T.C.

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İktisat Tarihi Anabilim Dalı

Dersin Adı : İktisadi Düşünce Tarihi

Konu : Musa Akyiğitzade

Dersin Sorumlusu : Prof.Dr.Çoşkun ÇAKIR

Öğrencinin Adı : Erol ORTABAĞ

Enstitü Numarası : 2502120138

Ocak 2013

2

Musa Mehmetcanoğlu Akyiğitzade- Bir Düşünce Analiz Önerisi

“…’liberalizm’i,bir kuram, ideoloji ya da ‘toplumun’ kendini ‘tasarımlama’ tarzı olarak

değil de, bir pratik olarak, yani belli hedeflere yönelik ve sürekli bir düşünümle kendini

ayarlayan bir ‘yapıp etme tarzı’ olarak ele alıp çözümlemeye çalıştım.” 1

Giriş

Musa Akyiğitzade Meşrutiyet yıllarının unutulmuş olmasına rağmen söz konusu dönemin hiç

şüphesiz önemli kişiliklerinden biriydi. Bu kısa yazıda Akyiğitzade’nin hayatına değinildikten sonra

yazdığı kitaplar ile o dönemde iktisadi düşünce yansımaları ele alınacaktır.

Hayatı ve Eserleri

Musa Mehmetcanoğlu Akyiğitzade 1865 yılında Kazan’da doğdu.2 İsmail Türkoğlu

3 ise

Moskova’nın güneydoğusunda bulunan Penza idari bölgesine bağlı Çembar da doğduğunu

belirtmektedir. Penza şehrinin Kazan eyaletine bağlanması tarihi 1714’tür4. Çembar ise Penza iline

bağlıydı5. Çembar’a 1780 yılında şehir statüsü verildi. Daha sonra 1948 yılında Rus şair ve edebiyat

eleştirmeni Vissarion Grigoryevich Belinsky’e ithafen şehrin ismi Belinsky olarak değiştirilmiştir.

1884-1888 yıllarında hem Penza’da hem de Kırım’da bulunan Akyiğitzade o yıllarda ceditçi İsmail

Gaspıralı’nın çıkardığı “Tercüman” gazetesinde çalıştı6. Aldığı eğitim sonucunda Rus ve Avrupa

kültürü ile yakınlaşan Akyiğitzade 1886 yılında Hüsameddin Molla (Menla) adlı uzun hikayesini7

1 Michel Foucault, Ders Özetleri 1970-1982, Çev. Selahattin Hilav, YKY yayınları, Üçüncü Baskı, İstanbul, 1993, s.109-

110.

2 Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları, Üçüncü Baskı, İstanbul, 1992, s.221.

3 İsmail Türkoğlu, “Musa Akyiğitzade” maddesi, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 31, İstanbul

2006, s.213.

4 http://tr.wikipedia.org/wiki/Kazan,_Tataristan

5 Mehmet Rıhtım, Türk Kitabı (Unudulan tarix-deyişdirilen adlar), Qafqaz Üniversitesiteti Qafqaz Araşdırmaları İnstitutu

No:11, 2009, s.56.

6 http://tt.wikipedia.org/wiki/Musa_Aqyeget

7 Nil Yuziyev, “Yeni Dönem Tatar Edebiyatı”, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-

18709/h/yenidonemtataredebiyati.pdf., s.8.

3

Kazan’da yayınladı8. Eserde baş kahramanı öğretmen olan Hüsameddin ve O’nun fikir çevresinin

halkın bilinçlenmesi için gösterdiği çabalar anlatılmaktadır. Örneğin kitap dağıtma faaliyetinin

başlatılması gibi9. Kitabın konusunu İstanbul’da eğitimini tamamladıktan sonra köyüne dönen ve

orada bir okul açan idealist bir gencin çevresiyle girdiği çatışma oluşturmaktadır10

. Köyde yaşayan

Hüsameddin Molla günlerden bir gün şehre gider. Orada kaldığı misafirhane sahibinin kızına aşık

olur. Kızla haberleşmesini mektupla sağlayan Hüsameddin Molla bu sebeple şehre daha sık gidip

gelmeye başlar. Ancak kızın zengin talipleri de vardır. Bu talipleri ile evlenmek istemeyen kız evden

kaçar ve bunun sonucunda Hüsameddin Molla ile evlenmesine izin verilir11

. Uzun hikayede okumuş

ve toplumunun gelişmesine kendisini adayan aydın tiplemesi yanında diğer bilindik tiplemelerde

mevcuttur. 19. Yüzyıl Tatar Edebiyatı “marifetçilik edebiyatı” olarak adlandırılması tamamıyla

realist fikirlerin edebiyata kök salması yüzündendir. Bu dönem edebiyatta Tatar hayatı, gerçeklik

temelinde ve hayattan alınmış tip ve olaylar ile tasvir edilmeye başlanmıştır12

. Hüsameddin Molla

bunun en başarılı örnekleri arasındadır.

