: «Инсон бошқа гуноҳларини нафсининг лаззати учун Қиладур. Аммо ғийбат соҳиби лаззат ўрнига ўз бошига ёки бош- қа бир кишининг бошига бир бало ҳозирлайдур. Чунки, сўз бориб ғийбат қилинмиш кишининг қулоғига етар. Ғазаб қони ҳаракатга кирар. Ғийбатчидан ўч олмоқ фурсатини пойлар. Шундай қилуб, ғийбат соясида икки мусулмон орасйга зўр душ- манлйк тушар. Охир ўлимгача борур. Шул тариқа ғийбатдан туғулган адоват чўзулмоқға оид бўлиб, душманлик зўр аюб, ўз ораларидаги хусусий жанжаллар ила азйз умрларини узди- руб, умумий халқ фойдаси учун ишланадурган миллий ишлар- дан маҳрум бўлмаклари ила баробар аҳолининг орасидан ит- тйфоқнинг йўқолувйга сабаб бўлурлар»2.

Ғийбатни сўйламоқ ҳаром ўлгани каби эшитмоқ ҳам ҳаром- дир.

Расули акром набийи муҳтарам саллолоҳу алайҳи вассалам афандимиЗ:

«Ғайбатдан рақланингиз, ғийбат зинДондан ҳам ёмонроқ- ДУР»3>— демишлар.

Уша кйтобйДа? Авлоний ҳар бир киши ўз вазифасига садоқат билан киришиши, агар у мураббий бўлса, ўз шогирдларйнинг кўнглига маърифат ишқини солиши, халқ ўртасига маърифат тарқатиши зарурлигини таъкидлайди.

«Ҳозирги замонда мақсадга етмак, ўз миллатига хизмат қил- моқ, халқға мақбул бўлмоқ учун илм ва мол лозимдур. Оламда* ги ҳамма миллатларнинг ҳол ва қудратлари илм бойликлари ила ўлчанадур. ...Мол топмоқнинг энг баракатли йўллари: ҳу- нармандчилик, зироатчилик, чорвачилик, савдогарчиликдур. Бу- ларнинг Ҳар бирига ҳам бу замонамизДа билим лозимдур. Аме- рйқоликлар бир дона буғдой экуб, йигирма қадоқ буғдой олўр- лар. Европалйқлар ўзимиздан олган беш тийинлик пахтамизнй кетуруб, ўзимизга . йигирма беш тийинга сбтурлар. Аммо биз туркйстонликлар, думба сотуб, чандйр чайнаймиз, қаймоқ бе- руб, сут ошиймиз, нон ўрнига кесак тишлаймйз»4, дёб Авлон*й

1 Абдулла Авлоний. Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ. 50- бет.2 Уша китоб, 50- бет.3 А. Авлоний. Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ, 51- бет.* А. Авлоний. Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ, 3'4—35- бетлар, 1


ҳозирги замонга мувофиқ киши бўлмоқ учун илм ва маърифат- ни эгаллашимиз керак деган шиорни ўртага ташлайди.

■“ АуАвлоний 1917 йил тўнтаришидан қейин, 1918 йилдан бош- лаб реснубликамизда ўқитувчилар уюшмаси, қоровуллар, туну-

■ качилар, кўнчилар, ҳунармандлар ва , босмахона, ходимларининг касаба уюшмаларини ташкил қилиб, уларга раҳбарлик қилади. Собиқ эски шаҳар ишчи деҳқон Совет Ижроия Комитегига раис қилиб сайланади. У 1919 йилда Туркистон Марказий Ижроия Комитети аъзолигига сайланади. Авлоиий Туркистоя респуйли- каси миллий Комиссариатининг масъул ходими сифатида мйл- лий урф-одатлар ва янгича маданий нормалар ҳамда қонунлар-

.. га доир масалалар била.в...шуғулландй...... . ........ .1919—1920 йилларда Авлоний Афғонистоннииг Ҳирот шаҳ-

рида Совет элчихонасида бош консул бўлиб ишлади. Халқимиз ўртасида биродарликни мустаҳкамлаш соҳасидаги олиб борган ишлари учун Афғонистон шоҳи Омонуллахон томонидан кумуш соат билан тақдирланди. Булар Авлонийнинг тариҳимиздаги ўзига хос ўрни борлигини кўрсатади. 20- йилларда Авлоний тур- ли ижтимоий вазифдлар билан бирга муаллимлик касбини ҳам давом эттирди, саводсизликни тугатишда фаол қатнашди. А. Ав- лоний 1920 йилдан бошлаб Тошкентда ташкил қилинган ўлка билим юртида, сўнгра ўзбек хотин-қизлар билим юртида мудир-

- лик қилди. У халқ маорифи институтида, Туркфронт ҳарбий 1макта'бида (ҳар:бий билим юрти) ўқитувчи бўлиб ишлади. 1924—29- йилларда Урта Ооиё Давлат университетида (САГУ) ва бошқа олий ўқув юртларида ўқитувчилик қилиш билан бир- га илмий-тадқиқот.ишлари олиб борди. Авлоний бу олий ўқув .юртларида диалектик ва тарихий материализмдан биринчи марта ўзбек тилида дарс берган эди,

А. Авлоний янги адабиёт дастури асосида 1933 йилда ўзбек мактабларининг VII синфлари учун «Адабиёт хрестоматияси»

: ТуЗДИ. ' __ . . . ___ _ . .. .. _.Авлонййнинг'' мёҳнатй юксак тақдирланиб, унга

ўзбек маданияти ва адабиётини юксалтиришда, ходимлар тай- ёрлашда, узоқ йиллик ҳалол меҳнати учун 1925 ййлда «Меҳнат қаҳрамони» унвони, 1930 йилда меҳнатсеварлиги, йлмий ишлари ва асарлари учун «Қизил профессор» ва «Узбекистон маорифи зарбдори» унвонлари берилди.

Абдулла Авлоний 1934 йилнинг 25 августида Тошкентда ва- фот этди.

Авлонийнинг педрогик қарашлари ҳозирги кунда ҳам янги инсонни камол топтйриш йўлида, кишиларни чинакам туйғулар, умуминсоний эзгу-ғоялар руҳида, виждонийлик руҳида тарбия- лаш борасида қимматли тарихий материал сифатида эътиборни ўзига жалб қилади.


Асарнинг «Бола тарбияси» масалалари бобида қуйидагн- лар кўрсатиб ўтилади.

Тарбияи авлод«Онла вазифаларидан бнри авлодни тарбиялашдан иборат*

дир. ё ш авлодни тарбиялаш ҳаётий вазифалардан бўлиб ҳисоб- ланади. Маълумқи, дунё курашнинг умумий майдонйга ўхшай- ди ва бу майдоининг паҳлавонлари инсонлардир. Ҳар бдр киши баркамоллик ёшига етгач, у ўз саодати таъмини учун шу майдой- га кирмасдан иложи йўқдир. Бу кўрашда ғолиб чиқиш учун уч хил ўлчов қуроли (салоҳи массеҳ)га эга бўлиш керак. 1. Сало- матлик; 2. С о е л о м фйкр (нуқсоисиз фикр, яъни юқори истеъ- дод); 3. Ахлоқи сано (олий даражали ахлоқ, яъни ахлоқи пок- лик).

Фитрат «Ҳар бир киши шу уч қуролдан бирисисиз майдонга кирса, албатта мағлуб бўлиши табиийдир, деб айтиб, бу билан уч тарбияни доимо қўшиб олиб бориш кераклигини, агар бу тарбияларнинг биронтаси кам бўлса, етук киши тарбиялаб бўл- маслигини қўрсатмоқчи бўлади. Яйа айтадики: «Агар ҳар бир ота ўз фарзандининг бадбахт бўлишини хоҳламаса, уни бу май- доннинг ғолиби қилиб тайёрлаши керак. Фарзандингизни жис- моний, ақлий, руҳий томондан баркамолликка етказинг ва жа- миятнинг қобил аъзосйга айланиши учун ^мхўрлик қилинг».

У бола тарбияси фақат оиладагинг/олнб борилмасдан, бу иш билан кеиг жамоатчилик, давлат ҳам шуғулланиши керак- лигйни, чунки, давлатнинг.. келажаги мАна шу ёшлар қўлида бўлишинй таъкидлаЙ ўтйдй. «Болала!’ баркамол қилиб етка- зиш учун унинг тарбйясига фақат ои ина жавобгар бўлмас- дан, бутун қавм аъзолари жавобгардиқ tap, чунки ёшлар ҳар томонлама етук инсон бўлиб тарбияланса, қавмнинг келгуси тараққиётида катта аҳамиятга эга бўлади».

ТарбияибаданияФитрат жисМонйй тарбияга, кишининг саломат ва бақувват

бўлиб тарбияланишига алоҳида аҳамият беради: - «Бадан тар- биясига қадим замонлардан бошлаб катта аҳамият берилган. Инсоннинг бутун аъзоси саломат ва қувватга эга бўлмаса, унда инсон узоқ яшамайди. Агар инсоннинг танасидаги аъзоларидан бирига ҳалал тегсд, у киши ишдан қўлиии тортиб, бошқалар- нинг муҳтржига а%ланадй. Бизнинг фарзандларимиз илм олиш бйлан бйрга, ўларнинг бадан тарбйясига аҳамият беришимиз лозимдир». Фитрат болани туғилмасдан бурун, она қорнидали- гиданфқ тарбияни бошлаш кераклйгини уқтиради: «Ҳатто 'ибти- доий дақиқалардан бошлаб,; яъни брла отасининг пуштикамари- дан она 5кисМига ўтиши билан оналар фарзандинииг саломатли- гини муҳофазасига диққат қилиши ва унинг она қорнида Ьоғлом бўлйшига аҳамият бериши керақ. Бунинг учун оналар шу9 ойлик ҳомйладорлиқлари даврида ўзлариии, турли касаллик- ларга дучор бўлишидан сақланишлари керак. Чунки шу 9 ой


муддатга фарзанд она қони билан тарбияланади. Шунинг учун оналарни ҳомиладорлик даврида ҳар қандай жисмоний иш- лардан озод қилиш, уларнв; иарҳез овқ-атлар ка тўйимли~фойда- ли таомлар билан таъминлаш энг муҳим вазифалардан бири бў- либ ҳисобланади. Бола тўғилгандан кейин модомики уларни парвариши она сути экан, оналар ўз саломатликларини муҳо- фаза қйлишлари ва ҳар қандай касалликдан хазар қилишлари қерак. Агар она қасаллйкқа чалинса, ўша касаллик она сути орқали фарзандга ҳам ўтади, уларнинг ҳаётини хатарга қўяди. Чақалоқнйнг овқатига ҳам жуда диққат қилиш лозим. Одам- нинг яшаш воситаси бу овқатдир, деб Фитрат болаларга берила- диган овқатлар тури, овқатланиш режимй ҳақида ҳам .масла- ҳатлар берадй. Шунинг учун ўз фагрзандларймизга ҳамиша лаз- затли ва тез ҳазм бўладиган овқатларни муайян бир вақтда, муқаррар берилишини таъминлаш лозим.

Интизомсизлик ва бевақт овқатлантириш ғоят ташвишли бир ҳолат бўлиб, бу ҳолат кўп касалликларнинг сабабчисидир. Бо- лалар йиғламасин деб уларнинг қўлига бир парча ҳолва бера- дилар, бу уларнинг овқатланйш қоидасини бузиш демакдир ва улар ҳақида зулм қилиш бйлан баробардир; Аксарият бу одат гўдакларни касалликка ёки ҳалокатга олиб кёлади, дейди.

Кейинроқ Фитрат болаларнинг тоза ҳавода бўлишлари, ат- роф, табнат гўзалликларидан эстётик завқ ола билишларига ҳам аҳамият беради ва дейди: «Ҳаво инсон учун овқатдан ҳам муҳимдир. Беш-олти соат овқатсиз турйш мумқин, бир дақиқа ҳавосиз туриш мумкин эмас. Шунинг учун гўдақларни ҳамма вақт соф ҳавога, боғ-чорбоғларга олиб чиқиш лозимдир. Фаранг- даги шаҳарларнинг ҳар тарафларида болалар учун чорбоглар, ҳаводор майдончалар яратилган. Булардан ташқари, уларнинг мактабларида болалар танаффус вақтларйда махсус майдонча- ларда турли ўйинлар ўйнайдилар. ^

Фитрат болаларнинг жисмоний тарбиясида турли ҳаракатли -ўйинлар катта ўрин тутишиИй ҳам айтТГб ўтади^Отд-оналарга ўз болаларининГ шундай ўйинлар билан машғул бўлишларини таъмин этишларини маслаҳат беради: «Ҳаракат ҳар бир киши учун, айииқса болалар учун ҳам зарурдир. Шунинг ўчун бола- ларни жисмоний чиниқтиришда уларни айрим ўйинлар билан машғул қилиш фойдалидир. Болаларни ўйиидан ман этишнинг фойдаси йўқдир. Уларнинг доимо бир жойда ўтиришлари, ҳа- ракат қилмасликлари уларии баданларини заиф бўлишларига олиб келади. Ота-оналар доимо ўз болаларини ўйинга ташвиқ ва тарғиб қилишлари лозимдир. Аммо болаларнинг ўйинлари одоб ва ахлоқ доирасидан ташқари чиқмаслиги керак. Фитрат бу ҳаракатли ўйинлар боланинГ ақли, фаросати, илмини ривож- ланишига ва тўғри ахлоқий тарбия топишига ёрдам бериши ке- рак, деб ҳисоблайди. У бу ўйинлар орқали болага ҳаётни ўрга- тиш, ақлий ва ахлоқий тарбия ҳам бериш мумкин, асосийси болани жисмонан чиниқтиради, деб билади.


Фйтрат яна болаларнинг соғлом, жисмонан етук бўлишлари учуи тозаликнинг аҳамияти жуда катталигини тушунтириб ўта- ди: «Назофат (тозалик) ва покизалик ҳам болалар тарбияеида катта аҳамиятга эгадир. Назофат ва покизалиқ қатталар учун қанчалик лозим бўлса, кичик болаларга улардан кўра ўн бара- вар зарўрдир. Унинг зарурлигининг икки жиҳати бор. Аввал болалар каТталарга нйсбатан олдинроқ хасталик қобйлиятига эга: Шунйнг учун ифлбслик ҳар! қандай беморликни келтириб чиқарадйган манба бўлиб, ифлослйк катталарга нисбатан бола- ларга ўн баробар зиён етказади:

Иккинчидан, улар ёшликдан бошлаб покизаликка ўргатилса, покизалик бора-бора уларнинг одатига айланади. Аксинча, ёшлйкдан ифлосликка ўргатилса, катта бўлганда ҳам шундай одатга ўрганадиларки, бу кишнларнинг нафратига сазовор бў- лади».

Муаллйф болаларга шахсий гигиена қоидаларига амал қи- лишни ўргатишни алоҳида .таъкидлаб ўтади: «Ота-оналар ва муаллимлар болаларни ҳар куни юзларини совунлаб ювдирсин- лар, оғиз ва тишларини тозалаб ювсинлар, доимо либосларини назорат қилсинлар, мумкин қадар болаларни чивинва пашшалар бўлмаган жойларга ўтказсинлар, чунки бу ҳашаротлар турли касалликларни тарқатувчйдирлар»,

Фитрат буйдай таълим ва тарбияни, болаларга яхши шароит- лар яратиб, уларнинг саломатликлари ва яхши яшашлари учун ғамхўрликни фақат жадид мактаблари бераётгапини,. лекин ҳукмрон доиралар бу мактабларга қарши чиқиш билан бйрга улар олиб бораётга^ илғор таълим-тарбия усулларига ҳам қар- ши чиқаётганини, бу мактабларни кофир мактаби деб, уларни фаолият кўрсатишга қўймаётганини кўрсатиб ўтади. Шу билан бйрга, эски Мйктаблардй бунинг акси бўлиб, болаларнинг сало- матликлари, уларнинг жйсмонан чйниқйшлари учун ҳеч қандай шароитлар яратилмаганлигини гапириб ўтади::

«Бечора бизнинг болаларимиз бу мактабларда соф ҳаводан ва офтоб нурларидан маҳрумдирлар. Улар эски мактабларда қоронгу синф хоналарйда бўйралар еки хас-хашаклар устида 8—9 соатлаб ўтириб дарс ўқийдилар, ҳар куни таёқ зарбидан ва‘ муаллимнинг муштидан бошлари ёрилади, оёқлари хунолид бўлади, юзЛари кўкаради: 8 'йил бу мактабни ўқиб чиққач маҳ- бусларга ўхшаган касалманд, танбал, заиф бўладилар, ғайрат- сиз ва ифлослйкяарича қрлаДилар. Бу бизнинг мактабларимиз- нинг бошига тушган асосий уқубат ҳисобланади».

Кейинроқ Фитрат фикр — ақл тарбияси тўғрисида, яъни ақл рйвожланйшйда муҳокаманинг роли ҳақида гапириб’ беради.

Тарбияи фикрияФикр ва ақл инсонни камолотга етказади ва ўқиш, ўрганиш

қобиЛияти ўни саодатманд қилади. Инсоннинг комил ақли ях- шилйк муҲокамасидир. Муҳокама нима? Муҳокама икки қисмга


бўлинади: биринчиси Казийятхои маълум (маълум бўлган ҳукм, воқеа ва ҳодисалар), иккинчиси Казиятхой i мажҳул (но- маълум воқеа ва ҳбдисалар)дан хулоса чиқарйлиишдир......

Масалан, «Ватан хизмати вожибдир» (шартдир).. Бу ҳукм номаълум (мажҳул)дир. Бу ҳукмга яна ббшқа икки маълум.

ҳукм лозимдир, яъни «Ватан бизнйнг валинеъматимиздир» (саҳоватмандимиз, неъматлар билан таъминловчимиз»дир. «Ҳар бир валинеъмат (олий ҳиммат инсон)нинг Ватан учуш хизмати вожибдир», бас «Ватан хизмати вожибдир» дерая ҳукм юқори- даги икки маълум кази(й)ятлар билаи очилади.

Бошқа мисол: «бутун инсонлар ўртасида меҳрибонлик ва му- ҳаббат лозимдир», яъни бу қази (й) яти мажҳул бўйиб, бунга икки маълум ҳукм лозимдйрки, биринчиси «бутун инсоният-бир- бирлари билан биродардирлар, иккинчиси эса биродарлар ора- сида муҳаббат ва меҳрибонлик лозимдир».

Демак, муҳокама уч қисмдан ташкил топиб, аввалги ҳукм номаълум бўлиб, қолган икки қисми аювалгисини тўлдиради ва кази(й)яти маълум, деб аталади. Демак, инсон муҳокама орқа- ли камолотга етади. Муҳокамани аниқ ва равшан бўлиши учун уч нарса зарур бўлиб ҳисобланади.

1. Исобот. 2. Истиқомат. 3. Суръат.Исобот маълум казийяти ҳукмнинг тўғрйлигига, бехаТолиги-

га айтилади. Истиқомат маълум воқеа-ҳодисаларнинг ҳукмнинг барқарорлиги, суръат эса тўхтовсиз, тезлик билай тартиб бери- лиши демакдир.

Аввало, болаларни Исобот соҳиби бўлишларида, бир воқеа !ва ҳодиса устидан фйкр юритганларйда уларга тўғри, бехато маълумотлар берайлик, чунки хато фикрлар^ уларни хатоларга, хатарли йўлларга олиб бориши табиийдир. Асоссиз умуҳокама болалар тарбиясига катта зиён етказади. Қейин болаларни ис- тиқомат соҳиби қилиб фикр юритишларига аҳамият беришимиз керак, уларни маълум казийятларни номаълум қазийятлардан тўгрй; аниқ ажрата ояадиган ҳолатда тарбиялаш -лозим, яъни ҳар бир масала соҳасидаги маълумотларни ғалати тушунмас- ликлари учун болаларни муҳокама қилишга одатлантириш ке- рак. Ёмоннинг ёмонлигини, яхшининг яхшиЛигини муҳркама ор- қали тушунтиринг, доимо шунга диққат қилйнгки, брлалар ҳеч нарсани кўр-кўрона тақлид сифатида қабул қилмасинлар. Мада- ниятли аквомлар (қавмлар, ҳалқлар) ўз мактабларида ҳисоб, тарих, маданият, физика, жўғрофия, ашёвий дарси ва бошқа махсус фанларни юқоридаги икки мақсад — (Исобот ва Истиқо- мат мақсадлари) га жалб қилиш учун ўқитадилар.

Фитрат бу фиқрлари билан болага тўлиқ ақлий таълим бе- риш учун мана шу юқоридаги ижтимоий, илмий, дунёвий фан- ларни мактаб дастурларига киритиш керак деган хулосага ке- ладй. Ва жадидлар билан очган янги усул мактабларида иложи борича шу фанларни ҳам болаларга ўргатадилар. Лекин эски ■мактабларда бу фанларни ўқитиш ҳақйда гап ҳам бўлиши мум-


кин эмас эди. Фитрат ёзади: «Бизнинг бадбахтлигимиз шундаки, бу фанларнинг биронтаси бизнинг мактабиМизда ўқитйлмайди. Уз болаларимизни 'бундай йлмлар орқали муҳокамадан маҳрум қилмоқдамиз. Мактабйаримизда ўз болаларимизга мушт ва лагат зарбини қабул қилганмиз».

Фитрат эски мактабларда болаларга нйсбатан қўлланилади- гаи тан жазоларини бутунлай қоралайди, унга қарши чиқади. Болани таёқ зарби билан яхши инсон қилиб тарбиялаб бўлмас- лигиии тушунтириб беради. У бу ҳақда қуййдагиларни гапира- ди: «Мулоҳаза қилингки, модомики бола ифлос юраДи, ўзининг тирноғини олмайди, қимор ўйнайди, берилган сабоқларни тай- ёрламайди, уларни таёқ зарбидан қайтариш амри маҳолдир. Қачонки бола катта бўлса, таёқ зарби унинг хотирасидан чиқ- майди, аксинча ўшанга одат қилади, ўзи ҳам бошқаларга зулм- кор бўлиб етишади. Демак, агар болаларга уларни камчилик ва қилган гуноҳларини яхши сўз билан тушунтирсак, уларни ях- ши одатларга йўналтирсак, сизга ниебатан уларнинг ҳурмати ошади, бундай қабиҳ ишларни қилишдан узоқлашади ва ҳақи- қий ҳурматли инсо.н бўлиб етишади».

Фитрат ўқувчи шахсини ҳўрмат қилиш зарурлигини, унга нис- батал инсоний муносабатда бўлиш, қилган гуноҳларини ўзига тўғри, яхши сўз билан тушунтириш кераклигини шунда у ҳам •ўқитувчини ҳурмат қилишини уқтиради.

Фитрат яна болага бериладиган билим унинг ёши ва билиш даражасига мос бўлиши, болага қийинлик қилмаслигини, агар бериладиГан билим болага жуда осон ёки жуда қийинлик қилса у билим олишдан безиб қоЛишини уқтиради. Яна бола берила- диган билимни Онгли ўзлаштириши, ўқитувчи берилаётган би- лимнинг бола учун моддий ва маданий жиҳатдан фойдализкан- лигини тушунтира олиши керак. Бу ўринда Фитрат Имом Исмоил- ал-Бухорий ўзинивг аоарларидан бирида келтирга« Муҳаммад пайғамбаримиз салаллоҳу алайҳи вассаламнинг қуйидаги хадисини келтирқшни лозим топади: «Билим таълимини осон •қилинг, қийин қилманг, олдиндан айтиб беринг (яъни ҳар бир берадиган таълимингиз моддйй ва маънавий жиҳатдан фойдали бўлсин, бу нарсаларни yiiapra тушунтиринг) ва уларни таълим- дан безор қилманг. Қачонки болаларда исбот ва истиқомат фикри ҳосил бўлса, суръат муҳокамаси ҳам муваффақиятли бў- лади.

Фитрат ўша вақтдаги Самарқанддаги ибтидоий мактаблар ишига яхши баҳо беради, айниқса Шакурий мактабига. «Самар- қандликлар икки-уч ибтидрий мактабга эга, уларнинг энг яхши- си Шакурий мактаби. Гарчи' бу мактаб унчалик тараққий этган бўлмаса-да, ҳар ҳолда мудир ва муаллимларнинг олйжаиоб ҳимматлари соясида қисқа вақт ичида ривож топиб, камолотга етишишига умид боғласа бўлади»1.

Фитрат инсон камолотига эришиш учун доимо интилиши, ҳа-

1 1 А. Фитрат. «Ҳинд. сайёҳининг қиссаси», «Шарқ юлдузи», 1991 й.


ракат қилиши лозимлиги, доимо олдига мақсадлар қўйиши ва унга етишиш учун курашиши кераклигини, ҳеч , . бир баҳт ёки

:бойлиқ ҳам инеон интилмаса ўз-ўзидан- қелмаслигини уқтириб ўтади ва Ьу ўринда Қуръони Қарймдан қуйидаги парчани кел- тиради: «Инсон ҳар нима топмасин, ўзининг интйлйшидан топа- ди, интилмас экансиз, ҳеч нарсага; эриша олмайсиз»1-

Фитрат билим ва иқтидор инсон учун энг зарўр эканлигини, _у мана шу билими ва ақли билан дўнёдаги барча маҳлуқлар- дан ҳам устун туришини, шунинг учун инсон доимо билим олиш- га ва ўз билимини янада ошириб боришга интилиши керак.

Фитрат дейди: Парвардигоримиз инсонларга «Сиздарни оламнинг энг олий маҳлуқи қилиб яратдим»,— дер экан,...шуни яхши билиш керакки, бизчқўз ва қошларимиз эвазига эътибор- ли маҳлуққа айланганимизча йўқ, балки эътиборлйгимиз ва ус- тунлигимиз билимимиз ва иқтидоримиздан фойдаланмасак, наинки эътиборли, устун, балки энг ёмон ва паст маҳлуқлардан ҳам пастроқ ва ёмонроқ бўлиб қолишимиз анйқдир.

Фитрат ўзининг фақат ижоди билан эмас, балки фаолияти билан ҳам таълим-тарбия ишига жуда катта ҳисса қўшди. Бунга бир мисол, 1921 йилда Бухорода Файзулла Хўжаев ташаббуси билан илмий жамият ташкил топади. Жамият ишида Фитрат ҳам фаол иштирок этади. Бу жамият бухороликлар қўлйдаги нодир қўлёзма ва босма китобларнй йиғиб олиб, Давлат кутуб- хонасига топшириш иши билан шуғулланади. Илмий жамият ҳаракати туфайли Бухородаги энг бой учта кутубхона — амир кутубхонасииинг бир қисми, Бухоро қозикалони Шарифжон Маҳдумнинг 300 томлик кутубхонаси ва амир Абдулаҳаднинг укаси тахт ворислигига даъвогар Сиддиқхрн (адабий тахаллуси «Хашмат») нинг тўплаган китоблари давлат мулкига айлантирил- ган. Эндилйкда бу нодир асарлар Абу Райҳон Беруний номида- ги Шарқшунослик институти қўлёзмалар хазинасидан ўрин ол- ган. Фитрат бу асарларни топишдагина эмас, балки уларни тад-

мёҳнат қйлган»2/ ~r- ^ ^--- ^^ ^Юқорида унинг жадид мактаблари бчишда блтю оартгш-иш:-

лари, 1917 йил тўнтаришидан кейин эса Узбекистоннинг энг йироқ олий ўқув юртларидаги педатриж фаолияти ва илмий- тадқиқот институтларидаги ишлари ҳақида гапириб ўтган эдик.

Фйтрат педагог олим сифатида мактаблар, олий ўқув юртла- ри учун бир қанча дарслик ва амалий ўқув қўлланмаларини ҳам ёзади. Булар 1917 йилги ибтидоий ўзбек мактабларининг сўнгги синфлари учун ёзилган «Уқув» номли китоби, 1918 йили Ш. Ра- ҳимий ва Рамазон билан ҳаммуаллифликда ёзган «Она тили» дарслиги, 1919 йилда ёзган «Имло масалалари», 1925 йилда ёз- ган «Узбек тилининг сарфи», «Тожик тйлининг сарфи», 1927 йил- да ёзган «Узбек тилининг нахви», 1926 йилда ёзган «Адабиёт

1 А. Фитрат. «Ҳйнд сайёҳининг қиссаси». «Шарқ юлдузи» 1991, 37- бет.2 А. Фитрат. «Ҳинд сайёҳининг қиссаси», «Узбекистон адабиёти ва санъ-

ати» газетаси, 1989 йил, 4 август.


қоидалари», Л927 йилда ёзгаи «Энг эски турк адабйёти намуна- лари», 1928 йилда ёзган, «Узбек адабиёти намуналари» ва бош- қа кўплаб қўлланмалар шулар жумласидандир,.

Фитрат, йирик олим сифатида адабиёт назариясига, ўзбек адабиёти ва санъати тарихига жуда катта ҳисса қўшди. У ярат- ган илмий ишлардан: «Қутадғу билиг», «Адабиёт қридалари», «Аҳмад Яссавий ҳикматлари», «Аҳмад Яссавий мактаби шоир- лари тўғрисида текширишлар», «XVI асрдан сўнгги ўзбек ада- биётига умумий бир қараш», «Муҳаммад Солиҳ», «Аруз ҳақида», «Абулқосим Фирдавсий», «Эртаклар ва ҳақиқатлар», «Узбек шоири Турди», «Тилимиз», «Узбек тили сабоқлари», «Узбек му- сиқаси тўғрисида», «Уэбек мумтоз мусиқаси ва унинг тариҳи», «Шарқда ша,хмат» ва бошқалар. Алишер Наеоий, К>суф Хрс Ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Муҳаммад Солиҳ, Турди, Машраб каби ижодкорларнинг бадиий меросларига оид илмий ишлари. Бу ишларнинг номиданоқ кўриниб турибдики, адабиётимиз, санъа- тимизнинг бугунги кунда биз тадқиқ этишга киришмоқчи бўлиб юрган муаммоларини Фитрат бундан 60—70 йил илгари ҳал қи- либ берган. У яна форс-тожик шоирлари Фирдавсий, Умар Ҳайём, Бедил ижоди ҳақида ҳам тадқиқотлар олиб боради. Унинг бу йлмий ишлари ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган.

А. Фитрат ахлоқий қарашларининг ўзига хослигиАбдурауф Фитрат кишининг ҳар томонлама баркамол инсон

бўлиб етишишида ахлоқий тарбиянинг ўрни жуда катта эканлй- 1гини ҳар бир асарида ва тадқақот ишларида такрор-такрор уқ- тирди. Шунинг учуй' у ўзининг қарашларида фикрий ва жисмо- ний тарбиялар билан бирга ахлоқий тарбияга ҳам жуда катга эътибор билан қаради. У ўзининг «Раҳбари нажот» асарида ахлоқий тарбиянинг мақсад ва вазифаси, уни амалга ошириш йўллари ҳақида тўхтадиб ўтади. Унинг фикрича ахлоқий тарбия- нинг вазифаси «инсонни ахлоқий баркамолликка етказиш ва уни жамиятга фойдали инсон қилиб тарбиялашдан иборатдир. Бу мақсадни амалга ошириш учун аввало болаларни Жисмонйй ва фикрий тарбияга даъват қилинг, кейин ахлоқий қувватларни муҳокама орқали тушунтгиринг, уларни яхши ишларга одат қил- диринг, ёмон ишлардан нафратлантиринг»1.

Фитрат ахлоқий тарбйяни болалар энг аввало ўзи яшаётган атроф-муҳит ва кўчадаги болалардан олишларини таъкидлаб ўтади. Фитрат ижтимоий муҳитнинг бола тарбиясидаги аҳамиятй жуда катта эканлигини кўрсатиб беради.. У болаларни сувга ўхшатйб: «Сув қайсй рангдаги идишда

бўлса, ўша рангда товлангани каби, болалар ҳам қандай муҳит- да бўлсалар, ўша муҳитнинг ҳар қандай одат ва ахлоқини қабул

1 Н. йўлдошев. «Раҳбари нажот» асарида бола тарбияси масалалари, «Халқ маорифи» журнали, 1993 й„ 3 -4 - сони, 31—32-бетлар.


қиладилар. Ахлоқий тарбиянинг эиг буюк шарти шундан иб( ратки, болалар кўпроқ яхши ва смо» аҳволни ўз уйларидан, ю чадаги ўртоқларидан, мактабдаги ўқувчилардан қабул қилад! лар». Цу фйкрлар билан Фитрат яна бола тарбияси билЭн.фақа мактаб эмас, балки аввало оила ва жамоатЧилик ҳам- ғулланиши кераклиги кўрсатадй. Айниқса ахлоқ тарбиясид оиланинг, ота-онанинг роли жуда катта эканлигиаи қайта-қайт таъкидлайди. .

Фитрат боланинг ахлоқий тарбиясида мактабдаги бошқа бс лаЛарнинг жуда катта таъсири борлигини кўрсатиб, мактабдаг ахлоқи ёмон болаларни тезда тузатиш чораларини кўриш лозиь лигини «мактаблардаги бадахлоқликда машҳур бўлган болала{

' ни, агар уларни тузатиш иложи бўлмаса, мактабдан четлаште риш мақсадга мувофиқлигини таъкидлаб ўтади. Чунки, у бол ўзйнинг ёмон ахЛоқий сифатларини бошқа болаларга ҳам ўткаг маслиги учун шундай чорани кўриш лозим», деб ҳисоблайд Фитрат.

Фитрат барча маданиятли халқлар ўз фарзандларининг а> лоқий тарбияларига катта аҳамият бериб келганликларини алс ҳида таъкидлаб ўтади. У ахлоқи бузуқ кишиларни мактабд Муаллимлик вазифасигагина эмас, балки мактаб қоровуллигиг ҳам яқинлаштирмасликларини жуда тўғри ҳаракат, деб билад! Яна у болалар ахлоқига зарарли бўлган, ёшига мос келмайдн ган китобларни ҳам болаларни ўқишларига руХсат бермасликн: маслаҳат беради. ■

Фитрат ўз замонасидаги мактабларда болаларга бериладига ахлоқий тарбиянинг ҳеч бир талабга жавоб бермаслигини, ҳат то берилаётган тарбиялар болалар ахлоқинивг бузилйшига оли< келаётганини ачиниб ёзади. У дейди: «БолаЛаримизнинг мураб бийлари ва муаллимлари ахлоқий тарбиянй билмайдилар, бола ларга ўқитадиган китобларимиз ахлоқ-тарбия ҳақида эмас, бо лалар учун заҳардир. Мактабларда шароб, ошиқлик каби бад ахлоқликка доир китобларнй ўқйтаДйЛар, бў' нарса болаларн) бадахлоқликка олиб келади.

Фитрат «Раҳбари нажот» асарида мактабларда берйладига! ахлоқий тарбия - даражаси қандайлигини ўз ҳаётидаги воқе: мйсолида кўрсатиб беради:

«Мен мактабда ўқиб юрган вақтларимда, кунлардан би| куни мактаб таътилидан сўнг уйга кёлаётган эдим, бир эрка! кишини кўрдим, у телбаларча сўкиниб, каловланйб зўрға юрар ҳамма жойи лойга бёланган. Раис мулозимларидан икки киш! келиб олиб кетдилар. Мен бу ким деб сўрасам, ичиб маст бўлиб ди дедилар. Мен бу воқеани дадамга айтсам: «Сен нега маст нинг орқасидан бординг»— деб дашном бердилар...

Фйтрат мактабда болаларга бёриладиган сабоқЛарнинг мазМу нига фақат ўқувчилар эмас, балки, • ҳатто кўпинча домлалар ҳак тушунмасликларини ачиниб ёзади. Ва мактабда бериладига! тарбия шундай бўлгач, оила ва мактаб қандай қилиб болаларн!


ч юксак; ахлоқли қилиб тарбйялай, олишц мумкин^ деган саволни.-мактабларда бериладиган ахлоқий тар^биянй бутунлай

қайта кўриб чиқиш, ўзгартириш лозим, деб ҳисоблайди. - >,Фитрат ўз асарларида ватанпарварлик, инсонпарварлик,

меҳнатсеварлик, озодлчк, мақсад сари , интилиш, инсонларга меҳр-шафқатли бўлиш, ўэ манфаатидан халқ манфаатйни юқори қўйиш ғояларинд .улурлайди., Вгиждонсизлик, порахўрйцк» йкқи- юзламачилик, бошқаларнй эзиш эвазига бойлик тўплаш, халққа зулм ўтказиш каби сифатлар эса қораланади.

Фитрат ўз' ватанй' билан ҳақли равишда фахрлаиади. Чунки Ибн Сино, Беруний, форобий каби буюк алломалар, Амир Те- мур сингари саркардалар уни«ғ ватанида етишиб чиққан эди. Бутун дувёга машҲУР бўлган тарихий ёдгорлик ҳам унинг вата- иида, меҳнатсевар халқ меҳнати билан бунёд этилганди. Унинг ватанида маданиях ва. санъат ҳам Жуда юксақ эди.

Абдурауф Фитрат ўзининг бутун ҳаёти давомида миллий мустақйлликка эришиш ва мустамлакачиликка қарши кураш, • Оврупа илми, техникаси, маданиятидан ўрганиш муаммоларини тинимсиз тарғиб қклгав сиймолардан бирй сифатида барча ки- шиларга, Знг аввало ёшларимизга ибратдир.

. У 1905—1906 йилларда жадидчи оқимииинг кўзга кўринган тарафдори сифатида, сўнгра ўзининг «Ҳинд сайёҳи», «Раҳбари •нажот» сйнгари; асар^ари орқали маърифатрарвар ва ёзувчй сифатида мусулмонларни, энг аввал, ёшларни ғафлат уйқусидан уйғотишга, энг муҳцми ^ўзлигини танишга, фан-техникани ривож- лантириш учун ғайрат билан ўқиш-ўрганитга, агар мустақил ҳаракат қилмас эвдн, қарамлйкда харрб бўлишини тушунтириш- га интилади.

Кўриниб турибдики, Фитрат ёшларни янги жамият қуришга даъват этади. Элгюртнинг бахти, саодатд, йстиқлоли учун кура- шишга даъват этади;. У «Халқ бахти учун курашмаган ёшларни бўшанг, жасоратсцз», деб тушунади. s ^

Мустақиллик, демократия, озодлик ғоялари Фитратпинг бу- тун фаолияти ва барча асарлари ва мақолаларид^ брш мақсад бўлиб қолганлиги ;%лан ҳозирги ёодларимизга,.уЛарнйнг муста- қил Узбекистоннинг ривожлантиришларида ибрат-намуиадир.

Абдурауф Фитрат марриф. соҳасида ишлаган кишиларнйиг бошини силаган, маррифни ривожлантиришга катта ҳисса қўш-. ган, ҳаммага бирдеқ озрдлик йўлини кўрсатпан. Озодликни тез- ликДа рўёбга чиқаришга ҳаракат қилган атоқли маърифатпар- вар ўқитувЧи бўлиши билан уларцинг устозидйр.:

ҲАМЗА ҲАКИМЗОДА НИЁЗИЙ :■ . ^ . (1889—1929)

Узбек халқининг тўнғи^ педагоги, шоир, адиб, драматург, композитор Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий 1889 йил 16 июлда Қўқон шаҳрида табиб оиласида туғилди. Ҳамза ўзининг ўқишга бўлган


зўр иштиёци туфайли 12 ёшидаёқ тўла хат-еаводли 'бўлиб ети- шади. Г906 ййлда мадраеага^ кириб ўқий бошлайди. Бироқ, мадг раса таълими Ҳамзанй қаноатлантирмайди; Htyjiria кўра у мус- тақил суратда Лутфйй,' Алишёр Навоий,- Гулханий, Мўқимий, ,Фурқат асарларини ўқйб ўрганадйг ;; •• ■:

Ҳамза турмушда кўп қиййнчиликларга дуч келади, илм-фан- га, ҳавасй зўр. бўлса-да, - кўнгилДагйДек- ўқий олмайди. Бу аҳволни кейийчалик эслаб, унга сабаб «Ота-она <таассуби ва ҳу- кумат истйбдоди, фақирлик» эканини кўрратиб ўтади. •-

Ҳамза ёзувчилик ишиға 1905 йилдан, 16 ёшдан бошлаб кй- ришган. Унинг шахсий архивйда сақланг|'н матсриаЛлар ораси- д а . 1905ттг1914 йиллар мобайнида ёзилган 214 шеърининг рўйха- ти бор. Ҳамзанинг «Дёвон»ига 214 шеърдан 19-7 таси кцритйл- гай. 7> ':?;х ■-'

Ҳамза 1911: йили Қўқоннйнг Ҳожибек гузарида мактаб очиб, етим ва камбағал болаЛарни' ўқитади, ўқувчилар ўчун «Енгил адабиёт»', «Уқиш китоби» ўқув қўлланмаларини. яратадй. ,

Ҳ. Ҳ.'Ниёзий 20 йцллик ўқитувчилик фаолйяти давомида ёш- Лар тарбияси' масаласида амалий - ва назарий жиҳатдан муҳим ғояларни олға сурди.

Ҳамзанииг ижодиёти, ўқитувчилик фаолияти чор ҳукумати амалдорларини ташвишга солади. Улар: Ҳамза мактабини .«Хавфли, болаларни бузувчи, дин ва Маърифатдан оздирувчи мактаб», деб қоралаб ёпиб ўзйни таъқиб этадилар.

Ҳамза 1913 йил февралда чет элларга кетади: Афғонистон, Ҳиндистон, Макка, Мадина, Шом (Сўрия), : Байрут, Ибтамбул, Одесса шаҳарларйДа бўлиб, 1914 йил бошларида Қўқонга қай- тади. 1915 йили Марғилонда мактаб очади, муаллимлар тайёр- лайдйган курс ташкйл этади. : v ■ 1 ■

Ҳамза ташкил этган мактаб чинакам хаЛқ мактабларинйнг дастлабки намунаси эди. Ҳамза бу МактабДа ёшларгй дунёвий фанларни Ўкитади ақлий, аҳлрқйй- тарбияга алоҳида аҳамйятберади. . 1 'v ■' ' ■■■■; ........ .....

Ун тўққизинчи асрнинг охири—йигирманчй' аср арафасида «Таржимон» газетасй билан^ бирга ТуркистРй дйёрйда' Маҳмуд- хўжа Беҳбудий, Абдулла Авлоний, Ҳамза, G. Айний, Мўнаввар <қори ва ббшқа бир қанча кўзга кўринган маърифат фидойилари ўз ғоялари билан майдонга чиқдилар. Булар маърифатли мил- лат ва яйги усул мактаблари ғоясини илгари сурдилар. Шу икки буюк ғря тарафдорларини жйдид деб аташ расм бўлди.

Лекин ўша даврда жадид мактаби номй билан машҳур бош- қа мактаблар ҳам бўлганки, Ҳа.мзанинг мактаби улардан кескин Фарқ қиларди. Агар кўпчилик жадид мактабларида миллий буржўазияга саводЛи мутахассислар тайёрлаш ниятида брйвач- чалар ўқитилса, Ҳамзанинг талабалари камбағал болалари эди. Жадидизмни ташвиқот қилган маърифатпарварлик буржуа син- фий манфаатини кўзда тутса, Ҳамза эса маърифатни кенг халқ оммасига тарқатиш тарафдори эди. У камбағал болаларининг


ўқишини доимий таъмйнлаш ниятида уларга моддий ёрдам бе- ришини мақсад қилиб «Ердам жамияти» тузди. *

«Ёрдам жамияти» ўқитувчйЛарнинг ўзаро йиққан маблағла- •ри асосида фаолиятини. бошладй-ю, лекин кўп ўтмай подшо ҳу- куматининг қатгиқ таъқйбидан сўнг тарқатиб юборилди.. ’ Ҳамза ҲакйМздда 1915—1916 ййлЛарда яратган «Оқ гул», «Қизил гўл», «П’ушти гул», «Сариқ гул» каби ашулалар тўплам- ларида, «Миллий роман ёхуд янги саоДат» қиссаси, «Заҳарли ҳаёт» кабй драма асарларида меҳнатканг халқни ўқишга, илм ўргаиишга даъват этаДи: - ’

«Дема инГсон балки ҳайвон, кофири мўмин эса,Жалил ғофиллик биЛан қиЛмоқ истаса инкор илм.. . ........................................ ..... . • . , , . . . я а ;Ким бйлурди одаму олам надур, ҳайвон нечук? :Бўлмаса эрди агар инсонда бу асори илм,Қайси бир мавжуд боқсанг билмоққа кайфиятин,Лозим ўлгай топмоққа аввал ўқиб ахбор илм>*.

Ҳамза 1918 йил Фарғона шаҳарига бориб ўқитувчилик ишини давом эттиради. Шўнингдек, у Фарғонада театр санъатини яра- тишда катта ташаббус кўрсатади. Фарғонадаги ёш санъат ҳа- васкорларини тўплаб, «Сайёр драм труппа» ташкил қилади. У шу йилнинг ўзидаёқ, ўзининг машҳур асари «Бой йла хизматчи», «Туҳматчилар жазоси», «Қим тўғри» каби пьесаларини ёзади. Бу пьесалар Ҳамзанинг режиссёрлйгида саҳнага қўйилади ва катта муваффақиятга эришади.

Ҳамза‘1919 йилнинг бошларида Қўқондаги 1-сон боқимсиз болалар уйига муДир қилиб тайинланади. Турк фронтида ўзй тузган труппаси билан қатнашади. Ҳамза 1921 йилда Турк фрон- тидан ўқитувчилйкка қэйтади, Ҳоразмга бориб таълим-тарбия ишлари билан шуғуЛлайади. 1922—1924 йилларда Қорақалпо-

. ғистонқи Хўжайли туманидаги 1- болалар уйининг мудири ва ўқйтўйчисй бўлиб ИшлайДи. Ҳамза 1925 ййлнинг кузида Фарғона уезди маорифи иҳтиёрйга юборилади. Бу ерда у халқ кучй билан янги мактаб биноси, ' клуб, кутубхона, чойхона қурдирдди.1926 йилларда «Ер йслоҳоти», «Бурунги сайловлар», «Сайлов ол- ди», «ПаранЖи сирларидаи бир лавҳа» каби драмаларини яра- тади. 1926 йили У|$ёқистон Йжроия: Комитети Ҳамзанинг ба- диий ижодадаги мў^аффақият^арини. ва жамоат ишидаги фао- лиятйии та^қдирдаб, «ҲалЦ шойрй» дегай фаҳрий унвонни бера- д.и ва умрбоД шахсий нафақа тайинлайли.

Ҳа.мза бир қатор. асарларида, халқ маорифини демократик асосда қайта қўриш* ҳалқ маорифи тизимйни яратйш ғояларини олға суради. Ў1шнг,,фикрлча, «Инсонни инсон қаторига қўшиш», инсонни камолатгй' етказиш, инеонни олижаноб фазилатларга эга қилиб етиштириш тарбйяга бЬғлиқдир. Юксак кучга эга

i .. . .1 Ҳ. Ҳ. Нвёзий. «Миллий роман ёхуд янги Саодат», 1915 йил, 49- бет.


.• бўлган. тарбия\илм, одоб, ҳунар тарбиясиий ўз ичига. олган бйр , бутун Жараён бўлишй керак. ' - •, ;

Демак, мактаб ёшларни -и.лмли, одобяи қилиб, тарбқялаши ва, ҳунарга ўргатиши керак, Ҳамза Дакимзода ҳунар ўргатишни «енг маънода тўигунадш У макхабд-а ўтид:адиган*ҳунарни косйб- нилик, тўқимачилйк» .тедирчилик; тақачилққ ..эмас,' балки дунё1 внй фаилар асосида яратилган идм-техник]анй эгаллашни ҳунар_ деб туйуиади. > : ' \’r-\-'-r\ ,..‘r

ҲаМзаиинг фикрича; болааднг ақлий рцвожлаииши, иродаси, хулқ-атвори умуман маънавйй фазйлатлари тарбия. ор^алй шаклланади. Боланинг ким: бўлиб, етишиши. унинг насл-насаби-

. га эмас, балки уига беридадиган тарбияга. б^ яъни бо-, ланинг ўқишга қизиқиши, ўқйш қобилйятининг’ ривожи насл- насабнинг эмас, балки.тарбиянинг маҳсулидир, дейди.

Ҳамза Ҳакимзода 'ўз педагогик қарашларида ҳар бир инсон жаМият, табиат ва ҳайвонот дунёсидаи хабардор бўлиши керак- лиги ҳақида сўзлар экан, бунинг учун илм-фанларни эгаллаш зарурлигини таъкидлайди.

Ҳамза Ҳакимзода ақлий тарбия ҳақида сўз юритар экан, аклий тарбия орқали табйат ва жамият қонўқдарйни, табйат 'ҳодисаларини, улар ўртасидаги ботлиқликни %огаш кёракл>иги- ни айтади. Шоир ана шундай (маълуМотга эга бўлгаи ва жамият, Ҳалқ: фаровонлиги учун хизмат Қиладиган ёшларни етиштириш- ха лаъват этади. ^

ГҲамзанинг фикрича, болаларни шундай баркамол киши қи- лив' етиштириш учун ўқитувчинйнг ўзи чуқурбийймга эга бўл- »ган, қобилиятли.ва юксак ахлоқвй фазилат^и бўлиши қерак.

Ҳамза Ҳакимзода таълим-тарбия ҳақида. бйлдйрган фикрла- рида боЛаларнинг соғлом бўлишига ҳам эфхйбор беради. Ў ай- ниқса, таълим-тарбйяда ота:оналарнинг мўҳ0М ЎРИН тутишини

таъкидлайди' боланинг . гўзал ахлоҚли бўлйб.камол топиши учун оила мухитида тарбиянинг тўғри Дўлга қўйилиши' зарур- лигини айтади. Шоирнинг фйкрйча . бод.а^— оДобнйнг Ьошинй Ота-онадаи олади, ўргаради, бунга жиддйй эътибор берилмаса тарбия жуда қийин кечади ва ёмон оқибатларса олиб борйши ани.қ эканлигини а»иқ-рав,шай баён этади. ,

Шунингдек, <<Аг.ар бта-оналарймиз,—- деб ёзади Ҳамза,—бош- да яхши тарбия қилган. бўлсадар, тилимизнй ёлғондан, қулоғи- .мизни фиоқу адоватдан, (қулимизни Хиёйатдан... шу феъллардан мумкин қадар эҳтиёт қилиб, ўзимйзни ёйхлик, ёлғизликдан қи- ладиган эринчоқликларимизга илтифот қилмай, уришгиб, сўкиб, мактаб топшириб илм отлик: саоДати... эҚаҲрнга ётадиган бир раҳномий ҳақиқатга таииш ва ошна қилган бўлур эдилар. Биз (бутун шум ва ёмон бўлмас ва ўзларй.,^Д ^{>;.';.мингларча пу- шаймрн бўлмаедилар»1.


Д Ҳамза Ҳакийзбданйнг ахлоқий тарбия хусусидаги қарашла- рида ёшларнй инсрнпарварлик руҳида. тарбиялаш ҳам алоҳида •ўрин эғаллайдй. Ўнинг' фикрйча, ёшлардаги инсонпарварлик кйшиларнинг қадргқимматини англаш, уни ҳурмат қйлиш, инсо- ний ҳуқуқларини-ҳимоя ;:этиш; уларга ҳурмат билан муомала қилйшдан йборат бўлйшй керак.' - " ' . . .

Ешларни инсонпарварлйк руҳида- тарбнялаш уларда ўзвда яқин бўлгай кишиларга, адвал ота-онасига самимий муҳаббат тўйғусини ри|ожлантиришдан бошланиши керак. :Шу туф.айдй ҳам,:шоир ўз дарслйкларига киритган бир қатор шёър ва ҳикоя^ ларида болаларни ўз ота-оналарига меҳрибон бўлишга, улар- ни қадрлашга ба ҳурмат қилшпга; чақиради.

Ҳамза Ҳакймзода болаларни тўғри сўз, ростгўй қилиб тар- бйялашни уқдиради, тўғрилик, тўғри сўзликни энг яхши фази- лат, деб ҳисоблайди. У алдамчиликни, ёлғон сўзликнн ёмон иллат сифатида қоралайди. Унинг таъкидлашича, «Содиқ» /гўғри сўзга айтилур. Тўғри сўзли кишилар ҳар жойда эътиборли, дили, юзи равшан бўлур. Тўғри чсўзли қишилар... ҳар доим иззат ва ҳурматда бўлурлар. Тўғри сўз шарафидин нажот топмолдқа зўр ишончлик бўлур», дейди.

Ҳамза Ҳакимзода ўзининг . «Бахил», «Саҳий», «Золим»,ва «Сйдбқат» ҳикояларида ёшларни

садоқатЛи, кишиларга меҳрибон ва ғамхўр қилиб тарбиялаш, уларда баҳиллиқ, золимлик, зўравонлик, хиёнат ва хоинликка нафрат туйғуларинй тйрбйялаш ғоясини илгари суради.

Ҳамза Ҳақимзоданинг фикрича, болаларни, сабр-тоқатли, сабот ва матонатли ^ л и б тарбйялаш керақ. Упинг фикрича: «Шитобнинг Зйзйи-дўшмани ^сабрдир; Сабр чида-мли, яъни ҳар ийда... ойшқмаслик.!. саЕбрЛи кишиларда пушаймон ва .ар- мрн бўлМас... са.§р «йШйларнинг юраги бўлиб, дунёдан балр кел- са-да, кўкрагига; етмай йўқ бўлиб кетар. Сабрли кишилар ҳар ерда иззатлику ҳар ким қаршисида ҳурмат ва обрўлй бўлур. Сабрли кишиларни ҳар ким севар ва чин кўнглидан дўст тутар... агар сабргЛ;ўзиқй ,0илиб ўргатиб олган киши сўнгра... орирлик пйсандига ҳам ҚелМай қолур»1.

Ҳамза сабргй б,ер£ап таърифини шундай хулосалайДй:;«Сабрдан топгай улур мансаб киши,

r Бёсабриднп бўлмагай ўнғ1 ҳеч иши», 1

Ҳамза Ҳакймзода , ўз педагогйк фаолиятида ва адабий ижо- дида хотии-қизларнинг илм олиШйга, жамият ишларида фаол тштирок этишларйга жиДдий эътйббр бёрдй. j '

: У, «У зб^ хОтин-қизларига», «Бйр қўрқоқ масъул ишчининг тилидан»,:<<Ҳужум хоииларга», «Мўборак»,. «Турсуной марсияси» каби шеър ва зшулаларйда хотин-қйзларйи озодлик душманла- рига қарши Курашга ундади.

1 Ҳ. Ҳ. Ннёзнй. «Қвроат китоби», 1915 йил, 2 9 -бет.8 Ҳ. ҳ ; -Нйёзнй. «Қироат китоби», 1915 йил,.24- ббт.


Ҳамза ўзйнинг^харакЦр. хусусиятйари 'бидоя,- бошқалар^ан ажралиб турадиган шахс эди. У ғайратди, ^жасоратли, тиниб- (ТиячиМайдиган ижйдкор. сифдтида кўз олдимизда гавдаланади. Доимо нималарнидир яратиш ва ташкил чқилиш, нималаргадир 'бош.қўшиб, фаоллйк кўрсатида бияан .банд эди* У бир қарасан-. •гиз, мактаб очиб мазлум болаларни :ўқитар* бир қарйсангиз, труппалар тузиб, элга концерт ва спектакллзр кўрсатар, ;яна бир Қарасангиз, Туркистон фронти бўйлаб юриб, жангчйлар;.ҳиз- матида бўлар гўё, ҳаёт ўни зарур• нуқталарга чорда-р> шоиргэса «Лаббай», дёя ўзининг санъаткорлик, биробар^н фуқаролик бурчини иккиланмасдан адо этарди. .■

-Ҳамза Ҳакимзода Шоҳимардонда бўлган. вақтдда ҳам ўз йл- ғорКфикрларйни тарғиб қилади. Аммо ў бў; ерда жойлашган душманлар томонидан 1929 ййл, 18 мартда фожиали ҳалок қи- линади. • "

Ўйбек халқининг содиқ фарзанди ;Ҳамза Ҳакимзода ажойиб пёдагог,; ёзувчи ва композитор сифатиДЙ ўз ҳалқига сидқидил билаН хйЗмат этдй. У меҳнатқаш хайқнн маърифатли қилиш, ёш аблодларни ҳар томонлама билимлй қилиб етказиш йўлига ҳаё- тини бағишлади.

Умуман, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий республикамизда педаго- гик фикрнинг ривожига салмоқли ҳисса қўшган моҳир педатог шоирдир. ; '■■ - ■■ ‘"ч

У I I б о бТ Ж РК И С Т О Н Д А М Й Л Л И Й Д 4 В Л А Т

Ч Е Г А Р А Л А Н И Ш И Ў Т К А З И Л Г А Н Д А Н G tH F Ҳ А Л Қ М А О Р И Ф И В А П Е Д А Г О Г И К Ф И К Р Л А Р

. (1924— 1941) f L

> 1917 йил тўнтариши собиқ совет социалистйк республикалар- нинг ташкил топишида муҳим роль ўйнадй. Бизга Маълўмқи, |Марказий Осиёнинг Россия томонидан босиб олинйдш нафақат Марказий Осйё халқлари ҳаётида, балкй ўзВек халқи ҳаётида ҳам ўз даврига хос р<>ль ўйнадй. Улкада йлм' ва маърифат мав- ҳум мафкура асосига қурилдй. Халқ маорифи, мактаблар тар- моғи ва педагогик фикрлар ривожланди.

Собиқ Совет ҳокимияти йилларйда коммунистик партия раҳ- барлигида республикада адолатсиз миллий сйё(?атг амалга оши- рйлди. .•{'...;: ", ::у '' •>:•■■

. .Узбек халқи бу даврга келиб иқтисодий ва маънавий ҳаётда маълум даражада ютуқларга эришди; .

Тўнтаришнинг дастлабки кунларидан бошлабоқ мамлакатда : бир томонлама мадаиий инқилобнинг амалга ошйрилйшига алоҳида аҳамият. берилди. Айниқса, халқ маорифини ривож- лантириш ва ҳар бир миллатнинг ўз она тйлида> бирлашган


меҳнат политехник -мактабларини-очиш ҳамда таълимни ижти- моий-фойдали меҳнат билан боғлаш, ўқитувчи ходимлар тайёр- лаш, мактаб дареликлари, ўқув қўлланмаларини яратиш бора- сида.ги ишлар маориф тизимини ва таълим-тарбия жараёнини яҳишлашға гўё замин ҳозирламоқчи.бўлинди.

Б у даврга келиб мактабларда ўқув-тарбия ишлари мазмуни. • тузумнинг мақсади асосида ўзгарди. Дин ва «Қуръони карим» га эътибор умуман тақиқлаяди. Тарих дарсларида воқеалар бузиб талқзн этилди, Адабиёт даротрида эса кўпро^ рус

5 ёзувчилариийнг асарлари билан таништиришга катта аҳамият берилди. Математйка; физика, химия фанларини ўқитиш миқё- си апча қенгайтирилиб амалиёт билан боғлашга эътйбор кучай- тирилди. Ижтимоий . фаиларни ўқитиш борасида ҳам жиддий ўзгаришлар содир бўлди. Сиёсий иқтисод, революцион ҳаракат ва социализм тарйхини ўрганишга кенг йўл очилди.

Болаларда Ватанга муҳаббат ҳиссини уйғотиш учун унипг ички ва ташқи душманларидан мамлакатни ҳимоя қилиш лог зимлиги, собиқ Қизил Армиянинг қаҳрамонона ишлари ҳақида ҳикоя қилиб берила бошланди.

Республйкани иқтисодйй, ижтимойй ва маданий томондан кўтариш учун болалар ва ўсмирларга умумий таълим беришни тезроқ амалга' Ьшир1!ш ҳамда катталар орасида янги йўсиндаги саводсизликни тугатиш давлат аҳамиятита молик тезлиқда ҳал этилиши лозиМ бўлган вазифалардан бирига айланди. Шуиинг учун ҳам 1930 йил 14 августда собиқ ССР Иттифоқи Марказий Ижроия Комитёти ва Халқ Комиссарлари Совети томонидан «Улгумий мажбурий 'бошпанғйч таълим ҳақида» қарор қабул қилинди; Қарорда таъкидланишича; 1) 8—10 ешгача бўлган болалар 2 -босқич. мактабининг тўлиқ курсини ўтйши амалга . оширилсин; •

2) 11 ёшдан 15 ёШгача бўлган болаларни мажбурий ўқйтиш жорий қилинсин; ' s :

1 3) саноат шаҳарларида, фабрика-завод жойлашган район- ларда ва ишчи посёлкаларида болаларнинг етти йиллик мақтаб ^ҳажмида умумий мажбурий таълим олнши кенг татбиқ этилиши кўрсатилган эди1. >

Шунингдек, собиқ ВКП (б) Марказий Комитети 1932 йил 25 август қарорйда мактабларда тарбиявий ишларни яхшилаш учун ^увчиларгНйнг‘номақ!бул харакатларига қарши курашивд мунтазам равйшда, ўйланган, маълум : мақсадга қаратилгаи тарбиявий ишлар ;олиб бориш зарурлигини ҳам кўрсатган эди. Марказий КомНтётнинг маёкур қарорнда ўқувчйларни комму- нистик руҳда тарбиялаш юзасидан кенг миқёсда олиб борйла- ётган йшлар ўқйш сифатийи таъмйнЛашнинг аёосйй шарт-ша- роити эканлиги ва у мактаб ва ўқитувчиларнйнг биринчи нав- батдаги вазифаси эканлиги уқтирилади.

