P O L I T O L O GI J A

VLADE, SISTEMI I REŽIMI

Tradicionalni načini klasifikacije

Pojam vlast se odnosi na institucionalne procese tokom kojih sedonose odluke koje se odnose na veći broj ljudi i koje su običnoobavezujuće.Politički sistem ili režim je širi pojam koji obuhvata ne samomehanizme vlasti i državne institucije već i strukture i procesepreko kojih djeluje na društvo u cjelini. U stvari političkisistem je podsistem većeg društvenog sistema. Sistem je po tomešto postoje međuodnosi u okviru složene cjeline, a politički potome što se oni tiču raspodjele moći, bogatstva i resursa udruštvu.

Zašto pravimo klasifikaciju političkih sistemaKlasifikacija političkih sistema proističe iz dva razloga:-Prvi razlog je taj što je klasifikacija ključni pomagač zarazumijevanje politike i vlasti. Razumijevanje politike najvećimdijelom stiče se poređenjem, pogotovo što su eksperimentalnemetode uglavnom neprimjenljive.-Drugi razlog klasifikovanja je da se, prije analize, olakšaproces evaluacije.U svom krajnjem obliku ovaj proces može da obuhvati potragu zaidealnim sistemom vlasti, pa čak i utopijom, što se može naći udjelima Platona, Tomasa Mora i Pjotra Kropotkina. Svi načini klasifikacije imaju svoje mane. Kao i kod svihanalitičkih sredstava postoji opasnost od pojednostavljivanja.Sličan problem predstavlja mogučnost da previdimo kako nekapojava ima različita značenja u različitim kontekstima. Tako jekomparativna analiza izložena stalnoj opasnosti od etnocentrizma.

Etnocentrizam predstavlja primjenu vrijednosti i teorija na drugegrupe i narode. On podrazumijeva pristrasnost i iskrivljivanje.

1

Blokada vlasti – paraliza izazvana institucionalnim rivalitetom uokviru vlasti ili pokušajem da se odgovori na zahtjeve javnosti.VladavinaU najširem smislu, vladati znači upravljati nekim ilikontrolisati nekoga. Suštinske funkcije vlasti su: donošenjezakona, sprovođenje zakona i tumačenje zakona.

Utopija, utopizam doslovno označava idealno ili savršeno društvo.Utopizam je jedna vrsta političke teorije koja kritikujepostojeći poredak tako što pravi model idealnog ili savršenogdruštva koje bi ga moglo zamijeniti. Dobri primjeri za to suanarhizam i marksizam.Demagog je politički vođa koji kontroliše mase tako što izazivahisterično oduševljenje.

Klasične tipologije Najuticajnija je Aristotelova klasifikacija iz četvrtog vijekap.n.e. koja se zasnivala na njegovoj analizi 158 tada postojećihgrčkih gradova-država. Aristotel ja smatrao da se vladavine mogupodijeliti na osnovu dva pitanja: «ko vlada» i «ko ima korist odvladavine». On je identifikovao šest oblika vladavine:

K o v l a d a? jedan čovjek nekolicina većina

V l a d a r i tiranija oligarhija demokratija

K o i m a k o ri s t i? svi monarhija aristokracija politeja

Aristotelovski sistem kasnije su razvili mislioci kao što suTomas Hobs i Žan Boden. Poseban predmet njihovog interesovanjabilo je pitanje suvereniteta kao osnove svakog stabilnogpolitičkog režime. Suverenitet je određen kao najviša i vječitevlast, vlast koja sama po sebi može da jamči mirnu vladavinu.Boden navodi da je od svih režima najlakše odbraniti apsolutizam,jer je na vlasti vladar koji donosi zakone, a nije dužan da ihpoštuje. Hobs opisuje suverenitet kao monopol prinudne vlasti,sugerišući da suveren nema nikakvih ograničenja.Kasnije su ove stavove revidirali rani liberali kao što su DžonLok i Monteskje. Lok je branio tezu da suverenitet pripadanarodu, a ne monarhu. Monteskje je predložio sistem kontrole i

2

ravnoteže podjelom vlasti između izvršnih, zakonodavnih i sudskihinstitucija. Ovo načelo uključeno je u Američki ustav, da bikasnije postalo jedna od najznačajnijih osobina liberalnedemokratske vladavine. Ustavni republikanizam ustanovljen u SADposle građanskog rata, demokratski radikalizam nastao uFrancuskoj, u revoluciji 1789. godine, i oblik parlamentarnevlasti koji je postepeno nastajao u V. Britaniji stvorili suznatno složeniju političku stvarnost. Samim tim, tradicionalninačini klasifikacije su zamijenjeni novim, gdje se naglasakstavlja na ustavne i zakonske odlike političke vlasti.

Apsolutizam je teorija ili praksa apsolutne vlasti, koja senajčešće dovodi u vezu sa apsolutističkom monarhijom. Vlast jeapsolutna jer ima neograničenu moć. Republikanizam je načelo po kojem politička vlast proizlazi izpristanka naroda; odbacivanje monarhističkih i dinastičkihprincipa.

Tipologija «tri svijeta»Politički svijet se može podijeliti na tri bloka:- kapitalistički ili prvi svijet- komunistički ili drugi svijet i- zemlje u razvoju ili treći svijet

Podjela na tri svijeta imala je privrednu, ideološku, političku istratešku dimenziju.Međutim, od 1970. godine ovakva podjela bila je sve manjeodrživa. Novi obrasci privrednog razvoja obezbijedili sumaterijalno bogatstvo nekim dijelovima trećeg svijeta (zemljeBliskog Istoka, Istočne Azije, Jugoistočne Azije i LatinskeAmerike). Nasuprot njima nemaština se ukorjenila u zemljamapodsaharske Afrike, što predstavlja svojevrsni četvrti svijet.Najteži udarac modelu tri svijeta su nanijele revolucije uIstočnoj Evropi, koje su dovele do pada tvrdokornih komunističkihrežima i otpočele proces političke liberalizacije i reformetržišta. Fransis Fukujama je proglasio ove događaje za krajistorije.Fransis Fuk,,ujama (rođen 1952 u SAD) je društveni analitičar i političkikomentator. Postao je poznat zahvaljujući knjizi «Kraj istorije iposlednji čovjek». U njoj tvrdi da je istorija ideja okončanapriznavanjem liberalne demokratije kao krajnjeg oblika vladavinečovjeka.

3

Totalitarizam je sistem političke vlasti koji se uspostavljaširokom ideološkom manipulacijom i otvorenim terorom i nasiljem.Totalitarizam podrazumijeva potpuno ukidanje civilnog društva.Civilno društvo podrazumijeva oblast nezavisnih grupa i udruženja;privatna oblast života, nezavisna od javne vlasti.Bruto domaći proizvod je ukupna novčana vrijednost sve finalne robe iusluga proizvedenih u nekoj privredi za godinu dana.

Liberalna demokratija je oblik demokratske vladavine koji održavaravnotežu između načela ograničene vlasti i ideala narodnogpristanka. Njene najznačajnije osobine su:-ustavna vlast koja se zasniva na zakonski propisanim pravilima,-zajamčene građanske slobode i prava pojedinaca, -podjela vlasti i sistem kontrole i ravnoteže,-redovni izbori, -politički pluralizam,-nezavisnost organiovanih grupa i-privreda organizovana na privatnom poduzetništvu i tržišnimprincipima.

Režimi savremenog svijetaJedna od prepreka utvrđivanja novog sistema klasifikacije režimasavremenog svijeta je što ne postoji sigurnost o kriterijumima nakojima bi se taj sistem zasnivao. Ni jedan sistem ne počiva na jednom opštevažećem činiocu. Određeni sistemiteže da istaknu različite grupe kriterijuma, među kojima sunajčešći: ko vlada, da li je vlast centralizovana, kako seobezbjeđuje poslušnost, kakva ravnoteža postoji između države ipojedinca, koji je stepen materijalnog razvoja, kako jeorganizovan privredni život, koliko je režim stabilan.U 19-tom i početkom 20. vijeka prihvaćen je ustavno-institucionalni pristup klasifikaciji vlasti.Tokom pedesetih i šezdesetih godina 20.stoljeća razvio sestrukturno-funkcionalni pristup.Pristup zasnovan na tri svijeta bio je ekonomsko-ideološki pousmjerenju.Međutim pristup usvojen u ovoj knjizi polazi od činjenice da sutri ključne odlike svakog režima: politički, privredni ikulturološki činioci.U savremenom svijetu može se prepoznati pet vrsta režima:-zapadne poliarhije,-nove demokratije,istočnoazijski režimi,

4

-islamski režimi i-vojni režimi.

Zapadne poliarhijeJezgro zapadne poliarhije čine sjeverna Amerika, Evropa iAustraloazija. Sve države s višestranačkim izborima imaju oblikepoliarhijskog uređenja. Sve zapadne poliarhije nisu iste. Neke odnjih naginju centralizaciji i vlasti većine, a drugepodijeljenosti i pluralizmu. Lijphart pravi razliku izmeđudemokratije većine i demokratije konsenzusa. Demokratija većine organizovana je oko parlamenta po tkz.vestminsterskom modelu (V. Britanija, N.Zeland, Kanada,Australija, Izrael i Indija).Nasuprot vestminsterskom modelu, druge zapadne poliarhijeodlikuje podjela vlasti kroz sistem vlasti i stranački sistem.U državama kao što su Belgija, Austrija i Švajcarska razvijen jesistem konsocijalne demokratije.Poliarhija se može smatrati kao grubo približavanje demokratiji, potome što djeluje kroz ustanove koje primoravaju vladare da uzmu uobzir interese i želje izbornog tijela. Osnovne odlike poliarhijesu:-vlast je u rukama izabranih zvaničnika,-izbori su slobodni i pošteni, -sva odrasla lica imaju pravo glasa,-ne postoje ograničenja kandidiranja za neki položaj, -postoji sloboda izražavanja, -građani imaju pristup različitim izvorima informacija,-grupe i udruženja su nezavisni od vlasti.

Liberalizacija predstavlje uvođenje unutrašnjih i spoljašnjihkontrola vlasti i pomijeranja ka privatnom poduzetništvu itržištu.

Vestminsterski model je sistem vlasti u kojem izvršna vlastproističe iz skupštine ili parlamenta, i kojima je ona odgovorna.

Zapad ovaj pojam ima dva značenja. U opštem smislu, on se odnosina kulturno i filozofsko evropsko naslijeđe, koje je migracijamai kolonijalizmom često prenošeno na nova tla. U užem smislu podZapadom se mislilo na kapitalistički blok, na čelu sa SAD,nasuprot SSSR-u koji je dominirao Istokom.

5

Konsocijalna demokratija je oblik demokratije koji djeluje krozpodjelu vlast i tijesne veze velikog broja stranaka.Posebnost odlike političkog sistema jedinstvene ili posebne za tajsistem.