Akyiğitzade’nin o dönem için çığır açıcı olan bu çalışması beklenilenin aksine olumsuz

tepkiler alır13

. Bu tepkiler üzerine İsmail Gaspıralı’nın teşvikiyle14

1888 yılında İstanbul’a gelen

Akyiğitzade 1891 yılında Mekteb-i Mülkiyye’yi bitirir. 1892 yılında Mekteb-i Harbiyye’ye Rusça ve

İktisat Hocası olarak atanan Akyiğitzade aynı zamanda Galata ve Sirkeci Gümrük İdarelerinde de

1908 yılına kadar görev yaptı. İttihatçılar ile aynı görüşe sahip olmadığı için çıkardığı gazeteler

(Metin, Üç Kardeş15

(Gazete?)) kapatıldı ve işini kaybeden Akyiğitzade 1910 yılında Hicaz’a

gönderildi. Ancak kısa bir süre sonra yine görevinden alındı. 1916 yılında ağır hastalık sonucu

İstanbul’a dönmek zorunda kalan Akyiğitzade bu yıllar arasında çeşitli idari görevlerde bulundu.

1923 yılında vefatından kısa bir zaman önce Osmanlı Sadrazamı Hilmi Paşa (Mısırlı Said Halim Paşa

8 Hilmi Ziya Ülken, a.g.e., s.222.

9 Nil Yuziyev, a.g.k., s.9.

10 İsmail Türkoğlu, a.g.e., s.213.

11 Ali Yazıcı, http://aliyaziyor.blogspot.com/2010/05/husameddin-molla.html

12 Nil Yuziyev, a.g.k., s.8

13 Hilmi Ziya Ülken, a.g.e., s.222.

14 İsmail Türkoğlu, a.g.e., s.213

15 Hilmi Ziya Ülken, a.g.e., s.222, İsmail Türkoğlu, a.g.e., s.213.

4

olabilir) tarafından 1914 yılında Kazan Üniversitesi profesörlerinden N.F. Katanov’dan satın alınan16

Katanov Şarkiyat Kütüphanesi* (Süleymaniye Kütüphanesi?) Müdürlüğü yapan Akyiğitzade birçok

yabancı dil bilmekteydi.

Akyiğitzade “İktisad yahut İlm-i Servet: Azadegi-i Ticaret ve Usul-i Himaye” kitabını 1897

yılında, 1898 yılında “Avrupa Medeniyetine Bir Nazar” kitapçığı ile bir yıl sonra da “İlm-i Servet

veyad İlm-i İktisad” kitabını yayımladı.

“Avrupa Medeniyetine Bir Nazar” kitapçığında yazar, “Kur’an ayetleri ve Peygamberimizin

hadislerinden çıkarılan İslam medeniyeti Avrupa’yı orta çağ barbarlık ve cehaletinden kurtardığı”

iddiasındadır17

. İddiayı desteklemek üzere ilerleyen sayfalarda Avrupa’nın ortaçağdaki durumunu

anlatarak, onları cehaletten kurtaran şeyin İslam Medeniyeti olduğu, birçok önemli İslam bilginin

eserlerinin Latinceye çevrildiğini ve bu surette Avrupalının birçok bilimde ilerleme kaydettiği

belirtilmektedir. Çünkü “on birinci yüzyılda bir eseri Latinceye tercüme etmek demek, onu bütün

Avrupalı seçkinlere bildirmek demektir.”18

. Söz konusu kitapçığın bir bölümü “Kamil Mutii

tarafından çıkarılan el-Asrü’l-cedid adlı dergide (nr.10 Uralsk 1906, s.540-550) yayımlanmıştır.”19

.

16

Zoya Miytpiyiylaevna Monguş, “N.F. Katanov’un İstanbul’daki Kütüphanesi”, Çev. Sevim Hacıoğlu, Türkiyat

Mecmuası, C.21/Güz, 2011, s.446.

17 Musa Akyiğitzade, Avrupa Medeniyetine Bir Nazar, Sadeleştiren: R.Selçuk Uysal, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,

No:188, Ankara, 1996, s.2.

18 Musa Akyiğitzade, a.g.e., s. 44.

19 İsmail Türkoğlu, a.g.e., s.213.

* Geniş açıklama için lütfen bkz. İsmail Güleç, “Kuruluşunun Yetmiş Altıncı Yılında Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü

Kütüphanesi”, Müteferrika Dört Aylık Kitabiyat Dergisi, 13 (Kış 2000/2), s. 235–244,

http://turkoloji.cu.edu.tr/GENEL/ismail_gulec_kutuphane.pdf

5

Himayecilik-Ulusalçılık-Romantizm

Niall Ferguson, finans tarihçilerinin on yedinci yüzyıldan sonra İngiltere’de başlayan ve daha

sonra diğer bölgeler sıçrayan ekonomik büyüme artış hızının bankacılığın gelişmesi ile ilgili olup

olmadığı konusunda anlaşamamalarına rağmen, finansal devrimin endüstri devriminden daha önce

gerçekleştiği konusunda bir şüphe olmadığını söylemektedir20

. İngiltere’de bilindiği üzere endüstri

devrimi tekstil üretimi ile başlamış daha sonra ise demir çelik endüstrisi ile süreç kendisini devam

ettirmiştir21

. 1789-1838 ya da Hobsbawm’ın ifadesiyle, Fransa ve İngiltere’ de ortaya çıkmış ve

oradan da tüm dünyaya yayılmış olan ikiz bir kargaşa olan çifte devrim, geniş çaplı bir volkanın ikiz

krateri gibidir22.