1 А. А. Константинов, Е. Н. Мединскив, Ш. Ф. Шабаева. «Педагогика та- рихи», Т„ Уқитувчи, 1976, 442-443- бетлар.


Бутун таълим-тарбия.ишларини йўлга қўйиш мактабда ахло* қий тарбия масалаларини муваффақиятли ҳал қилишнинғ асо- сий шарти бўлиб 'Ҳйсобла-нди. Бунинг учун қуйидаги ишларни. бажариш зарур бўлиб қолди,.

1. Рёжалар бўйича иўнтазам иш ,олйб борйш, уларда кўрса- тилган билимлар ҳажмига қатъий риоя қилиш ҳамда фанлар асосларини пухта ўзлаштириш вазифасиса мувофиқ бўлган ме- тодларни қўллаш; ҳар бир, фанни ўқувчиларга тушунарли ва ^изйқарда шдклда ўқйтилишини таъминлаш,- № S-a v ,

2. Тажриба ишлари режасинн ота-оналар ва жамоатчилик ■ ташкилотларининг вақиллари билан бирг&ишлаб; чиқиш. Мак-

. таб мудйри* ц.едагогла:р:, собиқ комсомол ячейқашша пионерлаар. отрядлари вожатийлари-нинг бу ишға раҳбарлигини кучайтириш ЛозЯМ бўлди.1 fiV/:

Мактаб жамоатчилйги мактаб ишларини тартибга солиш «Озасидан анча тадбирларни амалга оширди, жумладан ишчи, деҳқон-колхозчи ва ёшлар жамоатчинфаоллари учун ота-оналар тўгараклари тузилди ва тўгарак воситасида ота-оналарга педа- гогик билимлар берила боаиланди. : ,

Жумладан, а) соғлом ва интизомли болалар тарбиясинн қандай ташкил эташ керак;... •■ б) болаларнинг бўш вақтийи қандай уюштириш лозим;

. ' в) эилада бола билан қаидай Муомала. қилйш керак;г) болаларнинг ижтимоий:сяёсий тарбяяси каби мавзуларда

метоДйк маслаҳатлар уюштйрйлдй.Айниқса, собиқ ВКП (б) Марқазий Комитетининг 1932 йил

25 август қарорида мактабнинг кундалик ҳаётида ўқувчилар ахлоқий тарбиясини мустаҳкамлашга • эътиборни қаратиш за- рўрлиги ҳақидаги қарори3 катта тарбияветй аҳамиятга эга бўлди.

Натижада барча мактаб ходимлари, ўқувчи собиқ пйонерЛар, комсомол, ота-оналар ва умумжамратчилнкнинг эътибори мак-

- табларда ахлоқйй- тарбяянн япада яхшшгаш' ва тар^й^ ўрнатнш масаласига қаратнлди.

Педагоглар мактабларда тарбия соҳасида содир бўлаётган камчилик ва нуқсонларни ҳисобга олган ҳолда ўқувчйлар ва ота-оналар билан одоб мавзуларйда суҳбатлар ўтказишди, бу ■масала недагогик кенгашларда муҳокама қилинди, жамоат . фикрини яратиш билан болаларга маънавий таъсир кўрсатилди. Мана шундай тадбирлар воситаоида интизомни. ва тарбияни 'бузувчилар жуда қаттиқ исканжага олиндй.

Собиқ ВКП (:б) Марказий Комитетининг «Бошланғич ва ўр- та Мактабдар ҳаётйда»ги 1931 йил 5 сентябрь қарори умумий таълим мактаблари ҳаётида янги. тарихий даврни белгилаб берди. . ■. •■:-

1 УзПФИТИ архиви, 1- опись, 836- ҳужжат, 105- бет. л2 УзПФЙТИ архиви, 1-оп. 846-д, 2 6 -бет. i ,-* УзПФИТИ архиви, 1 -оп., 836-д, 121-‘бёт. '


Марказий Комитет ўқув ёшидаги болаларни мактабга тор- тиш ва уларни она тилида ўқитишда эришилган анча-мунча муваффақиятларни қайд қилиш билан бирга, собиқ сойет макта- бйда ўқувчиларда мавҳум марксча-ленинча дунёқарашни шакл- лантириш вазифаларини амалга оширишга қаратилган тадбнр- ларнинг катта дастурини белгилаб берди.

Партия ташкилотлари, халқ маорифи хоДимлари ва умум- жамоатчилик коммунистик партиянинг мактаблар соҳасидагн тутуруқсиз ■кўрсатмаларини турмушга татбиқ этиш, уни амалга ошириш учун курашдилар. Собнқ КПСС Марказий Комитетн-. «циг ўзига хос директиваларини аниқ, тез ва оғишмай бажариш учун барча ташкилотларга шшш пухта ташкил этишнй, мактаб- ■ни политехникалаштириш учун моддий база яратишни, мактаб- га методик ва мафкуравий ра^барликни таъминлашни кўчай- тирди1. -

Мактаб ўқувчилари билан олиб бориладиган таълим-тарбия жараёнини такрмиллаштиришда услубий ишлар бир томрнлама бўлиб, собиқ ВКП (б) Марказкоми ва СССР Халқ Комиссар- лари Советининг қарррига мувофиқ амалга оширилди.

а) мактаб ўқув-тарбия .ишларининг сифатини оширшп- га ёрдаМ берйш, бунда мактабда ўқув ишларини ташкил этиш- нинг асосий тури бўлган дарсни уюштириш ва ўтказиш методи- касини яхшилашга алоҳида эътибор бериш;

б) ўқитувчилар ва синф раҳбарларининг яхши тажрибалари- ни тўплаш, ўқитувчиларнинг кундалик ишида ёрдам кўрсатйш мақсадида тажрнба алмаштиришни ташКил этиш;

в) ўқитувчининг педагогик ихтисоси ва методик малакасини оширишда унга ёрдам бериш каби масалаларга эҳтиёж кучайди.

\ Шунингдек, макта)бларда услубий шнларнинг қуйидапи таш- килий турлари ҳам белгилаб берилди:

а) I—IV синфлар ўқитувчиларининг синфлар бўйича ёки цикл бирлашмаларини Ташкил этиш; ;

б) V—X синфлар ўқитувчиларининг фанлар бўйича ёки цикл бирлашмаларини ташкил этиш;

в) педагогик бирлашма ишини ташкил этиш кабилар.Миллий реепубликаларда мактаблар марқаздаги рус мактаб-

ларининг услублари асосида қайта қурияди ва ривожланди.Собиқ ВКП (б) Марказий Комитётининг XV съезди миллий

районларда маданий қурилишни, жумладан мактаб қурилишини кучайтиришни, улардан қайси бири қолрқроқ бўлса, унга ало- ҳида эътибор берйш ҳақидаги кўрсатмасинй берди. Мутасадди ташкилотлар бу кўрсатмани бажара борйб,.»барча халқ маорифи бўғйнларидан миллий реопубликалар ва вилоятларда мактаб қурилишийи тезлаштирйшни, кирилча ёзув, дарслик ва ўқув йзўлланмалари яратишни жадаллаштйришни, мактабларда дарс она тилида ўқитилишини талаб этди..

1924—1925 йиллардан бошлаб барча мйллий республикалар


ва вилоятларнинг ҳамма жойида мактаблар $а улардаги ўқув- чилар сонн жадал луръатлар билан ўснб борди;

,1926гг-1927 йиллйрга 'кёлиб оНа Тилида дарсяиклар ва ўқув ' қўлланмалари яратнш иши анча яхши йўлга қўйилди.

: Милл;ий районларда юқори типДаги мактаблар сонининг ўси- 1шй маҳалдий миллат ёшларидан зиёлй мутахассислар тайёрлаш- дек вазифанн бажаришда муҳим омил бўлиб ҳисобланди.

,Ёш авлодни тарбиялаш ва ўқитиш масаласи'кесқин ғоявий кураш мавзуига айланиб қряди. Бу кураш 20- йилларнинг бош- ларида :янгй. иқтисодий сиёсатга ўтиш даврида аНча кескин тус олди. Бу кураш асосан педагогик масалалар хусусиДа яънй — тар^^^1'раёнининг Жоҳйяти, унинг асосий йўналиШи қандай бўлиши қерак, совет мактабининг мақсад ҳамда вазифаларн нималардан иборат бўлмоғи лозим деган саволлар атрофида борди. .

Октябрь тўнтариши педатогика соҳасида янги ғояларни ву- жудга келтирди. Тафаккурнинг борлиқни айнан табиий ҳолатда тасаввўр этиши учун шароитлар яратдй. Бу даврда собиқ совет педагогика фанн синаб кўрил^маган жўда қийин йўлдан борди ва ўз-ўзидан маълумки, жуда катта қийинчилик ва тўсиқларга дуч к€лдй. Демак, янги жамиятга тарафдор • кишилар ўз фао- лиятларйни Совет тузуми.ва социалйстйк қурилиш душманла- рйга қарши кураш олиб боришга қаратишларини шароит тақо- зо қйлди.

Тарбиянинг моҳиятн ўша давр таЛабидан келиб чиққан ҳоЛ- да мавҳум марксистик МёТодология асосида тушунтйрилди ва бу асосДа педагогиканйнг янги конценцияси ишланди., Бў кон- цепцйяда тарбия болаларнйнг! ҳаетини, уларйинг хйлма-схил фаолиятини йўлга қўййш, ёш авлрдни иқтисодий муносабатлар тизимида иштирок этишга жалб қилишдан иборат бўлди.' XVI, XVII ва X V Iir партия съездларининг ҳамда ВКП(б)’

Маркааий Комнтвтн-ва-Совет Ҳукуматннийг 30- йнлларда мактаб ҳақиДаги қарорлари маКтабларда таълйм-тарбия йшини яхши- лашга қаратилди. Айниқса педагогика назарияснни янги мафку- ра асосида ўрталишга ва жонлаятиришга турткй ^бўлдй. Нати- жада педагогика фанининг жонкуярлари қактабларнинг илғор тажрибаларини ўрганиб умумлаштириш жараёнида қатор дарс- ликлар ва ўқув қўлланмалар яратдилар. Масалан, 1932 йилда А. Афрйканов ва П. Груздев таҳрири остйда педагогика техяи- кумлари учун педагогйка дарслиги; 1934 йилда М. М. Пйстрак- нинг педатогика олййгоҳлари учун ҳамда П. Н. Шимбиревнинг педагогиқа ўқув юртлаёри учун ёзган дарсликлари; 1939 йилда И. А. Каиров таҳририда педагогика олийгоҳлари учун «Педа- •гогиқа» ўқув қўлланмаси; 1940 йилда П. Н. Груздев таҳрири остида педагогика олийгоҳлари учун «Педагогика» ўқув қўллан- (маси; Б. П. Есипов ва Н. К. Гончаровнинг педагогика ўқув юрт- лари учун дедагоғшса дарслшсларннн а&гнб ўтиш мумкин.

Мазкур дарсликларда мактаб ёшидаги болаларга таълим ва тарбия бериш масалаларига катта аҳамият берилиб, уларни со-


вет ватанпарварлиги- ва байналмилал руҳда тарбиялашга, Ънг- . ли интизом, дўстлик,1 :биродарлик туйғуларинт ўстиришга бола- ларнннг уюшган жамоасинИ тарбиялашга, собиқ комсомол ва пионер ташқилотлари иши мазмунини ва ‘услубиятларини жа- миятнинг талабига мослаштириш асосий мақсад. қилиб олинган эди. Аниқроғи, ёшшарни «коммунистик» руҳда тар>бйялаш асо* сий мезЬн сифатида белгиланган эдн. .

Айниқса, таълим назарйясининг муҳим масалаларидан ўқув жараёнининг барча тармоқларида ўқувчиларнинг ақлий фаолия- тини кенгайтириш мақсадида таълймда назариянинг амалиёт билан ҳамкорлиқда олиб борилишини таъминлашга, ўқувчилар- нинг ёш хусусиятЛарини ҳнсобга олиш ва уларга шахсий тарзда ёндошишга, таълимга қўйиладиган дндактик талабларга зъти- бор кучайтирилди; >

Октябрь тўнтариши. ўзбек халҳининг тақдирида янги оғир даврнинг бошланиши бўлди, дедик. Дарҳақиқат, бу..янгилик аввало маҳаллий аҳоли орасида гўё саврдсизлйкни' тугатиш, қолоқ иқтисодни кўтариш, маданий-маиший шароитни яхши- лаш, чоризм мустамлакачилик: сиёсатидан қутқариш (билан бел- гиланди. Энг муҳими, бу тизим ўзини ҳар бир миллатнинг тари- хий ўтмиш хусусиятларини, ҳаёт ва турмуш шароиуларини, унинг маданий тараққйёт даражасини, шу тараққиётнинг талаб- лари ва келажак .истиқболини ҳисобга олмоқчи қилиб кўрсатди.

Шунинг учун ҳйм Узбекистонда нафақат Мактаблар, балки олий ва ўрта махсус педагогик мактаблар қурилиши айнан ана шу мужмал мақсаддан келйб чиққан ҳолда амалга оширнлдй. Натижада, мамлакатимизнинг рус ва бошқа қардош халқлари- нинг ёрдами ва ‘қўллаб-қувватлкшлари туфайли Узбекистонда янги мафкура асосида тарбняланган юқорй нхтисорлй ва мала- кали ўқитувчилар катта отряди ташкил топди, улар ўсиб кела- ётган ёш авлодн1| тарбиялаш вазифаларини дадил бажаришга киришдилар. i , ; . г.

Узбекнстон собиқ Крмлартиясининг V съсздидан кейин ҳам- да ВКП (б) XVI съездидан сўнг «Умумий мажбурий ^бошЛанғич таълим ҳақида» қабул қилинган қарор асосида мактаб иши айниқса, тез суръатлар билан ривожлаиа борди.

Умумий бошланғич таълимнинг амалга оширилиши муноса- бати билан.мактаб қурилишининг кэтта кўлами туфайли мак* таблар тармоғй йилдан-йилга кёнгая бордц, ўқувчилар coIhh тр- бора кўпайди. . ;b 'j ■,.■■,

Узбекистон собиқ КП (б) МҚнинг биринчи қотиби Акмал Икромов МКнинг пленумида (1933) , маданий қурилишда эришилган ютуқларни таърнфлаб. «(Мактаблар ва халқ мар- ; рифи маданий қурилишнийг асосйй элементидир»— деган «эди-;

1935 йил январда бўлйб ўтган.Узбекистон собиқ ССР Совет- ларининг V съездидагёқ республикада етти йиллик таълимни амалга ршириш ва ўрта маълумот беришнинг аниқ дастури бел- гилаб қўйилган эди. , .


'^Биринчи ва иккинчи беш йияликлар даврида мактаб қурқлй- :: ! шининг кучайиигиу5умумий мажбурий та&лимнинг амалга оши- риляши ва ўрта таъл,имнднг янада кенрая бориши сабаблИ халқ маорифига ажратияадиган маблағлар анча кўпайтирилди. 1 г Ҳамма: жойда бир, иқки ва уидан кўпроқ -тилда ўқитилади- ган миллий мактаблар т-ашкйл этилдй.

1938 йил 20 августда 1937—38 ўқув йилининг якуии ва янги ўқув йилининг вазифалари ! юзасйдан илғор ўқитувчиларнинг йпёти ўтказилдй. Слётда ўқувчила]рнинг ғоявий-сиёсий тарбияси- ни яхшилаш, ўзбеқ мактабларида рўс тилй фанйки чуқур ўрга- тиш ҳамда ўҚитувчиларнинг малакасинй ошириш ҳақйдагй ма- салалар кўрилдй.’ ^ ":-'vj '■ >■■

! 1939—40 ўҚув ййлийИйг якунй ўқўвчйларнйнг дарслардан ўзлаштириши бирмунча ўсганлигини кўрсатди. Мактабларда дарс сйфати ҳам 1938—39 ўқув йилидагига нисбатан анча ях- шиланди. Республикадаги 2300 мактабда: ўқув йили 90% ўз- ‘лаштйри1ц билйн якунлйнди. Уздаштирйш республика миқёсида ўрТгача 85%яи тдшкил этди. Реейублика бўййча 2500 дан кўпроқ сйнф^тўлиқ ўзлаштйришга эрйшди. . ’

•: Нттиичй беш ййлликда таълим ва тарбия ишларида яхши кўр- саткичларга эришган мактаблар тобора кўпайиб бораётган эди. Иедагогйк; жамоалар пионер ва комсомрл ташкилотлари билан ҳаМкорликда дарс ва дарсдан ташқари тарбиявий ишларни ри- вожлантирийда' ўқўвчилар ахлбқйй тарбиясини оширишда жон- ббзлик кўрсатганлар. Бў эса дарс Мазмуййни, ғоявий-сиёсий йўйалйшинй ўша давр талайЛари даражасига кўтаришда uiy аснода ўзлаштиришни кўтарйш масалаларини тўғри ҳал қилиш- да муҳим омил бўлди. ' '

1940 ййли Тдшкентда ресоублйка ўқитувчил^рининг I съез- ди ўтказилди. Съё1дгё ресйубйикамиз ўқитувчйлари номидан 1348 делегат қатнашди. Съёздда республика мактабларида таъ- лим ва тарбия ишларини янада яхшилаш ва. уни тақомйллаш- '^рйаУ масаласи- ҳар томондга^а му^екама -қиянндн. Съезд -деле-. гатлар олдига ўқув-тарбия ишлари бйлан боғлиқ бўлган бир қа-. тор муҳим масалаларнй қўйди. Узбекистон собиқ ҚП (б) Марка- зий Комитети ва реопублйка СовнарқЬмйнйнг 1939 ; йиЛ 10 июлда мажбурйй ўрта таълимнй амалга ошйриш ва халқ мао- рйфининг келгўсидаги ривожй юзасидан чиқарган қаръри съезд ишйнинг асосий мазмўнинй ташкил этди. • - '

Узлаштиришни, ўқувчилар тарбиясини, айниқса ахлоқий тар- бйяТйи кўтариш мақсадида ҳар йили ўқитувчиларнинг август крнференцияси ўтка.зиб турилди. 1940 йил 25—29 августда рес- пубЛиканинг барча вйлоят, ноҳияларида ўқитувчилар кенгаши ўтказйлди. Бунда энг илғор ўқйтувчилар, мактаб директорлари ва илмий бўлим мудирларйнинг.,«Уқувчиларнинг ўзлаштириши- ни яхйшлаш», «Онгли интизомнй тарбиялаш», «Уқувчил.арнинг мустақил ишлашлари ҳақида» каби масалалар юзасидан док- ладлари тингланди. Узбекистбн собиқ КП Марказий Комитети


ва! республика Соз(наркомининг;30 август 1940 йилдаги қарорй^ га;. асосай рерпу фшкада <<Уқитув.чилар куни» :ўтказияДн. Бунда 6jrtyH ўқитувчилар армияси ўз фдрлиятларинй тар0иявий ;иш- ларни янзда ; явдилашга в,а умуммажбурий таълимни; .тўла, амалга оширишга' қарзтпа^эдилар. KeHiiam. .<5арча п€даг©1?ик: жамоаларни учинчн бёш йиллик қарорларини амалга ооднряш ва шу мақсадда мусобйқани кучайткришга, ўқитўвчилар ва- маот риф ходимларини ўқувчилар ўртасида ахлоқий тарби?ни. кўта- ришни ва ижтимоий. фанларни ўқитилишини йнада яхшилашга чақйрди. : ' ”'v ".;• 'v 1940 йилнинг май. ойада Узбеқистон рсцбиқ ССР- Олий Ср?е-» тининг учинчи сесснчсйда «Узбек |зувйни лотинла.штиридған- алфавитдан рус графиқаси асосидаги янги ўзбек алфавифига. кўчириш тўғрисидаги қонун»и бйр овоздан қабул қилинди.

Мактабларда ў'қугв-тар'бвя ишларини янада яхшилаивда «педагогик .кенгаш»ларнинг аҳамняти катта. эди. Узбекистон. собиқ ССР Маориф вазирлиги шуни ҳисобга олган ҳолда қуйи- даги буйруқни чиқардй: ■; ,

а) ҳар бир синфда ўқув-тарбйя ишларининг бориши ва инти- зомнинг қай аҳволда эканлиги ҳақида синф раҳбарларйнинг ҳисоботи;

б) тарбиявий ишларнн ҳар чорак рхирида муҳркама қ^лйб бориш. йил давомида .синов им^иҳРнига тайёрланиб, имтиҳон якунлари асосида мактабйи тугатганлик ҳақида гувоҳнрмалар бериш ва аълода ўқувчиларга ёрлиқлар тақдим этиш еа бршқа- лар. , .v.;,

Республика миқёсйда тарбиявий ишларни янада кўтариш ва- зифаси ўқувчилар жамоасини ташкил этишни, улар ишига -педа-s гогик раҳбарлиқни янада кучайтиришни талаб қилди..

Шу маънода Узбекистон маориф халқ комиссарлиги Узбе- кистон собиқ Қрмпартиясй Марказий Крмитети ва- республика !ҳукуматйнинг қарорларини ҳаётга татбйқ этиш мақсадвда иккинчи беш йилликда олий ва ўрта махсус педагогиқа ўқув иортлари тармоғини анча кёнгайтйрди. 1933—1937’ йилларга келиб республикада 26 та педагогика технику-млари, 5 та раб- фак, Урта Осиё давлат университети, А. Навоий номидаги -Са- марқанд университети, Тошқент, Фарғона ва Бухррр педагог^ка институтлари фаолият кўрсатди ва етук малакали ўқитувчилар тайёрлаб берди. ;v - , / . ; , : : г , ■

ёш ўқитувчиларга услубий ё^рдам берйш, уларнинг малақаси- ни ■ ошириш мақсадида *1930. йцлда очилган Республика бошлан- ғич мактаб ўқитувчйларинийг . малакасйни ршириш > олийгоҳи 1933 .йилга келиб қайтадан та;шкил ,қилиниб Х%лқ маорифи хо- димлари малакасини ршириш олийгоҳига айлантирилди.

Шунингдек, 30- йилларда кўп шаҳар ва ноҳия марказларида. педагогика хоналари ташкиЛ этилди. Уларнинг вазифасйг ўқўв- чилар билимини текшириш ва ўрганишў энг яхши педагбглар жамоалари ва айрим ўқитувчилар тажрибасини ўрганиб умум- лаштириш ва кёнр тарғибот қилиш, ёш ўқитувчиларга услубий


•ердам кўрсатиш кабилардан 'иборат эди. Айниқса, бу •борада ревбяйциядан кеййн То^шкентда барпо қилинган машҳур пёда- гог В. Ф. Лубенцбв раҳбарлйк қилган ўша даврда «Шарқнинг марвариди» деб аталган Либкнехт,:номидаги, Н. П. Архангель- .скйй бошчилигидаги Н. Г. Чернишевский номидагй мактаблар-

. нинг .тажрибалари ёш-ўқитувчиларга ўслубий ёрдам кўрсатишда муҳйм роль ўйнади. - ' : V

Республйка 'маорвфи: халқ комиссарлиги Қ. Либкнехт ваН. Г. Чернишевский номидаги мактабларнинг ижобий тажриба- сига таяниб, Тошкент шаҳрида Бешеғоч даҳасида «Алмаий; нб- ‘ мйдаги биринчи ва иккинчи босқич ўзбек макта б-интернатл а рини тайгю!л қилди. Бу макгабг'кабйнёт тйзйМйд! бўлйб синф хоиа- ларЙ катта* ёруғ ва кўргазмали қуроллар билан жиҳозланган эдй. ; л ■■•V;::- ‘ ■; V.,

1921 йилдан бошлаб Алмаий мактаби «намуна-ўрнак» макта- бига айлантирилди. Унинг базасида республика ўқитувчилари учун сеМинарлар ўтказиладиган бўлди. Бу мактаб базасида бошланғич синф ўқитувчиларининг малакасини ошириш курсла- рй ишлай богалади.

Уша давр миллий мактабларида таълим-тарбия жараёни «даражасини оширишда намуна мактаблари асосий база бўлиб хйзматқилди.дёсакмуболағабўлмайди.

Айнйқса, 1929 йилда араб аЛифбеси ўрняга лотин алифбеси- нинг қабул қилинишй мактабларда таълим-тарбия жараёнини янада самарали қилишда ўз вақтида бажарилган катта ишлар- дан бири эди. Чунки мактаблар лотинлаштирилгап алифбе асо- сида яратилган янги дарслик ва ўқув қўлланмалари бйлан таъ- миндапиш шарафига муяссар бўлди.

Умуман Марказий Осиёдаги маориф ва маданйятни, илғор педагогик фикрларни ҳамда миллий ахлрқий тарбиямизнинг мазмунини мактабларга .бўлган эҳтиёж ва муносабатни фақат

"10жтябрк тўнтаришй ҳШ^а рус~ маданиятеғтаъеири оетнда ривож- ланди десак, биз катта хатога йўл қўйган бўламиз. Бу билан биз ■буюк ўтмигаимизни, бутун .жаҳонга маълуму маииоф бўлган та- рихйй маданиятимизнй, юзлаб-минглаб алломаю қомусий олим- , ларимизнинг бебаҳо ишларини йнкор этган бўламиз. Шунинг учун' ҳам ҳар -бйр ўқувчи Туркистон ўлкасшга Россия босиб ол- гандан кейинги барча соҳадагй тараққиётини ўша давр ва мус- тамлака таъсири асносида амалга оширилганлигини тўғри ту- 'шунишлари лозим.

Узоқ тарихга эга бўлган ўзбек халқи, ижтимоии-сиёсий, динйй тўсиқларга қарамай, Марказий Осйёдагй бошқа халқлар каби илғор фикр эгаларини, буюк олймларни етказди, инсониятга илм-фан, маънавйят соҳасида ўлмас дурдона асарлар, фйкрлар қолдирди. V- "..'. ,

Бундай илғор фикрли мутафаккир олиМларнинг асарлари Туркйстон ўлкаси мақтабларида то Улуғ Октябрь тўнтаришига қадар асосий манба ёифатида фойдаланиб келипган. Жумла- дан, «Ҳафтияк» китоби Эррн педагоги томРййдан яратилган 334 .


бўлиб, унда Қуръон сураларидан еттидан бири 'такйаб олинған. Тахминан, VIII асрдарда ёзилган. Х^-ХИ асрларда форс-тожик тилида ислом дини рукнлари баён этилган «Чоркйтоб», XII аср- лардан бошлаб эса Аҳмад Яссавийнинг ҳикматларн асосида билимлар берилган. '

Абу Наср Форобий, Юсуф Хос Ҳожиб; Абулқосим Маҳмуд 'бин Умар Замахшарий, Алишер Навоий асарларидан ҳам кенг. фойдаланилган. Зеро, бундай нодир асарлар ва Шарқ Мутафак- кирларининг олийжаноб ҳикматлари,. ғоялари XIX асрнинғ охи- ри ва XX асрнинг бошларида Туркистон ўлкасида педагогик ва услубий фикрларнинг тараққий этишида муҳим роль ўйнади. Айниқса Туркистон халқларининг маъриф атпарварлик педагоги- каси тараққиётида асосий замин бўлди.

Марказий Осиё, жумладан Туркистон ўлкасида маҳаллий мактабларнинг хусусияти, таълим-тарбия йшларининг мазмуни, уни ташкил этиш усуллари ўша давр тарбияси мақсадига мос бўлган.

Умуман Марказий Осйёда Октябрь тўнтаришига қадар бир неча турдаги мактаблар мавжуд эди. Улар:

1. Мусулмон диний мактаблар:а) мактаб (хона)— эски мактаб;б) қорихона;в) мадраса;

2. Рус мактаблари: iа) умумий маълумот мактаблари;б) касб мактаблари;в) рус-тузем мактаблари; ■г) рус тилини ўргатиш мактаблари^

3. «Янги усул» мактаблари (усули жадид). ^Бу давр ижтймоий-маданий ҳаётидаги кучлар ўртасида: юз

бераётган синфий курашнинг мўраккаблиги мактаб-каориф Ма- ,салаларида ҳам ўз таъсирини кўрратди. Демак, энди турлй воси- таларни ишга солиб янги мазмундаги маърифатни ташвиқ қи- лиш, тарбяя усулларини замонавийлаштириш таълимда қулай усулларни топиш мўаммолари турар эди. Бу борада Туркистон ўлкасидаги дастлабкн совет мактабларида прогрессив-маъри- фатпарвар' педагоглар — тошкентлик Саидрасул Саидазизов, 'Абдулла Авлоний, наманганЛик Исҳоқжой Жунайдуллаев — Ибрат, самарқандлик Абдуқодир Шакурйй, Сандаҳмад Сиддй- қий, Исматулла Раҳматуллаев, қўқонлик Ҳамза ҲакиМзрД^ Ниёзийлар муҳим роль ўйнашдн. ; v

Улар XIX асрнинг II ярмида майдонгй кёлган маърифатчи- ^Лйк ҳаракатинннг меросхўрларй сйфатйда бўтун’ ўЛкада катта обрўга эга бўлиб, рус, озарбайжбн, татар ^а бошқа. қардош халқ педагогларининг таълим-тарбия ҳақйдагй фикрларини |ҳамда дарсликларини ўрганиб ўлка мактабларида кенг ёйитпда жонбозлйК кўрсатдилар. ' Туркистонда очилган рўс ва татар муаллимлари бошчйлик қилган ўзбек мактабларида қўллангап усуллардан, фойдаланиб ўзларй ташкил қилган . мактабларда


узоқ вақт да-воМ этган «ҳидео» усули ўрнига «ўсулй савтйяеда таълимни ташқил қилдилар ва дарсликлар яратдилар. Маса- лан, Аёдуқодир Шакурйй (1875—1943) маҳаллий р.еакцион куч- ларнйнг та^қибига қарамай, саводхонликнииг қулай усулини из- лади, натижада тожик тилида «Раҳнамои савод», «Таълими алифбо» дарсликларини яратди. Шакурий зиёлйларнинг устози •сифатида ўз даврида катта шуҳрат қозонди.

Узининг кўп йиллик педагогиК тажрибаларини умумлашти- риб; 1915 йилда «Алифбе таълими»— ўқиш китобини сзди. Ша- курий ўз китобида ахлоқ, одоб ва эстетик тарбияга доир мав- зуларга катта аҳамйят берди.

ИсМатулла Раҳматуллаев 1905 йилдан бошлаб рус педагоги Стачковнинг рус-тузём мактабйда ўқйтувчилик қилди. 1913 йил- да эса Самарқанднинг Регистон қўчасида янги типдаги мактаб очиб, унда ўқувчиларга. дунёвий фанлар билан бир қаторда рус тилидан' ҳам дарс бера бошлади.

Туркистон ўлкасида дастлабки совет мактабларини ташки- лотчиларидан яна бири Абдулла Авлоний (1878—1934) ҳам усули савтияни ёқлаб чйққан ба унинг ривожланишига самарали ҳисса қўшган педагоглардан биридир. Авлоний Тошкентнинг Миробод, кейинчалйк Дегрез маҳалласида янги усулдаги мак- таб оч>И1б, унда болаларга тарих, география, ҳисоб, ҳандаса, ҳикмат (физика), она тили ва адабиёт фанларидаи билим бер- ди ва қатор таълим-тарбияга ойд асарлар яратди.

Авлонййнинг 1912 йилда «Биринчи муаллим», 1913 йилда «Туркий гул«стон-ёхуд-ах-лоқ»7- 1-94 4 йилда «А-диби ав-вал», 1915 •йилда «Иккинчи мўаллим», 1917 йилда «Адабйёт ехуд миллий шеърлар» (2 томлик), «Мактаб ва Гулистон» каби китоблари босилди. ~

Абдулла Авлонийнинг бў асарлари ўз мазмуни, услуби билан анча мукаммал бўлиб, давр ҳамда шаронт талабини ҳисобга олган ҳолда яратилганлиги учун ҳам нафақат Туркиетон ўлка- сида балтси Ма^р-казйй~0си(ё'Да кенг_тар1қаяде.— - - ~-----

Абдулла Авлонийнинг ўқитиш услубиятининг афзалликлари шундан иборатким, у биринчилардан бўлиб, дарсларни кўргаз- мали қуроллар ва техника воситаларидан фойдаланиш асосида •дарс ўтши усулини ёқлаб чиқди. Масалая, 1910—1911 йилларда Гига ша^ридаги граммофон жамиягги вакиллари Марказмй Осие шаҳарларига келиб, ўзбек, тожик ва қозоқ халқларининг машҳур ҳофизлари ижро этган классик мақом ва қўшиқларни пластин- каларга ёзиб олдилар. Бу янгилйкларни кўриб қувонгап Авло- ний адабиёт дарсларида бадиий асарнй пухта ўзлаштиришга эришиш учун ана шу пластинкалардан фойдаланади.

Туркистоп ўлкасида маърифат дарғаси ҳисобланган Ҳамза Ҳакимзода Нисзий ҳам мактаблар ишини ривожлантиришда эътиборга лойлқ ишлар қилган. 1911 йилда Қўқонда Ҳожибек гузарида янги ўсул мақтаби очиб ўндаги таълим-тарбияга ўзи раҳбарлик қилган. У 1914—1915 йилларда бошланғич маКтаб-


лар унун «Енгил ..адабиёг»;\|<<Уқиш китоби», «Қироат китоби»ни ёзди. У яқин ноҳияларда) ўзи билан бирға йшлайдиган ўқитув- чиларга мактабларда таълим-тарбия ишларини олиб бориш усулларини кўрсатди, маслаҳатлар берди.'

Шундай қилиб, Туркистонда ишлаб чиқариш кучларинқнг - ривожланишини, янги ижтймойй мунОсабатларнинғ юзага. қели^.ши билан илғор фикрли зиёлилар — педагоглар эски мақта;б ва унинг таълим-тарбияси турмуш талабларига жавоб бера ол- маслигини тўғри тушундилар. ДеМак, жамиятни турли мафку- ралардан тозалаш, халқйинг' ойгини, тушунчасини замон тала- бига мослаб ўстириш лозим бўлиб қолди. Зеро, бундай муҳим масала юқорида таъкидлангани каби Туркистон мактабларқда таълим-тарбия тизимини мутлоқ янгилашни талаб этди.

XX аср бошларида янги рус-тузем мактабларй ҳам ўЛкада саводсизликни тугатишда, иқтисодий-ижтимоий ва сиёсий ма- салаларни бирмунча ҳал этишда муҳим аҳамият касб этди. Рус тузем мактаб ўқувчилари учун кўпЛаб дарсликлар ва ўқув қўл- ланмалари яратилди. Бу 'борада Сирвкбой Оқоевнинг «Хресто- матия, яъни .терма китоб», Налйвкиннинг «Сартовско-иерсидс- кая хрестоматия»си, Али Асғар бқнни Байрам Али Қалиииннинг «Муаллими Соний» китоблари янги усул ўзбек мактабларида. таълим-тарбия савиясини кўтаришга1 катта ёрдам берДи.

XIX аср охири, XX аср бошларида ўлкдда кенг тарқалган «Яиги усул» мактаблари ҳам ўзйга хос тарйхга«эга. Бундай мактаблар дастлаб Қрим, Поволжья ҳамда Озарбайжон мусул- . мон халқлари яшайдиган жойларда пақдо бўлди.

Бу мактабнқнг хусусиятларидан бирй шунДан ибораткй, бой ва камбағал болалар биргаликда ўқишлари мумкин эди.' Леқин шу нарсани унутмаслик керакки, бу мактабдан кўпроқ миллий буржуазия манфаатдор бўлган. Ҳатто 1908 йилгача бундай мактаблар ҳокимият томонидан рўйхатга ҳам олинмаган. Аммо кейиқчалик губернаторлик номига маҳаллий аҳоли номидан жуда кўплаб мазкур усулдаги мактаблар сонини кўпайтиришни сўраб аризалар туШадй. ' \

XX аср боШларига келиб янги уоул мактабининг тарқалиши жуда авжига чиқади. Бунда асосан қенг ташвиқот олиб борил- ган. Шунинг учун ҳам Тбшкентда биринчи марта 1905 ва 1906 ййЛларда «Тарйққий», «Хуршид» ва «Тужор» йомли рўзном^лар- нинг нашр қилиниши муҳим роль ўйнаган.

Бу рўзномаЛар жадйдчиларнинг дастлабки маҳаллий мил- лқй рўзномалари бўлиб, унда больШёвйймга очиқдан-очиқ ўз муносабатларийи баён этгайлар. Maif6yof органй ходймларй У чор са^модержавияси бйлан кёлйймовчиЛйк Сиёсатини fyirraft- лар. ' -fv =:-;v.v- .. . :^v.;v.-v;,

Уша пайтда янги усул мақгабларининг очилишиДа қа^ор объекгив сабаблар мавжуд эди.

Биринчидай, эски конфессйонал макгаблар халқ талабига тўлақонли жавоб бера олмгаё^ганлиги;


Иккинчидан, савдо тйзими, кенг :ривожланган жобларда; ҳам«. да пахта заводларида ишлаш ўчун саводли :хоДймлар кёрак-

Учинчидан, ўзбек пахтасини чет мамлакатларга олиб чиқиб сотйшда рус тилини билувчй тархшмон ва ишбилармонларға эҳтиёж туғилганлигида эди.• . Бундай та'Лабни қойдиришда янғи уеул мактаби жуда қўл келди.-Шунинг учун ҳам халқ, асосан^ бойлар бу мактабни мам- яуниятлиқ билан кутиб олдилар. ;Ҳагшқи баъзи бир бойлар мактабларни қуриш харажатларини ўз зиммаларига олиб, кў- пайтирйшга ҳаракат қилдилар.

Явгй ўсул мактаби биринни марта Қримда, Боқчасаройда ! С. Гаспрйнский томбнидан очйлди^ ДастЛаб кйшйлар Гаспринс-

кий мактабига шубҳа билан л(араганлар. Гаспрйнский ўзи очган мактабни шундай таърифлайди: «Мен 1884 йилда биринчи мар- та Боқчасаройда мактаб очдим. Бу мактабга «Янги усул» деб ном бердим...— мен раҳбарлик қилаётган мактаб ўқитувчилари 6 ой ичида болаларга туркча ва арабча ўқишни, туркча ёзишни ўргатардилар. Ажабланарли жойи шундаки, ўқувчилар бў қисқа муддат 'ичида ўқув дастурини ҳамма курсини ўрганишга улгурар

, эдилар»;,(Бендриков Қ. Е. «Очерки по истории народного Обра- зования в Туркестане», М., 1960, 254- бет).

Адабиётлар-?ва архив . ҳужжатларининг' таҳлилидан маълум- ки, 189ё йилдагС. Гаспринский Туркистонга келади ва Самарқанд, 'Бухоро шаҳарларида бўлиб,-' у ерларда янги усул мактабларини о^ишда ташвиқот йшларйни қизғин олиб боради. Гаспринскнй мактаби Бухоро.миллий бўржуаларига маъқул бўлиб, ташвиқот тезликда амалиётга айланади.

А^а-секийлик биЛан бу усул ўлка бўйлаб кенг қулоч ёйди.Тошкентда очилган янги усул мактабининг асосчиси Мунав-

варқори ўз мактабида товуш;методида ўқнта бошлади.; Марказий Осиёда «Янги усул» мактабининг ижодчиларини го^ятрпғгв^ақтларга қадар ч<Жадидчтгар»~деб атар^дшгар:-------

«Жадид» деганда кишилар қандайдир бир ташкилотнй ёки янгилик тарқатувчи новаторликни. тушуншпган. Жадидлар ўша вақтда пантуркистлар, панисломистлар, ҳомийлиги остида собиқ совет давлатига қарши турлй ташкилотлар, гуруҳлар; тузганлар. Қирқаси, «жадидчилар» Марказий Осиё хал1қинияг миллийлиги-. ни, оиа тилинй, маъйавиятини, қадриятини ҳимоя қилишга ҳа- ракат қилганлар;гШунинг учун ҳам «жадид» сўзи то тўнтариш- га қадар кенг гмаънони билдирган бўлса, тўнтаришдан қейин эса бу термин сов.ет ҳокимиятига қарши қўйилган.

1905 йилги тўнтаришдан кейин ўлкада рус татарлари ораси- ‘да давлат ҳокимиятига қарши қўйилган оқимлар пайдо бўла бошлади. Бу жиҳатдан «янги усул» мактаби энг хавфли ҳисоб- ланиб, ҳар қандай заҳарловчи оқим шу мактаб орқали тез тар- қалаётган эди. Халқ маорифи дйректори Граменицкий бу ўзга- ришларни таҳлил қйлиш асносида шундай фикрни баён этади:


«Бундай радикал ўзгарйш яқйн 40.йил ичада мусулмон конфёс- сиояал мақтабларида к>з гбермаган эди». Дна аниқланишича, янги усуйчилар Туркистонни• Рбссиядан' ажратиб Тўркия бйлан қўшилишни йстар эдилар. Шунинк ўчўн ҳам янги усул' мактаб- лари Октябрь,^ў|Ьарй1цйда;|қ^^ин қаттиҚ таьқйб оетнга олин- ган. ■ •'‘■ " ..V "л': v;j'-

Умуман : янги усул мактабларининг .таълим-тарбия жараёни ўзига хос янгиликлари билан ўша давр халқи эътиборини қозон- ди. Энг муҳими ўқувчиларда билимларни .эгаллашга қизиқиш- ни қучайтирди. Уқитувчилар дарсда маъруза, суҳбат усулларини қўллаб ўқувчиларга пухта билим берйшга, уларда мустақил ишлаш кўникмаларини ўстиришга, таълим жараёниии фаоллаш- тиришга эришдилар. Буидай хайрли иш ўқуэчиларнинг фан асослариии она тилида ўзлаштиришларида мўҳим омил бўлиб ҳисобланди.

Юқорида айтилган фикрлардан ҳулоса шуки, гўё тўнтариш Туркистон ўлкасида маърифатнинг, ижт-имоий тузумнинг, иш- лаб чиқаришнинг сезиларли даражада ривожлаиишида муҳим рол ўйиаган. Улкада жуда кўплаб зиёлилар етишиб чгақди, за- вод ва фабрикалар қурилди, лотинча. саводсизликка барҳам бе- рилди. Лекин кези келганда шу иарсани ҳам ,қайд этиш керак- ки.Октябрь тўнтариши ўлкага юқорида таъкидланганйдеқ, со- :<5иқ совет ишлариии амалга оширишда катта аҳамвят касб этйш билан бирга, ўэбек миллий қадриятларига путур етқазишга, •миллий хал^қнй руслаштиришга Ҳаражат қилингани, маънавия- тимизнинг йўқолаётғанлигига, тарихимизнинг топталишига. ури- ниШлар бўлганлигини ҳеч ким ивкор этолмайди. албатта. Чунки ҳар қандай халқ ўз миллийлиги^ қадриятлари ва маданияти бй- лан буюкдир. Уз^бек халқининг ана, шу буюклиги руслар исти- лоси остида кўп йиллар давомйда • тотпталиб, оёқ ости қилинди.. Эндиликда шукрлар бўлсинки, мустақиллик шарофати билан йўқотаёзган барча миллий ва маънавий бойликларимиз, қад- риятларимиз тикланмоқда.

Бу албатта, шу бугунги ўзбек мактабини, унинг таълим-тар- биясини шарқона услубда қайта қуришимизда муҳйм аҳамият касб этади. «v- ^v/v/


. : ;V У '1 1 Д ; б о б -

Й К К И М И ^ Я Ш £ № > Р У Ц 1 Й В А У Р Ў Ш Д А Й „ > К Е Й И Н Г И Ш Л Л А Р Д А ^ З В Е К И С ^ О В Д А X A ®

М А О РИ Ф И ; В А П Е Д Й # # Г И К Ф И К Р Л А Р

й ИҚҚИНЧИ ЖАҲОН УРҒШИ ЙИЯЛДРИДА\УЗБЕҚИСТОНДА ХАЛҚ МАОРИФИ ,ВА ПБДАГОГИКА

. Ма?ьлумки, собиқ Сақет даддати -мазмуни,, шарсдаи: 6а ўзига хослйги жиҳат;идаи 0ир-биридан;фарқ қиладиган да»рларни бо-

. сиб ўтда.,БйноВа^ан»давр:1талабн билан уни«г ўз; ©лдаға қўйга-а вазифалари ҳам. ўагарйб турди. Лекнн унинг асосий мақсади мамлакат мудофаа қудратинн, моддий-техникаг баз.асини^. иқтан соди, м^данйятй, маорифини ривожлантиришдан иборат бўлди.

... Тарихдан маадумки,чСо!вет давлати, ҳалқй.ўз бошиданкечир- : ган оғир даврлардан ;бири I-I жаҳон уруши йилларидир. Уша

даврда мамлакатимйз ёшларини* хусусан республикамиз ёшла- рини юқори ахлоқ малакалари руҳида^ айниқса ватаниарварлик, дўстлик, меҳнатсеварлик, онгли, интизом, фидокорлик, бирдам^ лик руҳида тарбиялаш. авж олиб кетди. Бу .тарихий шароит тақозоси эди. ;

, 1941:йил 22 июнда: фашистлар Германияси ҳужум қилмаслик ҳа!қидагЕС бишмни бузиб,. уруш эълон қйлмай; туриб : собйқ Со- вет Иттйфоқига бостириб қирди/ :/•

Сббиқ Совет Иттифоқи ҳамма халқларни Ватанни якдиллик билан.-: мудофаа ,қил.иш учун отлантирди. Шарқда машъал —- Узбекистон ҳам ҳимояга ўзйнинг муносиб ҳиссасини қўшди.

Мамлакат Ьғир ва ДаҲшатли кунларни бошидан кечирмоқда эди. Ватан олдйда турган ҳарбий хўжалик ва ҳарбий-сиёсий ва- зифаларни ҳал қилиш учун. барча моддий ресурсларни ва совет халқининг маънавий кучларинй Фоонтга қаратиш талаб килинди.

Қишилар фабрика ва заводларда, ; ша>хта ва темир йўл- ларда, колхоз, совхоз ва МТС ларда — ҳаМма жойда «ҳамма ц!арса фронт учун, ҳамма нарса ғалаба учун» деган шиор остида фидокорона ишладилар. Бутун куч, восита ва имкониятлар Ва- тан мудбфаасига,. душман устйдан ғалаба қилишга сафарбар э^гилди. Мудофаа фонди тузиш, танклар, самолётлар ҳамда бош- қа жанговар техникалар қуриш учун маблағ ййғишда умумхалқ ҳаракатининг авж олиши халқларнинг ватанпарварлигини яна бир бор исбот этди.

Мамлакатлар мудофаа. фондига пул, қимматбаҳо нарсалар, давлат облигациялари, хуллас кимда нима бўлса, ҳаммасини топширдилар. Урушнинг дастлабки : кунларидаёқ, биргина Тош- кент шаҳрининг ўзида мудофаа фондига 5,5 миллион сўмдан ортиқ пул тўпланди. Ўзбекистон республиқаси бўйича 30 милли- он сўм ' иул йиғилдй. Ватап учун белгиланган шанбаликлар

• ватанпарварлик руҳи остида ўтдц.


Душман вафинчалик босиб олган ерлардарг анчагика завод- лар, фабрикалар, ишлаб чиқариш корхоналари; турли муассаса- лар Узбекистонга кўчйрилди. Узбекйстон уларни жой, ишчи кучи билан таъмийлади. Бунинг устига фронтдаги армияни озиқ-овқат ва киййм-кечак билан та^минлаш асосан ўзбек ҳалқи зиммасига тушди; ИШчи кучи етипШаганидай қишлоқ хўжалйк маҳсулотла- ринй йиғиб-териб олиш; анча орқага: . чўзилиб: кетмоқда эди. Собиқ СССР Олий Совети Презйдиуминйнг 1942 ййл 13 февралг да' чиқарган «Уруш йилларида меҳнатга қрбилиятли. бўлган барча кишиларни ишлаб чИқариш соҳйсйра ва қурилишга жалб қилиш» тўғрисидаги фармони мамлақат .:ичкарисидаги ишларни бирмунча изга солди..

Бу чақириқдан сўнг 16 ёшдан 55 ёшгача бўлган эркак киши- лар ва 16 ёшдан 45' ёшгача бўлган аёллар турли ишларга тор- тилди. Бу фармонда ўрта мактаб ўқувчилари ва олий ўқув юрти талабалари, ёш боЛали аёллар мажбурий меҳнатдан озод қилин- ди. Фармон Собиқ Қизил Армияни озиқ-о.В!қат маҳсулотлари би- лан таъминлаш да асосий дастур амал бўлди!

Барчага маълумки уруш йилларй, барча соҳадаги қабй халқ маррифи соҳасида ўзйга хос қййинЧилйклар даври бўлди. Ёу ҳол маорйф соҳасиДаги кўичйлик тажрйбали ўқи.тувчилар- нинг армия сафига чақиртйрйлиши,:айрим мактаб бйноларининг госпи^алларга' айлайтирилиши, ўқув қуролларининг етишмасли- ги, ўқувчиларнинг моддий таъминотидаги танқислик>,; оталарнинг фронтга кетишй, эвакуация қилйнган болалар сонининг кўплиги, ўқувчйларнинг кўпрбқ вкқти и^Имбий ^пйлаб чиқарйшга .сарф-' ланиШи ва бошқа шунга ўхшаш сабаШа|>№й $б6рат бўлйб* бу хусуСи^тЛа^мактабЛа^а/аввалОтаъЛйм-^арбййЖараёнйнимуе- таҳкамлашни тақозо қиларди. U

Урушнинг "дастЛабкй КуЗДЙриД^йбй; Собйқ Коммунистик партия ва Совет' давлйти ў^вчила]р -кўламйни тўла сақлаб: қо- лйш учун йатта ғамхўрлик кўрсатди. ҚиШлбқлйрда кўплаб мак- таблар қурилди ва тўля бўлмаган бошланғйч мактаблар СЬНи кўпайтирилди. Мактаб биНоларйга қўШййча сийф хоийлари қу- рйлдй. Мактаб-инТерНатларнинг тармоғи кенгайтирйлди. МаМ- лакат уруш ҳолатида бўлйшига қарамасдан’ етти йиллйк ва тў-; лиқ ўрта мактаблар тармоғи тобРра ўСДи. Узбекистонда етти йиллик мактаблар 224 тага, ўрта мактаблар 375 тага кўпайди.7—10- синфни битирувчилар . сони ҳам бирмунча ўсди. Уруш йилларида етти йиллик мактабларни 131000 ўқувчи, ўн йиллик- яи 9040 ўқувчи битирйб чиқди1; ' >1;: 1 .! Иккинчн жаҳон уруши йилларида айнйқса, халқ маорифини янада ривожлантирйшда янги инсбнйи камЬл топтирйшда ёШ- ларни инсонпарварлик идеаллари, ватанпарварлик, руҳида тар- биялаш иши ғалабанинг муҳим омилларидан бўлиб қолди.

• Узбекнстон Улур Ватан уруши йилларида (1942—45); «Фан» нашрнб* ти, Тошкент, 1966, 164- бет.


И кКийчи ж а ҳ о » уруш и даврида .мактаблдрнинг ўқув дастур- лари ш ароитға мосдаш тирияди: . . . •

Маориф.комиссарлиги^мактабларда тарбиявий ишдарни зйа- да яхшилашга қаратилган қатор муҳим тарбиявий аҳамиятга эта бўлган тадбирлар :бёлгилади>;0«Мақтабларда иитизом- ни мустаҳкамлаш», «Ёошланғич; тўяиқсиз ўрта ва ўрта мактаб- ларда педагогиқ срветдарнйнг аҳэоли», «Ота-оналар қомитёти ишининг йўлга қўйилйши», «Қишлоқ ёшлари учун кёчки мактаб- л.ар>>,, «Мактаб участкасидан тўғри фойдалаииш» ва бршқа шун- га ўхшаш методикХтаасиялар яратилди ва жойларга юборилди.

Уруш йилинйнг орир. кунларида мактабларнинг 90% и тўла- лигича сақлаб қблинди. Бу ҳақиқатаи ҳам мактаб, ва халқ маот рифи йшинийг мустаҳкамлигидан, у тўғри йўлдаи бораётгаили- ғиДан далолат берар эдй.:1941 йилда Узбёкистонда ётти йиллик мактаблар1.сони l&O: тага кўпайди. 1943 йилга келиб 1791 тага етди. Ўрта мактаблар сони ҳам кундан-кун орта борди. 1943— 44 ўқув йилининг охирига келиб ; республиқа бўйича -756 тага кўпайтирилдиЧ ,

Айниқса ўша йилларда 5—7- синф ўқувчиларининг сони беқи- ёс ортди, 194.0;йил 1 июлда уларнинг соии 222 минг бўлган бўл- са, 1943 йил 1 июлга келиб 232 мицгга етди. 7- синфни тугатув- чилар;Згрушнйнг биринчн ва, иккинчи ўқув йилларида 88623 ки- ш и н й ташкил этди. Бу эс^ урушдан олдйнги ййлдагига ниебатан 10%; кўпдир. ;

: ¥pvm йилларида Халқ маорифи Комиссарлиги трмонидан мактабларда таълим-тарбия ишларини юқори даражага кўтариш ҳамда: ўқувчилар бидам»қи мустаҳқамлаш мақсадида жуда кўп ^мумдавлат аҳами.ятйга эга бўлган буйруқ ва. кўрсзтмалар бе- рилди. - Жумладан, 1943 йил 14 июлда Собиқ CCGP Ҳалқ Ко- миссарлар Совети 8 ёшдан 15 ёшгача' бўлган болалар ва ўсмир- ларни ҳисобга олиш ва уларни мзяобурий таълимга тортиш ҳа- қида2ги қарор чиқарди. 1943 йил 2 августда РСФСР Халқ Ко- ниссарларти Срретй- мактаб тарбиявий^'ишларинйл*нада“яхшй- ,jiam мақсадида, «20» пунктдая иборат «Уқўвчилар учун қоида»- нй; тасдиқладиД Бу «қоидалар»да ўқувчининг бурчи ва маънат вий фазилатлари, кодлектив олдидаги вазифалари, , мактабда ва уйда, жамоат жойларда ўзини қандай тутиши лозимдйги му- каммал ёритилди.

Собиқ СССР Халқ Комиссарлари Совети 1943 йил июль ойи- да бир қатор йирик шаҳарларда ўғил болалар билан қиз бола- ларни алоҳида ўқитишнй жорий этди; Масалан: Узбекистонда алоҳида ўқитиш 1943 йил сентябрдан бошлаб Тошкент шаҳрида амалга оширилди. 1 декабрдан бошлаб яна 4 та йирик шаҳар-

1 Е. В. Речинская. Нар. обр. е в Ўз-не в годн Велик. Отеч. войнн. Изд-во «Средняя й вНсшая школа». УзССР. Т., 1963; 17-бет.

2 Нар-ё обр-е в СССР. Сборник документов 1917—73 гг. Изд-во «Пе- .дагогиқа», М„ 19$'4*. 1.17- бет.

3 Нар-е обр-ё в СССР Сборник документов 1917—73 гг. Изд-во «Пе- дагогика», 1974, Москва, 178- бет.


ларда — Бу£орог Урганя, Фарғона ва Марғилонда .амалга оши- рйлди. Собиқ СССР Совнаркомининг бу реформаси республй- камиздаги аДолйнинг кўпчилик қисми: томойидан яхши кутиб олинди. Чунки бу реформа баъзи оилаларнинг -талабига жавоб берар эди. Баъзи ота-оналар зўрлиги. билад :<мактабдан четла- тилган қизлар реформа муйбСабати бйлан мактаб қучоғига қай- тйшга муяссар ,бўлдилфС‘ Масалан, Тошкент шаҳридаги 139- мактабда қайтадан мактабга қайтганлар ҳйсобига бутун бир яҳлит 10-синф таШкил қилинди. 15, 123- мактабларДа юқори синф қизларининг сони бирмунча ортди. Уша даврда ота-оналар билан суҳбатда бўлган ўқитувчиларнинг ҳотирлашларига кўра улар ўз қизларини мамнуният билан мактабга юборишга рози эканликларини билдирганлар. Реформа ўзбек мактабларида ўқувчилар контийгентини оширишга катта ёрдам берганини ҳи- собга олган ҳолда Узбекистон Халқ маорифи вазирлиги 1944 йил1 сентябрдан бошлаб яна 4 та шаҳарда (Андижон, Наманган, Самарқанд ва Қўқон) ажратиб ўқитиш реформасини ўтказишни планлаштирди1.

Шундай қилйб 21 июнда «Мактабларда ўқув сифатини оши- риш» тўғрисидйги буйруққа асосан фошланғич ва етти йиллик доактабни тугатувчилар битирув имтиҳонларини, ўрта мактабни тугатувчилар эса, 1944—45 ўқув йилидан бошлаб етуклик имти- ҳонларини топширишлари керак эди2. Бу талаб ўқувчилардан ҳар томонлама чиниққан ва пухта билимга эга бўлишни талаб этди. Бу билан ўқувчиларда ўқув ишига нисбатан масъулият ошди, мактабларДа ўқурчилар тарбияси, шунингдек ўқувчилар- нинг ўз устида мустақил ишлаши ҳам анча яхшйланди.

Дарҳақиқат, бу гдаврга: келиб мактаб таълйм-тарбия ишлари савйяси янада яхц1йланиб борди. Тарбиявий ишларнинг янги-

1ЯНГЙ шаклдари вужудга кела бошлади. Дарс жараёни ва синф- дан ташқари ишларда' болаларни она Ватанга муҳаббат руҳида, интернационализм руҳида тарбиялаш, ўқувчилар онгига ва кун- далик ҳаётига тарбиявий тушунчаларни сингдириб боришда ях- ши натижаларга .зришилди. Ҳарбий-физкультура дарслари соати кўпайди. Ҳарбий ўқиш 1- синфдан бошлаб ўтила бошлан- ди, ҳарбйй таълим фақат ўғил болаларга эмас, қиз болаларга ҳам ўргатила бошланда.

Уқувчилар БГТО, ГТО, ВС нормаларини жуда яхши ўзлаш- тириб, ҳаво .ҳа!рбий ҳужумига қарши курашиш малакаларини эгалладилар. .v- i

Юқорида; эслатиб ўтганимиздек, урушнинг дастлабжи кунла- ридан бошлабгУзбешстонга қўплаб ёш : болаяар ва катталар эвақуация қилйнгай; эди. 1942 йилда эваҚуация қилинганлар cb- ни 716 мннгга етди.'

Узбекнстон Компартняси МКнннг 1942 йилги V пленуми бар*

1 УзНИИПН архиви, опись 1, д. 287, 10- бет. - .2 Е. В. Рачииская. «Народное обр-е в Узб-не в гбдм Великой отечествеи-

ной войвн», взд-во, «Средняя в вйсшая школа», УзССР, Т., 1963, 34-бет/


ча вилоятларнинг- партия, katada союз .важрйсрмол ташкилот- ларига эвақуация қилинганларга, айннқса ёи1 болаларга алоҳи- да эътибор. билан қараш лозимлйгини ' уқтирди. Бу пленумДан сўнг барча вилоятларда эвакуавдя қилинганларйи қабул қилув- чи махсус комиссиялар тузилдй. ■ <

1943 йилда Узбекистон ҳудудида 154.чта болалар уйи бор эди. Болалар уйининг сони 1945 йилга келйб 42 тага, ундаги тарбия- ланувчилар Сони эса 31.500 га етди1.

Уруш даврида ўқитувчилар сонини кўпайтиришга алоҳида эътибор берилди. Чунки кўпчилик педагоглар фронтга сафарбар қилинганлиги учун республика бўйича 1940—1941 ўқув йилида 36267 нафар ўқитувчндан -30616 киши қолди. Фронтга кетған ўқитувчилар ўрнини тўлдирйш учун қисқа муддатли ўқитувчи- лар тайёрлаш курслари очилди. 1941 йилдан 1943 йилгача бу курсларни 16 минг ўқитувчи бнтириб чиқди. Бошқа соҳада иш- лаётган ўқитувчилар ҳам мактабга қайтарилди.

Собиқ СССР Халқ Комиссарлари Советининг 1943 йил 23 июлда қабул қилган /қарори Уз бекистон макта1блар»ни янги ўқитувчи кадрлар билан таъминлашда катта аҳамиятга эга бўлди. Бу қарорда Узбек-истон мактабларига миллий педагог кодимлар тайёрлаш масалаеига ало-ҳида: эътибор берилган ёди.' Собиқ УзССР Халқ Қомйссарлари Советининг 1943 йил 1 ноя брда чиқарган қарорйда педагог ходймлар тайёрлаш ва педаго- гик бйлимни яхпшлаш масалалари кўрилйб, маҳаллий мактаб-

. лар учун ўқйтувчйлар -тайёрлаш ишига,- айниқса, ўзбек хотин- қизларидан кўироқ жалб этиш зарурлиги алоҳида қайд этилди.