Nove demokratije su režimi u kojima proces demokratskekonsolidacije nije završen. Odlike režima nove demokratije.Prihvatanje višestranačkih izbora, uvođenje na tržištu zasnovanihprivrednih reformi. Ove zemlje prolaze kroz tranziciju koja će ihna kraju izjednačiti sa zapadnim poliarhijama. Postoje dvarazloga zašto ih tretiramo kao posebne sisteme:-njihovo komunističko naslijeđe ne može se otpisati preko noći, -problemi koji se javljaju u ovim zemljama različiti su od onih uzapadnim poliarhijama.

Komunizam je kolektivna organizacija društvenog života zasnovanana kolektivnom vlasništvu. Najčešće se dovodi u vezu sa Marksovimdjelima, za koga je komunizam značio besklasno društvo. Odlikekomunizma:- Marksizam-lenjinizam kao zvanična ideologija,- komunistička partija ima monopol političke vlasti,- spojen državni i partijski aparat,- Komunistička partija kontroliše sve ustanove u društvu- privredni život zasnovan je na kolektivizaciji i državnomplaniranju.

Istočnoazijski režimi odlike:-više su usmjerene na privredne nego na političke ciljeve (višesu zainteresovani da podstaknu rast i obezbjede obilje, a ne dauvećavaju slobode pojedincima u zapadnom značenju građanskihsloboda).-postoji velika podrška jakim vladama (država je opštepoštovana).-priroda naroda je da slijede vođe zbog konfučijanskognaglašavanja odanosti i discipline.

Azijske vrijednosti su vrijednosti koje navodno odražavajuistoriju i kulturu azijskih država i društava, a to je vjerovanjeu porodicu.

Konfučijanstvo je etički sistem koji su sastavili Konfučije injegovi učenici, izložili je u knjizi Odlomaka. Ono se bavitemama dvojnosti ljudskih odnosa i njegovanju sopstvenog duha.

6

Teokratija (znači božija vladavina) je načelo po kome vjerskevlasti imaju prednost nad političkom vlašću. To je režim u komese položaj na vlasti određuje na osnovu položaja u vjerskojhijerarhiji. Ovo učenje je u suprotnosti sa sekularnom državom.

Islamski režimi Uspon islama imao je uticaj na politiku Sjeverne Afrike, BliskogIstoka i dijela Azije. Režimi su podizani ili obnavljani naislamskim osnovama. Postoji težnje politike islama da stvoriteokratiju u kojoj bi politički i drugi poslovi bili zasnovani navišem vjerskom načelu. Ali, politički islam je poprimio veomarazličite oblike, od krajnosti fundamentalizma do krajnostipluralizma.Šerijatsko pravo je islamsko pravo za koje se smatra da je zasnovanona božanskom otkrovenju, a proizašlo je iz Kur'ana i Hadisa.Autoritarizam je vjerovanje, ili praksa vladavine u kojoj se vladabez obzira na saglasnost naroda. Autoritarni režimi stavljajupravo na vlast ispred prava pojedinca na slobodu.

Vojni režimi Na vlast se dolazi revolucijom ili državnim udarom. Vodećipoložaj u vladi određuju se na osnovu mjesta u vojnom lancukomandovanja. Politička i ustavna rješenja se uglavnom ukidaju, austanove preko kojih se može izraziti protivljenje (skupština,slobodna štampa) su oslabljene ili ukinute. Imamo dvije vrstevojnih režime.- kada oružane snage preuzimaju neposrednu kontrolu vlasti (to jevojna hunta) - drugi oblik je diktatura jednog čovjeka iza kojeg stoji vojska.Hunta je grupa koja zauzima vlast revolucijom ili državnim udarom.

POLITIČKE IDEOLOGIJE

Šta je politička ideologijaTermin ideologija je prvi upotrijebio francuski filozof Desti deTrasi. Upotrijebio ga je za označavanje nauke o idejama.Ideologija je vrijednosni sistem usmjeren na akciju, međusobnopovezan skup ideja koji na neki način usmjerava političkodjelovanje. Ideologije imaju slijedeće karakteristike:- daju prikaz postojećeg poretka,- daju model željene budućnosti i- označavaju na koji način treba da se izvrše političke promjene.

7

Racionalizam je uvjerenje da se svijet može razumjeti i objasnitiljudskim razumom.Pragmatizam je teorija koja glavni naglasak stavlja na praktičneuslove i ciljeve, ali podrazumjeva odsustvo vjere.

LiberalizamSvako razmatranje političkih ideologija mora da započneliberalizmom, jer je on u suštini ideologija industrijalizovanogZapada i ponekad se opisuje kao metaideologija. Liberalizam jenastao kao posledica sloma feudalizma i razvoja tržišnog, odnosnokapitalističkog društva koje ga je zamijenilo.Metaideologija je viša, ideologija višeg reda, koja postavljatemelje za političku raspravu.Progres je vjerovanje da istoriju obilježava ljudski napredak kojise zasniva na uvećavanju znanja i mudrosti.Meritokratija je načelo po kome bi nagrade i položaje trebaloraspoređivati na osnovu sposobnosti.

Elementi liberalizma

Individualizam predstavlja osnovno načelo liberalne ideologije.On odražava vjerovanje u vrhunski značaj ljudske jedinke u odnosuna bilo koju društvenu grupu ili kolektivno tijelo.Sloboda Lična sloboda predstavlja središnju vrijednostliberalizma. Njoj se daje prednost u odnosu na jednakost, pravdui autoritet. Liberali prihvataju ideal po kome bi svi ljuditrebalo da uživaju jednake maksimalne slobode.Razum Liberali smatraju da svijet ima racionalnu strukturu kojase može spoznati razumom i analitičkim istraživanjem.Jednakost individualizam podrazumijeva vjerovanje ufundamentalne jednakosti. To se iskazuje u liberalnom zastupanjujednakih prava pogotovo u obliku pravne i političke jednakosti.Liberali zastupaju načelo meriokratije, gdje se pod sposobnošćusmatra talenat ujedinjen s teškim radom.Tolerancija liberali vjeruju da je tolerancija istovremenogarant individualne slobode i sredstvo za uvećevanje društvenogbogatstva. Liberali vjeruju da postoji ravnoteža izmeđusuprotstavljenih pogleda i interesa i zato odbacuju ideju onerješivom konfliktu.Pristanak po liberalnom gledištu, vlast i društveni odnosi uvijektreba da se zasnivaju na pristanku, odnosno na sporazumu kojiproističe iz slobode volje. Vlast mora da počiva na pristankuonih kojima se vlada.

8

Konstitucionalizam liberali vjeruju u ograničenu vladu. To sepostiže podjelom vlasti stvaranjem sistema kontrole i ravnotežeizmeđu različitih ustanova vlasti.

Klasični liberalizam središnja tema klasičnog liberalizma jesteda podržava krajnji vid individualizma. Ljudska biča se smatrajusebičnim i samodovoljnim stvorenjima. Takođe temelj ovogstanovišta čini ekonomski liberalizam, čvrsta vjera u mehanizmeslobodnog tržišta i najbolje funkcionisanje ekonomije kad sevlada u nju ne miješa. Smatra se da lajzes-fer kapitalizamobezbjeđuje napredak, podržava ličnu slobodu i obezbjeđujedruštvenu pravdu oslanjajući se na uspone i padove pojedinca.Atomizam je vjerovanje da je društvo sastavljeno od skupapojedinaca koji jedni drugima duguju veoma malo ili ništa. Velika vlada je intervencionistička vlada, podrazumijeva seupravljanje ekonomijom i kontrola društva.Džon Lok engleski filozof i političar. Lok je bio mislilac kojije najviše doprineo razvoju ranog liberalizma i stavljo jeposeban naglasak na prirodna prava, odnosno prava koja je podarioBog, određena kao pravo na život, slobodu i svojinu.Najznačajnija njegova djela su Pisma o toleranciji i Dvijerasprave o vladi.

Moderni liberalizam odlikuje se blagonaklonijim odnosom premadržavnom intervencionizmu. Pod uticajem djela Dž.S.Mila takozvaninovi liberali zastupali su šire pozitivno viđenje slobode. Ovostanovište dalo je osnov za socijalni liberalizam, odnosnoliberaluizam blagostanja.Redistribucija smanjenje materijalne nejednakosti kombinacijomprogresivnog oporezivanja i socijalnih davanja.

Džon Stjuart Mil britanski filozof, ekonomista i političar.Milovoraznovrsno i složeno djelo označilo je prelaz od klasičnog kamodernom liberalizmu. Imao je nepovjerenje preme državnojintervenciji. Naglasak je stavljao na kvalitet individualnogživota. Pravo glasa žene i stvaranje radničkih zadruga su ciljeviza koje se Mil zalagao.

Edmond Berk britanski državnik i politički teoretičar. Kroz svojadjela kritički se osvrće na francusku revoluciju. Najpoznatijedjelo mu je Razmišljenje o revoluciji u Francuskoj. Iako je bionaklonjen Američkoj revoluciji, oštro je kritikovao pokušaj da seFrancuska politika oblikuje u skladu sa načelima kao što su

9

sloboda, jednakost i bratstvo, tvrdeći da se mudrost nalazi uiskustvu i tradicijhi.

Konzervativizam- konzervativne ideje javile su se krajem 18. ipočetkom 19. vijeka. One su došle kao odgovor na ubrzaneekonomske i političke promjene koje je simbolizovala Francuskarevolucija. Konzervativizam se vraćo na ansien režim, to je stariporedak, dovodi se u vezu sa apsolutističkim uređenjem koje jeprethodilo Francuskoj revoluciji. Konzervativizam je čvrsto staou odbranu tradicionalnog društvenog poretka koji je sveozbiljnije dovođen u pitanje.

Elementi konzervativizma

Tradicija odražava sakupljeno znanje prošlosti i ustanova ipraksu koje su izdržale ispit vremena i zato bi trebalo da buduočuvane za dobro sadašnjih i budućih generacija.Pragmatizam – uvjerenje da djelovanje treba da bude oblikovanoprema praktičnim uslovima i ciljevima. Zbog toga konzervativciradije opisuju svoja uvjerenja kao način razmišljanja ilimpristup životu nego kao ideologiju.Nesavršenost čovjeka – konzervativno viđenje ljudske prirode jeizuzetno pesimistično. Po njemu, ljudska bića su ograničena izavisna, imaju potrebu da žive u stabilnim i uređenimzajednicama. Osim toga ljudi su moralno iskvareni, odnosnouprljani sebičnošću, pohlepom i žeđu za moći.Organicizam – umjesto da vide društvo kao proizvod čovjekovihsposobnosti, konzervativci su tradicionalno shvatali kao organskucjelinu (živo biće). Društvo je stoga oblikovano po prirodnojnužnosti, sa njenim različitim ustanovama koje doprinose zdravljui stabilnosti društva.Hijerarhija - po konzervaivnom shvatanju u organskom su društvurazličiti položaji prirodni i neizbježni. Hijerarhija inejednakost ipak ne prouzrokuju sukob, jer je društvo povezanoobavezama i odgovornostima.Vlast – konzervativci smatraju da je vođstvo koje pruža smijer ipodršku onima koji ne posjeduju znanje, iskustvo ili obrazovanjeda djeluju mudro u sopstvenom interesu. Vrijednost vlasti je utome što je izvor društvenog jedinstva, tako što ljudima ukazujena to ko su i šta se od njih očekuje.Svojina – konzervativci smatraju da je vlasništvo ključno zatošto ljudima daje sigurnost, i podstiče ih da poštuju zakone isvojinu drugih. Posjedovanje ne podrazumijeva samo prava već i

10

obaveze. Mi smo, na neki način, samo čuvari svojine koja je ilinaslijeđema ili može biti od vrijednosti za buduća pokolenja.