Yaklaşık üç yüzyıl süren merkantalist uygulamalar Kıta Avrupasında yerini liberal

düşüncelerin yön verdiği iktisadi faaliyetlere bırakacaktı. Liberalizm iktisadi açıdan kendine bir yol

oluştururken politik anlamda da ete kemiğe bürünmekteydi. Schumpeter iki kavramın birbirinden

farklı olduğunu ve mutlaka ayrılması gerektiğine işaret eder23

.

Merkantalist uygulamalar zamanla karşısında karşıt fikirler bulacaktı. Yukarıda değinildiği

gibi liberalizm karşıt fikirlerden birisiydi. Daha önceleri Fransa’da fizyokrasi akımı ortaya çıksa da

bu düşünce akımı Fransa dışına çıkamamış ve zamanla da önemini yitirmiştir. Bununla birlikte

oluşturdukları slogan iktisadi liberalizm tarafından sahiplenecekti. Nasıl merkantalist uygulamalara

karşıt görüşler zamanla ortaya çıkmışsa liberal düşüncelere karşı da görüşler ortaya çıkacaktır. Bu

karşı görüşler hiç şüphesiz Marxim ve milli iktisat akımıdır.

Eric Helleiner, iktisadi liberalizm ile Marxim’in ayrıntılı bir şekilde analizlerin yapılmış

olmasına rağmen aynı çabanın milli iktisat için yapılmadığını ve 20. Yüzyıl iktisadi araştırmalarında

fazlaca önemsenmediğini belirtmektedir24

. Bu olumsuzluklara rağmen işaret edilmesi gereken şey,

20

Niall Ferguson, The Ascent of Money, Allen-Lane Penguin Books, England, 2008, s.52.

21 Robert C. Allen, “The British Industrial Revolution in Global Perspective:

How Commerce Created The Industrial Revolution and Modern Economic Growth”, 2006.

www.nuffield.ox.ac.uk/users/allen/unpublished/econinvent-3.pdf.

22 Eric J. Hobsbawm, “Devrim Çağı”, Çev. Bahadır Sina Şener, Dost Kitabevi Yayınları, 5. Basım, Ekim 2008, Ankara,

s.10.

23 Joseph A. Schumpeter, History of Economic Analysis, Routledge, England, 2009, p.394.

24 Eric Helleiner, “Economic Nationalism as a Challange to Economic Liberalism? Lessons from the Nineteenth

Century”, TIPEC Working Paper 02/3, p1.

6

milliyetçilik akımının 19. ve 20. Yüzyıllarda en önemli politik güç olduğudur25

. Bunun yansımaları

Osmanlı İmparatorluğunda da görülecek ve özellikle Balkan Savaşı milliyetçilik etkisinin artmasında

etkili olacaktır26

.

“Geniş çaplı volkanın ikiz kraterleri” Osmanlı İmparatorluğunda etkili olmuştur. Bu

kraterlerinden olan Fransız Devriminin yıkıcı etkileri Tanzimat Fermanı ile önlenmek istenmiştir27

.

Diğer taraftan, Şerif Mardin Tanzimat Fermanında özel mülkiyetin korunması hususunu ülkemizde

iktisadi düşüncenin gelişmesi açısından çok önemli bulmaktadır28

. Ayrıca Tanzimat ile iktisadi

yaşamda girişimci bireylerin ortaya çıkarılması amaçlanmıştı29

. Yarım yüzyıldır Osmanlı

İmparatorluğu gündeminde olan liberalizm30

, Tanzimat Fermanı ile birlikte siyasi ve iktisadi alanda

daha fazla gelişme imkanı bulmuştur.

Liberalizmi ihraç eden İngiltere dünya ekonomi sisteminde korumacılığın giderek artan

önemde önemini yitirmesiyle üstün bir konuma geldi ve bunu sürdürme olanağını elde etti31

.

Gerçekte Avrupalı ve Amerikalı Devletlerin liberalizmi benimsemelerinin altında yatan temel neden

İngiltere ile birlikte dünya ticaretine daha fazla katılarak bu ticaretten pay almaktı32

. Bununla birlikte

özellikle dış ticaret serbestliği bekleneni vermedi33

. 1873-1879 yılları arasında ortaya çıkan finansal

kriz sonucunda İngiltere’nin dünya ticaretindeki liderliği zayıfladı. Korumacılık yeniden ülkelerin

25

Joao Antinio De Paula, “The Idea of Nation in the 19th Century and Marxism”, ESTUDOS AVANÇADOS 22 (62),

2008, p1.

26 Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Çeviren: Ahmet Kuyaş, YKY, Onüçüncü Baskı, İstanbul, 2008, s.435.

27 İbrahim Durhan, “1838 Tarihli Osmanlı-İngiliz Ticaret Sözleşmesi ve Sonuçları”, AÜEHFD, C. VI, S. 1-2(2002), s.79.

28 Şerif Mardin, “Türkiye’de İktisadi Düşüncenin Gelişmesi (1838-1918)”, Siyasal ve Sosyal Bilimler Makaleler 2

(içinde), İletişim Yayınları, 9. Baskı, 2007, İstanbul, s.57.