Мана шу далилларнинг ўзи ҳам шароитнинг қийин бўЛииш- га қарамасдан халқ маорифига қилинган катта ғамхўрликдан далолатдир. «Биз қайчалик уруш билан банд бўлйайлик,— деб ёзади «Правда» газетаси,— болалар тўғрисида ғамхўрлик, улар- ни тарбиялаш ишлари муҳим вазифа бўлиб қола беради... уму- мий таълим тўғрисидаги k o h v h уруш шароитида ҳам мУстаҳкам бўлиб қола беради: Уруш вақтининг қиййнчиликларйга қара- масдан биз барча болаларни ҳисобга олишимиз лозим. Ҳарбий шароитдар ҳеч қандай баҳона бўла оЛмайди. (^Э^ йил ^ март- . да чиққан «Правда» газетаеининг бош мақоласидан.)

«Правда» газетасида босилган мақола, баъзи бир ўлқа, об- ласть раҳбарларининг областлараро кснгашйда, шунингдек ав- тоном республикаларнинг халқ маорифи комиссарликлари кен- гашларида ўрганилиб мактаб тарбиявий ишларнни тўғри йўлга қўйишда асосий методик йўлланма сифатйда катта ёрдам берди. Маҳаллий ҳукумат оргаплари, мактаб> маъмурияти, комсомол- лар, ота-оналар жамоатчилиги болаларнинг ■ мактабдан кетиб қолишларига қарши курашга актив жалб этилди; мактабларда- ги тарбиявий Ишлар қамрови кенгайтирилди.

Уруш йиллари мактаб олдида турган энг муҳим вазифалар- дап яна бири шароит тақозосйдан қелиб чиқиб ҳар бир ўқувчига коммунистик ахлоқ нормадарини сингдириб бориш билан улар- ни юқорй ахлоқйй малакалар руҳида тарбиялашдан иборат бўл- 344


ди. Зеро мактаблар олдида турган тарбиявий масалаларни^ба- жаришда қатор тадбирий ишлар амалга оширйлйшй муҳим ҳи- собланди. Айниқса:

... 1. Мактаб ёшидаги болаларнинг ҳаммасини умумий таълим- га тортйш йшини давом эттириш;2. Ў(қув-тарбия ишларийи: қайта ■қуриш ва сифатини янада юқори кўтариш, фаи асосларини юксак сиёсий-ғоявий савияда ўқитиш, ўқувчиларга зарурий жисмоний тарбия бериш, ёшлар- ни ижтимоий-фойдали ишларда қедг қатнашишини таъмин этиш учун уларга агротехника билимини бериш;

3. Аҳоли ўртасида оммавий мудофаа ва сиёсий оқартув иш- ларини олиб бориш;

4« У|қувчиларни«г қорхона ва қишлоқ хўжалигида мудофа.а эҳтиёжи учун қилинадиган меҳнатларини йўлга қўйиш каби ма- салалар шулар жумласидандир.

Уруш даврида ўқитувчилардан ҳамда барча маориф ходнм- ларидан ўз ўрнида қаттиқ туриб ўқувчиларнинг ўз вақтида дарсга кечикмасдаи келишини, сабабсиз дарс қолдирмаслик- лариии, уйга берилган вазифаларни тўла бажаришларини, ўқув- чиларнинг мактабда ва мактабдан ташқари ижтимо-ий-фойдаяи ишларга актив жалб қилдириш йўли билан уларда юқори ахлоқ малакаларини, мустаҳкам иродани, эътиқодни тарбиялашларй лозимлигини жуда кўд марталаб таъкидлаб ўтган эди. Бундай талабни бекаму-кўст амалга ошириш ўқитувчилардан аввалам- бор, отатрналар бидан яқиндан алоқада бўлиб ҳамкорликда иш олиб боришларини тақозо этди. Бу метод эса ўз навбатида ,ўқувчил|арнинг назоратдан .четда қодмаслигинн таъминлади). Натижада. ҳар икки трмондама кузатиш болаларнинг тарбият сдни яҳшилашга олиб келди, Бу эса адбатга ўша давр руҳия- тининг жиДдийдигини ҳар бир инсоннинг хоҳ у катта бўлсин,. хоҳ кичик бўлсйн жамиятда ўз ўрня ва ўз мавқеи борлигини тўғри тушунишига катта ёрдам берди. Биз уруш йилларида мактаблардаги қийинчиликлар ҳақида гапнрар эканмйз, шаҳар-т лардаги мактабларда ўқийг уч сменада олиб борилганлигини ҳам тйлга олиш жриз деб ўйлаймиз, чунки бу ҳол табинй Ҳрг латда таълим-тарбия жараёниш қийинлаштиришга олйб кел- гаи. Дарслар 40 минутга қисқарган. Ашула ва расм дарслари умуман ўтилмаган.

Республикамизда ўзбек мактабларида дарслар жуда кам олиб' борилди. Чунки. уруш бошланмасдан сал олдин ўзбек ёзу- вини рус графикасига ўтказиш тўғрисида қонуц қабул қнлинган эди. Лекин бу қонун амалга оширилгунча уруш бошланиб кетди.1941—1942 йилларда кўп ҳажмда китоблар чоп этилиши ҳам кўзда тутилган эди. Афсуски, бу иш ҳам амалга ошйрилмай қол- ди. Шундай бўлишига қарамай, илғор ўқитувчиларнинг ташаб- буси дарсларда самарали натижалар бера бошладн. Уқитувчи- яар оғзаки тушунтиришга катта эътнбор бердилар. Янги ўтида-


диган дарс ўқитувчи томрнидан доскага ёзилар, ўқуйчилар унй дафтарга кўчйрнб олишар эди. -

Шароит ниҳоятда жйддий бўлишига қарамасдан ёшларнййг: билим ояиш имконнятлари кундан-кун кенгая борди. Бинобарин, ypyitt вақтида арМйя мактабдай ҳар томонлама чиниққан ва қйсқа' муддат ичида ҳарбий техникани бошқара оладиган савод- лй, интизомли кадрлар етиштириб беришни талаб қилар эди.

Бу борада Маориф тизйминй фронт' учун хизмат қилдириш биринчи ўринга қўйилди. Мактаб ўқувчилари меҳнат фронтига кенг жалб этилди.

Партия даъвати ва шароит тақозоси билан кўпчилик ўқувчи-• лар^ҳам мақтабда ўқиб,'ҳам қишлоқ хўжалик ишларида-фабл-

қатнашдилар. Барча ишлаб чиқариш муассасаларида, завод ва фабрикалар қошида курслар очилйб, ўқувчялар ўқишдан ажралмаган ҳолда меҳнат қилдилар.

1942—1943 ўқув йилига келиб уч мингга яқин бола турли са- бабларга кўра мактабга қатнаМай қўйди. Мактаб ёшидаги қўп .болалар қишлоқ хўжалик ишларига, ҳунар мактаблари ва ФЗУ ларга кетйб қолди, Баъзи бирлари эгни-боши, оёқ кийимларй бўлмаганлиги сабабли мактабга қатнай олмадилар. Кўпчилик ўзбек- мақтабларида рус тилйни ўрганиш қониқарсиз олиб бо- рйлаётгани ўша йайтда жуда катта ташвишли ҳол эди. Шунинг учун ҳам Узбекистон Собиқ КП МКнйнг 1944 йил 18 апрелдаги ҳамда республика Халқ Комиссарлари Советининг 1944 йил10 апрелда чиқарган қарорларида халқ маорифи комиСсариати олдига муҳим вазифдлар қўйилди. Жамоат ташкилотларига ўзбек мактабларида рус тили ўқитишни системали ва мунтазам равишда кузатиб бориш Топширилди. 1943 йил 2 августда 1943^-1944 ўқув йилида ўқувчйларни тўлалигича умумий таълимга жалб этиш масаласи муҳока-ма, қилинди ва айрйм район ҳам- Да вилоят маорифчиларининг ишларидаги камчнликлар кўрса-тилди. уларнинг олдйни одиш, ўқув-тарбия ишларини янада ях-' шилаш тадбйрлари бёлгилаяди.

Жумладан, 1944 йил 21 мартда Собиқ РСФСР Халқ маорй- фи комиссарлигинйнг ўқувчиларнинг тарбиясини, айниқса, ин- тизомини мустаҳкамдаш ҳақида буйруғи чиқади. Бу буйруқ . мактабда тарбиявий ишларни янада мустаҳкамлашда муҳим омнл бўлнб хизмат қилди. Унда қуйидаги вазифалар белгилан- ди: . V;.V

1. Мактабда тўла тартиб ва интизомни ўрнатишга халқ мао- рифи хбдимлари, мактаб директорлари, барча пеДагоглар жа- моасини жадб қилиш;

2. Барча мактаб днректорлари ва ўқитувчиларнинг «Уқувчи- лар учун қоида»ни ўқувчилар онгига сингдириш учун тннмай системали иш олиб бориши;

3. Уқитувчиларнинг ўқувчиларга нисбатан талабчан бўлиши,. топширилган ҳар бир иш ўз вақтида бажарилишинй талаб қили- 'ши, тарбиянинг назарий ва амалий жиҳатдан тўғрй бажарили-шига эришиш;


; 4.. Комсомол ва пионер ўқувчилар ташкилоти ишйни мфктаб- ларда тартнб ва йнтизомни мустаҳкамлашга қаратиш1.

•ДЦувингдсқ, Собиқ РСФСР СНКмянннг i944 йил -Ю ярвар- дан бошлаб болалар билими ва хулқини 5 баллик тизим асоси- да баҳолаш ҳақидаги буйруғи ҳам ўша даврда катта .аҳамият кас)б этднг-Буйруқда таъивдланишйча, бу тизн-м , барча мажтабг ларда 1944 ййл 11 ннвардан бошлаб кучга кириши ва амалйёт- да қўлланйлиши шарт эканлиги алоҳида таъкидланди.

Собиқ РСФСР Халқ Комиссарлйгининг «Мактабларда ин- твармни мустаҳкамлаш тўғрисзда»ги махсус -буйруғида (1944 йил .апрель) ўқувчиларда тинтизом мактаб ишларининг бутун мазмуни билан* ўқув фанларини моҳирона ўқнтиш билан, мак- таб ҳаётининг аииқ режими билан, рағбатлантириш ва жазо- лаш чораларини оқилона Қўллаш билан амалга оширилади. деб тўғри қайд этилди. Шунингдек ўқитувчиларнинг таъсир кучинй ошнришда ёшлар ташкилотларининг ёрдами ниҳоят зарурлйги ҳам уқтирилди. Шубҳасиз, бу буйруқ мактаб ва ўқитувчиларга тарбиявий ишларни қучайтиришда йўлланма сифатида хизмат қилди. '

Шароит ҳар қанча қийин бўлишига қарямасдан Собиқ Совет ҳукумати маҳаллий мнллат болаларига ўрта таълим беришга эътнборни кучайтирди. Бу бор$Д>а Узбекисгон Халқкомиссарда- ри Совеги 1942 йил 1 сентябрдан башлаб қишлоқ шароитида 20 кишидан иборат бўлган 5—7- сннфлар сонвни кўпайтиришға ва8-10 - синфлар учун эса 15 ўқувчй бўлса синф очишга р.ухсат этди. Бу тадбНр мактаб таълим-тарбия ишларига ижобий'!таъ- рир кўрсатди.. '■ ‘-'1"; j;. Узбекистон маҳаллий Советлари, собиқ. СССР Совнаркоми кў‘рс1атмасига бинран, 1943 йилнинг 1 январидан бошлаб 8-—10- синф, ўқувчиларини ҳамда катта ёшдаги ўзбек ўқувчиларини ўқиш ҳақи тўлаш^ан озод этди. Қозоқ, қирғиз, тожик, қорақал- >дрқ, .туркман ва бошқа маҳаллий халқлар болалари ҳам ўқнш ҳақй тўлашдан озрд бўлишдй.

Мактабларда "гаълйм-тарбия ишларйни юқори даражага кў- тариш ҳамда ўқувчилар билимини мустаҳкамлаш мақсадйда халқ Маорифи комиссарлиги томонидан умумдавлат аҳамиятига эга бўлган жуда кўп қатор кўрсатмалар берилди. Масалан,1,943 йил 14 июлда Србнқ СССР Халқ Комиссарлари Совети& ёшдан 15 ёшгача бўлган; болалар ва ўсмирларни ҳисобга1 олиш ва уларни мажбуриб таълимга тортиш ҳақида. қар>6р.қа- бул қилди2. Мазкур қарор ва кўрсатмаларнинг барча талабла- ршш қа£ьий бажаришни назорат қилиш автонбм рерпублика- ларНиНс, область, район ва қишлоқ Советлари раислари ва депўтатларига топширилди.

' 1 Народное: образование в СССР, Сборник документов 1971—1973 гг. «Педагогика>, 1974, М., 181- бет.

2 Народное' образование в СССР. Сборник докумептов 1917—1973 гг., «Педагогика», 1974, 117-бет.


V Шароит тақозоси билан" оталарнинг фронтга кетиши, оиЬлар ва оиланинг қатта ёшдаги аъзоларининг қбрхоналарга бориб ишлаши 'Оқибатида кўпчилик болалар назоратсиз' қолди. Нати- жада айрш болалйр тар1бйясига путўр етдй. Демак, , тезликда

' '"бўндай"ҳбйни олДйни олиш зарур бўлиб қолдш Зеро, душман ■билан бўлаётгган ж«ангда ғолйб чиқйшнинг муҳйм гарови тарбия- га боғлиқлиги ҳеч кимга сир эмас. эди, албатта. Шуйинг учун ҳам ўлка ва областларда болалар'назоратсизлигига қаршй ку- раш комиссияларй тузилди, махсус инспекторлик ташкил этил-. ди, болалар қабулхрналари ва болалар уйлари: шохобчалари кёйгайтирилдй. Болаларни ишга жойлаштириш пунктларй ту- эйлди. Таълим мазмунига кўпроқ амалий t v c берилди! мактабйа ўқитиладиган билимлар курси ҳаёт бйлан янада кустаҳқамроқ брғданди, бйр қатор ҳарбий мудофаа мавзўлари кйритилди. 19f2 йилнинг бошйда собйқ СССР Халқ Койиссарлари Совети

. қйшлоқ хўжалик асосларйни мактабда ўқитиладиган фанлар* дан бирй сифатида киритиш ҳақида буйруқ чиқардй.

'Давлатнинг махсус кўрсатмасига биноан 1943 йилдан ббш- лаб баъзи бир 'маястабларда ўқув ишла:б чиқариш устахоналари очйла бошланди. Баъзи юқори сийф ўқувчилари корхоналарда- ги мудофа!а ишларига ёки уй-рўзғор буюмлари тайёрлайдиган ,ўстахоналарга, масалап, электроирибор ва шунйнг кабиларни ремойт қйладиган (Тошкент, Саратов, Томск йа бошқа шаҳар- ларда) устахоналарга тортилдйлар. Бу фойдали ва мўҳим.иш- лар||,а‘ ўқўвчйлар бригадасининг раҳбарлари сифатиДа ўқиТув- чйлар ҳам иштирок этдилар.

Уруш йилларидаги мавжуд барча қийинчиликларни бартараф этиш ва ёвуз душман устидан ғалаба қозонишда ёшлар тарбия- си ҳаЛ қйлувчи роль ўйнади. Бўнда асосан миллий халқ та;рбия анъаналарйдап ижодий фойдаланиш, уларга ‘янги мазмўн касб этипГ болаларни ватанпарвар, уюшқоқ, йнтйзомлй; саботли, мёҳиатсевар қилйб тарбиялашда катта аҳамият касб этаДи. Шу маънода мактабларда жуда кўплаб учрашўвлар ўтказилди: Бу эса ўз навбатида ёшлар қалбида қаҳрамонлик ҳиссйни уйғотди, меҳнатсеварлик, фидокорлик каби юксак сифатларни тарбйя-

г Миллий ахлоқйй тарбия анъаналари давр манфаати, янги йнсон тарбияси учун хизмат қилдиришга қаратилди ва таълйм-. тарбияда яхши самарадорликка эришилди, буйинг натижасини душман устидан қозонилган буюк ғалабада кўриш мумкин бўлди.

Умуман, уруш йилларида амалга оширилган ишларга баҳо• берганда даДил ва қатъий айтиш лозимки, собиқ .совет халқи

эришган буюк ғалабада мактабнинг, ўқувчиларнинг ҳиссаеи бе- ниҳоядир. Айниқса, бу борада дарсдан ва мактабдан та1шқари Ълиб борилган тарбйявий ишларнинг кўлами жуда кенг бўлиб, у асюсан комеомол ва пионер ташкилотлари орқали олиб бо- рилди.,


ЖуДа кўй :шаҳар мактабларида. комсомол ва пионер ташки- лотлари ишларининг самарадорлигини янада Ошириш мақсади- да қўшимча тарбиявий муассасалар ташкил этилди. Бу муасса- саларда пионер ва комсомол ташкилоти аъзоларига методик ёрдам кўрсатилди. Масалаи, Тошкентдаги .қашшо.флар уйида «Пионер -активи хонаси» ташкил этилди. Бу хонада+аеосаи пио- нерташкилоти иши юзасидан мунозаралар олиб борилди. Уқув- чилар кучи билан кашшофлар ишига тааллуқли кўп тиражли адабиётлар тўпланди. Шунингдек, бу ерда мактаб пионервожа- тийлари учун сёминарлар ўтказилди. 1944 йил охирига кедиб бу ерда муттасил пайшанба кунлари сиёсий мавзуларда суҳ- батлар'ўтказилди. Бунда ўқувчилар ,учун шаҳарнинг малакали лекторлари қатнашиб собиқ Совет Иттифоқи Қаҳрамонлари, Меҳнат қаҳрамонлари ҳақида маъруза қилишди, ўқувчиларни тарбияга чорловчи мавзуларда суҳбатлар, учрашувлар ўжазил- ди. Бу эса ўз навбатвда мактабларда пионер ташкилоти тар- биявий иши шаклларини янада бойитишга ёрдам берди.

Кашшофлар саройи қошидаги турли фан ва бадиий тўгарак- ларда ўз ишларини ҳарбий шароит талабига мослаштириш, яъни авиамоделистлар, ёш химиклар, физиклар, бичиш-тикиш тўга- раклари очиш кабиларга эҳтиёж кучайди. Бу тўгаракларда ўқувчилар дарс жараёнида олган билимларини амалиётда муе- таҳкамладилар. Бу эса ўз навбатида ўқувчиларда меҳнатга му- ҳаббат, она Ватанни севиш, ишчанлик, эпчиллик, чидамлияик каби ахлоқий фазилатларнинг шаклланишига ёрдам берди. Мак- табларда ўқувчиларнинг мудофаа тўгаракларига қизиҚиши бор- ган сари ортиб борди. Мактабларда мудофаа тўгаракларйдан ташқари техника, химия, география, санитария-гигиена тўгарак- лари з^ам таШкил этилди. Бу тўгараклар учун танланган мавзу- лар болаларНй'5Ҳарбий техника билан, собиқ СССР халқлари- нйнг ўтмйшдаги' қаҳрамонликлари билан, топография ва шу- нинг кабилар билан тйништириб борди. ь

’Умуман, уруш йилларида республика мактабларида олиб бо- рилган тарбиявий иШларнинг мазмуни ёшлар ташкилоти ak- тивининг иш фаолияти билан янада бойиди. Тарбиявий иш шакл- лари ва мазмунининг самарадорлиги собиқ коммунистик тар- биянйнг мақсадидан кёлиб чиқди, Бундай ^масъулиятли ва ша- рафли вазифани ҳал қилишда мактаб ёшлар ташкилоти актив- лари асосий роль ўйнади.

Хуллас, уруш йилларида маориф. кўз кўриб, қулоқ эшитма- ганлик даражадаги ишларни амаяга оширди. ЕШларни ҳар қан- дай қийинчиликка бардош бера рладиган иродали қилиб тарг биялади. НатйжаДа болалар тарбияси ҳар қачонгига нисбатан намунали йўлга қўйилди ҳамда.уруш даври маорифи, мактабла- ри, ундаш таълим-тарбйя жараёни тарихда ўчмас бир саҳифа сифатида из қолдирди.


УРУШДАН КЕЙИНГИ ИИЛЛАРДА ХАЛҚ МАОРИФИ ВА5 ПЕДАГОГИК ФИҚРЛАР

Иккинчи жаҳон уруши ғалаба билан тамом бўлгач, собиқ Совет Иттйфоқи ҳалқлари собиқ партия XVIII съезди белгилаб берган, уруш сабаблй вақтинчалик тўхтаб қолган ишларни да- вом эттириш учун фйдокорона меҳнат қилдилар;; Барча бошқа халқлар каби Узбекистон. халқлари ҳам собиқ КИСС XIX (1952) ва XX (1956) съездларининг тарихий қарбр- ларини амалга оширишда жонбозлик кўрсатиб меҳнат қилдилар.

Айниқса Узбекистон халқ маорифининг тараққиёти ва мак- таблар қурилиши бутун мамлакатлардаги каби урушдан кейин-

' гй халқ хўжалйги рёжаларйда бёлгйландй: ва республйкадаг бу ишлар давлат, хўжалик ва маданият қурилиши билан маҳқам боғлиқ ҳолда амалга оширила борди.

Уруш даврида мактаблар тармоғи бирмунча қисқарган, ўқув- чилар сони ҳам шунга яраша камайган эди. Кўпчилик ўқувчи- лар турли синфлардан ўқишни ташлаб, фронтга, фронт учун қурол-аслаҳа ишлачб чнқарадиган завод ва фабрикаларга шпга кетиб қолишди.

Уша йиллари янги мактаб бинолари қурилмаганлиги ва эски мактабларни ўз вақтида бирдай ремонт қилйнмаганлиги сабаб- ли кўп мактаб бинолари ўқув жараёнини маромида ташкил этиш ва гигиена талабларига жавоб бермас эди.

Биз бу кўрсаткичларни қуйидаги рақамларда яққол кўриши- миз мумкин:

Урушдан кейинги дастлабки йилларда Узбе'кистон‘ мактаблар тармоғининг ривожланиш хусусиятларидан бири урушнинг би- ринчи йилида бошланган етти йиллик мактаблар еонининг ўсиши бўлдигЧунки уруш муносабатй билан маориф соҳасиДа юз бер- ган камчиликларни бириичидан, қишлов; х|ўжалиги ва ишла б-чи- қаришдаги мутахассисларнинг етишмаслиги, иккинчидан, мак- таблар тарморининг-қиеқариб кетғанлигини; учипчндаи, макФаб- лар биносининг етишмаслигй, тўртийчидан, ўқитувчилар сони- нинг камлиги, бешинчидан, мактаб ва ундаги таълим-тарбияни жонлантириш учун керакли ашёларнииг танқислйги >ва бошқа шунга ўхшаш сабаблар ҳам асосий туртки бўлди.

. Урушдан кейинги дастлабки йилларда ўқувчиларнинг мак- табни т!ашлаб кетиши гарчи бир мунча камайган бўлса ҳам, ҳар ҳолда давом этаверди: 1945—46 ўқув йилида 72,4 минг ўқувчи (8,14), 1946—47 ўқув йилида 82,1 минг (8,2%), 1947—48 ўқув йилида 81,1 минг (7,7%) ўқувчи мактабни ташлаб кетди. Бу кўр- саткичлар албатта жуда ташвишли ҳолат бўлиб, мамлайатни урушдан кейинги ночор аҳволини янада ночорлаштйришга олиб келиши мумкин эди. Бундай ҳолни нафақат Узбекистон респуб- ликаси мисолида, балки бутун собиқ Совет Иттифоқи мйқёсида кўриш мумкин эди.

Шунинг учун ҳам зудлик билан 1946—1950 йилларга мўлжал- ланган биринчи беш йиллик режаси ишлаб чиқилди. Бу режада


янги типи, яъни интернат мактаб вужудга келтирилди. Бу мак- табларга ота-онасиз етим ва боқўвчисини урушда йўқотган ои- лаларнинг болалари жалб этилди. Шунингдек кўп болалй, таъ- миноти яхши бўлмаган оилаларнинг болалари ҳам, меҳнаткаш- лар депутатлари шаҳар ва ноҳия кенгашлари Ижроия комитет- ларининг қарорлари асосида қабул қилина бошланди.

Урушдан кейинги тинч қурилиш даври мактаблардаги таълим мазмуни ва ўқитиш усулларини ҳам тубдан ўзгартирди.

1946—48 йилларда собиқ партаянииг мавҳум 'мафкура ма- салаларига доир бир қатор қарорлар қабул қилди. Бу қарор- ларда янги тарихий шароитнинг вазифалари белгилаб берилди.. 1951—55 йилларга мўлжалланган бешинчи беш йиллик ре- жада политехника таълимига катта ўрин берилди. Шу муноса- бат билан иттифоқдош республикаларнинг Таълим вазир.ликлари ўқув режалари ва дастурларини қайта қуриб, политехника таъ- лиминй амалга ошириш тўғрисида мактабларга. кўрсатмалар бердилар. Шунинг учун ҳам 1953—55 йилларда собкқ РСФСР ПедагОгика фанлар академияси томонидан ўқувчиларга ёрдам тариқасида кўпгина методик қўлланмалар, тавсиялар нашр эт- тирилди.

Уқувчиларда-политехник та-ълим билими ва малакасини чу- қурлаштириш мақсадида 1954—55 ўқув йилидан бошлаб РСФСР мактабларида янги ўқув дастурлари жорий этилди ва бу дас- турга асосан I—IV синфларда меҳнат дарслари киритилди, V— VII синфларда устахоналарда ва ўқув-тажриба майдонларида амалий машғулот, VIII—X синфларда машинасозлик, электро- ниқа ва қишлоқ хўжалигига доир практикумлар ўтказиладиган бўлди.. Мана шундай Қатор масъулиятли вазифаларни амалга оши- ришда педагог ходимларнинг танқислиги тобора сезила борди. Чунки барчага маълумки, ўқитувчиларнинг асосий қисми фронтга жалб этилганлиги, қишлоқ хўжалигининг муҳим тармоқларига тортилганлиги сабабли мамлакатда ўқитувчилар сони анча ка- майиб қолган эди.

1945 йил август ойига келиб собиқ СССР Ҳалқ Комиссарла- рй Кенгаши «Ўқитувчилар тайёрлаш ишларини яхшилаш тўғ- рисида» қарор қабул қилди ва бу қарорда ўқитувчилар тайёр- лаш хусусидаги қатор гадбирларни белгилаб берди. Урта маълумот олган ёшлар қўпая борган сари 1953 йилдан бошлаб педагогика билим юртлари ўрта мактаб негизида ишлайдиган бўлди. Уларда ўқиш муддати и.кки йил қилиб белгиланди.

Уқитувчиларнинг илмий ва махсус тайёргарлигига бўлган талаб тобора ўсаётғанлиги учун ҳам 1952 йилдан бошлаб ўқитувчилар институтлари педагогика институтларига айланти- рилди.

Уқитувчиларнинг билимларига, уларнииг педагогик ишлари- га талаб оша борган сари уларнинг моддий аҳволини яхшилаш тўғрисида ҳам катта ғамхўрликлар қилинди. 1948 йилдан бош-


лаб ўқитувчиларнинг йш ҳақй ва нафақалар ошйрилди. Уқйтув- чиларга ҳам турли имтиёзлар белгиландй. Шу муносабат бнлан 1949 ййлда юз мингдан кўпроқ ўқитувчи ордён ва турли медал-

—— лар билан мукофотланган эдилар.— . — -...— ____ _____ -___1957—58 ўқув йилидан бошлаб баъзи педагогика олий ўқув

юртларйда бошланғйч мактаб учун олйй педагогйка маълумоти- та эга бўлган ўқитувчйлар тайёрлашга киришилдй ва бунинг учун махсус факультетлар ташкил этилди. й

Иттифоқ миқёсидаги мазкур ишлар жойларда бажарилиши қаттиқ назорат остига олинди. Жумладаи, собиқ Узбекистон Компаршясининг 1949 йил март ойида 'бўлиб ўтган X С1>езди мактаблар ишини яхшилашда собиқ КПСС Марказий Комите- тининг барча қарорларини оғйшмай бажариш ва регионал хусу- сиятларни ҳйсобга олган ҳолда тадбирлар ишлаб чиқишни бел- гилаб берди. Айииқса умумий мажбурий таълим ҳақидйги қонунни жойларда амалга оширишни ҳамда ўқувчиларнинг мак- табларни ташлаб кетишл арининг олдини олиш, ўқишсифатини ошириш каби масалаларга кенг аҳамият берилди.

Республика X съезди қарорларини амалга татбиқ этиш муно- r сабати билан 7350 ўқувчига мўлжалланган 27 та янги типдаги мактаб қурилди. Бундан ташқари, колхозлар 140800 ўринли 1071 мактаб биносини қайтадан таъмирладилар.

1951 йилдан 1958 йилгача республика колхозлари ўз кучлари билан 1016 янги мактаб биноларини қурдилар. Бу мактаблар политехника таълими дастурида белгиланган кўрсатмаларни амалга оширишни кўзда тутиб қурилган эди. Шунингдек бў йил- ларда маҳаллнй ўқитувчилар тайёрлаш иши ҳам бирмунча яхши йўлга қўйилди. Чунки Узбекистон мактабларини ўқитувчи хо- димлар билан таъминлаш учун Россия, Украина ва бошқа қар- дош республикалардан таклиф қилинар эди.

Республикани ўқитувчи ходимлар билан таъминлаш масала- си собиқ УзКП Марказий Комитетида кўп марта муҳокама қи-линди ва қатбр қарорлар қабўл қилиндй. — ....

Собиқ Узбекистон Компартиясинииг XII съезди (1954 й.)’ республика мактабларида олиб борйлган таълим-тарбия, етти йиллик умумий мажбурий таълиМни амалга оширишдаги ютуқ- лар ва камчиликлар атрофлича таҳлил қилинди ва камчилик- лар очиб ташланди.

Съезд халқ маорифи ва унинг раҳбарларини мактаблар иши- ни янада кучайтиришга сафарбарлйкни оширишга чақирди.

Республика мактабларини яхшилашда ва таълим-тарбияни талаб доирасида олиб боришда партия съездларининг қарорла- ри, собиқ КПСС МК ва Узбекистон Кбмпартияси Маоказий Ко- митетининг, собиқ СССР Вазирлар маҳкамаси ва Узбекистон ССР ҳукумати мактабпи ривожлантириш борасидаги эътибори- ни акс эттирадиган қарорлари халқ маорифйнй тобора тарақ- қий қила боришининг аниқ дастури бўлиб хизмат қилди.

Узбекистонда мавжуд жамоат ташкилотлари, халқ мао-


рифи органлари ва кенг жамоатчиликнинг биргаликда ишлаш- лари натижасида 1949 йилдаёқ урушнинг маориф соҳасидаги оқибатлари бирмунча тугатилди. Етти йиллик умумий мажбу- рий таълимни амалда жорий қилиш учун ва ўрта таълимни ри- вожлантириш учун маълум шарт-шароитлар яратилди.

Собиқ Совет Иттифоқй Коммунистик партиясининг 1952 йил октябрь ойида бўлиб ўтган XIX съезди совет мактабини политех- никалаштириш билан бир қаторда, етти йиллик таълимдан уму- мий ўрта таълимга тамомила ўтиш хақидаги вазифаларни бел- гилаб берди.

Собиқ КПСС МК нинг «Ҳозирги шароитда партия пропаган- дасининг вазифалари тўғрисида»ги қарори муносабати билан рес- публика мактабларида ота-оналар орасида педагогик ташвиқот анча кучайтирилди. Бир қанча йирик шаҳарларда ота-оналар университетлари ўз фаолиятини бошлади. Бунда ота-оналарга оила, оилада бола тарбияси, боланинг кундалик реЖими, болага дарс тайёрлашда ота-онанинг кўмаги ва бошқа шунга ўхшаш муҳим масалалар хусусида тавсиялар берилди. Лекин урушдан кейинги йиллар ҳамда мавжуд жамиятни ривожлантириш Жараёнида республика мактабларида ҳамма нарса рисолалар- дагидек олиб борилди дейиш бирмунча хато бўлар эди. Чунки ўтган даврлар чуқур таҳлил қилинганда қатор камчиликлар борлигини кўриш мумкин. Чунончи, кўпгина мактабларда ўқув- тарбия ишларининг сифати давлат стандарти талабларига етар- лича жавоб бера олмас, бир синфда икки йил қолган ўқувчйлар сони ҳамон кўп, ўқитувчиларнинг мактабни ташлаб кетишлари эса тобора кўпаяётган эди. Кўпгина мактабларнинг моддий-тех- ника базаси типовой талабларига жавоб беролмасди, мактаб- ларда математика, физика, рус тили ва чет тили фанларида дарс берадиган малакали ўқитувчилар етишмас эди, етти йиллик умумий мажбурий таълимни амалга ошириш ва ўрта таълимни ривожлантириш борасидаги ишларда ҳам муайян нуқсонлар йўқ эмас эди. Бу камчиликларни бартараф этиш ўша куннинг биринчи галдаги вазифаси эканлигини партия ва совет бўғинла- ри алоҳида таъкидлаб, бунга барча кучни сафарбар этиш лозим- лигини қайта-қайта уқтиради. ,

196Й—63 ўқув ййлига келиб ҳамма жойда аниқроғи бутун ' Иттифоқ бўйлаб етти йиллик мактабларнинг ҳаммаси қайта таш-

кил этилиб, сакқиз йиллик мактабларга айлантирилди.Собйқ партия XXII съездйда (1961 йил) қабул қилинган пар-

тиянинг янги дастурида бутун оовет халқикинг маданий дара- жасини ва илмий савиясини ниҳоят даражада юксалтириш мақ- садида умумйй ўрта таълим зарурлиги қатъий вазифа қилиб белгиланган эди.

Собиқ КПСС дастуринияг бундай талаби ссбиқ КПСС XIII съездйнинг (1966 йил) қарорларида ҳамда собиқ КПСС Мар- казий Комитети ва СССР Вазирлар маҳкамасининг «Урта ва умумий таълим мактабларининг ишини янада яхшилаш чора-


лари тўғрисида»гй 1966 йил 10 ноябрдаги қарорида ўз ифода- сини ТОПДИ. ; ;

Бу борада собиқ РСФСР Педагогика Фанлар академияси--------СССР Педагогика фанлар Академиясига айлантирилганлйги ва

иттифоқ республика СССР Таълим вазирлиги ташкил7 :этил?ан- лиги жуда муҳим ташкилий тадбирлардай бири бўлди.

Собиқ КПСС XXIV еъезди.'(1971 Йил), с<абиқ СССРда уму- мий таълимни жорий қилишнинг янги босқичига ўтйшининг янри йўлларини белгилаб берди. 1971—75 йилларга (мўлжалданган беш йиллик режасига доир директиваларида съезд: «меҳнат- кашларнинг билим даражасини ва малакасини изчиллйк билан ошириб боришни, ёшларга .умумий-1ўрта таълим беришга ўти- шини ниҳоясига етказишни...» талаб қйлди.

Собиқ партия XXIV съездинииг қарорлари аоосида 1972 йил- Да КПСС Марказий Комитети ва СССР Министрлар Совети «Ёшларга умумий ўрта маълумот беришга ўтишни тугаллаш ва умумий таълим мактабини янада ривожлантириш тўғрисйда» қарор қабул қилди. Қарорда, совет умумий таълим мактаби сифатида мустаҳкамланганлиги, ўрта мактаблар кўпайганлиги, малакали ўқитувчилар сони ошганлиги, таълим-тарбия жараё- ни такомиллашиб бораётганлиги, умумий тўла ва ўрта таълйм- га ўтишни тугалламоқ учун бутун шароит вужудга келтирил- ганлиги алоҳида қайд қилиб ўтилди. Мана шуларнинг ҳаммасй халқ маорифи соҳасидаги роят катта муваффақиятлар эди.

Собиқ СССР Олий Кенгаши «Халқ маорйфй тўғрисида ССР Иттифоқи ва иттифоқдош республикалар қонунларининг асос- лари»ни тасдиқлади ва 1974 йил 1 январдан бошлаб у «Асос- ларни» амалга киритиш тўғрисида қарор қабул қиЛди.

Бошланғич мактабда тўрт йиллик бошланғич таълимдан уч йиллик бошланғич таълимга ўтиш амалга оширилди, лекин бу тадбир ўқувчилар олаётган билимга салбий таъсир этгани

^ўлйқсйз ётти йиллик ўрта мактаб ташкил этилиб, умумий мажбурий саккиз йиллик таълим мактабйга айлантирилди.

Саккиз йиллик мактабнй тамомлаган ўқувчилар қуйидаги ўқув юртларида ўқишлари мумкин эдй. Улар: 1) Тўлиқ умумйй таълим ўрта мактабларида (IX—X синфларДа); 2) ўқиш муд- дати уч-тўрт йиллик бўлган техникумларда; 3) профеосионал ва умумий таълим билимларини бйргаликда берадиган профес- сионал-техника билим юртларида ҳамда 4) ишчи ва қишлоқ ёшлари мактабларида.

Собиқ СССРда фан Ва маданиятнииг ривржланганлиги, ҳар бир ўқувчининг қизиқишларини ва қобилиятларини ривожлан- тириш учун шароит яратиб бериш зарурлиги ўрта мактабнинг IX—X синфларида табақалаштирилган тарзда ўқитншни жорий қилиш лозимлигини тагқозо этди. Бу эса баъзи мактэбларда ай- рим фанларни чуқур ўргайиш муҳимлигини кўрсатди.


Уқитувчилар давр талабидан келиб чиқиб, замонавий ижод- корлик билан ишлай бошладияар. Чунки мактаблар таълимнинг янгича мазмунига ўтаётган шароитида ҳар бир ўқитувчи ижо- дий меҳнат қилиш ва ўз устида тинмай изланиш олиб бориши керак эди. УқитувЧилар таълим мазмунини ошириш билан бир- га, тарбияни ҳам қўшиб олиб ;бордилар, яъни таълйм ва тарбия :бирлиги принципини таъминладилар.

«Мактабнинг турмуш билан боғланишини мустаҳкамлаш тўғ- рисида ва СССР ва халқ маорифи тизимини янада ривожлан- тириш ҳақида»ги қонунлари асосида Узбекистон мактаблари- да қатор ишлар амалга оширилди. Айниқса, 1959—1975 йиллар мрбайнида мактаб ўқув-тарбия ишларининг комплекси ўқув- чиларни ҳақиқатан билимли, ҳар томонлама етук, фаол ва онг- ли кишилар қилиб тарбиялашга қаратилди.

Бу даврга келиб республикада интернат-мактаблар, махсус мактаблар ва куни узайтирилган гуруҳлар тармоғи ривожланди ва уларда тарбияланувчиларнинг сони ўсди; жисмонан нуқсон- ли болалар учун махсус мактаблар ташкил қилинди; педагог ходимлар тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тармоғи кенгайтирилди; мактабларнинг ўқув-моддий базаси мустаҳкам- ланди; ўқув режалари ва дастурлари такомиллаштирилди; ян- ги дарсликлар ва услубий материаллар яратилди. Бунинг бар- часи албатта мактаб таълйм-тарбия ишини жадал суръатлар билан ўсишини таъминлади.

Урушдан кейинги йилларда педагогика фани ҳам тараққиёт йўлига кирди. Ватанпарварлик, онгли интизом ва уюшқоқлик- ни мардлик ва қатъий иродани тарбцялаш масалалари айниқса, муҳим бўлиб қолди.

Уқувчиларнинг ижтимойй-фойдали меҳнати масаласи ало- ҳида аҳамият касб этди. Шу муноса;бат билан қатор тадқиқот- лар. олиб бориш лозим бўлиб қолди. Қатор педагогика тарихи ва назариясига доир монография, қўлланма ва фундаментал ишлар яратилди. Қатор кўзга кўрингац олимлар Н. К. Гончаров, И. А Каиров, И. Т. Огородников, П. Н. Шимбирев, Б. П. Еси- пов, Н. А. Константйнов, Е. Н. Мединский, М. Ф. Шабаева, 'А. В. Луначарский ва бошқа педагоглар педагогика институт- лари учун дарслик ва қўлланмалар яратдилар. Таълим-тарбия ишлари ўша дарслик ва қўлланмалар асосида ихтиёрий-маж- бурий равишда олиб ‘борйлди.

Собиқ КПСС XX съездининг қарорларига биноан Педагогика фанлари академияси ва педагогика институтларининг педагогика кафедраларининг бор диққат-эътибори мактаб учун энг дол- зарб бўлган масалаларни, яъии ўрта мақта1бда умумий таъ- лим ва политехника таълимининг мазмуни, политехника таъли- мини ташкил этиш методлари, усуллари, мактабда тарбия тизимининг илмий асослари, 'болаларнинг ёш ва ўзига хос ху- сусиятларини табиий-илмий ва психолошк жиҳатдан ўрганиш- га қаратилган эДи.


50- йилларнинг охирларида мактаб таълими мазмунйни та- комиллаштириш йўлларини назарйй ва экспериментал қидйриш ^ошланди. Шу муносабат билан кенг дойрадаги масалалар: таълим мазмуни*инг -иқтисод, фан;техника "ва маданиятнинг ри- вожланганлик даражаси ва характерига боғлиқлиги, ёш авлод- га таълим ва тарбия беришнинг илмий-техника тараққиёти би- лан боғлиқ бўлган янги талаблари, ўқитишнинг ёшига қараб ривожланиши хусусиятлари; тарбиявий ишлар дастури тузили- ши принциплари ва бошқалар ўрганилди. Бу тадқиқотларда инсон шахсининг ҳар томонлама ривожланишида ўша давр- даги таълимот асосий мезон бўлиб хизмат қилди. Шунинг учун умумпедагогик ва дидактик масалаларни ишлаб чиқиш |>и- лан бир қаторда шахснинг ҳар томонлама камол топишидек чинакам ижтимоий-педагогик масала юзасидан жиддий текши- ришлар ҳам олиб борилди. Шу жумладан, Ўзбекистон Респуб- ликасида ҳам педагогика фанининг назарий ривожланишига катта ҳисса қўшган бир қатор олимлардан К. Е. Бендриков, И. И. Умняков, Н. П. Архангельский, Ж. Урумбаев, С. Р. Рад- жабов, И. К. Қодиров, А. Бобохонов, М. Хайруллаев, Й. Ҳу- санхўжаев, А. С. Ефимов, И. М. Краснобаев. К. X. Ҳошимов ва бошқаларнинг номларини айтиб ўтиш мум.кин. Улар ўз тад- қиқотларини уч йўналишда яъни: тарихий-педагогик; тарбия назарияси; дидактика соҳасида олиб боришди.

Республикамизда педагогика фанининг ривожида миллат- лараро педагогик алоқаларнинг мустаҳкамланишида қардош республикаларнинг атоқли олимларидан Т. Б. Бердиев, А. А. Қурбонов, Т. Тожибоев, М. Габдулин, А. Э. Измайлов ва бошқа академикларнинг хизматлари 'каттадир. Реопубликада педаго- гнка фанининг ривожланишида Узбекистон Педагогика Фанла- ри илмий-тадқиқот «нститути ва Низомий номли Тошкент Давлат педагогика институтининг умумий педагогика кафедра- си муҳим ва ҳал қнлувчи ролк ўйнамоқда.

1962 ййлда пёдагогйка фанларй соҳасйда юқори малакали ходимлар етиштиришни яхшилаш мақсадида биринчи марта Тошкент давлат университети қошида педагогиқаг- фанлари бў- йича илмий даражалар берувчи Бирлашган Совет ташкил этилди. -

1967 йилдан бошлаб илмий даражалар берувчи Кенгаш Ни- зомий номли Тошкент Давлат педагогика институти қошида иш бошлади. Бу Кенгаш ўз ишини то шу бугунги кунгача давом эттириб келмоқда.

Фан-техника ва ижтимоий тараққиёт даврида ҳар томонлама етук кишилар, уларнинг руҳий эҳтиёжлари, роллари ва шахс сифатида тараққий этишлари каби муаммоларни ўрганиш ало- ҳйда диққат-эътибориниталаб этди. Чунки педагогика фани ол- дида турган бир қатор махсус вазифалар ҳал этилиши лозим эди: 1) республикада мактаб ва педагогик фикрлар тари- хини тадқиқ этиш; 2) маҳаллий миллат қизлари билан олиб


бориладиган ишларнинг ўзига хос масалалари; 3) республиқач нинг регионал хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ўқитиш ва тарбиялашнинг самарадорлигини ошириш масалалари; 4) пах- такор республикаларда меҳиат тарбиясини йўлга қўйишнинг ўзйга хос тбмонлари; 5) Узбекистон доирасида касбга йўллаш тизимини яратиш; 6) миллий мактабларда рус тили ўқитишнинг самарадорлигини ошириш ва бошқа бир қатор масалалар шу- лар жумласига киради.

Умуман хулоса қилиб айтганда урушдан кейинги ва тинч қу- рилиш давридан то мустақиллик давригача республика собиқ Иттифоқ таъсирида ривожланди, такомиллашиб борди. Илм, фан ва маданият юқори даражага кўтарилди. Лекин шуни ало-

-Ҳидатаъкидлаш-кераккит-Узбекистон^маорифи,фанвамаданияг_ ти рус ва Европа маданияти таъсирида ривожланиб борди, ле- кин бу албатта узбек халқининг миллийлигидан, асрлардан бери авлодларга мерос бўлиб келаётган қадриятлардан ажралган ҳолда олиб борилди.

СИДДИҚ РАЖАБОВ (1910—1993)

Сиддиқ Ражабов 1910 йил 1 апрелда Қозоғистоннинг Авлиё- ота (ҳозирги Жамбул) шаҳрида камбағал косиб оиласида ту- ғилди- Унинг отаси Ражаб ака ямоқчилик билан кун кўрар, ле- кин шундай бўлса ҳам оиланинг бош фарзандй Сиддиқнинг ўқиб, илм оЛшгшни орзу қилар эди. Тўнтаришдан кейин Ражаб ака ўрлини янги мактабга берди. Лёкин кўп ўтмай ота вафот этдй. Ота васияти ва илмга бўлган иштиёқ унга тўғри йўлни. кўрсатиб ■берди.

1926 ййлда ўн олти ёшли Сидциқ Ражабов ёшлар ташкило- тига аъзо бўлиб қирди. Шу кундан бошлаб у янада ғайрат би- ,лан ўқишга, меҳна* қилишга киришди. Шаҳар ёшларининг халқ ўртасида олиб борган маданий-оқартув ишларида фаол қат- нашди. . ...

.1927 йилда ёшлар ташкилоти тавсияси билан Фарғона пё- дагогика билим юртига ўқишга юборилди. 1930 йилда бу билим юртини муваффақиятли тамомлаб, шу йили Фарғона педагоги-: ка институтида таҳсилни давом эттирди.

Бу даврда республикада ижтимоий-сиёсий ҳаётни жонланти- риш, таълиМ-тарбия ишларини яхшилаш, маҳаллий миллат фар- зандларининг билим олишлари учун мактаб-маориф тармоғини кенгайтириш, саводсизликни тугатиш учун фаол кураш олиб бо- риш, илм-маърифатга кенг йўл очиб бериш сингари кечйктириб бўлмас вазифаларни ҳал этиш талаб этилади. Бу долзарб вази- фаларни ҳал этиш учун жуда кўплаб талаба-ўқувчилар респуб- ликамизнинг Сурхондарё, Қашқадарё ва Қорақалпоғистон Рес- публикасининг туманларига ўқитувчи қилиб юборилган эди. Ана шу ташаббускор ёшлар орасида С. Ражабов ҳам бор эди. С. ” а-


•жабов ўзини Қашқадарё вилоятинййг Ғузор >тўманига ишгй юборишларини Илтимос қилади. У шу тумайдёги Авгонбог қиш* ’ : лоғида бошланғич мактаб очади, шу мактабда ҳам муаллимлик, * ,ҳам мудирлик вазифаёти^ибажаради, ; I— ;

' Уша даврларда мактаб'ёшидаги болаяарнй мак-габга тбртиш катта машақҚатни талаб этар эди. Буйинг 'ўчун аҳоли ўртасида саводсизликни ёипасига тугатиш бўйича еиёсий-бммавлй ишлар-

■ ни олиб бориш талаб этилар эди. Ёш муаллим Ав^опбоғ аҳоли- си ўртасида ана шундай ишларни олйб борди.

_Ҳа, Сиддиқ Ражабов ўша даврларда республикамизда янги ҳаёт, билим ва маданйят учун кураш майдонининг олдипгй саф- (ларида бўлган эди. У мактаб очиш халқнинг йлМ а ташнали- гини қондирйш, шу сбҳада катта ташкилотчилйк ишларй олйб бориши билан бир қаторда, иахта ййғим-терими, ғалла ўрими ' ишларини ташкил этишда ҳам фаол иштирок этди. ‘ '' r

1933 йили Фарғона педагогика институтининг ижтимоий-ада- биёт факультетини имтиёзли тугатган С. Ражабовни инстйтут Илмий кенгаши педагогика кафедрасига ассистент вазифасига- тавсия этди. ,,

Ана шу даврда бўлажак олим Фарғона шаҳридаги «Узбекис- тон беш йиллиги» ишчи факультётида, айни пайтда Ҳамза но- мидаги педагогика билим юртйда диреқторлик вазифасини ба- жарди. Ниҳоятда оғир йиллар эди. Айрим шахслар билим юр- тида олиб борилаётган таълим ва тарбия йшларига халақит

- беришга, ёш мутахассислар тайёрлаш ишига тўсқинлик қилиш- га ҳаракат қилар эдилар. Айниқса, маҳаллий миллат қизларини бйлим юртига тортиш жуда қийинчилик бйлан амалга ошйрй- ларди. С. Ражабов билим юртининг директрри сйфатйда бу ёа- ҳада ҳам сезгирлик билан- ҳаракат қилган.

С. Ражабов педагоглар жамоаси ва талабалар эътибори ва фаолиятини бвдйм юрти олдида турган энг муҳим масалалар- га — мактабларга ҳамма фанлардан дарс б^ра оладиган, педа- ғ<№нканннг- нлмий «еесларини, таълим ^азмуйи, тамойиллари ва методларини пухта эгаллаб олган ёш мутахассисларни таЙ- ёрлаш ишига қарата олган эди. л { , ’

С. Ражабов Ҳамза номидаги недагогика билим юртида ва «Узбёкистон беш йиллиги» номидаги ишчи факультетида раҳ- барлик қилган вақтида ёш педагог мутахассислар тайёрлаш, мустаҳкам педагоглар жамоасини яратиш бўйича яхшигина тажриба орттирган эди. Ана шу даврларда Я. А. Коменский,Қ. Д. Ушинский, JI. Н. Толстой, А. С. Макаренко, Ҳ. Ҳ. Ниёзий,А. Авлоний каби атоқли педагогларнинг асарларини қунт бй- лан ўргандй. Эгалланган билимлар ва тўпЛанган тажрибалар асоснда маҳаллий матбуотда С. Ражабовнинг дастлабки педа- г.огик мақолалари чиқа бошладй. Мақолаларда мактаблар ис- ч тиқболи, тарбия масалалари, ёш педагог мутахассислар тайёр- лаш ҳақйда баҳс юритилар эди. .

Илмга бўлган иштиёқ С. Ражаббвни Узбекистон педагогйка фанлари илмий тадқиқот институтй ҳузуридаги аспираптурага


етаклади. У 1934—37 йилларда аспирантурада таҳеил «ўрДи ва педагогика фанининг энг муҳим муаммолари устйда илмий таД- қиқот ишларини олиб борди. Уни республикамиз халқ маорифи- нинг тараққиёти ва бу тараққиётнинг объектив қонуниятлари, халқ маорифининг ривожланиш истиқболлари, ёшлар тарбияси билан боғлиқ бўлган масалалар қизиқтирар 9Ди.'

Бу даврда Сидднқ Ражабов ўзининг бутун фаолиятини педа- гогика фани билан чамбарчас боғлаган эди. У аспирантурани тамомлагач, Узбекистон педагогика фанлари илмий текшириш институтига илмий ходим ёа Низомий номли-Тошкент Давлат педагогика институти Педагогика кафедрасига ўқитувчи қилйб тайинланди. ёш олим илмий тадқиқот ишини педагогик фао- лияти билан қўшиб олиб борди. Шу йилларда С. Ражабов кеч- ки педагогика институти директоринйнг ўқув ишлари бўйича ўринбосари лавозимида ҳамда ёш ўқитувчи сифатйда мутахас- сислар тайёрлашда катта фаолият кўрсатди, ўз ишини пухта билган раҳбар, етуклммий ходим ва маҳоратли ўқитувчи сифа- тида элга танилди. |Еш олим матбуотда тез-тез илмий, псдаго- гиқ, публицистиқ мақолалари билан чиқа бошлади. Жумладан, урушгача бўлган даврда С. Ражабовнинг «Олий педагогика ўқув юртларининг иш сифатини юқори кўтарайлик», «Олий ўқув юртлари ҳаётида муҳим давр», «Мактабдаи ташқари тар- биявий ишлар», «Ян Амос Қоменскийнинг педагогик қарашла- ри», «Имтиҳонларнинг юқори сифати учун курашайлик», каби ишлари матбуотда эълон қйлинди. Шу йнлларда у «XIX аср ва XX аср бошларида Бухорода мактаб ва маориф тараққиёти очерки» асаринй ёзиб тамомлади. 1941 йилда ана шу мавзуда номзодлик дис&ертациясини республикада биринчи бўлиб му- ваффақиятли ҳимоя қилди. С. Ражабов 1942 йилда «Қизил Уз- бекистон» (ҳозирги «Узбекйстои овози») газетасйга муҳаррйр ўринбосари. лавозимига тайинлади. Бу ишда ўзининг ижодий ва ташкилотчилик қобилиятини кўрсата олган С. Ражабов шу йили Узбекистон собиқ Қомпартйяси Марказий Қўмитаси таш- виқот ва тарғибот -бўлими мудирининг ўринбосари лавозймйга кўтарилди.

Собиқ Узбекистон Компар.тияси Марказий Қўмитаси 1943 йилда С. Ражаббвни «Қизил Узбекистон» газетасининг бош му- ҳаррири вазифасига тайинлади. Унинг билймдонлиги, ижодий қобилиятй ва ташкилотчилиги мана Шу масъул вазифада вш- лаган вақтда баралла кўзга ташланди. Халқимизнинг немйс- фашист қўшинлари билан мардонавор курашидаги ўзбек жанг- чиларига айтган қалб сўзлари, фронтДа олйб борилаётган қаҳ- рамоиона жанг, фронт ортпдагй фидокорона меҳнат газета са- ҳифаларида мунтаза'м ёритилиб турди. Газёта республикамиз меҳнаткашЛарини ижодий мёҳнатга ,бутун имкониятларни ’ фа- шист устидан ғалаба қилишга сафарбар этишда катта ташви- қбтчи, тарғиботчй ва ташкилотчилик ролинй ўйнаган эди.

Шуниси муҳимки, Cv Ражаббв қаерда ишламасин халқ таъ- лимй ва педагогик лласалалардан узоқлашмади, аксинча, ёш ав-


лодни юксак ватанпарварлик ва байналмилаллик руҳида тар- биялаш масалалари билан қизиқиб, қатор илмий мақолалар Haiiip этди, педагогика тарихига, халқ маорифи тараққиётига, шуиингдек, йирик-недагог-ларнинғ мероснии ўргаиишг-а оид ри- солала р яратди. 'V -. "

С. Ражабов 1947 йилда Низомий номли Тошкеит Давлат пе- дагогика институти педагогика кафедрасига мудир қилиб та- йинлангандан кейин унинг ўз илмий педагогик фаолиятини яна- да ривожлантнришга кенг имконият яратилди. У ўз атрофйга педагогика илми мухлисларини тўплаб, йирик педагогик муам- мголарни ҳал қилиш ва ўрганишга бошчилйк қила бошлади, рес- публикамизда педагогика фанини янги тараққиёт босқичига кў- таришда жонбозлик қилди. ' У

Олимнинг урушдан кейинғи, аниқроги 1958 йилгача бўлган даврдаги ижодий фаолияти янада салмоқли бўлди. Бу йиллар- да унинг «Педагогикани ўқитишни ҳозирги замон фани талаби даражасига кўтарайлик», «Уқитувчилар касби ҳақида», «А: С. Мақаренконинг педагогик мероси», «Узбекистонда 25 йил ичйда мақтабларнинг тараққиётига доир», «Педагогика олий ўқув юртлари талабларининг илмий тадқиқот ишлари ҳақида». «Уз- бекистон мактабларининг 30 йил ичидаги тарихидан», «Узбе- кистонда умумий таълим учун кураш ва мактабларда ўқув-тар- бия ишлари» «Узбекистонда совет мактаби ва тарихига доир», «40 йил ичида Узбекистонда ҳалқ маорифи» каби жами 26 та илмий, илмий-ом,мавий ишларй нашр. қилинди.

1958 йилда Сиддиқ Ражабавнинг илмий фаолиятида унутил- мас воқеа содир бўлди. У «Узбекистонда совет мактаби тарихи» (1917—1947 йиллар) мавзусидаги докторлик диссертациясини муваффақиятли ҳимоя қилди. Ҳақиқатан ҳам олимнинг мазкур қлмий тадқиқоти республикамиз халқ маорифи тараққиётини, мақтабларимиз тарихини ўрганиш йўлидаги дастлабки муҳим қадам эди.

Ь959 йилда педагогика фанлари доктори Сиддиқ-Ражабов со- биқ РСФСР Педагогика Фанлари Академиясига мухбир аъзо қи- либ сайланди ва 1960 йилда унга профессор илмий унвони бе- рилди. Бу республикамизда педагогика фанининг тараққий этиб бораётганига илмий марказ томонидан берилган баҳо эди. С. Ра- жабовга нисбатан билдирилган бу катта ишонч олим олдига янада масъулиятли вазифалар юклади. У республикамизда пе1- дагогиқа фанини янада ривожлантириш, юқори малакали илмий педагог ходимлар тайёрлаш масаласига диққат-эъгиборни қа- ратди. Уз атрофига талантли ёшларни тўплаб улар эътиборини педагогика фанининг долзарб масалаларига қаратди, майтаб- маорйф учун зарур бўлган мавзуларда илмйй тадқиқотлар олиб боришга илҳомлантирди. Бу билан олимнинг ўзига хос мактаби яратила бошлади.

1961 йилда Сиддиқ Ражабов Узбекистон Педагогика Фанла- ри илмий-тадқиқот институтига директор қилиб тайинланДи. Олим мазкур_ институтга олти йил раҳбар.лик қилди. Институт-


ни юқори малакалй мутахассис ходимлар билан таъминдаш, олиб борилаётган илмий тадқиқот ишларини ҳаётга — мактаб амалиётига яқинлаштириш, педагогик тадқиқотларни республи- ка бўйича мувофиқлаштириш ишларига бошчилик қилди ҳамда тадқиқот натижаларини ўқув-тарбця жараёнига татбиқ этиш бўйича бир қатор тадбирларни амалга оширди.

Институтда янги секторлар тузилди. Секторлар ҳузурида ла- бораториялар ташкил этиЛди. Сектор ва лабордторияларга ил- мий тадқиқот ишлари юзасидан тажриба ва етарли малакага эга бўлган ходимлар раҳбарлик қила бошладилар. С. Ражабов «Республикамизда педагогика фанини ривожлантириш тадбир- лари ҳақида» (1960 йилда) қабул қилинган ҳукумат қарорини турмушга татбиқ этишда фаоллик кўрсатди. Ана шу даврда пе- дагогика фанлари илмий тадқиқот институтининг фаолияти маз- кур қарор талабларидан келиб чиққан ҳолда республика мак- табларида ўқув-тарбия ишлари ова таълим методларини янада такомиллаштириш масалаларига қаратилган эди.

Таъкидлаш жоизки, С. Р. Ражабов фақат раҳбарлик фаоли- яти билан чекланиб қолмади, аксинча, 1958—1966 йилларда 50 дан ортиқ илмий ва ўқув-методик ишлар муаллифи бўлди. Чунончи, «Л. Н. Толстойнинг педагогик фаолияти ҳақида», «Пе- дагогика фанининг янги вазифалари», «Педагогика назарияси ва тарихига оид илмий-оммабоп мақолалар тўплами», «Дарсда ўқуючилар активлигини ошириш йўллариҚ «Тадқиқотчиларнйпг кучини бирлаштирайлик», «Таълим бериб тарбиялайлик, тар- биялаб таълим ■берайлик», «Энг шарафли бурчимиз», «Мактаб ҳақида ғамҳўрлик — умумхалқ иши», «Узбекистонда халқ мао- рифи», «Атоқли маорйф арбоби», «Узбекистонда халқ маорифи Bia педагогика фанининг ривожи», «Педагогика фанининг рав- нақи учун» каби ишлари, шунингдек, талабалар учун 1962 йил- да нашр қилинган «Педагогика» дарслигининг тўрт боби, 1966 йилда нашр' қйлйнган «Педагогика» -дарслйгйнинг беШ' боби олим қаламига мансуб бўлди.

