POLITIKA I STRATEGIJA OBRAZOVANJA ODRASLIH U CRNOJ GORI I EVROPSKE RAZVOJNE TENDENCIJE

- komparativna analiza -

Reforme obrazovanja i vaspitanja, kao i obrazovanja odraslih u CrnojGori nisu na početku. Značajna postignuća daju osnova za optimizam, urelativno kratkom vremenskom roku Crna Gora se uključila u evropsketokove – podijelivši neka dostignuća, ali i niz savremenih evropskihproblema. S druge strane - složena ekonomska situacija, izvjesnizastoji u reformi, i složenost, fluidnost i razuđenost područjaobrazovanja odraslih čine neophodnim stalne analize i preispitivanja –kako zbog ocjene postignutog, tako zbog planiranja daljih koraka, kojine bi smjelo imati odlike laicizma i entuzijastičke haotičnosti, većprofesionalnog, analitički zasnovanog i dobro promišljenog pristupa. Usvjetlu napora Crne Gore usmjerenih ka evro-atlantskim integracijamačini se naročito važnim procjena postignuća sa stanovišta evropskerelevantnosti i uspješnosti. Razlog tome nije samo nužnost formalneusklađenosti zakona, propisa i niza konkretnih rješenja sa onima uEvropi, već mnogo više potreba da se na najbolji način uredi oblastobrazovanja odraslih, kako bi ono što više bilo u funkciji i razvojazemlje (ekonomskog, demokratskog, socijalnog), ali i pojedinca,građanina.Sljedeća analiza, dakle, posmatra obrazovanje odraslih u Crnoj Gori nekao izolovan fenomen, već u kontekstu procesa evropskih integrracija.U fokusu analize su politika i strategija obrazovanja odraslih icjeloživotnog učenja, a njen predmet su strateška, političkadokumenta, zakonska regulativa, a indirektno i njihove implikacije napraksu. Krajnja namjera teksta je formulisanje preporuka za daljirazvoj obrazovanja odraslih u Crnoj Gori sa ciljem njegovogpribližavanja obrazovanju odraslih u Evropskoj Uniji.

KONTEKST – reforme i aktuelno stanje u oblasti obrazovanja odraslih uCrnoj Gori

Bez pretendovanja na sveobuhvatnost i iscrpnost, sljedeća skica daćekratak prikaz osnovnih područja na koja su se odnosili dosadašnjireformski napori i grubi pregled postignutog u pojedinim aspektima.

1

Strateško opredjeljenje Crne Gore je pridruženje Evropskoj Uniji iEvro-Atlanskim integracijama. Tri globalna cilja su: 1. Brz, održivprivredni razvoj kroz povećanje ekonomskih sloboda, jačanje uticajaprivatnog sektora i postizanje većeg stepena makro-ekonomskestabilnosti, uz postepeno smanjenje zavisnosti od inostrane pomoći; 2.Izgradnja institucionalnog i pravnog okvira kompatibilnog sameđunarodnim standardima i normama, zasnovanog na vladavini prava; 3.Rast životnog standarda građana uz uspostavljanje adekvatnog sistemasocijalne i zdravstvene zaštite i obrazovnog sistema.

Obrazovanje odraslih treba da doprinose ostvarenju ovih strateškihciljeva. Rezultati dosadašnjih reformi se mogu vidjeti u sledećimoblastima i aspektima:

- legislativa i nadležnosti, uključujući i finansiranjeDonijet je set zakona, među kojima su: Opšti Zakon o vaspitanju iobrazovanju, koji tretira i problematiku obrazovanja odraslih,Zakon o obrazovanju odraslih (2003), Zakon o stručnomobrazovanju, Strategija obrazovanja odraslih za 2005-2015.Definisana je budžetska linija Ministarstva prosvete. Postoje irade: Centar za stručno obrazovanje, Savjet za obrazovanjeodraslih, a i niz drugih institucija se intenzivno baviproblematikom obrazovanja odraslih – Zavod za zapošljavanje,Zavod za školstvo i dr…

- dokumenta, propisi, planoviDonijet je niz podzakonskih akata (npr. Pravilnik o uslovima zaosnivanje ustanova u oblasti obrazovanja i vaspitanja, Pravilniko profilu stručne spreme predavača, voditelja i drugih stručnihsaradnika u obrazovanju odraslih, Program andragoškogosposobljavanja kadra, Program elementarnog funkcionalnogopismenjavanja, Nacrt zakona o nacionalnim stručnimkvalifikacijama), planova (poput Plana obrazovanja odraslih za2006-2010), metodoloških smjernica (Metodologija za izraduprograma obuke itd.), načinjena je veza sa nekim strateškimdokumentima u drugim oblastima.

- socijalno partnerstvoDefinisano je i u pojedinim projektima i aktivnostimaimplementirano partnerstvo između: Ministarstva prosvjete inauke, Centra za stručno obrazovanje, Zavoda za zapošljavanje,Privredne komore, Unije poslodavaca, Zavoda za školstvo,nevladinog sektora…)

- institucije-provajderi

2

Definisani su uslovi rada i kriterijumi kvaliteta, osnovano jeUdruženje provajdera, kontinuirano se vrši njihovo licenciranje iakreditacija programa.

- profesionalizacija i kadroviPostoji Program andragoškog osposobljavanja i održan je cio nizobuka kadra koji radi u obrazovanju odraslih - priprema full-timei part-time kadra

- implementirani projekti i primjeri dobre praksePostoji cio niz projekata – od strateških i sistemskih projekatadržave, preko projekata stranih organizacija, do manjihprojekata, najčešće u nevladinom sektoru, koji nude brojna,relevantna iskustva i rješenja za dalje reformske mjere.

- evaluacije, studijeDomaće i strane organizacije i eksperti su sačinili više studija– od opšteg stanja u obrazovanju odraslih, pa do pojedinihaspekata i problema, što je dobra osnova za povremene, redovneanalize postignutog, ali i osnova za dalje praćenje i planiranje.

STRATEŠKO-POLITIČKI OKVIR:

U ovom poglavlju se analiziraju osnovna opredjeljenja, postavljeniciljevi, zadaci, principi, koncepcija cjeloživotnog obrazovanja iobrazovanja odraslih u Crnoj Gori. Ne ulazi se u djetaljan prikaz ovihdokumenata, već samo onih aspekata koji su relevantni za komparativnuanalizu sa evropskim dokumentima.

Knjiga promjena (2001)Knjiga promjena definiše da nivo društvenih ciljeva sadrži oblikovanjegrađana koji će: dati svoj doprinos ekonomskom progresu (rastdruštvenog proizvoda, zaposlenosti, životnog standarda i sl; imatiodgovorno ponašanje u odnosu na principe i norme građanskog idemokratskog društva; biti spremni za doživotno učenje, kako bi seprilagođavali promjenama na tržištu rada. Knjiga promjenapretpostavlja dostizanje sedam ciljeva:

izradu posebnog zakona za obrazovanje odraslih (kao dijelajedinstvenog sistema obrazovanja),

dostizanje funkcionalne pismenosti lica koja imaju preko 35godina,

slobodno osnovno obrazovanje odraslih,

3

obuku radi zapošljavanja za lica koja nijesu završilaobrazovanje za određeno zanimanje ili kojima je potrebnaprofesionalna rehabilitacija,

obuku i doobuku u preduzećima i ostalim organizacijama, povećanje nivoa formalnog obrazovanja za lica starija od 30

godina

Zakon o obrazovanju odraslih iz 2003. i Opšti zakon o obrazovanju ivaspitanju.

Zakon o obrazovanju odraslih reguliše: ciljeve obrazovanja odraslih,organizatore obrazovanja, vrste i način sticanja obrazovanja,dokazivanje znanja i vještina, javno važeće obrazovanje, itd. Zakondefiniše sljedeće ciljeve obrazovanja odraslih:

postizanje najmanje osnovnog obrazovanja i prvog zanimanja zasve građane;

osposobljavanje za zapošljavanje odraslih koji nijesuzavršili obrazovanje za prvo zanimanje ili za stručnurehabilitaciju;

prekvalifikacija, dokvalifikacija, osposobljavanje i doobukanezaposlenih lica i zaposlenih u privrednim društvima idrugim oblicima organizovanja;

omogućavanje obrazovanja i sticanja znanja i vještina kojeodgovaraju ličnim sposobnostima i životnom dobu pojedinaca.

Specifičnosti obrazovanja odraslih se ogledaju i regulišu i u posebnimpropisima u okviru osnovnog, srednjeg stručnog, gimnazijskog i visokogobrazovanja)

Strategija obrazovanja odraslih Crne Gore (2005-2015)

Strategija obrazovanja odraslih za Crnu Goru razrađuje principe kojeje postavio Zakon o obrazovanju odraslih i treba da obezbijedidugoročni strateški kontekst za razradu “Plana obrazovanja odraslih.Sem toga, Strategija ima za cilj da podrži stvaranje uslova da CrnaGora u određenom periodu postane “društvo koje uči”, podržavajući irazvoj tržišne ekonomije (u skladu sa Agendom ekonomskih reformi za CrnuGoru) i povećavajući socijalno uključivanje, doprinoseći na taj načinsmanjenju nezaposlenosti i siromaštva. Prioritetni ciljevi identifikovani u Strategiji obrazovanja odraslih:

4

Povećati nivo znanja i vještina zaposlenih u cilju postizanjabržeg privrednog rasta.

Povećati nivo znanja i vještina nezaposlenih u cilju njihovogbržeg zapošljavanja.

Povećati socijalnu uključenost kroz obrazovanje odraslih. Dostići vrijednosti demokratskog društva kroz obrazovanje

odraslih. Unaprijediti zaštitu životne sredine kroz obrazovanje

odraslih. Iskoristiti druge oblike obrazovanja u cilju ličnog razvoja.

Strategija daje detaljnu analizu postojećeg stanja u Crnoj Gori utrenutku kada se ona donosi, insistira na socijalnom partnerstvu,sadrži procjenu ograničenja i rizika, čije prevazilaženje ćeobezbijediti njenu uspješnu operacionalizaciju, ističe značaj novezakonske i podzakonske regulative, ali primjećuje da nedostajeprojekcija potrebnih sredstava za realizaciju Strategije, koju trebadefinisati u što kraćem roku.

Plan obrazovanja odraslih Crne Gore (2006-2010) definiše prioritetne oblasti:

stručno obrazovanje osnovno obrazovanje obrazovanje i osposobljavanje kadra koji radi u obrazovanju

odraslih obrazovanje za zaštitu životne sredine obrazovanje za građansku demokratiju obrazovanje za treće životno doba stvaranje uslova za savremene oblike učenja.