29 Necmettin Doğan, The Origins of Liberalism and Islamism in the Ottoman Empire (1908-1914), Dissertation zur

Erlangung des Doktorgrades der Philosophie am Institut für Soziologie Fachbereich Politik- und Sozialwissenschaften der

Freien Universität Berlin December 2006, s.152.

30 Zafer Toprak, Türkiye’de “Milli İktisat” (1908-1918), Yurt Yayınları 2, Ankara 1982, s.18.

31 Reşat Kasaba, Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi- 19. Yüzyıl, Çev. Kudret Emiroğlu, Birinci Baskı, Ekim

1983, Belge Yayınları, İstanbul, s. 39.

32 Reşat Kasaba, a.g.e., s.40.

33 Sumru Öz, “Kriz ve Korumacılık: Tarih Tekerrür Edecek mi?”, Tüsiad-Koç Üniversitesi Ekonomik Araştırma Forumu,

Çalışma Raporu 0904, Temmuz 2009, s.17.

7

gündemine oturdu. Dünya ticaretindeki lider olma ve rekabet özellikle Avrupa kıtasını etkiledi ve

savaşın başlıca nedeni oldu34

.

Osmanlı devlet adamlarının gelir kaynağı elde etmek üzere başvurduğu çareler (eski tımar

sistemini yeniden canlandırmak, vergileri artırmak, sikkenin tağyiri ve müsadere yöntemi35

) bu

dönemde yeni arayışlara bırakmış, Aydınlanma Çağı Fransız düşüncesi bu arayışları beslemiştir.

Gelişen liberal düşünce çerçevesinde bireycilik özellikle iktisadi konularda temel felsefe olacaktır36

.

Avrupa’da gelişen liberalizm ulusçuluk akımıyla paralel gelişme gösterirken Osmanlıda bu farklı bir

gelişme göstermiş, ulusçuluk Osmanlı İmparatorluğunda etnik unsurların bağımsızlık arayışların

başlamasına neden olmuştur. Ulusçuluğun gelişmesinde Alman Romantik düşüncesinin katkıları da

olmuştur37

. Liberal yazarlar yerlerini List, Carey, Rae* ve Cauwés gibi iktisatçılara bırakmıştı. Diğer

taraftan, savaş liberal uygulamalara özellikle dış ticarette son verilerek korumacı politikaya

geçilmesine neden olmuştur.

Yaklaşık 18. Yüzyılın başlarında Fransız Devriminin etkisiyle ortaya çıkan ve yüzyılın

ortalarına devam eden romantizm hemen hemen tüm alanlarda ama özellikle resim, müzik ve

edebiyatta kendisini gösterdiği ve bireyin duygularının daha öne çıktığı bir akımdır. Bireyin duygu ve

düşüncelerini öne çıkarırken kullanılan başlıca araç doğa olmuştur. Merkantilizm uygulamalarında

olduğu gibi romantizm de özellikle iktisadi uygulamalarda ülkeden ülkeye farklı biçimde ortaya

çıkmıştır. Özellikle de Almanya’da38

.

Henry Carey 1870lerin en ünlü iktisatçılarından birisiydi39

ve Friedrich List, Henry Charles

Carey (Principles of Political Economy (3 vols., 1837-1840)) ve Alexander Hamilton’da olduğu gibi

birçok önemli yabancı dile çevrilen kitapları vardı. Carey, John Stuart Mill ve öncülleri Thomas

34

Reşat Kasaba, a.g.e., s.92.

35 Şerif Mardin, a.g.e., s.54.

36 Zafer Toprak, a.g.e., s.19.

37 Zafer Toprak, a.g.e., s.20.

38 Liah Greenfeld, The Spirit of Capitalism : Nationalism and Economic Growth, Harvard University Press, Secon

Printing 2003, USA, p.154.

39 Anton Chaitkin, “The ‘land-bridge’: Henry Carey’s global development program”, EIR Feature, May 2, 1997, p.31.

*Rae’nin II. Meşrutiyet Osmanlı aydını tarafından okunma iddiasının değerlendirilmesi için lütfen bkz. Ahmed Güner Sayar, Osmanlı İktisat

Düşüncesinin Çağdaşlaşması, Ötüken Yayıncılık, 2. Basım, İstanbul 2000, 8 nolu dipnot, s.31.

8

Malthus, David Ricardo ve Adam Smith tarafından temsil edilen İngiliz emperyal düşüncesine

karşıydı.

