М. Плавінскі, Л. Дучыц, А. Плавінскі, В. Шадыра. Курганныя...

Мікалай Плавінскі, Людміла Дучыц,Аляксандр Плавінскі, Вадзім Шадыра

Мінск

«Галіяфы»

2014

КУРГАННЫЯ МОГІЛЬНІКІ ЗАХАДУ БРАСЛАЎСКАГА ПААЗЕР’Я

(МАТЭРЫЯЛЫ РАСКОПАК 1978–2010 ГАДОЎ)

УДК 902/904(476.5)ББК 63.4(4Беи) К96

Рэцэнзенты:Штыхаў Г.В.,

доктар гістарычных навук, прафесар, галоўны навуковы супрацоўнік аддзела археалогіі сярэдніх вякоў і Новага часу Інстытута гісторыі

Нацыянальнай акадэміі навук БеларусіКошман В.І.,

кандыдат гістарычных навук, дацэнт, загадчык аддзела археалогіі сярэдніх вякоў і Новага часу Інстытута гісторыі

Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі

© Плавінскі М.А., 2014© Афармленне. ПВУП «Галіяфы», 2014

ISBN 978-985-7021-60-4

Плавінскі, М.А. і інш.Курганныя могільнікі захаду Браслаўскага Паазер’я (матэрыялы раско-

пак 1978–2010 гадоў) / М.А. Плавінскі, Л.У. Дучыц, А.М. Плавінскі, В.І. Ша-дыра. – Мінск : Галіяфы, 2014. – 220 с. : іл.

ISBN 978-985-7021-60-4

Кніга прысвечана публікацыі і аналізу матэрыялаў раскопак курганных могільнікаў за-ходняй часткі Браслаўскага Паазер’я, якія праводзіліся аўтарамі на працягу 1978–2010 гг. На падставе дадзеных гэтых раскопак і прыцягнення матэрыялаў іншых даследаванняў аўтары вызначаюць храналогію і асаблівасці засялення рэгіёна, а таксама этнакультурную прыналеж-насць яго насельніцтва.

Разлічана на археолагаў, гісторыкаў, музейных супрацоўнікаў, краязнаўцаў і ўсіх, хто цікавіцца гісторыяй і археалогіяй Беларусі.

УДК 902/904(476.5) ББК 63.4(4Беи)

К96

ЗМЕСТ

ПРАДМОВА (М.А. Плавінскі) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1. ГІСТОРЫЯ АРХЕАЛАГІЧНАГА ВЫВУЧЭННЯ КУРГАННЫХ МОГІЛЬНІКАЎ НА ЗАХАДЗЕ БРАСЛАЎСКАГА ПААЗЕР’Я(М.А. Плавінскі). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

1.1. Гісторыя палявых археалагічных даследаванняў курганных могільнікаў на захадзе Браслаўскага Паазер’я . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71.2. Падыходы да інтэрпрэтацыі вынікаў раскопак (гістарыяграфічны агляд) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

II. КУРГАННЫ МОГІЛЬНІК АХРЭМАЎЦЫ (БЯЛЬМОНТЫ) (М.А. Плавінскі, Л.У. Дучыц, А.М. Плавінскі) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

2.1. Месцазнаходжанне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232.2. Гісторыя даследавання . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232.3. Апісанне курганоў, даследаваных у 1978, 1982 і 1997 гадах . . . . . . . . . . . . . . . . 242.4. Пахавальны абрад . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292.5. Пахавальны інвентар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302.6. Датаванне і культурная прыналежнасць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

III. КУРГАННЫ МОГІЛЬНІК ВУСЦЕ (БОГІНА) (М.А. Плавінскі, Л.У. Дучыц, В.І. Шадыра) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

3.1. Месцазнаходжанне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413.2. Гісторыя даследавання . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413.3. Апісанне курганоў, даследаваных у 1982, 1986 і 1987 гадах . . . . . . . . . . . . . . . . 423.4. Пахавальны абрад . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503.5. Пахавальны інвентар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513.6. Датаванне і культурная прыналежнасць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