Paternalistički konzervativizamPaternalistička grana konzervativne misli u potpunosti je uskladu s principima organicizma, hijerarhije i dužnosti.Paternalizam se zasniva na kombinaciji razboritosti i načela.Uglavnom upozorava na opasnost da V.Britanija bude podijeljena nabogate i siromašne, izražava se strah od društvene revolucije. Izovog učenja proisteklo je načelo jedne nacije koja oredstavljaugaoni kamen onoga što se može nazvati torijevskom pozicijom.Torijevstvo izražava viđenje organske ravnoteže-jedinstvenu istabilnu hijerarhiju.Noblese oblige odgovornost da se štite oni koji su manje sreće ilimanje privilegovani.Torijevstvo je ideološki pogled koji se odlikuje vjerovanjem uhijerarhiju, naglašavanjem tradicije i podrškom dužnostima iorganicizmu.Nova desnica predstavlja novinu u konzervativnoj misli i može sesmatrati vrstom kontrarevolucije protiv pomijeranja ka državnomintervencionizmu posle 1945. i širenja leberalnih, odnosnoprogresivnih društvenih vrijednosti. Ideje nove desnice nastalesu sedamdesetih godina 20. vijeka kao posledica navodne propostikejnzijanske socijaldemokratije, koju je označio krajposlijeratnog buma, i rastuće zabrinutosti zbog rastakanjadruštva i pada autoriteta. Ove ideje su bile najutjecajnije uV.Britaniji i SAD, gdje su osamdesetih godina dobile obliktačerizma, odnosno reganizma, i izvršile širi, moglo bi se rećisvjetski uticaj na opšte pomjeranje od državnih ka tržišnousmjerenim oblicima organizacije.Neoliberalizam je savremena verzija klasične političke ekonomijekoja je razvijena u djelima ekonomista slobodnog tržišta, kao štosu Fridrih Hajek i Milton Fridman i filozofa Roberta Nozika.Noseči stubovi neoliberalizma su tržište i pojedinac. Osnovnineoliberalni cilj je «potisnuti granice države» pošto se vjerujeda će neregulisani tržišni kapitalizam donijeti djelotvornost,pruvredni rast i rašireno bogatstvo.

Neokonzervativizam prihvata konzervativna društvena načela iz 19.vijeka. Konzervativna nova desnica želi da obnovi autoritetsugerišući povratak tradicionalnim vrijednostima, naročito onimkoje se odnose na porodicu, vjeru i naciju. Smatra se daautoritet osigurava društvenu stabilnost tako što obezbjeđuje

11

disciplinu i jedinstvo i čini civilizovan život mogućim.Neokonzervativci negativno gledaju na pojavu multikulturnih imultivjerskih društava, jer ih razdiru sukobi i po prirodi sunestabilna.

Fridrih fon Hajek – Austrijski ekonomista i politički filozof.Kao predstavnik tkz. Austrijske škole, čvrsto je vjerovao uindividualizam i tržište, i bio je nemilosrdan kritičarsocijalizma. Najpoznatija djela: Put ka ropstvu i Poredakslobode.

Država dadilja – država sa širokim društvenim odgovornostima; terminpodrazumijeva da su socijalni programi neopravdani i ponižavajućiza pojedinca.Popustljivost – sklonost da se dozvoli ljudima da čine sopstvenemoralne odluke; popustljivost podrazumijeva da ne postojeautoritativne vrijednosti.

Socijalizam se razvio kao reakcija na pojavu industrijskogkapitalizma. Imao je za cilj ukidanje kapitalističke ekonomijezasnovane na tržišnoj razmjeni, koju bi zamijenilo kvalitativnodrukčije socijalističko društvo, izgrađeno na načelu zajedničkesvojine. Najuticajniji predstavnik ovog vida socijalizma je KarlMarks, čije su ideje činile osnov komunizma 20. vijeka. Krajem19. vijeka pojavilo se reformističko socijalističko učenje kojese zasnivalo na dva izvora: humanistička tradicija etičkogsocijalizma povezana sa misliocima kao što su Robert Oven, ŠarlFurije i Vilijam Moris i obliku revizionističkog marksizma kojegje razvio Edvard Bernštajn. Tokom većeg dijela 20. vijekasocijalistički pokret je bio podjeljen na dva suprotstavljenatabora i to: Revolucionarni socijalisti koji su slijedili primjerLenjina i boljševika (nazivali su sebe komunistima), dok sureformski socijalisti koji su zastupali vid ustavne politike,prihvatali ono što je kasnije nazvano socijaldemokratijom. Dopropasti komunizma su dovele revolucije u Istočnoj Europi 1989-1991.Revizionizam - promjena izvornih, odnosno ustanovljenih vjerovanja;revizionizam može da podrazumijeva napuštanje načela ilislabljenje načela.

Elementi socijalizmaZajednica – Suština socijalizma je u viđenju ljudi kao društvanihbića koje povezuje čovječanstvo. Socijalisti su skloni

12

naglašavanju brige za prirodu i objašnjavanju individualnogponašanja prevashodno društvenim a ne urođenim osobinama.Bratstvo – Pošto su ljudi dio čovječanstva, njih povezujeprijateljstvo, odnosno bratstvo. Ovo je podstaklo socijaliste dadaju prednost saradnji u odnosu na takmičenje, kao i kolektivizmuu odnosu na individualizam.Društvena jednakost – predstavlja osnovnu vrijednost socijalizma.Socijalisti posebno naglašavaju značaj društvene jednakosti,jednakosti rezultata nasuprot jednakosti šansi. Ona takođe činiosnov za uživanje zakonskih i političkih prava.Potrebe – naklonost prema jednakosti takođe je sadržano usocijalističkom uvjerenju da bi materijalna dobra trebalo da buduraspodjeljena na osnovu potreba, a ne na osnovu sposobnosti irada. Klasična formulacija ovog načela sadržana je u Marksovomkomunističkom principu «svako prema sposobnostima, svakom premapotrebama».Društvena klasa – Socijalisti su analizirali društvo na osnovuraspodjele zarada, odnosno bogatstva i tako su vidjeli klasu kaoznačajnu društvenu podjelu; drugo, socijalizam se obično povezujes interesima radničke klase, jer je tradicionalno radničku klasusmatrao za sredstvo društvene promjene, čak društvene revolucije.Zajednička svojina – Socijalisti zastupaju zajedničku svojinupošto predstavlja sredstvo kojim se povezuju materijalni resursiza zajedničko dobro, dok se za privatnu svojinu smatra dapodstiče sebičnost, pohlepu i društvene podjele.

Marksizam je kao teorijski sistem, predstavljao najznačajnijualternativu liberalnom racionalizmu. Kao politička snaga, u vidumeđunarodnog komunističkog pokreta, marksizam se smatrao zanajvećeg neprijatelja zapadnog kapitalizma.

Elementi marksizma

Istorijski materijalizam – Ugaoni kamen marksističke filozofijepredstavlja ono što je Engels nazvao marksističko shvatanjeistorije. Marks je smatrao da ekonomska baza uslovljava iliodređuje ideološku i političku nadgradnju, što navodi nazaključak da se društveni i istorijski razvoj mogu objasniti naosnovu ekonomslih i klasnih činilaca.Dijalektička promjena – Marks je vjerovao da je pokretačka snagaistorijskih promjena dijalektika. U materijalističkom vidu ovajmodel podrazumijeva da su istorijske promjene posledicaunutrašnjih suprotnosti u okviru načina proizvodnje.

13

Otuđenje – je proces u kome je radništvo u kapitalizmu svedeno napuku robu. Po tom shvatanju, radnici su otuđeni od proizvodasopstvenog rada, procesa rada, drugih radnika i konačno, od samihsebe kao kreativnih i društvanih bića.Klasna borba – Osnovna protivrječnost kapitalističkog društvapotiče od postojanja privatne svojine. Ona dovodi do podjele naburžoaziju (kapitalističku klasu) i proleterijat koji preživljavatako što prodaje svoj rad.Dodatna vrijednost – Trka za profitom nagoni kapitalističkapreduzeća da izvuku «dodatnu vrijednost» iz radnika tako što ihplaćaju manje nego što njihov rad vrijedi. Kapitalizam je zbogtoga nestabilan jer proleterijat ne može zauvijek da prihvatieksploataciju i tlačenje.Proleterska revolucija – Marks je proglasio proleterskurevoluciju za neminovnu i predvidjeo da će se ona odigrati kaospontan ustanak čiji je cilj preuzimanje kontrole nad sredstvimaza proizvodnju. Kasnije je ipak razmatrao mogučnost mirnogprelaska u socijalizam.Komunizam – Marks je predvidio da će s proleterskom revolucijomzapočeti prelazni socijalistički period. Kako klasne suprotnostibudu nestajale i kad nastane komunističko društvo bogatstvo ćebiti vlasništvo svih za zadovoljenje istinskih ljudskih potreba.

Karl Marks – njemački filozof, ekonomista i politički mislilac,označavan kao otac komunizma 20. stoljeća. Marksovo klasičnodjelo je Kapital, a najpoznatije i najpristupačnije jeKomunistički manifest.

Dijalektički materijalizam – sirov i deterministički oblik marksizmakoji je dominirao intelektualnim životom u ortodoksnimkomunističkim državama.Otuđenje – stanje ili proces depersonilizacije, odvajanje odistinske, odnosno suštinske prirode.Klasna svijest – marksistički pojam koji označava pravilno shvatanjeklasnih interesa i volju da se oni slijede; klasa koja je klasnosvjesna je klasa za sebe.