Бу даврда Рлим педагогика фанини чин қалбдан севган му- тахассисларн», кўпгина иқтидорли ёшларни ўз атрофига чорла- ди. Еш олимларга ҳамиша ёрдам бериб келди. Ешларни ҳар то- монлама қўллаб-қувватлаш унинг ҳаётий эътиқоди ва турму- шининг мазмунига айланиб кетди. Шу боис М. Очилов (1962 йил), Ф. Абдуллаев (1962 йил), С. Р. Раҳимов (1964 йил), К. X. Ҳошимов (196.4 йил),'А. Аҳмедов (1965 йил), Б. Нурлибеков (1965 йил), М. Аҳмедова (1965 йил), Т. Мўминжонов (1966 йил), С. Н. Нурматов (1966 йил), А. К- Тюленов (1966 йил), Д. А. Урумбаев {1966 йил), С. X. Файзулина (1966 йил) каби илм- фанда ўз йўлини топйб олган иқтидорли ёшлар олим раҳбарли- гида номзодлйк диссертацияларйни муваффа^иятли ҳимоя қил- дилар. Шунингдек, профессор С. Ражабов илмий маслаҳатчили- гйда докторлик диссертациялари; тайёрлана бошланди ва бу соҳадаги дастлабки иш ҳимоя қилинди.


Умуман Сиддиқ Ражабовнинг Узбекистон педагогика фанла- ри илмий тадқиқот институтидағи фаолияти мазкур ииститут тарихида катта из қолдирган: Олим раҳбарлягида, у билан ҳам-корликда ишлаган кўплаб илмий ходимлар fa a йилларни эс-__лар эканлар, С. Ражабов ҳақида,; унинг раҳбарлик фаолиятинч мамнуният билан тилга оладилар. ;f vr ■ v-' s.;

Республика Олий Совети 1964;.йилда С. Ражабовнинг ил-мйй педагогик фаолиятига юксак баҳо бериб, .унга «Республикада хизмат кўрсатган фан арбоби» унвонини берди.

С. Ражабов 1966—1990 йилларда Низомий номидаги Тош- кент Давлат педагогика институти Умумий педагогика кафедра- сининг катта жамоасига бошчилик қилди. У кафедра аъзолари-

- яинг ҳар бирига- мураббий, устоз эди. Бугина эмас, олим ўқнтув- чи мутахасснслар тайёрлаш соҳаснда фидокорона меҳнат қилаётган ҳамкасблари — ннститутнинг етук олимлари билан бир қаторда ўрта ва олий таълимга алоқадор жуда кўп муам- моларни ҳал қилишда ҳормай^толмай фаолият. кўрсатди.

Профессор С. Ражабовнинг Низомий номидаги Тошкент Дав-. лат педагогика йнститутидаги чорак асряик узлуксиз илмий-пе- дагогик фаолияти алоҳида муҳам давр бўлди.£v у сафдршяари, касбдошларй/ва. ўзи мудирлйк қилиб турган кафедра аъзолари, шогирдлари билан ҳамкорлнкда катга илмий ва ташкилий-педагогик муаммоларни ҳал қилишга алоҳида эътибор берди^Биринчи навбатда кафедрани юқори малакали илмйй-педагогик ходимлар билан таъминлаш, маъруза ва ама- лий машғулотлар сйфати ва самарадорлигинй ошириш, қола- верса, кафедра. жамоасинннг илмий ва методик савиясини юқори кўтариш каби масалалар ҳал қилина борди. С Ражабов кафед- ра йиғилишлари, назарий семинарлар, методбирлашма йиғи- лишлари ва суҳбатларда ана шу масалаларга алоҳида тўхта- ларди.

£С. Ражабов бу даврда жуда кўплаб педагогик муаммоларни . қафедра аъзолари ва илмий жамоатчилик..томонидан муваффа-

қиятли ҳал қилинишига бошчилик қилди. Хусусан, дидактика — таълим назарияси, хусусий методика, тарбия назарияси ва ме- тодикаси, шунингдек мактабшуносликнннг долзарб муаммоЛ а- рига алоқадор асарлар яратди. (

Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, оЛим бу даврда ўз ил- мйй фаолиятини бир неча йўналишларда олиб борди. Жумла- дан, педагогика фанининг методологик муаммфпарй,. одоб-ахлоқ ва тарбйя масалалари, олий таълим дидакгиҚасй, педагогика {гарихини ўрганиш ва унинг ривожланиш истиқболларини таҳ- лил этиш масалалари илмий фаолиятида марказий ўрин тутди.^

(^Амалга оширилган илмий-ижодий ишлар натнжаси сифатида олймнинг 300 га яқин илмий, илмий-оммабоп мақолалари, ри- солалари, қўлланмалари, дарслик ва монографиялари эълон қилинди. v


С. Ражабов Шарқ мутафаккирлари педагогик меросини ўр- ганиш масалаларига ўз фаолиятида катта ўрин берди. Уиинг пе- дагогика фанлари Қомусидаги мақолалари А. Навоии, 3. М. bo- бур сингари мутафаккирларга бағишланган.

С. Ражабов ўзининг асосий ишини жамоат ишлари билан мунтазам боғлаган ҳолда олиб борди. У 1961 1988 йилларда Узбекистон Халқ таълими вазирлигининг ҳайъат аъзосй сйфа- тида фаолият кўрсатди. У вазирлик томонидан халқ таълими тармоғиии янада кенгайтириш, мактабларда ўқув-тарбия ишла- рини давр талаблари даражасига кўтариш борасида амалга оширилаётган ҳамма тадбирларда бевосита қатнашиб келдй,

С. РаЖабов 1960—1967 йилларда Тошкент Давлат Универ- ситети ҳузуридаги ихтисослашган кенгашга бошчйлик қилди. Мазкур кенгаш педагогика фанлари бўйича юқори малакали ил- мий ходимлар тайёрлашда қатта роль ўйнади. Кенгаш аъзолари қисқа муддат ичида 70 дан ортиқ номзодлик диссертацияларини ва иккита докторлик диссертацияларини муҳокама қилиб, улар- нинг муаллифларига илмий даражалар бердилар.

Профессор С. Ражабов Низомий номли Тошкент Давлат пе- дагогика институти катта илмий кенгаши ва институт ҳузурида- ги педагогика фанлари бўйича илмий даражаяар берувчи ихти- сослашган Илмий кенгашнинг раиси ҳамда Душанбе Давлат университети ҳузуридаги илмий даражалар бврувчи кенгаш аъзоси сифатйда-фаолият кўрсатди.

1977 йили маи ойида Низомий номли Тошкент Давлат педа- гогика институти ҳузуридаги фан номзоди илмий даражалари берадиг.ан ихтисослаштирилган кенгаш ташкил этилди. Бир оз вақт ўтгач педагогика тарихи бўйича фан доктори илмий дара- жалари берадиган яна шундай кенгаш ташкил этилди: Мазкур кенгашларга педагогика соҳасида ишлаётган мутахассис олим- лар жалб этйЛди. Дкадемик С. Ражабов бу кенгашларга раис- лик қилдй, шунингдек улар фаолиятииинг самарали бўлишини таъминлашга катта.ҳисса қўшди.

С. Ражабов рёспубликамизда педагогика фанЛари бўйича олиб борилаётган йлмий тадқиқотларни мувофиқлаштиришни жамоатчилик аСосида олиб борди. У Узбекистон Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ҳузуридаги педагогика фанлари ил- мий кенгашининг аъзоси ва педагогика фанлари илмий-методик секцияси ишини узоқ йиллар давомида бошқарган эди. Олим раҳбарлик қилган илмий методик секция республикамиз олий ўқув юртларида педагогика бўйича олиб борилаётган илмий тадқиқот ишларини янада ривожлантириш, илмий таДқиқот мав- зуй ва мазмуйини ҳаётга -—мактабларимиз амалиётига яқинлаш- тириШ масаласига алоҳида эътибор берган эди. Шунингдек у Педагогика фанлари академияси Президиуми ва мукофотлар бериш комиссиясининг ҳам аъзоси эди.£Ч)лим 1945 йилдан «Халқ таълими» журнали таҳрир ҳайъ-

ати аъзоси эди. У Узбек Қомуси бош таҳрир ҳайъатининг аъзоси ва педагогика фанлари секциясининг раиси сйфатида


педагогика, психологйя ва умуман педагогика туркумйдаги фан- ларнинг муҳим масалаларини ёритишда ҳам муаллиф, ҳам таш- килотчи сифатида катта ҳйсеа қўшиб келдиД

Сиддйқ Ражабовнинг' кўп қирралй жамоатчилик фаолиятида унинг республика педагогика жамияти Марказий Кенгаши ГТре- зидиумига раислиги асосий ўрин эгаллайди.

1968 йилда Педагогика фанлари •Акадёмияси йиғилишида акаДемиянинг ҳақиқий аъзолигига сайЛанди. 1970 йилдан 1990 йилгача' Педагогика фанлари Академияси Президиумининг аъ- зоси сифатида фаолият кўрсатди.

Ҳа, С. Ражабов ўзининг баракали илмий фаолияти, ўқитувчи мутахассиелар, юқори ихтисосли илмий ходимлар тайёрлашдаги жонбозлиги, умуман ибратли жамоатчилик фаолияти билан рес- публикамиздагина эмас, ундан ташқарйда ҳам эҳтиромга сазо- вор бўлдй. Олимнинг самарали меҳнати унга шуҳрат келтирди. У ана шу туфайли эли ва юртида азиз..ва мукаррам бўлди, рес- публикамизда педагогика фани дарғаси даражасига кўтарилДи.

Академик Сиддиқ Ражабовнинг педагогика /фани ва халқ таълими равнақи йўлидаги меҳнатлари ҳукумат ва халқимиз томонидан юксак баҳоланди. У собиқ Иттифоқнинг энг нуфузли Ленин ордени (1981 йил), икки марта Меҳнат Қизил байроқ ордени (1945 ва 1961 йиллар), Октябрь Революцияси ордени (1976 йил), қатор медаллар ва Узбекистон Олий Кенгашининг Фахрий Ёрлиқлари билан тақдирланган. Унинг номи Узбекис- тон Халқ таълими вазирлигининг «Меҳнат шуҳрати» китобига ёзилган.\ Ўстоз ҳаётининг охирги йиллари собиқ Иттифоқнинг емири-

лиши даврига тўғри келди. У Узбекистон мустақиллигининг буюк аҳамияти, уни маънавий жиҳатдан таъминлаш, бу соҳада педагогика фанининг тутган ўрни, унинг методологик муаммо- лари ҳамда давр талабларини ҳисобга олган ҳолда келажагит •мвз; встақбрлимдз жадари бўлган ешдаримиз тар.биаси, таъли- ми ҳақида қимматли маслаҳатлар берар эди. С, Ражабов ўзи- нинг ибратли умрини энг фахрли ишга — ёш авлрднинг таълим ва тарбияси — нурафшон келажак учўн бағишлаган эди.(,

XX асрнинг 70—80-йилларида Узбекистонда халқ таълимиравнақи

Халқ таълими тизимида муҳим ўринни эгаллаган умумий таълим мактаблари республикамиз ҳаёти билан чамбарчас боғ- ланган бўлиб, давлатнинг мафкуравий, маданий вазифаларига хизмат қилади. Шунинг учун ҳам республикамиз ҳукумати, халқ таълими вазирлиги жойлардаги ҳокимиятлар ва жамоатчилик халқ таълими тизимини жумладан, умумйй таълим мактаблари- ни ривожлантириш, уларнинг тармоқларйни кенгайтириш ва янги бинолар билан таъминлаш, ўқув моддий ва техника базасини мустаҳкамлаш ҳамда уларни юқори билимга эга бўлган ўқй- тувчилар билан таъминлаш борасида бир қатор тадбирларни 366


амалга ошириб келмоқдалар. Чунончи 1966 йилда собиқ СССР ҳукумати томонидан қабул қилинган «Умумий таълим мактаб- ларини янада ривожлантириш чоралари тўғрисида», 1972 йил 20 июлдаги «Ёшларни умумий ўрта таълимга ўтказйшни тугал- лаш ва умумий таълим мактабларнни янада ривожлантириш тўғрисида», шунингдек «Қишлоқ умумий таълим мактабининг иш шароитини янада яхшилаш тадбирлари тўғрисйДа», «Ҳунар- техника таълими системасини янада такомиллаштириш тўғри- сида», «М амлакатда олйй таълнмни янада такомиллаштириш тўғрисида», «Умумий таълим мактабларининг ўқувчиларига таъ- лим-тарбия беришни ва уларни меҳнатга тайёрлашни янада та- комиллаштириш тўғрисида» ги 1972— 1977 йиллар мобайнида қабул қилинган тарихий қарорлари асосида республикамизда салмоқли ишлар амалга оширилди. Ёшларни умумий ўрта таъ- лимга ўтказиш 1975 йилга келиб тугалланди.

М азкур қарорларга асосан республикамизда меҳнат таъли- 1ми ва тарбияси, айниқса, ижшмоий-фойдали меҳнатни ҳамда ўқувчи-ёшларни касбга йўналтириш ишининг сифат ва сама- радорлигини оширишга қаратилган тадбирлар ишлаб чиқилди ва у амалга ошнрилди.

Собиқ партия XXIV съездидан олдйнги саккизинчи беш йил- лик мобайнида республикамиздаги ўрта мактаблар сони 744 тага кўпайди. Кейин эса халқ маорифи борасидаги кўрсатма- ларини амалга ошириш туфайли ўтган қисқа муддат пчида уМу- мий ўрта таълим янада ривож топди, унинг моддий базаси ях- шиланди. Д авлат ва ж амоа хўжаликларишгаг маблағлари ҳисо- бига қарийб 700 минг ўқувчига мўлжалланган янги мактаблар қурилди. М уаллимлар сони 50 минг нафар кўпайди.

Ишчилар синфининг муносиб ўринбосарларини тайёрлаш ‘ва ' тарбиялаш ишида ҳунар-теҳника билим юртларйнинг pojiri ош-

ди. Кейинги беш йил ичида 149 та янги ҳунар-техника билим юрти ташкил этилди. Халқ хўжалиги учун 264 минг нафар ёки саккизинчи беш йилликдагига нисбатан юз минг нафар кўп ма- лакали ишчи тайёрлаб берилди. Айни бир вақтда ҳам ихтисос, ҳам ўрта маълумот бераётган ҳунар-техника билим ю ртларида ўқувчилар сони 15 баравар кўпайди. <

Тўққизинчи беш ййлликда бир миллион ўқувчи ўрта маълу- мот ҳақида аттестат олди.

Агар 1974 йилн республикамиз бўйича фақатгина 2 та ўкув ишлаб ч.иқариш комбинати ишлаган 'бўлса, 1977-—78 ўқув йи- лига келйб уларййнг сбни 185 тага етДи, уларда таълим олувчи- лар сони 95562 ўқувчини ташкил қилди. Булардан таШқари,1978 ййли республикамизнинг 431 та умумий таълим мактабйда автомобил ҳайдовчй касбини бёриш мақсадида машинашунос- лик курси ўқитилди. Қишлбқ умумий таълим мактабларида эса (1010 та мактабда) трактор ҳайдовчиси, 90 та мактабда пахта

териш машинасининг ҳайдовчиси, 26 та мактабда «отиба-машй- нистқа каби касбларнбўйича ўқувчиларга таълим берилди.


“ Республикада олйй ва ўрта kaxcyc ўқув юртларининг сонй кўпайди. 4 та олий ўқув юрти ва 28 та техникум;,очилдй, халқ хўжалиги учун 450 мингга.яқин мутахассис тайёрлаб. берилди;

1 9 7 5 — 7 6 ўқув йнлида Узбекистоннинг 960 та қишлбқ сове- тйда, 162 та шаҳар ва шаҳар тийидаги посёлкасида 9642 та уму- мий таълим мактаби иш олиб борди. Б у мактйбларда 38028 минг ўқувчига 237,5 минг ўқитувчи саббқ бёрди.

Шу ўқув йилида 42 та олйй ўқув юртида 246,4 минг талаба таълим олди. 1975 йилда маорифга оид ихтисос бўйича олий гёкув юртларига 20692 тала1б'а қа«бул қйлинди ©а 18233 мугаяас- сис тайёрланди.

Республика олий ўқув юртларида эса 400 нафарга яқин фан докторлари ва 5 минг нафардан кўпроқ фан ' номзодлари самарали меҳнат қилдилар.

М алакали педагогик жадрлар тайёрлашда ҳам катта муваф- фақиятларга эришилди. XX асрнинг 80-йилларига келиб рес- публика умумий таълим мактабларида қарийб 237 мингдан ор- тиқ ўқитувчи ёшларга таълйм ва тарбия бёриш билан шуғуллан- дилар, булардан 77,5 %и олий маълумотга эгадир. 1981— 1982 ўқув йили бошида эса 18 мингдан ортиқ ёш мутахассис маориф- чилар сафига келиб қўшилди.

М актабгача тарбия муассасаларига 900 мингдан ортиқ бола ж алб этилган, умумий таълпм мактабларнинг тайёрлов синф- ларига болалар боғчасига тбртилмаган 39286 бола қабул қи- линди. '

1981 йилда янгидан 5 та Кашшофлар уйи ва саройи, 12 та ёш табиатшунослар ва туристлар станцияси очилди, мактабдан, таш қари муассасаларга тортилган болалар сони' 440 мингдан ошди1.

М актабларда, мактабгача ва мактабдан ташқари муасса- саларда, педагогика ўқув юртларида таълим-тарбия жараёни яхшиланди. 1980— 1981 ўқув йилининг якунларига кўра, ўқув- чиларнинг ўзлаштдриши 99,95% ташкил этди*. -

"Х ўкумат олий ва ўрта махсус ўқув юртлари фаолиятини та- комиллаштиришга доимо эътибор. бериб келди. Чунончи, педа- гогика ўқув юртларининг моддий-техника. базасининг яхшилан- ганлиги туфайли 23 ихтисос бўйича ўқитувчилар тайёрлаш иш- лари кучайтириб юборилди.

Собиқ КПСС XXVI съезди ва Ўзбёқистон Компаргияси XX съезди тарихий қарорларининг турмушга жорий этилиши, Ўз- (бекистон республикаси ҳукумати барча жамоат таш килотларй, корхона ва (муассасаларнинг доимий дйққат-эътибори, шунинг- деқ, ўқитувчилар, калқ маорифи 'бўғинлари ҳамда педа- тогика ўқув юртлари ходимлариникг катта мёҳнатлари ту- файли ўтган 1981 йилда улкан муваффақиятлар қўлга киритил- ди, олинган юксак мажбуриятлар асосан бажарилди. Х алқ ма-

1 «Совет мактаби»- журн. 1981 й., 8- сон, 4- бетя2 Уша жойда, 5- бет.


орифи соҳасида катта ишлар; қилинди; Умумий мажбурий ўрта таълим муваффақиятли равйшда ҳал этилди. £ш авлодга тар- бия беришга атрофлича ёндашиш натижасида, айниқса, меҳнат, ахлоқий ва ғоявий-сиёсий тарбия ишларида самарали натижа- ларга эришилди, уиинг шакл ва методлари такомиллаштирилди.

XX асрнинг 80- йилларида, жамиятимизнинг барча бўғинлаг рида қайта қуриш кенг қулоч ёзди. Унинг мазмунида ҳаётни де- 'мократлаштириш, тезкор иқтисодий ислоҳот, маънавий покла- ниш миллий қадриятлар ва ахлоқий ғояларнинг тикланиш муам- моларини ҳал этиш зарурияти юзага келди. Қайта қуришнинг ҳал қилувчи босқичида жамият учун четдан томошабин эмас, балки м амлакат иқтисодий, сиёсий, маданий ҳаёти ривожига жавобга.р, масъулиятли, соғлом фиқрли ғоявий-сиёсий дунёқа- раши Шаклланган шахс зарур эди.

М актаб ўз- табиатига кўра иқтисодий ва ижтимоий тарақ- қиётни таъминловчи, уни сақловчи, инсоният томонидан тўп- ланган умуминсоний маънавий бойликларни авлоддан-авлодга етказиб берувчи ва бойитувчи муҳим тармоқ ҳисобланади. Халқ маорифини қуйи ва юқори босқичларини ислоҳ қилиш, қайта қуриш талабларига жамиятнинг қонуний жавобидир.

Ж амиятимизда ҳукм сураётган маориф тизимининг барча бўғинларида худди мана шу жамият тараққиёти талаблари асо- сида ёш авлоднинг камолотга еТиши, бир бутун шахс сифатида. шаклланишига ниҳоятда кам эътибор берилди. Н атиж ада уму- мий таълим мактабларида таълим-тарбия тизими, Мазмуни, шакл ва методлари давр талабига, ёш авлодни ҳар томонлама ш аклланган яхлит шахс сифатида шакллантиришга мос келмай қолди.

Бу эса умумий таълим ва ҳунар мактабларини ислоҳ қилиш- ни .тақозо этди. «Умумий таълим ва ҳунар мактабини ислоҳ қи- лишнинг Асосий йўналишлари» 1984 йилда собиқ КПСС М арка- зий Комитети томонидан 10 апрелда ва СССР Олий Совети то- монидан 12 апрелда маъқулланди.

Ислоҳотдан мақсад мактабдаги барча таълимий, тарбиявий, ташкилий ишларни жамият талабларига, шарт-шароитлари ва эҳтиёжлари мос келадигаи сифат дараж асига кўтаришдан, шу- нингдек, маълумотли, эътиқодли, жамиятга, халққа садоқатли, фаол ижодкор, ташаббускор, тадбиркор, ошкоралик шароитида ишлай оладиган ва яшай биладиган; ўз мамлакати, ўз миллйй мустақиллиги, иқтисодий ва ижтимоий тараққиёти йўлида кура- ша оладиган кишилар тарбиялаш дан иборат эди. Айнан шу мақ- садни ҳал этиш ислоҳот зиммасига юклатилди.

«Умумий таълим ва ҳунар мактабини ислоҳ қилишнинг Асо- сий йўналишлари» да мактабнинг ўзига хос хусусиятлари, уму- мий ўрта ва.ҳунар таълимининг қурилиши, таълим-тарбия ж а- раёнининг сифатини ошириш, меҳнат тарбияси, таълими, касб танлашга: ўргатиш, болалар ва ўсмирларни жамоат йўли билан ва оилада тарбиялаш; ўқитувчи шахси; маорифнинг ўқув-мод-


дий базасини мустаҳкамлаш; халқ маорифини бошқаришнн та- комиллаштириш каби масалалар назарда тутилган эди.

Асосий йўналишлар асосида ҳозир.гй замон мактабларида таълим-тарбия борасидаги камчилнклар кўрсатилган бўлиб, бу- ни бартараф этиш учун :эса маориф тузилишини такомиллаш-:' Тириш, умумий таълим, меҳнат ва касб эгаллаш га тайёргарлик сифатини ошириш, таълимнинг самарали шакллари, услублари- дан фойдаланиш, ўқитишнинг техника ; воситаларидан кенгроқ фойдаланиш, таълим-тарбия бирлигини- таъминлаш, мактаб, оила ва жамоатчилик бирлигини таъминлаш, ўқувчилар билими- ни баҳолашда расмиятчиликка барҳам бериш, сон кетидан қу- виш ҳолларига чек қўйиш тадбирларини амалга ошириш ло- зим ЭДИ........ ... ' " " ......"

Ислоҳотда қайд этилган умумий ўрта ва ҳунар, таълими қури- лишининг асосий моҳияти шундан иборатки, унда умумий ўрта таълим ўн бир йилликдир. I— IV синфлар — бошланғич мактаб,V—IX синфлар эса тўлиқсиз ўрта ва X—XI синфлар — барчаси умумтаълим мактабини ташкил қилади. Шунингдек, ўрта ҳунар- техника билим юртлари, ўрта махсус ўқув юртлари каби ном- ланган. М азкур қурилишга биноан ўрта умумий таълим мактаб- ларида болаларни олти ёшдан бошлаб ўқитиш назарда тути- лади.

Умумий ўрта ва ҳунар таълимининг янги қурилиши ўқитиш ўчун ҳам, билим олиш учун ҳам анча қулай ҳисобланади.

Биринчи босқичда ўқувчиларнинг қобилияти ривожлантири- лади. Бу босқичда ўқувчиларда зарур бўлган ўқиш, ёзиш, са- наш малакалари шакллантирилади, доимий меҳнат қилиш одати ҳосил қилдирйлади.

Иккинчи босқичнинг вазифаси эса ўқувчиларда табиат, жа- мият, инсон, умуминсоннй, умуммаданий ахлоқ мезонлари ҳақи- даги қарашлар шакллантирилади.

Учинчи босқичда эса ўқувчилар умумий зарурий ф анлар би- лан бир- қаторда мустақил равишда ўз билимларш ш гмалака ва кўникмаларини ошириш мақсадида қобилиятларини ўстиришга хизмат қилувчи ижтимоий-гуманитар, табиий-математик, техник, қишлоқ хўжалиги ва бошқа фанлардан чуқур билим олиш им- кониятига эга бўладилар. Бундай мактабларнинг ҳар учала бос- қичида ҳам ўқувчиларга меҳнат таълимини бериш, уларни тўғ- ри касб танлаш га ўргатишни самарали ташкил этиШ' назарда тутилади.

Янги қурилншдаги умумий ўрта ва ҳунар таълимининг таъ- лим ва тарбия самарадорлигини оширишдаги имкониятлари ни- ҳоятда кенг бўлиб, қуйидаги афзалликлардан иборатдир:

— Бошланғич мактабда ўқиш муддати бир йилга узайтири- лади, бу эса кичик мактаб ўқувчиларининг чуқур ва пуҳта билим олишлари, зўриқишларини камайтириш имконини бе- ради.

— Тўлиқсиз ўрта (мактабда ўқувчига умумий меҳнат таъли-


мини бериш вазифаси асосаи ҳал этилади, касб танлаш учун асосан шарт-шароит яратилади.

— Урта умумий ва ҳунар мактаби ўқувчиларга умумий ўрта таълим берилишини, меҳнат ва ҳунар ўргатилишини таъмин- лайди.

— V II—XI синф ўқувчиларига табиий-математик, ижти- моий-гуманитар фанларни факультатив машғулотлар орқали чуқурроқ ўрганиш имконияти яратилади.

— Умумий ўрта таълим ҳунар таълими бериш билан тўл- дирилган ҳолда, ёшларнинг меҳнат фаолияти бошлангунга қа- дар бирор-бир касбни эгаллаш имконйятини яратади. Ш у билан умумйй таълим ва ҳунар мактабинйнг бир-бирига яқиилашуви, ягона меҳнат, политехника мактаби вужудга келтирилади.

Урта умумий таълим мактабининг XI синфини битириб чиқ- қан ёш лар учун бир! қатор қулайликлар мавжуд, Биринчидан — ўқиш ж араёнида олган меҳиат малакалари асосида халқ хўжа- лигининг бирор тармоғида ишлаш ҳуқуқига эга бўладилар. Ик- кинчидан—бирор-бир касб бўйнча юқори м алакага эга бўлиш учун ўрта-ҳунар техника билим юртларининг бир йиллик курс- ларида таҳсил олишлари мумкин. Учинчидан — ўрта махсус ўқув юртларида ёки олий ўқув даргоҳларида ўқишни давом эттирадилар.

Ҳунар-техника таълими эса қайта тубдан ўзгартирилиб, «Ур- та ҳунар-техника билим юртлари» га айлантирилади.

Х алқ хўжалиги учун зарур бўлган ўрта махсус маълумотли мутахассисла_р тайёрлаш сифати янада оширилади.

У рта маълумотга эга бўлмаган, ишлаб чиқаришдаги фаол ёшлар учун кечки (сменали) ва сиртқи мактаблар; сақланиб қо- лади; Шунингдек, бундай мактабларда таълим ва тарбия бериш сифати, ишни тўғри режалаштиришга алоҳида эътибор бери- лади. '

Умумий, ўрта ва ҳунар таълимининг қурилиши ўзгариши би- лан, олий ўқув юртлари қонтингентларини шакллантиришнинг ижТимоий базаси кенгайтирилади, бундай билим даргоҳлари- га қабул қилишнинг яигй қоидалари, талаблари ишлаб чиқй- лади.

Умумий, ўрта ва ҳунар таълимининг қурилиши ўзгариши би- лан унда берилаДиган таълймнийг мазмуни, шакллари, метод- лари ва усуллари ҳам самарали ташкил этилишини тақозо этади.

Ёш авлод онгига фан асосларини чуқур ва мустаҳкам синг- дириш, уларда илмий дунёқарашни шакллантириш, маънавий ж иҳатдан баркамол, жамиятимиз тараққиёти талабларига мос қилиб тарбиялаш ҳозирги замон мактабларининг муҳим вази- фасидир. Бунинг учун ислоҳот тақозо этганидек, таълимнинг мазмунини такомиллаштириш зарур. Таълимнинг мазмунинй та- комиллаштиришнинг муҳим шартлари ўқув дастурлари ва дарс- ликлари материаллари ўқувчиларнинг ёшига мос ҳолда содда-


лаштирилади, ортиқчк иккинчи даражали материаллардан ха- лос этилади.

Уқув фанларининг амалий йўналишини кучайтйриш, меҳнат тарбияси ва касб танлаш га ўргатишни йўлга қўйиш, таълим мазмунининг политехник йўналишини таъмйнлаш масаласи асо- сан амалга оширилади.

Уқувчилар замонавий ҳисоблаш техникаси, яъни компьютер воситасида махсус м актаблар, мактаблараро кабинетларда би^ лим, м алака ва кўникмалар олишга муяссар бўладилар.

Ҳозирги заМон мактабларида фан асосларини ўрганишда, синфдан ва мактабдан та,шқари тарбиявий та§бирлар жараёни- да, оила ва жамоатчилик ўртасида ўқувчига бериладиган ғоя- вйй-сйёсйй, мёҳнат, ахлоқйй, эстетйқ, жисмоний, экологиқ, иқ- тисодий тарбия комплекс равишда ҳал этилади.

Умумий таълим ва ҳунар мактаблари тажрибасига таълим беришнинг дарсдан бошқа самарали шакллари, методлари ва воситалари ҳам кириб келмрқда. Ислоҳ талаблари асосида ёш авлодни ҳар томонлама шаклланган кишилар қилиб тарбиялаш , билим сирларини пухта ўзлаштиришлари, фанларга бўлган қи« зиқишларини таъминлаш учун таълимнинг маъруза, семинар, суҳбат, тажриба, маслаҳат бериш усулларйдан ўз ўриида фой- даланиш таълим-тарбия самарадорлигининг гаровидир.

Таълим-тарбия самарадорлигини оширйшда ахлоқий, бадиий ва эстетик тарбия беришга алоҳида аҳамият берилади.

Уқувчиларда ёшлик чогиданоқ жамоатчилик, ўзига ва бир- бирига талабчанлик, ҳалоллик ва ҳақгўйлик, сахийлик каби ху- сусиятларни шакллантириш ҳар бир ўқитувчининг кундалик вазифасига айланмоғи зарур. Бунинг учун эса ислоҳот талаб этганидек ижтимоий-гуманитар фанларнинг имкониятлари- дан кенгроқ фойдаланйш, мактабларни шу ихтисослар бўйича малакали мутахассислар билан таъминлаш зарурати келиб чи- қади.

------Ма-млакатимиздаги қайта қўрйш ҳар бир ёшни жисмонан ба-қувват, соғлом, хушчақчақ бўлишини тақозо этади. Д ем ак, уму- мий таълим мактабидаги таълим-тарбия жараёни ҳам шу мақ- садни амалга оширишга қаратилади.

Ж амиятнинг тубдан қайта қурилиши маорифнйнг барча бў- ғинларинй' мазмунан қайта тузилишини талаб этадй. Ж ум ладан, мактабда таълим-тарбия бериш ўчоғи ҳисобланган ўқувчилар ўз-ўзини бошқариш таш килотлари фаолиятидаги расмиятчилик- ка, совуққонликка барҳам бериш, унинг иш мазмуни ва ш акл- ларини тубдан ўзгартириш, ўқувчиларнинг кундалик талаб ва эҳтиёжларини қондиришга хизМат қиладиган ўқувчиларйинг их- тиёрий жипслашган бирлаш маларига айлантириш кўзда тути- лади. М актабда синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий иш- ларни уюштириш, таш кил этиш ва ўтказишга масъул ҳисоб- ланган синфдан ва м актабдан таш қари тарбйявий ишларнинг ташкилотчилари, бош пионервожатийларинннг роли оширила-


ди, уларни таилаш , қўнимлилигини таъминлаш ишларига ало- ҳида эътибор берилади.

Ислоҳотда ўқувчиларни меҳнат таълими ва тарбияси, касб- га йўллаш, политехник таълимнинг мазмун, шакл ва методлари- ни янада кучайтириш масаласи ислоҳ қилинган мактаблар ол- дида турган муҳим- вазифалардан бири эканлиги алоҳида уқти- рилган. Бу борада барча машғулотларни 3 босқичга бўлиш, яъни бошланғич мактаб (I— IV синфлар), тўлиқсиз ўрта мактаб (V— IX синфлар), ўрта умумтаълим мактабларидаги ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олиш, меҳнат таълими ва касбга ўргатиш юзасидан дастурлар ишлаб чиқиш, ижтимоий-фойдали, унумли меҳнатни ривожлантириш, полйтехник билим, маҳорат- ни шакллантириш тадбирларини белгилаш, меҳнат тарбиясини иқтисодий тарбия билан бирга қўшиб олиб бориш масалаларига ижодий ёндошиш мақсадга мувофиқдир. У қувчига таълим-тарбия беришнинг муҳим бўғини, оила .ва жамоатчиликдир. Бола оила, жамоатчилик, муҳит таъсирида тарбиянинг муҳим аж ралмас қисмлари ҳисобланадиган ғоявий-сиёсий, ахлоқий, меҳнат, иқ- тисодий, экологик, жисмоний, эстетик жиҳатдан тарбияланиб боради. Шунингдек, бола шахсини бир бутун яхлит шаклланти- ришда мактабдан ташқари муассасаларнинг аҳамияти ж уда катта. Ислоҳот таълим-тарбия беришнинг бу бўғинини иш маз- мунини тубдан ўзгартиришни ҳам назарда тутади. Ислоҳ талаб- ларини амалиётга татбиқ этиш учун таълим-тарбия, мактабгача тарбия муассасаларида таълим ва тарбия. бирлигининг типовой дастурини ишлаб чиқиш; дарсдан таш қарида ўтказиладиган тарбиявий ишларнинг мазмуни ва шаклини жиддий қайта қу- риш; куни узайтирилган гуруҳлар тузишнй оммалаштириш; мак- табдан таш қари муассасалар — болалар саройлари, уйлари, ёш технйклар ©а тэбиатшунослар, туристлар станциялари, спорт, мусиқа, бадиий ва хореография мактаблари, болалар кутубхо- налари, оромгоҳлар ва шу кабиларни вужудга келтириш; исти- қомат жойларида олиб бориладиган хилма-хил ишларга барча ўқувчиларни ж алб этишга эришиш; болалар тарбиясида оила- нинг масъулиятини ошириш ва ғоят.қисқа вақт ичида шу муасса- саларнинг моддий-маиший шароитини яхшилаш зарур.

Ислоҳот ўртага қўйган шу вазифаларнинг ҳаммаси агар ўқи- тувчи ўз имкониятини, маҳоратини тўлиқ ишга солсагина му- ваффақиятли ҳал этилиши мумкин. Бунинг учун бўлаж ак ўқи- (гувчиларга замонавий билимлар бериш, олий ва махсус ўқув юртларининг ўқув режалари, дастурларини давр талабига мос ҳолда қайтадан ишлаб чиқиш, педагогик-психологик тайёргар- мик савиясини ошириш, педагогвка фанлари тизимини ўқитиш- ни кенгайтириш, илмий-педагог ходимлар малакасини ошириш, болалар билан ишлашга лаёқатли бўлган ёшларни танлаш, пе- дагог ходимларнйнг малакасини ошириш тизимини такомиллаш- тириш, ўқитувчиларнинг моддий аҳволини яхшилаш тадбирлари- ни белгилаш ва педагогик билимларни ташвиқот қилиш жоиз- 1Дир.


М актабда таълим-тарбия жараёнини муваффақиятли ташкил этишга маорифнинг ўқув-моддий базасини мустаҳкамлаш, ўқиш ва ўқитиш учун қулай шарт-шароит яратиш, ўқув жиҳозлари, кўргазмали ўқув қуроллари ва таълимнинг замонавий техника воситалари: мебеллар, станоклар, асбоблар, электрон-ҳисоблаш техникаси, қишлоқ хўжалик машиналари ва бошқалар билан таъминланиши ҳам ижобий таъсйр этувчи омиллар ҳисобла- нади.

Халқ маорифини бошқариш, таълим ва тарбия жараёнини ташкил этишга тўғри раҳбарлик қилиш, ўқитувчиларни таълим ва тарбияга оид бўлмаган ортиқча топшириқлардан халос этиш, қишлоқ мактабларига алоҳида эътибор бериш, ўқитувчиларнинг муқимлигини таъминлаш, мактаб учун ғамхўрлйкнй умумхалқ ишига айлантириш мактабда ўқув-тарбиявий ишларни самара- дорлигини таъминлашнинг муҳим шартларидир.

Ислоҳот мақсадларй олижаноб, юксак маънавий инсонпар- вар мақсадлардир. Шу мақсадларни рўёбга чиқариш кишилар- нинг маълумот ва маданият савиясинй ошириш учун ғоят катта аҳамиятга эга бўлади. Еш авлодни ўқитиш ва тарбиялаш , улар- ки ҳаётга ва меҳнатга, ишчан ж ам оат фаолиятига тайёрлаш учун энг яхши шарт-шароитларни яратади. Буларнинг ҳаммаси мамлакатнинг ғоявий-сиёсий, иқтисодий ва мудофаа потендиа- лини мустаҳкамлашга, жамиятимизни Ҳар томонлама тараққий эттиришга Ьамарали ёрдам беради.• М актаб ислоҳоти халқ маорифининг тараққиётини янги бос-

қичини белгилаб берди. У ўн иккинчи беш йилликда ва 2000 йил- ra қадар амалга оширилиши назарда тўтилади.

Бу фикр маорифнйнг барча бўғинлари мазмунига, таълим ва тарбия усулларига тааллуқлидир. Ушбу ҳолатнинг объектив ва субъёктив сабаблари мавжуд. Биринчидан, революцион йўл билан ривожланаётган қайта қуриш шароитида, мактаб исло- ҳотининг эволюцион характерга эгалиги, мактаб ишининг маз- муни*.. илмий*педагоги« кадрлар, моддий-7@хникавий таъмйнла- ниш, бошқаришнинг тубдан ўзгартирилмаганлиги ҳам ислоҳот талабларини бажарилишига тўсиқ бўлмоқда. Ислоҳни амалга оширишдаги ташкилотчилик ишларининг етарли бўлмаётганли- ги, бошқаришдаги бюрократик методга асосланилаётганлиги, аста-секинлик билан тараққий этаётган халқ хўжалигининг эҳ- тйёжйга мос равишда кадрлар тайёрлаш мўлжалланганлиги ҳам йслоҳот талабларини қийинчйлик билан ҳал этилаётганли- гига сабаб бўлмоқда. Булар эса ўз навбатида таълим-тарбия савиясини оширишга салбий таъсир этиши муқаррар. Лекин ис- лоҳотнинг асосий йўналишларини амалиётга татбиқ этишда қи - йинчиликларга учраш билан бир қаторда баъзи бир ижобий натижаларга ҳам эришилди.

Таълимнинг мазмунига аниқликлар киритилди. Уқув дастур- лари қайтадан тузилди, ўқувчиларни ортиқча маълумотлар бй- лан банд этишдан, зериктиришдан халос этилди, таълимнинг ш акллари ва методлари такомиллаштирилди, баъзи ф анлардан


ўқув дарсликлари, методик қўлланмалар яратилди; ўқув режа- сига «Атроф муҳит билан танишиш» (I—II синф ларда), «Инфор- Матика в а ҳисоблаш техНикаси асослари» (X—XI синфларда), «Оила этикаси ва психологияси» (X—XI синфларда), «Ишлаб чиқариш асослари. Касб танлаш» (V III—X синфларда) кабй фан асослари киритилди ва ўқитилмоқда, ўқитувчилар меҳна- тига табақалаш тириб ҳақ тўлаш жорий этилди, ўқитувчилар малакасини ошириш ва қайтадан тайёрлаш масаласида ижобий силжишлар рўй берди, ўқувчиларни мёҳнат таълими ва тарбия- сининг мазмуни такомиллаштирилди; хунар-техника таълими тизимида ишчи ходимлар тайёрлаш кенгайтирилди; маорифнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш масаласига нисбатан ж ам оат ташкилотЛарининг муносабатларй бирмунча ўзгар- гандек туюлди. Бироқ, бу ўзгаришлар таълим-тарбия ж ара- ёнини самарали ташкил этиш, уюштириш учун етарли эмас. эди, албатта.

Шуни қайд этиш зарурки, ўзбек мактаблари тўнтаришдан сўнг миллий заминдан батамом узилиб қолди: Қарсакбозлик би-

лан ўқиш-ўқитишда Оврўпо, хусусан ўрустизимини қабул қилдик. Аммо бизнинг авлодларимйз онгига, қонига бу зўрма-зўракилик сингмади. Буни бугунги ҳаёт, етмиш ййлдан ошиқ вақт ва та- раққйётимиз кўрсатиб турибди. «Янги» даврдаги замонаеийлаш- тиришнинг «билимдон» ва «зуқко» ташкилотчилари минг йиллик ёзувимизни ҳам қайта-қайта алмаштириб, кимларгадир яхши кўринмоқчи ёхуд ўзини доно ҳисоблаб шуҳрат қозонмоқчи бўл- диларки, натижада .мактабларимйз ўқув-тарбиявий ишларда ҳам ҳаётий асосЛар ва халқ руҳиятидан деярли ажралиб қолдй, авлод-.аждодлариМизнинг дунёвий-ҳаётий, ахлоқий, маънавий, руҳий хазинасй бўлган китоблар эса умуман ўқитилмай, ўрга- тилмай Ташлаб қўйилДи.

IX бобТЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ТАЪЛИМ

ТИЗИМИУЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИҚАСИИИНГ МУСТАҚИЛ ДЕБ

ЭЪЛОН ҚИЛИНИШИ ВА ХАЛҚ 'МАОРИФИ СОҲАСИДАГИИСЛОҲОТЛАР

Узбекистон ижтимоий ҳаётида, жумладан халқ таълими ти- зимида сўнгги ўн йиллиқларда катта ўзгаришлар юз берди. Рес- публикада мактабгача тарбия муассасалари ва мактаблар тар- моғи ривожланди, ўқитувчилар ҳамда илмий-педагогик ходим- лар тайёрлаш жараёни такомиллашди.

Аммо кўп йиллар давомида собйҚ совет республикаларида ва ўлкаларида ягона педагогик тизим ҳукмронлик қилиб, таъ-


лим жараёни М арказдан юборилган дарслик ва тавсиялар, ўқув режалари, дастурлар асосида ташкил этилди.- '

Она тили, ватан тариҳи, географияеи, миллий урф-одат ва анъаналар эътибордан четда қолиб, болалар ота-боболар ўтми- шидан бехабар ўқитилди/ : v ':

Республикамизнинг истиқлолга эришуви натижасида ўзбек педагогикаси тарихида узоқ давр тақиқлангай, эътибордан четда қолган маданий. меросга: қизиқиш кучайди.; Улардаги. ил- ғор фикрлар таълим-тарбия жараёнига татбиқ этила бошланди. Янги мазмунли дарсликлар, услубий қўлланмалар яратиш да миллйй-маданий, тарихий адабиётлардан, ўлка материалларидан кенг фойдаланилмоқда. Зеро, кечмишга боқиб келгуси кунни р'ёжалаштирйш' йбратлидйр, ўтган кун тажрибаси ишончли ман- т бадир. ,u:

Республикамиз мустақидлиги эълон қилинган 1991 йил 31 ав- густ Узбекистон йилномасига олтин ҳарфлар билан ёзилди. Уз- беқистонда собиқ Иттифоқдаги республикалар орасида биринчи бўлиб Президентлик.бошқаруви амалда жорий этилди.

1992 йил 8 декабрь куни Ун йккинчи чақириқ Узбекистон Олий Кенгашининг ўн биринчи сессиясида Узбекистон Респуб- ликаси Конституциясйнинг қабул қилиниши халқимизнинг. ас- рйй орзу-армонларини рўёбга Чйқардй. •

Узбекистон Республикаси, Олий, Кенгашининг 1992 йил 2 июл- даги қарорига асосан «Таълим тўғрисида»ги Узбекистон Рес- публикасининг Қонуни кучга кирди.

М азкур дастуруламалда республикада таълимнинг жамиятни ижтимойй-иқтисодий, маъНавий-маданцй ршвожлантиришнинг устувор соҳаси эканлиги эътироф этилган, шунингдек, б.у соҳа- да давлат сиёсатининг асосий тамойиллари, таълим тизими ва бошқаруви тартиби, таълим-тарбия ходимларининг ҳақ-ҳуқуқ- лари, вазифалари, масъулиятлари, мақсадлари белгилаб берил- ган.

— —Узбекнстон Республикаеднинг 1992-йилда т-асдиқланган уму- мий ўрта таълйм мактаби тўғрисидаги муваққат Низоми ҳамда «Таълим тўғрисида»гй Қонунй таълим тизимини жиддий янги- ланишй, ислоҳ қилинишига асос бўлди. Олдинги қабул қилин-

, ган Қонунлардан (1930, 1949, 1958, 1973, 1984 й.), ф арқля .ўла- роқ; халқ таълим и, тизими тузилишининг қуйидаш янги тамо- йиллари жорий этилди:

— таълим.гтарбиянинг йнсонпарварлиги ҳамда халқчйллиги;— таълим тизимининг узлуксизлиги ва изчиллиги;— давлат таълим тизиминицг илмййлиги ва дунёвийлиги;— таълимда умуминсоний ва миллий-маданий қадриятлар-

нинг устуворлиги;— давлат таълим стандартлари доирасида Ҳар бир кишига

миллати, динидан қатъи назар таълим олиши учун имконият яратилганлиги;

V-i таянч (тўққйз синф даражасида) таълимнинг мажбурий- лиги?


— таълим стандартларини танлаш да ягона ва табақалаш ти рилган ёндашув бўлишига асосланганлигй;

— таълим муассасаларида чет тилларни жиддий ўрганиш, дин тарихи, халқимиз тариҳи, маданияти ва жаҳон маданияти тарихи соҳасида бйлим олиш учун шароитлар яратилганлиги;

— таълим муассасаларининг турли сиёсий нартиялар ва иж- тимоий-сиёсий ҳаракатларнинг таъсиридан холилиги;

— амалдаги қонунлар доирасида мулкчиликнинг барча шак- лидаги таълим муассасаларининг тенг ҳуқуқлиги;

билимдонлик ва истеъдодни рағбатлантириш;■— тарбияланувчилар ва таълим олувчиларни ҳурматлаш;— педагог шахсини, унинг Ижтимоий мавқеини ҳурматлаш

ва б.Таълимнинг истиқболлари республикамиз Конституциясида

ҳам ўз ифодасини топган. Конституцияда республнка ҳар бир фуқаросининг бепул умумий таълим олиш ҳуқуқи, таълимнинг давлат назоратида эканлиги кафолатланган.

Узбекнстонда шахснинг асосий ҳуқуқларидан бири бўлган таълим, қасб ўргайиш давлат томбнидан кафолатланган.

Ҳозирда таълимни қуйидаги йўналишларда ислоҳ қилиш ва- зифалари белгилаб олинди:

— умуминсоний қадриятлар ва миллий маданият асослари- ни эътйборда тутган ҳолда таълйм-тарбия мазмунинй миллий мафкура, мустақил Ватан .туйғуси асосида ўзгартириш ва та!ко- миллаштириш; , r

— таълим сзмарадорлигини тиимай ошира бориб, жаҳон ант дозалари дараждсига олиб чиқиш;

, — вариатив ўқув режалари, дастурлар, дарсликлар яратиш;— билимдонлик ва истеъдодларнй қўллаб-қувватлаш;— илғор таж рибаларга, ижодкор устозлар тажрибасига суя-

ниш; ;— синов ишлари олиб бориш, таълим-тарбияда илм-фан,

техника ютуқларига суяниш;— таълимстарбияда бош йслоҳотчи бўлгаи ўқитувчи, тарбия-

чиларнинг янги авлодини тайёрлашга киришиш;— таълим муассасаларининг моддий-техник асосини мустаҳ-

камлаш, таълимни компьютерлаштириш, ўқув ж араёнига янги педагогйк технологияни олиб кйриш;

— таълим тизимини, бошқарув фаолиятини такомиллашти- риш;

— ислоҳ ғояларини иложи борача вилоят, туман, мактаб пе- дагОгик^жамодларига тезроқ етказиш, сингдириш, амалга оши- риш;

— ислоҳни босқичмагбосқич' мавжуд, ўзини оқлаган услуб- лардан воз қечмаган ҳолда амалга ошириб бориш.

Ривожланган мамлакатлариинг тажрибаси шуни кўрсатади- ки, қаерда таълим в.а тарбиягаэътибор катта бўлса, ўш а ерда та- раққйёт, юксалиш бор. Шунинг учун республикамизнинг истиқ- боли узлуксиз таълимни қай дараж ада амалга оширилишй-


га боғлиқ. Узлуксиз таълим барча фуқароларии тинимсиз; ўқи- шини, изланишини, шахсни юқори м алакали бўлишийи талаб этади. ,

Узлуксиз таълим тизимининг ҳаётга татбиқ этилиши респуб- ликада халқ таълими фаолиятини. тубдан ўзгартиради ҳамда республиканинг ижтимоий-иқтисодий ривожига муҳим ҳисса қў- шади.

Узлуксиз педагогик таълим тизимида педагогик ходимлар тайёрлаш поғонали равишда амалга оширилади.

Ж умладан, ўрта-махсус педагогик таълим ўрта бўғин мута- хассисларини тайёрлаш мақсадини кўзлайди. Бу таълим педа- гогика билим юртларида, индустриал-педагогика техникумла- риДа, педагбгик коллёжларда ббсқичли ш аклда амалга оширйг лади. Педагогйка билим юртлари ва индуетриал-педагогика техникумларида ўқиш иккй босқичда, педагогик йоллежда эса уч босқичда ташкил этилади. Таълимнинг биринчи босқичини муваффақнятли тугатгап талабаларга битирув (давлат) имти- ҳонлари натижалари бўйича ўрта маълумот ҳақидаги аттестат ва ўқиш даврида олган муткхассислиги ҳақида гувоҳнома бе- рилади. Тавсия қилинган талабалар иккинчи босқичда ўқишни давом эттириб, ўрта-махсус педагогик маълумот оладилар ва уларга бу ҳақда диплом берилади. *

Иккинчи босқични муваффақиятли тугатганлар учинчй бос- қич ў қ и ш и га^ (о л и й таълимнинг I босқичп шаклига) педагбгик коллежга қабул қилинадйлар. Б у ббсқични тўлиқ ўзлаштирган- ларга «бакалавр» дараж аси (диплом) бериЛади. Учинчи босқич коллеж мақомига эга бўлган ўрта-махсус ўқув юрти шаклида ёки олийгоҳдаги таълимнинг биринчи босқичи шаклида бўлиши мумкин.:

Олий педагогйк маълумотли мутахассислар университетлар- да, педагогика институтларида, пеДагргик коллежларда (бирин- чи босқич олий таълим) тайёрланади. r

-Олйй педагогик ўқув -юртларидаги таълим якктг* босқичли асосда Узбекистон Республикаси Вазирлар М аҳкамаси тасдиқ- лаган Низомга мувофиқ «бакалавр» ва «магистр» дараж асини бериш орқали амалга оширилади. '

Бакалавриат таянч (I—XI синфлар) мактаблар учун, маГис- тратура эса ўрта мактаб (X—X I^ X II синфлар), ўрта-махсус ўқув юртлари, ҳунар-техника билим юртлари ва янги турдаги ўқув муассасалари (лицей, гимназиялар) учун ўқитувчилар тай- ёрлаш вазифасини бажаради.

Ҳозирги кунда республнкада ягона таълим тизими яратилган бўлиб, у мактабгача тарбия, умумий таълим, мактабдан таш қа- ри таълим, ҳунар-техника таълими, ўрта-махсус таълим, олий таълим, илмий <ва илмий-педагогик ходимлар тайёрлаш, ходим- ларни қайта тайёрлаш ва касбий малакасини ошириш, оиладаги таълим ҳамда мустақил таълимни ўз ичига олади/ v/.

М актабгача тарбия Узбекистон халқ таълими тизимидаги биринчи босқичдир.


Бу босқичда хилма-хил тоифадагй турлича муассасаларни кўриш мумкин. Яъни, болалар яслилари, болалар боғчалари, ясли-боғчалар, соғломлаштириш боғчалари, ақлий, жисмоний жиҳатдан нуқсонлй болалар боғчалари, хонадон боғчалари, мав- сумий боғчалар; (асосан қишлоқ хўжалик ишларининг долзарб паллаларида хизмат кўрсатадиган) мавжуд.

М актабгача тарбия муассасалари ўз фаолиятини республика Вазирлар М аҳкамаси томонидан жорий этилган Низом асосида ташқил 'этади. Бу муассасаларга етарли касб, назарий-методик малакага эга бўлган, халқ таълими туман ва шаҳар бўлимлари раҳбарлари томониДан тайинланган мудир раҳбарлик қйлади.

Уэбекистон Республйкасида ҳозир 9467 мактабгача тарбия ва тагьлим муассасалари мавжуд бўлиб, 1,3 млн. кичкинтойлар- йи ўз бағрига олган. Уларнинг тарбияси билан 100 мингдан ор- тиқроқ педагог ходимлар ш уғулланмоқдалар1.

Умумий таълнм узлуксиз давлат таълими тизимида асосий бўғин бўлиб, таълим олувчиларнинг илмий билимлар олишини, меҳнат'таълими; бошланғич касб кўникмалари, ишбилармонлик асосларини эгаллашларини, шунингдек ўз ижодий қобилиятла- ри ва маънавий фазилатларини ривОжлантиришларини таъмин- лайди.

Умумий таълим «Таълим тўғрисида»ги қонуйнинг 9- бандига мувофиқ уч босқичдан иборат:

— бошланғич таълим (I— 1¥ синфлар);•— таянч таълим (V—IX синф лар);— ў£та таълим (X—XI«—XII синфлар).Таълим ҳақидаги давлат сиёсатининг асосйй моҳияти таянч

таълимининг (тўққиз йиллик) мажбурийлигидир.Умумий таълим мактаблари Узбекистонда табақалаш тирил-

ган таркибга 3rai бўлиб (варйатив), шароитга қараб таркиби I—IV синфлардан иборат бошланғич мактаб; V— IX синфлар- дан иборат таянч мактаб, таркибида X—XI (XII) синфлар бўл- ган ўрта мактабдан иборат. Бундай тартиб амалда умумий таъ- лнмни босқичма-босқич амалга ошириш имконини беради.

М актаб ҳудудий жиҳатдан мувофиқлаштирилади, яъни мақ- бул деб ҳйсобланган ерда марказлаштирилади.

Барча тоифадаги ва номдаги умумий ўрта таълим мактаб- ларидаги таъл»м-тарбия ишлари республика Халқ таълими. ва- зирлиги томонйдан тасдиқланган ўқув реж алари ва дастурлари асосида олиб бориладй.

Ҳбзир Узбекистон Республикасида ҳаммаси бўлиб 8963 та умумий таълим макТаблари ишлаб турибди. М азкур мактаблар- да 429500 дан ортиқ ўқйТувчи 4 млн 766600 дан ортиқ ўқувчи- ларга таълим-тарбия бермоқдалар2.

‘ Ж. Ғ. Йўлдошев. Узбекистон Республикаси таълими—тараққиёт йўлнда. Тошкент, «Уқитувчи», 1994, 28-бет.

2 Узбекистон ҳалқ таълими вазирлигининг 1993 йилги халқ таълими асосий кўрсаткичларииинг рақамли билдиргичи. 3, 26, 12-бетлар.


Узбекистон Республикаси Х алқ таълийи: вазйрлиги таълим- даги янгича мазмуннй рйвожлантяришни астойдил рағбатлан- тирмоқда, ян ги , педагогик технологияни ;барпо;;:қилмоқ учун тинимсйз изланишлар олиб бормоқда. РеспубликанинрЛбарча ви- лоятларида тажриба-синов майдодчалари барпрг этилган. Дозйр- да бундай майдонларнинг сонй 100 дан ошиб кетди.. Уларда янги-янги педагогик ғоялар амалиётга татбиқ эгилмоқда.

Республикада ташкил этилган «Нафис санъйт мактаби», Ш арқ тиллари, иқтисодиёт, экология лидейлари таж рибалари диққатга сазовордир. Бундай мактаблар иқтидорли, ижодкор, нодир истеъдод эгаларининг ўз имкониятларшш рўёбга чиқа- ришларида ибратли ишлар қилмоқда. Ана шундай .турдаги мак-. таблар республиканинг 8 вйлоЯтйда тайшйл қйлинди. Ударда :10 мингдан ортиқ ўқувчилар таълим олишмоқда,1.

Умумий таълим мактаблари республиқамиз халқ таълими тизимида муҳим ва салмоқли ўринни эгаллаган ўқув маскани-Дир. ' »г/

Ма5кур маскан зиммасидаги вазифаларни ҳал этишда, уни ҳозирги куннинг талаблари даражасида, илмий асосда тўғри бошқариш ишларини амалга оширишда, олий маълумотли педа- гогларни тайёрлашда, узлуксиз таълим тизимининг етакчи бў- ғини ҳисобланган олий ўқуд юртлари муҳим аҳамият касб этади.

Республикада олий таълим университстларда, институтларда ва бошқа олий таълимга дахлдор муасс.асаларда амалга оши- рилади. Бу ўқув юртларида таълимнинг кундузги, сиртқи ва кечки ш акллари мавжуд бўлиб, ўқиш.даври беш йилдир. Олий ўқув юртлари Вазирлар М аҳкамаси томонидан тасдиқланган Низом_ҳамда унга асосан ишлаб чиқилган Уставга мувофиқ фао- лият кўрсатади.

Олий таълим тизимида 25 минг ўқитувчи хизмат қилмоқда. Ўларнинг орасида 1091 фан доктори, 11 минг фан номзоди бор.

Олйй маълумотли педагогларни тайёрлаш асосан Х алқ таъ-..дими,_вазирлигига- қарашлн & -пвдароғйка- инстнтутида амалга

оширилади; Шунингдёк, бир қисм мутахассислар Олий ва ўрта- махсус таълим вазирлигининг 16 университетида ҳам тайёрла- надилар. Педагогика йнститутларида жами 19 мутаха.ссислик бўйича олий маълумотли педагог ходимлар тайёрланади.. Д ав- л ат педагогика институтларида 20 мингдан ортиқ талаба таъ- лим оЛмоқда. Таълим-тарбия ишлари ўзбек, қорақалпоқ, рус, қозоқ, корейс, тожик ва бошқа тилларда юритилади.

Олий ўқу,в юртларига қабул Узбекистон. Олий ва ўрта мах- сус ўқув юртлари вазирлиги томонидан тасдиқланган қоидалар- ra ' мувофиқ, педагогика олий ўқув юртларига қабул эса Узбе-

,<кистон Халқ таълими вазирлиги томонидан тасдиқланган Қоида ^б ўй и ча амалга оширилади. 1993 йилдан республиканинг барча

1 Ж. Т. йўлдошев. Узбёкйстон Республикасн таълими—тарақедёт йўли- да. Тошкен*; «Уқитувчи», 1994, 39-бет.


олий ўқув юртдарига тест синовлари орқали абитуриентлар қа- бул этилҒмоқда.

Улар олий ўқув юртларида икки босқичли таҳлил асосида «бакалавр» ва «магистр» даражаларини эгаллаш лари мумкин.

Фуқаролар иккиичи олий маълумотни битим (пулли) асоси- да олиш ҳуқуқига эгадирлар,

Узбекистонда 55 та олий ўқув юрти жумладан, 16 универси- тет, 7 тиббиёт, 6 педагогика, 4 қишлоқ хўжалйги, 3 маданият, 1 темир йўл, 1 алоқа ва бошқа институтлар фаолият кўрсатмоқ- да. Уларда жами 317 мйнг талаба' таҳсил олмоқда.

1992— 1993 ўқув йилида республика олий ўқув юртларига 44 минг абитуриент қабул этилган бўлса, 60 мингдан ортиқ му- тахассис халқ хўжалигИга тайёрлаб берилди.

Узлуксиз педагогика таълимнинг ажралмас қисмларидан би- ри — илмий, илмий-педагогик ходимларни тайёрлаш, аспиран- турада ва докторантурада ўқитиш — таълимнинг юқори (олий ўқув юртидан сўнг) босқичлари ҳисобланади.