IV. КУРГАННЫ МОГІЛЬНІК ОПСА: МАТЭРЫЯЛЫ РАСКОПАК 1990 І 1996 ГАДОЎ (М.А. Плавінскі, Л.У. Дучыц, А.М. Плавінскі) . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

4.1. Месцазнаходжанне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 754.2. Гісторыя даследавання . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 754.3. Апісанне курганоў, даследаваных у 1990 і 1996 гадах 76

V. КУРГАННЫ МОГІЛЬНІК ОПСА: МАТЭРЫЯЛЫ РАСКОПАК 2010 ГОДА(М.А. Плавінскі). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

5.1. Методыка правядзення раскопак . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 955.2. Апісанне курганоў, даследаваных у 2010 г. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 955.3. Пахавальны абрад . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1045.4. Пахавальны інвентар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1065.5. Датаванне і культурная прыналежнасць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

VI. КУРГАННЫ МОГІЛЬНІК РАЦКІ БОР (М.А. Плавінскі, Л.У. Дучыц, В.І. Шадыра) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

6.1. Месцазнаходжанне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1296.2. Гісторыя даследавання . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1296.3. Апісанне курганоў, даследаваных у 1983 і 1990 гадах . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1306.4. Пахавальны абрад . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1336.5. Пахавальны інвентар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1346.6. Датаванне і культурная прыналежнасць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

VII. НАСЕЛЬНІЦТВА ЗАХАДУ БРАСЛАЎСКАГА ПААЗЕР’Я Ў ДРУГОЙ ПАЛОВЕ І – ПАЧАТКУ ІІ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ Н.Э. ПАВОДЛЕ МАТЭРЫЯЛАЎ ПАХАВАЛЬНЫХ ПОМНІКАЎ (М.А. Плавінскі). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

7.1. Насельніцтва захаду Браслаўскага Паазер’я ў трэцяй чвэрці І тыс. н.э. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1477.2. Насельніцтва захаду Браслаўскага Паазер’я ў канцы І тыс. н.э.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1507.3. Насельніцтва захаду Браслаўскага Паазер’я на мяжы І і ІІ тыс. н.э. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

ЗАКЛЮЧЭННЕ (М.А. Плавінскі) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

ЛІТАРАТУРА . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

СПІС СКАРАЧЭННЯЎ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

На працягу некалькіх апошніх дзесяцігоддзяў Браслаўскае Паазер’е стала вылучаецца беларускімі археолагамі – даследчыкамі помнікаў жалез-нага веку і эпохі Сярэднявечча – як асобны гісторыка-культурны рэгіён. Гэты рэгіён у адпаведнасці з сучасным адміністратыўна-тэрытарыяльным падзелам Рэспублікі Беларусь уключае Браслаўскі, Мёрскі і частку Шаркаўшчынскага раёнаў Віцебскай вобласці. У старажытнасці ён меў на-туральныя межы, якія, у значнай ступені, і прадвызначылі яго гісторыка-культурную адасобленасць і дазволілі вылучыць сярод іншых тэрыторый Сярэдняга і Ніжняга Падзвіння. Гэтымі межамі сталі Заходняя Дзвіна на поўначы, яе левы прыток Дзісна на поўдні і возера Дрысвяты на захадзе (мал. 1).

У сваю чаргу, у канцы І – пачатку ІІ тыс. н.э. рэгіён Браслаўскага Паазер’я выразна падзяляўся на дзве часткі – заходнюю і ўсходнюю, якія адрозніваліся па характары іх заселенасці, храналагічнай і культурнай прыналежнасці помнікаў. Дадзеная праца мае на мэце максімальна поўную публікацыю і аналіз матэрыялаў раскопак курганных могільнікаў заходняй часткі Браслаўскага Паазер’я, якія праводзіліся яе аўтарамі ў 1978–1997 і 2010 гг.