Pennsylvania’da bir dönem yaşayan List, burada Carey ile çalışma fırsatı bulacak, 1830

yılından sonra Almanya’ya dönüşünde Amerikan Sistemini uygulayacak ve bununla “Alman

Demiryollarının babası” unvanını alacak, serbest ticarete karşı olduğunu dünyada bilmeyen

kalmayacaktı40

. Paul Cauwés (Cours d'Economie Politique" contenant avec l'exposé des principes l'analyse

des questions de législation économique. París, 1893. 4 volúmenes) içinde ulaşım endüstrisi son derece

önemliydi, çünkü bu endüstri “hizmet endüstrisi” olmayıp üretken bir endüstri idi41

. Hukukçu olan

Cauwés Alman tarihselciliğinden etkilenmişti42

. John Rae ise biraz farklı konumdadır. Yukarıda

bahsedilen fikir adamları, örneğin List (The National System of Political Economy, 1841) iktisat teorisine

orijinal bir katkı yapmamışlardı43

. J.S.Mill’in Malthus kadar önemsediği Rae’yi (Statement of Some

New Principles on the Subject of Political Economy,1834) Schumpeter de sermaye teorisi konusunda

yaptığı çalışmalardan dolayı çok önemli bulmakta ve aynı isimde Adam Smith’in biyografisini yazan

diğer John Rae ile karıştırılmaması konusunda dikkati çekmektedir44

. Rae tüm hayatı boyunca

devletin sanayi desteklemesi ve koruyucu gümrük tarife konuları ile ilgilenmiştir45

.

Osmanlı İmparatorluğunda II. Meşrutiyet yıllarında gündeme gelen ve güçlenen ulusçuluk

akımı devletin iktisadi uygulamalarını da etkilemiştir46

. Kapitülasyonların tek taraflı kaldırılması,

gümrük vergilerinin düzenlenmesi konusunda diğer ülkelerin onayının alınmaması gibi uygulamalar

bu dönemde atılmış olan adımlardı. “Milli iktisat”, “milli bankalar kurmak, milli şirketler kurmak,

40

Lawrence Freeman and Marsha L. Bowen, “The legacy of List’s National System of Political Economy”, EIR Toward

Eurasia, January 3 , 1992, p.40.

41 Jacques Cheminade, “If France had followed Paul Cauwes, World War I could have been avoided”, EIR Toward

Eurasia, January 3 , 1992, p.54.

42 Joseph A. Schumpeter, a.g.e., s.843.

43 Joseph A. Schumpeter, a.g.e., s.517.

44 Joseph A. Schumpeter, a.g.e., s.468-469. , Syed Ahmad, “John Rae, Schumpeter and Amsden on Technological Change

and Economic Development”,p.1, http://www.economics.mcmaster.ca/documents/department-working-

papers/deptwp9410.pdf

45 Murray N. Rothard, Economic Thought Before Adam Smith An Austrian Perspective on the History of Economic

Thought Volume I, Ludwig von Mises Institute Edward Elgar Publishing Ltd. 1995 (2006 Edition), s.143.

46 Zafer Toprak, a.g.e., s.126-128.

9

milli sermaye birikimini sağlamak, milli burjuvazi yaratmak düşüncesi”47

bağlamında

değerlendirilmektedir.

Musa Akyiğitzade genel bir çerçeve içinde Tanzimat aydını sayılabilir. Çünkü “Tanzimat

aydını, Batı’nın hızlı yükselişini seyreden, anlamaya çalışan, kendi toplumunu ve devletini mukadder

görünen felaketten kurtarmak için kıvranan, mutlaka bir şeyler yapılması gerektiğine inanan, ve

aklına gelen her çözüme sarılan “eklektik” bir aydın tipidir.”48

.

Musa Akyiğitzade bu dönemde serbest dış ticaret uygulamalarına karşı çıkmakta ve bu karşıt

fikirlerini List ve Cauwés’in görüşleriyle desteklemekteydi. Ancak Musa Akyiğitzade’nin iktisadi

düşünceleri üzerinde etkileri olan düşünce adamları List ve Cauwés ile sınırlı değildi. Örneğin,

Osmanlı’yı mamul madde ihraç eden bir ülke olarak görmek isteyen Münif Paşa bu noktada

kendisinden bir kuşak sonra gelecek olan Musa Akyiğitzade’ye ve onun gibi düşünenlere yol

göstermiştir”49

. Diğer önemli Osmanlı aydını ise hiç şüphesiz Ahmed Midhat Efendi’dir. Orhan

Okay, “Tanzimat devrinde batılı (liberalist) iktisat teorilerini, belki derinliğine değil, fakat muhakkak

ki milli bir şuurla ele alan, tenkid süzgecinden geçiren, bir takım meselelere dikkatimizi çekerek,

ekonomi politik memleketimizde revaç bulurken, bazı bahislerde milli menfaatlerle çatışma halinde,

bir tavır takınılması gerektiğini düşündüren ilk Osmanlı aydını” olarak Ahmet Midhat Efendi’yi

işaret etmektedir50

. İktisadi kalkınma için bankacılığın önemini kavrayan kişilerin başında ise Sadık

Rıfat Paşa gelmektedir51

. Bu arada List, milli iktisat akımında önemli bir başvuru kaynağı olurken,

List ise Osmanlı İmparatorluğuna pek yakınlık beslememiştir52

.

47

Zeki Arıkan, ‘ “Milli İktisat”a ilişkin bir belge’, http://web.deu.edu.tr/ataturkilkeleri/pdf/cilt2sayi4.5/c2_s4-5_belgeler-

_zeki_arikan.pdf

48 Ernur Genç, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını”, Akademik

İncelemeler, Cilt:2, Sayı:1, Yıl:2007, s.142.