Ortodoksni komunizam Marksizam je neraskidivo povezan sa iskustvom sovjetskogkomunizma i posebno sa doprinosom prva dva sovjetska lideraV.I.Lenjina i Josifa Staljina. Osnovni Lenjinov doprinos

14

marksizmu bila je njegova teorija o revolucionarnoj, odnosnopartiji-avangardi. Kad su Lenjinovi boljševici 1917. osvojilivlast u Rusiji, učinili su to kao partija-avangarda, tvrdeći dadjeluju u interesu radničke klase. U stvari tako je diktaturaproleterijata postala diktatura komunističke partije.Staljin je tokom preoblikovanja sovjetskog društva stvorio modelortodoksnog komunizma koji su posle 1945. slijedile Kina,Sjeverna Koreja i Kuba, kao i države širom Istočne Evrope.Staljinove promjene su bile posledica njegove najvažnijeideološke doktrine «socijalizma u jednoj državi», koja je nosilaideju da SSSR može da izgradi socijalizam bez međunarodnerevolucije.Gorbačovljev proces reformi «perestrojka» 1985-1991 uspio je daukaže na nedostatke sistema planiranja i oslobodio dugopotiskivane političke snage.

Josif Staljin – postao je generalni sekretar partije 1922. Poštoje posle Lenjinove smrti izašao kao pobjednik u borbi za vlast,uspostavio je izuzetno okrutnu totalitarnu diktaturu. Njegovoideološko naslijeđe je tijesno povezano sa doktrinom osocijalizmu u jednoj državi. Perestrojka – restruktuiranje; slogan koji se odnosi na pokušaj dase u okiru komunističkog obrasca liberalizuje i demokratizujesovjetski sistem.

Moderni marksizamSloženiji i suptilniji vid marksizma razvijen je u ZapadnojEvropi. Zapadni msrksizam je uglavnom bio pod uticajem Hegelovihideja i naglaska na čovjeku kao stvaraocu koji se nalazi u ranimMarksovim radovima. Drugim riječime, za ljudska bića se smatra dastvaraju istoriju, a ne samo da su lutke koje komtrolišu bezličnematerijalne snage.Predstavnici modernog marksizma su Đerđ Lukač i predstavniciFrankurtske škole čiji su glavni predstavnici:Teodor Adorno, MaksHorkhajmer i Herbert Markuze.

Herbert Markuze njemački filozof i jedan od osnivača Frankfurtskeškole. Razvio je oblik neomarksizma koji se u velikoj mjerizasnivao na učenju Hegela i Frojda. On nije polagao nadu uproleterijat, već u marginalizovane grupe poput studenata,etničkih manjina i žena. Najpoznatije djelo mu je Um irevolucija.

15

Socijaldemokratija se zalaže za ravnotežu između tržišta idržave, pojedinca i zajednice. U središtu socijaldemokratije senalazi kompromis između prihvatanja kapitalizma kao jednogpouzdanog mehanizma za stvaranje bogatstva i želje da se onoraspodjeljuje na osnovu moralnih, a ne tržišnih načela.Osnovna osobina moderne socijaldemokratske misli jeste briga zamarginalce u društvu, slabe i ranjive. Određuje se na osnovunačela kao što su socijalna zaštita, redistribucija i društvenapravda. Ipak, tokom oeamdesetih i devedesetih godina 20. stoljećasocijaldemokratija je bila u očiglednom povlačenju. To sedogodilo iz više razloga. Zbog toga su političari i političkimislioci prihvatili ideju trećeg puta. Mogu se izdvojiti određeneosobine trećeg puta, kao što su: uvjerenje da je socijalizam«mrtav», načelno prihvatanje globalizacije, nasuprot liberalizmudodjeljiuje vladi ključnu privrednu i društvenu ulogu,prihvatanje liberalne ideje jednakosti šansi i meritokratije.Političari trećeg puta obično se zalažu za reformu socijalnogsektora.

Eduard Bernštajn - njemački socijalistički političar iteoretičar. Berštajn je bio vodeći zastupnik revizionizma,ukazujući da ortodoksni marksizam treba izmijeniti imodernizovati. Najpoznatije mu je djelo Evolutivni socijalizam.Često se smatra za jednog od osnivača modernesocijaldemokratije.

Džon Rols – američki profesor i politički filozof. Njegova knjigaTeorija pravde je jedno od najvažnijih djela napisanih naengleskom jeziku posle II sv.rata. Rols je predstavio teorijupravde koja se zasniva na uvjerenju da se društvena nejednakostmože opravdati jedino ako je u korist najugroženijih.

Preduzetništvo – vrijednost i praksa povezani s tržišnim rizikom iposlovanjem usmjerenim na profit.

Ostale ideološke tradicije

Fašizam – Dva osnovna pojavna oblika fašizma bili su Musolinijevafašistička diltatura u Italiji i Hitlerova nacistička diktatura uNjemačkoj. Vrijednosti kao što su racionalnost, napredak, slobodai jednakost bile su odbačene u ime borbe, vođstva, moći, heroizmai rata. Osnovno motiv koji se provlači kroz fašizam jeste slikaorganski ujedinjene nacionalne zajednice, što se očitava u

16

vjerovanju u snagu jedinstva. Individualnost nije cijenjena, jerpojedinac mora da utone u identitet zajednice ili društvenegrupe. Nisu svi fašisti isto razmišljali. Italijanski fašizam sezasnivao na poštovanju i odanosti totalitarnoj državi. Njemačkinacionalsocijaliam zasniva se na rasizmu. Njegove dvije teorijesu arijevstvo (vjerovanje da njemački narod treba da vladasvijetom) i snažan oblik antisemitizma (jevreji se označavaju kaoistinsko zlo koje treba uništiti).

Adolf Hitler – njemački nacistički diktator. Osnovu Hitlerovogpogleda na svijet, predstavljenog u knjizi Majn kampf, činipokušaj da se ekspanzionistički njemački nacionalizam i snažanantisemitizam spoje u teoriju istorije po kojoj postojineprekidna borba između dobra i zla. Hitlerova politika bila jeglavni uzrok holokausta i izbijanja II sv.rata. Anarhizam – Među ideologijama anarhizam predstavlja izuzetak jerni jedna anarhistička partija nije uspjela da osvoji vlast.Glavni motiv anarhizma je vjerovanje da je politička vlast u svimoblicima zla i nepotrebna (anarhija doslovno znači bezvlašće).Anarhisti kao što je Vilijam Godvin vjerovali su da su ljudskabića u stanju da mirno regulišu međusobne odnose, a da je vladaoblik neželjene prinude. Francuski anarhista Prudon razvio jemutualizam, uvjerenje da su male zajednice sposobne da regulišusvoje živote sistemom pravedne razmjene. Rus Pjotr Kropotkinrazvio je oblik anarhokomunizma.Feminizam – Postije različite feminističke teorije, ali ih sveujedinjuje želja da se ženama dodjeli značajnija uloga u društvu.Osnovne teze feminizma su da društvo karakteriše neravnopravnostmeđu polovima i da se poredak muške moći treba srušiti. Postojetri suprotstavljene feminističke tradicije: -liberalne feministkinje koje pokušavaju da shvate ženskupotčinjenost u društvu,-socijalističke feministkinje, one su ukazivale na ekonomskiznačaj žena koje su posvećene porodici,-radikalne feministkinje, one vjeruju da je podjela među polovimapoiltički značajna i najvažnija podjela u društvu.Meri Vulstonkraft – britanska teoritičarka i feministkinja. Onaje razvila prvu sistematičnu feminističku kritiku. Najvažnijedjelo je Odbrana prava žene u kojem se naglašavaju jednaka pravažene, a posebno pravo na obrazovanje.

Ideologija zaštite životne sredine (enviromentalizam) – Ovaideologija odražava brigu zbog štete koja se nanosi prirodi

17

ubrzanim ekonomskim razvojem. Istovremeno iskazuje uznemirenostzbog pada kvaliteta ljudskog života i zabrinutost za opstanakljudske vrste. Ono što enviromentalizam čini radikalnim je to danudi alternativu antropocentričnom stanovištu.Antropocentrizam – vjerovanje da ljudske potrebe i interesi imajunajveći moralni i filozofski značaj. Ekologija – predstavlja istraživanje odnosa između živihorganizama i njihovog okruženja. Ekologizam je politička doktrinakoja se zasniva na ekološkim pretpostavkama o postojanju vezeizmeđu ljudske vrste i prirode.

Vjerski fundamentalizam – se razlikuje po tome što posmatrapolitiku kao sekundarne u odnosu na vjerske doktrine. Politički idruštveni život treba da bude organizovan na istinskim vjerskimnačelima. Postoje dva suprotstavljena objašnjenjafundamentalizma: Prvo prikazuje fundamentalizam kaoprilogađavanje društva na sekularizovanu kulturu. Drugo ističe daje posledica neuspjeha sekularizma da zadovolji ljudsku želju zaduhovnom istinom. Postoje različiti oblici fundamentalizma(hrišćanski, jevrejski, hinduistički), a najznačajniji modernifundamentalizam je islamski. Islamski fundamentalizam posto jepoznat zahvaljujući Iranskoj revoluciji.Sekularizam – je vjerovanje da religija ne bi trebalo da utiče nasvjetovne odnose; obično se ogleda u težnji da se crkva odvoji oddržave.Fundamentalizam – je način mišljenja u kome se određena načelasmatraju za suštinske istine koje imaju neprikosnoven autoritet.Njegove pristalice obično pokazuju ozbiljnost i vatrenost kojeproističu iz doktrinarne čvrstine.

Kraj ideologije – Veliki doprinos ovoj raspravi dao je FransisFukujama. On nije tvrdio da je politička ideologija postalabeznačajna, već da je jedna od njih, liberalna demokratija,odnijela pobjedu nad svojim suparnicima i da je ta pobjedakonačna. Ovaj esej se nadovezao na propast komunizma u IstočnojEvropi, koji je Fukujama smatrao pokazateljem nestanka marksizma-lenjinizma kao svjetski značajne ideologije.Socijalna interaktivnost – odnosi između ljudi koji imaju visok stepenautonomije u smislu reciprociteta i međuzavisnosti.

Postmodernizam, postmodernost – Postmodernisti tvrde da ne postojiono što se naziva datost; ideja apsolutne i univerzalne istinemora da se odbaci kao arogantna prevara. Tako je postmodernizam

18

primjer antifundamentalizma. Naglasak, se, dakle, stavlja naznačaj diskursa, rasprave i demokratije.

DEMOKRATIJA

Definisanje demokratije – Demokratija je nastala od grčke riječikratos, koja znači vlast, odnosno vladavina. Dakle ona značivladavinu demosa (demos se odnosi na narod). Problem sademokratijom jeste baš njene popularnost koja je dovela u pitanjeznačaj političkog pojma. Pojam koji svakome može da znači svesuočava se s opasnošću da ne znači ništa..Šta je narod – na prvi pogled, narod, bez sumnje, odnosi se nasve ljude, to jest na cjelokupno stanovništvo jedne zemlje. Ustvarnosti, pak, svaki demokratski sistem je ponekad ozbiljnoograničavao političku participaciju. Pojam narod se može tumačitina više načina:- narod se može smatrati za jedinstveno tijelo koje povezujuzajednički, odnosno kolektivni interesi;- pod narodom se može smatrati većina i - konačno, za narod se može smatrati skup slobodnih i jednakihpojedinaca koji imaju pravo da donose autonomne odluke.

