MENGE

TE ME

SARANGANI MANOBO

E 0

MENGE KEMOLOAN

TE MESAKIT

Many Kinds of Diseases

by

Carl and Lauretta DuBois

Illustrations by

Nathaniel T. Tianero

S•mtr Institute of llntuistlcs-Mppines, Inc. Translators Publishers

1972

.~--:.•,

""':··.

Published

in cooperation with Bureau of Public Schools

and Institute of National Language

of the Department of Education

Manila, Philippines

42.C-772-7.6C Printed in the Philippines

by S.I.L. Nasuli Press

N-5040

PREFACE

This health booklet contains a description of some symptoms of . several diseases and general suggestions for treating them. It is not designed as a technical medical book, and should not be considered competitive with available medical services. However, this booklet is intended to suggest helpful prevention and treatment when a doctor or other medical help is not available. This material was prepared for the Sarangani Manobo people of Davao del Sur, Republic of the Philippines, by Carl and Lauretta DuBois together with Malompason Panay.

The Manobo preface and Visayan translation were prepared by Marcelo Lim.

The Summer Institute of Linguistics is happy to present this publication as part of its program to provide vernacular reading material.

TEPAD TE LIBRO SEINI

Se libro seini meg-indan kenitadon te menge kemolo te mesakit aw menonen se pegbolong kenyan amon mesayo megkepiya. Aw memegay heman kenitadon te peokit aw menonen se pegsonggong amon eked tetoo. Yan ~piya aw toloen te kedita te otaw ini.

SIPAON

Mino1) si Pep1to. Peg-o1) din 1ekat te iskwi1ahan nee1em te odan. Van tinegangtang tandl te kegenaw te odan.

Sagwa dimateng sikandin 1ekat te iskwi1ahan gayed egbehaen. Gayed den p1g~1paon. Mine1eg heman se beke1eng din.

Minikagi se inay din, "Doen s1paon no. Lowasi se penenaktun no meames. Peg-ekas ka te ne1angkay. Ibat ka kidoen te ikam no. 8i1~

aw pegbehaen ka sempengi se bahl no. 8i1~ aw medapag ka diyl te menge mengisu sempengi se

1

baha no. Ika eg-adek te mengisu so kometin se mesakit diya kandan ...

Bena1 onto se inikagi te inay i Pepito. Seini se inangen te otaw amon eked ketin se sipaon doton te doma otaw:

1. Ik~ eg-inem diya te baso te otaw doen sipaon.

2. B11cl' aw memisnga ka aw pegbehaen, ika egpedapag te doma otaw.

3. Ik~ egpengadek te doma otaw.

Seini se pegbo1ong te sipaon: 1. Pekedeke1 i se wayeg i nemen no aw sabaw

aw temek te 1 i maw. 2. Peg-etod ka aw tedogi ka diy~ te i kam

no. 3. Pebo1ong ka te Ascorbic Acid tab1itas.

Bi tami na C iyan. 4. Kaen kate 1imaw, beyabas, 1okban,

kepaya aw kemati.

SIP-ON Nag-uli si Pepito gikan didto sa iskwilahan naulanan siya ug nabasa siya. Nangorog siya tungod sa katugnaw. Pag-abut niya didto sa ilang balay nagsakit ang iyang ulo ug ang iyang tutonlan.

Nag-ingon ang iyang inahan, hukaaa ang irnong basa nga sinina ug pag-ilia didto. Tan-awa gihilantan kana. Adto sa irnong lawak ug paghigda. Kon rnangatsi ka sarnpongi ang irnong baba kon duol ikaw sa mga bata. Ayaw paghalok sa garnay nga rnga bata kay rnatakdan sila sa irnong saki t.

2

Tinuod ang g11ngon sa inahan ni Pepito. Kinahanglan kani ang inyong pagasundon aron dili kame pagatakdan sa uban sa ilang sakit.

1. Ayaw pag-inom diha sa imnanan sa tawo nga may hilanat.

2. Ayaw pagduol sa ubang mga tawo kon mangatsi ka.

3. Ayaw paghalok sa uban.

Ang pagwagtang sa sip-on:

1. Inorn ug daghang tubig ug duga sa kahil. 2. Kinahanglan magpahulay ikaw ug matulog. 3. Mag-inorn ikaw ug Ascorbic Acid. Kani

ang bi tamina C. 4 •. Magakaon ka ug kahil, bayabas, baongon,

kapayas ug kamatis.