Нельга не адзначыць, што Браслаўскае Паазер’е з’яўляецца, бадай, ад-ным з найлепш даследаваных у археалагічным плане рэгіёнаў Беларускага Падзвіння. Разам з тым, як у выпадку з Браслаўскім Паазер’ем, так і ва ўсім Беларускім Падзвінні, ды, напэўна, і ва ўсёй беларускай археалогіі, адчува-ецца значны недахоп публікацый крыніцазнаўчага характару. Часта склад-ваецца сітуацыя, калі з-за малога аб’ёму артыкулаў даследчыкі вымушаны выкладаць толькі свае высновы, падмацоўваючы іх найбольш важнымі фактамі. Большая ж частка археалагічных крыніц, на падставе якіх гэтыя высновы былі зроблены, застаецца па-за межамі публікацый. Але спра-ваздачы аб даследаваннях таксама далёка не заўжды ўтрымліваюць усю інфармацыю аб праведзеных працах, а музейныя калекцыі з цягам часу мо-гуць апынуцца ў перамяшаным ці дэпашпартызаваным стане (гэта асабліва тычыцца матэрыялаў, што патрапілі ў школьныя музеі).

Улічваючы гэтыя факты, паўнавартасная публікацыя матэрыялаў рас-копак падаецца на сённяшнім этапе развіцця беларускай археалогіі не менш важнай, чым выданне прац аналітычнага характару. Таму маем падставы спадзявацца, што дадзеная кніга зацікавіць калегаў, якія займаюцца выву-чэннем пытанняў сярэднявечнай археалогіі Усходняй Еўропы.

Карыстаючыся з нагоды, аўтары хочуць прынесці шчырую па-дзяку ўсім, хто дапамагаў у апрацоўцы і падрыхтоўцы да новага вы-дання матэрыялаў раскопак курганных могільнікаў заходняй часткі Браслаўскага Паазер’я. Гэта, у першую чаргу, тычыцца кіраўніцтва і

ПРАДМОВА

Курганныя могільнікі захаду Браслаўскага Паазер’я6

супрацоўнікаў Браслаўскага раённага аб’яднання музеяў Г.С. Падалян, А.Т. Панцялейкі, К.С. Шыдлоўскага і І.В. Шыдлоўскай, В.А. Зінкевіча і Э.У. Зінкевіч, Г.Х. Базарэвіч, захавальніка музея Відзаўскага дзяржаўнага прафесійна-тэхнічнага каледжа Т.М. Плешывавай. Таксама шчыра дзя-куем супрацоўнікам аддзела захавання і выкарыстання археалагічнай спадчыны Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі к.г.н. А.В. Вайцяховічу і к.г.н. М.В. Клімаву.

1.1. Гісторыя палявых археалагічных даследаванняў курганных могільнікаў на захадзе Браслаўскага Паазер’я

Пачатак археалагічнага вывучэння курганных могільнікаў Браслаўскага Паазер’я прыпадае на 1850-я гг. і звязаны з імем графа У. Плятэра. На жаль, звесткі аб іх вельмі ўрыўкавыя і нешматлікія. Матэрыялы гэтых раскопак на сённяшні дзень застаюцца неідэнтыфікаванымі ў музейных зборах. Разам з тым вядома, што Плятэр раскопваў курганы ў могільніках Ахрэмаўцы (Бяльмонты), Рацкі Бор, Опса, Даўбор, Вусце (Богіна (Покровский, 1895, с. 181, 185–186, 198, 203, 211)).

Раскопкі курганоў у Ахрэмаўцах маглі пачацца яшчэ ў першай пало-ве 1850-х гг., бо ў 1856 г. Плятэр перадаў у Віленскі музей старажытнасцяў «кавалкі урны, бронзавыя ўпрыгажэнні і да т.п., знойдзеныя ў маёнтку яго Бяльмонты ў Ковенскай губерні» (Записки…, с. 56). Аб дзейнасці гра-фа ўзгадвае таксама Ф.В. Пакроўскі. Па звестках, атрыманых ім ад самога ўладальніка маёнтка, у курганах знаходзілі гліняныя гаршкі (Покровский, 1895, с. 181).