Strategija razvoja stručnog obrazovanja u Crnoj Gori (2010 – 2014)

Strategija razvoja stručnog obrazovanja ima za cilj izgradnju sistemastručnog obrazovanja, koji pojedincima omogućava sticanjekvalifikacija, potrebnih za ravnopravno učešće na tržištu rada iprofesionalno napredovanje, lični razvoj i nastavak obrazovanja. Onase odnosi na tri osnovna područja stručnog obrazovanja: niže stručnoobrazovanje, srednje stručno obrazovanje i više stručno obrazovanje.Strategija polazi od dva tipa kvalifikacija: kvalifikacije nivoaobrazovanja i stručne kvalifikacije. Strategija treba da definišeprincipe, mjere i aktivnosti, čijom realizacijom će se:

5

Omogućiti brži odgovor stručnog obrazovanja na potrebe tržištarada; razvijati kvalifikacije, bazirane na ishodima učenja, usvim područjima rada i na svim nivoima zahtjevnosti do nivoavisokoškolskog obrazovanja; omogućiti dostupnost obrazovanja iosposobljavanja i prohodnost kroz sistem svima (mladim iodraslim, licima koji rano napuste obrazovanje, ranjivim grupama,licima bez kvalifikacije).

Obezbijediti kvalitetno (inicijalno i kontinuirano) stručnoobrazovanje i osposobljavanje, na osnovu definisanih indikatorakvaliteta obrazovanja.

Svim učenicima tokom obrazovanja pomoći da razviju stručne iključne kompetencije, potrebne za život i rad.

Obezbijediti uslovi da se cjeloživotno učenje i mobilnost učenikaodnosno pojedinaca učini stvarnim, omogućiti priznavanjeneformalnog i informalnog učenja i povezivanje formalnogobrazovanja i neformalnog učenja.

Omogućiti kroz stručno obrazovanje lični, socijalni iprofesionalni razvoj svakog pojedinca, podsticanjem pravičnosti,socijalne kohezije i aktivnog građanstva.

Omogućiti uporedivost kvalifikacija koje se stiču u Crnoj Gori sakvalifikacijama u drugim zemljama.

OBRAZOVANJE ODRASLIH U EU - STRATEŠKO-POLITIČKI OKVIR:

Ovo poglavlje pruža uvid u osnovna opredjeljenja, principe i koncepteevropske politike obrazovanja odraslih i cjeloživotnog obrazovanja.Oni istovremeno pružaju i strukturu na osnovu koje će se vršitiuporedna analiza sa Crnom Gorom. Od mnoštva evropskih dokumenata kojidirektno ili indirektno tretiraju problematiku cjeloživotnog učenja iobrazovanja odraslih, izvršen je izbor onih koji najsnažnije oblikujuevropsku politiku i praksu obrazovanja odraslih i koji sunajrelevantniji za zemlje jugoistočne Evrope. Uz to, uključen jeBelemski okvir za akciju, najnovija deklaracija UNESCO-a s CONFINTEAVI, jer se pokazalo da ove međunarodne konferencije UNESCO-a i njihovadokumenta igraju značajnu ulogu u oblikovanju politike, strategije iprakse obrazovanja odraslih kako u globalnim okvirima, tako i uevropskim zemljama.

Komunikacija EU komisije: „Nikad nije kasno za učenje“ (2006)

6

Komisija je 2001 godine u tekstu Stvaranje realnog evropskog prostora za doživotnoobrazovanje i 2002 u Rezoluciji saveta o pitanju doživotnog obrazovanjaistakla važnost doživotnog obrazovanja za kompetitivnost izapošljavanje, ali takođe i za društvenu inkluziju, aktivno građanstvoi lični razvoj. Obrazovanje odraslih je ključna komponenta doživotnogobrazovanja.

Pet ključnih poruka za sve „stejkholdere“: Uklanjanje barijera za participaciju Osigurati kvalitet obrazovanja odraslih Prepoznavanje i potvrda ishoda procesa učenja Ulaganje u populaciju koja stari i imigrante Sistematsko prikupljanje validnih podataka (relevantnih,

pouzdanih i uporedivih), razvijanje indikatora i merila

Akcioni plan EU komisije za učenje odraslih „Svako vrijeme je dobro zaučenje“ (2007)

Opšti cilj Akcionog plana je da implementira svih pet ključnih porukakoje su ustanovljene u komunikaciji - Nikada nije kasno za učenje, a to je: dase uklone barijere participaciji, da se podigne kvalitet i efikasnostovog sektora, da se ubrza proces validacije i priznavanjakompetencija, da se osiguraju dovoljna finansijska sredstva i praćenjeovog sektora.Proces konsultacija i pokazatelji studija i istraživanja na ovom poljupokazuju da se jak i efikasan sektor učenja odraslih sastoji od setaključnih elemenata koji su blisko isprepletani i to od:

Predloga praktične politike radi zadovoljenja potreba i zahtevadruštva i ekonomije;

Struktura rukovođenja koji uključuju kvalitet, efikasnost ipouzdanost sistema učenja odraslih;

Sistema isporuke koji uključuju aktivnosti učenja, podrškuučenju i prepoznavanje ishoda učenja koji ciljaju namotivaciju i potrebe onih koji uče radi zadovoljenja potreba izahteva društva i ekonomije.

Ključne preporuke su sljedeće:- Analiza efekata reformi u svim sektorima obrazovanja i treninga uzemljama članicama po pitanju učenja odraslih

- Poboljšati kvalitet snabdevanja u sektoru učenja odraslih

7

- Stvoriti više mogućnosti za odrasle da idu korak napred – daostvare kvalifikaciju koja je za bar jedan nivo iznad prethodne

- Ubrzati proces procene veština i priznavanja neformalnog iinformalnog učenja kod obespravljenih grupa

- Poboljšati kvalitet praćenja sektora učenja odraslih

Lisabonska Strategija (2000):

Tri strateška cilja iz oblasti obrazovanja, koji treba da buduostvareni do 2010. godine:

1. poboljšanje kvaliteta i efikasnosti sistema obrazovanja iusavršavanja u EUSpecifični ciljevi uz ovaj opšti cilj su: unapređivanje obrazovanja i usavršavanja za nastavnike i

trenere, razvoj veština za življenje u društvu znanja osigurati da svi imaju pristupa ICT-iju povećanje broja studenata prirodnih i tehničkih nauka najbolje korišćenje izvora

2. olakšavanje pristupa sistemima obrazovanja i usavršavanja,Specifični ciljevi uz ovaj cilj su koncentrisani na stvaranjeotvorenog okruženja za učenje i podizanje atraktivnosti učenja ipodrazumevaju: podršku aktivnom građanstvu, pružanje jednakih šansi, podršku socijalnoj koheziji.

3. otvaranje sistema obrazovanje i usavršavanja prema širem svetu.Specifični ciljevi uz ovaj opšti cilj su: jačanje veza sa svetom rada, istraživanjima i društvom u

celini, razvijanje preduzetničkog duha, unapređenje učenja stranih jezika, povećanje mobilnosti i razmene, jačanje evropske saradnje.

Praćenje implementacije Lisabonske strategije na merljiv, objektivani relevantan način postajalo je sve važnije, pa je npr. samit uBarseloni 2002. usvojio listu od 33 indikatora koji mere 13konkretnih ciljeva, a 2003. je Obrazovni Savet EU usvojio listu od 5

8

glavnih tačaka za merenje uspeha u implementacije strategije, sajasno definisanim kriterijumom, tj. nivoom postignuća koji trebadostići do 2010. godine:

broj onih koji pre vremena napuštaju školu (potrebno je:smanjiti za 2 miliona broj mladih koji prerano napuštajuškolu),

broj diplomiranih u prirodnim, društvenim i tehničkim naukama, broj onih koji završavaju više srednje obrazovanje (povećati

taj broj za 2 miliona), ključne kompetencije (smanjiti za 200.000 broj 15-godišnjaka

koji slabo vladaju veštinom čitanja; postići da svi kojizavršavaju školu budu u stanju da komuniciraju na dva jezika)

doživotno učenje (povećati za 4 miliona broj odraslih kojiučestvuju u programima doživotnog učenja)

Strateški okvir za evropsku saradnju u obrazovanju i obuci – „Lisabon2020“ (2009/2010)(Strategic framework for European cooperation in education andtraining "EU 2020" - 2009)

Veliki značaj i prihvaćenost Lisabonske strategije (2000) u Evropi,ali i procjena da ciljevi postavljeni u dokumentu Education and Training2010 neće moći da budu dostignuti u predviđeno vrijeme, doveli suEvropsku Komisiju do kreiranja novog dokumenta, koji uvažavaozbiljnost ekonomskog trenutka u kome se svijet i Evropa nalaze.Strategija EU 2020 se povezuje sa Evropskim ekonomskim planom obnove i predlažecio niz rješenja za izlazak iz ekonomske krize, ističući da su ovomstrategijom obuhvaćene sve zemlje Evropske Ekonomske Sfere, što značida ona ima potpunu relevantnost i za zemlje jugoistočne Evrope.Cilj Strategije je stvaranje nove, mudre i zelene ekonomije, tržišne, aliistovremeno i socijalne – one koja će biti znatno inovativnija i boljekoristiti postojeće resurse. Riječ je o tome da nove vrijednosti trebada budu stvorene tako što će se rast i razvoj bazirati na znanju - ključni inputza izlazak iz krize treba da bude znanje, a naglasak je stavljen navisokoškolsko obrazovanje. Cjeloživotno učenje se stavlja u okvir kakodruštvenih, tako i individualnih potreba: Vidi se u funkcijiostvarenja ekonomskih ciljeva, ali i eliminacije siromaštva inejednakosti, podrške marginalizovanim grupama, onima sa niskim nivoombazičnih vještina itd. Naglašavajući neophodnost osnaženja ljudi uinkluzivnom društvu, Lisabonska strategija za 2020. ističe da su kontinuiranoobrazovanje i obuka neophodni za sticanje novih vještina iprilagođavanje novim oblicima rada. Zbog toga mogućnosti za

9

cjeloživotno obrazovanje moraju biti dostupne stalno i svima, anaročito migrantima, ženama i osobama sa niskim nivoom obrazovanja.

CONFINTEA VI – Belemski okvir za akciju (2009)

U decembru 2009. u brazilskom gradu Belemu održana je VI međunarodnakonferencija o obrazovanju odraslih CONFINTEA VI i donet globalniokvir za akciju pod nazivom „Harnessing the power and potential ofadult learning and education for a viable future.“ („Korišćenje snagei potencijala obrazovanja i učenja odraslih za bolju budućnost“). Uovom dokumentu zagovara se sveobuhvatan pristup obrazovanju i učenjuodraslih, koje se smešta u okvir koncepcije cjeloživotnog učenja,ističe se važnost pismenosti i insistira na formalnom, neformalnom iinformalnom učenju i obrazovanju, kao i na raznovrsnosti područja kojaobrazovanje odraslih obuhvata. Kao UNESCO-v dokument, Belemski okvirza akciju mora da izražava savremene tendencije koje prihvataju svevlade sveta, pa stoga neka od rešenja u ovom dokumentu imaju visokurelevantnost za evropske zemlje, a druga znatno manje. U ove drugespada prioritetizacija pismenosti (uz ponovno naglašavanje EFA(Education For All – Obrazovanje za sve ili Dakarski okvir za akciju)cilja koji se odnosi na smanjenje procenta nepismenih za 50%)i, kao iisticanje mladih kao važne ciljne grupe. S druge strane, dokument dajeniz vrlo konkretnih i jasnih koraka i preporuka nacionalnim vladama –od onih koje se odnose na važnost i način prikupljanja podataka oobrazovanju, do jasnih ciljeva u pogledu finansijskih obaveza države(6% ukupnog BNP zdvajati za obrazovanje, a od toga povećati procentaizdvajanja za obrazovanje odraslih). Grupe preporuka koje dajeBelemski okvir za akciju odnose se na:

Koncepciju cjeloživotnog učenja Pismenost odraslih Politiku obrazovanja odraslih Upravljanje i značajnu ulogu socijalnog partnerstva Finansiranje Participaciju, uključivanje i jednakost Kvalitet (u svim aspektima) Monitoring implementacije postavljenih ciljeva Ulogu UNESCO-a u podršci implementaciji ciljeva.