3

PlU (Influenza)

Pigs1paon si lolita. Wed} peg-etod sikand1n so med1ta se buyung d1n. Weda 1nem te bebolong. Ontb dimasel se mesakit d1n. Ontb mineleg se lawa d1n. M1neleg heman se olo din. Piglegenaw. Ontb net1gdaan. Nesekitan s1 lolita te plu.

Ke1langan m1bat si lolita aw tomedogi. Eked gayed peglegeb-legeb. Eked pegterbaho. Aw pegbehaen aw kelkelen sempengan d1n se bah} din. Eked ayon diya te doma otaw lamig te megk~piya.

Piglegenaw si lolita te plu so m1gdoma te otaw p1gplu. Van kinetinan s1 lolita.

4

Se1ni se 1nangen 1 Lolita amon megk~p1ya:

1. Meg-ogpa aw tomedogi k1 doen te 1 kam din.

2. Gayed minem te wayeg aw migop te sabaw. Mepakay aw minem te wayeg meinit aw megenaw.

3. Komaen te kepaya aw limaw. 4. Komaen te m~piya klnen amon mesayo

megk~p1ya.

5. Minem heman te B1tamina amon megkagsen se lawa din.

6. Minem te bebolong.

FLU Gisip-on si Lolita. Daghan kaayo ang iyang gibuhat ug wala siyay pahulay. Wala siya mo-inorn ug tarnbal. Nanaki t ang iyang kalawasan ug grabi siya kaayo. Wala siya rnarnaayo sa iyang sakit. Trangkaso ang sakit ni Lolita.

Kinahanglan rnaghigda si Lolita sa iyang lawak ug rnatulog. Dili siya rnagtrabaho. Ken rnangulhad siya ug rnag-ubo sampungan niya ang iyang baba. Dili siya rnag-ipon sa ubang tawo hangtod rnarnaayo siya. Gitrangkaso si Lolita kay natakdan siya sa ubang tawo.

Kini ang pagabuhaton ni Lolita aron rnarnaayo siya:

1. Magpuyo siya ug rnatulog didto sa iyang lawak. 2. Mag-inorn siya ug daghang tubig ug rnaghigop

siyag sabaw. Makainorn usab siya sa init ug bugnaw nga tubig.

3. Magkaon siya ug kapayas ug baongon. 4. Magkaon siya ug rnaayong pagkaon aron dali

siyang rnarnaayo. 5. Mag-inorn siya ug bitarnina aron may kusog ang

iyang lawas • 6. Mag-inorn siyag tambal.

5

TAYPOWID AW EL TOR

Peg-all i Edita lekat te iskwilahan gayed migkelag.

Mig-ins} se inay din, 11 Neng} lay migkelag k a ...

Timaba si Edita. 11 lneleg a. Mineleg se getek ko. Mineleg se olo ko. Gayed a mig-indes te wayeg. Piglegenaw a. 11

Van inibing te inay din si Edita doton te doktor. Minikagi se doktor te doen mesakit din iningedanan Taypowid. In1kegihan te doktor se inay i Edita te teniyen doton te sebad tamb~ amon eked ketini se doma otaw te mesakit din. Inikegihan te doktor te teniyen se sablag aw ilosay aw baso din. Eked kepakay aw komaen se doma otaw diya detonan din. Keilangan bolongan se taypowid.

Mig-ins} se inay i Edita ... Eden se pegkeabat din te mesakit seini. 11

Timaba se doktor, 11 Kimaen te k}nen inembongan te langaw. Mininem te wayeg ken} m~piya inemen ...

Ont~ nepela si Edita te kagi te doktor. Eden din aw mepakay inemen din se wayeg lekat te baog. Wed} ketaga-taga si Edita te neibing te langaw se keloli te mesakit. s-:ryan se

6

linekatan te mesakit i Edita. Bil~ aw omindes si Edita ilebeng din se tai amon eked embongi te 1angaw so amon eked pekeibing te keloli doton te doma otaw. Gayed ona meg-onaw si Edita te be1ad din singed komaen. Gayed meg-onaw te belad din aw m~penga mihl aw mindes.

!ling heman kenyan se El Tor. Gayed mindes se otaw te wayeg. Aw omindes meleg gayed se getek. Megdelowak heman. M~p1ya aw ayas megpebolong.

Keilangan minem kaw te wayeg ona impesebo so yan se m~piya eg-inemen amon eked kaw kesekiti te mesakit seini. Pemellii se k}nen niyo te wedad kelipa. Sempengan gayed se kanen amon eked keembongi te 1 angaw. Ke1 1 angan ilebeng se tai amon eked kitai te 1angaw. Van se tolad~ tepad te mesakit te Taypow1d aw E1 Tor.