Na koji način bi narod trebalo da vladaVećina shvatanja demokratije zasniva se na načelu vladavinenaroda. Pod ovim se podrazumijeva da ljudi vladaju sobom, daučestvuju u donošenju ključnih odluka koje utiču na njihoveživote i određuju sudbine društva. Ovo učestvovanje se javlja uvelikom broju oblika. U direktnoj demokratiji, narodnaparticipacija znači neposredno i stalno učešće u donošenjuodluka, i to na referendumima, masovnim okupljanjima i sl.Drugačiji i češći oblik demokratske participacije jeste činglasanja, koji je osnovno obilježje onoga što se obično nazivapredstavnička demokratija. Postoje i modeli demokratije koji sezasnivaju na načelu vladavine za narod. Najočitiji primjerpredstavljaju tkz. totalitarne demokratije koje su se razvile podfašističkom diktaturom Musolinija i Hitlera.

Majorizacija – teorija ili praksa u kojima se prioritet određuje naosnovu volje većine; majorizacija podrazumijeva ignorisanjemanjina i pojedinaca.

19

Direktna i predstavnička demokratija – direktna demokratija zasniva sena direktnom, neposrednom i stalnom učestvovanju građana uvršenju vlasti. Predstavnička demokratija predstavlja ograničen iposredan oblik demokratije. Ograničena je jer je učestvovanjenaroda u vladanju rijetko i kratko, i svedeno na čin glasanjasvakih nekoliko godina. Posredna je pošto vlast ne vrši samnarod, već jedino bira one koji će vladati u njegovo ime.

Totalitarna demokratija – apsolutna diktatura koja se prikazuje kaodemokratija, obično zasnovana na monopolu vođe.

Gdje su granice narodne vladavineModeli demokratije koji se zasnivaju na liberalnom individualizmuobično podrazumijevaju da demokratija bude ograničena napolitički život, pri čemu se politika usko određuje. Socijalistii radikalni demokrati, često zastupaju alternativno gledište. Uradikalnoj demokratiji narodu se pripisuje osnovno pravo daučestvuje na donošenju bilo koje odluke koja utiče na njegovživot. Feministkinje zahtjevaju demokratizaciju porodičnogživota.Plebiscitarna demokratija – je oblik demokratske vladavine koji sezasniva na referendumu i djeluje preko neposredne veze vladara ionih kojima se vlada. Ona daje mogućnost javnosti da svojepoglede na politička pitanja iskaže neposredno. Ovaj oblikdemokratije se često kritikuje zbog prostora koji otvarademagogiji.

Oblici demokratije - klasična demokratija,- protektivna demokratija,- razvojna demokratija i- narodna demokratija

Klasična demokratija – Klasični model demokratije zasniva se napolisu, odnosno gradu-državi antičke Grčke, a posebno na sistemuvladavine koji je bio razvijen u najvećem i najmoćnijem grčkomgradu-državi Atini. Iako je ovaj model izvršio snažan uticaj namislioce poput Rusoa i Marksa, atinska demokratija razvila jeizuzetan vid neposredne narodne vladavine. Atinska demokratijaproizvodila je oblik vladavine koji se odvija na masovnimokupljanjima. Ono što je ovu demokratiju činilo izuzetnom bio jestepen političkog djelovanja njenih građana. Najznačajniji

20

kritičar ovog oblika demokratije bio je Platon. On je predložiorješenje u djelu Država.

Korist – upotrebna vrijednost, zadovoljstvo koje proističe izmaterijalne potrošnje.

Đeremi Bentam – britanski filozof i osnivač utilitarizma. Razvioje moralni i filozofski sistem koji se zasniva na ideji da suljudska bića sebična stvorenja. Kao zastupnik lajzes-ferprivrede, posto je jak zagovornik političke demokratije.Najpoznatija djela su mu: Fragmenti o vladi i Uvod u načelamorala.

Protektivna demokratija – Ovaj vid demokratije odnosi se na raneliberalne mislioce koji su željeli da stvore prostor zaindividualne slobode. Glavni cilj ovog oblika demokratije je dase građani zaštite od zloupotreba vlasti. Istu zabrinutostdijelio je i Džon Lok koji je tvrdio da se pravo glasa zasniva napostojanju prirodnih prava. Utlitaristička podrška demokratiji sezasniva na potrebi da se zaštite interesi pojedinca. Protektivnioblik demokratije je ograničen i posredan. Protektivnademokratija ima za cilj da građanima pruži najširu mogućnost dažive onako kako žele. Zato je ona u saglasnosti sa lajzes-ferkapitalizmom i vjerovanjem da pojedinci trebaju da budu odgovorniza ekonomske i društvene uslove u kojima žive.

Prirodna prava – su prava koja je dodjelio bog, ona su suštinskai zato neotuđiva.

Razvojna demokratija Iako je rana demokratska teorija bila usredotočena na zaštituprava pojedinaca, ubrzo se centar pažnje pomjera na razvojčovjeka i zajednice. Ovo je dovelo do nastanka novih modelademokratske vladavine koji se mogu nazvati sistemima razvojnedemokratije. Najradikalnija novina bio je model koji je razvioŽan-Žak Ruso. Za Rusoa demokratija je u krajnjoj mjeri bilasredstvo pomoću kojeg ljudska bića mogu da ostvare slobodu.Rusove ideje su pomogle oblikovanju savremene idejeparticipativne demokratije koju su sedamdesetih godina 20. vijekaobnovili mislioci nove ljevice. Oni uzdižu vrijednostiparticipativnog društva, u kome je svaki građanin u stanju daostvari ispunjenje tako što učestvuje u odlučivanju koje utiče nanjegov život. Rusove teorije su kritikovane zato što prave

21

razliku između istinske i subjektivne volje građana. Postoji iumjereniji oblik razvojne demokratije, koji je u saglasnosti sliberalnim modelom predstavničke vlade, a potiče iz djela DžonaStjuarta Mila. Ukratko, po Milu demokratija je obrazovnoiskustvo.

Pristanak – je saglasnost, u politici obično dogovor opotčinjavanju.

Opšta volja – istinski interes kolektivnog tijela, jednakzajedničkom dobru.

Žan-Žak Ruso francuski politički filozof i filozof morala.Izvršio je najveći intelektualni uticaj na Francusku revoluciju.U potpunosti je bio samouk. U svojim djelima izražava dubokuvjeru u dobrotu prirodnog i iskvarenost društvenog čovjeka.Najpoznatija djela: Emil, Društveni ugovor i Autobiografijaispovjesti.

Parlamentarna demokratija – je oblik demokratske vladavine kojifunkcioniše kroz deliberativnu skupštinu, koja predstavljaposrednu vezu između vlade i onih kojima se vlada. Parlamentarnademokratija je ravnoteža između učestvovanja naroda i vladavineelite. Savremena partijska politika ispoljila je idejeparlamentarne i mandatske demokratije.

Narodna demokratija – Pojam narodna demokratija proistekao je izortodoksnih komunističkih režima koji su poslije II svjetskograta nastali na Sovjetskom modelu. Marksiste je privlačio pojamdemokratije zbog njenih jasnih egalitarnih posljedica. On seposebno koristio za označavanje cilja društvene jednakosti kojase ostvaruje zajedničkim vlasništvom nad bogatstvom. Marks jevjerovo da bi rušenje kapitalizma podstaklo razvoj istinskedemokratije. Lenjin je smatrao da svu vlast treba dati sovjetima;u stvarnosti sva vlast u SSSR je prešla u ruke komunista. Slabostovog modela je u tome što je Lenjin propustio da u njeg ugradimehanizam koji bi kontrolisao vlast komunističke partije.

Deliberativna demokratija – oblik demokratije u kome se naglašavapotreba za raspravom kako bi se odredio javni interes.

V.I. Lenjin – ruski marksistički teoretičar i aktivanrevolucionar. Kao vođa boljševičke partije bio je prvi lider

22

SSSR-a. Njegov doprinos marksizmu predstavlja teoriju orevolucionarnoj partiji koju je iznio u svom djelu Šta da seradi. Lenjinov ugled je neraskidivo povezan s tokom Sovjetskeistorije. Njegova djela, najpoznatija : Imperijalizam kao najvišistadij kapitalizma i Država i revolucija.

Demokratija na djelu: suprotstavljena gledištaPostoji široko, čak svjetsko prihvatanje određenog modelademokratije, koji se obično naziva liberalna. Njena najznačajnijaobilježja:- liberalna demokratija je posredna i predstavnički oblikdemokratije,- osnov liberalne demokratije su takmičenje i mogučnost izbora,- u liberalnoj demokratiji postavljena je jasna razlika izmeđudržave i civilnog društva.Teoretičari na različite načine tumače ovaj oblik demokratije.Najznačajnija među ovim tumačenjima su ona koja su dali:- pluralizam,- elitizam, - korporativizam,- nova desnica i- marksizam.

Pluralčistička ideja jr prvi put sistematično razvijena u priloguDžejmsa Medisona u Federalističkim spisima. On je predložiosistem podijeljene vlade, zasnovan na podjeli vlasti, dvodomostii federalizmu. Sistem vladavine velikog broja manjina, koji jeposle toga nastao, često se naziva «medisonska demokratija».Najuticajniji savremani predstavnik pluralističke teorije jeRobert Dal. Zajedno sa Čarlsom Lindblomom stvorio je terminpoliarhija, koji označava vladavinu velikog broja, a ne svihgrađana. Osnovna osobina ovakvog sistema pluralističkedemokratije je pouzdana veza između vlade i onih kojima se vlada.

Dvodomost – podjela zakonodavne vlasti koja se uspostavlja timešto postoje dva (ravnopravna) skupštinska doma.

Pluralizam – je teorija raspodjele političke moći po kojoj je moćširoko i ravnomjerno raspoređena u društvu, a ne koncentrisana urukama elite ili vladajuće klase.

Pluralistička demokratija – oblik demokratije koja se iskazuje usposobnosti organizovanih grupa i interesa da izraze narodne

23

zahtjeve i obezbjede osjetljivost vlade na njih. Osobenostizdrave pluralističke demokratije su slijedeće:- široka raspodjela političke moći između suprotstavljenih grupa,- visok stepen unutrašnje otvorenosti i- neutralan vladin aparat.