Dokument pokazuje i značajnu konsultativnu ulogu civilnog društva,čiji su brojni prijedlozi uvaženi u završnom dokumentu.

10

METODOLOŠKI PRISTUP

Komparativni pristup je odabran iz dva glavna razloga: U obiljupodataka i aspekata složenog fenomena kakav je obrazovanje odraslih,on nudi jasnu matricu koja omogućava da se izdvoje oni ključni, kojiodgovaraju postavljenom cilju, i da se tako izoštri fokus analize.Drugi razlog je taj što komparacija kao metod jasno pokazuje razlikuizmeđu postojećeg i željenog stanja, ukazjući upravo na „jaz“ kojiizmeđu njih postoji i dajući jasne smjernice za dalji razvoj.Strateško-politička dokumenta Evropske Unije predstavljaju referentniokvir za analizu strateških opredeljenja i ključnih reformskih korakau obrazovanju odraslih u Crnoj Gori. Relevantna dokumenta EU su nekavrsta matrice za komparativnu analizu, nudeći pravce razvoja, ali imerila napredovanja putem jasnog formulisanja indikatora. Sledećegrupe aspekata se uzimaju u obzir:

- kontekst i osnovni podaci- koncepcija i filozofija cjeloživotnog učenja- ciljevi i zadaci obrazovanja odraslih- principi i osnovna načela- preporuke- pojedina područja obrazovanja odraslih

Komparativno se porede ovi elementi sa ključnim dokumentima u CrnojGori, pri čemu se vodi računa o sljedećem:

- Koliko su zastupljeni, tj. da li su ključna opredeljenja u CrnojGori aktuelna i u skladu sa evropskim razvojnim tendencijama?

- Da li su odstupanja izraz specifičnosti (geografske, ekonomske,socijalno-političke, demografske) i kao takva upravo poželjna ipotrebna, ili zaostajanja koje zahtijeva brze reformske korake?

- Da li je i na koji način predviđena realizacija načelnihopredjeljenja, tj. koji tip preporuka se može naći u evropskim iu crnogorskim dokumentima?

U odnosu na snimljeno aktuelno stanje u oblasti obrazovanja odraslih uCrnoj Gori čini se i pokušaj procjene pravca i stepena implementacijei formuliše se niz preporuka za dalji razvoj.

OBRAZOVANJE ODRASLIH – CRNA GORA I EU

11

Od Knjige promjena iz 2001. godine, preko Zakona o obrazovanjuodraslih i IPA projekta o Nacionalnom okviru kvalifikacija, Crna Goraulaže značajne napore na razvoju obrazovanja odraslih i prilagođavanjurelevantnim evropskim trendovima. To pokazuju kako broj, tako i tipdonijetih dokumenata – strateška dokumenta, zakonska regulativa,programi, planovi, pravilnici. To prije svega ukazuje na prepoznavanjevažnosti problematike obrazovanja odraslih i visok nivo svijesti opotrebi razvoja ove oblasti, ali i na stepen političke volje da se ovopodručje što bolje uredi i razvija. I posljednja decenija razvoja Evropske Unije obilježena je intenzivnimbavljenjem obrazovanjem odraslih i naporima da se ono na najefikasnijinačin stavi u funkciju ubrzanog ekonomskog i društvenog razvojaEvrope, njene uspješnije integracije, mobilnosti i saradnje. Ključnievropski dokumenti jasno ocrtavaju ovaj dinamičan razvoj, koji jepotpomognut i brojnim projektima kojima Evropska Unija podržava razvojrazličitih oblasti obrazovanja, uključujući i obrazovanje odraslih, ito kroz veoma značajna finansijska ulaganja. Značajna strateška i politička dokumenta Crne Gore jasno pratesavremenu tendenciju proširivanja koncepta obrazovanja van školskihokvira i uključivanje svih uzrasnih grupa. Evidentan je i integralnipristup područjima obrazovanja odraslih, koje uključuje kakoobrazovanje vezano za svijet rada (stručno obrazovanje, usavršavanje,obuke itd), tako i ono koje je vezano za vrijednosti demokratskogdruštva, lični razvoj itd. Time je Crna Gora izbjegla opasnostpodvajanja i stvaranja jaza između ove dvije oblasti obrazovanjaodraslih, zadržavajući jedinstven koncepcijsko-naučni okvir za njih,što je, posebno za zemlje u razvoju, od izuzetne važnosti. Suprotantrend, kako se pokazalo, vrlo brzo dovodi do zanemarivanja jedne odnjih i time do jednostranosti u ukupnom razvoju.Opšta ocjena o usklađenosti strateških opredjeljenja Crne Gore saevropskim tendencijama još je izraženija u nekim pojedinim aspektima,dok u drugim ima još prostora za poboljšanja.

Kontekst i polazne osnove

Opšteprihvaćen stav da obrazovanje, a naročito obrazovanje odraslih,nije izolovan društveni fenomen, već naprotiv – oblast snažno povezanasa skoro svim područjima života i rada, kako pojedinca, tako idruštva, doveo je do potrebe da se politika obrazovanja, reforme i

12

mjere oslone na kontekst više nego ikad ranije, da odgovore naaktuelne potrebe i uzmu u obzir tendencije i perspektive. Evropska strateška dokumenta odlikuje detaljan opis konteksta u kojije obrazovanje odraslih smješteno, koji je mnogo više od običnoguvoda. Jasnim i pouzdanim podacima ilustruje se potreba za određenimrješenjima i daju rezultati istraživanja koji potkrepljuju procjene oulozi obrazovanja odraslih i o razvojnim trendovima. Dodatni razlog zaovaj detaljan pristup je glasan zahtjev za „evidence based policy“(politika i donošenje odluka zasnovani na istraživačkim, statističkimpodacima i objektivnim pokazateljima i mjerama), tj. strateškim ipraktičnim mjerama koje neće imati proizvoljan karakter, već će bitidonijete na osnovu stručnih analiza, istraživanja, realne procjenesituacije, njenog promišljanja i predviđanja.Kontekst koji oslikavaju crnogorska dokumenta je najvećim dijelomsličan evropskom. Zajednički su opšti demografski i socijalnitrendovi, naročito starenje stanovništva, marginalizacija određenihgrupa, nedovoljna participacija u obrazovanju odraslih, školski „dropout“, nedovoljan nivo znanja i kompetencija zaposlenih, naročito kodpopulacije preko 40, nedovoljan pristup ICT... Ono što je značajnarazlika je kategorija migracija i migranata, koji čine značajan deopopulacije u EU, a u Crnoj Gori se ne javljaju kao bitna kategorijastanovništva. U tom smislu za Crnu Goru nisu relevantne rješenja ipreporuke koje proizilaze iz činjenice visoke mobilnosti društava EU ione se mogu ignorisati, ali ostaje značajna činjenica da Crna Gora zasada nije dovoljno uključena u mobilne tokove Evrope, ali i da ovajtrend u Evropi treba pratiti kao tendenciju koju će budućnostvjerovatno donijeti i za koju se treba pripremati. Kategorija koja seu evropskim dokumentima takođe često pominje je „socijalnoodbacivanje“, tj. marginalizacija. Crnogorski dokumenti daju iscrpnepodatke kada je riječ o manjinama, naročito Romima, ali mnogo manjetakvih podataka ima za druge marginalizovane grupe, i oni su najčešćedobijeni samo od organizacija civilnog društva, što može ukazivati napotrebu za ozbiljnijom državnom brigom o problemima socijalneinkluzije cijelog savremenog crnogorskog društva.Pomenuti kontekst i „baseline“ podaci za Crnu Goru dakle postoje ičesto se navode, ali se može konstatovati i da su oni:

- nedovoljno ažurirani,- rijetko produkt naučnih istraživanja ili sistematski prikupljani,- često samo osnovni podaci o nivou obrazovanja stanovništva i/ili

bazični podaci Zavoda za zapošljavanje o kvalifikovanosti(ne)zaposlenih lica,

- nedovoljno „ukršteni“, tj. dovedeni u funkcionalnu vezu.

13

Nedovoljno je interpretirana i veza između pruženih podataka i mjerakoje se planiraju, a nedostaje i značajnija procjena tendencijarazvoja, što bi za Crnu Goru, zbog njene „uklopljenosti“ u regionalnikontekst i potrebe za praćenjem kako lokalnih, tako i regionalnihrazvojnih perspektiva, bilo veoma značajno.Posljednja evropska dokumenta se u velikoj mjeri bave globalnom krizom(finansijskom, ali i ne samo finansijskom, jer je ona u međuvremenunarasla do krize sistema vrijednosti) i njenim implikacijama napodručje obrazovanja odraslih. Ovo naročito važi za najnovijuStrategiju „EU 2020“, koja je jako obilježena krizom, kao i za UNESCO-v Belemski okvir za akciju. S obzirom da globalna kriza predstavljajedan od glavnih izazova sa kojima se suočava savremeni svijet, ona ćemorati da bude uzeta u obzir i u sljedećim strateškim mjerama koje seu Crnoj Gori budu donosile.