49 F. Samime İnceoğlu,”Tanzimat’ta bir düşünür ve bürokrat: Münif Paşa ve iktisat tasavvuru”, Divan İlmi Araştırmalar,

Sy. 19 (2005/2), s.262.

50 Orhan Okay, İktisatta milli düşünceye doğru ve Ahmed Midhat’ın çalışmaları, Sanat ve Edebiyat Yazıları, Dergah

Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul, 1998, s. 119.

51 Niyazi Berkes, a.g.e., s.203.

52 Edward C. Clark, “Osmanlı Sanayi Devrimi”, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler (içinde),

Ekmeleddin İhsanoğlu (yayına hazırlayan), İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları No.3692, İstanbul 1992, s.37.

10

Musa Akyiğitzade yazdığı iki iktisat kitabı olduğu daha önceki satırlarda belirtilmişti. Birinci

kitap olan “İktisad yahud İlm-i Servet: Azadeği-i Ticaret ve Usul-ü Himaye”de List ve Cauwés’in

iktisadi görüşleri ortaya konduktan sonra bu fikirlerin “Osmanlı Devleti için en ideal görüşler

olduğunu”53

belirtmektedir. Akyiğitzade’ye göre en önemli sorun serbest ticaret uygulamasıdır.

Sanayi ve tarım arasında bir seçim yapmayan Akyiğitzade için her ikisi de önemli konulardır ancak

tercihini sanayi yönünde kullandığı görülmektedir. Çünkü ülkede eğitim seviyesi artıkça tarım

kesiminden sanayiye doğru bir akış olacağını belirttikten sonra eğitime önem verilmesi gerektiğini

söylemiştir.

Akyiğitzade sadece gelecekte gelişmesi mümkün sektörlerin devletçe desteklenmesi

gerektiğini ileri sürerken, bu görüşlerde “bebek endüstiriler tezi”nin izini görmek mümkündür.

Rekabetin bu noktada en önemli unsur ve gelişmiş olan ekonomilerin asıl amacının yeni pazarlar

bulmak olduğunu Akyiğitzade görmüştür. Bu noktadan hareketle Akyiğitzade’nin mutlak bir

korumacılıktan yana olmadığını söylememiz mümkündür54

.

İkinci kitabı İlm-i Servet veyahud İlmi- İktisat’ın ilk bölümünde Batı iktisadi düşüncesinin

kaynaklandığı Eski Yunan ve Roma düşünceleri İslami gelenekle karşılaştırılıyordu55

. Yazar

çalışmasında iktisat ilmini maddi ihtiyaçların karşılanması amacıyla insan faaliyetlerini ele alan bilim

olarak tanımlamaktadır56

. Servet konusunu incelerken iktisadın konusunun sadece maddi servetle

sınırlı kalmamasını, manevi servetin de (güven, barış ve huzur vb.) inceleme konusuna dahil edilmesi

gerektiğini ifade etmektedir. Akyiğitzade eserinde serbest ticaret ile himayeci yöntemleri savunan

görüşlerini ayrı ayrı ele almıştır. Serbest ticaret yanlılarının görüşleri incelendikten sonra himayeci

yönetimi savunanların karşı savları belirttikten sonra Smith ve Ricardonun görüşlerine zıt görüşler

ortaya koymaktadır57

. Himayeciliği desteklerken bunun için İrlanda ve İngiltere örneği üzerinde

durur. Çünkü iktisat tarihi biri çiftçi diğeri sanayici olan ülkeden çiftçi ülkesi sanayici ülkesini takip

53 Yusuf Kemal Öztürk, Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde İktisadi Düşünce Akımları (1838-1914), Yayımlanmamış

Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi SBE, Ankara, 2007, s.160-169. 54

Zafer Toprak, a.g.e., s.106.

55 Sarp Balcı, Two Versions of Enlightenment State in the Late Ottoman Era Protectionist State Versus Liberal State in

the Works of Akyiğitzade Musa and Mehmed Cavid, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, ODTÜ Kamu Yönetimi ve

Siyaset Bilimi Bölümü, Ankara, Eylül 2004, s.59.

56 Ömer Karaoğlu, “Akyiğitzade Musa ve İlm-i İktisat”, Bilgi (16) 2008/1, s.5 ve devamı.

57 Hilmi Ziya Ülken, a.g.e., s.224.

11

etmek zorunda kaldığını göstermektedir. Hangi sanayinin kurulması karar verildikten sonra bu

sanayinin dış rekabetten korunması gerekir.

Akyiğitzade, arz-talep ve fiyat oluşumları hakkında genel bilgiler verdikten sonra madeni ve

kağıt para ile ilgili olarak değerlendirmelerde bulunur. İşçi ücretlerinin emek arz ve talebine göre

belirlendiğini teorik yollarla açıklar. Avrupa ülkelerinde ücretlerin yüksek olmakla birlikte Osmanlı

İmparatorluğunda nakdi ücretlerin yüksek olmamakla birlikte zaruri malların fiyatının düşük olması

nedeniyle ücretin alım gücünün yüksek olduğunu ileri sürmektedir. Yapılan son çalışmalarda 1490-

1914 dönemi için Osmanlı İmparatorluğundaki kentlerde düz ve vasıflı inşaat işçi ücretlerinin söz

konusu dönemde 300 kattan fazla arttığı görülmüştür58

. Faiz-kar konusunda teorik açıklamalarda

bulunan yazar, bu açıklamalarını iktisadi hayattan aldığı örneklerle destekler. Liberal uygulamalara

karşı çıkan Akyiğitzade Osmanlı Devletininde tıpkı sanayileşmiş ülkelerin başlangıçta uyguladıkları

himayecilik politikasını uygulaması gerektiği savunmuştur.