Elitizam – je nastao iz kritike egalitarnih ideja kao što sudemokratija i socijalizam. Klasični elitisti poput Pareta, Moskei Mihelsa zastupali su stanovište da je vladavina elitaneizbježno i poželjno obilježje društvenog života. Savremeniteoretičari uglavnom ističu koliko je određeni politički sistemdaleko od demokratskog ideala. Jedan od njih je Rajt Mils, čijije prikaz strukture moći u SAD imao značajan uticaj. On u Elitimoći prikazuje SAD kao državu kojom vlada mreža vodećih grupa.Neki elitistički teoretičari tvrde da je vladavina elite u skladus demokratskom odgovornošću. Kompetitivni elitizam naglašavaznačaj suparništva među elitama. Ovo gledište se dovodi u vezu sarealističkim modelom demokratije koji je Jozef Šumpater prikazaou knjizi Kapitalizam, socijalizam i demokratija. Biračko tijelomože da odluči koja će elita da vlada, ali nije u stanju dapromijeni okolnost da je vlast u rukama neke elite. Ovaj modelkompetitivnog elitizma je Entoni Dauns razvio u ekonomsku teorijudemokratije. Dauns je tvrdio da sistem slobodnih i takmičarskihizbora osigurava demokratsku vladavinu.

Elita, elitizam – Pojam elita prvobitno je značio, i još uvijekznači, najbolji, najviši, ili izvrstan. Elitizam je praksa ilivjerovanje u vladavinu elite, odnosno manjine.

Korporativizam – potiče iz fašističke Italije. Pojave unajrazvijenijim državama svijeta, koje su u oblikuneokorporativizma, ili liberalnog korporativizma, doprinjelenastanku niza tripartitnih vlada. One upravljaju prekoorganizacija, koje državnim službenicima, grupama poslodavaca isindikatima omogućavaju da se međusobno direktno dogovaraju. Kadje riječ o demokratskom procesu značaj korporativizma je izuzetnovelik. Tako ono što se naziva korporativni pluralizam prikazujetripartitnost kao mehanizam pomoću kojeg se najznačajnije grupe iinteresi u društvu takmiče za oblikovanje vladine politike.Većina analitičara ipak smatra da je korporativizam velikaprijetnja demokratiji. Kao prvo, od njega imaju korist samo onegrupe kojima je dodijeljen privilegovan pristup vladi. Kao drugo,korporativizam više radi u korist države nego najznačajnijih

24

ekonomskih interesa. Konačno, korporativizam prijeti da ugroziproces izborne, odnosno parlamentarne demokratije.Reprenzetativno udruženje – grupa koju vlada priznaje da predstavljaopšte, odnosno kolektivne interese poslodavaca ili radnika.Neokorporativizam – težnja izražena u zapadnim poliarhijama da seorganizovanim interesnim grupama dodijele privilegije iinstitucionalizovani pristup procesu donošenja političkih odluka.

Demokratizacija – je prelazak iz autoritarizma u liberalnudemokratiju. Demokratizacija podrazumijeva tri procesa:- pad starog režima, - stvaranje novih liberalno-demokratskih struktura i procesa i- elite i mase u ogromnoj mjeri prihvataju te nove strukture iprocese.

Nova desnica – Teoretičari nove desnice su vatreni zastupnicislobodnog tržišta, pošto vjeruju da privreda najbolje funkcionišekad se vlada u nju ne miješa. Po ovom gledištu, opasnostkorporativizma leži u tome što on omogućava dobro pozicioniraniminteresnim grupama da kontrolišu vladu. Prema novoj desnici ovovodi ka državnom intervencionizmu i privrednom zastoju.Teoretičari nove desnice uglavnom shvataju demokratiju kao vidzaštite, odnosno odbrane od samovolje vlade, a ne kao sredstvo zasprovođenje promjena u društvu.

Marksizam – Marksističko shvatanje demokratske politikeukorijenjeno je u analizi klasa. Marksizam daje izrazitu kritikupluralističke demokratije. Po njemu, moć nije moguće široko ipodjednako rasporediti u društvu sve dok je između klasanejednako raspodjeljena. Liberalne demokratije se shvataju kaokapitalističke ili buržoaske. Njima manipuliše i kontrolira ihvladajuća klasa koja ima ukorjenjenu moć. Savremeni marksisti sumanje skloni da opišu izbornu demokratiju kao prevaru.Evrokomunisti su napustili ideju revolucije i umjesto njeprihvatili miran, legalni i demokratski put u socijalizam.

Vladajuća klasa – marksistički pojam, označava klasu koja zato štoposjeduje proizvodne snage dominira nad ostalim klasama idruštvom u cjelini.

Evrokomunizam – oblik deradikalizovanog komunizma koji je pokušaoda spoji marksizam sa liberalno-demokratskim načelima.

25

DRŽAVA

Šta je država – Država se shvata na tri različitanačina:idealistički, funkcionalno i organizaciono.Idealistički pristup najasnije se ogleda u djelima Hegela. On jeizdvojio tri momenta društvenog života: porodicu, civilno društvoi državu.Hegel je shvatao državu kao etičku zajednicu zasnovanuna međusobnim simpatijama – «univerzalni altruizam».Funkcionalistički pristupi državi usredsređuju se na ulogu,odnosno svrhu državnih ustanova. Svakako najvažnija uloga državeje očuvanje društvenog poretka.Organizaciono stanovište određuje državu kao aparat vlasti.Moguće je razlikovati pet ključnih obilježja države:- država je suverena. Ona vrši apsolutnu i neograničenu vlast,- državne ustanove su očigledno javne, za razliku od privatnihinstitucija civilnog društva, - država je izraz legitimnosti,- država je sredstvo dominacije i- država je socijalna asocijacija.

Razlike između vlade i države:- država je šira od vlade,- država je vječni entitet, dok je vlada privremena,- vlada je sredstvo pomoću kojeg državna vlast djeluje,

26

- država vrši bezličnu vlast- država predstavlja nepromjenljive interese društva, dok vladapredstavlja posebne interese onih koji su na vlasti.

Georg Vilhelm Fridrih Hegel – njemački filozof. U najznačajnijempolitičkom djelu Filozofija prava opisuje državu kao etički ideali najviši izraz ljudske slobode. Hegelovo djelo je izvršiloznačajan uticaj na Marksa i druge tkz. mladohegelijance idoprinjelo razvoju, kako liberalne, tako i fašističke misli.

Država – je politička asocijacija koja uspostavlja suverenunadležnost u okviru određenih teritorijalnih granica i vrši vlastkroz skup stalnih institucija koje su javne.

Ustavna vlada – sistem vlasti koji djeluje u okviru skupa zakonskihi institucionalnih ograničenja koja ograničavaju moć i štiteslobodu pojedinca.

Različite teorije o državi Mogu se izdvojiti četiri suprotstavljene teorije države:

pluralistička država, kapitalistička država, država levijatan, patrijarhalna država.

Pluralistička država – pluralistička teorija države ima liberalnoporijeklo. Porijeklo ove teorije je u djelima teoretičaradruštvenog ugovora Tomasa Hobsa i Džona Loka iz 17. vijeka.Ključno pitanje kojim su se ovi mislioci bavili bile su osnovepolitićke obligacije, po kojima su pojedinci obavezni da sepotčinjavaju državi i da je poštuju. Oni su tvrdili da je državaproistekla iz dobrovoljnog sporazuma, koji su sklopili pojedincisvjesni da samo uspostavljanje suverene vlasti može da ih zaštitiod nesigurnosti, nereda i surovosti prirodnog stanja.Kao teorija društva, pluralizam je stanovište da je u liberalnimdemokratijama moć široko i ravnomjerno raspoređena. Kao teorijadržave, on u osnovi ima ideju da je država neutralna zato što jeotvorena prema različitim grupama i interesima, i svim društvenimklasama. Savremani pluralisti su prihvatili kritičkije stanovišteo državi, koje je nazvano neopluralistička teorija države.Teoretičari poput Roberta Dala, Čarlsa Lindbloma i Galbrajtadošli su do zaključka da su savremene industrijske države

27

složenije i manje otvorene prema pritiscima stanovništva nego štoto klasični pluralizam prikazuje.

Politička obligacija - obaveze građanina prema državi; osnova nakojoj se zasniva pravo države da vlada.Teorija društvenog ugovora – društveni ugovor je dobrovoljan sporazumpojedinaca zahvaljujući kojem nastaje organizovano društvo,odnosno država. Teorija društvenog ugovora se sastoji iz tridijela:-postoji predstava hipotetičkog društva bez države (prirodnostanje),-pojedinci zaključivanjem društvenog ugovora priznaju da jedinosuverena vlast može da osigura red i stabilnost,-društveni ugovor obavezuje građane da se pokoravaju državi i daje poštuju.

Prirodno stanje - društvo, bez političke vlasti i formalne(zakonske) kontrole pojedinca; obično se koristi kao teorijskosredstvo.

Anarhizam – doslovno, bez vlasti; riječ anarhija se običnoupotrebljava za označavanje nestabilnosti, ili šta više haosa.

Neopluralizam – je teorija društva koja ostaje vjernapluralističkim vrijednostima, ali istovremeno ističe potrebu zaosavremenjavanje klasičnog pluralizma uzimajući u obzirelitističke, marksističke i teorije nove desnice.

Kapitalistička država - Marksističko shvatanje države pružajasnu alternativu pluralističkom viđenju države kao neutralnogsudije. U Marksovim djelima javljaju se dvije teorije države. Uprvoj ističe da se država zasniva na društvu i u potpunosti jezavisna od ekonomski vladajuće klase, što je u kapitalizmuburžoazija. Po drugoj teoriji autonomija države samo jerelativna, pošto ona posreduje između sukobljenih klasa i na tajnačin održava samo klasni sistem. Obadvije teorije značajno serazlikuju od liberalnog i kasnije nastalog pluralističkog modeladržavne moći. U njima se ističe da se država može razumjeti samou kontekstu nejednake klasne moći i da proističe izkapitalističkog društva i odražava ga tako što djeluje kaoinstrument represije dominantne klase.Lenjin je jasno opisao državu kao instrument represije nadeksploatisanom klasom.

28

Neomarksisti su razvili analizu državne moći. Po mišljenjuAntonija Gamšija buržoaska dominacija se u najvećoj mjeri održavahegemonijom, intelektualnim vođstvom ili kulturnom kontrolom i utom procesu značajnu ulogu ima država. U knjizi Država ukapitalističkom društvu Miliband je opisao državu kao sredstvovladajuće klase, ističući koliko državna elita nesrazmjernopotiče iz reda privilegovanih i posrednika. Pulankus je istakaokoliko struktura ekonomske i društvene moći ograničava autonomijudržave. Razvoj modernog marksizma doveo je do značajnogpribližavanja pluralističke i marksističke teorije.Neomarksizam – (ponekad se naziva moderni marksizam) predstavljapokušaj da se izmijene, odnosno preoblikuju klasične Marksoveideje, uz istovremenu vjernost određenim marksističkim načelima.U tom kontekstu dominiraju dva pitanja: Prvo, neomarksistipokušavaju da pruže alternativu mehanicističkim ideterminističkim idejama ortodoksnog marksizma, odbijajući daprihvate prvenstvo ekonomije ili da proleterijatu dodijeleprivilegovanu ulogu. Drugo, oni nastoje da objasne Marksovapogrešna predviđanja, posebno se posvećujući analizi ideologije idržavne moći.