TYPHOID/EL TOR Pag-uli ni Edita gikan sa eskwilahan naghi lak siya. Gipangutana siya sa iyang inahan, 11 Nganong nag hi lak ka. 11 Mi tubag si Edi ta nga nag-ingon, 11 Gisaki tan ako sa tiyan ug ulo. Kanonay akong kalibang ug gihilantan ako. 11 Gidala sa iyang inahan si Edita sa doktor. Gui-ingnan sa doktor arig inahan ni Edita nga ang iyang sakit El Tor. Gui-ingnan sa doktor ang inahan ni Edita nga kinahanglan inyong ilain siya sa usa ka lawak aron dili matakdan ang ubang tawo. Lainon usab ang iyang plato, kutsara ug baso. Dili maayo kon ang ubang mga tawo magkaon sa iyang kan-anan. Kinahanglan tambalan ang iyang saki t aron mamaayo siya.

7

Nangotana ang inahan ni Edita, "Asa niya nakuha ang iyang sakit." Mitubag ang doktor, "Gikan kini sa langaw nga nagtugdon sa iyang pagkaon, ug dili limpyo ang tubig nga iyang nainom." Natingla si Edita sa giingon sa doktor. Gikaingon niyag maayo ang mag-inom ug tubig sa suba. Wala mahibalo si Edita nga nadala sa langaw ang mikrobyo nga nakasakit kaniya. Mao kini ang hinungdan nga nagsakit si Edita. Kong malibang si Edita tabunan niya ang iyang tai aron dili tugdunan sa langaw ug dili makadala sa mikrobyo ngadto sa uban tawo. Manghunaw si Edita sa iyang kamot sa dili pa siya mokaon. Nanghunaw usab siya sa iyang kamot inig human siyang mangihi ug malib~g. Kini ang sakit gitawag ug El Tor. Ang tawo magsuka ug malibang. Ken malibang siya magsakit ang iyang tiyan, ug magsuka siya. Kinahanglan tambalan dayon. Kinahanglan inyong ipabukal ang tubig nga inyong imnon aron dili kame masakit sa sakit nga gitawag ug El Tor. Taklubi ninyo ang inyong pagkaon aron dili tugdunan ug langaw. Kong malibang kame ilubong ang inyong tai aron dili maktugdon ang langaw. Mao kini ang gitudlo matitungod sa sakit nga Typhoid/El Tor.

8

MALARYA

Dapag te balay i Juan onto medita se tegenek. Gayed sikandin netigdaan te bangl te tegenek. Doen sebad aldaw onto netigdaan so mineleg se ole. Piglegenaw sikandin. Mengayong-kayong se lawa din te tegangtang. Onto netigdaan te mesakit din. Gayed den piglegenaw.

Limaoy se sigalak din kandin lekat te mediy~. Pegkita dan onto nepuluk se pedowan te sigalak din tepad te mesakit i Juan. ~R~

In-indan te sigalak se mesakit din s1yan lekat

9

te pegbang) te tegenek. Seini se m~piya inangen i Juan amon eked

den toda kesekiti te malarya: 1. Ominem te bebolong te malarya. 2. Aw tomedogi megkolamb~ amon eked den

kebanga te tegenek. 3. Ipebomba din te otaw te gobirno se

balay din te D.D.T. amon matay se tegenek eg-ogp} kidoen te kilid te balay din.

MALARYA Daghan kaayo ang !amok sa dual sa balay ni Juan. Daghan ang pinaakan sa !amok sa iyang lawas. Usa ka adlaw nagsakit ang iyang ulo ug grabi siya kaayo. Nangorog siya tonged sa kasakit.

Ang iyang mga amigo miduaw kaniya. Subo kaayo ang iyang mga amigo kay nasakit si Juan. Nag-ingon ang iyang amigo nga gimalarya siya gumikan sa pagpaak sa lamok kaniya.

Kini ang buhaton ni Juan aron dili na siya malaryahon:

1. Hag-inom siya ug tambal sa malarya. 2. Maggamit na siya ug muskitiro kon matulog siya,

aron dili siya mapaakan sa !amok. 3. Pabutangan niya sa DDT ang iyang balay sa mga

bombiro aron mamatay ang mga lamok.