Верагодна, з раскопкамі графа Плятэра можна звязаць кур-ган 3 могільніка Пагошча, даследаваны экспедыцыяй Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь у 2009 г. (раскоп ХІ). Пад насы-пам была выяўлена яміна, блізкая да прамавугольнай формы, памерам 4,5–3,8 м (па лініі поўнач–поўдзень) × 3,8 м (па лініі захад–усход), заглы-бленая ў мацярык на 0,2–0,3 м і відавочна арыентаваная па баках свету. Гэтая яміна, напэўна, можа з’яўляцца рэшткамі закладзенага У. Плятэрам раскопа-«калодзежа». Пасля завяршэння земляных работ «калодзеж» не быў засыпаны і з цягам часу паступова «зацягваўся». Першапачаткова курган змяшчаў два пахаванні – па абрадзе інгумацыі і крэмацыі (у запаўненні «раскопу» Плятэра выяўлены рэшткі пахавальнага інвентару (Плавінскі, 2013)).

Па-сапраўднаму навуковыя археалагічныя даследаванні ў Браслаўскім Паазер’і распачаў Ф.В. Пакроўскі. Улетку 1893 г. у межах падрыхтоўкі да ІХ археалагічнага з’езда ў Вільні ён правёў шырокамаштабныя раскопкі кур-ганных могільнікаў Браслаўскага Паазер’я, у тым ліку і на захадзе рэгіёна. Усяго ім было даследавана 56 курганоў у шасці могільніках: Заборныя Гумны (Браслаў) – 6, Ахрэмаўцы (Бяльмонты) – 7, Рацкі Бор – 20, Опса – 11, Даўбор – 8, Вусце (Богіна) – 4. Вынікі гэтых раскопак былі выкладзе-ны ў невялікай працы даследчыка «Из доисторического быта на славяно-

1. ГІСТОРЫЯ АРХЕАЛАГІЧНАГА ВЫВУЧЭННЯ КУРГАННЫХ МОГІЛЬНІКАЎ НА ЗАХАДЗЕ

БРАСЛАЎСКАГА ПААЗЕР’Я


литовской границе» (Покровский, 1894), і ў яго вялікім артыкуле «Курганы на границе современной Литвы и Белоруссии», які быў апублікаваны ў 1895 г. у першым томе прац Дзявятага археалагічнага з’езда ў Вільні (Покровский, 1895). Апошняя праца адрозніваецца грунтоўнымі апісаннямі будовы курган-ных насыпаў і пахавальнага абраду, а таксама дастаткова поўным і дакладным апісаннем пахавальнага інвентару (з прывядзеннем магчымых аналогій). На жаль, у гэтым артыкуле Ф.В. Пакроўскага адсутнічае графічная дакументацыя (планы і профілі курганоў) і выявы большасці знаходак, што, натуральна, змян-шае яго навуковыя вартасці. Разам з тым, нельга не адзначыць, што для свайго часу гэтая праца мела надзвычай высокі метадычны і аналітычны ўзровень.

Акрамя праведзеных на тэрыторыі Браслаўскага Паазер’я раскопак курганоў, Ф.В. Пакроўскім былі складзены археалагічныя карты Віленскай і Ковенскай губерняў (мал. 2–3), дзе змешчана інфармацыя аб разглядаемых могільніках (Покровский, 1893, с. 6; 1899, с. 25, 26–28, 31–32).

Пасля палявых прац Ф.В. Пакроўскага вывучэнне археалагічных помнікаў Браслаўскага Паазер’я доўгі час не праводзілася. Матэрыялы яго раскопак склалі крыніцазнаўчую базу для некалькіх пакаленняў археолагаў, якія закраналі ў сваіх даследаваннях праблематыку, звязаную з Браслаўскім Паазер’ем.

Новыя раскопкі курганоў на Браслаўшчыне адбыліся толькі ў 1937–1938 гг. Яны былі праведзены супрацоўнікамі Археалагічнага музея Універсітэта Стэфана Баторыя ў Вільні А. Цэгак-Галубовіч і У. Галубовічам. У ліпені і верасні 1935 г. яны ажыццявілі археалагічныя разведкі на Браслаўшчыне з мэтай рэгістрацыі, аховы і правядзення разведачных рас-копак археалагічных помнікаў. Былі часткова абследаваны берагі азёр вакол Браслава і польскі бераг Заходняй Дзвіны ад Друі да Дзісны (мал. 5). Усяго было выяўлена і паўторна абследавана каля 100 археалагічных помнікаў (Hołubowicz, 1937, s. 87). У 1938 г. яны раскапалі 2 курганы ў Бяльмонтах. У адным з іх было выяўлена трупаспаленне, у другім пахавання не было (Hołubowiczowie, 1940, s. 6). На жаль, больш дакладнай інфармацыі аб гэтых раскопках не захавалася.