Država levijatan – Predstava o državi kao levijatanu u savremenojpolitici se vezuje za novu desnicu. Nova desnica odlikuje sejakom antipatijom prema državnoj intervenciji u ekonomskom idruštvenom životu. Teoretičari nove desnice objašnjavajutendenciju širenja moći države pritiscima koji dolaze i odpotražnje i od ponude. Prvi proističu iz samog društva, običnokroz mehanizam izborne demokratije. Teza o prevelikoj ponudiobično se povezuje sa teoretičarima javnog izbora koji izučavajunačin donošenja javnih odluka.Patrijarhalna država – Savremeno razmatranje patrijarhalne državemora da uzme u obzir feminističke teorije.Liberalne feministkinje vjeruju da se ravnopravnost polova možepostići postepenim reformama. Liberalne feministkinje supozitivno gledale na državu, cijeneći državnu intervenciju zasredstvo kojim se ukida nejednakost među polovima i unaprjeđujeuloga žene. Ovo se ogleda u kampanji za usvajanje zakona ojednakim zaradama, legalizaciji abortusa, proširenje sistemasocijalne zaštite itd.Radikalne feministkinje tvrde da moć države odražava dubljustrukturu represije u obliku patrijarhata. Razvijena su dvastanovišta: instrumentalističko i strukturalističko.Instrumentalisti smatraju državu za malo više od sredstva koje

29

muškarci koriste za odbranu svojih interesa i održavanjestrukture patrijarhata. Strukturalisti ističu stepen do kojeg seinstitucije zasnivaju na patrijarhalnom sistemu.

Patrijarhat – termin se obično koristi kao vladavina muškarca, čimese ukazuje na cjelokupnost represije i eksploatacije kojima sužene izložene.

Radikalni feminizam - vid feminizma po kojem su razlike međupolovima politički najznačajnije društvene podjele i uvjerenje dasu one ukorijenjene u strukturu porodičnog života.Rezervna armija radne snage – dostupna radna snaga koja se u vrijemerecesije može lahko otpustiti; nema nikakvu zaštitu i ima maliuticaj na tržište.

Uloga državeRazličiti oblici država koji su se razvili su slijedeći:

minimalna država razvojna država socijaldemokratska država kolektivistička država totalitarna država

Minimalna država – je ideal klasičnih liberala, čiji je cilj daobezbijede najveću moguću slobodu za pojedince. Minimalna državaima tri osnovne funkcije: Prvo, postoji radi održavanjaunutrašnjeg reda. Drugo, obezbjeđuje poštovanje ugovora, odnosnodobrovoljnih sporazuma koje su skolopili građani. Treće, pružazaštitu od napada spolja. U savremenoj političkoj raspraviminimalnu državu brani nova desnica. Prema njoj ekonomska ulogadržave treba da se svede na dvije funkcije: održavanje stabilnogsredstva razmjene (čvrste valute sa niskom inflacijom) i podrškakonkurenciji kontrolom monopola.Prava – zakonska ili moralna prava da se djeluje i bude tretiranna određen način; građanska prava se razlikuju od ljudskih prava.

Robert Nozik – američki profesor i politički filozof.Najznačajniji rad Anarhija, država i utopija. Tvrdio je davlasnička prava moraju striktno da se poštuju, naročito ukolikoje bogatstvo stečeno pošteno ili na odgovarajući način prenešenos jedne osobe na drugu. Ovo stanovište predstavlja podrškuminimalnoj vladi i minimalnim porezima i suprotstavlja sepreraspodjeli i državi blagostanja.

30

Razvojna država – interveniše u privrednom životu sa ciljem dapodrži industrijski rast i privredni razvoj. Klasičan primjerrazvojne države je Japan, gdje je država vodila ekonomiju kameđunarodnoj konkurentnosti. Sličan model intervencije postojaoje i u Francuskoj. U Austriji i Njemačkoj privredni razvoj jepostignut stvaranjem «partnerske države». Odnedavno, ekonomskaglobalizacija doprinjela je nastanku takmičarskih država, čiji suprimjer tigar ekonomije Istočne Azije.

Tigar ekonomije – brzorastuće i izvozno usmjerene ekonomije čiji jeuzor Japan: na primjer, J. Koreja, Tajvan i Singapur.

Socijaldemokratska država – Dok razvojne države koristeintervencionizam da podstaknu privredni napredak, socijalističkeintervenišu sa ciljem da doprinesu širem društvenomrestrukturisanju, u saglasnosti sa principima kao što supravičnost, jednakost i društvana pravda. Socijaldemokratskadržava posebno doprinosi ispravljanju nejednakosti i nepravditržišne ekonomije. Ona se zato ne posvećuje toliko stvaranjubogatstva, koliko njegovoj jednakoj, odnosno pravednojraspodjeli. U praksi, to se svodi na pokušaj da se eliminišusiromaštvo i smanji društvena nejednakost. Stoga su kejnzijanizami društveno blagostanje dva nerazdvojna obilježjasocijaldemokratske države.Društvena pravda – moralno opravdana raspodjela materijalnihdavanja; obično se smatra da društvena pravda podrazumijevapristrasnost u korist jednakosti.

Kolektivistička država – stavlja pod svoju kontrolu cjelokupanprivredni život. Najistaknutiji primjer ovakvih država bile suzemje Istočne Evrope na čelu sa SSSR-om. One su težile da upotpunostu ukinu privatno poduzetništvo i uspostave centralnoplaniranje ekonomije kojima upravljaju komiteti za planiranje(komandne ekonomije). Opravdavanje državne kolektivizacijeproističe iz socijalističkog davanja prednosti zajedničkoj uodnosu na privatnu svojinu. Za vrijeme Staljina socijalizam sepraktično izjednačio sa etatizmom.Kolektivizacija – ukidanje privatne svojine u korist sistemazajedničke, odnosno društvene svojine.Etatizam – predstavlja uvjerenje da je državna intervencijanajpogodnije sredstvo za rješavanje političkih problema ipodsticanje ekonomskog i društvenog razvoja.

31

Totalitarna država – Suština totalitarizma jeste stvaranjesveobuhvatne države koja utiče na svaki vid ljudskog života.Najbolji primjeri totalitarne države su Hitlerova Njemačka iStaljinov SSSR. Noseći stubovi ovakvih režima su potpunonadgledanje i policijski teror, i sveprisutni sistem ideološkemanipulacije i kontrole.

Prazna država – Uloga i značaj države su ugroženi događajima kojisu obilježili kraj 20. vijeka. Bili je to najdramatičnije u nekimpostkomunističkim državama i djelimično u zemljama u razvoju. Kaoposledica toga pojavile su se nacije, plemena i klanovi bezdržave. Slabljenje države je obilježevalo tkz. pražnjenje –tihiproces kojim se nekadašnje funkcije države postepeno prenose nadruge ustanove i tijela. Uzrok ovog su tri različitaprocesa:globalizacija, potiskivanje i restrukturisanje i razvojvladavine na poddržavnom nivou.Globalizacija – je proces u kome događaji i odluke donijete ujednom dijelu svijeta utiču na ljude na drugom dijelu. Jedan odnjenih pojavnih oblika je nastanak globalne ekonomije, u kojoj jesvakoj zemlji postalo znatno teže da upravlja međunarodnimkretanjem kapitala. Ništa manji značaj nema političkaglobalizacija, što se iskazuje u rastućoj ulozi međunarodnih inadnacionalnih tijela (UN, EU, NATO).

Restrukturisanje države - Tokom osamdesetih i devedesetih godina20. vijeka, naročito u SAD i V. Britaniji, dogodio se žestoknapad na državu, koji su podstakli prioriteti i uvjerenja novedesnice. To je dovelo do povlačenja države sprovođenjem politikederegulacije, privatizacije i uvođenjem tržišnih reformi u javneslužbe.

Privatizacija – prenos državne svojine iz javnog u privatni sektorkoji dovodi do smanjene odgovornosti države.

Upravljanje na poddržavnom nivou – Poslednji izazov državi dolaziod pritisaka za decentralizaciju, težnje da se odgovornostiprenesu sa nacionalnih, odnosno centralnih tijela na nivolokalnih zajednica. Na primjer stvaranje Škotskog parlamenta iVelške skupštine 1999. godine izjednačilo je V.Britaniju saostalim evropskim državama koje imaju značajan nivodecentralizovane vlasti (Španija, Francuska, Italija).

32

Upravljanje na više nivoa – složen politički proces koji uključujelokalni, nacionalni i nadnacionalni nivo, kao i vladine inevladine aktere.

NACIJE I NACIONALIZAM Nacionalizam je dječija bolest. On predstavlja male boginjeljudske vrste (A. Anštajn).

Šta je nacija – Na osnovu objektivnih pokazatelja, nacije sutvorevine kulture: grupe ljudi koji govore isti jezik, imaju istuvjeru, povezani su zajedničkom istorijom itd. Ovi činiocinesumnjivo oblikuju politiku nacionalizma. Nacije se jedino mogukonačno subjektivno odrediti. Ono čime se nacija razlikuje oddrugih grupa, odnosno kolektiviteta, jeste to što njenipripadnici sebe smatraju nacijom. To znači da nacija sebeposmatra kao posebnu političku zajednicu. Po tome se razlikuje odetničke grupe.

33

Nacija – Nacije predstavljaju složene pojave na koje utiče zbirkulturnih, političkih i psiholoških činilaca.Kulturno, nacija je grupa ljudi koji su povezani zajedničkimjezikom, vjerom ,istorijom i tradicijom.Politički, nacija je grupa ljudi koji sebe doživljavaju kaoprirodnu političku zajednicu.Psihološki, nacija je grupa ljudi koje odlikuje međusobnaodanost, odnosno privrženost u vidu patriotizma.Etnička grupa – grupa ljudi koji imaju zajednički kulturni iistorijski identitet, obično povezan s vjerovanjem u zajedničkoporijeklo.

Nacije kao kulturne zajednice – Ideja da je nacija u suštinietnički ili kulturni entitet opisuje se kao primarni pojamnacije. Prema Herderu, svaka nacija ima svoj Volksgeist, koji seiskazuje u pjesmama, mitovima i legendama, i za nju predstavljaizvor kreativnosti. Iz Herderovog kulturalizma proizlazi da sunacije prirodne, odnosno organske tvorevine koje postoje oddavnina i koje će nastaviti da postoje sve dok ljudsko društvoopstaje.Johan Gotfrid Herder – njemački pjesnik i filozof kojeg čestonazivaju ocem kulturnog nacionalizma. Naglašavao je naciju kaoorgansku grupu, čija su obilježja poseban jezik, kultura i duh.Time je Herder doprineo nastanku istorije kulture i posebnogoblika nacionalizma.Volksgeist – (njemački) doslovno, duh naroda; organski identitetnaroda koji se izražava u njegovoj kulturi, a naročito u jeziku.