Республика бўйича 94 аспирантура бўлиб, уларда 3101 киши таҳсил олмоқда. Шундан 2044 киши ишлаб чиқаришдан ажрал- ган ҳолда аспирантурада ўқийди. 36 докторантурада эса 196 докторант фаининг истиқболЛи йўналишларида илмий изланиш- дадир: . ■ ,

Ж умладан, Узбекистон Фанлар Академиясида —36 аспиран- тура, 23 докторантура; Олий ва Урта махсус таълим вазирли- гида 17 аспирантура, 7 докторантура; Соғлиқни сақлаш вазир- лигида^ 12 аспирантура, 4 дОкторантура; Қишлоқ хўжалиги ака- демиясида 12 аспирантура, 1 докторантура; Қишлоқ хўжалиги вазирлигида 3 аспирантура; М аданият вазирлигида 3 аспиран- тура; Х алқ таълими вазирлигида 5 аспирантура, 1 докторанту- ра; Сув хўжалиги.вазирлигида 2 аспирантура; Д авлат геология қўмитасида ва М арказий Осиё темир йўли бирлашмасида 1 ас- пирантура. : .'ь

Ўмуман, илмий ва йлмий педагогик ходимлар тайёрлаш 300 дан ортиқ мутахасеислик бўйича —20 та фан йўналишларида олиб борилмоқда1.

Ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикасида амалга оширил- ган узлуксиз педагогик таълимнинг устувор йўналишлари «Таъ- лим тўғрисида»ги Қонунда белгиланган қоидалар асосида ҳаёт- га татбиқ этилди ва амалиётга кенг жорий қилинди.

Утказилган ислоҳотлар, самарали таж рибалар республика- да таълимнииг давлат стандартларини ишлаб чиқиш ва татбиқ этиш давр талаби эканлиги, бу ишни кечиктирмай амалга оши- риш зарурлигини тақозо этади. Чунки таълим стандартлари шахс маълумотлилигининг давлат меъёрларини таъминЛайди.

Таълим стандартлари воситасида талабдаги маълумотлилик

1 Ж. Ғ. Иўлдошев. Узбекистон Республикаси таълими—тараққиёт йўли- да. Тошкент, «Уқитувчи», 1994, 57, 59-60- бетлар,


дараж аси мувозанати сақланадй, ривожлантнрилади, ж амият тараққиёти истиқболларига мувофиқлиги татзминланади. :

Д авлат таълим стандартларн ўқўв жараёнини қатъий нега- раланган қолипга солиб қўймайди, балки, аксинча педагогик ижодкорликка, таълим мазмунининг ягона негизи атрофида турли-туман табақалаштирилган дастурлар, ўқув қўлланмала- ри, ўқитиш услубиятларига катта йўл очади.

Таълимнинг давлат стандартларини ишлаб чиқиш ва татбиқ этишни босқичма-босқич амалга овдириш кўзда тутилган бўлнб, у бошланғич ва таянч мактабларда 1995/1996 ўқув йилигача, ўрта мактабларда эса, 1998/1999 ўқув йилига қадар жорий эти- лиши керак.

Республика халқ таълими ҳозирги вақтда тикланиш, тако- миллашув, мустақиллик шароитида шаклланиш жараёнини бош- дан кечирмоқда. Бунда маданий-маърифий меросимиздан, хори- жий давлатлар илғор иш тажрибаларидан самарали фойдала- нйш давом эттирилиб, таълим сифатини ошириш, уни босқичма- босқич жаҳондаги ривожланган давлатлар даражасига етқазиш; ўқувчилар қобилият, эҳтиёжларини ҳиСобга олган ҳолда таба- қалаштирилган таълимни ривожлантириш; ёшларни истиқлол ғоялари асоСида тарбиялаш; таълим муассасаларнни янги мақ- сад ҳамда вазифаларни амалга оширишга қодир педагог ходим- лар билан таъминлаш каби долзарб масалаларни ҳал этиш кўз- да тутилади.

Республикамизда лотин ёзуви асосидагй алифбонинг жорий этилиши халқ таълими муассасалари зиммасига катта масъу- лият юклайди. Ҳар қандай мам лакат ва хаЛқ тақдири, унинг келажаги, тараққиётйнинг асоси элат ва миллатларниНг тиди, ёзуви ва таълим-тарбия маскани бўлган мактаб билаи боғлиқ- дир. Шу сабабли ўзбек миллий мактабинй яратиш ва унинг асо- сида ҳозирги кунда халқ таълими тизимида тўпланиб қолган муаммоларни ижобий ҳал этйш бугунги куннйнг кечиктириб бўлмайдиган вазифасидир.

Миллий мактабни ташкил этиш муаммолари

М актаб таълимини фан-техниканинг замонавий ривожланиш суръатларига мувофиқлаштириш, миллий мактабни таркиб топ- тнриш ҳозирги кундаги жуда мураккаб, серқирра, мазмуни чу- қур бўлган масаладир.

Ешларни анъаналар асосида табиат, жамият, руҳият, қад- риятга муҳаббатини, қизиқиш ва ихлосини тарбияламай миллий қиёфани шакллантириб бўлмайди. Бу эса яна дарслар, дарслик- лар, синфдан ташқари тадбирлар савияси, ўқитувчи билими,'ма- ҳорати, обрўси масаласи билан боғланади. Бўсиз миллий мак- таб бўлмайди.

Миллий мактаб ташкил этиш учун энг аввало педагогик хо- димлар масаласини ҳал этиш, ўқув режалари, дастурлари, дарс- 382


ликларни қайта кўриб чиқиш, тузатиш ва миллийлаштириш ж а- раёнида такомиллаштириш зарур.

Чииакам-миллий мактаб бўлиши учун унга миллий руҳ синг- дирилиши керак. Б у царса мактабдаги тарбиявий тадбирлар аниқ ва табиий фанлар, ҳатто чет тиллар ҳам миллий заминга асосланиб ўргатилгандагина вужудга келади.

М ақсад ёш авлодни баркамол инсои қилиб тарбиялаш экан, бу вазифани бажаришга диний муассасаларни ҳам ж алб этйш, диний манбаларга таяниш фойдадан холи бўлмайди. Зеро, Қуръоии Карим, Ҳадиси Ш арифлар, диний афсона ва ривоят- лар-, авлиёлар, валийлар билан боғлиқ нақлларда бой руҳий- маънавий, руҳий-ахлоқий мерос мужассам. Чунки руҳий тарбия поклик, ҳалоллик, диёнатлилик, раҳм-шафқат, меҳр-оқибатни шакллантиради. Руҳий тарбия олган одам ўғирлик, сотқинлик, хиёнат, ахлоқий тубанлик қнлишдан, инсонга озор етказишдан ўзини тияди, фойдали ишлар билан шуғулланади.

Миллий мактабларда Ат-Термизий, Имом Бухорий, Аҳмад Яссавий, Сулаймон Боқирғоний, Хожа Баҳоуддин Нақшбанд, Саййид Абдулқодир Гилоний, Хўжа Аҳрор, Дукчи Эшон каби алломалар таълимотини, Ш арқнинг буюк мутафаккирлари Ал- Хоразмий, Ал-Фарғоний, Абу Наср Форобий, Абу Абдуллоҳ Ру- дакий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Абу Саҳл Ма- сиҳий, Абу Наср ибн Ироқ, машҳур тарихчи Ибн Мискавайҳ, Абулқосим Фирдавсий, Абу Мансур ас-Саолибий, Ал-Киидий, Ар-Розий, Юсуф Хос Ҳожиб, Ибн Ҳаммор, Замахшарий, Маҳ- муд Кошғарий, Бурҳониддин Зарнуджий, Ал-М арвазий, Имом Ал-Ғаззолйй, Ал-Ахсикатий, Еқут Ҳамайий, Кайковус, . Умар Ҳайём, Аҳмад Югнакий, Саъдий Шерозий, Соҳибқирон Амир Те- мур, Мирзо Улуғбек, Заҳириддин М уҳаммад Бобур, АЛишер Навоийлар фаолиятини, меросинй ўрганиш мақсадга мувофиқ- дир. Ш ундагина биз Ватанимйз тарйхи, унинг маданий мероси нақадар бой эканлигини, жаҳон фани маданиятини ривожлан- тиришда Ш арқ алломаларининг хизмати беқиёс эканлигини, миллий урф-одатларимизнинг улуғлигини, тарбиямиздаги мил- лий ғурур-ифтихор халқпарварликка, инсонпарварликка, ҳалол- ликка, меҳр-шафҚатга, ахлоқийликка, инсоний фазилатларга чексиз муҳаббат, кишиларни софдил, меҳнатсевар, илм-маъри- фатни улуғловчи туйғулар бйлан бойитилишига эришамиз.

Узбек халқининг миллйй қиёфаси, миллий руҳи ва миллий ғурурини тиклаш учун халқнинг қадимдан шаклланган урф- одатларини, маданиятини, тарихини, санъатини, муомала-муно- сабатларини, ахлоқий қарашларини ўрганиш, ёш авлодга сингди- риш керак. Руҳий мерос, миллий ифтихор, инсон қадрияти, бу- ларнииг ҳаммаси ўқиш билан, таълим-тарбия билан боғлиқ экан, барча дарслИКларда, қўлланмаларда, бадиий асарларда имкон дараж асида унга эътибор бёриш керак.

Табиатни авайлаб-асраш, ноз-неъматларга, хусусан, нонга ва сувга эътиқод, ерга муҳаббат, маънавиятга — китобга ҳур- мат, руҳий меросни— авлодларнинг эзгу ишини кўрсата олувчи


миллий қиёфани шақллантириш асосларидир.: М актабда ўзбек полвонлари, баҳодирлари, курашчилари,: саркардаларииинг. ҳас- ти билан (жумладан, Паҳлавон Маҳмуд, Амир Темур, Ж ало- лиддин Мангубердй, Темурмалик, Спитамеи, Намоз, М аматка- рим, Аҳмадполвонлар) таништириш зарур: t '

Ҳозирги кунда бошланғич ҳарбий таъ,дим s a жиСмоний тар- бия дарсларининг савияси қониқарли дараж ада эмас, дарслар қизйқарсиз, дастуриинг бажарилиши расмиятчилик учунгина. Буни олдини олнш учун эиг авеало, дарс самарадорлигини оши- риш, уни миллийлаштириш зарур. Ҳарбий таълйм ва жисмоний тарбия соҳасида халқнинг миллий спорт ва ҳарбий ўйинлари — кураш, чавандозлик, мерганлик, кўпкари, пойга (пиёда, отда), кес-кеС, чиллак, бош уриш, таёқ ирғитар* тбвон жаиги, елка жанги, оёқ уриштириш, кимнинг қўли кучли сингариларни қай- та тиклаш пайти келди. Буларнинг ҳар бйри шу фанлар бўйича дастурларда Кўрсатилган маш қлардан қиздқарли ва фойдали- дир. Яна бир нарса. Болалар катта қувониш билан қатнаш адн- ган «Қувноқ стартлар» мусобақасини кенг оммалаштиришимиз, уларда миллий ифтихор, миллий руҳни болаларга сингдира оли- шимиз керак.

Бизга маълумки, ўтмишдаги мактабларимиз ёмон дейили- шига қарамай, маэмун ва моҳияти жиҳатидан бир мунча демо- кратик асосга қурилган эди. М актаблар бир хил ўқув реж ала- ри, бир хилдаги ўқув йўриқномалари ва қолипдан чиққандай бир хил дарсликлар сиқувида эмасди. Ота-она ва талаба мак- табни, ўқйтувчини танлаш имкониятига эга эдйлар. Қадимги мактабларда чет тилн ўқитилишига катта эътибор берилгандй- Мактабни битирувчилар камида уч тилни биларди. Ана шу анъанани тиклаш ва уни амалда. янада ривожлантириш фар- зандларимиз камолотини юксалтириш имкониятини беради.

Бугунги кунда мактабдаги таълимнинг мазмуни анча тако- миллашган бўлса-да, миллий мактаб талабларига тўлиқ жавоб беролмайди. М асалан. ҳозирги харакатдари умумий-w w ih m мак-

'табларйнинг ўқув режаларнда кўрсатилгап ҳафталик соатлар миқдори анча кўпдир, Бу ҳол ўқувчиларни анча толиқтириб қўймоқда. Бизнингча, бу масалани қайта кўриб чиқиш лозим. М актабда ўқитилаётган фанлар ортиқча бўлмаса-да, аммо бар- ча дарсликлар жиддий таҳрирга муҳтождир. Ж умладан, химия, физика, математика, биология, география, тарих, астрономия, бошланғич ҳарбий таълим каби фанлар Ш арқ замини, Ш арқ илмидан узоқ бўлган рус ва Оврўпо тадқиқотларига асосланган. Бунда миллий руҳни, қадриятларни, ўтмишдаги буюк авлод- аждодларимиз илмини кўрмаймиз. Ш ундай экан, биз умид қи- лаётган мактабнинг таълим мазмунига муқаддас китоблар, пандномалар, ёхуд юзлаб достонлар, минглаб қўшиқлар, риво- ятлар ва афсоналарда, топишмоқ ва маталларда келтирилган, ахлоқий ф азилатга ундовчи, жасурликка чорловчи, ақлий камо- лотга дахлдор манбаларни, жаҳон илм-фанига муносиб ҳисса қўшган бобокалонларимиз-у, жадидчилик ҳаракатининг йирик


дарғалари; Ибрат, Абдурауф Фйтрат, А!.бдулла Авлоний, А. Illar- курий, Бе^будий, Ҳамза, М унаввар Қори, Саидрасул Азизий, Саидаҳмад Сиддиқий, Садриддин Айний, Исматулла Раҳматул- лаев, ф айзулла Хўжаев ва бошқа ўнлаб маърифат фидоийлари- нинг асарларини ўрганиш ва шулар асосида миллий мактаб учун миллий мактаб дастурлари, дарсликлар ва қўлланмалар яратилиши давр талабидир.

Миллий мактабни яратиш учун ҳозирги таълим мазмуни ва . ўқиш-ўқитиш жараёнидаги кўпгина камчиликларни тузатиш, $ муаммоларни ҳал қилиш зарур. Бунинг учўн қуйидаги тамойил-

лар ва устувор йўналишларни ҳаётга татбиқ этиш мақсадга му- вофиқдир:

— Ҳар бир фан ўқитувчиси ўз соҳаси бўйича маданий ва та> .рихий меросни чуқур билишига эътиборни кучайтириш, қайта тайёрлаш курсларида уларнинг малакасини ошириш;

:— биринчи синфдан бошлаб миллий замин, халқ турмуш тарзи билан боғланмаган материалларни дарсликдан чиқариб ташлаш, улар ўрнига халқ педагогикаси, тарихий ҳикоятлардан киритиш;

— бошланғЛч сйнфдай .ОДДОМУрКд ;т^йЧ*й,Ла&“бир қаторда хорНжий (^p,a6j форс^ирнғл^з* «спан^немйс ва бош^а,..) тиллар- ни ўқитиШнй, қироатхонлйкка ўргатишни йўлга қўйиш;

— мактабда миллий касб-ҳунарни ўргатадигдн тўгараклар, бирлашмалар^ташқиЛ этМ-;(1йЙЙВай, уи^аШрйрйс^ ганчкорлик, сопол ва чиннй йдйш ла^!ясёй 1 ,5 р&Шк тўқйш; йиляий чеварлик, косибчилик ва ҳоказо);

— Мактабда барча учун таълимнинг уч босқичиии қўллаш, беҳуда маблағ сарфланишига йўл қўймаслик, ўқиш истаги бўл- маган ёки фан асосларини ўзлаштиришга қийналаётганлар бош- ланғич маълумот била» чекланган ҳолда, уларни касб-ҳунарга ўргатиш масаласнни ҳал э^йш;

-r- иқтидорли ўқувчилардан иборат синфлар ташкиЛ э^иш;— «Таълим ҳақида»ги Қонунда қайд этилган таълим тизими

сақланган ҳолда, мажбурий IX йиллик таълимни амалга оши- риш ва шу мажбурий таълим асосида миллий мактаб базасини кучайтириш;

— ҳар бир мактабда «Мерос музейи»ни ташкил этиш. Ушбу музейда илм-фан, санъат, ўтмиш тарих ҳақидаги материалларни жойлаштириш;

_ — ҳар бир синфда «Маданий (ва тарихий меросимизни ўрга- намиз» рукни остида қизиқарли бурчак ташкил этиш;

— ҳар бир мактаб биносини, залини миллий, маданий ва та- рихий меросни акс эттирувчи кўргазмали материаллар билан безаш;

— синфдан ташқари ўтказиладвган тарбиявий тадбирларда миллйй урф-одат, анъаналарга эътиборни кучайтириш;

— «Халқ педагогикаси» факультатив курсини жорий этиш.Ю қоридагилардан кўринйб турибдики, ҳар бир инсон бола-

лйкдан ўз халқини, миллатйнинг қадриятларини, тил бойлик-


ларини, ўнинг тарихини, оғзакй ®а ёзма. адабиётини ҳаМДа caitth»- атини, урф-одаггларини, илғор анъаналаринй, халқчил' руҳий, маънавий меросини ўргансагина,г .ўша халвда ва миллатга ман- суб бўла олади. Шу сабабли оила, болалар яслилари, боғчалари ва бошлангич Синфдан бошлаб мактабни тугатгунча болаларга

. халқнйнг миллий ғурури, миллий. қарашлари, эрки ҳамда қад- риятларини сингдира олмасак, бу борада кўзланган мақсадга эриша олмаймиз. Фарзандларимизнииг баркамоллиги ва ■ юкс^к одоблилигига эришиш учун эеа миллий таълим-тарбияға асос- , • ланган мактабнинг бўлиши мақсадга мувофиқдир.

Шуни таъкидлаш керакки, миллий мактабни яратиш хусуси-даги дастлабки. ҳаракатлар ижобий натижа бермоқда. М азкур----- -эзгу ишга кўпгина иқтидорли олим ва ўқйтувчилар, ҳалқ таъ- ♦ лимининг ташкилотчвлари ўз ҳиссаларини қўшмоқдалар.

X бобЖАҲОН ПЕДАГОҒИКА ФАНИ

РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ БАЁНИ

ҚАДИМГИ ЮЙОННСТОН ВА РИМДа в л Ат л а р и д А ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ

Тарихий тараққиётнинг кейинги даврларига келиб, ибтидоий жамоа тузуми ўрнини янги ижтимоий формация—қулдорлик ту- зуми эгаллади. Қадимий Ш арқда биринчи синфий ж амиятлар пайдо бўлди ҳамда моддйй ва маънавий маданиятга асос солин- ди. Айниқса, Қадимги Юнонистон (Греция) халқлари бу мада- ниятни маълум дараж ада қабул: қи^иб, уии қайтадан ривож-

- даптард» ва бутун жаҳон маданияТига, мабрЙфига ўзининг ул- қан ҳиссасини қўшди. /,>

Дарҳақиқат, тарихий тараққиёт давомида турли мамлакат- лар ва халқлар жаҳон маданиятига турлича ҳисса қўшганлар; Масалан, Хитойда бирннчи марта қоғоз ихтиро қилинган. Хин- дистонда ҳисоблашнинг ўнлик системаси кашф этилган. Ме- сопотамияда эса ер куррасини градусларга, суткани соатлар, минутлар ва дақиқаларга бўлиш ўйлаб топилган (градус- ■лар ҳам, соатлар ҳам ҳисоблашнинг олтилик тизим:ига асослан- ган)., Эрамиз бошланишидан олдин Марказий Осиёнинг жанубий чеккасига яқин бўлган жойда Урта денгйз билан Ҳиндистойни /бирлаштирувчи карвон йўли қурилган.. Сўнгра М арказий Осиё орқали Хитойдан Урта денгизга томон «Буюк ипак йўли» очил- •ган. Натижада М арказий Осиё халқаро савдо-сотиқ маркази 'бўлиб қолган. Бу эса ўз навбатида М арказий Осиё воҳаларида


маданиятнинг ривожланишигаР таъсйр : кўрсатган. Айнйқса қа- димгй*Юнонистонда маданият, 'гарбия, мактаб ва дастлабки пе- дагогик фикрлар бошқа қадимий Ш арқ мамлакатларига нисба- /ган жуда эрта ривонсланган.

Юнонистон ўнчалик катта бўлмаган бир қаича қулдорлқк давлатларидан ибор-ат м айлакат бўлга»; Унинг энг катта ша-

• 1ҳарларидан Лакония (пойтахти Спарта) ва Аттика (пойтахти Афина) айниқса мадйният маркази бўлиши билан ўта мўътабар эди. Бу шаҳарларнинг ҳар қайСиСйда тарбиянинг бошқа мам- лакатларДан фарқлй алоҳида тизими вужудга кёлди. Ва- бу тар- бия тизими шаҳарлар номи билан юритилиб «Спарта» ва «Афи- на» ўсулидаГй тарбия деб юритиладиган бўлди. Ҳар иккала ш&ҳарнинг иқтисодий ва сиёсий тараққиётидаги баъзи бйр ху- сусиятлар ҳамда маданият даражаёи ■ турлича бўлганлиги ту- файли ҳар икки тизим бир-бирйдан тубдан • ф арқ Қилар эди. Аммо иккала давлатда ҳам қулдорлик тузуми ҳукмрон эди. Шу- нинг ўчун ҳам бу давлатларда йжтнмбйй тарбия тизими қулдор- ларнинг болалйри’ манфбатйнй кўзл&р; Зди.

Юнонистонда қулларни «гапирадиган йш қуроли» деб ҳйсоб- лар эдилар. Чункй қуллар барча мамлакатлардаги каби Ьддий

•инСонйй ҳуНЎКЛардай1 ҳа(м йаҳ^ўм эдилар- :Лаконий ‘(Спарта) Пе'Лопон#есййнгс'шарқи-ж!анубйй;қисмида-

ги ерларг^ж ойлаш ган давлат бўлиб, бў вилоятлар соҳилида кемалар тўхТайдйган қулай !гаванлар; 'йў^ эдй. : M akлакатда қул- лар мёҳйазйГа^соСлайганд^^Ц о^йййк ҳўкмрон эДй. Сбни унча- лик кўп бўлмаган ярйм 'озбд йй тўлаДуқуқлД бўлмаган аҳоли- сининг кўпчилиги ҳунарм'айд^а'р 'Эди. :Тўққиз мйнг оиладан ибо- рат бўлган қўлдорлар 250 мйнгдан:;кўйр6қ аҳолига ҳукмронлик қиларди. Спартйда Қуллар шафқатсйз1 таъқйб оётига блинар эди, Ш у сйбабли улар тёз^тёз қўзғолбн кўтар*йб турар эдйлар. бунДай ҳбл afea уларнй уюшқоқ бўлиб яшашга, ҳам иш а;ҳарбий тайёргарликда бўлишгё даъват э+ар эди: ;г ;

• Тарбия ийлари эса давлат ихтиёриДа бўлиб, унинг -асосий маҚсади спа{)таликларнинг болйларини бақувват, жисмойий соғ- лом, бардошли. чиниққан жангчйлар1 қилйб тар!биялашдан йбо- рат бўлйш билан бирга бўлаж ак қулдорларни ҳг(м тарбиялашни назарда тутар эди. ; r

• СпарталикларнинГ болаларй _ 7 ёшгача уйда яшар, кейин «агелла» дёб аталувчй' алоҳида давлат томонйдан ташкил этил- ган. тарбия' муассасасига ж ойлайтирйлар ва 18 ёшга етгунича уларга ана шу муассасаларда таълйм-тарбия берилар эдй. Б у муассасаларнийг раҳбарларй даёЛат !;гом6нйДай обрўли, таниқ- ли киши^ардан тайин Қилинар эдй. Бўндай кицшлар «педоном» деб аталиб, бутўн тарбиявий-ишга раҳбарлйк қиларди. Айниқ- Са, ўсмирлар тарбиясига алОҳида эътибор.бериларди. Улар жис- моний соғлом бўлйши учун тўрли машқлар <?илан чиниқтири- лар, совуққа, очликка ва чанқоқлнкка чийаШга, оғрпққа бардош беришга ҳам ўргатиб борилар эди. Таълим жараёнинйнг қисмини ҳарбий гимнастика машқлари эгаллар эди. Бу


ёш спарталиқларни югуришдан^ сакрашдан, диск ва найза ота- билишдан, курашиш ва қўл билан жанг қилиш усулларидан сабоқ бериларди. Шунингдек, ҳарбий тусдаги махсус ўйинлар ҳам ўргатиларди. Спартанинг келаж ак ворислари жисмоний ба- қувват, ҳеч нарсадан қўрқмайдиган^ ботир гжангчи* ўз ватанйни, халқини ҳар қандай офатдац ҳимоя қила оладиган бўлиб ети- шарди. • -

Қаднмги Грециядаги тарбиявий ишлар шуниси билан ўзига ҳос эдики,, унда болани нафақат жисмоний чиниқтиришгина эмас, балки маънавий томондан ҳам баркамол бўлиши назарда

тутиларди. Ўнда асосан болаларга мусиқа, ашула ва диний рақс- лар ҳам ўргатилган. Бу машғулотларнинг мазмуни жанговар ҳамда ҳарбий.тусд*<бў№ган. т 7;

Қадимги греқ тарихчиси, файласуф олими П лутарх Спарта мактабларидаги таълим-тарбия ҳақида гапириб шундай дейди: «ўқиш ва ёзиш — болаларга ф ақат уларвинг энг зарури ўрга- тилар эди, тарбйянинг қолган қисми эса битта мақсад: ҳеч сўз- сиз итоат қилдиришни, чидамли бўлишни ва енгиш илмини ўр- гатишни кўзда тутади».

Спартада рлиб бориладиган таълим-тарбиянинг яна бир му- ҳим вазифаси ёшларни қулларга нясбатан шафқатсиз, уларни менсимайдиган қилиб тарбиялац!1а.н иборат эди. Шу мақсадда ёшлар «Крептияларда» да, яъни кечалари қулларни тутиш машқларида қатнаштирилар эди, бундай машқларда ёш спар- таликлар отрядлади шаҳарнинг бирор маҳалласини ёкй шаҳар ташқарисидаги ноҳйянй қуршаб олиб, шубҳали бўлиб кўринган ҳар қандай иллатни (қулни) ўлдирар эдилар.

Ёш ларга ахлоқий тарбия беришда давлат раҳбарларй мах- сус суҳбатдар ўтказиб, ш у йўл б>илан уларга аҳлоқий в а сиёсйй тарбия берар эдцлар. Бу суҳбайларнинг асосий мазмуни ватай душманлари билан курашда ота-боболарнинг кўрсатган мард- лиги ва жасурлиги ҳақида гапириб бериш, қаҳрамонлар ҳақида

—ҳш ш яқш ш ш дан-иборат-адн^Бу билан-улару белаларда ўз ;вата- нига, халқига ва ота-^брболарига .ҳамда унинг меросига катта ҳурмат ҳиссини тарбиялашган. Шунингдек, болаларни савол- ж авоб жараёнида аниқ, қисқа ва лўнда қилиб жавоб беришга ўргатиб борилган.

Спарта таълим-тарбия тизимида бола 18—20 ёшга етгандан кейин махсус «эфеблар» (эфеблар қадимги Юнонистонда бало- ғатга етган ўспиринлар) гуруҳига ўтказилган ва ҳарбий хизмат- ни ўтаганлар. .

Спартада қизлар тарбиясига ҳам алоҳида эътибор берилган, яъни улар ҳам ҳарбий s a жисмоний тарбия м алакалари билан қуроллантириб борилган. Б ундаш лақсад эркаклар қуллар қўз- ғолонини бостирмоқ учун урушга кетган вақтларида қизлар, аёллар шаҳарии,- уй-жрйни қўриқлаш мақсадида қуролланиб қўриқчилик вазифасйни ўтар, қулларни эса итоат сақлаш ини таъминлар эдилар.


Қадймси Грециянинг иккинчи бош ш аҳарларидан бири Афи- нада эса ҳаёт, тартиб, интизом, мактаб тизими ва ундаги таъ- лим-тарбия спартаникидан бутунлай фарқ қилар эди. Чунки Афинадаги иқтисодий ҳаёт Спартадаги сингари чекланиб қў- йилган эмас эди. Қуллар. хусусий мулк ҳисобланар эди.

Афииада эрамиздан илгариги V— IV асрларда мадаиият барқ урйб ўсди. Дунёқарашнинг ■ Кейинги ҳамма турлари Грек фалсафасининг хилма-хил шаклларида куртак ҳолида намоён бўлди. Айниқса табииёт илми, математика, тарих, санъат, ажо- ййб грек меъморчиЛйгй в а ҳайкалтарошлиги тараққий қилди.

Афинада энг кўркам ва баркамол инсон деб ҳам жисмоний, ҳам маънавий жиҳатдан етук кишини ўзларининг «идеали» деб ҳисоблар эдилар.

Тарбйя жараёнида ақлий, ахлоқий, эстетик ва жисмонйй тарбия уйғунлашган ҳолда олиб борилар эди. Лекин шуни таъ- кидлаш керакки, бу идеал фақатгина ижтимоий юқори табақа- ли қулдорларга хос эди. Жисмоний меҳнат эса ф ақат қуллар- нинғқисмати деб ҳисобланарди. Аммо табақаланиш натижасида қулдорлик жамиятининг ўзида анча камбағал, яъни эркин оила» дан туғилган: ва қулликдан озод этилган қишиларнинг каттагина гуруҳи ажралиб чиқди, улар ҳунармандчилик билан шуғулла- нар эдилар. Бой қулдорлар эса уларга- нафрат кўзи билан қа- рар эдилар. •;■ ■-.■ . л . ’

Афинада болалар 7 ёшга етгунча уйда тарбияланар эдилар. Уғил болалар 7 ёшдан бошлаб м актабга қатнар, қизлар эса оилада она кўмагида уй-рўзғор иш ларига ўргатилар эди. Афи- нада умуман хотин-қизларнинг ҳаёти уй доирасидан чйқмас, асосан ичкарида ўтар эди. : ■

Афинада дастлаб болалар (7 ёшдан 13^-14 ёшгача) «грам- матист»; (грамматйка мутахассислиги демакдир, савод ўқитув- чиси маъносида) ва «кифарист» (грекча музика демак, музика ўқитувчиси маъноеида) мактабларида (ёки шу мактабларнинг ҳар икковида ҳам, ё бўлмаса аввал грамматист мактабида, сўнг- ра эса кифарист м актабида) ўқитилар эди. Бу мактаблар хусу- сий бўлиб, ҳақ тўланар эдр. Шунинг- учун ҳам пули йўқ (демос деб аталган) фуқароларнинг болалари бу .мактабларда таълим ололмас эди.

Бу каби мактабларда «дидаскол» деб аталган ўқитувчилар машғулот олиб борар эдилар. (Мен ўқитаман деган маънодаги «дидаско». сўзидан кейинроқ «дидактика»— таълим назарияси келиб чиққан).

Уғил брлаларни мактабга қуллар етаклаб боришган. Бундай қуллар «педагог» деб: атаяган?1 («пайс» бола, «агогейн»— етак- лаб бориш деган сўзлардан олинған).

Афинадагй грамматист мактабидаги таълим-тарбдянинг м аз- муни ўқиш, ёзиш ва ҳисоблашни ўргатишдан йборат бўлган..

Уқиш ҳарфларни ҳиж ж алаб ўқитиш усулида олиб 'борилиб„ болалар. ҳарфларнинг номларини (альфа, бета, гамма ва ҳока^ зо) ёдлаб олар, сўнгра шу ҳарфларни қўшиб бўғинлар ясар,


бўғинларни: қўшиб сўзлар ясардилар. Ёзувни ўргатйшда мум сурилган: ялтироқ тахтачалардан фойдаланилар эди. Бундай тахтачаларга ингнчка чўп ■билан ҳа.рфлар ёзилар ,эди. Бармоқ- лар, сополак тошлар ва саноқ тахтаси (ҳозирги чўтга ўхшаш асбоб) ёрдами билан ҳисоблаш ўргатилар эди. Кифарист мак- табида ўғил болаларга адабий; билим, эстетик мазмучдаги дек- ломациялар ўргатилар; («Илиада» e a «Одиссея» дан парчалзр ўқитилар) ЭДИ. .; , Уғил .болалар ўн уч—ўн тўрт ёшга етганларидан кейин «по-

лестра» (кураш мактаби) деб аталган ўқув юртига ўтар, эди- лар. Бу ўқув юртида улар иккқ-уч йил давомида жисмоний машқлар билан шуғулланар эдилар. Беш кураш деб ном берил- ган бу жисмоний машқлар югуриш, сакраш, кўраш тушиш, диск’ Еа найза ирғитишдан иборат бўлиб, сувда сузиш ҳам ўргати- ларди. Л’.. ,л. 'V"'- ;:.

Спартадаги каби Афина мактабларида ҳам ўқувчилар бцлан сиёсий ла ахлоқий масалаларда суҳ!батлар ўтказидган. Ц алас- трада жисмоний .тарбия ва ахЛоқий м асалаларга доир суҳ-бат- ларга энг таниқли фуқаролар бепул раҳбарлик/қилар эдил.ар, Паластра мактабида ўқиш текин бўлганлиги учун ҳам гкўпчи-

Ушк бу мактабда ўқиш билаи чеқланйб қолар эдедар.Айрим бадавлатроқ ойладан;,бўлган; болалар !паластра мак,-

табини тугатгандан сўнг «гимнасий» (грекча сўз бўлиб, Қадим- ги Грецияда жисмоний тарбия ижтимояй 'мактаби ғ. маъноСида. гимназия сўзидан қелиб чиққан)га кириб ўқир Эдилар. М актаб- ни тугатган ёшлар давлатяи бошқариШда қатнаодишлари мум- кин бўлган. Ш унинс учун уларга ф алсафа, сиёсат, адабиёт фан- лари ўқитилган. Лекин бу мактабда ҳам бадантарбия билан (шуғулланвш давом эттирилгаяп l v ■.. ■ « > r cf ,

7 Ниҳоят, Спартад<аги каби Афи«ада ҳам 18 ёшдан 20 ёшгача бўлган ёшлар эфеблар қаторига, ўтибу ҳарбий хизматга тайёр- ланар ва ўзларининг сиёсий билимлариии оширишни давом 5т-

"тирир^здШ ар.гШ уняетдек^тлартиет е ^ е м . ^ -қуриш 1 ш , ҳар^нй аслаҳаларяи ишлата билйшни ўрганар, шаҳар гарнизонЛарида хизмат қилар, денгизчилик ишини ўрганар, ижтимоий байрам- ларда ва театр томошаларцда қатнаш ар э д и л а р ; V ‘

Афинада қулдорлик жамияти ичида табақаланишнинг тар- бия соҳасига ўтказган таъсири шундан иборат бўлдики. мукам- мал тарбия олиш ф ақат бадавлат;;қулдорларнинг болаларига- гина хос бўлиб қолди. чбс ■ :

Аҳолининг кўпчилйк қисми болаларини мактабларда ўқита олмаганлари сабабли уларга ка.сб^ҳунар ўргатиш -одат тусйга кирган эди. Айрим хат-саводи бор готалар болаларига ўқишни ўзлари ўргатар эдилар. Б у каби тартиб давлат томонидан қо- нунийлаштирилиб қўйилиб бечораҳол табақага мансуб ота-она- лар ўз болаларйга бирор касбни ўргатишга мажбур эдилар. А кс ҳолда уларпинг болалари келгусида кексайиб қбяган ота-она- лари тўғрисида моддий ғамхўрлик. қилишдан юзод ;этилар эди;


Қулдор зодагонлар меҳват билан шуғулланувчи эркин аҳолйга нафрат бйлан қарарди. Қулларни эса «гапирадиган иш қуроли» деб. ҳисоблаганлар. . .uf ,

Юнонистонда мактаб (ва маданиятнинг тез ривРжланиши пе- дагогика назариясининг ҳам туғилишига нмконият яратди. Пе- дагогика назариясиг.а олим ва файласуфлардан Сократ, Пла- тон, Арасту ва Демокритлар асос солдилар.

Улар педагогика соҳасидаги дастлабки қарашларини жамоат олдийа сўзлаган нутқларида, илмий асарларида баён этдилар.

Сократ (эрамиздан аввалги 469—399 йиллар) ўзининг де- мократик ижтимоий чиқишига қарамай (у камбағал ҳунарманд ўғли эди), консерватив заминдор. аристократларнинг идеологи эди. Бу албатта унинг фалсафий ва педагогик қараш ларида ўз аксини топди; Сократнинг фикрича тарбиядан кутилган мақсад, буюмлар табйатини ўрганиш бўлмай, балки кишининг билиб олиши, ахлоқни камол топтириши бўлмоғи лозим эди. Ҳам фай- ласуф, ҳам нотиқ Сократ кенг майдонларда, жамоат олдида сўзларга чиқиб ахлоққа доир масалалар юзасидан суҳбатлар ўтказар, тингловчиларни савол-жавоб йўли билан ҳақиқатни ўз- лари ўйлаб топйшларига ундар, шу йўл билан одамларни ҳақи- қатнй излашга ўргатар эди. Суҳбатнинг бу усули ўша пайтда «Сократ усўЛй» деб аталган. «Сркрат усули» дан кейинги давр- лар услубиятида суҳбатни «фикр қўзғовчи саволлар усули» но- мйда ўтказиш пайдо ‘бўлди.. ;

Умўман Сократ яратган ахЛоқий этйка мактаби умумий фа- зилат, бир қатор хусусий фазилатлардан, яъни жасурлик, доно- лик, .мўътадиллик, адолат ва бошқалард&н ташкил топди. У ҳар бир фазйлатнинг у ёки бу, турдагй билймлардан иборат экан- лигини асослаб берди» Яъни, мардлик — қўрқувни даф^ қиЛйш- ни, донолик — Қонунларга риоя қилишнй, мўътадиллик — ўз ҳйсси^гларйга эрк бермаелйкни; адрлатV - яхшиликни қандай қилйб амаЛга'рши^йшни-ўргатааиу деб таълим берди. Ш у са- бабли у одайни фЗэйлатлй ҳаётга ургатишДан олдйн, инсон Энг аввало умумий этика мезонларйнй, инсон учун муҚаддас бўлган барчага хбС умуМйй -фазил&тларйй бйлиши зарур, дейди. Шу- нингдеК, у -^кимгаКи блйжанбб йнсоний фазилатларни бйлйш раво кўриЛгай бўлса, айа шу одамгина яхшй фазилаТни кўрсата оляШи мумКШ дейиш билан, фазилат ва' билимий айнан бир нарса деб сгьбрқ беради. Унинг фикрйча, ийсонлардаги фазйлат, яъни ахлоқий фазилатлар фан туфайли, тйълим бериш билан қўлга кирйтилғанлиги сабабли, ахлоқий ривожланйш ахлоқ асо- сини ташкиЛ этар эКан.

Сократнйнг ахЛоқий ^қарашларида тенгсизликни яққол се- зйш мумкин. ' -

Унинг фикрича, ахлоқ ф ақат имтиёзли «мумтоз» ларгагина хос, «муМтоз» Кйшилар ҳақиқий ахлоқнинг ягона эгал ар и ! бўл- гаяликлари учун ҳокимият ҳам уларнинг қўлларида бўлмоғи керак дейди. «Сара» бўлмаганлар қора халқнйнг, авомнинг ҳо-


кшшяти ахлбқсизлйк сифатида рад этилмоғи кераж, деб .кўрса-

Қадимги Грециянинг машҳур файласуфларидая яна бири П ла- тон эрамиздан илгари (424—347 йиллар)'— идёалисг.' файласуф Сокр.атнинг шогирди, объектив идеализм назариясннинг асос- ниси Эди. У «ғоялар дунёси»ии: бирламчиу ҳис қилинувчй нарса- лар дунёсини иккиламчи деб ҳисоблади. : r > - г ’~: Платон танадан ташқарида мавжуд бўлган нарсалар ҳақи-

даги назарияни олға сурди ва бу танадан ташқа:рида бўлган нарсаларни «тур» ёки «идеялар»> деб атади..

. Платон одамни ҳодисалар дунёси:Деб иккига ;бўлиб ўрган- ди. Унинг назарида, н арсадар / идеялар одамининг соясидир*холое. ■;•--•• ......-■-;— ^ : v ..■■; .■ •■•-

Афина а:ржст;ркрат.иясининг намояндаси бўлгав Платон,; арис- тократиянинг абадий ҳукмронлиги- ҳақидагв, назарияни :олға сурди. Унинг. фикрича идеал аристократик давлат: уч хил ижтиг ;моий гуруҳ: файласуфлар, жангчилар, ҳунармандлар в а деҳқон- лар гуруҳидан иборат бўлишв лозим, экан. Ф айласуфлар дав- латни бошқарадилар, ж ангчилар; уни ҳар қандай душмандан ҳимоя қиладилар, учинчи гуруҳ эса меҳнат қилиб, мўл ҳосил етиштириб, файласуфлар s a жангчиларни боқадилар, деган фикрви олға суради.’ Шунингдек, у қулларда ҳам ■ сақланиб қо- лишини айтцб, унинг тасйввуридаги идеал давлатда қуллар ҳам, ҳунармандлар ҳам ҳуқуқсиздирлар. дасткашлик ҳамда Қаноат ва итоаткорлдк фазилатларигина ҳунарманд коеибларга ва деҳ- қонларга хос деб^таъкидлайди.. , : ■

? Платоннинг фикрича, у олға сургаи ғоз, ,бу давлатнинг мақ- сади олий эзгулик ғоясига яқинлашишдир: бу ;ғояу асоеан, т.ар- б яя !Йўли; билан рўёбга чиқицхини таъкидлэйди:; - ■ .

Тарбия,— дейди Платон,-— давлат томонидан ташкил этил- моғи ва ҳукмрон гуруҳла,рринг файласуфлар. ва жангчилар- нинг манфаатларини кўзламрғи лозим.. Платон ўзцвииг педаго- гика тиаимила Спарта . ва=Афина тиэимияинр • аъви бирг белғит ларини 'бирлаштиришга интиладц. тё *

Платоннинг фикрича, болалар 3 ёшдан бошлаб б ёшгача дав- лат. томонидан тайинлаб қўйилгаи тарби ячи дарраҳбарли ги да майдончаларда турли ўйинлар ўйиаш билан шуғулланишлари муҳим бўлган, Платон ўйинларни мактабгача тарбия воситаси деб ҳисоблаб, уларга катта аҳамият. беради. шунингдек, бола- ларга ҳикоя қилиб бериладиган материалларни.;,синчиқлаб тан- лаш кераклигини ҳам уқтириб ўтади. У .болаларга; энг ёшлиқ чоғиданоқ ижтимоий тарбия бериш тарафдори эди, -

Болалар 7 ёшдан 12 ёшгача давлат мактабларига қатнай- дилар ва бундай мактабларда уларга ўқиш, ёзиш, ҳисоб, муси- қа ва ашула ўргатилади. : ; j.

Болалар 12 ёшдан 16 ёшгача одатдаги бадантарбия машқла- ри ўрганиладиган паластрада, яъни жисмоний тарбия мактабида ўқийдилар. Паластрани тамомлаган ўспиринлар Ш ёшгача ҳисоб,


гёометрия ва астроиомияни $рганадилар, бунда қўпроқ амалий м ақсадлар (уларни жаигчилар қилиб т?зйёрлаш) кўзда тутил- ган . 18 ёшдан 20 ёшг.ача йигитлар «Эфебия» да тарбияланади- л а р , яъии ҳарбий гимнастика тайёр.гарлигини ўтайдилар. Ақлий машғулотга майли бўлмдган йигитлар ,20 ешдан бошлаб, жанг- чилар қаторига ўтадилар. Абстракт; тафаккурга қобилияти бор? лиги очиқ кўринган ёшлар, яъни йигитларнинг озроқ қисми -30 ёшга қадар фалсафа, шунингдек, ҳисоб, геометрия^ астроно- мия ва мусиқа назариясини ўрганиш ^бвдан шуғулланиб, шу та- |>иқа илм олишнинг учиини,: олий .. бреқинини. ўтайдилар, аммо •бунда амалий мақсад кўзда тутилмасдан, балки фалсафа — на- зарияни мукаммал ўрганиш -кўздагтуғнлади. Ш у тардқа улар давлат мансабларида ишлашга тайёрланадилар. Йстеъдодн ғоят ўткир эканлиги маълум бўлган ва жуда. озчнликни ташкил эт- :ган йигитлар фалсафа илмини ўрганишни яна 5 йил (35 ёшга қадар) давом эттирадилар, шундан сўнг 35; дан 50 сшгача дав-

латни бошқарувчи киш илар: бўлиб қолад,илар.; Платон ҳам хотин-қиздар • тарбияси хусусида фнкр юритиб,

•Спартадаги усулни маъқуллайди. д ■Умуман Платон тар.бия тнзқмининг ; .бутуц мазмуни ва мо-

-ҳияти жисмоний меҳнатдан ъ к т нафратланиш руҳи билан су- рорилган, Платон роясига кўра бўлаж ақ •файласуфлар ea жанг- ■чиларнинг «жисмоқий м,еҳнат; тўғрисада, хато ў$л ашл ари» ҳам тақиқлаб қўйилгаи, шунияРдек!' қудлариинг ? > .болаларинй ўқит- алаган маъқул^ деган ғоя д а гар а eypH#p#it v / : i <

Бироқ, Платон мактабгача тарбиа тў)фисида, дфвлат томо- «идан изчиллик билан олйб; ?i |борилйши::л<?зиМг бўлган тарбия тизими тўғрисида бир қанча муҳим фикрязрни айтдп, ижобий ўрнак намунасида тарбиялэш; кабилардя тяяаб ;қи-лди.

; Платон ўзининг ахлрқий < тизиминн. • яратар эқаа, устози Сок- ратга эргашиб, рбъектиэ:; идёализм йўдаии ■ аДи. Платон эти- касининг асосий назарий тазнч ; нуқтаси — инсон онги ■. чегара- ларидан таш қаридан. бў^ган . вз ^адгулиқ ғоялари оламида худонинг 'Доимий назорати осТ!НДа ,бўл.адиган яғрна ўзгармас «яхшилик» рбясидир.; ўнинг.; фвқрвда,- ердйри яҳшиликларнинг ;ҳамма тури ўзида меъёр, гўзаллик ва ҳақиқатдан иборат уч ту- шунчани ж амлаган олий «яхшйлик,-?0Я(еи» нинг .инъиқосигина<}ўЛИШИ МуМКИН. ... ;; •■■; ■

. Платон фикрича, одамнинг зх л р қи й ҳ аёти шу олий «яхши- ЛЙК ғояси» га интилишга тўла, бўйсунган;ва ҳушбахтликни таш- кил этадиган, ф а қ а т ; олий. «яҳшилиқ» ^оя<?ига ннтнлишидагина хулқнинг намунасини кўррш м у м қи ^ г;111ундз$ қилиб, Платрн /инсоннинг ҳулқини худо хоҳидага бўйсунди.ришга -ҳаракат қил- тан . г. . i - \ * i;, . • :

Цлатон инсонга.ҳрс ахлоқий-:қа1Т,егор.иялар ва тушунчаларни -синчиклаб ишлаб чиқиб, уларнинг барқ,арорлиги ва муайянли- гинй исботлагани ҳолда уларни кишилар жррий қилишини ҳадг эътироф этмади. Ш у билан, ,у -аҳлр^ий қ<?нунлар кшиилар учун ;мажбурий ёки номақбул бўлиши,,мумқинлиги ҳақидаги. фйқрга


ўрйн қолдирмади. .У' бў ўринда-чаристократ зодагонларнигина назарда тутған холос/ Х алқ омма^сига келганда . унга ахлоқий ҳаетдй арзимас ўрин бер1етган;:унинғ фикрича,.. халққа фақат- бўйсуниш, йтоаткорлйк :аҳлоцигина:ЛХОс. Қуллар <ҳеч қандай.фа- зилатга эга^ёйаслар? дёб ҳйсобл^ани сабабли Платон ахлоқий^ атикасиға кўра:, улар умўман чйнакам ахлоқ эгаси бўлиши мум- КЙн-5эмаС. ; :- ' ' ' ' . : , •■/

Платойнинг ахл<»қйй *гушунчаларни ўзгармас »ва барқарор- деб қараши ҳамда уларйи муткақлаштириши ж ам йят сиёсий тузилишининг ўзгармаСЛйгй1 ғояларини ҳиМоя қилишга в а қул- дорлик давлйтини идеаллаштиришга хизмат қилди. Н ати ж ада Платон этйкасй арйстократия назарида жозибадор бўлиб кўри^' нади .У ла^ўН и н гэтй каШ А аўз^ҳаётлардтарзи н и н ги н ъвкоси ва ҳимоячисини кўрдилар.

Платоннинг -шогирди бўлган, македониялиқ Искандарни та р - биялаган, қадимги Грециянийғ эиг йирик идеалист-файласуфш ва олими Арасту (эрамйздан илгариги 384—322 йиллар.) нинг ’ педагогика назариясинй ?ратишДаги ва уни рй-вожлантиришдагж хизматлари жуда улкан. ; ■ ;

Платон оламни ғоялар ДуйёСй ва ҳодисалар дунёси деб йкки- га бўлган бўлса, унинг< шбГйрдй' Арасту оламни яхлйт деб бил- дй ва нарсаларни ўзи^ан ажратйб) бўлмайди, деди: Араетунинг айтишича, ғояйй шаклга ўхшатйпг мумкин; Ҳар -қайдай .буюмдат бцз ўнянг моддасини!®ас'агаклинй'Шўриши:миз: мумкйн. М оддада нарсалар бўлиши учун1 йМкЬнйятлгар’ бор; модда бйронг шакя ол - гаяйдан сўнггйна: riiapCa бўлиб Қблади. Чунонч»,гмармарнинг ўзи /бир модДадир,' аммб ' ўйга' маълум шакл бсрилса, ҳайка.ш тусини ОЛИШЙ »<уМКЙЙ.' i • ' . • S ■

Бутун ҳаёг' :тара^|0<йё^’ 1йсараёйидйр;; бу; ж ар аён* Арастунинг фикрича, ташқА кучларнййг Фаъсирй остиДа содир бўлмайди, балки ички тараққйё^нййг'; ўзйдйр.: Арасту ташқи блш иинг м ав- жудлигига шубҳа қилмайди в’а ҳйссйй тажрибани, сезгиларн®

—бйлишнинг асосй деб- ҳ и ^ л # д й - .4 АрАс^нййр 1 ^ м « д л аш и и а , билишдагй хатолар* нЬтўғри тафаккурдан, яъни ҳисСий таж ри - байй нотўғрй талқйи 1 ф л ишд ан; кблйб чиқади. Энг йуҳими шун- даки, Арасту шакл билан йазмунййиг бирлигини кўрсатйб ўтди^ тараққиёт ғоясини олға сурдй. . ‘V - Арасту оламда тана ва жон бор, тана билан жбн- матери» билан шакл тариқасиДа бйр-биридан аж ралм ага 1 1 ҳоЛда мав- жуддир, дёйди. Уйингча, ўч’ хил жой бор: ўсимликдан таркиб' топган жон озйқланишда ва урчиб кўпайишда намоён 'бўлади; ҳайвонотдан таркиб топган жон, ўсймлик хоссаларидан таш қа-

. ри сезгиларда ва истакларда намоён бўлади; ақлнинг ифодаси бўлгаи жон, ўсимлик ва ҳайвонот хоссаларидан ташқари, у т а - факкур ёки билиш хислатларига ҳам эгадир. Инсондаги ж он- иинг ҳайвонйй қисми ақлга тобе бўлганлйгй сабабли, уни ирода? деб аташ мумкйн. /

Арастунинг фикрича, жоннинг мана шу уч хилига мувофиқ. ўч хил тарбйя жисмойий тарфйя, ахлоқий тарбия, ақлий тар - 394 :■■ • ' /


4>ия бўлиши керак. Тарбияиинг мақсади, унинг фикрина исон- нинг олий токонларини т— ақл ва иродаии камол топтиришдан згборат эди. Ҳар бир' моддада ривожла$иш имконияти бор бўл- танидек, инсонга ҳам табиат фақат "қобилиятларнинг бошлан-

‘ ^ичйнигина беради, инсонда камол топнш. имконияти табиатда элавжуддир ва бу имконият тарбия воситаси билан рўёбга. чи- ^қарилади. Табиат жоннинг- уч хилини б'ир-бири билан чаМбар- ‘час боғЛаб қўйган; биз ҳам тарбияда таЗиат. < белгилаб .берган ;йўлдан 'бориб, жисмоний, ахлоқий ва ақлий тарбияни биргбйри ■бйлан чамбарчас боғла1б олйб ' йорйшймиз 'лозимлйгини уқти-

Арастунинг фикрига кўра, давлатнингсумумий' битта^ <>х-нрги длақсади бор, ў ҳам бўлса, давлат ҳамма фуқароларга бир хил- .да тарбия.берилишини таъминлаши лозим, мана шундай тарбия ■ бериш эса хусусий ташаббуснинг вазифаси бўлмасдан. балки .давлатнинг иши бўлйши лозим. • . i

Оилавий тарбия билан иж тим оийтарбия ўзаро боғлиқ бў^ лиши лозимлигини уқт)9риб,гу.оилакий тарбияга7 доир бир' қанча тавсиялар беради. Аммо .Ара.сту.давд$л\: ҳам м а. фуқаррлар ,учун «бир хилда» : ггарбия бериши лозий, г\дёб. а^гғанида қулларни яазарда тутмайди. . : ь , . ;;= А раступедагогвка тарихидабириняибўлцб .ёш ни даврларга

• ■бўлишГасуриниб^ кўрайи. :У инсоннинг ёшлик йилларнни уч даврг Ўа бўдиб ўрганади-: 7 .ёшгача. бўлган дав,р}1 7 -ёшдан 14 ёШхача •бўлган давр (жисмоний балоғат, даврининг бошланиши)- важ и н - <ий балоғат даврянннг бошланишидан;21; ёш гача бўлган давр. Унинг фикрича,. бунда$ . даврларгд : тЕ*#лиш тДбиатга . мос бўлиб

“ХуШЗДИ ,: i, . rj... ".'jj} v»b«'.0'.j .*/' V u V /■! Г» 'i rl:.. > •.! \ Л.Ч..;.:Арасту ўғил болал0рг7 ёшдан бошлафдавлат мактабида <ўқи-

дай дозш , ^деб уқ?гирадй;. чБблаяаргаЬақдий;^арбия1 берилишй жераклигинц. айтиб, у ўғйл- бол^дар^саввада; бадантарбия- (М.у;ал- лимдарцни^, қўлкга .тойшйридсцн, даб^тадаб қйлади* • буйда у болаларни ҳаддан ташқари; чаряатиб , қўймаслик кераклигини айтади ;ва уларни жисми мустаҳкймланиб одгунича/ёнгйл машқ? лар бқлан Ц1уғулда1гг^рйшни_та(6сйя этади. ^г.: ч •

. Арасту жиСмоййЙ» .ахдоқий ва-* ақдий:тдрбйани бир-бирй: би- лан боғданган, деб •қарайди. Бошлан^ич та^лим вақтида, бадан* тарбиядад-, ташқари, я.ца^ўқадд;< ёзишу граммахика, расм ва>му- си.қа ўргатилйц^и: керақлигйни ;ҳам, алоҳидз уқтириб ўтади,. Ус- деирлар мактабда; ? жидддй, м.аълум6т::;рлишдари: керак, улар адабиёт,1 тарих, фалсафа, .ҳисоб, фал^қИед,, мусиқа ўрганишларй

•шарт, ГўзаллиКни ҳис қилишн#.ўетириш гучуя мусиқа ўрг.анм°Қ керақ, аммо р.ас*« чизиш-.сЙНЕари • мусдқ&г ўрганиш ҳам рддий ^унарга айланиб кетш»слиги«и кузати(б туриш муҳим дейди. У хртин-қизларнинг лтарбияси, хусусяда.. гапйрй^й ©у; ркакларнинг тарбиясига ўҳшаб кетма&пигини; чунқи, улэрнинг табиати мут- лоқ эркакларниқидан фарқ қилицгини айтади. ; •


Арасту ўз пёдагогик қараш ларида ирода, фаолиятни асос қилиб олгани ҳолда, ақлий тарбия соҳасида ахлоқий кўникма- ларга катта аҳамият беради. Т-абиий истеъдод, шу билаи бирга, кўиикма орттириш (мйтлуб ҳаракатларни ўрганиш, тез-тез так- рорлаб туриш) ва ақл — булар ахлоқий тарбиянинг уч маибаи- дир, дейди. 1 -

; Ф азилатлар ҳосил бўлиши учун эзгу хулқ-одатларини ва кў- нйқмаларини таркиб топтирадиган, яҳши ўйлаб ўтказиладигаж машқлар бўлишр ҳам зарур, бунга одатлаииш, бунинг учун дои- мий ҳаракат қилиш лозим, одатдан, кўникишдан эса ахлоқий; хатти-ҳаракат ҳосил бўлади, деб таълим беради.

Арастунинг қайд этишича, ҳар қандай истак ва ф аолиятда камчйлик, ортиқчалик в а ўртачилик бўлаДи. Шунинг учун ҳамг ҳамма нарсада ф ақат ўртачилнк, ф ақат мувозанат яхши s a фой- далидир. Демак, ҳамма нарсада ортйқчаликка ҳам, камчиликка» ҳам йўл қўймайдиган хатти-ҳаракат яхшиликнинг нишонасидир. М ана шундай хатти-ҳаракатни ҳосил қилмоқ учун кўпроқ машқ. қилиш керак, деган фикрЛарни олға сурДи.

Арасту Платондан; ф арқ қилнб,ь оилани тарбиядан четлаш- тнрмайди, ахлоқнй тарбия бериш, асосан, оиЛанинг зиммасида бўлиши керак, дейди.

Арастунинг қарацглари антик педагогиканинг тараққнётига. катта таъсир ўтМ зди ..мАйниқса -унинг «Никомаҳ: этикаеи» ва «Сиёсат» асарларй аҳлоқ масалаларини назарий ишлаб чиқиш - га бағишланди. ■ . ■ ■, <

Ар асту, ахлоқнинг ’ жамият ҳаётида муҳим аҳамиятга эггн эканлигини таъкйдлa6j i «Шбиат; инсон қўлим. қўрол — ақлий ва: ахлоқнй куч берган, аммо у шу қуролни тескари томонга ннс- батйн ҳам ишлатишяимуикин: шу < сабаблй- ахлоқйй таянчларю бўлмаган одам энг инсофсиз‘ба ёввойи, ўзининг жинсий ва дид. майлларида энг туба» м.алжудоТ1 бўлиб қолади»,— дейди.

Арасту антик давринйнг бошқа файласуфларига қарагандан —ахяоқий^^"муноса^батогаршн^та^бйатини- тертй тадқйқ қила олди:.

Унинг фикриға: кўра, ахлоқий фазилйт— фаолият, хаттй-ҳара- кат демакдир. Барча ахлоқий' фазилатлар аДоЛат, дўстлик, мў- ҳаббат, сахийлик, сулҳпарварлик, -хушфеъллик ва ҳоказолар фақат инсон фаолиятида намоён бўлишНнй асослаб бёради.

Одам жамияТДа яшаганй сабабли унинг ахлбқий фазилатла- ри ҳеч қачон соф, холйС ҳолда наМоёН бўЛмайдй, балки ф ақаг ижтимоий фаолиятдагина амалга ошади. Шунинг учуй барчаг ахлоқий фазилатлар иястимбийдир, дейди Арасту.

Инсон табиатан фазилатларга эга бўлмагани, балки фази- латга ўргангани сабабли, тарбиянинг (фақат болаларнигйна эмас, шу билан бирга барча аҳолини тарбия қилиш) ролига кат- та аҳамият берйб, хусусан ҳиссиётларни туйғуларда идроклж тарбиялашга аҳамиятни қаратади. Унинг фикрича, бундай тар- бия кишилариинг ахлоқЛи бўлиб яшашга ўрганишлари учуш зарур бўлган мавжуд қоиун-тартиботлар ёрдамида амалга оши-


рилади. М утафаккир фазилат деганда ҳамиша ота-она ўрнини €осиши мумкин бўлган давлатга хизмат қилишни назарда ту-

А расту зхлрқий фазилдтла(р: билан бир; қаторда. инсон учун муҳим. бўлган ақлий ф азилатларга—чбилим,:, донишмандлик, ф аҳм лаш ва бошқаларга ҳам катта аҳамият: беради. Аммо ах- лоқйй 'фазилатларни ақлий фазилатларга бўйсундир^ан ҳолда ифодалайди. Лекин, унинг синфий эҳтирослари кишиларнинг ахлоқий тенглигини эътироф этншга имконият бермайди. У фа- зилатлар фақат озод кишйлар ва зодагонларгагина, шунда ҳам уларнинг бойликлари дараж асига мувофиқ ҳолда хос, деб изоҳ берин 1 га, писанда қилишга мажбур) эДи. Қам;бағал одам эса унинг назарида на «кўркамлик» ва на «ҳимматСэгаси бўла ола- ди, дейиш билан аёлларни ҳам ўта камёитиб, на ақлий, на ах- лоқий ҳаётга қобилиятсиз мавжудот дёб қарайди.