Koncepcija i filozofija cjeloživotnog učenja i obrazovanja odraslih

U ranijim periodima razvoja obrazovanja odraslih u Evropi mogla senaći izvjesna podvojenost u pristupu ključnim, opštim problemima – onje bio ili pretežno naučni (baveći se filozofijom, etikom, ciljevima)ili politički i pragmatični. Do stapanja je došlo postupno, i to unekoliko faza. Obrazovanje odraslih je najpre „prokrčilo“ put krozfluidni koncept vanškolskog obrazovanja, dugo obuhvatajući neretko samoliberalno, tj. opšte obrazovanje. Postupno su UNESCO, a kasnije ievropske institucije, uvodili koncepte rekurentnog, tj. povratnogobrazovanja, zatim obrazovanja iz rada i uz rad, proširujući tokomposljednje decenije područja na koja se proteže obrazovanje odraslih.Etabliranje koncepta obrazovanja odraslih bilo je neophodno nešto manjezbog razloga jasnog diferenciranja područja kojim se bavi pedagogija,a znatno više zbog potrebe za fokusiranjem kako politike ifinansiranja, tako i praktičnih mjera kojima bi se ova oblastpodržala. Pojava koncepta doživotnog obrazovanja dovela je do dileme: Da liono omogućava da se obrazovanje odraslih osloni na jedan filozofskikoncept, koji bi naglasio neograničeno trajanje ovog procesa iobuhvatnost svih uzrasnih grupa, ili, s druge strane, prijeti opasnostda se obrazovanje odraslih na kontinuumu doživotnog obrazovanja „utopi“ ida se time izgubi teško stečeni politički i društveni fokus? Umeđuvremenu je pomjereni fokus sa formalnog obrazovanja na dvije dugozanemarivane oblasti – neformalno i informalno obrazovanje odraslih.Stoga je koncept obrazovanja odraslih promijenjen i, ponajprijenastojanjima UNESCO-a, proširen na obrazovanje i učenje odraslih (ALE – adultlearning and education). Međutim, sve više se u Evropi, ali i u

14

svijetu, govori o konceptu lifelong learning (doživotno učenje, učenje koje traje cijelogživota), koji se najčešće dopunjava sa lifewide learning (sve-životno učenje –učenje koje se dešava u svim sferama života i rada). Ova dva konceptase kod nas najbolje sjedinjuju u konceptu cjeloživotno učenje, kojim seobuhvata kako njegova vertikalna, vremenska, tako i horizontalna,sveobuhvatna dimenzija. Cjeloživotno učenje se u evropskim dokumentimauzima kao globalni okvir, opšti koncept (neka od ključnih evropskihdokumenata su tako i naslovljena: Stvaranje realnog evropskog prostora zacjeloživotno obrazovanje iz 2001. godine li Rezolucija Savjeta o pitanjima cjeloživotnogučenja iz 2002. godine), pri čemu se obrazovanje odraslih posmatra kaonjegova „ključna komponenta“. U najnovijoj deklaraciji UNESCO-a,Belemskom okviru za akciju, cjeloživotno obrazovanje se određuje kaofilozofija, konceptualni okvir i organizacioni princip svegobrazovanja.Strateška i politička dokumenta koja se bave obrazovanjem odraslih uCrnoj Gori potpuno su aktuelna kada je u pitanju njegovo opšteodređenje, ali ne naglašavaju dovoljno koncept cjeloživotnog obrazovanja.Nužnost ovog koncepta ne proističe samo iz potrebe da se naučno ifilozofski utjemelji obrazovanje odraslih, već ima i praktičneimplikacije: ustanovljava obrazovni kontinuum u kome su sve uzrasnegrupe podjednako važne, gdje se (prema ustanovljenim kriterijumima)mora obezbijediti finansiranje i, što je naročito važno, prohodnost nasvim nivoima, mogućnost ulaza i izlaza u sistem obrazovanja, ali ijaka kopča formalnog i neformalnog obrazovanja. U Knjizi promjena, naprimjer, naglašava se permanentnost procesa obrazovanja i funkcijakoju lifelong learning ima u prilagođavanju na promjene na tržištu rada,ali je neophodno eksplicitnije utjemeljivanje i konkretna razrada ovogkoncepta.Koncept cjeloživotnog obrazovanja ima značaj kao vodeći princip uostvarivanju društva znanja, što je takođe jedna od ideja vodiljaevropske politike. Lisabonska strategija npr. izričito definiše da jecilj Evrope da postane „najkompetitivnije i najdinamičnije društvozasnovano na znanju.“ Zastupljenost ovog koncepta u crnogorskimdokumentima postoji (npr. definisano kao jasna vizija u Strategiji razvojastručnog obrazovanja 2010-2014, i kao cilj u Opštem Zakonu o vaspitanju iobrazovanju), ali pretežno na deklarativnom nivou. Predstoji težakzadatak, koji ni neke zemlje EU još nijesu riješile, da sekonkretizuje značenje ove vizije za jednu zemlju, tj. da se utvrdikoje odlike društvo znanja realno može da ima u crnogorskomkontekstu, i u kom periodu, i koji su ključni koraci i mjere da se tavizija ostvari.Lisabonska strategija iz 2000. godine određuje kao ključnupretpostavku: efikasan sistem obrazovanja odraslih integrisan u

15

strategiju cjeloživotnog učenja, a Komunikacija EU o obrazovanjuodraslih dodaje da je neophodno da tradicionalni sistemi obrazovanjapostanu otvoreniji i fleksibilniji. Socijalno partnerstvo se takođedefiniše kao jedna od glavnih pretpostavki, i ono je kao takvoprepoznato u svim ključnim crnogorskim dokumentima, ali je to samoprvi korak ka operacionalizaciji i koncepta društva znanja, i ulogecjeloživotnog obrazovanja u njemu.Izuzetno je važan pristup koji prepoznaje i uvažava sva tri osnovnaoblika obrazovanja odraslih – formalno, neformalno i informalnoučenje. Oni su ključan dio savremene evropske regulative, i gotovo danema značajnog dokumenta koji makar ne pominje sva tri oblika, ili ihi detaljnije opisuje. U crnogorskim dokumentima zastupljeni su od Knjigepromjena pa do savremenijih dokumenata. Prepoznavanje domena ipostignuća neformalnog i informalnog učenja jeste jedan od najvažnijihkoraka ka ostvarivanju koncepcije cjeloživotnog učenja. Na žalost, ovoje i jedna od oblasti u kojima je najteže preći korak od deklarativnepodrške do realizacije. Evropska dokumenta, kao ni crnogorska, ne nudemnogo više od opisa i isticanja značaja integralnog pristupa svim ovimoblicima. Ključno pitanje ostaje – kako naći pravu mjeru i najboljinačin podrške neformalnom i informalnom obrazovanju? Konkretnimehanizmi uglavnom nijesu razrađeni, sem jednog izuzetka: priznavanjei validacije prethodnog učenja (PLA - prior learning assesment ili validation ofprior learning). Ovaj mehanizam je čak prepoznat i u crnogorskomzakonodavstvu, u Zakonu o obrazovanju odraslih, dijelom i krozosnivanje Ispitnog centra. Iako je ovo rješenje koje se može naći uvećini zemalja regiona, može se postaviti pitanje da li se u ovomslučaju ipak ne radi o nekritičkom preuzimanju evropskih preporuka.Naime, veoma je mali broj zemalja u kojima sveobuhvatni PLA sistemzaista funkcioniše, a neki rezultati pokazuju da je neophodan visokstepen razvijenosti, povezanosti i prohodnosti sistema da bi se PLAmogao uspješno primjenjivati. Potrebna je i visoko razvijena ifunkcionalna mreža socijalnog partnerstva i veoma dobra saradnjaprosvjetnih vlasti i njenih institucija, predstavnika svijeta rada ipojedinih struka i svijeta obrazovnih provajdera, uz visoko izraženusvijest o nužnosti isključivo profesionalnog pristupa PLA. Uvođenje uzakonsku regulativu rješenja kojem sistem možda nije dorastao možedovesti do ili njegovog „ostajanja na papiru“, tj. odsustvaimplementacije ili do diskreditovanja same ideje. S druge strane,iskustvo Crne Gore pokazuje da je moguća i djelimična primjena ovogsistema, ali je time: 1) kompletno opterećenje podnijela jednainstitucija (Centar za stručno obrazovanje), 2) primjena redukovana naprograme stručnog osposobljavanja i obuka. Primjena PLA sistema bitrebalo da ide u korak sa razvojem Nacionalnog okvira kvalifikacija,pa njegovo odsustvo može dezavuisati učinjene napore na PLA. Problem

16

čini složenijim postojanje dvojnog sistema kvalifikacija – po nivouobrazovanja i stručnih kvalifikacija. Ove rizike treba prepoznati ipreduzimati mjere za njihovo redukovanje. To svakako ne bi trebalo dauspori napore koji se čine, već samo da ukaže na potrebu stalnogmonitoringa reformi i aktivnosti u oblasti obrazovanja odraslih, sajasnijim kriterijumima i u čvrstoj vezi sa drugim oblastima društvenogi ekonomskog razvoja Crne Gore.Poređenje ostalih bazičnih koncepata, ali i terminologije, ukazuje narazvojni put obrazovanja odraslih u Crnoj Gori – dok se npr. u Zakonuo obrazovanju odraslih primjereno koristi termin polaznik, Strategijastručnog obrazovanja, iako ima pretenzije da obuhvati i stručnoobrazovanje odraslih, snažno se fokusira na učenika. Slično tome, OpštiZakon govori uglavnom o ustanovama, a ne o organizacijama; i pored togašto se predstavnicima civilnog društva i nevladinim organizacijamadozvoljava da se pod istim uslovima kao ostali bave obrazovanjemodraslih, stiče se utisak da oni nijesu dovoljno prepoznati i podržanikao snažan resurs za dalje reforme obrazovanja odraslih. Zakon oobrazovanju odraslih uglavnom reguliše problematiku tako što„dozvoljava“ odraslima razne vrste obrazovnih aktivnosti, a manjeunosi elemenata kojima će ih podržati i razvijati, obavezujući akterei nadležne putem jasno definisanih mehanizama. Izuzetak je Planobrazovanja odraslih, kod kojeg bi procjena rezultata uvođenja iimplementacije bila neophodna za dalji rad.

Principi

Činjenica da se većina ključnih evropskih principa u cjeloživotnomučenju i obrazovanju odraslih jasno prepoznaje i u crnogorskimdokumentima govori o postojanju jasnog konsenzusa o evropskimvrijednostima kod ključnih aktera obrazovanja odraslih. Osim opštih principa na kojima počiva ukupno obrazovanje, uobrazovanju odraslih se naročito naglašavaju: dobrovoljnost,osposobljavanje za rad, povezanost sistema formalnog i neformalnogobrazovanja, uvođenje socijalnog partnerstva u upravljanju, izvođenjui finansiranju obrazovanja (koje je potkrijepljeno i nizom konkretnihiskaza o odgovornostima), fleksibilnost u izboru obrazovnih programa,razvojna strategija i postupnost uređivanja osnova sistema obrazovanjaodraslih, izgradnja sistema vrednovanja neformalno stečenih znanja ikvalifikacija (Knjiga promjena), a Strategija inkluzivnog obrazovanja je u fokusdovela princip i inkluzivnosti sistema obrazovanja. Evropskaregulativa često dodaje principe kvaliteta, dostupnosti, otvorenosti,efikasnosti i efektivnosti učenja, jednakosti i pravičnosti u

17

obrazovanju, koordinacije i partnerstva i sl., koji se, direktno iliindirektno, mogu pročitati i u ključnim crnogorskom dokumentima. Jednaod najdalekosežnijih promjena je svakako orijentisanost na ishodeučenja, paradigma obrazovnog mišljenja, ali i prakse, koja je u CrnojGori već zaživjela u solidnoj mjeri, naročito u oblasti stručnogobrazovanja odraslih. Problem koji prepoznaje i Evropska Unija je, međutim, dihotomijaizmeđu političkog diskursa i realnosti, koju naročito ističeKomunikacija Evropske Komisije o obrazovanju odraslih, a u UNESCO-vim dokumentimase javlja kao from rhetoric to action. („Prijeći sa retorike na akciju“)Riječ je, naravno, o glavnom koraku, koji se ne odnosi samo naprincipe, već na sva strateška i politička opredjeljenja, koncepte,vizije... – kako ih pretočiti u realnost i implementirati uandragoškoj praksi? Ako se makar i u posebnim, dodatnim dokumentima nekonkretizuju mjere i mehanizmi, jasnije ne definišu uloge i obaveze,naročito finansijske, sistem obrazovanja odraslih će ostati u velikojmjeri nedodirnut onim što na papiru može izgledati kao izvanrednorješenje. Veliku pomoć u ovom procesu može pružiti definisanjeindikatora i benchmarks, koji se daju u većini ključnih evropskihdokumenata. Naravno, nivo na kome su definisani ne mora biti reper zaCrnu Goru, ali njihov izbor, metodologija praćenja, izračunavanja,evaluacije i izvještavanja mogli bi biti od velike koristi idoprinijeti uporedivosti na evropskom nivou, čemu Crna Gora teži.