10

T.B. (Tuberculosis)

Melomay se lawa te otaw se1ni. Onto megas"l. Gayed egkelkelen. Doen aldaw egpeneptep te dipanog. Doen T.B. d1n. Sempengan din se bah} aw kelkelen so eked ke1beg aw kometin se mesakit din diy"l te doma otaw.

811~ aw meneptep. 1teptep din diyl te papil aw ken} dawen te kayo. Penga niyan sonogen din.

Eked kepakay aw 1ayon se sablag aw base aw 1losay din diy~ te sablag te doma otaw. Aw m~penga meg-onaw se esawa din te sablag aw base aw ilosay tigmesen din amen eked kelingowi te doma otaw.

11

' B1la aw megbugsak se esawa d1n, ten1yen din se penenaktun te t1biyen. Eked lemoki diyl te doma penenaktun so amon eked ketin se keloli diy} te menge mengis~ dan. Ona din bugsakan se kandin aw bat} din. Penga niyan bugsakan din se penenaktun te esawa din t1b1yen.

Meibeg se meama megk~piya. Domoton te doktor amon bolongen. X-rayhan kidoen amon ketegahan aw kenan lekat se pegpeneptep din te dipanog.

Minem te bebolong te kelikit te aldaw. Tiyoken heman te kelikit te simana. Gayed meg-ogpa. Eked pegterbaho. Metingen diyl te balay din. Eked peglegeb te kebelayan. Van se 1nangen din amon megk~p1ya.

Penga te pegbolong kandin mokit se pila simana, singed megk~piya. Doen keseg te lawa din. Eked den kelkeli. Wedad den mesakit te kagpa din. Van mepakay den mekelegeb te kebelayan aw mepakay den meketerbaho.

T.B. (Tuberculosis) Niwang kaayo kining tawo ug loya kaayo ang iyang lawas. Giubo siya. Usa ka adlaw naglowa siyag dugo. May T.B. siya. Ginasarnpungan niya ang iyang baba kon rnag-ubo siya. Dili siyagusto nga rnatakdan ang ubang rnga tawo.

Kon rnagluwa siya iyang iluwa sa papil o kon sa dahon sa kahoy ug iyang pagasunugon.

1 2

Dili mahimo isagol ang iyang plato, baso ug kutsara sa ubang mga tawo. Kon mahuman ang iyang asawa manghugas sa plato, baso ug kutsara iyang hipuson aron dili makuha sa ubang tawo.

Kong maglaba ang iyang asawa sa i~ang bisti, lainon niya ang iya sa iyang bana nga may T.B. Dili niya isagol sa uban aron dili magbalhin ang mikrobyo ngadto sa ilang rnga bata.

Ang iya ug sa mga kabataan ang iyang unahon. Human niana ang iya sa iyang bana nga tibihon.

Ang lalaki gusto rnarnaayo sa iyang T.B. Kinahanglan rnuadto siya sa doktor aron tarnbalan siya. X-rihan siya aron rnahibaw-an ang hinungdan nganong nagluwa siyag dugo. Mag-inorn siyag tarnbal sa rnatag adlaw. Magpa-indyiksyon siya sa rnatag adlaw. Magpusyo siya sa ilang balay ug dili siya rnaglakaw ug dili siya rnagtrabaho. Kinahanglan kini ang iyang buhaton aron rnarnaayo siya ug dili na siya rnag-ubo. Wala nay sakit ang iyang dughan. Mahirno na siya rnanoroy sa ubang balay ug rnahirno na siya rnagtrabaho.

13

MENGE PAL~ TE KINDAL

Onto mola se pegkeledak te kindal te mengisu. Meledak se mengisu lekat te indang te sagbet aw bang~ te menge menenanap. Aw ke kotkoten dan yan meinang pal). Aw melipa se kindal te mengisu onto mola se pegtebo te pal1. Aw kolang se k)nen te mengis~ mola se pegkepal) te kindal dan.

Medita onto se kinemoloan te mesakit te kindal. Doen kagaw, bekokang, boni, mata te ikan, aw pigsa heman. Onto medaet se bawa tengtengen. Wedad otaw meibeg kenyan.

14

$.·

Digosen gayed se mengisu te sabon. Bil~ aw bengaen te menenanap aw keketelan lekat te indang te sagbet, onawan te sabon se tepad te mekatel. Keilangan eked din kotkoti te belad din aw melip). Sikil din bolongen amon eked pegnanl. Ont~ komaen se menge mengis~ te m~p1ya amon eked kepelii se k1ndal dan.