А расту ф ақат ақл фаолиятини тан олади. Ш у сабабдан у бахт идеалинн ҳақиқатнц инте^лектуал мушоҳада этишда деб билади.

, Ўмуман антик файласуфлар Сократ, Пдатон, Арастулар ўз- ларининг назарияларидз— ,баҳтга' эривдиш ^оҳат,. фойда, ман- ф аат топиш, деб қараган ва ҳузурланишни асосий муддао си- ф атида биринчи ўри^га М й га қ бўдсалзр.-да.леқинодам ҳар бир нарсаДа ўз ҳузўрининг '1 ^ н ;^ ў л й б ^ '^ ^ ^ с л е т й / ^алки ҳар бир н арсада меъёр бўлмбғи лбзймлигики чў'қтириб ўтган эдилар. Улар ахлоқни инсрннинг бахтга эришиш воситаси Деб қараган-

лар . .. ■■;, . ■•:.' .,•■;■ j - . ; i . o . v , ■ ..ч ;Атомнзм Назарнясинй яратган атоқли файласуф — материа-

лист .Демокритнинг . қараш лари : {эрамизда н аввалги 460-^-370 йиллар) қадимги юно^;, фалсафасининг чўққисидир. Демокрит ў з асарларида р қо р и д а нрмларИ' қайд:з>тнлган му.тафаккир фай- ласуф лар каби тарбия: ма^алаларига -кўп эътибор беради. У ўз «азариясйда табиат r қонунларнға, хурофетни ва қўрқувни еми- риб ташлайдиган чина.ка!Л;билимлдрга..мурожаат қилади.

Демокрит, «худоларнинг иродаси» Деган гаплар одамлар ўй- лаб чиқарган уйдирмадан бошқа нарса эмас, деб ҳисоблаб, ху- доларга ишонишни рад этади, ; .'

Демокрнт тарбияни табиатга!;мувофиқлаштириш масаласини ■биринчи бўдиб йлгарн сўрди. «Табиат билан тарбия бир-бирига ўхшайди» деб езади у. ДеМокрит: «таълим меҳнат асосиДагина тўзал нарсаларни ҳосил қиладй», деб, тарбия ишида меҳнатнинг роди ж уда катта эканлигини таъкидлади. .

У доимо ,меҳнат қилиб турицхни тала.6 қйлди, меҳнатга рдат- л ан а борган сари, меҳнат енгил бўлиб ' борзди, дейди; У ёмон ўрнакдан эҳтиёт бўлиш керак, деб таъкидлайди ва яхшй хўлқ ҳосил. қилишда машқнинг аҳамияти - ж уда катта, деб ҳисоб- лайди. ; ■..,..

Демокрит қулдорлик негизларига нисбатан танқидий қараш - ни вужудга келтирди, та>биатни чинакам (билишга, тарбияни

қайта қуришга чақйрдй.


Демокрит барча табиий жараёнларга, жумладан, йнсоннинг ахлоқий муносабатларига ҳам хўдоЛарнинг 'аралашувиди йнкор» зтвб, киши хулқйнинг р«ал, !бу дунёдагй асосини топишга ури- нади. Демокрят айлоқнй одамййн:£;ў§ 'Еабиатидэн қелиб чиқи(>. асослашга ҳаракат қилади;* Ў ахЛбқийнг йккйюзлама: .ясама ва ҳақиқийга бўлинишига- қарш и чйқади, у шахснинг ф ақат мулог ҳазақорлик ва ақл раҳнамолигида йумкин бўладиган ахлоқий камолоти"учун жонбозлик Кўрсат-ди. Тўғрироғййи бйлмаслик. хатога олйб келадй,”:деган эдй у-. :' г ;Г.

Ақл тўғри хатти-ҳаракатларга:. йўналтирмоғи- 'лбМ й, бу эса билимларни доимо мукаммаллаШТйриб борйш ҳақида ғ&мхўр- лик. табиат ко~нуйлари ■ М одаМ хул.қй1 <й ўрганйш зарур деМак- дйр, деган эди Д е м о к р ^ ' 'rj-г 'м \

Демокритнинг этиК' 'ва-педагогик қйрашлари динйй қббйқдаи холи эди. Шунинг: уЧун( Ҳ’йй 'ў^иДан:кейййғй’'файласўф олимлар- га катта. татэсир Зтди, • - ;; ii-in.-; ..г.:г:='.«и;<ь •: , :,;;о , : "у-..

Айнйқса, уларйинг инйён' камолотидагй:’ назарйй- қ а р а 1 йлари^ тарбйянйнг ролвга бергая: Ka-ria 'аҳамйяТлари йёйаго’ги кй ‘тёри- хи назарйяёинй' яратйЕйда1 асоеий зам ин! бўлйб хкзйат қилди. '

Ғарбий'' Ёвропа^аМактаб,маориф ҲамДа пёдагргйк '>Д / ' f.‘; , .

: Ғарбий: Европа мамлакатларида • қулдорлйк ^йсамиятининг ўрнини олган феодализм V асрда пайдо бўлиб, то XVIII' асрлар- гача давом [этди. ' Феодализм жамиятйда ^укмр^н' табақала{> феодалгпомешчик ва руҳонийЛардан -йборат эдй. М ам яақатдаги ҳамма ергсув эгалари^бўлган бу мулйдор табақалйр ўша Давр- дагй қр.епб(5тнойчиштк ^у^уцигачбийоан- ўйарга бўйсуйдирйлгай дёҳқбнларниоэкйауатшййй -қилйш*' асшидй яшардилар. Кейин- чалик феодал жамиятяйинг шу йккйТа аеосий табақаларига яна иккита. янги табақа;-(—' ҳунарманД' 'ва' савдогарлар келиб қў-ШИЛДИ. ;-r-T ';-г;- 7 :: ; ~ ■' Т Г Г 7 : г ~ 'Т J : :

ўр та аорг.фебдал жамиятининг ҳаётида дйн ва уйға ҳйзм аг қилувчи ру^онийлар ғоят катта ролъ ўйнардидар. : <'

:f арбийг.Бвропадаги христйан; динй; феодал тузуййнинг идео- лоғик таянчи бўлиб, руҳднийларундан фойдаланий^ қуллик асо- ратида яшаган деҳқоняарнинг қаггйқ эксплуатадия қилинйши- ни, халҳ оммасииинг' ! .қашШоқЛйкда ■ яшашйни в а : уЛарнинг ҳуқуқдан тўла маҳрум эТйлишинй оқлашга уринар эдйлар: ф ео- дализм тузумини муётаҳкамлаш мақсадида руҳбйийлар бу дунёдаги ҳамма нарса худодан, халқ оМмаси эса черков ва фео- далларга сўзсиз 'бўйсуййши кераК:''ўз орзу ва йст&кларйнй ти- йиш, бу дўнёда роҳатни тарк қйлиш керак, азоб-у^ўбатларгз сабр қилиш керак, шундагина: «охиратингиз обод бўлади, ро- ҳатнй .«нариги дунсда» кўрасиз, итоат қйЛмасангиз- сабр қил- ма.сангиз «нариги дунёда дўзах азобини чекасйз» деган гаплар-т ни оммага сингдиришга ҳаракат қилардқлар. ■


Урта йсряарда катта кучга эга: бўлган .катрлик^руҳрнийлари барча имкониятлардан .фойдаланиб,' мадрифатга^қарши қаттиЦ кураш олиб бордилар. , Дин. ҳақикатнвдг •бирдан-бир манбаи ■ҳисобланиб, фан динга хизмат қилдирвдар эд и .: Н атижада фан соҳасида ижодий фикрнинг ўсишига қаттиқ т.ўсқинлик қилинди. *1инакам илмий бир фикрни айтишга журъа-т қилган ҳар бир жиши шафқатсиз равишда қаттиқ жазрга;Тортйлар,..жаллддл.ар. .қўлига берилар эди. - . . . . j • А х-Л „

Уша даврда ҳамма таълим-тарбия ишларл руҳоиийлар қў- лида қурол бўлиб, батамом диний, ру1ҳ. ва. ҳурофот ;билан суғо- рилар эди. i;

Христиан дини таълимотига биноан, одам гўё гуноҳли барда .бўлиб туғилади, унинг гуноҳ ишларга мойид бўлг^н табиатйни .босиш учун уни дўзах да^шати билан қўрқитиш руҳи^а тарбия- л аш керак. " .

Урта аср Ғарбий Европа мамлакатларида икки гурўҳга бў- лингац ва етти фанни ўз ичига олган тзъдеда дастури ' вўжудга келтирилди. Биринчи гуруҳ учта фандан ирорзт эди, ш у.сабаб- л и унга лотинча «тривиу^» номи бери ^й ^зБ ўн г^ ^ ^ ^ т и қ а (лотин тили грамматикаси), риторика, ва -дйал ёКТика кйрар эдй.

Иккинчи гуруҳ тўрт фандан. гиборат бўлг^нц . учун уни лотинча -«квадривиум» дейилади. Ўнга ариф|метика, s гёрЦетрия, acfjpoHO- мия ва мусиқа кирар эди. Ҳаммаси !бўли^» бу еггита фанни «етг

*ги эркин санъат» деб аташ расм бўлиб қолдй.Мазкур ўқув фанлари қадимги. Ю нонирон тэя>лим тизимидан

«линган эдн, бироқ ўрта асрларда у^рг^а, дрйии мазмўн берд- либ, ҳаммаси рамз 6roi4p, дй|ний' м эт$6да .' т ў и ^ н т ^ и л а р . эди! М асалан: грамматйкайи ўргацйш дан. муедддас динййжитобларни ўқишни ,билиб , оливд, ;рйт§рика^‘к(нотиқлдқ санъатй цазарияси)ни ўрганиедан , мақсад4' ваъзх^ хуТбаўқиш санъатини эгаллаб РДЙш, мўЬиқа .^.ейилганда эс а диний мусиқа назарда тутиларди (католйк .черковида ибодат вақтйда орган мусиқа аобоби. чдлинади .ва диний’ ^ашулалар. айтилади). Д иалектика, муноз^ра, ^баҳслашиш оанъ^ти де&с, тушуийлар ва «атолицизмға қарши чйқўвчилар бил^й. .мунозара қилйш га.ер- д ам берадй^ан фан дёб ҳйсоЬланар эдй..Дат,трки матём.атйкага

гҳам диний маъно •берилар’ эди. . Гё<рметрия чёрков бйноларини қуриш учун зарур ф аи дёб ҳйсаблайар эдй, арифме^йкани гўқит- ганда. айрим сонларни рам$ билан диний м.аънода (,масалан«1» рақам и бу худонинг бнрлиг^сйм волй (рамзи) деб тушунтири- -лар эди, Астрономиядан , эса д^инйй кйлендарь тузишда , фойда- ланардилар. .• • V , ..Д /' ,v, ;У УУ":, ' . У . Г У У-иУ

Ҳамма фанларнинг тожи деб —: теолргия ҳисобланар эдй! Ўр- т а асрларда бериладиган таълйм дзстўри ;черков мак.таблари юрқали амалга оширилар эди. Г’„ <У *'У,-'''. , t -

Черков мактабларийинг асосий турлари: приход. мактаби (яъни бир черковга.қараш лн),; 1магйстрь мактаби ва бош черков

ски епископ мактабларида,н-ибораТ эди. ,


Гфиход мйктабларй ббшлйнғич диний мактаблари бўлиб/ ун- да ўғил болалар ўқир эди. УЛар 'Маҳалладаги-: черковга қараш ли бўлибг унда руҳоний ёқюунинг ёрдамчиси ўқитувчилик вазиф а- еини баж арар эди, Прййбд мактабларида болалар христиан ди- ни асосЛарй- ®а қбйдайарини, диний ашулалар айтишни, лбтик тилида ўқиш ва ёзишни ўрганардилар. Баъзиларида эса бола- лар ^ббшланғйч ҳиёоб- шшини ҳам ўрганардилар.

Монастирь мактэблари монастирь ҳузуридаги мактаблар бўл- гани сабаблй шу ном билан йргизйлади, Урта асрлар давомида ЕвропаДагЙ Мбнастйрлар фаҚат тарки дунё қилгаи монахлар яшайдиган диний муассасагина бўлиб қолмай балки баъзй жой-

, ларда ўлар ўз .замонасига муйориб маданият маркази, маъри- фаТ ўчоғй ҳаМ эдилг(р?;БунДай: МЬнастирларда турли китоблар1- дай' Bycxa кўчйриш, китобхоналар; ташкйл Қилиш билан шуғул- ланар, баъзи монахлар илмий муаммолар устида иш олиб борар эдйлар -Мои&сТирь мактабларида ўқитйш вазйфйси учун мах- суб v M o k a x ji 'ТайийЗ|анардй.' Ш у йхпДа йшлаб турган монахлар таълиМ -Йрбия йМйни; w hifH pm n в а уйй» олйб бориш соҳасида анча'таж^йба^ўплайДйл^р:; ; M oriacm pi': taakfa& iа^инйн^ қўйида ;приход мактабида ўқи-

тилаДиГан' фйнларда'!^ f ашгқарн1, 1 йна ' юқорида айтилган «етти- .. ' f а ‘ ipkHH санъа^»,‘ дърй!: ‘ рЙмМати^а, 'ритррййа, диалектика,

арифмётика' теоМеФрйй, = астрйномйя,^ мусйқйдан дарс берилйр еди. ;i- " : :‘ ' .v ■'" ’

МойастйрК''Ш фақйт монах бўлишга тай-ёрлайадйган эр: ёЬлйлар; ^ б у л қйлинар: эди, кейййчалик эса бу Мактаблйр^а ;ў^ш ни;хбҳЛ аган ҳйр бйр‘ киши қабул қйлинаве- рарди. Ш у ёйбабдан' МЪйастйрь М актаблари;«ички Мактаб» (мо- настирь дёвбри йчид:а,!‘ф ақат келгуси монахяйр учун) ва : «таш- қи мактаб» (МонасФйрЬ дф о |)иЧ аш қ^исА да; Ҳамма ўқишни ис- таганлар учун) ногмлй иккй мактабга бўлйна бошлади. i Ботп qftpKf)B ёки епйскопумактаблари марказий динйй округ-

даги бош черков. (собор)га қараш ли макТаблар эдиГ^Бундггй ок- ругда дйн йшлари ббШқармасй жоййашган <бўлйб, унинг боши- да юқори лавозимлй руҳойий—еййскоп • турар эдй. Ц1унинг учун бу мактабларни 6p&; черков ёКи ёпископ мактабларн дейилар эди. Б у турдаги дйний ма^кТабларда ҳам ф ақат эр болалар ўқир эдн: Бош чёрқав макТабларида од'атда юқорида кўрсатилган етти фаннйнг ҳамМаси ўқитилйб,' бу фанлардан таш қари энг олий ва асосий фан деб ҳисобланган теЬлогия (дин ақоидлари) ҳам ўқитилар эди. Монастирь мактаблари ёингари, бунда ҳам ўқиш лотин ти.лида олиб борилар эди. Б^ш да епископ мактаб- лари олдида руҳонийлар ётиШтйриш вазифаси қўйилган эди-

•Аммо кейинчалйк монастирь мактаблари сингари, бу м актаб- ларга руҳоний бўлиш мақсаДини қўймаган шахслар ҳам қабул қилинаверар эди, чўнки хат-саводи бўлган кишиларга талаб то- бора кучайиб борар эди. Ш у сабабли монастирь м актаблари сингари, бу мактаблар ҳам «ички мактаб» (фақат руҳонийлар-


ни етиш тирувчи)® ^ ҳамма ўқишни иставчияар ўчун «ташқн спископ мактаблари» номи билан йкки хил мактабга бўлина бош лади ..

Ш у черков мактабларининг ҳаммаси схоластика асрсидаги мактаблар бўлиб, турмушдан бутунлай. ажралган - эди. Ўқиш черков томонидан тасдиқланган дин дарсликлари ва, дин ақида- ларини қуруқ ёдлашдан йборат эди. Бу адактабларда қатъий белгиланган ўқув йилига риоя қилинмай,, мактабса истаган §ак{.т- да кириб, уни турли вақтда тамомлаб чиқиш мумкин эди..,Синф дарс тизими ҳам йўқ эди. Уқувчилар бир хона ичида тўплаиган бўлсалар ҳам, ҳар қайсиси ф ақат ўз сабоғи бил,ан шуғуллавдр> ўқитувчи эса шогирдлариии битта-биттадан ўз олдига чиқариб, ҳар қайсисига алоҳида-алоҳида сабоқ бераверарди. ; :

Бу мактабларда қаттнқ интизом ўрнатилар эди; Уқувчидар қилган ҳар бир айби учун қаттиқ ва шафқатсиз ж азолақарди- лар. Бундай мактабларда одатда ўқувчиларга тан ж азоси бери- лар эди (еавалаш, оч қолдириш ва шу кабилар).

Урта асрларда Ғарбий Европада хотин-қизлар, айниқеа;меҳ- наткашларнинг зотин-қизлари, ёппасига деярлик саводсиз ади- лар. Мулкдор фбодал ва аслзода табақаларига мансуб оилалар- да туғилган қиз ' болалар одатда хотин-қизлар монастирлари ичиДа ёки махсус мураббиялар ва оилага биркитилган руҳоний- лар қўл остидаги уйларда тарбия олардилар;

Рицарь тарбияси. Черковга' қараш ли' мактаблар ва .фақат диний руҳдаги тарбия энди ўрта асрлар жамиятига ҳукмрон бўлган ҳарбий-помешчиклар"табақасига маесуб дунёвий феоДал- ларнинг талабларига жавоб бера олмайдиган бўлиб қолди. Ер ва крепостной деҳқонлар дунёвий феодалларнинг. хусусий мулки бўлиб, бу феодаллар крепостной деҳқонларни шафқатсиз экс- плуатация қилар ва уларни қурол кучи билан ўзларига итоат қилдирар эдилар. Улар деҳқонларнинг қўзғолонларини бости- ришда ва бошқа мамлакатларга қарши урушларда иштирок қи- лардилар, ўзларининг ер^сув ‘мулкларини орттириш ; мақсадида доим бир-бйрига ҳужум қилиб, ўзаро уруш қилардилар. Шу- нинг учун ҳам дунёвий феодаллар муҳитяда рицарь ф азилатла- рига эга бўлган одам идеали вўжудга келди. Б у идеалга муво- фиқ рицарь тажрибали, моҳир ва мард жангчи, крепостной деҳ- қонларга нисбатан қаттиққўл, шафқатсиз ва айни вақтда феодал табақасига мансуб кишиларга нисбатан - олижаноб, назокатли, одобли, хушмуойалали, виждонли, фидокор ва содиқ одамдир. Рйцарь идеали билан бир вақтда алоҳида тарбия тизими, яъни рицарь тарбияси ҳам майдонга келди. ; : о

Ғарбий Европа мамлакатларида рицарь тарбияси XII асрга келиб тўла таркиб трпдй ва ривожланди. Рицарь тарбиясининг мазмунй, «рицарларга оид еттита фазилат» дан таш кил топди. Б у фаЗилатлар қуйидагилардан иборат: от миниб юришни би- лиш, қиличбозликни билиш, найзабозликни бйлиш, суза билиш, ов қила билиш; шашка (кейинчалик шахмат) ўйнашни билиш.


шёър тўқиш' ва қўшиқ айта билиш. Б у фазилаЧглардан биринчи ўрйнДа турган учтаси рица{)га берилмоғи зарур бўлган, i ҳарбий тарбияга тааллуқлидир: ридарь отлиқ аскар, қилич ва найза эса ўша -замон жангчисийинг асосий қуроли эди. Сузиш ва ов қилипши билйш жисмбййй чйниқиш, ча^ҚбЮшк ва бардоШлилйк- нй ўстириш учун Tajiai6 қилинарди. Бундан ташқари, ов қилиш текийхўр феодалнинг бекорчи вақтини банд- қилиш шунингдек ўзинйнг қаердалигини. аниқлай билиш (ориентация қобилияти), топқирлйк, ‘ҳушёрлйк, душманнинг изини тбпиш ва шу каби си- фатларни ўстйрйШ вбситаси ҳисббланарДи» Ш ашка ва ш ахмат ўйини, бйр томондан, бекорчи вақтни бан^ қилиш, иккинчи то- мондан, рицарь учун стратегиядан маш қ қилиш,^ яъни ҳужум ва лТўдофаа планини туза билиШ қобилиятини ўстириш воситала- риДан ҳисобланарди; Ш еър тўқиш ва қўшиқ айта билиш эса ўзиййнг сюзеренига (кичик ф еодаллар. устйдан турган ҳоким, боШлиқ ва рицарнйнг'ҳомийси) мадҳия ўқиш ва ўзининг содиқ- лигини изҳор қилиш, унинг. мардлигини, зафарларини, қаҳра- монлигини мақташ ва шу орқали унинг иЛтйфотига сазовор бў- лйш ҳамда ўзи учун маҳбуба қйлиб белгиланган феодал хонйм- <5егимга >мадҳиялар ўқиш учун талаб қилинар эди. (Урта асрларда Ғарбий Европа дворянлар жамиятида Шундай раем бор эдйки, бунга мувбфиқ ҳар бир рицарь биронта аслзбда фео^ .д ал хонимнинг ҳомийлиги бўлмоғи лозим эди, рицарь ўзининг ҳомийси бўлган хонимни («дама сердца») дилига ,ж о қилиб, унинг олдида тиз чўкар ва ўзини унга бағишлар эди.)

Ана шу рицарга оид еттита фазилатни эгаллаш билан бирга, ўша даврларда дворяилар жамиятйДа қабул қилинган одоб ва иазокат қоидаларини ўргатиш ҳам рицарь тарбйясининг мазму,- нигй кирар эди. ; ' '

Рицарь тарбиясинйнг амалий йўллари қуйидагилардан ибо- рат эДи: феодал* ўз ўғлини 7 ёшданоқ сюзереннинг саройига •жойлаштирар эди; бу ерда унинг ўғли 14 ёшг.ача паж вазифа-

-еим ^-баж арар -эди; яъни овқат: вақтйда хизмат қи;дар, сюзёрён хоним, феодал бегимнинг ва бошқа хонимларнинг юмушларини қйлар, улар билан бирга сайлга.чиқар, саройдаги қабул маро-

. симларида ҳозир бўлар* ҳар қандай сарой байрамида ва «томо- шаларида, иштирок қилар- ва шу туфайли феодал дворянлар жамиятидаги расм ва қоидаЛарни эгаллаб о.лар эди, сўнгра 14 ёшдан 21 ёшгача у • сюзеренйинг. қурол-яроғини кўтар иб юриш вазифасини баж арар эди, у сюзерёнининг қурол-яроғини таГр- тйбда сақлар, сюзерен билан бйрга жанг ва урушларда ишти- рок қилар, у билан овга чиқар, ҳарбий мусобақа ва ўйинларда, турнирларда (рицарларницг куч синаш мусобақаларида) ицгги- рок қилар эди ва шу туфайли ҳарбий билим ва ҳарбий санъат- ни .эгаллаб олар. эди. 2 1 ёпуа кйрганда'унга ‘катта тантана би- лан рицарлик унвбнй берилар эди.

Ш аҳар мактабларининг вужудга келяши. Ғарбйй Европада X II—XIII асрларда ҳунармандчилик ва савдонинг ривбжланйши


ш аҳарларнйнг ўсишига ва ш аҳар маданиятининг вужудга кели- шига сабаб бўлди. Ш аҳарнинг асосий аҳолисини ташкил қилув- чи ҳунарманд ва савдогарлар ўз болаларига амалий фаолият учун зарур бўлган .биЛим беришга манфаатдор эд и л ар .. Уша вақтда ишлаб тургаи черковга қар#ашли диний мактаблар бун- дай билим бррмас эдйлар. Ш у.сабабли цехда бирлашгар ҳунар- мандлар ва гйльдияларда бирлашган савдо иш лаб турган чер- кавга қараш ли диний мактаблар цех мақтаблари ва гильдия мактаблари дейялар 'эди. Қёйинроқ бориб цех ва гильдия мак- таблари; магиетрат мактабларига, яъни шаҳар- бошқарм аси; (ма- гистрат) хараж атидаги мактабларга айланди. ?

Бу маКтабларнинг мудир ва ўқитувчилари тёгй>Шли. цех, тиЛь- дия iBa магистратура томонидан тайинланардилар ва ■ улар чер- қовга қарам эмас эдилар. Бу м актабларда!пул тўлаб ўқиларди.

Черковга қарашлй диний мактабларга нисбатан, бу мактаб- ларда дииий расмлар билан бир қаторда амалий ии!?учун з&рур бўлган; хат, ;савод ва ҳисоб малакаларйнй эгаллаш га' кўпроқ эътибор бериларди. Баъзи мактабларда эса граммЗтика, рито- рика ва геометрия ўқитилар эди. ; . ’ . •

Бцр талай це^, гильдия вй магистрат мактабларида ўқнш лотин тйййдай она тилига кўчирилдй -ва лотИн тйЛй эса айрим ўқув фани^бўдйб қ 0 Лди1 ; •. ч •!;:'-

.Ма-зкур мактаблар билан бир қатОрда ■ хусуьий' мактаблар очила бошладй. Хусусай Жактабларда ўқиш она т^йлида .борар эди ва ўқиш учун пул.тўланар эди. !

• Цёх;^идаДййгва магйстра^адактабларйййнп ‘вужуддекёлйши, Ғарбий Евройа мамлакатларидаги мактаб йймнийг тараққйётй^ да катта кйуқ эди. Асосан дунёзий бўлгай бу мактачбларға ру- ҳонийлар.душман кўзи билан қарар эдилар. Чунки бу мактаб- лар - руҳонийларнийг ёш авлодга таълим -тарбйя; берйшдЙ; кўп йиллар давом этиб келган монойолиясинй йўқ: қйлдилар: РуҲО- нийлар бу мактабларға қарши- кураш олйб 'бордилар ва улар- нинг ўсишига йўл< қўййаслик^учун ҳаракат қйлдйлйр. Бироқ ҳаёт талабларига жавоб берадиган шаҳар мактаблари руҳонйй- ларнинг қаршилйгига қарамасдан ривожланиб бордилйр. XV аср- га келиб бундай мактаблар Ғарбий Европа мамлакатларининг деярли ҳамма йирик шаҳарларида мавжуд эд й /

Европада дастяабки универсйтетлар ҳ&мда' Акадёмияларйинг ташкил топиши в а : улардаги та[>лим ткзийи. Европада бирийчи унивёрситетлар X II асрнинг иккинчи ярмйда И талияда* (Bd^ лонья^.вдаҳрида), Днглияда (Оксфорд ш аҳрйда), 'Фрайцйяда (Парижда) ташкил қилинди.-. Б у 'унйвёрСйтетлар Да.стлаб ngo- фессор ва студентлар^рнг мустақил: идора қилинадиган .уюшма- си (корпорацияси) да.н иборат эди. Кейинчалик X III асрда бу корпорациялар ўз-ўзини идора қилиш ҳуқуқини сақлаб қолган ҳолда давлат томонйдан расмий тасдиқландй. черков aica' уни- вёрситетаи тамомлаган студентларга иЛмий Даража ва ўқитув- чилик ҳуқуқини бериш ни' ,ўз йхтиёрига олди. Ана шу тариқа университетлар расмий ўқув муассасасига айланиб қблди. XIV—


XV асрларга к ел и б , университетлар Европа мамлакатларининг ҳаммасида очилган эди. > . ь ; '

Урта аср университетлари одатда. тўртта факультетдан ту- зилган бўлиб, тайёрлов факультети, юрндик, медидина ва тео- логйя (дин) ақйдалари факультетларидан иборат эди. Тайёрлов факультети студентлари юқорида айтилган тривиум ва квадри- виум таркибига кирган фанларни ўқир эдилар. Тайёрлов фа- культетида ўқиш муддати одатда 6^—7 йилгача, асосий факуль- тетларда эса 5— 6 йилгача чўзилар эди.' Урта аср университетлари черков назорати остида иш лаган-

ликлари оқибатида схоластика руҳидаги мактабга айланиб қол- гаи эдилар. Бунда атроф, теварақдаги реал: ф ақт ё а ҳодисалар- ни ўрганиш билан эмас, балки черков руҳонийлар томонидан маъқудоанган ва тавсия қилинган китобларни қуруқ ёдлаб олиш билан шуғулланардилар. Шу сабабдан бунда ўқиш қуруқ қироатхонликдан иборат бўлиб қолди. Университетларда ўқи- тиш методлари лекция, черков томонидан тасдиқланган дарс- лик ва асарларни ёдлаш ва диспут (мунозара)лардан иборат эди. Университетларда ўқиш ф ақат лотин тилида олиб борилар эди. , . ч

Университет таълимининг ва ундаги методларнинг схоластик мазмунидан қатъи назар, Урта аср университетлари Ёвроиа ма- даниятининг ривожланишида катта роль ўйнайди. Улар маъри- ф ат тарқатиш ва ўша даврдаги маълумотли кишиларни етиш- тйришда катта хизмат қилди.

Университетларнинг вужудга келиши ва уларнқнг ривож ла- нишя. X II—X III асрда бир қанча Ғарбий Евроиа мамлакат- ларида олий маълумот берадиган ўқув юртлари сифатида уни- вё^ситетлар пайдо бўла бошлайди. Университетларнинг вужудга келишига ўша вақтларда кўп европаликларнинг араб мадания- ти (хусусан, медицина ва фалсафа) билан танишуви катта таъ- сир кўрсатди. Б у маданият билан танишишга Ғарбий Европа фсодалларипинг XI аср охнрида -Шарқдаги араб мусулмон мам- лакатларига. қарши бошлаган ҳарбий ҳаракатлари сабаб бўяди. Уша замон араб «мамлакатларида мадаиият ва маърнфат iFap- бий Европадаги маданиятга нисбатан кўп жиҳатдаи хийла та- раққий қилган эди. Хусусан араблар томонидан V III асрда ис- тило қилинган Испанияда ташкил қилинган араб олий ўқув юртлари Европа университетлари учун маълум дараж ада наму- на б^лди. Испанияда араблар барпо қилган феодал Мусулмон давлатининг цойтахти Кордова шаҳрида ташкил қилинган араб олий ўқув юртларида фалсафа, математика, астрономия, меди- цина фанлари ўқитилар эди. Европанингг турли мамлакатлари- дан келган кўп талабалар Кордовада ўқиб, олий маълумбт олардилар.

Шунцнгдек, катрлик черков ақидаларига хилоф бўлган тур- ли диний таълимот ва бидъат фикрлар ҳам Европада универси- тетлар таш кйл қилинишига таъсир этди, чунки мана ш у бидъат


фикрларга қарши кураш олвб бора оладйган, олий: маълуметЛи католик руҳонийларга эҳтиёж туғилди. Мавжуд' черков мактаб- лари эса, бундай ходимлар тайёрлаш вазйфасини бажара ол- мас эдилар. Католик черковйга хилоф диний таъЛимотЛарнинг тарқалиши ва ривожланишй муносабати билан; катрЛик чёркойи маориф ишини батамом ўз қўлига олишга мажбур бўлди. На- тижада католицизмга содиқ бўлГан олий малакали ўқитувчи- ларга ҳам эҳтиёж юзага Келдй.

Университетларнинг пайдо бўлишига йна бир сабаб шу эди- ки, Бвропада катта давлатлар барпо қилййганлигй ва марказ^ лаштирилган монархия ҳокимиятйнинг кучайганЛиги муносаба- ти билан йлмли ва юксак маЛакали ҳуқуқшуносларга талаб туғилди. М азкур сабаблардан таш қарй X II—-XIII асрларда Ғарбий Европа ҳаётйда юз берган иқтисодий, маданий ўзгариш- лар, яъни ҳунар ва савдонинг ривожланиши, шаҳарларнйнг ўсиб бориши гва шунга боғлиқ ҳолда дунёвий шаҳар маданиятининг тараққий қилиб бориши, халқаро алоқаларнинг кенгайиши ёш- лар ўртасида олий маълумот олйш ҳаракатини туғдирди, бу ҳол ўз навбатида уйиверситетларйинг пайдо бўлишига катта таъсир кўрсатди. '

ЯН АМОС КОМБНСКИИ(1592—1670)« i

Буюк чех педагоги Я. А. Коменский 1592 йил 28 март «Угорский Брод» деган жойда М ораввяда тегирмончи риласиДа дунёга келади. Унинг оиласи руҳоний «Чёх қардошлари» ж а- моасига тегишли бўлиб, ўзларини протестант ЯнХуснинг дайом- чиси деб ҳисоблар эдилар. Ян Гўс катблик черковига қарши чиққани учун гулханда ёндйриб ўлдирйлади. «Чех қардошла* ри» жамоаси унинг ғоясини амалга оширишни мақсад қилиб қўядилар. Бу ж ам оа демократик ғояларни илгари суриб. Чехия- нинг озодлиги учун курашувчй ва^анпарварларни ўз атрофига тўплайди. > - ,

Коменский ота^онасидан ёш ажралиб, анча вақт ўқимайди. 16 ёшида «Чех қардошлари» жамоасининг ёрдами бнлан лотин

мактабига ўқишга киради^ бу ерда у .тарбия. тизйминйнг ёмон- лигини, ўқув методларининг ярамаслигини кўради : ва тушуна- ди. «Мен ўша- вақтдаёқ, тарбия масаласида мамлакатимни ор- қада эканлигини кўрдим .. Мен ўша даврдаёқ фан ва тарбия ҳаммага тегршли бўлиш »., «ераклигини ўйладим»— деган эди Коменекйй. М актабни тугатгач, Герберн : университетига: (Гер- манияда) ўқишга киради, уни тугатгач f ейдельберг универ- ситетида лекция курсинй тинглайди, бу университётда" ўша

.даврда илғор профессорлар ишларди. Коменский Австрия, Голландияда бўлиб иқтисодий, сиёсий ва маданий турмушни ўрганади. Шунингдек, ўзининг илми ва дунёқарашини кенгай- тиради.


Уша дэвдда ур-уш алоҳйда жнязликлар орасида тез-тез бў- ли,б турар эди. 30 ;ййллиқ; уруш • (1618— 1648) давомида чех қар- дошдари ж ам оаси . ўзининг мустақиллиғи учун курашиши еа- <5абли немис дворяилари томонидац ҳайдаладқ,. ҲайДалиш на- тижасида Коменфқийнинг ҳотини, федаси-.ўлэди. Қўлёзмалйри йўқолади. Дамр^а. Польшанйнг Дешко шаҳрқДаV тиклангандан кейин Коменсқий бошчилиқ ишйни 'олиб : боради: ■ ва ; гимназия ташкил этади. 1631 йил ўқиш учун кйтоб «Рткрнта,я дверь язмт ка» («Тйллар ва ^ҳа^ма фанларнинг очиқ.эц 1 иги»)ни ;ярдтади. Бу асардан сўнг Коиенскийнинг кўп мамлақатлард«,'донги қе- тиб, таъсири қучаяди. .< ; :

1.632 йили Коменский; « Б ую кд и д акти к а» :деран .қатта педа- гогик асарйни тугатади. «Она м^қтабй». деган мактабгача тар- бия.қўлланмаси асарини; бунёд этадк.. «Улуғ дидактикй» асари- д а «пац софия ,^деяеини» (паннгрекча — бутун, ҳдмма. ^софйя —- донрлик,. ақллилик)„ .ҳамма нарсани билиш, ҳамма учун билим % рйш» демакдир. П ан софиядапу та.биат ва жамият, билимла- рининг йиғиндисини берадш :МақФаб— бу. муассас% ў ерда «Ҳаммани ҳар нареага ўргатмоқ керак», «Биз.ҳам м а «ишилар учун тйълим беришни таъкидлаймиз» деган фикр кўп марта такрорланишини кўрамиз.

Коменскийнинг панеофик иши Англиянинг илғор кишйлари томонидан қуаватланйб; -ШрЬ&мент томонидан чақирйлади. Ко- менСкий 1641 йили Англияга кел&Дй; Лекйн граж данлар уруши бошланиб кетиб, бу иш қолиб.қетади. Коменский дунёга танил- гандан: сўнг ҳамма мамлакатлар унЙ таклифТэта бошлайдилар, Ш ведияда :лотин Фили дарслйгийи ва тиЛ ўқитти мётодикасинй тузади. ь. Г. л *: r-, л:':. ‘" j ' " ' '■

-!Коменский i чех қардошлари ’ жамоасига ёпйской қилиб fa^ йинланғач:,!'!648 йилда Лешнога қайтиб келади. Ж ам оа тарқа- тилгандаи сўнг у яна ўқитуйчилик фаолиятиии Давом эттиради. 'Бир ’ неча йил Венгрияда макта*бларий ■ бошқа{)ади. «Видимнй

-^^тргй^карттткаҳ^ .я ъ т ^Ҳислар^воситасибил ан и д р о кқш гина^ д и га н н а р с а л а р н и н гс у р а т л а р и ^ д е га н а с а р ё зи б -ў қ й ш й ш и н и расмлар. билан олиб боришни илгари сурадф Бунда «Ешлар нинг хулқ қойдаси»» «Яхши ташкйл топгаИ йактабларнипг қо- нунй» деган бир қанча педагогик фойдали йшларй 1 берилган.

1656 йили Ш вед — поляк уруши вақтЙДа ЛеШнЬдаги чех қар- до 1 Нлари жамоаси тор-мор қилййадж Кбмейский Там бургга қо- чади: • Ундан Амстердамга ўтзди’ ва Голландйя еенатйнинг буй- руғига мувофиқ унинг асарлари тўиЛамй бОсилиб чйқа:ди'

Коменекнй ўз ватанини жуда севар ва ўнйнг адустақиллиги учун кураш олиб боради. Узйнинг кўп асарларйда ватанпарвар- лик ҳисеи акс этган. У чех халқ поэзиясини йиғйб чех мақоллар тўпламини тузади ва ўз халқинийг тилини сақлашга, севишга ундайди.

Қоменскйбнинг дунёқараши. Комёнскийнинг дунеқараш йда уч хусусият таъсйрини кўрамиз. . -


. 1. Н атур философия. 16— 17 асрларда' айнг]лиз йфайя-асуфи— матёриалист Бекон сенсуалйстик фалсафа назариясини ,йлсарй суради. Коменский ўқитиш жараёнига шу прзицияданкқарайди> Билиш сезишдан бошланади. Сезиш бўлмаган ерда бвдшш ҳамЙЎЪ • / ■* -V * '■ •'■•■•• . ■ : 'V,

2. Чех қардошлари жамоаси динии ж амоа: бўлганлиги у.чун Коменский ҳам.диндор руҳонийдир, Лекин Қоменскийнинг ру- ҳонййлиги турмушга амалий қараш билан боғлиқ, бўляб, ўқи- тиш жараёнининг мазмунига, дидактик принципларни мутолаа қилишда кўринмайди. .'■■•■.'.*:Л.

.3. 'Коменский баъзи дунёқарашининг хислатлари Уйғониш даври таъсирида /вужудга келади. Одамларга нисбатан муҳаб- бат, ҳушчақчақлик, одамларнинг яхшилик яратишига ишонч би- лан қараш , буларнинг ҳаммаси ўрта аср одамига нисбата» ишончсизлик билан қараш га қарама-қаршидир. ,

Коменский ташқи объёктйв дунёнинг ҳукм суришига ишона- ди. Дунё бир бутун. Дунёда ҳамма нарса борлиқ бир,-бири. би- лан боглиқ. Ажралиб қолган нарса йўқ. Дунё қарама-қарши-* ликлардан иборат. Дунё қотиб қолган эмас. У ўсишда, ўсиш эса ўз қонуниятига эга. Қонуният борлйққа, яъни худога’ тегишли. Бунда биз унинг стихияли материалистик қарашини ҳамда иде- ализмини ҳам кўрамиз. Борлиқни, дунёнй *билйш мумкин, сезиш органлари орқали уни билиб борамиз. Агар сезйш ожизлик қйл- са, ақлни ишга соламиз. Агар ақл ожизлик 1{илса, худога ё#бо- риш керак. Коменскиййинг дунёқарашида бир томондйн, стихия- ли материализм ва рёализмнинг баъзц элементлари. турмушга, тажрибага таянишга интилиш ва икқинчи томондан, дицдо^лйк бир-бирига боғланиб кетганини кўрамиз. Бу .уни.нг педаго^йк назариясида ҳам ўз аксинитопади.; Бир тРмондан, табййй': би- лимларни ўрганишга ундаса, ик|синчи томондан, дййни ўрганиш- га, дйннй ахлоқни ёқлаш га чақиради.

; Коменскйй ўзинйнг педагогик назариясида тарбиядинғ та- биатга уйғун бўлиши тўғрисидаги .тушунчаниь иШГари сўради. «Буюқ дид1ктцка»- д а ўқитиш гтабиийл«кка ’ бўйсунишй,* <ў1 0 1 тйш табиат талабига бўйсунишй керак. Боланинг ақлиб ва Жибмо-

,ниб ўсиш жараёни. табиатдаги ўсиш жараёнига ўхшаган бўла- дй; Масалан, ,боғбрнг дарахтларни парварйш қилади, ўнинг ўсиш хусусиятларири ҳисобга олади.. Худди шундай ўқитувчи, ҳам болани тарбиялаш билан ундаги хусусцятларни ҳ-исобга олади. Боғбрн ўсиш қрйунйятини ҳисобга олар- экап, ўқитўвчн тйрбиялаш қонуниятига бўйсунади. Уқитиш жараёни табйатга ўхшаб, секинлик билаи- амалга ошади. Табиийлик принцйнида кишини табиатницг бир бўлаги гдеб қараши,. (худо томонидан бунёд: этилмаган) табйат қонунлари унинг ўсшпига таъсйр эта- ди дейиши ўз.; даврида прогрессйвдир. Лёкин табиат қонунйнй кишининг ўсишйга олЙб қелиши нотўғридир. Кишр ижтимоий борлиқ бўлиб, ижтимоий қонун таъсирида ўсади. Цуни Коменс- кий тушунмайди. ,


Қоменскйй тарбиячи боладаги истеъдодни ўстириши керак. Агар бола педагогиқ т,аъсирсиз яшаса, бу истеъдод, тасодифан ўсади*. >Қишй дунёга келганда кишига ;хос: истеъдодга) эга бўла- ди.^Ҳудди олмадаги уруғга ўхшаб баъзида кўпроқ, баъзнда кам- РОҚ бўЛаДИ. ;

УмуМтаълим ғояси. Коменский яш аган даврда. Ҳаммани ўқншга тбртиш жерак эмас, қобнлиятлн кишигина ўқйши керак, деран, ғоя йавж уд эди. Коменский ?эса ўқиш га дам м анияг тор- тнлишнни, ҳамма умумтаълим олиши кераклигини-: уқтиради. Умумтаълим тўғрисида гапирганда аёлларни: ҳам ҳисобга ола- ди. Уша даврда хотин-қизлар учун ўқиш ж у д а . катта муаммо эди, шунга. қарамай, у бу масалани илгари суради1м ■ л- : Қоменскийнйнг яна бир қимматлй томони ўқувнилар билим олиш : тушунчасига эга. Ойнани қанчалик чаяг босган бўлса ҳам, барибир киши ўз аксини кўриши мумқин, албатга, тоза ой- на: киши аксиви тоза кўрсатади. Уқитувчининг вазифаси ойна- дайи чангни артиб ташлаш, яъни билимни бола онгига етказиш, уни ақлий томондан ўстиришдир, деган эди. ь / , . г

Коменский ўз асарларида тарбиянннг мақсадийи кўрсатади. Тарбиянйнг мақсади кишини мангулик дунёсига тайёрлаш дан иборатдир, Буни уч хил тарбия орқали амалга ошириш мум-- кин: . Ч:-:

1. Ақлий тарбия.2. Ахлоқий тарбия. u r3. Дини® тарбия.

:.Бу мақсад боланинг туғилганидан то 24 ёшгача ам алга оша- ди, бу давр ичида бола тўрт мактабни ўқнб: тугатиши, ҳар бн- рида 6 йил ўқиши керак, деб ҳисоблайди.. Қоменскийнинг болани ёш даврларга бўлиши. Бунда ў та-

биийлик принципига амал қилфб^ . бола ёш нш даврларга бў- лади: :.. ;;

1. Туғилганидан 6 ёшгача — она-‘ мактабИ; Б у даврда бола- 1Шнг сазш1ь1пртш1я*|ш ^ ^ gittflfifrgag; атрофдаги дунё билан танйштиришга катта аҳамият берадй. ЁР- лани ,меҳнатга ўргатиш, ўз-ўзига хизмат > қилишга ж алб этиш керак. Она болада ахлоқий тарбиянинг асосларини; тўғрнлйк,, ҳаққрнийлик, қулоқ солиш, меҳнатни севиш ва бошқаларни ву- ж удга;келтиради. Она мактаби боғча ёшидаги; бола тарбиясини

'кўзда тутади^ 12. 6— 12 ёш гача— халқ мактаби ёки оиа тили мактаби.: Бун-

д а ўқувчи эсда сақлаши, сўзлашга ўрганиши, ёзиш, бошланғич мақтаб кўникмасини ҳосил қилиши керак бўлиб, бунинг учун геометрия, география, табииёт фанларини ўргйнишй лозим.

.3. 12— 18 ёшгача — гимназия. Бу ўқув юртининг вазифаси брла тушунчасини, тафаккур қобилиятинн ўстиришдан иборат бўлиб, унда, классик тиллар, табииёт бйлимлари, ахлоқ, худо- гўйлик ўқйтилиши керак.

4- 18—24 ёшгача Университет. Академия. Бу ўқув ю ртлари ўқувчининг иродасини, шахсини бир бутун ўстириши керак.


* 1Ш ундай қилиб, мактаб Коменский қарашйча ўқуйчиларни ўй- лаш га, ҳаракатлантйришга, масалаларни амалда мустақил еча билишга, ўқувчиларни сўзлашга, ўз фикрини тўғри иф;ода қи^ лишга ва исботлаб беришга ўргатиши херак. Меҳнат кишини улуғлайди, дёйди Коменский. Шунйнг учун меҳнатга ҳам ёш- ликдан ўргатиш қераклигини илгари суради.у? ,

Жрменскийнинг педагогик назариясйда таълим-ўқйтйш, яъни дйдактика катта ўрин эгаллайди. Унинг дидактикасида табиий- ли к методй а!сосий роль ўйнаб, бу мётоднинг моҳияти, боланинг ёшинй, билйм ҳажмини, психолРгик хуеусиятларини ҳисобга слиб, дарсни табиат борлиғига мослаб ўтишдан иборатдир^

М асалан: Қуш ўзига уя ясайдй, уя-иссиқ ва юмшоқ булиши керак. М актаб ^ам худди шундай бўлиши керак.

«Буюк дидактика» да дидактик принциплар берилиб, дарс жараёнида ўқитувчи қўллаши кераклиги кўрсатилади. Коменс- кий кўрсатмалилик принципини назарий жиҳатдан исботлаб €ерди. У бу принцнпни фақат кўрсатиб ўқитиш усули тариқа- сидагийа эмас, балкн барча сезги органларини нарса ва ҳоди- саларни асосли ва яхши ўзлаштириб олишга ж алб этиш воси- таси тариқасида кенг маънода тўғри тушунади.

Кўрсатмалиликни ўқитишнинг «Олтйн қоидаси» дёб атадй. Қўрсатмалилик принципқда: а) болага рёал нарсаларни кўрса- тиш, б) дунёни расмлар орқали тушуйтириш, в) нарсалар мо- делини кўрсатиш, г) ўқитувчининг сўзи. Коменский «Мйр чув- ствённнх вёвдей в картинка^х», яъни «Дунедаги нарсаларнинг

расмларда акс этйшй» асарйда ўқитилаётган, ўрганилаётга'н иарсала^ни ушлаш, кўриш; ейиш, ҳидлаш кераклигини айтиб, ■бу ўрганилаётган материални^чуқур бўлишига ва эсда узоқ вақт сақланишига олиб келади^ ^ейди. ' . . .

Қоменский онгЛйлик принцйпини ўқитишда маъно-мазмунй- «й тушўнмай, оғзақи еДлёшГй қаршй-чйҚадй. <<Ақл-’идрок билан яхши тушуниб олинган нарс^адан бой1 қа ҳеч бир нарсани зўрлаб ёдлатмаслик керак». Уқувчилар «УрганиЛаётган нарса- кўндз- лик ҳаётда қандай фойд!а етказйшйни ўқитувчи ёрдамида англа1б . ' «лиш лари кёрак. Ш у билан ҳодисаларнинг ’ сабабларйни, анг- латмоқ, ҳар бир нарсани тўЛа тушунтирйб бўлгунча, шу нарса устида тўхтамоқ кера!к» деб ^исоблайди!. ■

Коменский таълийнйнг тизимлй бўйишини талаб .қиладқ. Уқитилаётган матерйал ўқувчиларгй асосйй қойдалар тарйқа- сида лўнда баён қилиниши керак. Уқитишда далиллардай ҳуло- саларга, мисоллардан қонунларга ўтйш, далйллар ва мисрллар- ни қо.йдалар тизимига солиб, ўмумлаш гарйб берйш лозЖй,;ақс ҳолда ҳодисаларнинг тизймсйз; уюми ҳосил бўлйб қолади. Кон- кретдан абстрактга, осондан қийинга, умумийдан ҳусусийга ўтиш керак; аввал нарса, яъни ҳодисага умумий тўшунча бериб, кейин унинг турли томонларинй айрим-айрйм ўрганиш қераклй- гини кўрсатади. ..


. Изчиллик принципида қуя,; ой, йилга вазифа қўйиш ва ун» амалга ошириш учун интилиш кераклиги айтилади. Б унда а) аниқ вақтни белгилаш,, б); ўқишнинг. бола; ;ё1дига:: мое бўли- ши, в) Матерйал изчиллик билан ўрганилишй, яънц бўгунги ма- териал эртаги . билан боғлзниши в а ; қейинги ўтидадатан мате- риалга йўл очиш керак. ;

Қомецсқий мат.ериални мустаҳкам, асосли ўзлаштириб олиш- ларига катта аҳамият бериб, «мустаҳқам асос» вужудга келти- риш, ўқитилаётган нарсаларни бир-бирига боғлаган ҳолда олиб- бориш лозим, дейди. Ҳар бир мавзу- қисқа, аниқ қоидалар асо- сида берилиши қерак. Утилган материални машқ қилдириш ва. такрорлатиш ўқувчиларни материални мустаҳкам ўзлаштири- шига олиб келади. Такрорланган дарс матерйалй э с д а ' яхшге .сақланиб қолади. Овоз чиқариб такрорлашнинг фойдаси кўп -. лигини кўрсатаДи. М ашқлар ўрнида бир қанча қоидаларни белгилаб, такрорлаш йўллариии аниқлаб беради. Уқитишда тақриб билан таҳлилни бир-бирига қўшиб олиб бориш керак- лигини кўрсатади.

Коменский ўқувчиларнинг ,.билйш қобилиятинй ўстиришга* билимга бўлган иштиёқини кучайтиришга ва илм ишига бўлган. ғайратини оширишга интилади.

• Синф — дарр тизими. Коменский ўқитувчи бутўн синф билаге жамра бўлиб йш олцб боришиии, яъни синф — дарс тизим ида ўқитишни олиб бориМни тавсии этди. Коменский. синф— й ар с тизимини ишлаб чиқди. Д арс вақтида ўтған дарсни қайтариш,. янги мавзуни тушунтириш, мустаҳкамл^аш, уйга вазиф а бериш.. кераклигини кўрсатди. Дарсни режалаштириш ва олиб бориш ^ўғрисида курсатмалар фёрди. Ҳар бир дарснинг ўз мзвзуси в а ўз вазифаси бўлиш ини' айтди.” Уқйтувчи ўқувчиларнйнг д а р с машғулотларида фаол қатцашишларйри’ таъминлаши, кузатиб бориши, синфда интизом. сақланиш и. кераклйгини айтдй. Уқув. жараенини ташкил қилишни ҳаддан ошириб юборйб, ўқитувчк

• бир вактда 3QQ ўқувчи бйдаи. iiapic-.олиб- бориши мумк-ин. деб>, ҳисоблади. УқитўвчИ ўзига ях 1ри ўқувчини ёрдамчи қидиб оли-

*ши мумкйнлйгййи айтди. ' .. М актабда ўқув йили ва уни ўқув чоракларига бўлиш, таътил-

Яар берйлишйни киритди.' Ўқув ‘ кўнини .(она тили м актабида 4 .cpalv дотин мактабида 6; cpaf) бёлгйлаб. берди. Уқувчилар мақтабга бир вақтда қабул қилиниб, ўқиш кўзда (сёнтябрда)- бошданиши қерак, деб ҳисоблЪди.

Коменскйй .дарслик қандай бўлиши тўғрисида қимматли. фикрл,ар айтиб, ўз замонаси учун намунали , бўлган бйр неча дарсликлар ёзди. Узининг назарий фиқрларини дарсликларйда: амалга оширдй. Дарсликда ўқув материали етарлича бўлиши,. қисқа, мазмунли, тушунарли, изчйл берилиш,и керак. Д арслик. оддий, болаларга тушунарли тилда ёзилйши, расмларга бой бў- лиши кёрак. Дарслйкдаги материал муитазам тартиб билан. жойлаштиридиши, болаларнинг ёшига қараб равшан баён эти- лиши шарт. Коменскийнинг «Тиллар ва ҳамма фанларнинг очиқ.


эшиги* ва «Ҳйелар воситаси билан идрсш-:-қйлинадйғаи нарса>- ларнннг сўратлари»-дарсликлари машҳурдй^; ’ л ' . .

«Тиллар ва ҳамма фанларнинг очиқ эшигй» дарслйгйий ўзй- иинг дидактйк принципларига амал қилган ҳЬлда тўздй. Даре^ J ihk турли соҳаларда болалар тушуна оладйган бйлимлар билан таниш тиради. , '

«Ҳислар. воситаси билан идрок қилинадитан нарсаларнинг '•суратлари» ни бошланғйч билимларнинг болалар ўчун ёзилган энциклопедияси деййш мумкйш 150 та сўратлар' бйяай; берил- ган 'қи сқа мақолада табиат ҳақйда (олам,: гёогрЗфйяг'а доир‘, ўсимликлар, ҳайвонлар, инсон танаси ҳақида:) , одамнинг фао- лияти ҳақида (ҳунар-касб, қишлоқ' хўжалйги, ьйдайй^ят), иж- ‘тамоий ҳаёт ҳақида (давлат бошқармалари; суд ҳақида) маъ- лумотлар беради. Бу китоб кўп 'тйлларга тарж има қйлинди, бошланғич таълим учун 150 йилдан кўпроқ яхши дарслйк бў- либ хизмат қилади. • • ' {-^^А хлоқий тарбия. Интизом. Коменский ёшлигидан бошлаб бо- л в д а а!хлоқ ва одоб ҳосил қилиш қераклигини айтди. М ардлик, ўзини тута билиш, чидамлилик, вақт ва вазият талаб қилгани- д а фойда етказишга тайёр бўлйб^ўрйш, бурчни адо қилиш каби хислатларни ўз ичига олган фазилатдир. Ш у асосий ф,азилат- лардаН ташқарй камтётрлйк’,'

* рихоҳлик,1 покизаЛик, пухталик, •’ ‘хўШйуомалалйк,'; кА^ада^ии ҳурMaf лаш,: мёҲнатсёварлйк хйслатларини тарбйялашни ҳай му- ;ҳим вазифа Дё§ 'ҳисоблайди. • ■ - - • ■ - 'l[ijjLj ; к rj.[J. •

У қуйидагиларни ахлоқий тарбия воси^аларй деб -б и ^• # ) ' ота-она, ўқйтувчи, ўртоқларйнинг '^ м у н а с й ^ б) бб^аЛарга

^ўл-йўриқ кўрЬатиш;! уларларни яхши хулққа-' ўргатишда маиг^ар , •ўт’қаЗиш;;' йл^ойЛиқ^ ўйламай иш қйМшга,=;ййтйз6мсизлййк|( да^&й кур^ЙШ, ■ ., < , ( КО!иенский йнтйзомнинг иат? а 'аҲ^Мйятги!: тор'^йгини .кўрса -

тиб, «Интизомсйз' мактаб сувсиз f ё г ^ Ш ^ и р ^ :,^ га н ;чеҳ.адақр- лини келтиради. Урта аср ма^абларйЯа*! к^лтак; iocnf^сй б'й,лан ўрнатиладиган интизомга ’ў қарши ; чи^ади.1 Қалта|с, хй^чйй— қуллйк қуролидир, дейди. БолаларГа инсоййй мубмалада(,бўли- шиии айтди. Интйзом: а) ўқй^увчийинг; йамуна қўрбДтНШй,. са- .мймий, очйқ хайрйхоҳлиги, б) ўқйтувчийийг. бо^ага ёўлган-тўғ- ри мўйосабатй (агар; у болайя севса, унинг’ яхйи бўл.ишйни;’ис- таса, ‘дарЪн -йазмўнли бўЛса; fyrnyHfйра олба интйзом^йлик вужудга.^келадй), в)‘ болани кўпчилиқ олдйда, ўртоқлари^чйда •оқилона мақташ еки қоралаш инти^рклЙйиккй олйб келади.

•, Уқйтувчининг роли ва унга қўйиладиган талабдар, Коменсқйй -ўз давридагййстёъдодсйз,^ й а ^ у й о т ^ қаттиқтанқид ЭТДЙ. Уқитўвчиликни «ер юзидаГи ҳа() қа^идай қасбдан кўра юқорироқ турадиган ж ўда фахрли қасб» дёб ҳйсоблади. Б у ўқитувчига нисбатаи янги прЬгрессив қараШ эдй, чунқи ўша

л ав р д а ўқитувчилик каСби^а ҳурмат билан қар.алмас эди. Ко- м§нский ■ аҳолининг ўқйтувчйга ҳу|)Мат билан қарашйни талаб этишй билан ўқитувчининГ ўзи жамиятда муҳйм вазифанИ ба-


ж ар аётгатш и тушуниб оливди ва ўз қадр-қцмматиии яхши би+ либ олиши лозимлигини уқтиради. Уқитувчи еоф виждонли„ ишчад, сабй^тди, а ^ о қ л и ;бўлишй, ўз. ишини.севиши, ўқувчилар- г а , оталардек муомала қилиши, уларда . билимга ҳавас туғдири- ши_л0зим. «Узи» намуна кўрсатиб, ўқувчиларн» ўзига эргаш - тиришй ўқитувчининг биринчй вазифасидир, деган эди. Дйндор- лйкни ўқитувчинииг яхнш ҳислати; деб билади.

Ш ундай қилиб, ажойиб славян педагоги Ян Ам^с Коменский; бутун дунёда педагогика илмига; асос солиб мактабнинг та р а қ - қиётига KaTta таъсир кўрсатди. Ўни кўп Ғарбий Европа м ам л а- қатлари мйктаб шцини яхшилаш мақсадида таклиф этдилар.. Унинг дарслйқлари кўп тилларга, жумладан рус тилига тарж ит ма этилди. 150 йилдан ошиқ вақт давомида унииг ёзган асар- лари бошланғич таълим учуй дарслик сифатида хизмат қилди. Коменскийнинг кўргазм алари . ҳозиргача аҳамиятини йўқотгани: Йўқ. '

ИОГАНН ГЕНРИХ F l £ O i K M U-

(174|6-r-1827)

Песталоццининг педагогдкк фаолияти. Йоганн Хенрих Пес~ т^лоцйи Ш вейцарияда Ц ю рйхда,, врач оиласида туғилди. Пес- талоццийинг отас,й у кичикдигида ўлган эди, шунинг удун ҳаьк уни онаси ҳамда- оддий деҳқон аёл — уларнинг собиқ хизм атчи- си тарбиялаб ўстирди.

Песталоцци аввал бошл^анғич.мактабда, сўнгра лотин мак- т^абида ўқиб илм олдй. Ш сталоцци ўрта мактабни тамомлагач*. 'кўпроқ гуманитар ф анлар. ўқйтиладиган блий ўқув юртига —; коллегиум^а, ўцинг филолрш я ва фалсафа бўлимларига кириб* ;ўқиди. ЙестйЛоццй колле^иумни тамомламайг туриб, халқнинг аҳволййи яхшйлаи| тўғрйсйда ўзининг азалдан орзу қилиб кел- гаи «йятйни- амйлга ■ вшйришра қарор қияди. 1769 йилда П еста- лоцрй ўзининг ижтимойй |тажрибасини бошлади. У пул қарз. ;олйб, кичикроқ қўрғон в;а ер ротиб олди, бу ерга «Нейгоф»' («Ян- ги қўрғон») деб йом бёрди ва теварак-атрофдаги деҳқонларга ўз хўжалйкларини унумдор хўжаликка айлантиришни ўргатииг мақсадида, бу ёрда’ намунали ферма ташкил қилмоқчи бўлди~ Тажрибасиз 6a ҳўжалиқлпнларидан бехабар бўлган П есталоц- ци орадан кўп ўтмай синди ва халқ фойдасига сарфламоқчи бўлгай ўз кучларйни йш латдоқ . учун янги йўллар қидиришга мажбур бўлДи. . ;

У 1774 йилда «Нейгоф»да «Камбағаллар муассасаси» очиб^. етим ва боқимсиз болалардан 50 га яқин кишвни шу муассаса- Га тўплади. Песталоццинйнг фикрича, болаларнинг ўзлари иш- л аб топган пуллар шу етимҲОнанинг харажатини қоплаши ке- рак эди. Ётимҳрнада. тарбияланаётгай болалар далада иш лар_ шунингдек, тўқуб ва йигирув дастгоҳларида 'и.п йигириб, мато- тўқир эдилар. Песталрццининг ўзи болаларга ўқиш, ёзиш ва.