Cilj, zadaci i prioriteti obrazovanja odraslih

Složena oblast operacionalizacije vizije, misije i strateškihopredjeljenja kroz definisanje ciljeva i zadataka treba da uspostavidelikatnu ravnotežu između onog što je zajednička evropska vrijednosti onog što je na nacionalnom nivou relevantno i neophodno.Glavna karakteristika cilja cjeloživotnog učenja i obrazovanjaodraslih u EU je dvostruka: s jedne strane, to je postizanje određenogekonomskog nivoa, kompetitivnosti, zapošljivosti i zapošljavanja,smanjenje rizika od nove nezaposlenosti i ukupnog gubitka poslova,povećanje mobilnosti i nalaženje mera za izlazak iz poslednje krize. Sdruge strane se naglašava obrazovanje u funkciji: socijalne inkluzije,aktivnog građanstva, ličnog razvoja i sl. Ovakav pristup je izražen nesamo u „klasičnim bukvarima“ evropske filozofije obrazovanja kao štosu Komunikacija i Akcioni Plan Evropske Komisije za obrazovanje odraslih, već i unajnovijoj Strategiji „EU 2020.“ Iako je ona snažno obeleženaekonomskim problemima i globalnom krizom i posvećuje veliki deoekonomskim i privrednim koracima za izlazak iz nje, ipak se ovaj

18

dvostruki pristup potpuno ogleda i u ovoj Strategiji: govori se opametnijoj, održivoj i zelenoj ekonomiji, zatim o održivoj, inkluzivnoj, socijalnoj tržišnojekonomiji, sa istom važnošću se tretiraju pitanja obrazovanja zazapošljavanje i za socijalnu inkluziju, govori se o povećanoj važnostiulaganja u obrazovanje za zapošljavanje i ekonomski razvoj, ali seinsistira i na ulaganjima u istraživanja, inovacije, na eliminisanjunejednakosti i siromaštva. Crnogorska opredjeljenja jasno prate ovaj trend. U svakom dokumentu semogu naći oba ova elementa, naročito u novijim, poput Strategijerazvoja stručnog obrazovanja. Ipak, čini se da nedostajekonkretizacija načina ostvarivanja ove veze u svim područjima ijasnija podjela odgovornosti socijalnih partnera. Vjerovatno je ovajcilj najuspješnije realizovan u konceptu funkcionalne pismenosti, kojije detaljno razrađen, za koji postoji i program i praktično iskustvo.Ovdje se možda otišlo i korak dalje u odnosu na Evropu, koja priznajenizak nivo obrazovanja i kvalifikacija svog građanstva, ali se tek odskora ozbiljnije bavi problemima nepismenosti, koja je dugo bilazanemarivana, poricana ili pak pripisivana isključivo stanovništvuemigrantskog porijekla ili statusa (za razliku od UNESCO-a, koji seveć dugo bavi konceptima, praksom i mjerenjem pismenosti). Koncept iprogram funkcionalne pismenosti zaslužuje dalju razradu, ali svakako uCrnoj Gori predstavlja dobar primjer kombinacije sticanja vještina zazapošljavanje, za svakodnevni život i lični razvoj, kao i za nastavakškolovanja (što je u duhu cjeloživotnog učenja kao organizacionogprincipa sistema obrazovanja).Djelimična „nezaokruženost“ ovih ciljeva ogleda se u nedostatkunjihove funkcionalne oslonjenosti na šira nacionalna opredjeljenja –prije svega na koncepciju ekonomskog razvoja. Kao i inkluzivnoobrazovanje, Obrazovanje za sve, Nacionalni okvir kvalifikacija – istrateški ciljevi obrazovanja odraslih „trpe“ od nedostatka jasnedruštvene vizije, koncepta ekonomskog razvoja sa stabilnimprioritetima i jasno definisanim nosiocima privrednih promjena inedosljednom depolitizacijom svih društvenih sfera. Stoga su iciljevi definisani u Zakonu o stručnom obrazovanju dosta uopštenodefinisani i ne odslikavaju dovoljno složenu i dinamičnu stvarnostEvrope na kraju prve decenije XXI vijeka. Slično se može reći o Zakonuo obrazovanju odraslih – o njegovim visoko postavljenim ciljevima višese saznaje iz pojedinih paragrafa, nego iz veoma redukovanog i dostatradicionalno definisanog spiska ciljeva koje nudi.

U formulacijama zadataka najbolje dolaze do izražaja specifičnostizemalja i regiona. Ipak, iznenađujući je stepen sličnosti sa zadacimai prioritetima koje definiše Evropska Unija – od različitih oblika

19

stručnog usavršavanja i obuka, preko učenja odraslih za građanskiaktivizam, do obrazovanja i obuka pojedinih ciljnih grupa. Činjenicada se među tim grupama rijetko navode migranti i izbjeglice (što jenaprotiv slučaj u Evropi) objašnjena je već drugačijom socijalnomstrukturnom i dinamikom mobilnosti u odnosu na Evropu, ali je čudnošto se, uprkos opštim strateškim opredjeljenjima, više zadataka nebavi starijim stanovništvom, koje se npr. u Komunikaciji i Akcionom PlanuEvropske Komisije definiše kao prioritetna ciljna grupa (a priprema zaaktivno staranje kao jedan od glavnih zadataka). S obzirom nademografsku strukturu stanovništva Crne Gore, moglo bi se očekivatidetaljnije bavljenje obrazovnim potrebama ove kategorije, kao ikategorije stanovništva u trećem životnom dobu. Dalje se i rodnaravnopravnost pominje kao jedan od bazičnih principa, ali nema jasnogisticanja žena kao jedne od prioritetnih ciljnih grupa, nitikonkretnih mera za puno ostvarivanje rodne ravnopravnosti uobrazovanju odraslih. Evropska dokumenta insistiraju na još nekimciljnim grupama i na nužnosti kreiranja programa prilagođenih njihovimspecifičnostima i potrebama: mladi odrasli bez dovoljnog nivoakvalifikacije, lica sa invaliditetom, zatvorenici itd. Nijedna od ovihgrupa nije nova za obrazovanje odraslih u Crnoj Gori, ali im nijepoklonjena dovoljna pažnja u definisanju prioritetnih zadataka i urazrađivanju programa za pojedine ciljne grupe.Razvoj politike obrazovanja odraslih u Evropi doneo je prelaz zakoncepta vještina (koji je već sam po sebi bio revolucionaran, pravećiodmak od klasičnog koncepta manuelnih vještina na širi isveobuhvatniji set bazičnih znanja i vještina zasnovanih na njima) nakoncept bazičnih vještina, uz to životnih vještina, da bi danas on bioformulisan kao koncept ključnih kompetencija. Zadaci i prioriteti koji seodnose na pojedina područja obrazovanja najčešće se u Evropi definišupreko setova ključnih kompetencija. Ovaj pristup bi mogao da pomogneda se izbjegnu nabrajanja pojedinih područja kakva, na primjer,poznaje crnogorski Zakon o obrazovanju odraslih, što limitirauključivanje novih područja (sem pod „i drugi“...), već da sekonceptualno drugačije postavi ova podjela, kao i ishodi učenja kojise na njoj zasnivaju. Mada rješenje sa setovima kompetencija ne možepretendovati na opštu primjenljivost, ono ovdje omogućava funkcionalnuvezu između različitih nivoa obrazovanja, kao i između formalnog,neformalnog i informalnog učenja i obrazovanja.

Pojedini aspekti i područja

20

Postoji još nekoliko zadataka i oblasti koji se u evropskim okvirimaprepoznaju kao prioritetne, a postoji potreba za njihovimprodubljivanjem u crnogorskoj andragoškoj praksi i nauci. Jedan odnjih je profesionalizacija područja obrazovanja odraslih i priprema kadra. Čak iBelemski okvir za akciju na globalnom nivou definiše jasno potrebu zastručnom pripremom kadra, razvijanjem partnerstva u ovom procesu, zausavršavanjem, boljim uslovima rada itd. Iako je u Crnoj Gori ovapotreba davno prepoznata, dalji koraci su izostali. Andragoška obukaje ušla kao obaveza u zakonsku regulativu, načinjen je i programandragoškog osposobljavanja, ali nisu jasno definisani nosioci ovogusavršavanja i nije dovoljno urađeno na unošenju ovog obrazovanja usistem. Naročito je šteta što se Univerzitet ne pojavljuje kaoznačajan akter ovih aktivnosti. Iskustvo zemalja iz regiona pokazujepak da je to jedan od glavnih uslova daljeg razvoja sistemaobrazovanja odraslih, naročito kada se iz početnih faza inicijativnihakcija, djelimičnog angažmana i palijativnih rješenja želi preći ufazu visokog profesionalizma, trajnih mjera i osiguranja kvaliteta.Osiguranje kvaliteta obrazovanja odraslih je jedan od kamena temeljacavećine evropskih preporuka. On se odnosi ne samo na kadar, već i naprograme, organizaciju nastave i učenja, nastavne materijale,monitoring i praćenje. Svako od ovih područja u značajnim dokumentimaCrne Gore našlo je svoje mjesto, a učinjen je i niz praktičnih koraka.Naročito je vidljiva briga o kvalitetu koja se izražava krozkriterijume za licenciranje provajdera i za odobravanje programa. No,izvjesna stagnacija kao da je usporila ovaj proces, pa se čini nužnimintenziviranje napora na polju podizanja kvaliteta, i to održivog, anaročito postoji potreba za razrađenijim i sistematičnijim praćenjem iprocjenom postignutih napora. Jedna od glavnih preporuka Akcionog PlanaEvropske Komisije i navodi potrebu analize sprovedenih reformi, kako bi sedobile pouzdane i relevantne smjernice za dalje reformske korake. Kada su u pitanju pojedina područja obrazovanja odraslih, vjerovatnoje najviše urađeno u stručnom obrazovanju. Ipak, najnovija Strategija idalje pokazuje svoju jaku usmjerenost na učenike i na, prije svega,klasične školske oblike stručnog obrazovanja. Iako je dosta pažnjeposvećeno socijalnom partnerstvu i povezivanju stručnog obrazovanja itržišta rada, a teme kojima se Strategija bave su potpuno aktuelne,goruće teme i u Evropi (nacionalni okvir kvalifikacija, standardizanimanja, priznavanje neformalnog i informalnog učenja, socijalnainkluzija, kvalitet…), ostaje otvoreno pitanje kako će se preći korakdo realizacije ovih visoko postavljenih ciljeva u praksi. PostojanjeCrnogorskog okvira kvalifikacija je neophodan preduslov za daljereforme, i njegovo kreiranje se jasno planira Strategijom, ali idrugim aktima, ali još uvijek postoje krupne prepreke za njegovu