Seini se inangen te otaw amon eked keledak se kindal:

1. Gayed niyo lin1si se kindal. Pemedigos kaw te sabon.

2. Pekeinap kaw te menenanap, tegenek, langaw aw apaw.

3. Kaen kaw te kanen doen Bitam1na. 4. Ikl niyo eg-awid te pal' te doma otaw. 5. Belong1 n1yo se mekatel amon eked

pegpal~.

MGA NUKA Masayon kaayo ang pagnuka sa panit sa mga bata. Ang mga bata nukahon tungod sa dapaw sa mga sagbot ug mga pinaakan sa mga mananap. Kon kana pagakaluton sa bata mahimong nuka. Kon hugaw ang panit sa bata masayon ang pagtubo sa nuka sa ilang panit. Daghang klasi ang sakit sa panit, sama sa kagaw, bon-i ug hubag ug uban pa. Dili kana maayo tan-awon ug way tawong gusto niini.

Ligoi kanonay ang bata ug saboni ninyo. Kon mapaakan siya sa mananap o kon magkatol ang iyang panit tungod sa dapaw sa sagbot kinahanglan hugasan ninyo dayon. Kon hugaw ang iyang kamot dili niya pagakaluton ang may katol. Butangi dayon ug tambal aron dili magnana. Kinahanglan inyong pakan-on ang bata sa maayong pagkaon aron dili paganukahon ang ilang panit.

15

Kini ang pagabuhatan sa mga tawa arcr, dili paganukahan.

1. Limpyahi ninya ang inyang panit kanunay. Magliga kama sa matag adlaw.

2. Magbantay kama sa mga mananap sama sa langaw, lamak ug uban pa.

3. Magkaan kama sa mga pagkaan nga may bitamina.

4. Ayaw kama paghikap sa samad sa ubang tawa.

5. Butangi ninya ug tambal ang katal diha sa inyang panit aran dili magnuka.

16

KEMOG)

Doen sebad inay pigkemog). Onto nekipot se mata din. Ont~ melalag se mata din. Eglowl gayed se damis din. Gayed din eggelisen se mata din te penenaktun.

Gayed egkelag se bat} te bayi s~yan.

Pigsipaon se bata. Ginalis din se idong te batl te penenaktun. Onawa se gelisay inggalis din te kemoga din. Na se bata nemagnod te belad din diy) te idong aw mata din. Kinetinan te kemoga te bata. Kimetin se keloli lekat te inggalis doton te bata.

17

Na megpebolong se inay aw bata te mata dan. M~p1ya aw eked soblodi se 1gal1s te 1nay diya te bat~ amon eked ket1n se kelol1. Onto m~piya aw komaen se inay te m~piya kanen doen Bitamina A. slyan se Bitamina 1bolong te mata. Se kepaya yan se doen Bitamina A. Se mangga heman aw saging, kes11~ aw bebasal yan se doen Bitamina A. Van se m~p1ya k~nen amon eked pegkemogai.

LANIS May usa ka inahan nga gilanis. Pula kaayo ang iyang rnata ug naghubag. Daghan ang muta nga migawas gikan sa iyang rnata ug iyang gipahiran sa panapton. Gihilantan usab ang iyang bata ug siging hilak ang bata. Gipahiran niya ang ilong sa bata sa panapton nga iyang gipahid sa iyang mata, onya ang bata mihikap sa iyang ilong ug iyang mata. Ang bata gitakdan sa lanis sa iyang inahan. Ang mikrobyo gikan sa panapton nga gipahid sa iyang inahan nagbalhin ngadto sa bata.

Mi-adto ang inahan ug bata sa doktor aron sa pagpatambal sa ilang rnata. Kinahanglan dili ipahid sa inahan ang iyang gipahid sa iyang rnata ngadto sa bata aron dili takdan ang bata. Kinahanglan ang inahan rnokaon sa pagkaon nga may bitarnina A. Ang pagkaon nga may bitarnina A, sarna sa saging, karnote ug kalabasa. kini ang inyong pagakaonon kay rnakaayo kini sa inyong rnga rnata.

1 8

MENGE SAPAT TE OTAW

(Bitek. Eyopad. Hookworm aw Em1ba)

Doen medita osa 1 Pedro. Eglegeb gayed se osa diya te dowangen din. Gayed dan egpenowal dapag te dalan. Egtedogi dan diy~ te s1yong te balay. Na ont~ neluba si Pedro so medita se osa din.