Вынікі разведак і раскопак 1933–1939 гг. абагулены А. Цэгак-Галубовіч і У. Галубовічам у 1939 г. у археалагічнай мапе, якая была апублікавана толькі па заканчэнні Другой сусветнай вайны ў 1945 г. як археалагічная мапа Вілейскай акругі БССР. Як вынікае з мапы, на захадзе Браслаўскага Паазер’я Галубовічам было вядома 12 курганных могільнікаў і груп (Голубович, Голубович, 1945, рис. 53). На жаль, археалагічная мапа Вілейскай акругі засталася «сляпой» – спіс помнікаў, адзначаных на ёй, у публікацыю не ўвайшоў (мал. 4).

Другая сусветная вайна перапыніла археалагічнае вывучэн-не Браслаўскага Паазер’я, у тым ліку і раскопкі курганоў. Новы этап даследаванняў курганных могільнікаў пачаўся толькі ў другой палове 1970-х гг. і звязаны, найперш, з імем Л.У. Дучыц. На захадзе Браслаўскага Паазер’я яна правяла раскопкі курганоў у могільніках Ахрэмаўцы (Бяльмонты) і Опса. У Ахрэмаўцах было даследавана 5 насыпаў у 1978 і 1982 гг. (Плавінскі, Дучыц, Плавінскі, 2011), а ў Опсе раскапаны 1 курган

Плавінскі М., Дучыц Л., Плавінскі А., Шадыра В. 9

у 1991 г. (Плавінскі, Плавінскі, 2005а, с. 129–131). Акрамя таго, сумесна з В.І. Шадырам Л.У. Дучыц у 1982, 1986–1987 гг. правяла раскопкі курганнага могільніка Вусце (Богіна), дзе было вывучана 16 насыпаў (Дучыц, Шадыра, 1992). У 1983 і 1990 гг. імі было даследавана 6 курганоў у Рацкім Бары (Дучыц, Шадыра, 2004).

У 1996–1997 гг. даследаванні курганных могільнікаў на захадзе Браслаўскага Паазер’я праводзілі А.М. Плавінскі і В.Н. Рабцэвіч. У 1996 г. яны раскапалі 5 курганоў у Опсе (Плавінскі, Плавінскі, 2005а), а ў 1997 г. 5 курганоў у Ахрэмаўцах (Бяльмонтах (Плавінскі, Дучыц, Плавінскі, 2011)).

Пасля пэўнага перапынку раскопкі курганоў на захадзе Браслаўскага Паазер’я былі ўзноўлены М.А. Плавінскім. На працягу 2005–2009 гг. быў цалкам даследаваны курганны могільнік Пагошча, які складаўся з 15 насыпаў (Плавінскі, 2011а, с. 131–135), а ў 2010 г. былі адноўлены раскопкі курганнага могільніка Опса, дзе вывучана 4 курганы (Плавінскі, 2012).

Такім чынам, з 1893 па 2010 гг. у заходняй частцы Браслаўскага Паазер’я было даследавана 115 курганоў (табл. 1).

Напрыканцы агляду гісторыі палявых даследаванняў курганных могільнікаў захаду Браслаўскага Паазер’я неабходна падкрэсліць, што ў да-дзенай працы падрабязна публікуюцца і аналізуюцца матэрыялы раскопак 1978–1997 і 2010 гг. Разам з тым, у заключнай, аналітычнай частцы шырока выкарыстоўваюцца як дадзеныя папярэдніх раскопак (Ф.В. Пакроўскага, А. і У. Галубовічаў), так і вынікі даследаванняў курганнага могільніка Пагошча экспедыцыяй Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь у 2005–2009 гг. Такі падыход дазваляе даць максімальна поўную характары-стыку курганных могільнікаў захаду Браслаўскага Паазер’я, што і з’яўляецца асноўнай мэтай дадзенай працы.