21

razradu i usvajanje. Sem toga, Udruženje licenciranih provajdera,koliko god da pokazuje brigu o kvalitetu ponude, ilustruje slabukariku u planiranom nizu koraka za nastavak reformi u oblasti stručnogobrazovanja. Uključenost srednjih stručnih škola jeste neophodna, ali:1) one ne mogu same riješiti probleme naraslih zahtjeva ekonomije kojase mijenja, 2) ukoliko se one kvalitativno ne transformišu u moderne centre zaobrazovanje i obuku (i) odraslih, zadržaće se tendencija„školarizacije“ stručnog obrazovanja odraslih,3) one ne mogu obezbijediti trenutno nedostajuće nivoe i oblikestručnog obrazovanja – kontinuirano profesionalno usavršavanje,prekvalifikacije na višim nivoima obrazovanja, osvježavanje znanja)Između srednjih stručnih škola i univerziteta kao mjesta koje dajemogućnost cjeloživotnog obrazovanja i učenja postoji cio spektarpotreba na koje crnogorsko stručno obrazovanje mora da odgovori. Uovom kontekstu važna je preporuka EU strategije 2020. – važno je maksimalnokorišćenje postojećih resursa. U tom smislu Crna Gora nije iscrplasvoje mogućnosti, ali je pitanje da li se postojeći resursi koriste napravi način. Strateška opredjeljenja treba da daju odgovor na pitanjekao što je: Da li je prioritet Crne Gore brojčano i teritorijalnoširenje mreže ustanova višeg i visokog obrazovanja, ili npr. ustanovakontinuiranog stručnog obrazovanja? Da li se na pravi način koristemogućnosti međunarodne saradnje i investiraju donatorska ulaganja(primjer je IPA projekat za nacionalni okvir kvalifikacija, koji se,kao i većini zemalja regiona, bavi najviše visokoškolskimobrazovanjem, što stvara potencijalnu opasnost da se ne stvori kopčasa nižim nivoima obrazovanja i obuka, koja bi svoje uporište našla uNOK-u). Jedno od područja koje je odavno našlo mjesto u crnogorskim strateškimopredjeljenjima, a u potpunosti je u skladu sa evropskim i svjetskimsmjernicama je svakako ekologija i održivi razvoj. No, primjetno je odsustvodaljeg bavljenja ovom temom i nedostaje konkretizacija obrazovanja zaodrživi razvoj. Nedostaje čvršća veza sa Nacionalnom strategijomodrživog razvoja Crne Gore, (Ministarstvo zaštite životne sredine iuređenja prostora, 2006) i Akcionim planom integracije održivograzvoja u obrazovni sistem za period 2007-2009. godine (Ministarstvoprosvjete i nauke, 2007). Kao da su u ovoj oblasti postavljeni najvišiciljevi, a da je implementacija najskromnija.

Rezimiranje osnovnih rezultata komparacije

22

Rezultati analize se mogu ukratko prikazati kroz glavna dostignuće iglavne probleme. Kao vrlo pozitivno može se ocjeniti sljedeće:

Crnogorskih strateška i politička opredjeljenja su veoma aktuelnai u skladu sa savremenim tendencijama;

Postoji veliko poklapanje ciljeva i principa cjeloživotnog učenjai obrazovanja odraslih u crnogorskim ključnim dokumentima saonima koje definiše evropska regulativa;

U Crnoj Gori je usvojena savremena koncepcija obrazovanjaodraslih – filozpfija cjeloživotnog učenja, kao i integralanpristup, u trojakom smislu: 1. Postoji svijest o potrebiuključivanja svih uzrasnih grupa, oba pola, raznih slojevadruštva, 2. Nema vještačkog razdvajanja na opšte/kulturno istručno obrazovanje, 3. Važnost se pridaje formalno, neformalnomi informlanom obrazovanju i učenju.

Primjetno je da postoje oblasti u kojima Crne Gora bilježiizrazito dobre rezultate i u kontekstu zemalja Evropske Unije(npr. koncipiranje funkcionalnog osnovnog obrazovanja odraslih);

Postoji drugačiji pristup zakonskoj regulativi (Zakon oobrazovanju odraslih nema funkciju regulisanja razvijene prakse,kao što je to slučaj u razvijenim evropskim zemljama, već upravofunkciju podrške razvoju prakse i njeno „vučenje“ naprijed).Promjetan je i drugačiji fokus na pojedine probleme, ali kaoizraz poznavanja i priznavanja specifičnosti problematikeobrazovanja u zemljama u razvoju.

Što se problema tiče, najuopštenije bi se moglo reći je da jeprimjetna neka vrsta paradoksa između izrazite evropske orijentacijeCrne Gore u svim, pa i u ovoj oblasti, ali, sa druge strane, izvjesnaizolovanost od savremenih evropskih tendencija i vrsta oglušivanja oimperative savremenog razvoja;Glavni problemi i odstupanja se mogu grupisati u nekoliko osnovnihkategorija:

Problemi koji su odraz objektivnih teškoća u kojima se Crna Gorakao društvo u tranziciji nalazi:

- ekonomska situacija,- kompleksno naslijeđe,- složenost problematike obrazovanja odraslih,- lokalne i regionalne specifičnosti i posebnosti kojezahtijevaju drugačiji pristup;

23

Slabosti strateško-političkog pristupa kao odraz:- nedovoljno razvijene prakse, koja teško „prati“ postavljeneciljeve,

- problema u sistemu obrazovanja djece i omladine, koji sereflektuju i na oblast obrazovanja odraslih;

Problemi vezani za sâmo obrazovanje odraslih- Neravnomjerna dinamika razvoja i rada na refromiobrazovanja odraslih (faze intenzivnog rada i fazeizvjesnog zanemarivanja),

- Nedostaci u implementaciji (“Od retorike ka akciji”),- Manjak političke podrške obrazovanju odraslih,- Deklarativnost postavljenih ciljeva,- Previsoko/ premabiciozno postavljeni ciljevi,- Nedostatak podrške iz drugih “sfera” (ekonomije, socijalnograda itd), bez kojih obrazovanje odraslih ne moće samoostvariti postavljene ciljeve i zadatke.

PREPORUKE

Preporuke za dalje uključenje Crne Gore u evropski prostorcjeloživotnog učenja i evropskog obrazovanja odraslih i za ostvarenjekoncepta Crne Gore kao društva znanja zasnivaju se na:

- sačinjenoj komparativnoj analizi strateških i političkihopredjeljenja obrazovanja odraslih u Crnoj Gori i u EU, naročitona preporukama koje se nude u evropskom dokumentima, aprocjenjene su kao relevantne za Crnu Goru,

- postojećem (grubom) snimku stanja prakse obrazovanja odraslih- procjeni stepena implementacije preporuka ekspertskih grupa.

U oblasti politike obrazovanja Lisabonska Strategija iz 2001 nudikorisno grupisanje preporuka u tri domena, koji imaju svojuprimjenljivost u Crnoj Gori, pa bi mogli biti uzeti u obzir:Prijedlozi praktične politike radi zadovoljenja potreba i zahtevadruštva i ekonomije; Struktura rukovođenja (koji uključuju kvalitet,efikasnost i pouzdanost sistema učenja odraslih); Sistem isporuke kojiuključuje aktivnosti učenja, podršku učenju i prepoznavanje ishoda

24

učenja koji ciljaju na motivaciju i potrebe onih koji uče radizadovoljenja potreba i zahteva društva i ekonomije. Slijedeći ovuosnovnu ideju, lista preporuka je dopunjena domenima i aspektima kojiimaju relevatnost za Crnu Goru.

1. Struktura upravljanja obrazovanjem odrasllih

Povećati političku i funkcionalnu podršku obrazovanju odraslih,naročito od strane nadležnih Ministarstava

Jasnije definisati nadležnosti za oblast cjeloživotnog učenja Strukturno i funkcionalno pojačati odgovornost Ministarstva

prosvjete S obzirom da evropska dokumenta ni po svom karakteru, ni po cilju,nemaju identičnu ulogu kao slična dokumenta na nacionalnom nivou,ima pitanja koja ona uopšte ne regulišu. Takvo pitanje je nadležnostza obrazovanje odraslih. Iako u Crnoj Gori postoji niz institucijakoje se bave obrazovanjem odraslih, i prihvaćen je konceptsocijalnog partnerstva, još uvijek nedostaje jedna ključna karika –odgovarajuća jedinica (odjeljenje, sektor, referat) u strukturi Ministarstva prosvjete, kojabi se bavila spektrom pitanja iz oblasti cjeloživotnog učenja.Dodjeljivanje glavne nadležnosti Ministarstvu prosvjete jeste ijedno od najčešćih rješenja u Evropi, i jedna od preporuka. Akcioniplan Evropske komisije npr. ističe da je neophodan javni autoritet kojiće garantovati ostvarivanje postavljenih ciljeva, pa se u tom smisluovo postavlja kao jedan od zadataka za Crnu Goru, dosta davnopreporučenih od više ekspertskih grupa, ali još uvijek neostvaren.Doduše, na globalnom nivou ne postoji saglasnost oko važne ulogedržave, prije svega zbog drugačijih rješenja u Sjevernoj Americi,ali se Evropa unisono slaže oko toga, prihvatajući pri tom različitstepen uključenosti i nadležnosti Ministarstva prosvjete.

Pojačati uloge Savjeta za obrazovanje odraslih i Savjeta za stručnoobrazovanje S obzirom na nedostatak jasne uloge Ministarstva prosvjete kaotijela koje bi definisalo i usmjeravalo strateški razvoj obrazovanjaodraslih, ova funkcija bi se mogla dati Savjetu za obrazovanjeodraslih i Savjetu za stručno obrazovanje, čiji trenutni opiszadatak govori više o stručnoj i formalnoj, nego o strateškoj ulozi,iako kapaciteti ova dva Savjeta omogućavaju i više od toga.