-ў/f ■'

.ҳисоб ўргатар, уларни тарбиялаШ 'бйлан шуғуяланар эди. Ҳу- нарманд усталар эса болаларга ип ййгириш ва тўқишнй ўрга- тардилар. Шу тариқа, Песталбццй ўз-:йуассасасида болаларни ўқитишни уларни унумли меҳнатға ўргатиш бйлан* қўшиб олиб ^ориш га уринди. ■■ i .. . йг ... -i-

Песталоцци бошлаган иш тезДа барбоД бўлди, Чунки сиёсий ҳокимият ва моддий4маблағларнйнг эгалари уни қўллаб-қув- ватламадилар. Б олаЛ ф мииг .машаққат би^ан меҳнат қилиш туфайлигина ўзлари яшаб-ишлаб турган етимхона хараж атла- ринй кўтара олар эдилар, лекин гуманист ва демократ Пес- талоцци ўзи тарбиялаётган болаяарни эксплуатация қилишни иетамас эди ва бунга йўл қўя блмас эдй. У болалар меҳнатини, аввало, болаларнинг жисмоний кучларини, ақлий ва ахлоқий ^обилиятларини ўстириш воситаси деб билди. У болаларга фа- қ ат ҳунар ўргатибгина қолмасдай, балки уларни кенг равишда меҳнатга ўргатишга интилди.

Песталоцци Нейгофда ўтказган тажрибанинг педатогика учун аҳамияти катта бўлди. Песталоцци тажрибани давом -эт- тириш учун маблағ бўлмаганлиги сабабли орадан кўп■; вақт ўтмай етимхонани ёпишга йажбур бўлди. Лёкин бу муваффа- қйятсизликлар уни, халққа ёрдам бериш мақсадини кўзлаб топган бу йўлим тўғри йўл, деган фикрдан қайтармади.» Кёйинги ўн саккиз йил давомида Песталоццй ўша даврнинг энг муҳим масаласини: деҳқон хўжаликларини қандай қилиб- тйклаш, уларнинг турмушинй қандай қилйб ёлчитиш, мёҳнат- кашларнинг ахлоқий ва ақлий ҳола*гини қандай қилиб яхшилаш масаласини ҳал қилишга жамбатчилик эътиборини тортйшга интилиб адабий фаолият билан шуғулланди. У «Лингард ва Гертруда» (1781— 1787) деган ижтимрий-педагоГик роман ёзиб, бу романда хўжаликни рқилона усулДа олиб бориш ва болалар- ни тўғрй тарбйялаш восйтасй билан деҳқонларнинг турмушини яхшилаш тўғрисйдаги ўз ғояларинй олға сурДй. « :

БургдорфДа ўрта интернат мактаб'Рчилдй; бу маКтаб ҳузу- рида ўқитувчилар тайёрлайдиган алоҳида бўлим ҳам ташкил этилди, бу мактабга Пёсталоцци бошлиқ қилиб тайийланди. XIX асрнинг бОшларидаёқ; Песталоццининг ^Гёртруда ўз бо- лаларини қандай қилиб ўқитадй». «Оналар кйтоби ёки она- лар учун ўз болаларига кузатйш ва гапиришни қандай ўрга- тиш ҳақида қўлланма», «Кузаш ш алйфбеси ёки ўлчаш ҳақида кўрсатмали қўлланма», «Сон тўғрисида кўрсатмалй таълим» деГан китоблари босилиб чйқци, бу китобларда бошланғич таъ- лимининг янҒи усуллари баён қйлйндй. ■■

Песталоццй ўзининг бутун йстеъдрди ва ху*йши меҳнаткаш- ларнинг оғир аҳволини яхшилашга сарфлаган €ўлса ҳам, ле- кин уларнинг аҳволини яхшилашга муваффақ бўлолмаганлиги- нинг сабаби нималигини тушунолмади. У 1827 йилда вафот этди. , . '

Песталоццининг ижтимоий-педагогик ва фалсафий қараш* лари. Песталоццининг дунёқараши демократик характерда бўл-


са ҳам, лекин т.ариҳдан чекланган эди. Песталоцци ўз халқйнн оёққа туррази|нни орзу қилди, лекин соддалик қилиб, меҳнат- кашларнц- ўқитйш s,a; тар.бийдзш йў.?й билан; уларнйнг турму.- шини ўзгартириад мумкин,; деб ;иш0 нди. У ўз; замонидаги, жами- ятда одамЛарийнг йжтимоий ва ҳўқуқий тёвдсйзлйги мавжўд ижтимоий муносабатларнйвг қатижаси эканлигини тушунмади, У ҳалқ бошйга тушгаэд .кулфатларни.нг манбаи иқшсодий шаро- ит эмас, балқи маърифатвинг йўқлиги деб^билди.

.Песталоцци ҳамма одамлар тарбия ва илм олиш ҳуқуқига. эга бўлид1И; л о з й м , деб: даъво.қилиб мактаблар жамиятни ижт.и- моий жиҳа.тдаи ўзгартиришнинг муҳим восит;аларидан бири бў- лидш қераклигини таъкидлади. .Унинг. фикрича, ҳар бир кин.ш- нйнг ҳақиқий- йнсоний’ кунлари ^а^акатга қёлиб; мустйҳкамла н- гақидагина! энг муҳим й ж т и м о и ] ^асалалар ҳал қилинади, тубдан ил тимрий ўзгарвдцлар ,рўй беради. gykta,; тар бия йўлд билангина эришиш мўмкин. и ’

. Цестароццининг;.; фиқрвда,меҳнат одамни тар.биялац/ лза ўстиришнинг.энг муҳнм 9.оситасидйрл.меҳқат одамницг жисмонйй қучларйнигйда эмас* 'шу .билан ,'бирга, . ақлини ҳам ўстиради, шунднгдек, унда ахлоқ ҳам'таркиб ;топтиради. Меҳнат, биЛад шу— ғулланаётгпан одамда. = меҳнатдинг жамият. ҳаётида .жуда катта аҳамйяти .бор деган- ишонч^ту^йлади, бундай ишонч эра одамларг . ни аҳил;ва мустаҳкам .ижтимоий.иттифоқ қилқб,,бир-бирига бов, ЛОВЧИ ЭНГ М|УҲИМ кучдир!. , ■; П(^талоцдин1шг фиқричд., билиш сезги органлари орқалв.

идрок қидшцдан бош.лаНади, ва тасаввурларни қайта ишлаш Йўш билан. з?рялар даражасига кўтарилади, ғоялар эе-а. гарЧи. равШан бўлмаса ҳам одамнинг онгида тарқиб, топтирувчи куч тариқасида мавжуд, лекин ўзининг на моён б.ўлиши !qa жоняайи- ши учун сезгилар етказиб берувчи материалга муҳтождйр.

. Песталоццининг дунёқараши, умуман идеадистик дунёқараш бўлса ҳам,.лекин прргрессив'хар.актерга эга эдц. Чунки унйнг дунёқарашгг-иисонпарварлик руҳи бияан, демократик интияиш- лар. руҳи бнлан суғррилган. .ҳамда баъзи бир ■ матёриалистик даъвояарни ва диалектйк .қоидэларнй ўз ичига .олган эди.

Тарбиянин|;омақсёди ва; моҳияти. Песталоццининг фйкрича, тарбиянинг мақсади одамнинг бар.ча табиий кучларини ва қо- билиятларини ўстириш, ўстирганда ҳам ҳар томонлама ва бир- бирига уйғун равишда ўстиришдир. Тарбиянинг болага кўрса- .таётган таъсири унинг табиатига уйғўн бўлиши лозим; ,, ;

Песталоцци';тар,биянинг моҳияти тўғрисидаги тасаввўрига асосланиб, тарбиянйнг янги- методларини— инсоннинг .кучини инсон табййти билан мувофиқяаштириб ўстиришга ёрдам бе- радиган методларни яратишга интилади. Болани тарбиялашни дейди у, унинг туғилгаи куниданоқ бошлаш лозим: «Бола т у -■ ғилган соат — унга таълим беришнинг биринчи .соатидир». Шу

. сабабли чинакам педагогиқа онани тўғри тарбиялаш методлари билан ^уроллантириши керак. Педагогика санъати эса шу: ме-


-годикани ҳар бнр; она, жўмладаи, бддий ДеҲқон аёл ҳам $'гал- лаб оладиган қилиб соддалаштириб бершпи лозим. Оилада та- ■биатга мувофйқ қилиб ббШланган тарбйя ма‘кта:бда ҳам -Давом эттирилиши лозйм. '

Барча йнСоний-кучлар ва имкониятлар энг оддйй нарсалар- дан рйвбжлана бошлайди ва Секйн-аста мураккабрбқ даражага жўтарила бёрадй. Тарбйя ҳам ана niy йўлДан борйши Лозим.

"• Ҳар бир болага хос бўлган 'туғйа куч ва қобилиятлар кур- .такларинй табиий тартибга мувофйқ, одам камолотининг абаг дйй ва ўзгармас қонунларига мўвофиқ ҳолда мунтазамлик би- л;ан машқ қилдирйб, ўстириш'KepaKi - i :

ЭлемеИтар таълим назарияси Песталоцци педагогйка ти- зимининг ўзагидир, бу назарияга кўра , тарбиялаш энг оддий элементлардан бошланиб, аста-секин тобора мураккаброқ да- раЖаға кўтарилиб бориши лозим.

: Песталоццининг элемеитар таълим назарияси жисмоний тар- <>ияни, меҳнат тарбиясини, ахлоқий ва эстетик тарбияни ҳамда ақлйй тарбия ва ўқитишии ўз ичига олади. Тарбиянинг мана шу ҳамма жиҳатЛарини Песталоцци бир-бирига боғлаб олиб 'боришнй таклиф қйлци, мана шундай тарбйялаш натижаеида- тина инсоннинг ҳамма жиҳатларй бир-бирига‘ уйғун бўлиб ка- мол топишини таъминлаш» мумкин,. деди.. . . . ^

- Жйсмоний тарбйя ва меҳнат тарбияси. Песталоцци бола- «инг барча жисмоний кучлари ва' имкониятлариии ўстиришни уларнй жисмоний жиҳатдан тарбиялашнинг мақсади деб, бо- ланинг ҳаракатга, ўйнашга, бир жойда ўтириб қолмасйиқка,

'ҳамма нарсага ёпишишга, ҳамйша ҳаракатда бўлишга мажбур қилувчи. табййй интилишини жисМОйий тарбиялашнннг асоси, деб ҳисоблади.

ПесталоЦци йнсон шахсинй камОлотга етказийгда жисмонйй тарбийга жуда катта аҳамйят беради ва уни болаларнииг ўси- шига катталариинг оқйлона таъсчр қўрсатишининг биринчи ту- ри, деб ҳисоблади; : »

. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, ўқитишни. унумли меҳнат •билан қўшиб олйб борйш Песталоццининг педагогик тажриба- си ва назариясидаги асосий қойдаларДйн' бири бўлди. Пёста- лоццининг фикрича («Лингард ва Гертруда» романида ёзи л и г шича, (мак?абда болалар кун бўйи йигириш ва тўқйш дастгоҳ-

ларйда ишлаш билан вақт ўтказадилар; маКтаб ҳузурида ер учаеткасй бўлйб, бу участкада ҳар бйр бола ўзига ажратйб қў- ■йиЛгаи пайкалДаги экинларни парварйш қилади, чорва молла- р‘йнй парвариш қиладй. Болалар зйғирпоя • толасини ва жунни .ишлашни ўрганадилар, қишлОқнинг энг яхши хўжалиКлари би- лан, шунингдек, ҳунармандчйлиК устахоналари билан ҳам та- яйшадилар. Уқитувчи. йш вақтйда, шунингДек, ишдан бўш вақт- ларида болалар, билан машғулотлар. ўтказади, уларга савод, ҳисоб ва турмуш учун зарур бўлган бошқа билимларни ўргата- ди. Пёсталсадци одамнинг камолОтга етйши учун меҳнат тарбйЯ- сининг аҳамияти катта эканини уқтириб ўтди. У иш вақтида


«болаларнинг кўнглини хушвақт қилиш ва ақлини ўстиришга» интилди.

Ахлоқий тарбия. Песталоцци тарбиянинг аеосий вазифаси — келгусида ижтимоий ҳаётда қатнашиб фойда етказа оладиган ва ҳа>*ма жиҳатлари уйғун бўлиб камол топган инсон етишти- ришдир, деб билади. Болани бошқаларга фойда келтирадиган ишларда муттасил машқ қилдириш йўли билан унинг ахлоқи вояга етказилади. Песталбццининғ .фикрича, бола организми- нинг куидалик эҳтиёжларцни' қондириш асосида : болада онага » нйсбатан туғилаётган меҳртмуҳаббат ахлоқий тарбиянинг энг' оддий элементидир. Боланицг аҳлоқи учун оилада негиз соли-

----- r . нади. Боланинг онага бўлган,муҳаббати часта сеқии оиланинг'бошқа аъзоларига ҳам ўтади. ..,:..Песталоцци ахлоқий, тарбия диний тарбия билай чамбар-

час боғлангандир, дейди. Пееталоцци расмий динни танқйд қи- лади. ва табиий дин тўғрисида, гапириб, одамларнинг юксак маънавий хислатларини ўстиривдни табиий дин деб тушунади. Песталоцци худони одамлар 0ир-бирига меҳр-муҳаббат кўр- сатаётган жойдан қйдирганлигини» очиқ айтадй. Агар одам ху- дони еевса, у ҳамма одамларни ҳам севадиган бўлиб қолади, чун- ки ҳамма одам бир отанинг Цоласи каби ақа-уқа ва опа-сйн- гилдир, дейди.

Ақлий таълим. ПестаЛоццининг ақлий Агатхлнм „..ғўғриеидаги таълимотй бой ва мазмунли таълимотдир Песталоцци ўзининг инсоннинг' ҳамма жиҳатларцнинг бир-бирига; уйғуилашиб ка- мОлга етиши тўғрисидаги асосий ғоясига таяниб, ақлий таъ- лимни ахлоқий тарбия билан. ^боғлаб олиб боридо керақлиги- ни кўрсатади ва тар(биялоечи таълим олиб борииши талаб қи- лади.

Ҳар қандай таълим кузатишга ва тажрибага асосланиши ҳамда хулосалар ва умумлашмалар даражасига кўтарилиши лозим, - дейди Песталоцци кузатишлар натижасида болада кў-

“7 риш, эпгатиш' сезгйларй ва бошқа сёзгилар ҳосилЛэулади, бу сезгилар; болада фикрлаш ва еўзлаш эҳтиёжини туғдиради, дейди. • г •;

Одамнинг еезги аъзолари ёрдамида ташқи дунё тўғрисида ҳосил. қилган тасашурлари даетлаб равшан ва аниқ бўлмайди. Таълимнииг вазифаси ҳам шундан иборатки, у маиа шу тасав- вурларни тартибга солиши ва аниқлаши, равшан тушунчалар да- ражасига етказиши, «тартибе;из тасаввурларни муайян тасав- вурларга, муайян тасаввурларни равшан тасаввурларга ва рав- шан тасаввурларни очиқ кўриниб турган тасаввурларга» айлан- тириши керак. Таълим, биринчидан, ўқувчида ўзининг сезги аъзолари воситаси билан ҳосил қилган тажрибалар асосида билимлар запасини тўплашга ёрдам беради, иккинчидан, бола- нинг ақлий қобилиятларини ўстиради.

Песталоцци таълимнинг ҳар босқичи учун махсус равишда танлаб олинган, ҳар бир боланинг ўзига хос ақлий кучларини


ҳамда қобилиятларини тини.мсиз ва -мунтазам равишда ўстирлб борадиган тизим воситаси билан болаларга ақлий таълим бе ришга интилди. ■

Песталоцци таълимни соддалаштиришга ва псйхология неч гизига қуришга интилиб, нарсалар ва буюмлар тўғрисидаги ҳар қ,андай бйлймнинг энг оддий элементлари бор, ода.м шу элемент- ларнн ўзлаштира бориб, ўз атрофндаги оламни билйб олади, деган фиқрга келди. У сон,г шакл ва сўзни мана шундай эле- мецтлар. деб ҳисоблади. Уқитиш жараёнида *бола ўлчаш >йўли билан шаклни, ҳисоблаш йўли била» сонни, нутқни ўстириш йўли била;н сўзлашнй билиб олади. Шундай қилибгэлемёнтар ■гаълим аввало>ўлчаш, ҳисоблаш ва нутқни ўстиришдан- нборат бўлади. Песталоццй ўз замонидаги бошланғич мактабда ўқй-- тишнинг мазмунйни тубдан ўзгартиради, ўқитиладиган дарслар қаторйга ўқиш, ёзиш, арифметикани ва геометриянинг бошлан- ғич қисмларини, ўлчаш, расм чизиш, ашула, гимнастика, шу- нингдек, география, тарих ва тиббиётга доир энг зарур билим- ларни киритдй,. Шундай* қилиб, Песталоцци бошланғич мак- табнинг ўқув режзснни анча кенгайтирди ва бу мактабда ўқи- тишнийг янгй метрйиқасини вужудга келтирди. Уқитиш мето- дикаси болаларни билимлар билан бойитишга ҳамда улар- нинг ақлий кучларини ва* қобилиятларини ўстиришга ёрдам- бе- ради. :-мг 'Песталоцци кўрсатмалилик цр.йнципини таълимнинг энг муҳим негизи деб ҳисоблайди. Бу.принципнй кенг равишЙа қўл- ламасдан туриб, теварак-атроф тўғрйсида; тўғри тасаввур ҳсн сил қйлишга, тафакКурни ва нутқни ўстйришга ‘ эришиб бўл- <майди. .- •-

Песталоцци мдктйб болаларнинг қобилиятларини ўетири- ши, уларга билим бериши билан бир қаторда, уларда кўникма* ва малакалар тарбиялаши ҳам лозйм, деб ҳисоблади. КйЗДЙ-' нйнг камолга етган ақли ва олийҳиммат қалби талаб қилга»' нарсаларви рўёбга чиқариш имконияти, дейди Песталоцци,

; .одамнинг шу нарсани рўёбга чиқариш учун ҳаракат қила били- Шнга боғлиқдир. ••' ' "-r;

Бошланғич таълимнинг хусусий методикаларинияратиш. Песталоцци ўзининг умўмий дидактик қоидаларига таяниб ту- рйб/ бошланғич таълймнйнг хусусий методйкаси асосини яратриб :бё$Ди. ,: . v' n?-:, ■:■'• ;, Пёсталоцци она тили> ўқигйиининг асоеий вазифаси, бола-

нинг^нўтқини ўстириш ва унинг сўз брйлигини орттиришдан йбо- ;лрат: бўлиши -лозйм, д^б ҳисоб а ДЙ; Йесталоцци. савОй :ўргатицг- -; ' да товуш метЬдйнй биринчи ўринга қўйди, 'бундай қилиш ҳарф- ларни қўшиб ўқитиш методи.ҳуқмронлик қилиб турган ўша вақт учун ғоят муҳим эди. : _

Песталоцци о»а тили ўқитишни кўрсатмали цринцип асоси- да олиб -ббриш ва болаларра табииёт, гёография ва тарих га доир элемейтар - маълумотлар бериб, шу тариқа болалар-


вднг сўз бойлиғини орттирйш тўғрисида қимматли кўрсатмалар берди. ; - .. . . . ... ; .,л :

Песталоцци зериктирарли ва бир хилдагй мзшқлар қш1ди- ряш гбидааи болаларда" кузатихн^.нарса ;ёки ҳо.диса.ни,нг бел^гила-, рипи1 аниқлай.олиш малакасинйгўстиришга, бкрор нарсани аниқ'

: ва тўла тасвирлаб бера олига малакасини ҳосил.; қилишга, ий-ТИЛДИ; .. •.. . . •' i, '■' . ' \ .. Болаларда ёзув малакасини ҳосил қилмоқ учун Песталоцци дастЛаб тўғри ЙЙ эгри чйзиқларни хатларнинг алемент.ар- ларини 'чиздириб, машқ қилдиришни' тавсия этди. Песталоцци ёзув ўртатишни нарсаларни ўлчаш ва суратини чизиш .билаи шуяингдек-, нутқни^ўстириш билангбоғлаб олиб боришни такдиф. қйлди.. ' •' -

Ўлчашни ўргатмоқ учун Песталюццй дастлаб тўғри чизиқ чизишнй, сўнтра бурчак, квадрат чизишйй ва бу; квайратии бў- лакларга (яримта, чоракта қилиб ва ҳоказо) бўлишни ўргатиш- ни таКлиф қилди. Тарфияяй болаларг.а турли геометрик жисм- ларни кўрсатиши ва уларнинг иомларини айтиб берйши Лозим. Болалар бу геометрик жисмларни кузатиб, уларнинг хоссала- ри ва номларини ўзлаштириб оладилар, ул#рни ўлчашни ўрга- надйлар. ;-:,;г'';--.:••■,>-'';•■, ■■ уУ-у:'х:

Бола -ўлчов натижаларини чизиб ва ёзиб олиши лозим; бун- дай Машқлар болага ёзув ўргатшининг асосидир.

Пестйлоцци педагогика назарияси ва тажрибасияйнг аҳа- миятк ‘Песталоцци буржуа-дёмократик педагогикасининг кўзга

. кўрйнган назариячиси ва амалиётчиеи бўлди. У камбағаллар- 'нинг болаларйни тарбиялаш ишига ўзииинг бутўн кучини фи- докорона; сарфл ади.

Пйгталоцци одамнинг барча табиий кучла[рши ва қрбилйят- «арини бир-бирига уйғун қилиб ўстиришдек ваЗифани тарбйя- нйнг, асОсий вазифаси деб билди. У элементар таълим иазария- жини ярятпи, бу назария догматик таълимга ва маъносини тушунмай ёдлашга қарши олиб борилган XIX асрда халқ макта-

. бини ривожлантиришга ёрдам берган, курашда катта роль ўй- нади. У болани жисмоний тарбиялаш, меҳнатда тарбиялаш, аҳ-. лоқйй, ақлий тарбиялаш, тўгрисида бир> қаича жуда қимматли уфикрларнн айтиб ўтди. Песталоццй .юошланғич мактабда- :бе- 'рйладйган билимларнинг мазмунини кенгайтиришни талаб, қйл- ди, бошланғич мактабни халққа яқинлаштиришга, уни халқда М? масийинг турмушй ва эҳтиёжлари билан чамбарчас боғлашга иитилди, брлаларни меҳнатга ўргатишга, уларни турмушга тайёрлаШга катта эътибор бсрди:. . м -

РОБЕРТ ОУЭН' '(1771—1858), - -

Оуэниинг Нью-Лэнаркдаги фаолияти. Роберт Оуэн ҳунар- мандч ойласида туғилди ва жуда ёшлигиданоқ: ў з: меҳнати бй1- лан яшай бошлади. Ғоят қобилиятли бўлган Оуэн йигирма ёцт- ■418 -/v ' :v' . "':.• .;,,■%■'


даёқ катта корхЪнанинг раҳбари бўлиб қолди. У меҳйаткаш-; ' .йарнинг ғоят; оғир шароитда: яшаётганларини ўз кўзи. билан кўрди. ,

‘ 2 • ;Оуэн- халқ оМмаси бошига тушган>кулфатлар капитализм ту- файли эканини тўшунЯи ва- йшдадарнинг аҳволинн яхшилаши Лозйм бўДган йслоҳотчилйк режаларйни тузишга киришди; 1800 йилдан бошлаб Оуэн Шотландиянинг Нью-Лэнарк деган жоййдаги! катта йп йигйриш: фабрикасида бошлиқ бўлиб ишла- ди. Бу фабрикадаги меҳнат шароити- ҳам ўша вақтдаги бошқа фабрйкалардаги мёҳнат шароитидан сира фарқ қилмас эди: йш куни '13—14 сбат давом қилар, иш ҳақи эса жуда. кам бўлар эДи; ўй-жой шаройТй ниҳойт дйражада ёмюн эди. Ишчйларнинг маданий ва маънавйй савйяси паст эди. Фабриқада болалар меҳнатйдан кёнг фойдаяанилар эди (кўпгина болалар 6-^7 ёш- даноқ фабрикага кирйб ишлар эдилар).

Оуэн о£ам ўз атрофидаги МуҲитнийг маҳсулидир, деган -фикр- га асосланиб, ишчиларнинг тўрмуш ва меҳнат шароитини яҳ- шилашга қкрор қилди. У йш кунинй қисқартириб, 10,5 соатга кёлтирдй, иш ҳақйни анча кўпайтирди, ишчилар учун янги уй- лар қҳриб берди, уларнинг яхши дам олишини йўлга қўйди. ‘Оуэн. 10 ёшдан кичик болаларйи фабрикада ишлатишни қатъи- ян тақиқлаб >қўйди ва болалар учун бйр қанча таълим-тарбия Муассасалари: бир ёшдан олти ёшгача бўлган болалар.учун яс- Ли; болалар боғчаси ва болалар Майдончаларидан иборат бўл ган «кичик болалар мактаби»; 6 ёшдан 10 ёшгача бўлган болач лар ўчун бошланғич Мактаб, ишлаб чиқариШда ишлаётган ўс- мирлар учўн кечки мактаб; очди. Катта ёшдаги ишчилар ва уларнинг ойлаларй ўчун кёчқўрунлари лекциялар, суҳбатлар ва маДайий ўйин-кулгилар ўтказилиб тўрилди.

: Оуэн «Кичик болалар мактаби» тўғрисида ЖуДа ғамхўрлик қилди. Болалар мактабга кирган кунларидан (жуда кичик ёш- дан) бошлаб ашула ва рақс ўрганар, кўп вақтларйни очиқ ҳа- во^а ўтказар эдилар. Жисмоний тарбияга, гимнастика ва ҳар- бий машқларга алоҳида эътибор. берйлди (бу машқларда ўғил ва қиз болаЛар қатнашар эди). руэн болаларда жамоачилик руҳини тарбиялашга катта аҳамият берди. Болаларга ўз хат- тй-;ҳаракатларицинг характери муфассал тушунтириб берйлар, ўларга ўз ўртоҚларинй хафа-1 қилмасликлари кераклигй, аксик- ча, уларнй ҳурматййшлари ва зарур бўлганда ёрдам кўрсатиш- дари лозимлиги . айт^лар эди, Бу мЗктабда ёзиш ва' ўқишга мун* тазам равийи^а ўргатилМасдан, балқй табиат тўғрйсйДа, тёва-■ рак>атрбфда№ H:aj>pajjap4 ва- ^одйсалар тўғрйеида •суҳба глар ‘ўт- каЗидар эди. Эстётик тарбйяга; музика ва ритмик машғулотлар- га кўп эътибор берилар эЛи.

Illy билай бирга, Оўэн болаларга, динйй идеблогйя бйлан суғорилғанува шу сабабли фойда етқаза олМайдйган китоблар- нй ўқйтмаслик керак, деган фйкрда эди. s;; Оуэн қичик болаларйи тарбиялаш ишига фабрйканинг ёш

эркак ва аел ишчиларийй таклйф қилдй; бу йшчилар тарчи не-

■ .. V '• 419


дагоглик маҳоратига эга бўлмасалар ҳам, лекин болалар бй- лан яхши муомала қилар! ва уларга. диққат билан қарар эди- лар. '. . V . . ,"i/-

Бошланғич. мактабда ўқувнилдрга,; *она тили, арифметика география, табииёт ва тарих ўқитйлар эди. Бошқача .қилиб. Му- _ ганда, бу бошланғич мактабда богцқа инғлиз бошла№ич мак- табларининг ҳамМасидагига қараганда анча қенг билим бери« лар эди. Бундан ташқари, Оуэн ўша замондаги одатга кўра ди- ний-догматик таълйм беришни мақтабдан бутунлай чиқариб ташлади. У болаларга уларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олиб билимлар беришга, уларнииг тафаккурини ўстиришга ин- тйлдй. Бутуи ўқйтиш йшларя кўреа-тмалиликни кенг қўлланиш асосига қурилди: мактаб деворларига ҳайвонлар ва ўсимлйк- ларнинг суратлари ёпиштириб қўйилган эди; машғулотларда ҳар хил кўрсатмали қурбллардан фойдаланилар эди.

Оуэн болаларга меҳнат тарбияси беришга алоҳида аҳамият берди. Болалар ёшлик чоғлариданоқ кэтталарнинг меҳнатини кўриб ўсар, мактабда эса ўзларй баъзи бир меҳнат кўникма- лари ҳосил қилар эдилар. Уғил болалар ҳунармандлар меҳнати- нинг энг ОДДИЙ1 усулларини эгалдаб олар, боғдорчилик билан шуғулланар эдилар, қйз болйлар эса бичиш-тикйшци, овқат пи- ширишни ўрганар эдилар. Болалар ўн ёшга етгач, кечкй мактабч “ да ўқиб, кундузи фабрикада ишлар эдйлар. Оуэн болаларни ўқитишни фабрикада унумли меҳнат қилиш билаи қўшиб олйб борди.

1816 йил бошида Роберт Оуэн Нью-Лэнаркда «Ҳарактерни Тарбиялайдиган янти институт» очди, бу институт Оуэн илгари очган барча таълим-тарбия муассасаларини бирлаштирди.

Шундай қилиб, Оуэн тарихда биринчи бўлйб мактабгача тарбия муассасаларини (ясли, болалар боғчаси). ва , ишчилар- нинг болалари учун қенг умумий таълим дастурида билим бе-

мактабни барпо этди. У фабрикада ишлаб турган 10 ёшдан ошгай болалар ва ўсмирлар y^ytr-кечкк^мак- таб очиб, ўқитишни саноатдаги унумли. меҳнат билан боглаб олиб борди, катта ёшдаги ишчилар учун кечки клуб очиб, бу клубда маданий-оқартув ип1лари олиб борди.

Оуэннинг беш йиллик зўр ҳаракати натижасида 1819 ййлдЙ ■; Англияда хотин-қизлар ва болаларнинг фабрйкалардагй- мёҳ- натини маълум даражада чеклайдйган биринчи қонун қабуЛ қилинди. v

Оуэн халққа маърифат бершйга интилиб, умумий бошланғич таълимни- жорий қилишни* руҳоНийлэрни ва дйнай 'ташкМот- ларна мактабга таъсир ўтказишидан четлаштиришнй ва бўтун халқ маорифи тизиМини давлат қўлига товдиир йшнй талаб эт- ди. -Оуэннинг; бу демократк талабларй Англияда. то ҳозирги • вақтгача ҳам тўла равишда амалга оширилгайи йўқ. ‘ ' ■

Оуэннинг ҳарактер таркиб топтириш тўғрисидаги фйкрлари. 1813 ййдда ,р.уэв /ўзининг «Жамиятга янгича қараш ёкй ЦйсОн* да ҳ%рэктер .таркйб топтириш тўғрисқдаги тазқриба» Дег ан аса-


рини нашр‘эттирди. Бу асарда Оуэн одамнқйг характери унинг иродасйдан мустақил бўлган атрофдаГи муҳит шароити билан таркйб топади, деб таъкидлади. Одамларнинг иллатлари ва камчиликлари, хатти-ҳаракатлари улар яшаб ^урган вазйятга

s боғлйқдирГ Одай,— дёйди Оуэн,— ўз характерини ҳеч қачон ўзи яратгйн эмас ва унй яратиш мумкйй ҳам 'эмас. Оуэннйнг фикрича, агар биз муҳит шароитини ва тарбияни ўзгартирсак ҳар; қандай характернй таркиб топтирйшимиз мумкин. Шуидай қилиб, Оуэннинг фикрича, халқни тарбиялаш ва унга маъри- фат берйш йўлй бйлан жамиятни янгича ташкил этншга мув аф- фақ бўлинадй. -Натйжада янгн одамлар пайдо бўлади ва улар тинч йўл билан сЬциалйстик муносабатлар ўрнатадилар. :

Одам мўҳит ва тарбийнинг маҳсулидир деган таълимотни Гельвицийдан сўнг Оуэн ҳам такрорлади.

Оуэн коммунистик жамоалар тўғрисида. «Янги Гармония» дагй тарбия тажрнбаси. 1817 йилга келиб Оуэн капиталистлар- ни ва Англия парламентини социал тузумни ўзгартиришга ва соцйалистик тузум ўрнатишга кўндиролмаслигйга ишонди. Шун- дан кейин у капитаяизм тузумини кескин танқид қилишга ўтди ва; коммунистик идеяларни пропаганда қйл>а ббшладш!

Капитализмни қаттиқ қоралагани ва коммунистик идеяларни майдонга та^нлаганиучунОуэнни Англияда қаттиқ таъқиб қила бошладилац, Шунинг учун ҳам :у Амсрикани ўзича эркин мам- лакат деб ўйлаб, у ерга кўчиб борди. Оуэн Америкада^ўзининг маслакдошлари билан биргаликда 1825 йилда коммунистик ко- лония қурди ва унга «Ян^ .ГармонияЬ ,деб ном берди. Оуэн бу колонияда ўзининг янгй, йо'ммўнистйк 'камият тўғрисидаги қа- рашларини акс эттирувчи алоҳида тартиб ўрнатди. Колонияда- ги мулк ижтимоий мулк деб эълон қилинди, ҳамманинг меҳнат қилйши шарт қилиб қўййяди в$ меҳнат маҳеули ҳар бйр киши- га, сарфлаган мёҳнатининг мйқдорига қар.аб тақсимланадиган бўлди. Колониянинг ҳамма аъзолари бир хйлдаГй овқат ейишгаГ бир хилда кййим кийишга, бир хил .уй-жойда ягиашга ва; бир хилда тарбия олишга ҳақл.и эдилар> ^ :

Оуэннйнг принципларига; муэофиқ,' колонияда мактаблар очилди, бу мактабларда илмий асосга қурилгал мунтазам ақ- лий тарбия* янги ахлоқ мезонлара; руҳидаги ахлоқий таўбйя, меҳнат тарбияси ва; жисмоний тарбия берилар эди^«Янгй fap- . мония»да қишлоқ хўжалисйква санюэт соҳ§сида таълим унум- ли меҳнат бйлац қўшиб. олйб борияди. ■ :V='V-";;■ ■ .

. ■ Қапиталистик Америка, шароитида. бундай коммунистик ko- лония тузиш тажрибаси ^з^аффақйятрйзликка унраши турган

t гад эди> К о ^ ^ т ш р й и в г ^ ^ а ^ ^ у а д а й «соцйал экспериг мёнтга» яхши таМрланмяган эдилар, ;орадан кўп ўтмай улар жамоат мудкини бўлиши0 , олдилар, бир-бйрларцга душманлик қиладйгэн ва ,бир-ёирларидан .ўтишга, бойишга интиладиган =бўт либ қолдилар. , ;

1828 йилда Оуэивзтанига • қайтиб келди. Расмий жамият- дан ҳайдалг^н, матбурт гияга рлмай қўйган Амсрикада. қрм-


му?нист,ик колониялар тузин! соҳасидаги тажри-баларнинг му- ваффақиқтсизликка учраганлиги. ва бутун мол-м-уяки ан%: чшу

<' беҳуда' урйнишга сарф,бўлкбгкетганлиги:натқжаеида-кайбағал- лашиб ўз ватанига қайтган Оуэи беврсита ишчилар синфига му-

: рожаат, қилди ва шу синф; ораеида ўз фаолиятини - -яаа ўттиз йил давом эттирди. Англияда ишчйлар синфининг манфаатини кўЗлаган иЖтимоий ҳаракатларнинг ҳаммаси — дейди Энгельс, > - ва улар ҳақиқатан эришган муваффақиятдарнинг ҳаммаси Оуэн номи билан.брғланган. : ?r i:

Оуэн тажрибасининг ва:.педагогика соҳасрдаги идеялари- иинг аҳамияти. Роберт Оуэн болаларга бир ёшидан бошлаб иж- тимрий тарбия бериш рояе.ини биринчи бўлиб асослаб берди ва амалга оширдй ҳамда зкаҳонда бйрйнчи бўлйб иро®%тарйат бо- лалари учуи мактабгача тар.бия муассасаеи барпо этди. Унинг таълим-тарбйя муассаеаларида ақлий ва жисмрний тар-бия бе- рилар, болалар жамоа руҳида тарбияланар эди. Кўпгина илгор арбоблар,.жумладан, рўе революцион-демократлари А. И. Гер- цен1.ва Н. А. Добролюбовлар бу муассасадарга ижобий баҳо бердилар. Оуэн ўзининг тарбия муасоасаларидан динни чйқариб ташлаш билангина кифояланмай, диний қарашлар халққа чи- накам маърифат беришга тўсқинлик қилади деб ҳисоблаб* шу қарашларга қарши кураш ҳам олиб борди. Катта ёшдаги ишчи:

‘лар учун-Оуэн томонидан очилган оқартув муассаеалари ҳам Зўр аҳамиятга эга бўлди.

Г ) ИОГАНН ГЕРБАРТ(1776—1841)

■' Иогйнн Фридрих Гербарт Германняда туғилди. Гербарт Яаётлаб лртинча кЛассик мактабда, сўнгра эса' Иен универсн- тетида ўқидй. У йемис идеалйстик фалсафасинйнг намояндала- роўЛ гагШ ит ва-ФйТтенйнг таъяйметларя-билан'яхш« т-антн». ди, аммо антик файласуф Пармениднийг оламдаги нарсаларнинг ^ЗмМаси Йхлит ва ўзгармасдир, деган ;таълимрти Гербартга а йниҚСа катта таъбир Кўрсатди. • !> Тёрбарт университетни тамомлагач, швейцариялик бир арйс- тократ ёйласйда тарбиячи бўлиб ишлади. 1800 йилда у Пестаг Лоццининг Бургдорф ииСтйтутига борди. Лёкин у улуғ педагог- нинг демократик қарашларини ўзлаштйра олмадй- i; •' t802 йилдан бошлаб Гербарт Гёттйнген- ва Кенигсберг ўни- верситетларида профёссор бўлиб ишЛади. Гербарт бу универси- тётЛарда ўзйнйнг педагбглик фаОлиятини кенгайтириб юборди: йейхологйя ва' педагогикадан лекциялар ўқиДи, ўқитувчйлар ¥ййёрла111 еемйнарияларига раҳбй^Лик қйМд»; У гсемйнарйя ҳу- зу{)йда тажрйба мактаби йчиб, ўзй 'бу мактабда маТем&^йкадан дарс берди. V.., • , г v С ■'■■l: : ■ Гёрбарт'ўзининг «Тарбйя мақсадЛарйДан келиб чйк|қан уму- мйй педалогика» (1806), «сПсйхологйя дарелйгй» (1816), «Псй-


хойогияни педагогикага татбиқ- қилиш тўғрисидаги ' хатлар» (1831), «Педагогика^а доир лекциялар очерки» (1835) деган китобларида педагогикага. : доир ғояларини;: кенг баён қилиб берди. ; /

Гербарт педагоғикасйнинг фалсафий ва психологик асослари. Гербарт идеалистшсгфалсафа, асосан, этнка ва психология асо- сида педагогика фанй тйзимийи йшлаб чиқишга урйнди. ГерГ барт ўзининг дунёқараши жиҳатидан метафизик эди. У олам бениҳоя кўст абадий мавжудотлардан — реаллардан иборатдир, Одам: буларйи 'бйяишга'' қодир эмас, деб даъво қилди. Унййг фикрйча, одамларнйнг оламнинг ўзгарувчанлиги тўғрисидаги тасавйурлари. қуруқ хаёлдир, борлиқ ва борлиқнинг моҳйяти си- ра ўзгармайди.

Гербарт тарбиянинг моҳияти идеалистик фалсафадан, тар- биянинг мақсади эса этикадан келиб чиқади,гдеб тушунди. Гер- •барт қиҳоят даражада метафизик этика назариясини ишлаб чиқ- ди. Унинг фикрича, ижтимоий ва шахсий ахлоқ абадий ва ўз- гармас муайян ахлоқйй ғояларга асосланади.

Тарбйянинг; .моҳияти,. мақсади ва вазифалари. Гербарт Taps бия мақсадинй; белгилаб олишга катта аҳамият бердт У тар* биянинг мақсадй яхши фазилатли кишини таркиб топтйришдан иборат, деб ҳисоблайди. Гербарт шу мақсадни: абадий ,ва' ўзгар- мас деб ҳисоблаб,* одамларни-;;мавжуд ■ муносабатла рга мосяа? ша; оладиган^ ўрнатилганГҳуқуқ л;артибйни ҳурматлайдйган;. юу тартибга итоат қиладиган кишилар қилиб тар.биядашни; кўзда тутди. . S' :"И,i'. :rv: ;:;" S;.-.;■ ? ■: ,

-Педагог ўзн тар;ф*ялаётган;: болаиинг олдига шундай мақсад қўййши лозимкй;;болз ҳам' ўсиб^қатта' бўлганидан кейин ўз ол? дига шундай1 мақсадларни'қўя- билсии. Мана шу бўлажак мақ- садлар: 1) рўёбг-ай чиқиши: мумкин бўлган мақсадлар ва 2) за* рур мақсадлар деб;йккига бўлинишй мумкин.

Одам бир вақти қелиб муайян: ихтисос соҳасида ўз олдига қўйиши мумкин бўлған мақсадлар ?рўёбга чиқиши мумкин бўл- ган мақсадлардйр» ■;'> -. : •,■: ■:■• . ;,.. ■ •::■

Зарур' мақсадлар; Деб. шундай мақсадларга айтиладйки, бу мақсаДлар одамга ўз фаюлиятининг ҳар: қандай соҳасида керак бўлади. Л’• 'Vfi ГЧУТГ:: t": J r

Тарбвя рўёбга чиқяши. мумкий бўлган- мақсадларни ўзиьрл! дига қўйгач, у одамда ҳйлмй-хнл, ҳар! тдмонлама ;идрок қилиш қобилиятини 1ўстиришй, қйзи^рш рдоирасийи ;кенғайтириши 5 ва тўлароқ қилцши лозим, .маиа шунинг‘ ўзи ирки эркинлик: ғояси- га, 5такомиллйк ^оясига: йувофиқ бўЛиб тўшади. Зарур .м ақ с^ ларга келганда тарбия-;булажак *ар^абнинг ахлоқини хайрихоҳ^ Лик ғояси, ҳўқуқ ва ад6 лат: |хшси асЬсида таркиб толтиришга ёки Гербартнинг сўзи билан айтганда, бу арбобда бар.қарор1 ах- лоқий характер вужудга; келтиришга мажбурдир. Гербарт тар- биянинг моҳияти !:боланингдкўйглини ;,тасаввурлар билай 1 бо$и'- тишдан иборат дёб ҳисоблаб, болага фазилатли хулқ .ғояларйнй


ва сабабларйни сингдиришни ва шу асосда унда .ахлоқий. -ха-, рактер вужудга келтиришни истайди.< - ■ , j

Гербарт тарбия жараёййни j- бошқариш, ўқитиш ва ахлоқий тарбия бериш, деб ўч. бўлакка бўлади. .

, Бошқариш ўз олдига боланияг келажагини эмас, бадкй ҳо- зирги вақтнинг ўзида, яъйи.тарби# жараёнининг ўзида тартиб сақлаб туришни вазифа қияиб - қўяди. Гербарт «ёввбйи шўх- лик» болаларга хос бир нарса деб ҳисоблаб, бошқариш ана шу «ёввойи шўхлик»ни йўқотишни лОзим дейди. Бошқариш ташқи тарбияни сақлаб . туриши билан тарбияланиш учун шарт- шароит вужудга келтиради. Лекин бошқаришнинг ўзи тарбия-

. ламайди, балки тарбиялашнинг мутлақо зарур шартидир,/хо-лос' ДеЙДИ. "■” ;:" “ ■ г - - . ■•■... ...- - ..............■ - — :r;/-^ • ••■-•.-

Гербарт тарбия ишида ақлий таълимга каата аҳамият бер- ди. У-таълимни тарбиянинг энг катта ,ва. асосий;«о«ита.си: деб ҳисоблади. Гербарт педагогикага тарбияловчи таълйм термини- ни киритди. Таълимсиз тарбия бўлмайди, дейди у. Гербарт тар- бияламайдиган таълимни тан олмайди. Аммо Гербарт ўзидан олдин ўтган педагогларнинг, жумладан, Песталоидининг тар- бияловчи таълим шўғрисидаги қимматли ғоясинй ■ такомиллаш- агирган бўлса ҳам, аммо бу ғояни бир ёқлама талқин .қилди.

Гербартнинг фикрича, таълим қизйқишлариинг хилма1гхил- лигига асОсланиши лозим. Бу қизиқишларнинг баъзилари те- варак-атрофдаги воқеликни билишга, баъзйлари ижтимоий ҳаёт- ни билишга интилади. ■■■ :

Гербарт турли қизиқишларни олтита мустақил турга бўла- ди. У қуййдаги қизиқишларни бНринчй гуруҳ қизиқишлар қато- рига киритади: империк қизиқиш бу қизиқйШ бу қандай нар- са, деган саволга жавоб беради ва кузатишга интилиш туғдира- ди; мушоҳадавий қизиқиш — бу қизиқиш, ;нега бу шундай, деган саволга жавоб беради ва фикр юритишга/йўллайди; эстетиқ қи- зиқйш—f бу ҳодисаларга бадиий баҳо беришни л таъминлайди.

: Қуйидаги қизиқишлар Jiар қатпрмгя кц-ради: ёқтирувчи қизиқиш — бу қизиқиш ўд оила аъзоларига ва жуда яқин таниш-билишларига қаратилган';қизиқйшдир; ижти- моий қизиқиш — одамла-рнинг кенгроқ доирасини, жамиятни. ўз халқини ва бутун инсониятни билишга қаратилган қизиқииадф'! Еербарт «ҳўдойквг; висолига етиш».га қаратилпа® диний;, қйзи- қишни ҳам шу гуруҳга, киритади. Гёрбартнииг фикрича, одамт зод ўз тарнхининг бошл^нғйч даврида .болаларга ва ўспирин- ларга хос нарсаларга ва фаолият турларига қизиққап. Шу са- бабли: дейди 'у,-^ ўқувчиларга қадимий халқлар. тарихи ва ада- биёти;; Доирасидаи. олинган. ва: тобора мураккаблашиб . боради- rait: гуманитар билимлар бериш керак.: V -. ' г

Гёрбарт :қадимйй тилларга ва, математикёта: ҳамжуда' юк- сак бах6 'бердй л1у.;билан бирга; у;матем|атикани-асосан тафак- курни ўстириш воситаси деб,;«руҳ учунккучли гимнастика» дёб ҳисоблайди-: f. ■•■!'• • : ■ ь/к;. r ■■:■■■ ■■";•

Гербарт мактаб тизими масаласийи ўзииинг коисерватив иж-


тимоий қарашларига мувофйқ ҳал^қйлйшга ургади. У мактаб* ларнинг қуйидаги типларини: элёмейтар мактаб, шагҳар мактаби ва гимназия вужудга келтиришни таклиф қилди. Мактаб- ларнинг бу типлари бир-бирига боғлиқ эмас, уларнинг ҳар қай- Сиси мустақил яшайвёрадй: элсментар мактаб ва шаҲар мактаб- ларидан махсус мактабларгагина ўтиш мумкин, .тимназиядан эса олий ўқув юртларига ўтиш мумкин. Бурдан кўриниб туриб- Дики, Гербарт битта таълим тизимига қаршй бўлган. Классйк гимназия тцълими Гербарт замонидаёқ ўз умрини тугатиб қол-

' ган бўлса Ҳам, леКин Гёрбарт' бу таълйм тиёймийи қязғин ёқДаб чиқди. Унинг фикрича, савДо-сотиқ, саноат, ҳуйаргкасб. ва ҳаёт учуй амалий аҳамияти бўлган бошқа хйл ишлар, билан шуғул- ланиши лозим бўлгай кишиларгина рёал мактабда ўқиб ¥ар- бияланиши керак. Ақлий машғулотлар, раҳбарлик ва бошқарув ишлари билан шуғуллайиши лозим бўлган кйшилар, яъни жа- миятнинг интизомли табақалари эса Гербартнйнг фикрича, фа- қат классик гимназияда ўқиб таълим олиши лозим.

Гербарт таълим босқичлари назариясини ишлаб чиқди, бу назария ҳамма мамлакатларнинг педагоглари орасида кенг тар- қалди. У таълймйи "боланйнг псиҳик фаолияти 1қонунларига му- вофиқлаштиришга ўриниб кўрди’ ■бу Қонунларни апперцептив жараён фаолиятининг механизмй деб тушунДИ;

Гербартнинг фйкрича, таълим жараёни, албатта, ўрганйла- ётган матёрйалга чуқур;,кйрйш Счуқурла1йиш) ва !ўқувчинйнг ўзига чўқур берилйши (англашй)1 орқали ўтади. Уз навбатйда бу иккита момент (чуқурлашйш ва англаш) ё кўйгил всойишта бўлган ҳолатдй,' ёки кўйгил ҳаракатгДа бўлГай ҳолатда 'амалга ОШИрИЛЙЙ1И мумкин. ' •"

Таълимнинг тўрт босқичи мана шўндан кёлйб чйқади, бу бос- қичларга Гёрбарт: 1)- равшанлйк, 2) ассЬциация, 3)‘ тизим, 4) &(е¥0Д деб Й<>м:берди. \ -

Биринта! босқич равшанлик бўШ б; у осойишталик ҳолахида- ги чуқурлашйшдир. Урганилаётган материал шу матёриал'бй- лан боғлиқ бўягай •нарсаларййнг ҳаммасидан ажратиб олинади ва чуқур равййДа кўздан кё^ирилаДЕ - ' : t v > - ?

.-Иккинчи боскйч; ас.сопйапия бпНқтти бўлиб; бу ҳаракат ҳо- латидаги^т^ў^рлаишшдйр.1-" Бўнда янги! йғатёрйал ўҚувчида ййв- жуд бўлган дар.сларда, китоблар ўқигаида ҳосил қилинган-; тур- Мушдан ва шў кабиДардан олинган тасаввурлар бйлан боғла- йади. : ]■;'' V :;-, ;"°;С 'г .• -

нЧй* бб'скйч*тйяим боскичй! бЎлйб. !Bv осбйишта холатдаНи англашдцр. ьунДа’ ўқувчйлар уқйтувчй^раҳбфлйгйЖа эса тасав^

■..в рлар' ^йдан ; о^айгШ яйда^илйМ ^р№ ’а ^ та^рифлар, қонунлар қйдираДилар. "■■>'■■■•'<■■■. - -.лъ.•.•■.;;■ ^^Цртинчи боскич метод боскртч АўпиД, яў ҳаракат ҳолатида^ ги анг71ашдпр, илийГ.ай билймлар бўнда янгй фактлар, ҳоди- салар ва Воқёаларга датби^қ^^йлинади. Гербартнийг фикрйча, бў брсқйчлар таълишшнг' бЬрйшйдаги йзчйлликйй белғилаб бе-р а д и ; • V "• ■;;" KU17U ? : : ; / ч г '


: Гербарт, тат?лимни та<:вирий,.таълим, аналитик таълим, син-л тетик таълим деб уч турга бўлди. > , , •

Тасвирйй таълим чеқланган? тарзда қўлланиладй, лекин ўз чег^раби доирасида унийг аҳамияти жуда катта. У боланинг тажрибаеини аниқлаё оливдни ва бу тажрибани тўлдиришнй уз олднга мақсад қи^иб қўяди. Уқитувчи матернални жонли; об- , разли ҳйкоя қилиб бериш йўли билан ўқувчилдрнинг билимла- рини кёигайтирадш Бунда кўрсатмали воситалар катта. роль ўй- найди. ' •■'; '' V-■ У:\Х •:■■ ■ ' ' -Ж"

Аналитик таълим . «айни бир вақтда атрофни ўраб турган» нарсаларни айрим нарсаларга, бу нарсаларни эса таркибий қисм- ларуа,; бу таркибий қисмларни ҳам белгиларга бўлиш вазифаьсй- Нй ~ўд олдига қўяди. Болалар мактабга ке^танлари^а уларцинғ - .бошларида жуда -кўп тасаввурлар бўлади, лекин уларнинг он^и- •да бу тасаввурлар қалашнб қолган. бўлади. Ва^йфа шуқи, ўқи- тувчи раҳбарлигида ўқувчиларнинг. бу фйқрларй бўлакларга ажратилиши, тузатйлиши йа такомиллаштирилишқ лозйм.

Синтетик таълим, асосан, юқори ;синфларда қўлланилади. Уқитувчи язди материални баён қилар экан, уни тасвирлаб бе- риш билан ;Чёкланиб қолмайдц«. балки умумий хулосалар чиқа-

. ради, ўқувчиларғ^ бўлак-бўлak ҳолда.маълум бўлган, уларнйнг онгида бир-бириданг алоҳцда-алоҳида турган турли тасаввур- ларнй: бир бутун ҳолга қелтйриб, тақриб қидади. Гербарт сйн- тетик тйълимга катта аҳамият 'берадй., Унинг сўзиг рйлан айт- гайда фақат ...тақрибгина «тарбия тйлаб Ци^ганидек, фцкрлар- Нинг ллунтазам тизқмини тиклаб берйши» мумқин. Гербарт шу қадар қатта, эътибрр ^ерганлигининг ўзи ғоят қимматлидир. .

Гербартййнг фиқрйча, тасвир, таҳлил ва та^риб ўқув жара- ёнида .бирнн-қетин ^р^тиладиган ва бирннинг ўрнийи иккин- чиси изчиллйк билан, алмаштириб турадқган, бир-биридан аж- ратиб қўйилаДиган қандайдир таълим методлар эмас. Таълим жараёци таълймнинг шу- уч усулида бирлцқ (бўлишини таъмин-

iifkoxt vf.. . •Гербарт ахлоқий таъдимнинг ниҳоят даражада; интедоёктўа-

лизм рўҳи бйлан суғорилган' тйзимини ишлаб чиқЛй. Ўнинг пе- дагоғйқа. тизимида ўқитувчининг ўқитиш воситаси бйлан ўқув- чй онгйга ахлоқий тўшуйчаларни сингдирйшига катта, аҳамцят берилади. . "

• Ц1уни ҳам ҳисобга олиш керакки, Гербарт бошқаришни аҳ- лоқий тарбиядан ажратди, у фақат ҳозирги вақт учун тартиб ўрнатиши лозим бўлган бОЦ1қа]ришга нисбатан ахлоқцй тарбйя- нинг принципиал фарқини топишга уринди, лекнн бунга озроқ бўлеа-да,' ишонтирарли далил топа олмади, зотан бундай далил топиш мумкин ҳам эмас эди. Чунки интизом тарбиянинг ҳам шарти, ҳам натижасидир. V. , ..,

Гербартнинг ахлоқий тарбия принцицлари бошқариш прин- ципларига қарама-қаршидир. Бодақзрша боланинг иррдаси ва онгини тартибга солиб туради. Ахлоқий тарбия тизимида эса тарбияланувчида мавжуд бўлган яхши мбёлгиларнннг ҳаммаси


ахлоқий тарбия методларига таянч бўлиши лозим. Ахлоқий тарбия «тарбияланувчининг яхши хислатларини чуқур маъҚул- лаш воситаси билан унинг «ўз шахсинй» ўзинйнг назарида улуғ^ яашга» интилиши лозим. Тарбиячи ҳатто йўлдан озган тарбия- ланувчинйнг ҳам яхши белгиларини топиши ва бунга дарҳол эрита олмаса, умидсизликка тушиб қолмаслиги зарурдир. Ах- лоқий тарбия тизимида «бир учқун шу ондаёқ йккинчи учқуннй чақнатиши мумкйн».

Гербарт ахлоқий тарбиянинг ўзига хос воситалари қаторида қуйидагиларни кўрсатйб ўтади. ——- ---- - —— -------- г- ^ ;т

1 . Тарбияланувчини тийиб туриш (болани бошқариш, унй итоаткор бўлишга ўргатиш — бу воситага хизмат қилади). Бо- лалар учун хатти-ҳаракат чегараларини белгилаб қўйиш керак.

2.. Болани белгилаб олиш, яъни уни шундай шароитга қўйиш керакқи, бу шароитда 'у «қулоқ солмаслик оғир кечинмаларга олиб келишини» фақат тарбиячининг кўрсатмаларидангина эмас, балки шу билан бирга ўз тажрибасидан ҳам тушуниб ола- диган бўлсин.

3. Хулқнинпаниқ; қоидаларини белгилаб қўййш.4. Тарбияланувчининг кўнглида «осойишталик ва равшан-

лик» бўлншини таъминлаб туриш, яъни «тарбияланувчида ҳақи- қатга нисбатан шубҳа туғилиши» учун асос бермаслик. t

5. Маъқуллаш ва сазо берйб туриш йўли билан )боланинг кўнглини «тўлқинлантириб», туриш*, ,

6 . Болани «хабардор» қилиб туриш, яъни унинг нуқсонла- рини кўрсатиб ва тузатиб туриш.4

Ахлоқий тарбияда жазо чораларини ҳам қўллаш керак, декин ййтизом ўрнатиш учуя қўлланиладиган жазо чораларн тарбиялаш мақсадида бериладиган жазо чораларидан фарқ қи? лйшй лозим, тарбиявий жазо чоралари қасос ғояси билан боғ- ланмасдан, балки тарбияланувчига хайрихоҳлик билаи қилина- ётган огоҳлантирйш чоралари бўлиши лозим.;

Тарбияланувчининг онгнда ҳар бир нарсани ўзимча муста- қил ҳал қила бераман, деган фйкрнинг кучайиб кетишига йўл қўйиш жуда хавфлидир. Тарбияланувчининг ҳар қандай одам- Лар орасида (уЛфатЧиликда) бўлишига жуда эҳтиётлик билан

1қ|раш кёрак, «ижтимоий турмуш оқими болани ўз гирдобига тортмаслиги ва тарбияга қараганда зўрроқ бўлиб кетмаслиги •йозйм». ГербаЕрт тарбиячинйнг обрўсини шйҳоят даражада 'юқо- ри кўтаришни талаб қилди, ;бу обрў тарбияланувчининг назари- да «кўпчйликнйнг фикридан»■ ҳамиша устун бўлади деб ҳисоб- Лади, ihyHHHT ўчун1ҳам «тарбияяи-жуда зўр обрўга эга бўлйши, гтарбйЯЛайуВчи бундай обрў оглдида бошқаларнинг ҳар қандай фикрйни назар-эготиборга олмайдиган бўлиши ғоят зарурдир».

- Гербартнинг мана шу фиқрларй унинг ахлоқий тарбия тўр- рйсидаги таълимотининг консерватив! характерда эканини яқ- ҚОЛ кўрсатди. Т- ;■ ■'•'• • '■5;,■■■■■ Гербарт ҳаёт чоғйда'унйнг пёдагоғикага доир’ фиқрлари қенг тарқалмади. МеҳнатКйш халқ оммасига хиёнат қилган Ғарбйй


Европа буржуазияси 1848 йил революцияси тор-мор; қилингани- дан кейин Гербартнинг белгиланган тартиб.асло оузилмаслигй керак, деган назариясига жуда қйёиқиш ортди. Гербарт- ғояла- ри Германияда, Россияда, Ғар>бий Нвропанинг кўпгина м^мла- катЛарида кенг тарқалди. Америкада ҳам бу ғояга талаб ту-Ғ1Й1ДИ. _ ■: '■■•;.•■/

Европа ва АҚШ да классик ўрта мактаблар кўп жиҳатдан Гербарт педагогикасига аоосланиб қурилди. Гербартнинг бола- ларни бошқариш тизими кенг ёйияди. Бу;.тизим- болалар ташаб- бусини бўғишга ва уларни катталарнинг обрўйига ҳеч сўзсиз бўйсундиришга қаратилган тизим эди. •

Гербарт педагогикани илмийгфак-даражасига кўтарицп^учун кўп иш қилди. У педагогиканинг ўзига хос тушунчалар тйзими борлигини кўрсатди. • ?; ог

Гербартнинг дидактика масалаларини ишлаб чиққанлиги қатта аҳамиятга эга бўлди. Унинг кўп томонлама қизиқиш тўғ- рисида, таълимнинг тизимли •. бўлиши тўғрисида, қизиқйш ва диққатни ўСтириш тў ғр и си да’ айтган фйкрлари ҳеч шубҳасиз қимматлидир. Гербартнинг таълим билан тарбия ўртасидаги ўзаро ■ мунос-абатларни белгилаб беришга уринганлигига ҳамда тарбияловчи таълйм соҳасиДа у ҳимоя қилган принципга ижо- бий баҳо берса арзийдш ;

АДОЛЬФ ДИСТЕРВЕГ (1790—18(56)

• Адольф Дистервегнинг ҳаёти ва ижтимоий-педагогик фао- лиятй. Агоқли немис педагоги Фридрих; Вильгёльм Адольф Дис- тервег XIX >аср ўрталарида герман буржуа-демократик педаго^ гикасининг прогрессйв намояндасидир.: У Вестфалиядагй саноат шаҳарчаси Зигенда чиновникгюрйст оиласида туғилди.• Дистервегнинг ўзй ўртаШактабда ўҳйган чоғидабқ догматик

таълимдан умрбод нафратланадиган бўлиб қолганлигини айта- ди. У 1808 йилда Герборн университетига кириб ўқиди, матема- Тика, фалсафа ва тарихни ўрганди, сўнгра Тюбинген универси- тетига ўтди ва уни 1811 йилда тамомлади, кейинроқ бориб эса фалсафа фанлари доктори унвонини олди.