1.2. Падыходы да інтэрпрэтацыі вынікаў раскопак (гістарыяграфічны агляд)

Першыя абагульненні на тэму храналогіі і этнакультурнай прыналежнасці курганных могільнікаў Браслаўскага Паазер’я былі зроблены Ф.В. Пакроўскім. Ён лічыў, што даследаваныя ім курга-ны з пахаваннямі па абрадзе інгумацыі (Укля, Заборныя Гумны) былі пакінутыя славянскім насельніцтвам не пазней за ХІ ст. Абапіраючыся на этнагеаграфію «Аповесці мінулых гадоў», Ф.В. Пакроўскі вызначаў гэ-тыя курганы як пахаванні дрыгавічоў. Пахаванні па абрадзе крэмацыі ён лічыў літоўскімі (Покровский, 1895, с. 176, 180, 184). Падставай для гэтага стала меркаванне даследчыка аб тым, што «абрад трупаспалення – звы-чайны для суседніх, на з.(ахад) земляў, дзе жывуць літоўцы, і вельмі рэдка назіраецца на ў.(сход) адсюль – у месцах старажытных паселішчаў сла-вян». Ф.В. Пакроўскі абапіраўся таксама на сучасныя яму этнаграфічныя да дзеныя аб рассяленні беларускага і літоўскага насельніцтва на тэрыторыі Браслаўскага Паазер’я. Ён лічыў, што этнаграфічныя межы канца ХІХ ст. адпавядалі межам сярэднявечным (Покровский, 1895, с. 197). Датаванне курганных могільнікаў з пахаваннямі па абрадзе крэмацыі (Рацкі Бор,


Опса, Даўбор, Вусце) Ф.В. Пакроўскі вызначаў прыкладна ў межах Х–ХІІ стст. (Покровский, 1895, с. 197, 210–211).

Што тычыцца А. і У. Галубовічаў, яны, відавочна, вызначалі курган-ныя могільнікі захаду Браслаўскага Паазер’я пераважна як славянскія (Голубович, Голубович, 1945, рис. 53). Аднак да глыбокага аналізу матэрыялаў рэгіёна яны прыступіць не паспелі.

У пасляваенны час курганныя могільнікі на ўсходзе Браслаўскага Паазер’я сталі разглядацца даследчыкамі як пахаванні крывічоў і, адпа-ведна, лічыліся славянскімі. У дачыненні да могільнікаў з пахаваннямі па абрадзе крэмацыі на захадзе рэгіёна выказваліся розныя меркаванні. Так, Я.А. Шміт разглядаў (і разглядае да сённяшняга часу) гэтыя помнікі як літоўскія і нават выкарыстоўваў іх матэрыялы для абгрунтавання балцкага характару культуры смаленска-полацкіх доўгіх курганоў (далей – КСПДК (Шмидт, 1970, с. 225–226)).

В.В. Сядоў таксама не ўключаў Браслаўскае Паазер’е ў арэал культуры доўгіх курганоў (мал. 6). Ён меркаваў, што заходняя мяжа распаўсюджання доўгіх курганоў перасякае Заходнюю Дзвіну прыкладна ля вусця Дзісны (Седов, 1974, с. 11). Ён лічыў даследаваныя да пачатку 1970-х гг. курганы Браслаўшчыны ўсходнелітоўскімі (Седов, 1974, табл. 3; 1981, карта 8).

Разам з тым, у другой палове 1980-х – першай палове 1990-х гг. быў сфармуляваны і надзейна навукова абгрунтаваны іншы погляд на курган-ныя могільнікі з пахаваннямі па абрадзе крэмацыі ў Браслаўскім Паазер’і.