Sonuç

Musa Mehmetcanoğlu Akyiğitzade, 1930’larda genç Tükiye Cumhuriyetinin iktisadi politika

arayışlarında himayecilik düşüncesinin olması diğer önemli ögeler olmasa dahi önemli bir şahsiyet

haine getirmeye yeterli olabilirdi. Söz konusu dönemde (1914-1918) uygulanan milli iktisat

politikasının yabancı sermaye ve yabancı yatırımcı düşmanlığı, 1. İktisat Kongresinde düzeltilerek

yabancı sermaye ve yatırımlara açık bir milli iktisat politikası benimsenmiştir59

.

Akyiğitzade zamanın otoritesiyle girdiği savaşı kaybetmiş, çıkardığı gazeteler kapatıldığı gibi

işini kaybetmiş, daha sonraları ülkeden de kovulmuştur. O zamanın liberal görüş taraftarları

tarafından gerçekten de insanı hayrete düşürecek tarzda görmezden gelinmiştir. Oysa Akyiğitzade,

Ahmed Midhat Efendi ile ilmi açıdan karşılaştırıldığında kanıtlarının daha güçlü olduğu

görülecektir60

. Yazdığı ilk kitapta himayeciliği savunurken, ikinci kitapta “iktisadın tarihi, teorisi ve

uluslar arası boyutlarına ait oldukça ayrıntılı notlar aktardığını görmekteyiz”61

.

58

Şevket Pamuk-Süleyman Özmucur, “Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Avrupa’da Ücretler, 1489-1914”, Osmanlı

Ekonomisi ve Kurumları (içinde)-Şevket Pamuk, Çev: Gökhan Aksay, T. İş Bankası Kültür Yayınları, 3. Baskı, İstanbul,

Nisan 2010, s.171.

59 Ahmet Kala, Türk Sınai Mülkiyet Tarihi, Türk Patent Enstitüsü Yayınları No:1, Şubat 2008, Ankara, s.17.

60 Hilmi Ziya Ülken, a.g.e., s.226.

61 Ömer Karaoğlu, a.g.m. s.19.

12

Kaynaklar

1. Ahmed Güner Sayar, Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması, Ötüken Yayıncılık, 2. Basım, İstanbul 2000.

2. Ahmet Kala, Türk Sınai Mülkiyet Tarihi, Türk Patent Enstitüsü Yayınları No:1, Şubat 2008, Ankara.

3. Ali Yazıcı, http://aliyaziyor.blogspot.com/2010/05/husameddin-molla.html

4. Anton Chaitkin, “The ‘land-bridge’: Henry Carey’s global development program”, EIR Feature May 2, 1997,

pp.30-53.

5. Ayhan Aktar, “Şark Ticaret Yıllıkları’nda “sarı sayfalar”: İstanbul’da meslekler ve iktisadi faaliyetler hakkında

bazı gözlemler, 1868-1938”, Toplum ve Bilim 76, Bahar 1998, s.105-143.

6. Edward C. Clark, “Osmanlı Sanayi Devrimi”, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler

(içinde), Ekmeleddin İhsanoğlu (yayına hazırlayan), İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları No.3692, İstanbul 1992.

7. Eric Helleiner, “Economic Nationalism as a Challange to Economic Liberalism? Lessons from the Nineteenth

Century”, TIPEC Working Paper 02/3.

8. Erik Grimmer-Solem ve Roberto Romani, “The Historical School, 1870-1900: A Cross-National

Reassessment”, History of European Ideas, Vol.24, Nos.4-5, 1998, pp.267-299.

9. Erik S. Reinert, “The Role of the State in Economic Growth”, Journal Economic Studies , Vol.26, No.4/5, 1999,

pp.268-326.

10. Ernur Genç, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını”, Akademik

İncelemeler, Cilt:2, Sayı:1, Yıl:2007,s.134-174.

11. F. Samime İnceoğlu, “Tanzimat’ta bir düşünür ve bürokrat: Münif Paşa ve iktisat tasavvuru”, Divan İlmi

Araştırmalar, 19 (2005/2), s.231-264.

12. Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları, Üçüncü Baskı, İstanbul 1992..

13. http://tr.wikipedia.org/wiki/Kazan,_Tataristan

14. http://tt.wikipedia.org/wiki/Musa_Aqyeget

15. İbrahim Durhan, “1838 Tarihli Osmanlı-İngiliz Ticaret Sözleşmesi ve Sonuçları”, AÜEHFD, C. VI, S. 1-

2(2002), s.77-104.

16. İsmail Türkoğlu, “Musa Akyiğitzade” maddesi, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 31,

İstanbul 2006, s.213-214.