Podrška Centru za stručno obrazovanje i njegovom Odjeljenju zaobrazovanje odraslih

25

S obzirom na izuzetan značaj koji Centar za stručno obrazovanje imaza oblast obrazovanja odraslih (kao ključni akter u sistemu, kaoorganizacija sa projektnim iskustvima i kao mjesto susretanjasocijalnih partnera), neophodna je značajnija podrška andragoškojdjelatnosti CSO. U zavisnosti od toga da li se Crna Gora opredijeliza koherentno ili diversifikovano upravljanje obrazovanjem odraslih,odgovarajuća jedinica se može izdvojiti iz Centra (što je u skladusa nekim preporukama Evropske Unije za zemlje zapadnog Balkana), alise svrsisihodnijim čini njeno kadrovsko jačanje i značajnijafinansijska podrška.

2. Politika obrazovanja odraslih i cjeloživotnog učenja

Kontunirano koristiti evropska iskustva u razmatrati nove koncepte ipreporuke EUNeophodno je dalje “osluškivanje” savremenih evropskih tendencija ipreispitivanje/ unaprjeđivanje postojećeg okvira (npr. dalji rad nausvajanju koncepcije cjeloživotnog učenja i njeno ugrađivanje ustrateška dokumenta).Naročito stručno obrazovanje odraslih mora da uzme u obzir savremenetendencije i da jače reflektira dinamiku ekonomskog razvoja.Neophodno je ne samo uspostavljanje funkcionalnijih veza saprivredom (na čemu se već radi) već, možda i još više, sa analizama,istraživanjima i procjenama iz svijeta ekonomije. Za Crnu Goru jeizuzetno važno da ima dinamičan i fleksibilan sistem stručnogobrazovanja, jer sebi ne smije dozvoliti zatvaranje u uske okvirejednostranih ekonomija, usku profilizaciju ili fokusiranje naodređeni tip institucija, vrste obuka, tipove programa. Dinamičnost,fleksibilnost i pluralizam kao principi moraju naći mjesto ustručnom obrazovanju odraslih možda još više nego u drugimpodručjima. Od koristi u tom procesu može biti European Economy RecoveryPlan.

Veoma je značajan nov, u Strategiji „EU 2020“ novoskovan konceptflexicurity, po kome je neophodno uspješno i relativno bezbolnoprelaženje iz posla na obuka, a zatim ponovo na posao, i to tako datržište rada bude dovoljno fleksibilno da to omogući, a s drugestrane – cjeloživotno učenje i odgovarajuća socijalna zaštita trebada omoguće sigurnost pojedincu u tim procesima. Crna Gora, sarelativno preglednim tržištem rada, ima mogućnosti da stvori usloveza implementaciju ovog koncepta – najprije u nekom užem sektoru, iliza neku ciljnu grupu, a kasnije kao jedan od glavnih principa.Strategija „EU 2020“ može biti od naročite koristi u području

26

stručnog obrazovanja i njegove veze sa svijetom rada i ekonomijom,jer daje značajne sugestije za planiranje ekonomskog razvoja,zasnovane na detaljnim analizama šireg evropskog konteksta.Može se ispitati mogućnost značajnijeg uključivanja koncepta ključnihkompetencija u crnogorsku andragošku teoriju i praksu, naročito osamključnih kompetencija definisanih od strane Evropske Komisije.Preispitati da li su u strategijama, planovima i programima dovoljnozastupljene kompetencije poput učenja stranog jezika, digitalna pismenosti,interpersonalne i građanske kompetencije, učenje da se uči, kulturna ekspresija, te dali se na pravi način i primjereno crnogorskim potrebama radi napreduzetničkim kompetencijama.

Potreba kontinuiranog, ali i kritičkog učenja od drugih zemaljaReforma obrazovanja odraslih je proces, kao i reforme u drugimoblastima. Zato je kontinuitet neophodan, sa stalnim osvrtom na onošto je u sličnim zemljama urađeno i analizom primjenljivosti nacrnogorske uslove. Nektiričko preuzimanje nekompatibilnih rješenjamože dovesti do značajnog gubitka vremena i resursa.

Poboljšati uslova za dalje unaprijeđenje i implementaciju Zakona iStrategije

Ova preporuka ima dva glavna aspekta, tj. dva moguća, komplementarnanačina realizacije. Prvo je jačanje veza sa drugim državnim akterimai strategijama, a drugi je preciznije definisanje mehanizama (rada,saradnje, implementacije...).

Vršiti kontinuiranu analizu efekata reformiOvo je jedna od ključnih aktivnosti koju preporučuje Evropska Unijasvojim zemljama članicama, a naročito veliki značaj ima za CrnuGoru. Izvršiti detaljnu analizu rezultata do sada sprovedenihreformi u oblasti obrazovanja odraslih, da bi se dobila: 1. najboljarješenja koja se mogu ugraditi u sistem i dalje podržavati, 2.korigovali načinjeni propusti.U sklopu analize efekata dosadašnjih reformi treba obratiti pažnju ina svrsishodnosti stranih ulaganja, sa mogućnošću njihovogkonkretnijeg usmjeravanja, fokusiranja i uklapanja u strateškeplanove Crne Gore, izbjegavajući nekritičko primanje pomoći ilipodrške koja nije utemjeljena u realno procjenjenim potrebama CrneGore u ovoj oblasti.

Oslanjati se na postignute rezultate i stečena iskustvaCrna Gora ne može sebi dozvoliti „luksuz“ zanemarivanja prethodnihiskustava, naročito u područjima u kojima je već dosta toga urađeno.Ono što je neophodno, to je nalaženje načina za najbolje

27

reflektovanje tih iskustava i njihovo korišćenje u kreiranjupolitike i osiguranju implementacije. Aktivnosti i iskustva pojedinih organizacija, naročito iz nevladinogsektora, koje se bave ciljnim grupama nedovoljno istaknutim ustrateškim dokumentima obrazovanja odraslih u Crnoj Gori, trebavalorizovati, diseminirati i koristiti u kreiranju političkih mjerai reformskih koraka, naročito u cilju stvaranja fleksibilnijeg,otvorenijeg i na polaznika orijentisanog sistema obrazovanja. Naročito bi bilo korisno istražiti mogućnosti da se rezultati iiskustva realizacije Programa funkcionalne pismenosti integrišu uobrazovni „mainstream“ i iskoriste za reformu cjelokupnog osnovnogobrazovanja odraslih, ali i za podizanje nivoa pismenosti – naročitomarginalnih grupa.

Veća finansijska podrška je nužan preduslov sprovođenja svih ovihmjera, ali ne samo kvantitativno – nužno je profilisanofinansiranje, kao i značajnije učešće socijalnih partnera ufinansiranju obrazovanja odraslih.

Sistematsko prikupljanje podataka je neophodan preduslovsporovođenje svih mjera

Prikupljanju podataka se mora posvetiti znatno veća pažnja – od onihkoji se tiču direktno obrazovanja, pa do onih koji su relevantni zaobrazovanje. Potrebno je: generalno proširenje vrste i brojapodataka koji se skupljaju (Crna Gora može sebi da dozvoli da nečeka rijetke zvanične popise stanovništva i da prikupljanju iprocjeni relevantnih podataka pristupi sa većom dinamikom. Mogućnostkorišćenja EUROSTAT metodologije); diferenciranija analizapismenosti – na kontinuiranoj skali, po preporukama Belemskog okviraza akciju (moguća saradnja sa OECD-om na studiji PIAAC, tzv. PISA zaodrasle); veća upotreba rezultata naučnih istraživanja; kod procjenao tendencijama razvoja mora se uzeti cio region u obzir; neophodnoje značajnije međusobno „ukrštanje“ podataka o siromaštvu,nepismenosti, ekonomskim trendovima i stručnom obrazovanju; boljekorišćenje izveštaja evropskih tijela i komisija o napredovanju CrneGore u pojedinim oblastima, koji mogu biti osnov za pojedinestrateške odluke i mjere u pogledu obrazovanja; potrebno je imatidetaljnije podatke o ženama, starima, drop-outu; naročito je važnoanalizirati posljedice globalne krize i pojedinih njenih aspekata naobrazovanje u Crnoj Gori.

Sistematsko praćenje, razvoj indikatora i definisanje benchmarks(mjera, ciljeva)Potrebno je razviti sistem indikatora i benchmarks za Crnu Goru, zaukupnu oblast obrazovanja odraslih i pojedine njegove segmente

28

(npr.: participacija u obrazovanju odraslih, budžetska izdvajanja,izdvajanja poslodavaca...), koristeći indikatore i benchmarks koji sudefinisani u zemljama regiona, ali i s obzirom na one koje jepostavila Evropska Unija (definisane najpre za 2010, a potom i za2020). Posebno analizirati benchmark postavljen za participaciju uobrazovanju odraslih, gdje se kaže da je neophodno dostići 12,5% (samogućnošću da od strane EU ova mjera bude podignut na 15%) i vidjetikoliko je relevantan za Crnu Goru.Korisno je konsultovati UNESCO-va rješenja za praćenje, mjerenje iprocjenu (ne)pismenosti, naročito u duhu Belemskog okvira za akciju.

3. Implementacije politike cjeloživotnog učenja i sistem „isporuke“ obrazovanja odraslih

Efikasnija primjena koncepta cjeloživotnog učenja Nužna je primjena koncepta cjeloživotnog učenja i razrada njegovihimplikacija na andragošku praksu, kao i jasnije određivanje konceptadruštva znanja i operacionalizacija mehanizama kojima se cjeloživotnoučenje stavlja u funkciju njegovog ostvarivanja. Korak od politike kaimplementaciji se pak pokazuje kao „najslabija karika“ u lancureformi u Crnoj Gori. Najčešće dobro pripremljena i osmišljenadokumenta, strateški pravci i opredjeljenja – gube snagu kada dođedo implementacije. Da bi dakle koncept cjeloživotnog učenja zaživio u praksi, a Crna Goraostvarila preduslove za društvo znanja, neophodan je niz mjera - većpomenuta politička podrška, značajnije finansiranje itd, ali prijesvega podizanje mjesta obrazovanje i učenje odraslih u sistemuvrijednosti. Neki od osnovnih pravaca djelovanja su:- Široka akcija popularizacije obrazovanja odraslih, kao što su

npr. Festivali obrazovanja odraslih i značajnije uključenjemedija na promovisanju pozitivnih vrijednosti, uz ontinuirano iprofesionalno izvještavanje o događajima, institucijama, akterimai polaznicima u oblasti obrazovanja odraslih;

- „Podizanje“ upotrebne vrijednosti znanja i obrazovanja – što morabiti glavni politički diskurs, ali i kontinuirani posao svihsocijalnih partnera. Naime, tek kada znanje i obrazovanje zaistabudu jedan od glavnih uslova i puteva ličnog i socijalnognapretka, uspjeha, napredovanja i promocije, ostale mjere će moćida daju rezultate;

29

- Proširenje ponude (nosilaca i programa) obrazovanja odraslih.Riječ je zapravo o podršci daljoj izgradnji sistema obrazovanjaodraslih, povećanjem broja kvalitetnih provajdera i njihovihprograma, koje mogu da zadovolje potrebe individua i društva.