Nesek1tan se bat~ 1 Pedro te sebad s1mana. Timostos se kagsen din komaen. Ont~ m1gkegasa. T1milles se getek din aw gayed eg-eleg. Onto melomay se lawa din. Onto nepuluk s1 Pedro tepad te bat) din.

19

Doen sebad aldaw kinitl te bat} i Pedro se bitek diya te tai din. Inindanan din se amay din tepad te bitek din. Pegketaga-taga te amay din kenyan mineh~ te bebolong doton te doktor.

Seini se pegkeabat te bitek te batl i Pedro.

1. Kenl egpenipatos aw kena egsinilas. 2. Egdanga diyl te okitanan te osa. 3. Gayed egpengaen te saging pengkey

meli~~ se belad din. 4. Minawop se keloli lekat te tai te osa

diy~ te pala-pala te bat~ slyan. 5. Migpesalo heman se kelip~ diy~ te baha

lekat te peg-awid din te kanen. 6. Timilles se bitek doton didalem te

getek din. Penga niyan migkedita se bitek. Van gayed timilles se getek din. M1neleg heman se getek din.

7. !ling kenyan heman se pegkeabat te eyopad aw hookworm aw em1ba. Aw kesekitan se otaw te sapat, kometin heman pineok1t te tai din.

Seini se tolada diya te menge otaw amon eked kesekiti te menge sapat te otaw:

1. Gayed kaw pegsipatos aw kena pegsinilas. 2. Kolokoben niyo se osa diya te wedad

otaw eg-okit.

20

3. Lebeng1 niyo se ta1 niyo amen eked ketin se mesakit diy) te doma otaw.

4. Onaw1 niyo se belad te eked kaw pa kaen.

5. Klni n1yo se m~piya k~nen wed~ embongi te 1 angaw.

6. Inemi niyo se wayeg 1mpesebo so yan se m~ pi y a e g -1 n e men .

ANG MGA ULOD DIHA SA MGA TAWO (Bitok, Hookworm ug Arniba)

Daghan ang baboy ni Pedro nagsoroysoroy diha sa iyang palibot. Ang mga baboy nangita sa ilang pagkaon didto dool sa dalan. Diha sila nangatolog sa silong sa balay ni Pedro. Malipayon kaayo si Pedro kay daghan ang iyang baboy. Usa ka adlaw nagsakit ang anak ni Pedro sulod sa usa ka simana. Wala siyay ganang mukaon. Nagniwang ang bata ug nagdako ang iyang tiyan. Nasubo kaayo si Pedro kay loya kaayo ang iyang bata. Usa niana ka adlaw nalibang ang bata ug may bitok nga iyang nakit-an diha sa iyang tai. Gitug-anan niya ang iyang amahan mahitongod sa iyang nakit-an. Pagkahibalo ni Pedro nga may bitok ang iyang bata nag-adto siya sa doktor aron magpalit ug tarnbal.

Mao kini ang sinog-danan sa bitok sa bata ni Pedro.

1. Dili siya magsapatos ug dili siya magsinilas. 2. Nagdula siya diha sa agianan sa baboy. 3. Bisan hugaw ang iyang kamot nagkaon siyag

saging. 4. Nakasulod ang rnikrobyo diha sa tiil sa bata

gikan sa tai sa baboy. 5. Nakakaon siyag hugaw gikan sa iyang pagguni t

sa iyang pagkaon. 6. Nagdako ang bitok didto sa sulod sa iyang

tiyan ug nagdaghan. Tungod niana nagsakit ang tiyan sa bata ug nagdaot siya.

21

7. Sarna usab niana ang pagkakuha sa bitok, hookworm, ug amiba. Ang bitok sa tawo magatakod sa laing tawo pinaagi sa iyang tai.

Mao kini ang pagabuhaton sa tawo aron dili bitokon.

1. Magsapatos ug magsinilas kame. 2. Korala ninyo ang inyong baboy diha sa walay

tawo nga mag-agi. 3. Tabuni ang inyong tai aron dili tugdunan sa

langaw, aron dili takdan ang uban sa inyong sakit.

4. Magkaon kame sa maayong pagkaon nga wala tugdunig langaw.

5. Hugasi ninyo ang inyong kamot sa dili pa kame mokaon.

6. Mag-inom kame sa tubig nga pinabukal.

22

MESAKIT TE NGIPEN

Mineleg se ngipen 1 Maria. Egkelag so ont~

mineleg se ngipen din. Van dimoton te dentista. Minikagi se dentista. 11 Migkedaet se ngipen

nikaw. Gayed ka besi egpengaen te menge m}mis iling te esokal. dolsi aw tebo. Mepiya aw gayed ka menigi te ngipen no te pegk~penga no komaen. Eked deket se keloli diy} te ngipen no aw melinis ...