У халққа маърифат (бериш ишига ўзини бағййглашга қарор қйлди ва дастлаб МерС-Рейнда, сўнгра.: эса. Берлинда ўқитувчқ- лик семинарйяларИЕа узоқ вақт бошчишик қилди, уларни наму- нали семқнарияларга айлантиришга муваффақ бўлди. Дистер- вег семинарияда педагогика* математика ва немис тилидан дарс берди, айни вақтда ■ шу. семинарйялар ҳузуридаги бошланғич тажриба мактабларида ҳам ўқитувчилик қилди. Дистервег пе- дагоглик соҳасида самарали' иш олиб бориш билан бир вақтда, адабий ва методик ишларийи ҳам зўр; муваффақият билан ба- жарйб турди. У «Йемис ўқитувчиларини ўқитиш учун қўллан- ма»; деган китобишг нашр қилдирди: (1835), бу кйтабда Дистер-


вег таълимнинг умумнй вазифаларини ва принцйплари тўғриеи-- даги ўзининг прогрессив' қарашларини баён қилиб берди*, шунингдек, у математика, немис тили география, математик гео- графия, астрономияга доир йигирмадан ортиқ дарслик ва қўл- ланмалар нашр қилди; бу дарсликлар ва қўлланмалар Герма- нияда ва бошқа кўпгина мамлакатларда катта шуҳрат қозонди.

Дистервег тириқ чоғидаёқ асарлари Россияда! машҳур бўл- ган эдй. Чунончи, 1862 йилда унинг «Элементар геометрия».си рус тйлнда нашр этилди; Россиянийг илғор педагоглари бу қитоб.ни бошланғич мактабларда геометрия ўқитиш учун энг яхШй қўл- ланма деб ҳисобладилар.

Дистервег 1827 йилдан то умрининг 'охиригача «Тарбия ва таълим учун Рейн варақалари» деган журнал чиқариб турди.У бу журналда педагогиканинг турли масалаларига доир тўрт юздан ортиқ мақоласини бостирди. Дистервег бошланғйч мак- табларнинг ўқитувчиларини тайёрлаш ишини тубдан яҳшилаш учун курашди. У немис халқ ўқитувчиларини бирлаштириш учун жуда кўп иш қилди.

Дистервег ҳаёт чоғидаёқ «Немис муаллимларининг муалли-. ми» деган фахрли унвонга сазовор бўлди./ Дистервег умрининг охирги кунларига қадар прогрессив иж- тимоий педагогика ишлари билан шуғулланди. Дистервег вабо билан оғриб, 1866 йилда вафот этди.

Дистервег Германияда тоифавий мактаб тарафдорлари бй- лан ҳамма учун баробар бўлган умумий мактаб тарафдорлари ўртасида авж олиб қетган курашда актив қатнашди, Тоифавий мактаб тарафдорлари иемис халқ маорифи тизимида аҳолининг ҳар бир тоифаси учун алоҳида мактаб бўлиши (аҳолннинг энг > камбағал тоифаси учун^-ҳалқ мактаби, бюргерлар учун — реал ўрта мактаб, дворянлар ва чиновниклар учун — классик гймназия бўлиши) лозим деб ҳисоблар эдилар, Ҳамм.а учун ба- робар бўлган мактаб тарафдорлари ва шулар қаторида Диетер-

; вег ҳам ҳамма болалар учуқ очиқ бўлган мактаб. -вужудга кел- тйришни талаб қилдилар. ’ :

Тарбиянинг моҳияти, мақсади ва асосий принциплари* Дис- тервег умуминсоний тарбйя ғоясини ҳимоя қидиб. чиқди, шу ғоя га таяниб туриб, педагогйка'га оид масалаларни юқори тоифа- v i вий ва шовиқистик манфаатларни кўзлаб ҳал қилишга қарши курашди.' Унинг фикрича^ майтабнинг вазифаси «винакам. прус- ' f сияликлар» эмас, балки инсонпарвар кивдилар ва онгли граж> данлар тарбиялаб етиштиридорр^ Од^мларда, инсрнқятга ва^ўз ҳалқйга. бўЛГар муқавбйа*; бйр^йрйцз^чадобарчаю д,а, ривожлантириЛиши лозйм. Дистервег. «инсон— менинк/||о- мйм, немис — менинг лақабимдйр» д<гйдй. U <r

Дистервег Песталоццй .сингари тарбиянияг энг муҳим йрин- цйпи — унинг табиатса уйғун бўлишидир, деб ҳисоблади. Дис- тервег (тарбиянинг табйатга уйғун бўлишини қуйидаги мазмун- • да тзлқйн қилди яъни тарбия одамнинг табиий камол топйши- га қараб олиб борилиши, ў^вчинянг ёшв ва ўзига, хос хусу-;


'-:Н ■ . ' ■'•': ■'. ■ • ■■ . • •. ■■'..'■■■■. ' .. ' ’ -■-■■ %'?;■'••■■:' :сйятлари ҳисобга олиниши керак, деди. Дистервег ўқитувчилар болалар дйққати, хотираси, тафақкурининг; ўзига хос бёлгила- рйни синчиклаб ўрганишлари кёр^қ деб айтдй; у психологияни «тарбия тўғрисидаги фаннинг асоси» деб бйлди. Дистёрвегнинг катта хизмати шундакй, у педагбйшк таЖрйбасини педагогика- ни тараққий эттиришнинг манбаи деб ҳисоблади. У моҳир педа- гогларнинг болаларнй тарбиялаш ва бу соҳадаги иш тажриба- ларйнй ўрг анли зарурлигини таъкидлаб ўтди. ■• I Дистервег ;табиатга уйғун бўлиш принципига қўшимча ра-

вишда! тарбия маданий уйғун характерда бўлиши ҳам керак, деб талаб қилди. V;.

, i Дистервег тарбиянинг олийг мақсадйни белгилаб, бу «ҳақи- _ қатга, гўзалликка ва яхшиликка хизмат қилишга қаратилган ташаббускорлйкдйр» деб айтди. Бу таъриф ҳар қанча Мужмал бўЛса 'ҳам, лекин унда прогрессив 'ғоялар бор. Дистервег ўқи тувчиларда Пруссиянинг мудҳиш воқелигига нисбатан олийроқ қандайдир бир нарсага интилиш туғдирди. Бундан ташқари, Дистервег Гербартдан фарқ қилиб, ҳақиқатни, яхшнликни ва гў- залликни тарихан ўзгарувчан тушунчалар деб ҳисоблади. Дис- тервегнинг сўзи билан айтганда «ҳақиқат одамзод билан бир- галикда абадий ҳаракатда бўлиб турадн. Узгаришлардан бў- лак ҳеч бйр нарса доимий эмас».

Ақлий таълим. Дистёрвег ҳам Песталоцци сингари, таълим- нинг асосий вазифаси болаларнинг ақлий кучларини ва қобили- ятлариш ўстирш ндан иборатдир, деб ҳисоблайди. 'Лекин у фор- мал таълим моддий таълим билан чамбарчас боғланганлигини кўрсатиб, Песталоццига нисбатан олға томон катта қадам қўй- дй. Дистервег, умуман соф формал. таълиМ бўлмайди, лекин ўқувчининг ўзи мустақил олган биЛимлари ва малакаларигина қймматга эгаДир, деб уқтирди.

Таълим инсоннинг ҳар томонлама камолотга етишига ва унинг ахлоқий тйрбиясига ёрдам бериши лозим. Уқитилаётган ҳар бйр нар^аУтаълим жиҳатдан қимматга.'эта бўлжи билан~бир- қаторда, ахлоқий аҳамиятга ҳам эгадир.

Дистёрвег:батан тарйхини ва географиясини, она тили ва адабиётни ўқитиншинг болаларга таълим беришда катта роли борлигини кўрсатиб ўтди. У табииёт ва: математйка фанларига аййиқса юксак баҳо берди, бу фанлар болаларнинг ақлий ўси- шй учун муҳйм восита эканлигини кўрсатди ва ҳамма типдаги умумий таълим мактабларида бу фанлар ўқитилинш лозим деб ҳисобладй. Шу билан бирга, у табииёт ва математика ўқувчи- ларни зарур билимлар билан лозим бўлган даражада қуроллан- тйриши, уларни келажак амалий фаолиятига тайёрланишй: ло- зим, деб талаб қилди. ;

Дистервегнинг фйкрича, бршланғич мактабда ўқувчилар- нинг ўқитилган материалнй ўзлаштириш устида мустақил ишлай оладиган қилйшга, уларда бунинг учун малака ҳрсил қилишга, уларнинг ақлйй куч ва қобилиятларини ўстиришга асоёий эъти-


JIEB НИКОЛАЕВИЧ ТОЛОГОЙ (1828—1910)

Гениал рус ёзувчиси, забардаст танқидчй» чинакам маъри- фатчи ва инсонпарвар мураббйй Лёв Николаевйч Толстой 1828 йил 9 $ентябрда Тула губерниясидагй Ясная Поляна қишлоғида туғилди. У ўз билимларйни кўпинча мустақил ўқиб-ўрганиш орқалй.оширди. '

Л. Н. Трлстой ўзининг педагргик фаолиятини асрсан 1849 йилда Ясная Поляна қишлоғидаги деҳқовдарни ўқитиб саврд- хон қилиш ва уларнинг турмушини . ?xiiirijiauira киришишдан бршлади. Лев Николаевич қйшлоқ камбағалйарининг болала- рини астойдил нштиёқ билан .ўқита бошлади. У ҳатто Ясная Поляна атрафидаги қишлоқларда ҳам мактаблар ташкил этиш- да ташаббускорлик кўрсатди, бу ишга шахсай ўзи бошчилик қилди. t

Jl. Н. Толстой ўзининг педагогик фаолиятини недагогиқа со- ҳасида нодир* асарлар яратиш билаи қўшиб рлиб борди. Ц1уб- ҳасизки унинг ижодйй фаолиятига ўша даврнйнг ижтимоий му- ҳити таъсир этмасдан қолмас эди.

Утган асрнинг 40—60-йилларидаги илғор рус гуманист-дё- мократ ёзувчилари, жамоат арбоблари ва'педагоглари чор Рос- сйясининг мактаб-маориф тизимидаги сиёсатига, таълим-тарбия ишидаги схоластика ва формализмга қарши қаттиқ курашдилар^ В. Г. Белинский, Н. Г. Чернйшевский, Н. А. Добролюбов, К. Д. •Ушинскийлар қаторй Л- Н. Толстой ҳам ўз замонасидаги мак- табларни, чоризмиинг мақтаб ишларидаги деспотизмини қаттиқ танқид қилди. Болаларни .ўқитиш ва тарбиялаш ишини эркин равишда олиб боришга, брлаларшадг ёшлнгинй иззат ва ҳурмат қилишга чақирди.

u od. Россияси давридаги Мактаблар ўқитий1 жараёни орқа- ли брлаларни мустақилликка, ; ташаббускорликка ва ижодий ишлашга ўргатмас, Толстой эса ўқитишдаги формализм, педан- тизм Ва болаларни бир томонлама, пассив тарбиялашнинг ашаддий душмани эдй. Шу сабабли ҳам у педагоглик фаоЛия- тида ўз даври учу^ илғор ва оригйн!ал -гаълим-тарбия тизими, .умуминсоний характерда бўлган ўқитиш ва тарбиялаш тизими- ни жорий этди ва умуминсоний хар.актерда ўқитиш ва тарбия- лаш тизимини.кенг мйқёеда тарғиб этди. -

. Маълумки, XI;X: аёрнийг 60- йилларида Россияда ижтимоий- педагогик ҳаракат'кеиг авж олдй- Ҳуддй ана шу даврда Л. Н. Толсгой педа^огика ^ и ^ ^ ;ч7амалий^тарзда шуғулланади Ва ўз олдига рус Miakjiбларини"б6 'лалар }у^ун.энг яқин ҳамда керЁқли даргоҳга, айлан-йУриш вазйфасини '?қўяди; Унййг педагЬглик; фао- лиятини :.яқ|(р тасаввур этиш учун шартли равйшда уч даврга бўлиш ^мумкйй:, Бйрйнчй Давр —1859—1862 йиллар; иккинчи давр —1$59—18Z6 ййллар; учинчй давр —1;880 йилдан умринйнг охиригача бўлгйн давр. : /у-: " ••■■4i' ' - 0 '


Ьгой 1859 йилда:.'51сйая. Йолянада; ўз ҳисобига деҳқонлар- Алалари учун мактаб ,очди ва таклиф этилган ўқитувчи-

1ан биргаликда унда машғулотлар олиб борди. Шунинг- \упа. губерниясида маориф ишлариии қайта ташкил

^тгшпда жонбозлик кўрбаФди.'Бу даврда унйнг ташаббуси бвдан 2 0 дан ортиқ мактаб очилди.

Узининг маориф соҳасидаги тажрибаларини кёнг ёйши мақ- садида Jl. Н. Толстой 1862 йилдан бошлаб <<Ясная Иоляна» ном- ли педагогик журналини. чиқара бошлади ;ва унииг саҳифала- рйда «Халқ маорйфи тўғрисида», «Саводга ўргатяш методлари ҳақида», «Мактабларнинг эркин таркиб топиши ва ривожлани- ши», «Уқувчиларнинг энг яхшй иишолари» каби бир қатор ма- қЬлаларини Эълон қилди. '

Толстой ўзининг педагогйк асарЛарйда ўқитиш назарияси ма- салалари юзасидан бир қанча оригинал дидактйк ғояларни ил- гари сурди. Лекин унинг ўқитиш ҳақидаги айрим фикрлари қа- рама-қаршиликлардан ҳам ҳоли эмаё эди. :: 60-йилларнинг бошида Тблстой педагоглик Й1|ига астойдйл кирйшиб, бу сбҳада узлуксиз йзланиш олиб боради ва «ҳар бир мактаб ўзига хос бир таълим-тарбия лабораторияси бўлишИ ке- рак» деган талабни қўяди, унинг Ясиая Полянадаги мактаби ҳам ўзига хос тажриба лабораторияси эди. Уқитўвчининг ўқув- чилар. билан эркин суҳбатй асосида ташкил этилган бу мактаб- да 7 ёшдан 13 ёшгача бўлган 30—40 иафар деҳқон болалари ўқйр эди. Болалардан ташқари, ҳар йили қишлоқДаги 3 —4 на- фар катта ёшдаги кишилар ҳам таълим олар эдилар. Толстой ўзи ташкил этган мактаб учун унда бериладиган ўқйтиш мазму- нини ҳам, ўқув режаси11и ҳам мустақил тарзда ишлаб чиқди. Чунончи, унинг мактабйда, ўқиш, ёзиш, ҳуснихат, грамматика, дин дарси, рус тарихидан ҳикоялар, арифметика, табииёт ва географиядан элемептар билимлар берилар, расм ва ашула ўр- гатилар эди. Рус ,тили дарслариДк Толстой ўқувчи болаларга

лумбтлар берарди. У бундай ҳикояларнинг намунаси сифатида «Ясная Поляна мактаби» сарлавҳали мақоласйда 1812 йилги Ватан урушига оид ҲикОяни келтирарди.

Л. Н. Толстойнинг маърифатпарвар^ик фаолйяти ҳукмрон доираларда пброзилик кайфйятлариии туғдирди.' 1862 йилнинг (ёзида • Толстой Ясная Полянада йўқлигийй; жандарма у очган мактабни тинтув қилди. Бу ҳолат Лёв Нйколаебични қаттиқ из- тиробга солди; у вақтинчалик педагогйк ’ фаол;Иятйнй тўхтатиб, адабий ижодий иш.билаи шуғудлацдй. л г'

Толстой 1869 йилда <<Уруш ва тйнчЛйк» романини ёзиб, ту- гатгач, болалар билаи. ўтказадиган .маш^улотини- яна қайта тик- лади."-’ : ’г; ‘ ;,- '■

70- йилларда Толстой халқ маорифй соҳасига з^^'томонл а ма қатта қизиқиш билан ёндошдиГ;. 1872 ййлда „унинг1. . «Азбука» («Алифбе») китоби босилиб чиқди. 1875 ! йилда эса қайта ;иш-


ланган «Новая, Азбука»' («Янгн ;Алифбе»); ҳамда тўртта «Книга для чтения» («Ўқиш китоби») нашр- қилинди.

; ТоЛстой савоД ўргатиш учун грамматикани; яхшилаш устида кўп ишлади, ўз • ҚишлоғиДаги мактавларда товуш методининг таъсиринй аниқлаш, бу методнинг афзаллик томонларқни •билиб влиш мақсадйда махсус тажриба ишларини ҳам ўтказиб, йжО' бий' хулосага келди. ’ . .

• Л. Н. Толстой «Алифбе» ва «Уқиш китоби» хрестоматиялари бйлан бир қаторда, ўз- замонаси учун кўпгйиа афзаллиқларга эга бўлган &рифметика дарслигйнй ҳам тузди: Илғор методистг олим сифатида тайёрлаб нашр этган дарслик ва қўлланмалар Толстойнинг ўз фаолиятида бошланғич таълим методикаси би- лан барйкалй шуғулланганиДан далолат беради. .

Толстой ўз педагогик фаолиятининг дастлябки босқичида таълим бошқа нарса, тарбия бошқа нарса: деб тушунган эди. Педагоглик фаолиятининг сўнгги даврида эса, у таълимдан тар- бйяни ажратиб қўйиш хато эқанийи англаб, тўғри йўдга тушиб олади. ■'; :■ ,? ■;/■-■

«Алифбе» ва грамматйкани қандай ўқитиш кераклиги тўғри- сидаги қимматли фикрлар ни баён этади.

Л. Н. Толстой йёдагогик фаолиятининг сўнгги даври (1880 йилдан’ тб ўмрйнйнг бҳйригача) ўзйга хос босқичдан .иборатдир. Бу дйвр- толстбйчилик дийий эъти^фдининг шаклланиши билан характёрлайади: одамларга умумйй меҳр-муҳаббат, барча гу ноҳларни кёчирйш; ўзаро кёлишувчилиқ, зулмга қарши зўравон- лик кўрсатмаслик ва ҳОқазо.- Толстой ўзинйнг диний-ахлоқий та^лимотйнй деҳқонларнйнг; болалари билан. ўтказадиган' Маш- ғулотларвда, шунингдек, катта ёшдаги аҳоли орасида тарғибҚЙЛДИ. •• ;: .•:--■ ■: ■■■■

АНТОН СЕМБНОВИЧ МАКАРЕНКО•'■'■ '/.(1888^1939) 'rl,

Анто» Семёнович Макаренқо 1,8ЭЭ гййлнинг 13 мартида Ҳарь- ков' губернасйнинг Белодоле шаҳрйьда ишчи Оил^сида туғилдй. Макаренколар оиласи ўз. даврид% адғор, маданиятли, оила эдй. Отаси Семён Григорьевич соф ви^сдонли,. .pocfгўй, меҳнатсевар КИШЙ ЭДН: 7 -П; -:i •;-<w’ •:•■• .,’ J ;:, ' .',•■ ' v'-' .

Ёш Антон ўқишни жуд? эрта, беш ёшидаёқ ўрганиб олди. % € .-Макаренко шаҳар билим юртини битиргандан кейии, бир йиллик педағогика курр|1га5кири,б, уни тамомлаб циқдй ва 1905 ййлда , ха;лқ ,ўқи1уааис1|; уйвоняқ|1> ;рли0 , темир, йўл мақтабига

к. С.,-Макаренко бу мактабда .олт ти йил ишлайди. У ўз бидим^талантй ва жўшқнн фаолияти би- лан бошқа ўқитув.чилардан: айсралиб турар. эди.

:А. С. Мақаренқо ўз билимини, янада ошнрйш мақсадиДа, 1914 йилД,а Полтавадаги ўқйтувчилик ;йнститутига кириб, уни 1917 йилда олтйн медаль. б>й?Ьан тамомда^и; Ў 1917/1918 ўқув йилйда' Крюководапг ‘олий бошланғич мактавга инспектор (му-


дир) қилиб тайинланади ва,;педаго1лик ,ишига зўр қизиқиш би- лан киришади. ; .

Харьков маориф бўлиминикг мудири 1920 йил сентябрь ойи- да А. G. Макаренкони ўз ҳузурипа чақириб,' унга%кўчаларда бо- қимсиз юрган' болаларни л[арбиялаш вазйфас^нқў тоЧвд ирди. .

Бу, иш Мдкарейко учун янгй ва ғоят, масъулиятли иш эди. Чункй боқимсиз боладар; билан ишлаш методинй на-Макарен-

; конинг ўзи ва Hai> маориф ходимлари билан эди. Гап: одамни якгича -тарбйялада, баркамол инсон. тарбияси устида ббраёт- ганини тўла тушуниб етган А. С. Макаренко тезлик билан бу ишга киришиб, Харькрв яқинидаш болалар колониясини тдш-КИЛ ©ТДИ. ■■■ ' , r j u .

Антон Семеноёич қўлйга берйлган болалар ўтмишда жиноят Цилган, йнтизомсиз, меҳнатга кўникмагав ўсмир ва йиғйтчалар эдй. А4 С. Мак^енкб'йна шу ёшлардан Ватаига содиқ, инти- зомли, мёҳнатни севадиган в.а ,иш биладиган ҳақиқий фуқаро- ларни етиштир>а-олди; Узининг. узоқ йиллик ҳалол меҳнати ор- қасида боқимсиз болалардан янги одамлар — ажойиб талант эгаларини тарбиялаб ўстирди. Улар ;билан 'бир қаторда ўзи ҳам машҳур педагог, ёзувчи даражасиға қўтарилди. , ,

У бир 'неча педагогик ва публицистик асарлар ёзд^. Унинг «Педагогик поэма»," «Миноралардаги вайроқлар», «Уттизинчи йиллар марши», «Ота-оналар китоби», «Болалар, тарбияси тўғ- рисида лекциялар»,- «Таълим-тарбия тажрибасидан баъзи xjfjio- салар» каби асарлари уни ўзиКа хрс тарбия мактаби яратган ПеДагог ва адиб сифатиДа таиитДй. ср ; . ;r А. С. Макаренко ўз асарлари ьа бОлалар тарбиясига ойд

бир Қатор методик тавси'Яла.рйда оиладаги тарбия ишлари, ин- тизом, ота-оналар обрўси, меҳнат тарбияси, жисмоний тарбия, ўйин, маданий малакани ошириш каби долзарб мавзуларда ёзилган бўлиб, унДа’ ёшларйй чиДамл№, иродали, қувноқ, ахлоқ- ли, ҳеч қандай қийинчиликлардажчқўрқмайдиган, ҳақиқий ва-танпар вар л ар - қ и ^ б - т а р б й я л а т ^ т а ри илгари еуртгдғ з к : - ' ------

■ Бадиий педагогик ас'ар (СйфатиДа ■ жаҳон адабйётйда «Педа- toVhk поэма»га тейг келадйЙай асар’ >'йўқ. Бў китоб кишига чек- сиз ишонч ва муҳаббат, гуманйзм руҳи билан суғорилган, муал- лйф ундй ки1ийла'рни- қайта ‘тарбиялаш, жамйятимизнинг актив бинокорлари қилиб етказишда йнги недагогик тажрибани, иш усуллари ва методларини батафсил тасвйрлаб берган-.

«Педагогик поэма»— болалар ж ам оаси ҳаётини реали сти к . асосда ҳар том онлам а кенг тасвирЛ-аб берган асардир.

Кйтобйинг мавзуи боқцмсиз болалар колонидсидаги ҳаёт, тарбйячиларнинг фйолияти, айрим ҚаҳрЯмойларнинг т ар ж и м аи ҳоли, тарбияси бузилган болалардай янги руҳ, янги ах л о ққ а эга бўлган янги киш илар тарбиялаб чйҚариШ уЧун кураш дан ибо- ратдир. К«тббййнг қаҳрамони !м ўрМ кйб ‘воқеаларнй бЬш йдан ■кечирган;болалар жг(мс#асидир. ■ » : ;.r о ,:. 'г ' Боқийсизлик тақ д и р й йзал эмас, у турМуШни чаЛ каш , xiaTO йўЛ’ бйлан олйб бориШДан келиб чиқади, бу йўлга туш йб қолув-


чилар ақлий томондан-заиф эмас,; ахяоқ жиҳатиданчқвдин,тар- бияланувчйлар ҳам эмас. Уларни-нг.?. "тарбиясй устида жиддий қайғўрилса, улардан аж©йи€ ;• талангглар етишиб чиқади, дсб таъкидлййди ёёувчи. , .

Макаренко ўзининг бу қарашлари ва амаЛйй иш тажрйбала- рй билан идеалист пеДагогларнинг зарарли назари-яларини<;таг момила парчалаб ташляди. . ; : , i ; .

А. С. Майарейка педагбгика фанлари- соҳасида мавжуд ме- рослардан танқиДйй фойдаланди. Эски ледагогиюа китобларида: педагог брланй севйб, унга эҳтиётлик ва ғамхўрлик билан қа- равдй керак; болага қаттиқ тапирма, у бузилаяи; ҳар қандай гу- нрҳ қилса! ҳам эҳтиётлйк билан муомала қил; ойна сивдирар экан, эшик бўяр экан, майли қилсшг, педагог ,эса бўнга эҳтиёт- лик билан қар-асин,— Деган фикр тарғи-б қийинар эди. ? ; н

Макаренкр бу қарашларга мутлақонқарши: чиқйб:-:«... талаб- чан бўлмаслик, талабнинг болаларга нисбатан бўш бўлишй,: бу пёдалогиянинг ўзи, бу эса' боланинг кучига • ишонмаслик ва > 'уни камситишдаи келиб чиҚади», дейди. -

Макаренконинг фикрича, 'бизнинг болага нисбатан талабчап- лигимиз уни севиш ва ҳўрмат қилишга асосланади. Шуцинг учун ҳам тарбиячи болаларга нисбатан талабчан бўлиши, уни назорат қидиб бодишй, шҳ йўллар билан бирга брлага ёрдам бериши керак. Ёў' Мстёмйли 'тШаочакЛшқ/1(Шя1# хё1|иШй ва ёқ- маслигидан қатъи назар, унда. фаолият, масъулият туйғуларини ўстйради ва ирода^ини мустаҳкамлайди. Талабчан бўлмаслиқ эса болада масъулиятсйзлйк ва йроДасизликйи келтириб чйқа- радй. Макаренко фикрича, тарбияйинг йсрсйй' фбрмаси сифати- да бол-алар жамоасини яратиш ва -бў1 тйзим йсосйда педагогика’- нйнг тарбияврй тдмбйидларини амалга рШирйШ керак.

А. С. Макаренко' болаййрнйчянка тарЧйбДа ўргаййшггц 'бола- Д&р жамрасиий тузишга алоҳйда- эътйбор бёрдди: Унинг фик рича, ўқитуЬ чи болалар :$амоа(сини ўюШтира олса, у жамоа пе- Дагогнинг йШончли; ёрДаМчйёйгй ГайлайаДй,! Шў- жймоа ёрДами билан педагогларни чуҚур;ўргайа олёдип ; ;

: Макаренко фикрйча» «қоллектив — социал тирик организм...- у ўзининг органи^а эга, ўнда вакйллар бор, масъуЛият бор...

Дйр^б^дарзиг^ нисбйтЙ^л^ниш бор, argp булар бўлмаса кол- Лёктавнинг ўзй ҳам бўлмас,* ўйда г ёлғйз бош-боШдоқликкина бўйар эди»; Макаренко ўзининг систёмасини Ғорький номли болалар колоннясида тўла^тўкис амалга ошира олди. Масалан,

. у ҳар Қандай оғйр ва «қўнгйлсиз»; ишни ҳам болалар ва отряд; лар ўртасйда навбат била» тақсйм этай';эди. Жўнгилли ва кўн? гйЛёйз; оғйр ва ёнгйл5 бўлишидан қатъй • нЪёар, зарур,‘ фойд&лй бўлган ҳар қандай ишни завқ билан бажаришга 'болаларни вдатлантйрар, уларнинг мефйт малйкайарини ошириб борар эдй. Макаренкр ўзйнинг кўп йиллик пеДагогиқ фаолияти Даво- мида болалар жамоасйни, яратиш соҳасида тинмай ишлади ва ўни назарий вд амалий жиҳатДай а^ослайи.


ч Шуни ҳам айтиш керакки, А. С. Макаренко томонидан яра- Тилган 'йедатогик еистемада<датор камчиликлар ҳам- бор. А. С. Макаренко асарларида- ақлйй. тарбия, дидактиқа, ўқитишнинг методи ва мазмуни, мактаб дарсининг формава сцстемаси, жис- мбиий тарбия ҳавд-ачмактаб, болалар ва ўсмирлар, ёшлар таш- килотларининг. роллари маълум бир тизимда берилмаган. А. С. Макаренконииг бадиий ва педагогик- асарларида энг муҳим иедагогик масалалардан. бири бўлган- ўқитиш ,жараёнида тар- бия масалаларкҳам етарли. равишда системалаштирилмаган.

; А. С. Макарёнко вафоти (1939 йил 1 апрель)дан буён ўтгай вақт ичвда ҳалқимизнинг ижодкор меҳнати билан жамиятимиз- нинг барча .фҳаларида, жумдадан ҳалқ таъ^ими тизимйда, пе- д^гбгйка фаШда қатта ўзгарйшЛар содйр бўлди. Аммо А. "С.: Ма- каренконинг мактаб?маориф тйзимини такомиллаштириш, мус- таҳкамлаш Шҳасидачрлиб -борган ишдари, яратсан навариялари, ёзиб қоЛдирган педагогик асарлари йилдан-йилг-а .ўз актуалли- тйнй тобора оширмоқДа, мамлакатимизда педагогика фанқдаги, мактаб олдидагй вазифаларни ҳал. қилишда унинг тажрибала- ри; бой педагогик меросй ҳали ҳамон дастурула мал бўлиб ту- рйбди. :

ВАСИЛЦИ-ЛЛЕкСАНДРбвЙЧ СУХО|МЛИН€КИЯ (1918-^1970)

Василий: Александрович Сухомлинскйй 1918 йилнинг 28 ок- тябрида ‘ўкраадриинг Киррвоғрад вилоятидаги Павдйш қишло- ғида деҳқон оил-асидд дунёга:келдқ. / . ; ,

Василий дастлабқи, таълймнй ана шу қйшлоғйдаги Васил^в- ка макрбида:рлди^ ;Мактаб директори Иван Саввич>ва ўқитўв- чйси Анна Самойловналар Василйй учун энг севимли кишйлар бўлиб қрлди. 1-933 йилда: мақтабйи тугатган Василий Кремечуг-

филология факультетига ўқишга кирди. , . ,. ' чДммо бевзқт бошланган касаллик .туфайли, у кундузги ўқйш- ни ташлаб, уни ? сиртқи бўлимига кўчирди ва ўз. оиа, қишлоғи7 га— Василевка мақтабига қелиб, бр1нланғ.ич си1{ф.да ўҚитувчи- лиҚ:Қила бошлаДи.. Сухомлинскйй’ў,з ўқувчилари.ни синчиклаб ўрганишга, уларнинг ўзнга. хос хислатлари ва хусусиятларйни бидишга интилдй. .'ч ..•■■.■■"' V.'-.'

: •;. У ҳар бир имкрниятдан брлаларни табйатдан завқ. олишга ўргатиш ўчўн фойдаланди. Бунда у ўзинйнғ .б.йринчц. муалди- ‘Маси Анна Самойловнага тақлид қилар вд унинг тан?рйбасйни қўллар эдй. . ■', ; ..._ , .. .,./>■ -,•.' W-- ■•' :;•, У дарсдан^кейии болалар,билал.далаларга, қйрларга с,айлга ^иқар,, ўрмонг^ gafep. yioiijTripap,. брлалар.г>ат>тиборйнй она юрт табиатининг. гузаллигйни ҳис этишга қаратгар эдй;'% 1909 йил В. А. Сўҳрмлинскйй, йнстчтўтни' муваффа^йятлй fy- гатди ва Онуфровкада район марказйдаги ўрта маЕктабга тйл

:■■•■:'•■., :■■■■" "•■■ ■ ' ' ■■■■■'■■■:■, -;■■....


ва адабиёх, ,ўқ£ту]вчиси қилиб та^инланди. Бу ерда у эқди ,ўз фани бўййча юқори синфларда дарс бера бошлади.

В; % Сухомлинеқий кейинчалиқ мактабнииг ўқув ишлари бўйича директор ўринбосари бўлиб ишлай бошлади.

1041 йи^гй қўққисдан бошланган уруш В. А. Сухомлинский- ни жОнажон м%ктаби, еевимли ўқувчйларидан ажратиб Ватан ҳимоясига отлантирди. .

1942,.,йилда Ржевск учуи бўлгаи жангда оғир ярадор бўл- ган В. А. Сухомлинский Уралга госпиталга жўнатилади, госпи- талдан урушга яроқсиз бўлиб чиқади ва яна ўқитувчилик кас- бига қайтади. У Увии ўрта мақтабига директорлик вазифасига тайишанади. .

\ . В. А; Сухомлинсқийнинг цедагогиқ фаолияти урушдан кейин ги ййлларда тикланди. Бу йилларда мактабда ўқитувчилик қйлиш 1за болаларни тарбиялаш анча оғир эди. Аммо В. А. Су- хомлинский иккиланмади, қаичалик оғир, қанчалик қийин бўл- масин болаларни тарбиялашга, уларга руҳаи далда беришга йнтилди. . . ■ . ’ ■

В. А,. Сухомлинский мактабда ўзига топширилган болаларнн тарбиялаш, уларни халқпарвар, инсонпарвар, меҳнатсевар, Ва- танни ҳимоя этишга доимо тайёр, қалби олов, жамиятнинг фаол қурувчилари қилиб тарбиялашни ўз олдига мақсад қилиб қўй- ди ва бу вазифаларнй амалга ошириш учун умрининг охирйга- яа ижодий йшлади.

. В. А. Сухомлинский .3,9 Ц1ида (1957 йил) педагогика фаняа- ри номзодй илмий даражасйтаи; ojiij;uira муваффақ бўлди. Шу даврдаи бошлаб унииг тарбиянинг турли масалалари юзасидан кўплаб, м^ола, рисолз, монографиялари эълон қилиғга бошлан-

’ ди. Унинг илмий педйгогик' асар ва мақолалари ота-оналарйи ҳам,,ўқитувчйларии ҳам қизиқтира бошлади.

Бу борада мактаб. ва HJjFopr ўқитувчилар ажойиб ишларни . а,малга оширмоқдалар, Длар орасида атоқли педагог В. А. Су- хомлинсқийнинг ^ушиГжуда’ салмоқлидйр. Уқитувчи — рлим Сухомлинский тарбияни ’ nxmnjiaui, самарали натижага эришиш

. ва дав]>имйзйинг мўнориб фуқароларици етиштириш учун. ҳар бйр брл'айингг,қ^лбинй ҳдётнинг қойуни қилиб олди в.аукрбўйи ун^а' :^мал қйлдқ, Павлиш, мактаби оддий эди, уни

. «Ҳар бир бола ўзйга ҳос бир дуне бўлиб, бир-бирига iмутла- ‘ д о ўҳш амаЙДигЭй', , нОебдқр»,— ^еб;ёз.ади у. ўз кундалйгида. Бу

фйкрнй . ҳамма, бйлади^• лий цшда билга,нларга. амалқШйш'.^а^ма™йг ҳам -қўл^ад кёлавермайди.' Бунйнг учуи jap-

/ керак.^;,,/, ь >' Бу хўсусдауСуҲб^лйнсқШ ! дафтаррйан ; қуцид^гиларни ўққймиз:: «МёйВДг 'ҳаётгиэддаЭ>нтйу^ймУ^ўлган ДёййШб ҳеч иққйланмаодан болаларга^бўлгаи меҳртМуҳ^аббат дебджавОб^бфа^р^Зшм». ^ қалб ҳарорйти-йи,:’бутун ҳйётийй ррлаларга, ‘уларнинг тарбиясйга бағишлади. Уййнг ўзи бў ҳақДа <<Тарбия бу Даставвал ўқитўвчй билан ўқўв-


чи ўртасида ўрнатйлгаи доимид маънавий аЛоқадир»,1— деб ёзг ди. Агар ўқувчининг маънавий дунёсини, онгйнн ШЙкллантир- моқчи 'Экансиз, тарбиячи сифатйда ўн^^10й;^у:рйнғ?Й^даги^ на унинг қалбига, маънавий дунёсига таъсир эта бласйз^дёган

• Эйя. V ' ' " "В. А. Сухомлинский тарбия ва тарбйячйййн^ шахсга бўлади-

ган таъсирига жуда юксак баҳо беради. ШуШйг^^ўй ҳйм; у X тарбиянинг қудратлн кучига атоқли педагоглар Н. Қ. Қрунская,

А. С. МакаренқОларнинг йуқтан наза^идан-қаради ва ўз:гтажрй- басйда ҳал қйлди^' ■ 7 ;• '■'" ■'•:■ ■? .ЗГарбйянинг натижаси бола қалбини қандай тувдунйрга боғлиқ деб таъкидлар экан, тарбияда ҳамма иш инсбнга муҳаб-

: бат' рўҳи билай сўғорилйшй йерак,>дёйди^ *Сухомлинскийнинг ўзи ўта болажон бўлиб, ўларни ўз ҳаётинйнг маъноси деб бил,- ган инсон эди< ' ■ •■' ■ ч'-

Ҳақиқий инсонпарвар тарбиячи болалардан яхиш бўлйнг, деб илтимос қилмайди. Иегаки, ҳақиқий кўнгилча» одам ростгўй бўлади, аччиқ ҳ а қ и қ а т н и ҳам яшириб ўтирмайди. Ана iiiy ҳйд-му- Hocai6 aT болада яхшйликка йнтйлиш йсгагини уйғотади; Нега^ кй, бу истак тарбиячинннг қалб истаги, адолат/ буйруғйдек қа- бул қилинаДи, аксийча хўжакўрсинга қилинТан' Ҳйр бйр иш бог лаларда қаллоблик ва иккиюзламачиликни таъминлййДи^

Тарбйяда ижобий натйжага эришйшда тарбиячйнйнг яна бир фазилати ростгўй ва виждонлилигиддр. Уқўвчилар ўқитўвчи сўзипйнг рюстлигинй жуда тёз сезйб бладйлар ва бу хил 'рост сўзларга сезгирлйк билан жйвоб Қйладйлар: Лекйй ёЛғОнчй-. лйкни вй' қалбаки сўзни ўндан ҳам чўқур ҳйс 1?иладййар; ва се- задилар. В. А. Сухбмлинскйй ўқйТўвчилар' жайоасйдан росгггўй- Лйкни Талаб қиларди.! '■ ' ; '; ■ л , -r

В. А. Сухомлинскийнинг фикрича, ўзаро ишонч ва меҳр-му- ҳаббат бор жойда ва бола ёшлйТидан ўз’ енида меҳрйбон ва, фикр-ўйларига, т.ашвиАа ва.

бирйнчи кунданоқ шуядай iiiaxc бўЛйши қёрак. В. А.; Сухомлинс- кййнинг тарбия ҳЦидаги кйтоб ва мақола'ларидан ўнийт асосий ғояЬини, яъни одаййи ҳ ар ‘гомойлама ^ивож^антйриш ва тар- биялаш учўн керакли воситаларни ҳам ҳар ток1онЛам.9 танлаш керак, деган фикрни тушуйиб олиш қийин §мас . ; i .

Тарбйянинг Ҳамма томоняари — atyiJaC ахлЬқий, жисмоний. меҳйат, йстетик фазилатларй бблаларнинг маънавий дунёсига таЪсир этишй кёрак. Дунёда инсо« Шахсидек мураккаиб ва. бой нарса йўқ. Унй ҳар томонлама ривожлантйрқш, ахлоқий тако- мнллаштириш тарбиянинг мақсадид^р, бў йақсадга эришйш йў- лй одамнинг ўзи кабйг мураккабдир Деб таъкйдлайдй у. : ;; МаъЛуккй, А. С. Макаренко тарбияда «Елғиз воситалар

Йўқ>> дёгай фйкрни илгари сўради. А. ,CJ. Мақаренконинг бу фик- ринй ривЬжлантириб, Суҳрмлрнскйй тарб|қя тизиминиалг бирор томонини' ҳрм эъТибордай четДа қолдирмадй. Йшончни тарбияг


лаш, янсонишгикни тарбиялаш, меҳнатсеварликни тарбиялаш — булардан бирортасини эътибордан қолдириб кўрингчи,— унда тарбиянинр бошқа бирор вазифасини ҳац ҳал қилолмайсиз, деб кўреатди. Унинг ўзи Павдиш мактабида яна ана шу фикрнинг тўғрилигини исботлади. -. Bi А. Сухомяинскийнинг жамоа ҳаққп;аги қарашларига тўх-

тар экаимиз, унийг А. С. Макаренкога бўлган муносабатинй аниқлашимиз керак. Уни тўла маънода Макаренконинг издоши— вориси ва ишининг давомчиси дейиш мумкин. У педагог си- фатида Макаренқо ғояларининг кучли таъсйри остида шакл- ланди ва Тарбияланди. Унинг ўз устозига бўлган меҳрини ҳар бир иЬида, ёзган оатрлари орасида кўриб ишонч ҳосил қйлиш мумкин. Авваламбор, уларнинг ҳар иккаласини болаларга бўл- ган меҳр-муҳаббат ва талабчанлик, адабиётга бўлган муҳаббат, педагогикага боғлиқ бўлган ҳар бир масалада қатъийлик, ўз қарашларини ҳимоя қилишдаги еабот ва матонат, ўз тажриба- ларига бўлган чуқур ишонч, узоқ йиллар мактабга содиқ қо- лиш- ўз тажрибаларини назарий-илмий талқин қилишга инти- лиш каби сифатлар бирлиги тенглаштиради.

vs В. А. Сухюмлйнский ўқитувчилик, тарбиячилиқ фаолиятида ва барча ишларйда мактабдаги тарбиячилар жамоасига суяниб иш қилди. v

В. А. Сухомлинский мактабда тарбияни йўлга қўяр экан, ишни болалар жамоасиии уюштиришдан бошлади. Жамоани уюштириш. жуда мураккаб вазифадир,. чунки ҳар бир жамоа аъзоси характерини ўрганиш, уларни бир мақсадга йўнаЛтириш катта таярсриба талаб этади. .

В, ,А.. )Сухомлинский болалар. жамоасини _v уюштирар эқан, ула|»ни ўқйтиш: ва. билимли қилиш билан бирга, жамюа меҳнаг тига, .жамият манфаати йўлиДа хизмат қилишга, яъни колхоз ишларига, фермаларга, ижтимоий меҳнатга қизиқиш, меҳнат қилиш одати, умуман, меҳнатсеварлик рўҳида тарбиялашга, ҳа^ ракат ҚИЛД1£.. •; /Л'.;;. ;;,v. В.4»Д. Сухомлинский жамоа тарбиясининг қанчалик муҳрм аҳамиятга эга эқанлигиниг кўрсатар экан, бў жамоани болалик- Дақ ўрганиш лозим. Агар болалар ўзларини бир бутун оила ;деб сёзсалар, ясамоа катга тарбия қйлувчи кўчга айланади,. дейди. JB/ Av Сухомлинский жамоа тарбйясини илгари сурар. экан, бу ишдан.,9 :ила .тарбиясйни ҳам четда қолдирмайдй, чунки оила тар- биясини ҳам жамоа тарбияси билац узвий боғланишда деб билдй.• r £.>Д. Суҳрмлинсқ£й тар,биянинг марказий масалалари", қа- то^йда ахлоқ ва ишончни тарбиялашга алоҳида ^эътибор бера: ди- Оммавий рдат /қучира эга бўлган- ахлоқ авлоддан авлод-; ^а.^ўта^ жамиятдаги ахлоқни ўзлаштириб олади ва бошқат ларчҳўлқйни ҳам;баҳолайди. ; v

Меҳнаткаш омма ахлоқининг. ғоялардни ва мёзонини ўзйда акс эттирадиган ахлоқий принциплар ижтимоий ҳаётнинр, меҳ- нат ва шахсий ҳаётнинг ҳамма соҳаларйда одамларнинг ўзаро алоқаси ва муносабатларивинг асосига айланади.


, , ий малШалajpйи ҳосйл қилиоди керак, и^тимоий;тфаққ0$,11, вд. 0 ^хлоқ йрйнцйпларинйнг қарор . топййта учун . курашувчиларнй

■ тайёрлашд Kep aipB. А. Сухамлинсйий ахлоқнй ўқувчиларнй меҳнатда/йштирок эттири1н, ўқйшни яхши йўлга' қўййш/ ғў'зал- лик каби воситалар ёрдами билан; тарбиялаш мумкин деб бил-

,ди. Ахлоқнййг ҳал қйлувчи масалаларидйн бири ишонтйрип!: ва эътиқодлйр ҳОсил қйлшпдир. Мует^хкам инюнчйи ҳосил қйахиш- , тарбиянийг энг муҳим масаласйдйр>7 ч , ,

Бола шахсйни фақат гурли хил тарбиявий ' тадбирларгина эмас, балкй севимлй' ўқитувчи томоййдан самимий айтилган сўз ҳам тарбиялайди. В. А. Сухомлинский ҳар бир болада фа^ қат яхши фазидатларни тарбиялабгина қолмай, ;ахлоқий идеал

• яратиш устида ҳам ишлади. Бу ниҳоятда мураккаб машаққат-ЛИ ИШ ДИр. ' : ' Г- ", '' '■ '

В. А. Сухомлинский тарбиянй ахлоқнинг қойдаларини'' ту- шунтиришдан бошлади. Бола ёшликданоқ ўз яқинларига яхши-

' лик қилишга. ҳаммага яхшилик қилйшга, одамларга шодлик ва қувонч бахш этишга ўрганиши керак, деб билди. г “■; . Сухомлинскйй ахлоқни тарбйялашни 'ахлоқ ва этиқа қоида- ларида суҳбатларсиз тасаввур' этолмайди-; Унинг ўзи а«а шу қоидадарнинг рўйхатини тузади, булар юзасидан ў^эзи^ади- гаи ‘суҳ<5атл<фни ишлаб чиқадй, турлй хил ибратли- воқеал^рни

, ҳикоя қйлцё бёрувчи ахлЬқйй эртаКлар' хрестоматиясини туза- дй, luy хйдцаги ҳикояларни китоблардан,1' газеТа ва журнал- лардан кўчйрйбояади.' .н; n;:,.,,--у-

t В. А. Сухомлинский болаларда яхши бўлиш' йётагйни -уйғо- тигага ййтиЛди. Тарбйя ишида: эйг йуҳйм ва Энг' қймйатлиси йуҚй,— дёййй В. А. ЮухРмли11скйй,— : Ьла!ў з ! 01!глй г:.Ь$ётинйнГ Дастлабки қадамйариданоқ инсрнша| бЬр ЙШ бўййши’ м у irfkHH бўл- ган энг яхшй фа!зиЛатларга чуқўр ишонйши' кёрак. jA fa p инеой болалйгйдай 'бошлаб дўсТлик, маъйавйй с6<Ьлик. оккўнгйлзтйк,

■ ростгўиликГбилангина ҳаетда чинакам гўзаллик бўлипшга ишон- са< у қалб гўзалЛиги учуй, уМўмха!лқ бахтй учўйг'чй1гак1-м;! ку* рашчи бўлиб ётишади. Агар инсон ^ўнга^йшоймае экан, у Фахт- ни суийстеъмол қиЛўвчига айланиб. қолади. У ; р^йавгеий дуне-; , сини ҳамма: нарёадан муҳим1 ва аъло кўради, хўдбйнларча jra'37 зат ва £айф-скфс?; ўнйнг олдида инсонлар бахтиёрлйгинИнг ўлка;н . дунёёйни тўсиб қўядй.'Ҳар бир тарбияланўвчийййг қалби бола- лигиданоқ чуқур дўеглик тўйғуларй бйлан тўлйшй, ўяййг шод- лигидан сёвиййцш;; %а!йғўсидан 'ғ^м‘>чекишй нақ&^р мўҳймлиги- ira тать:кидла&ди. ‘ ; : " i- !f-n-':r;Ji;?* ''->.' 'r -:-"•■>? л- v>:»r .

УмуМан олганда, Б}/ А. СуХомлинскййнииг^ ТарёййШўнЬслйк фаолиятйни ўрганяш, ўзбёк тарбнячилар ;:аҳлини рўс тарбйя^й- лиги, билай таништириб халқлар тарбйя услўбларйни қйёсйй

: rv-f-


Қириш. (Ҳошимое K.) . . . . . . . . , . 3I б об. Эйг қадцмги даврлардан VIJ асргача таълим-тарбия

л ишлари ва педагогик фикрларЭнг қадимги ёдгорликларда инсон тарбиясига оид фикрлар 6«Авесто»— энг қадимги ёзма маърифий ёдгорлик сифатида(Нишонова*С:) . ............................................... .... 12 'Эиг қадимги ёзма маърифий ёдгорликлар ва туркий халқлар .ахлоқ-одоб тизимииииг ўзига хос анъанавий хусусиятлари(Нишонова С.) . ............................... ............................. 20

II б о б. VII асрдан XIV асргача бўлган даврда мактаб, тарбия ва педагогик фикрлар тараққиёти

Йслом дини ғояларининг таълим-тарбияга таъсири. Мусулмон мактабларйда таълйм-тарбиянинг мазмуии. (Нишонова С.) . . . . 25 Ҳадис илмининг пайдо бўлйши. Ймом Исмоил-ал Бухорий ва

v Имбмтат ^рмизийнйнг ҳадис илми ривожидаги хизматлари. (Нишоно- • ва C.). . : л . . . . . : . . . . . 38

(1Сўфийлик; таълимотида етук инсон муаммоеининг талқир^ этилиши. (Нишонова С.) . : . . . . . . . . '.хГ." . . . . . 50 Шарқ Уйғониш даври ва унда таълим-тарбия масалалари. .*(Нишонова С.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Муҳаммад ибн Myco ал-Ҳоразмий. (Ҳошимов К.) . . . . . 71^ Аҳмад Фарғоний. (Ҳасандё Р.) .;, . . ........................../ 75JU Абу Наср" Форобий (873—950) . . . . . • - - _ • __78

Абў Райҳон Беруний. (Ҳошимов Қ.) ... . . .' . . . . . Т 'ибн Сшо г(ҲЬшимов К.) . . . . . . . . . 88Г

Маҳ‘мудг Кбшға9 ий; ///«шо«об CJ .::. ~ ' : '®5'V Юеуф^Хос Ҳожйб. (Ҳошимд&^?) .......................... . . . . 1Q2I_

Унсурўл-Маолий^Ш С.) . . . . (\6^ Абулкбсим Махмуд g^^Slfap аз-Замахшарий. (Хошимов К.) . 124 ^ ^ м а^ ЗШ ем : (Ҳо^а&ов K t ҲасйнОв Р.) . . . . . . . 128

Абўл ВашодАҳмад № Аз^икатйй^^^/^о& ) Р.) , . . . . . 131 Абулфазлййўҳаммад ТбҳирДсириддйн ал-Ахсйкатий.( ҳ ^ а Ш ^ : . 'v ••• . • "? -132Аҳмад Югнакий (Нийюнта—СЛ.^: . ^ , ■■ / . ■ -г-—Чч34 Шайк Нажмиддин Қўбр0; ($ошимов ~К.) 7 . . ГТ ! ГТ^^И О Г., Су^а^шрнБоқйрғбний^^ . . . . . . . . 143

; Мус^иҳйддин; .Саъдий. (НиШонЬвй. С*) . . . . ♦ • • • • 145* IIJ'; :б о б. X lV^-Xyi асрларда тарбия, мактаб ва педагогиқ қарашлар ^XtV-^XVL а срларДз. Мовароуннаҳрда таълим-тарбия ва пёдагогик

■-зОДйФ- ;Д^'вд^нет|1.’ • '(Ҳасанов::}Р.?):'--' Г . . • . ; . . r , . 155С^.ибқи^он Амир < Темур- (Ҳасанов Р.) . . . . . . . 159

. (Ҳошимов К, Ҳасанов Р.) . . 169Абду£>аззоқ Са^мёрҚан^ий/l^ m iM o e . . . . . . . . / 1 7 9

Х / А л и ш ^ ^ Н а в с д а й Ri . • • ч. . •• . . 182. Абдўраҳмбц Жя»01Й (^фонрв^^СА^.__ / 4 ,.... .. . . ' iS2x.^ Ж а 4блйДДйқ-Й^011ИЙ{;(Ж . . . : . 200 'Ҳусайқ Воиз Қо1шифйй. (Нйшонова С.) . . . , ). . . . 2П

ЗаҳириДдин .^ўҳаймад Бобур. (Ҳошимов К.) . / . , . . 217


IV бо;б. XVII-^-XVIlI асрларда ва XIX асрнинг биринчи ярмйда.; -; таълим-тарбия ва қедагогик фикрлар

ХУИ—XVJli вд XIX; асрларнинг биринчи ярмида Бухоро, Хива ва1№ он хонликларида таълим-тарбия, мактаб, фан ва маданият, -(Ҳасанов Pj.) «......, . ... .. . . л_ i . . . _• 2214 отин Увайсий (Ҳошимов К ) . . i •. . . 225

" Муҳ^ммад Содиқ Кошғори!. (Ҳдшцмов К J T „ ; . .. . . 235

V б o'б. XIX асрнинг II ярми ва ХХ аср ббшларида Туркистон r ўлкасида таълйм-тарбия ва педагогшг фйкрлар

Туркистон ўлкасида диний-исломий тарбиявий цуаёсасалар вапедагогик фикр тараққиёти (Ҳошимов К., Ҳасайов Р $ . ; . . . ; 241

Туркистонда чоризм мактаб сйёсатининг :бошланиши, Рус туземмактаблари ва матбуот (Ҳасанов Р). . . . v . 243Туркистонда Жадидчилик маърифати ва таълим-тарбйя.(Ҳошимдв К , Ҳасанов Р.) . . . . . . . . . , * . ... « 251Маҳмудхўжа Зеҳбудий^(до«шяов К, Ҳасанов Р.) , ... ._ 2б§Мунаввар .қори Абдурашидхон ўғли v. . . . . . . : 264 Қардош. т$ркий халқлар маърифатпарварларининг мактаб вамаориф рабнақидаги хизматлари. (Ҳошимов К.) . . 268Фатали Охундов . . . . . . . ;■?■ . . =. '268Рашид Эфендиев (Ҳошимов К ) . V .и . .. . . . . 268Қаюм Носири' (Ҳошимов К.) . . . . ................................♦ ♦ • 269Иброй Олтинсарин (Ҳошимов К ) . , . . . . -1 27(>Абай 'Қўнонбоев (Ҳошимов К ) . . . . V s. . • • 2.70Дҳмад Дониш (Ҳошимов К*) . . > ’ . . 271

VI б о б. Iftypo ҳокимиятининг дастлабки йилларида Туркистоцда халқ маорифи ва педагогика! v/4 ў*

Шўро ҳокимиятининг дастлабки йилларида Туркистондэ маЬрдфянги тизиминийг ташкил этилиши ва -педагогик ғоялар (Ҳасанов Р.) 272

Исҳоқхон Ибрат. (Ҳошцмов Қ.> Ҳасанов Р.) . . . . 279Саидаҳмад Сиддиқий. (Ҳошимов К.) ' .; . . 289Абдўқодир Шақурий. (Ҳошимов Қ., Ҳцсднов P l)' ; . 2§0Садриддин Айний. (Ҳошимов Қ.) . . 7 . . . . . J > , 293

■ ^Абдулла Авлоний (Ҳошимрв Қ.) . . ; , .. .. . 1 . . ... 2§§i ^йбдурауф Фитрат. (Ҳошимов Қ„ Ҳасанов P.) . . ” . ^

Ҳамза Ҳакимзрда Ниёзйй (ҲошиМрв К.) • ...» . • 7 32l

VII бо б. Туркистонда миллий давлат чегараланиши ўтказилгандан сўнги ҳалқ маорифи ва: педагогик фикрлар

VIII б о б. Иккинчи жаҳон уруши ва урушдай кейииги йилларда Узбеқистонда халқ маорнфй ва педақогик фикрлар

II; жаҳон уруши йилларида Узбекистрнда хал^маорифи вапёдагогика (Иномова М.) . . . . . ■ / . . . . . . 340

Урушдан кейинги йилларда халқ ^аорифи ва педагогикфикрлар (Иномова М.) . . . .... , . . . . - ... , 350Сиддиқ Ражабов. (Ҳошимов К.) . . . . . . . . . . . / 359 XX асрнинг 70—80- йилларида Узбекистонда халқ тдълими4 ' равнақ!? (Ҳасанов Р.) ,k . . . . i . > 366

IX $ о б. Узбекистон Республикасида таълим тизимиУзбекистон Республикасининг мустақил деб эълон қилинйшн • ва ҳалқ мабрифи соҳасидаги ислрҳотлггр (Ҳошимов Ш, Ҳасанов Р.) 375

л Миллий макт&бни ташкил э йш муамйолдрй. (Ҳоцммов ' К, Т ■;‘:,Г'- Ҳасанов Р.) V- > ' « . 7' '. . . • ; %>; t : 382


* ' Ж !:Д »S; rr**Ky"4' :;З Д ' ■f X боб.Ж аҳонпёд^ тариҳи баёниҚадимгй-- ЭнёМст рн- а Рйкдавла^ (Йномова М.) 38&

Ш- Ғарб^ ЕвропаДа мактаб, маориф ҳамда педагогик фиқрлар"тара^иети (Ҳйсрнов Р.) ;■ Г . . . с i . ■ . . V i . . 398

Амос Коменсж^4(^ршшсов К) . . . . . . ■■...■„ . 405 Иоганн ГенрйХ цёст&лоилК СҲошимов К., Ҳасанов Р.) . . ;

^обёрт Оуэн (дс^гйов ў.,. Касанов Р.) . . . . . . .. • .-■-■,,Йбганн Гёр К., Ҳасанов Р.) . . . . . . e\„ 422

д , А д о л ь ф Дистер^ (Ҳошимов K., Ҳасанов Р.) . . . . . . 428 ^Константйн Дмйтриёвйч Ушинсқий (Ҳошимор К., Ҳасанов Р ) .

f ^ (Ҳошимов К, Ҳасанов Р.) . . .. .

л*%

f Никораевич Толстой (Ҳошимов К, Ҳасанов Р.) . . .. . 435Д^он Семёнович ^ Қ,) « . . . • , \ 437

з- Васйлйй Алексайдрович Сухомлинский (Ҳасанов Р.) . . . » 440I - . . .


v Л" V --^,...................................... •Vv • ' "V:': ••, ;-V ' • ■■.-.■ #V,.

n.

i

v;-,'

fc ;.•

ҲОШИМОВ КОМИЛЖОН, НИШОНОВА САНОБАР, ИНОМОВА МАЛИКА, . ҲАСАНОВ РАҲМОНАЛЙ

ПЕДАГОГИКА ТАРЙХИ

ўқув қўлланма

Тошкент «Ўқитувчи» 1996

алабалари учуи

% Таҳририят му-дири С. ОчилМуҳаррирлар: Ш. ТўЛаганов, Б. Қодиров, Ф. Икромова

jV ':• Бадиий муҳаррир Л1. ҚудряшоваТехвик муҳаррир Т. Золотилова

Мусаҳҳиҳлар 3. Ғуломова, М. Иброҳимова

■■■-•■—у- ИБ № 6867 '■ ; ; ; V / ; -Теришга берилди 08. 08. 95. Бос^шга ^ухсат этилди 26. 02‘. 96. Форматй 60Х90/,6. Тип. қо- ғози. Литературиая гарнитураси. Юқори босма усулида босилди.. Шарт^и б. т.: 28.0. Шартли Kpi-отт. 28.19. Hatnp т. 28.48. 5000 нусхада босилди.: Буюртма Хг 89'-

^ ■4 " V « қитувчи» нашриёти. 700129. Тошкент, ' Навоий кўчаси, 30. Шартнома 12—118—95:

Узбекистон Давлат матбуот қўми^асининг Янгийўл ижара китоб фабриқаей/.Янгийўл ш., Самарқанд: кўчаси, 44. 1996. ,


ПЕДАГОГИКА ТАР И Х Й

Documents

Transcript of ПЕДАГОГИКА ТАР И Х Й