Povećana briga o kvalitetuIako se u ranim fazama reformi mogu očekivati improvizacije i manjabriga o standardima, u odmakloj fazi reformi težište se pomjera nabrigu o kvalitetu. Neki koraci su već učinjeni, ali je potrebanznačajan pomak naročito u procesu:- donošenja NOK-a (nacionalnog okvira kvalifikacija)- procesa akreditacija programa i licenciranja ustanovaPLA - prior learning assesment ili validacija prethodnog učenja – posebanje slučaj. Ovaj ambiciozan pristup koji podrazumijeva visoke, teškodostižne preduslove, može da nađe djelimičnu primjenu i u zemljamavan EU. Za njenu realizaciju u Crnoj Gori, u oblasti van klasičnihškolskih programa preporučuje se metoda pilotiranja, u izabranimoblastima za koje postoje relevantna iskustva (npr. i u nevladinomsektoru) i u kojima postoji funkcionišuće socijalno partnerstvo.Dobijena iskustva se mogu analizirati i u skladu sa daljimmogućnostima diseminirati i eventualno primjenjivati u novimoblastima. Kvalitet se odnosi kako na sve faze obrazovnog ciklusa (planiranje iprogramiranje, organizacija i ealizacija, praćenje i evaluacija),tako i na sve elemente: institucije, programe i kadar.

Neophodnost profesionalizacije kadraJedan od osnovnih preduslova uspješnog nastavka reformi ipribližavanja evropskom modelu profesionalizma je upravoprofesionalizacija kadar koji radi u ovoj oblasti. Dva su glavnaprincipa koja pri tome treba uzeti u obzir: Korišćenje postojećihkapaciteta i Oslanjanje na stečena iskustva.Postojeća iskustva u obuci kadra za rad sa odraslima u Crnoj Gori,koja su brojna, ali nedovoljno sistematizovana, treba reflektovati,unaprijediti i koristiti za formulisanje prijedloga za pripremu 1.profesionalnog kadra (u saradnji sa univerzitetima, u trajanju kojeje realno sa stanovišta kapaciteta Crne Gore), 2) part-time kadra uobrazovanju odraslih. Treba raditi na osavremenjivanju, dopunjavanjui usavršavanju postojećeg Programa usavršavanja andragoškog kadra ina razvoju nosilaca, organizatora i izvođača ovog usavršavanja.Svakako uzeti u obzir ovu profesiju kod kreiranja NOK-a (nacionalnogokvira kvalifikacija).

30

Potreba za istraživanjima Neophodna je veća podrška istraživanjima u oblasti cjeloživotnogučenja i obrazovanja odraslih – kako onih koja bi imala analitičkikarakter i bavila se, makar dijelom, analizama reformi i crnogorskomandragoškom stvarnošću, tako i primjenjenim istraživanjima koja bi1) ukazivala na socijalne i individualne benefite od obrazovanja, 2)nudila praktična rješenja za neka od reformskih pitanja i problema.Zahtjev za većom ulogom istraživanja kako u formulisanju politike,tako i za unapređenje prakse, jasno je iskazan u skoro svimrelevantnim evropskim dokumentima.

Unapređenje prakse obrazovanja odraslih podrazumijeva i rad na nizupojedinačnih aspekata, za koje se mogu naći smjernice u evropskimdokumentima. Neke od njih mogu biti:- Intenzivnije bavljenje polaznicima i “krajnjim korisnicima”,

problemima njihove motivacija i uklanjanjem barijera ua učenje iparticipaciju;

- Intenzivnije bavljenje ciljnim grupama kojima nije poklonjenadovoljna pažnja, kao što su: stari (III i IV životno doba), ženeitd;

- Bavljenje područjima koju su zanemarivana u programimaobrazovanja odraslih, npr. ekološko obrazovanje, razvoj građanskesvijesti i kritičkog mišljenja, razvijanje radne etike iprofesionalnosti kao koncepta i vrijednosti (što bi mogao biti isastavni dio programa stručnog obrazovanja, ali i jedan odaspekata opšteg i građanskog obrazovanja).

31

IZVORI

MINISTARSTVO PROSVJETE I NAUKE, Knjiga promjena, Podgorica 2001 V l a d a R e p u b l i k e C r n e G o r e, Strateški plan

reforme obrazovanja za period 2005-2009. godine, PODGORICA, 2005 Zakon o osnovnom obrazovanju i vaspitanju, ("Sl. list RCG", br.

64/02 od 28.11.2002, 49/07 od 10.08.2007) Zakon o obrazovanju odraslih ("Sl. list RCG", br. 64/02 od

28.11.2002, 49/07 od 10.08.2007) ZAKON O STRUČNOM OBRAZOVANJU, ("Sl. list RCG", br. 64/02 od

28.11.2002, 49/07 od 10.08.2007) Strategija obrazovanja odraslih za 2005-2015. STRATEGIJA RAZVOJA STRUČNOG OBRAZOVANJA U CRNOJ GORI , (2010-

2014), Nacrt Pravilnik o uslovima za osnivanje ustanova u oblasti obrazovanja

i vaspitanja, Pravilnik o profilu stručne spreme predavača, voditelja i drugih

stručnih saradnika u obrazovanju odraslih, Program andragoškog osposobljavanja kadra, Program elementarnog funkcionalnog opismenjavanja Nacrt zakona o nacionalnim stručnim kvalifikacijama), Akcioni plan obrazovanja odraslih po opštinama za 2007. godinu Strategija inkluzivnog obrazovanja u Crnoj Gori, Podgorica, 2008 Odluka o obrazovanju Nacionalnog foruma „Obrazovanje za sve”

(„Službeni list RCG“, br. 15/94 i 4/97), ERISEE. Institute for Educational Policy, the Open Society

Budapest: Country report Montenegro. Heather Illif: Education in Montenegro Needs Assesment.

Centar za saradnju sa zemljama van OECD-a, Direktorat za obrazovanje, zaposljavanje, rad i socijalne poslove. Obrazovni komitet: Tematski prikaz nacionalne politike za obrazovanje u Crnoj Gori, Pakt Stabilnosti za Jugoistočnu Evropu, Sto 1, Task Force za obrazovanje

Odluka o osnivanju ispitnog centra, ("Sl. list RCG", 68/05 od 15.11.2005)

Plana obrazovanja odraslih za 2006-2010, Metodologija za izradu programa obuke

32

IPA projekat „Nacionalni okvir kvalifikacija i obezbjeđivanjekvaliteta u visokom obrazovanju” WYG International,

ETF, The state of implementation of reforms in vocationaleducation and training in Montenegro Report by the internationalpeer review team, „Draft Report”, Torino 2003.

SPISAK LICENCIRANIH ORGANIZATORA O BRAZOVANJA ODRASLIH Usvojeni programi obrazovanja za odrasle na Savjetu za obrazovanje odraslih

COMMISSION OF THE EUROPEAN COMMUNITIES: COMMUNICATION FROM THECOMMISSION TO THE COUNCIL, THE EUROPEAN PARLIAMENT, THE EUROPEANECONOMIC AND SOCIAL COMMITTEE AND THE COMMITTEE OF THE REGIONS

Action Plan on Adult learning, It is always a good time to learn,Brussels, 27.9.2007, COM(2007) 558 final

Komunikacija EU komisije: „Nikad nije kasno za učenje“ (2006) Akcioni plan EU komisije za učenje odraslih „Svako vrijeme je

dobro za učenje“ (2007) Lisabonska Strategija (2000) Deklaracija Evropskih Ministara za stručno obrazovanje i

usavrsavanje, i Evropske Komisije, odrzana u Kopenhagenu 29. i30. novembra 2002. godine, po pitanju poboljsavanja Evropskesaradnje u stručnom obrazovanju i usavrsavanju - ’ KopenhagenskaDeklaracija ’

Strategic framework for European cooperation in education andtraining "ET 2020" (2009)

CONFINTEA VI – Belemski okvir za akciju (2009) Garic, Lj., Jelic, G.: National Report on the Development and

State of the Art of Adult Learning and Education, Montenegro .Sofia/Sarajevo, dvv international SEE Regional Office, 2009. 30p. (Confintea VI).

Geiselmann, C., Theessen, J., A Second Chance: Integrationthrough Adult Literacy and Vocational Training. In:Gartenschlaeger, U. (ed.), Training for a Better Life. Projectson Vocational Education and Training in Transformation Countries,98-112 p. Bonn, dvv international, 2009. 132 p.

Keogh, H.: The state and development of adult learning andeducation in Europe, North America and Israel. Hamburg, UNESCOInstitute for Lifelong Learning, 2009. 74 p. (Regional synthesisreport, CONFINTEA VI). Retrieved July, 2009 fromhttp://www.unesco.org/fileadmin/MULTIMEDIA/INSTITUTES/UIL/confintea/pdf/GRALE/confinteavi_grale_paneurope_synthesis_en.pdf

33

Miteva, A., Popovic, K., Medic, S.: South East Europe – Regional Report on the Development and State of the Аrt of Аdult Learning and Education . Belgrade/Sofia, dvv international SEE RegionalOffice, Аdult Education Society, 2009. 60 p. (Confintea VI).

Roma Scholarship Foundation/Institute for Social Inclusion:Retrieved August, 2009. from http://www.isi-mne.org/

UNESCO: Education for All. Literacy for Life. Paris, UNESCO,2006, 447 p. (EFA Global Monitoring Report).

Viertel, E., Gunny, M.: Designing Adult Learning Strategies: TheCase of South Eastern Europe. Luxembourg, Office for OfficialPublications of the European Communities, 2006. 118 p. (reportprepared by the European Training Foundation).

Zgaga, P.: The Importance of Education in Social Reconstruction.Six Years of the Enhanced Graz Process: Developments, CurrentStatus and Future Prospects of Education in South-east Europe.Ljubljana, Centre for Educational Policy Studies, 2005. 64 p. (AReport on the Contribution of the Task Force Education andYouth/Enhanced Graz Process to the Development of Education inSouth-east Europe). Retrieved August, 2009 from: http://www.see-educoop.net/education_in/pdf/egp-report-final-oth-enl.pdf

The Education Reform Initiative of South Eastern Europe (ERISEE). Retrieved August, 2009 from http://www.erisee.org/

Human Development Index. Retrieved July, 2009 fromhttp://hdr.undp.org/en/countries/regions2008/

COMMISSION OF THE EUROPEAN COMMUNITIES, [PROVISIONAL], COMMISSIONWORKING DOCUMENT, CONSULTATION ON THE FUTURE "EU 2020" STRATEGY,Brussels, COM(2009) 647/3

Radulović, M. (ur), Obrazovanje odraslih u Crnoj Gori, Podgorica,IIZ/DVV, 2009

* „Svi podaci se moraju uzeti sa rezervom, imajući u vidu loše stanjeCrnogorskog statističkog sistema. Većina podataka korišćenih u ovomizvještaju se zasnivaju na informacijama Ministarstva obrazovanja inauke i Centra za obrazovnu politiku (CEPS) iz Ljubljane ili izdrugih izvora kao što je navedeno. Suprotni podaci iz različitihizvora su skoro neizbježni, kao “faktor života” na Balkanu.“

34