Kulturni nacionalizam – je oblik nacionalizma u kome se najvećinaglasak stavlja na obnovu nacije kao posebne civilizacije.Kulturni nacionalisti državu vide kao sporednu, ako ne i nebitnutvorevinu. Kulturni nacionalizam je mističan, pošto mu je uosnovi romantičarsko vjerovanje da je nacija jedinstvena,istorijska i organska cjelina , koju pokreće njen sopstveni duh.

Nacija kao politička zajednica – gledište da su nacije u osnovipolitičke tvorevine u prvi plan stavlja građansku lojalnost ipolitičku pripadnost, a ne kulturni identitet. Nacija je daklegrupa ljudi koji su povezani zajedničkim državljanstvom, bezobzira na njihovu kulturnu, etničku i drugu pripadnost. Ovoviđenje nacije se pripisuje djelima Žan-Žak Rusoa. Veliki brojteoretičara je naciju smatrao kao vještačku tvorevinu (ErikHobsbaum, Benedikt Anderson).

34

Politička nacija je ona u kojoj državljanstvo ima veći političkiznačaj od etničkog identiteta. V.Britanija, SAD i Francuska sesmatraju za klasične primjere političkih nacija.

Tipovi nacionalizma – O političkom karakteru nacionalizma vodi seveliki spor. Na jednoj strani na nacionalizam se gleda kao nanaprednu i oslobađajuću snagu. Na drugoj strani upozorava se daon može da bude iracionalna i reakcionarna doktrina. Nesporazumipotiču iz sporova da li je kulturno ili političko mjeriloodlučujuće prilikom definisanja nacije. Međutim, karakternacionalizma određen je istovremeno i uslovima u kojima nastajunacionalističke težnje i političkim ciljevima za koje se vezuju.Najznačajniji politički izrazi nacionalizma su slijedeći:

liberalni nacionalizam, konzervativni nacionalizam, ekspanzionistički nacionalizam, antikolonijalni nacionalizam.

Ksenofobija – strah od stranaca ili mržnja prema njima; patološkietnocentrizam.

Liberalni nacionalizam – se smatra klasičnim oblikom evropskognacionalizma. Potiče od Francuske revolucije i sadrži veliki brojnjenih vrijednosti. Revolucije iz 1848. podstakle su borbu zanacionalnu nezavisnost i ujedinjenje. Ovo je bilo najočiglednijeu nacionalizmu italijanskog nacionalističkog pokreta, posebno nanačin na koji ga je iskazao «prorok» ujedinjenja Italije ĐuzepeMacini. Slična načela zastupo je i Simon Bolivar, koji je napočetku 19. vijeka bio na čelu pokreta za nezavisnost LatinskeAmerike. Liberalni nacionalizam je najjasnije izražen u«Četrnaest tačaka» američkog predsjednika Vudro Vilsona. U osnoviliberalnog nacionalizma je zastupanje načela nacionalnogsamoopredjeljenja, čiji je cilj stvaranje nacionalne države. Onne stavlja interese jedne nacije iznad interesa drugih. Umjestotoga, svaka nacija ima pravo na slobodu i samoopredjeljenje, tesu sve jednake.

Đuzepe Macini – italijanski nacionalista i apostol liberalnogrepublikanizma. Njegov liberalni nacionalizam je izvršio snažanuticaj u čitavoj Evropi, kao i među useljeničkim grupama u SAD.

35

Nacionalno samoopredjeljenje – načelo po kojem je nacija suverenientitet; pod samoopredjeljenjem se podrazumijeva i nacionalnanezavisnost i demokratska vladavina.

Ljudska prava – prava koja ljudi posjeduju samim rođenjem;univerzalna i fundamentalna prava.

Tribalizam – grupno ponašanje čija su obilježja izdvojenost izatvorenost, obično pokretani neprijateljstvom prema suparničkimgrupama.

Etničko čišćenje – nasilno protjerivanje ili uništavanje «stranih»naroda; često se koristi kao eufemizam za genocid.

Konzervativni nacionalizam – Istorijski posmatrano, konzervatuvninacionalizam se pojavio posle liberalnog. U savremenoj politici,nacionalizam je postao snažno uvjerenje većine, ako ne i svihkonzervativaca. Konzervativni nacionalizam je zainteresovan zamogučnost društvenog jedinstva i javnog reda koji se ogleda uosjećanju nacionalnog patriotizma. Konzervativni nacionalizam seuglavnom pojavljuje u postojećim nacionalnim državama, a ne onimakoje su u procesu stvaranja. On se obično javlja kad vladamišljenje da naciji prijeti nekakva unutrašnja ili spoljnjaopasnost. Ozbiljnija kritika ukazuje na to da konzervativninacionalizam izaziva netolerantnost i predrasude.

Patriotizam – jeste osjećanje, odnosno psihološka privrženostjednoj naciji. Patriotizam se nalazi u osnovi svih oblikanacionalizama.

Ekspanzionistički nacionalizam – Oba svjetska rata 20. vijekabila su u velikoj mjeri posledica ekspanzionističkog oblikanacionalizma. U svom krajnjem obliku, ovakav nacionalizamproističe iz osjećanja snažnog, pa i histeričnog nacionalnogentuzijazma, koji se ponekad naziva integralni nacionalizam.Njegov tvorac je francuski nacionalista Šarl Mores. Kaomilitantni i krajnji oblik nacionalizma, ekspanzionizam se nemože odvojiti od šovinističkih uvjerenja i doktrina. Šovinistismatraju svoju naciju jedinstvenom i posebnom.

Džingoizam – javni entuzijazam i proslave inspirisane vojnimuspjesima ili imperijalnim osvajanjima.

36

Rasizam – pod rasizmom se podrazumijeva svako uvjerenje, odnosnodoktrina u kojoj se zaključci o politici i društvu izvode izideja da je ljudska vrsta podijeljena na biološki različite rase.Politički gledano, rasizam se ogleda u težnji za rasnimrazdvajanjem (aparthejd) i u doktrinama o višoj i nižojvrijednosti «krvi» (npr. arijevstvo i antisemitizam).

Antisemitizam – je predrasuda ili mržnja prema Jevrejima. U svomranom obliku, antisemitizam je imao vjerski karakter. Odražavaoje neprijateljstvo hrišćana prema Jevrejima. Na početku 19.vijeka pojavio se rasni antisemitizam u djelima Vagnera iČemberlena, koji su optužili Jevreje da su suštinsko zlo i da surušilački narod. Ove ideje bile su ideološka osnova njemačkognacizma, a našle su najužasniji izraz u holokaustu.

Pannacionalizam - oblik nacionalizma posvećen ujedinjenjurazličitih naroda, bilo ekspanzionizmom, bilo političkomsolidarnošću (pan znači svi ili svaki).

Antikolonijalni nacionalizam – U zemljama u razvoju pojavili suse različiti oblici nacionalizma, koji su svaki na svoj načinpodstaknuti borbom protiv kolonijalne vlasti. Oblikovanjem težnjeza nacionalno oslobođenje, nacionalizam u Africi i Aziji doprinioje jačanju osjećanja nacionalne pripadnosti. Prevelike imperijeBritanije, Francuske, Holandije i Portugala srušile su sesuočivši se s rastućim nacionalizmom. Cilj nacionalnogoslobođenja imao je i ekonimsku i političku stranu, što nampomaže da razumijemo zašto su antikolonijalni pokreti običnoprihvatali socijalizam, i to posebno marksizam-lenjinizam, a neliberalizam kao sredstvo za izražavanje nacionalističkih težnji.Početkom sedamdesetih godina 20. vijeka, umjesto marksizma-lenjinizma dolazili su različiti oblici vjerskog fundamentalizma,a posebno islamskog (primjer Iranske revolucije iz 1979.godine).Ovo je zemljama u razvoju dalo poseban antizapadni karakter.

Kolonijalizam – je teorija ili praksa uspostavljanja kontrole nadstranim teritorijama i njihovog pretvaranja u koloniju. To je,dakle, poseban oblik imperijalizma. Njega obično karakterišenaseljavanje i ekonomska dominacija.

Multikulturalizam – je, posebno od šezdesetih godina 20. vijeka,doveo u pitanje ideju nacije kao kulturno i politički jedinstvenecjeline. Multikulturalizam naglašava politiku razlike. On se

37

obično dovodi u vezu s kulturnom raznolikošću koja se zasniva narasi, etnicitetu ili jeziku. Multikulturalizam ne samo daprihvata činjenicu postojanja kulturnih razlika već smatra da ihtreba poštovati i javno podržavati.

Isaija Berlin – britanski istoričar ideja i filozof. Razvio jeteoriju o obliku liberalnog kapitalizma. Osnov Berlinovefilozofije je vjerovanje u moralni pluralizam. Najpoznatijedjelo mu je Četiri eseja o slobodi.

Multikulturalizam – se koristi kao opisni i normativni pojam. Uprvom slučaju on označava kulturnu raznolikost. Multikulturalizamje neraskidivo povezan sa raznolikošću zajednica, koja proističeiz rasnih, etničkih ili jezičkih razlika. Kao normativni pojam,podrazumijeva prihvatanje raznolikosti u zajednici, koje sezasniva na pravu različitih kulturnih grupa na poštovanje ipriznanje.

Da li nacionalna država ima budućnostKako je odmicao 20. vijek, sve češće su se javljale tvrdnje da jedoba nacionalizma prošlo. Ovo se dogodilo ne zato što je onprevaziđen, već stoga što je nacionalizam izvršio zadatak; svijetje postao svijet nacionalnih država. Tri najznačajnijageopolitička potresa u 20. vijeku (I i II svjetski rat i propastkomunizma u Istočnoj Evropi) svaki je na svoj način osnažiokoncept nacije kao načela političkog organizovanja. Smatralo seda je nacionalna država jedino održiva politička jedinica. Međutim, tek što je načelo nacionalne države dostiglo najširupodršku, nastale su druge veoma snažne sile koje prijete da jeučine prevaziđenom. Kombinacija unutrašnjih pritisaka i spoljnjihprijetnji izazvalo je krizu nacionalne države. Na unutrašnjemnivou one su izložene centrifugalnim pritiscima, koji suposljedica rasta etničke i regionalne politike. Spoljne prijetnjenacionalnoj državi javljaju se u više oblika: Prvo, napredak uratnoj tehnologiji i naročito nastanak nuklearnog doba; Drugo,privredni život se sve više globalizuje; Treče, nacionalna državamože da bude neprijatelj prirodne sredine.

Nacionalna država – je oblik političke organizacije i političkiideal. Na prvom mjestu, to je autonomna politička zajednica kojučine veze državljanstva i nacionalnosti koje se poklapaju.Postoje dva suprotna gledišta u nacionalnoj državi: za liberale ivečinu socijalista, nju prije svega čini građanska lojalnost i

38

privrženost. Za konzervativce i integralne nacionaliste, ona sezasniva na etničkom ili organskom jedinstvu.

39