Inikegihan te dentista si Maria te gayed komaen te k}nen doen Bitamina C aw Bitamina D. Van se bitamina mekekeseg te ngipen aw tolan.

23

Doen k1nemoloan te k}nen doen Bitamina C k1doen kandan, yan se b1yabas, lokban, kepaya, kemati aw limaw.

Se k1nemoloan te klnen doen Bitamina D k1doen kandan, yan se gatas, atay, aw batl te manok.

Calcium aw phosphorus se meketabang te keseg te t~lan aw ngipen. Doen diyl te gatas, batl te manok, temboway, limaw, kemati, onod te osa aw manok.

Ke11angan komaen s1 Maria te klnen mekekeseg te ng1pen. Keilangan sigihan din se

ngipen aw m~penga komaen te kelikit te aldaw amon eked pegkedaet se ngipen din.

SAKIT SA NGIPON Nagsakit ang ngipon ni Maria. Naghilak siya tungod sa kasakit sa iyang ngipon. Mi-adto siya sa dentista.

Mi-ingon ang dentista nga nadaot ang irnong ngipon. Tingali nagkaon ikaw sa rnga tarn-is sarna sa asokal, dolsi, ug tubo. Kinahanglan irnong sipilyohan kanunay ang irnong ngipon inig kahurnan nirnog kaon. Dili rnagpabi lin ang mikrobyo sa irnong ngipon kong lirnpyo.

Ang dentista nag-ingon kang Maria, kinahanglan .rnagkaon ikaw sa pagkaon nga may bitarnina C ug D. Mao kini nga bitarnina nga rnaayo alang sa irnong ngipon. Daghan nga prutas may bitarnina C sarna sa bayabas, baongon, kapayas, karnatis ug kahil.

Mao kini ang may bitarnina D sarna sa gatas, atay ug itlog sa rnanok.

24

Ang calcium ug phosphorus makahatag ug kosog sa bokog ug ngipon sarna sa gatas, itlog sa rnanok, sitaw, kahil, karnatis, onod sa baboy ug rnanok.

Kinahanglan si Maria rnagkaon sa pagkaon nga rnakahatag ug kalig-on sa iyang ngipon. Kinahanglan iyang sipilyohan ang iyang ngipon sa rnatag adlaw aron dugay rnadaot.

25

KOLANG TE DIPANOG

Medita se otaw doen kolang te dipanog. Melomay se lawa dan. Egkekatel se mata dan. Egkelangot heman se mata. Melomay dan komaen. Doen heman otaw se dil~ dan lomebag aw megkelalag.

Ont~ medita se keteboan te kolang te dipanog. Aw kesekitan se otaw te menge sapat, bitek, eyopad, hookworm, aw emiba, yan gayed dan kanen se dipanog te otaw. Aw nesekitan se otaw te malarya, yan kolang se dipanog din. Aw ketigbasan se otaw aw dakel se dipanog din lomowa, yan kolang se dipanog din. Aw dakel se dipanog tomebaw te bayi tebawan, yan megkolang den se dipanog d1n.

Sein1 se pegbolong te kolang te dipanog: 1. Ona niyo belongi se bitek aw menge

sapat amon matay. Aw kesekitan se otaw te malarya, ayas iyan belongi.

2. Inem kaw olo te wayeg impesebo so yan se m~piya eg-inemen.

3. Gayed kaw inem te tablitas iningedanan Ferrous Sulfate te kelikit te aldaw.

4. Inem kaw heman te tablitas doen Bitamina B. M~piya heman se tablitas iningedanan Brewer's Yeast.

26

5. Te kelik1t te a 1 d aw keilangan komaen te kanen do en Bitamina B. Seini se menge k~nen do en Bi tami na B. a tay. bata te manok. onod te os a. ikan. manok. aw menge golay heman.

KULANG SA DUGO Daghan ang mga tawong kulang sa dugo. Maluya ang i!ang lawas. Katol ang ilang mga mata ug usahay malipong sila. Wala silay gana nga mukaon. Adunay obang tawo nga ang ilang dila maghubag ug mapola.