13

17. Jacques Cheminade, “If France had followed Paul Cauwes, World War I could have been avoided”, EIR Toward

Eurasia, January 3, 1992, pp.53-55

18. Joao Antinio De Paula, “The Idea of Nation in the 19th Century and Marxism”, ESTUDOS AVANÇADOS 22

(62), 2008, pp.219-235.

19. Joseph A. Schumpeter, History of Economic Analysis, Routledge, England, 2009.

20. Keith Tribe, “Historical Schools of Economics: German and English”, Keele Economics Research Papers,

February 2002.

21. Liah Greenfeld, The Spirit of Capitalism : Nationalism and Economic Growth, Harvard University Press, Secon

Printing 2003, USA.

22. Mehmet Rıhtım, Türk Kitabı (Unudulan tarix-deyişdirilen adlar), Qafqaz Üniversitesiteti Qafqaz Araşdırmaları

İnstitutu No:11, 2009.

23. Michel Foucault, Ders Özetleri 1970-1982, Çev. Selahattin Hilav, YKY yayınları, Üçüncü Baskı, İstanbul,

1993.

24. Murray N. Rothard, Economic Thought Before Adam Smith An Austrian Perspective on the History of

Economic Thought, Volume I, Ludwig von Mises Institute, Edward Elgar Publishing Ltd. 1995 (2006 Edition).

25. Musa Akyiğitzade, Avrupa Medeniyetine Bir Nazar, Sadeleştiren: R.Selçuk Uysal, Türkiye Diyanet Vakfı

Yayınları, No:188, Ankara, 1996.

26. Necmettin Doğan, The Origins of Liberalism and Islamism in the Ottoman Empire (1908-1914), Dissertation zur

Erlangung des Doktorgrades der Philosophie am Institut für Soziologie Fachbereich Politik- und

Sozialwissenschaften der Freien Universität Berlin December 2006.

27. Niall Ferguson, The Ascent of Money A Financial History of World, Allen-Lane Penguin Books, England, 2008.

28. Nil Yuziyev, “Yeni Dönem Tatar Edebiyatı”, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-

18709/h/yenidonemtataredebiyati.pdf

29. Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Çeviren: Ahmet Kuyaş, YKY, Onüçüncü Baskı, İstanbul, 2008.

30. Orhan Okay, İktisatta milli düşünceye doğru ve Ahmed Midhat’ın çalışmaları, Sanat ve Edebiyat Yazıları,

Dergah Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul, 1998, s. 116-135.

31. Ömer Karaoğlu, “Akyiğitzade Musa ve İlm-i İktisat”, Bilgi (16) 2008/1:1-21.

32. Paul Gottfried, “Adam Smith and German Social Thought”, Modern Age Spring 1977, pp.146-152.

33. Reşat Kasaba, Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi- 19. Yüzyıl, Çev. Kudret Emiroğlu, Birinci Baskı,

Ekim 1983, Belge Yayınları, İstanbul.

14

34. Sarp Balcı, Two Versions of Enlightenment State in the Late Ottoman Era Protectionist State Versus Liberal

State in the Works of Akyiğitzade Musa and Mehmed Cavid, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, ODTÜ

Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Bölümü, Ankara, Eylül 2004.

35. Suat Oktar-Arzu Varlı, “İttihat ve Terakki Dönemi’nin Ulusal Bankası: Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası”,

Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Yıl 2009, Cilt XXVII, Sayı II, s.1-20.

36. Sumru Öz, “Kriz ve Korumacılık: Tarih Tekerrür Edecek mi?”, Tüsiad-Koç Üniversitesi Ekonomik Araştırma

Forumu, Çalışma Raporu 0904, Temmuz 2009.

37. Syed Ahmad, “John Rae, Schumpeter and Amsden on Technological Change and Economic Development”,p.1,

http://www.economics.mcmaster.ca/documents/department-working-papers/deptwp9410.pdf

38. Şerif Mardin, “Türkiye’de İktisadi Düşüncenin Gelişmesi (1838-1918)”, Siyasal ve Sosyal Bilimler Makaleler 2

(içinde), İletişim Yayınları, 9. Baskı, 2007, İstanbul, s.51-117.

39. Şevket Pamuk-Süleyman Özmucur, “Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Avrupa’da Ücretler, 1489-1914”, Osmanlı

Ekonomisi ve Kurumları (içinde)-Şevket Pamuk, Çev: Gökhan Aksay, T. İş Bankası Kültür Yayınları, 3. Baskı,

İstanbul, Nisan 2010, s.155-180.

40. Yusuf Kemal Öztürk, Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde İktisadi Düşünce Akımları (1838-1914),

Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi SBE, Ankara, 2007.

41. Zafer Toprak, Türkiye’de “Milli İktisat” (1908-1918), Yurt Yayınları 2, Ankara 1982.

42. Zeki Arıkan, ‘ “Milli İktisat”a ilişkin bir belge’, http://web.deu.edu.tr/ataturkilkeleri/pdf/cilt2sayi4.5/c2_s4-

5_belgeler-_zeki_arikan.pdf

43. Zoya Miytpiyiylaevna Monguş, “N.F. Katanov’un İstanbul’daki Kütüphanesi”, Çev. Sevim Hacıoğlu, Türkiyat

Mecmuası, C.21/Güz, 2011, s.446-451.