Ang hinungdan sa kulang ug dugo kon ang tawo may bitok. Ang bitok ilang pakaonon ang dugo sa tawo ug diha magasugod ang pagkakulang ug dugo. Kon magsakit ang tawo sa malarya, makulangan siyag dugo. Kong masamdan ang tawo ug daghan ang dugo mugawas, kana makulangan siyag dugo. Kong manganak ang babayi ug daghan ang dugo mugawas kanang babayi makulangan sa dugo.

Mao kini ang pagtambal kon kolang ikaw sa dugo:

1. Patyon usa ang bitok. Kon may malarya ang tawo kinahanglan tambalan dayon.

2. Mag-inom sa tubig nga pinabukal kay mao kana ang maayong imnon.

3. Sa matag adlaw mag-inom kamo sa tablitas nga ginganlag Ferrous Sulfate.

4. Inom kamo sa tablitas bitamina B sa matag adlaw. Magkaon karno sa mga pagkacm may bitamina B. Mao kini: atay, itlog sa manok, unod sa baboy, isda, manok ug mga utanon.

27

SEINI SE INANGEN TE MENGE OTAW AMON EKE~ GAYED KESEKITI

Ont~ m~piya aw komaen se otaw te m~piya k~nen. Ont~ m~piya pengkey meng1sil aw obanen se komaen te m~p1ya klnen. Sein1 se menge klnen mekekagsen te lawa tadon aw mekelamb~. yan se atay, onod te osa, manok, 1kan, gatas, kemati, talom, bebasal, temboway, alom, kepaya, mangga, saging, pandan, limaw, aw menge golay. Ken~

ola botong aw komaen kidon te bataa aw kesil} aw begas.

Ont~ heman m~piya aw linisan tadon se lawa aw ngipen aw logay heman.

Keilangan minem kidon olo te wayeg 1mpesebo so yan se m~p1ya eg-inemen. Keilangan komaen kidon heman te klnen weda~ kelip~.

Keilangan meglalag kidon heman te langaw. Eked kidon gayed pegpebang~ te tegenek.

Eked kidon inem diyl te baso te otaw nesekitan. Eked kidon heman kaen diya te sablag te otaw doen mesakit. Se kedita te menge sablag onawan te sabon. Onto heman mepiya aw toyongan se kedita te sablag te wayeg impesebo.

Gayed kidon meg-onaw te belad tadon singed komaen. Meg-onaw kidon heman te belad tadon aw mepeng~ mih1 aw mindes.

28

Ont~ heman m~p1ya aw 1lebeng se ta1 aw m~penga mindes. M~p1ya heman aw 1lebeng se lata 1agbel aw sonogen se menge sagbet 1agbel. Seini se inangen tadon amon eked pekeembong se langaw amon eked peke1bing te mesakit.

Aw meibeg kidon te m~p1ya l~wa, m~p1ya aw peg-ilingan tadon se kedita nekesolat d1n1 te 1 ibro seini.

ANG MAAYONG PAGABUHATON SA TAWO ARON DILI KANONAY MAGSAKIT Kinahanglan ang bata ug tlgulang rnagakaon sa rnaayong pagkaon. Kini ang rnga pagkaong rnakaayo sa atong lawas: atay, unod sa baboy, rnanok, isda, gatas, karnatis, talong, kalabasa, sitaw, kapayas, rnangga, saging, baongon ug uban pang rnga utanon. Dili igo ang pagkaon sa rnais, karnote ug bugas larnang.

Maayo usab kon atong atirnanon ang atong lawas. Maligo kita, sipilyohan nato ang atong ngipon ug hugasan nato ang atong buhok.

Kinahanglan ipabukal ang tubig nga atong pagaimnon. Kinahanglan nga limpyo ang pagkaon nga atong kan-on.

Bugawon nato ang langaw. Dili ki ta rnagpapaak sa larnok.

Dili kita rnaggarnit sa baso sa tawong may sakit. Dili usab kita rnaggarnit sa plato sa tawo nga may sakit. Kinahanglan hugasan ang atong plato ug sabunan, ug hugasan us~ sa pinabukal nga tubig.

Kinahanglan rnanghunaw kita sa atong karnot sa dili pa rnagkaon. Hugasan usab nato ang atong karnot pagkahurnan rnangihi o rnalibang.

29

Mas maayo kon inyong ilubong ang inyong tai kon malibang kame. Maayo usab kon inyong ibutang ang sagbot sulod sa taro unya inyo kanang sunogon. Kini ang maayo natong buhaton aron dili makatugdon a~g langaw ug dili makadalag sakit.

Kinahanglan atqng sundon and tanang nahisulat dinhi niin1ng libroha.

30