У.В. Енукоў у сваім абагульняючым даследаванні, прысвечаным раннім этапам фарміравання крывічоў, надзейна абгрунтаваў прыналеж-насць курганных могільнікаў захаду Браслаўскага Паазер’я да КСПДК (мал. 7) і датаваў іх сярэдзінай ІХ–Х ст. (Енуков, 1990, с. 130–131, табл. 2). Да культуры доўгіх курганоў аднесла дадзеныя помнікі і Л.У. Дучыц (мал. 8). Пры гэтым, яна лічыла, што носьбіты культуры доўгіх курганоў засяляюць рэгіён у VII–VIII стст. Іх этнічная прыналежнасць вызначаецца як славянская, а менавіта – крывіцкая (Дучыц, 1991, с. 12–22). Да культу-ры доўгіх курганоў, альбо, іначай кажучы, да крывічоў, таксама адносяць помнікі захаду Браслаўскага Паазер’я В.І. Шадыра (мал. 9 (Шадыро, 2006, с. 75, 78–80, 103–104, карта 6)), Г.В. Штыхаў (мал. 10 (Штыхаў, 1992, мал. 1)) і В.М. Ляўко (Левко, 1997, рис. 1). Аналагічнай думкі прытрымліваюцца і сучасныя літоўскія археолагі, у прыватнасці, Л. Курыла (мал. 11), які зай маецца вывучэннем культуры ўсходнелітоўскіх курганоў (Kurila, 2005, pav. 12).

Варта адзначыць, што да сённяшняга часу беларускія археолагі не заўжды адрозніваюць помнікі культуры пскоўскіх (ранніх) доўгіх курганоў і КСПДК, карыстаючыся састарэлым паняццем культуры доўгіх курганоў, што вядзе да пэўнай тэрміналагічнай блытаніны. Пры гэтым, у працах беларускіх археолагаў у адносінах да пахавальных помніках Браслаўскага Паазер’я працягвае прасочвацца арыентацыя на погляды В.В. Сядова і, у нейкай ступені, Я.А. Шміта, якія непасрэдна ўзыходзяць да меркаванняў Ф.В. Пакроўскага. Асноўным крытэрыем тут, відавочна, з’яўляецца не


фактычны матэрыял і яго аналіз, а фактар падтрымкі пэўнага канцэпту агульнапрызнаным навуковым аўтарытэтам.

Такая сітуацыя абумоўлівае неабходнасць паўнавартаснай публікацыі матэрыялаў палявых даследаванняў і іх інтэрпрэтацыю, зыходзячы з сучас-нага ўзроўню навуковых ведаў аб раннесярэднявечных помніках лясной зоны Усходняй Еўропы.

Табл. 1. Вынікі даследаванняў курганных могільнікаў на захадзе Браслаўскага Паазер’я1

№ Могільнік Аўтары і гады раскопакКолькасць

раскапаных насыпаў

1 Ахрэмаўцы (Бяльмонты)

Ф.В. Пакроўскі, 1893;А. і У. Галубовічы, 1938;Л.У. Дучыц, 1978, 1982;В.Н. Рабцэвіч, А.М. Плавінскі, 1997

19

2 Вусце (Богіна)

Ф.В. Пакроўскі, 1893;Л.У. Дучыц, В.І. Шадыра, 1982, 1986, 1987 20

3 Даўбор Ф.В. Пакроўскі, 1893 8

4 Заборныя Гумны Ф.В. Пакроўскі, 1893 6

5 ОпсаФ.В. Пакроўскі, 1893;Л.У. Дучыц, 1991;В.Н. Рабцэвіч, А.М. Плавінскі, 1996;М.А. Плавінскі, 2010

21

6 Рацкі Бор Ф.В. Пакроўскі, 1893;Л.У. Дучыц, В.І. Шадыра, 1983, 1990 26

7 Пагошча М.А. Плавінскі, 2005–2009 15

Усяго: 115

1 З прычыны адсутнасці надзейнай інфармацыі, у табліцу не ўключаны звесткі аб раскопках У. Плятэра.

Акрамя таго, у табліцу не ўключаны звесткі аб раскопках курганнага могільніка Леснічоўка на заходняй ускраіне Браслава, якія былі праведзены ў 1990 Л.У. Дучыц (Дучиц, 1991, с. 5–6, рис. 9–13). Даследчыца інтэрпрэтавала 4 рас-капаныя насыпы як познесярэднявечныя рытуальныя курганы. Аднак невялікі памер насыпаў (дыяметр 2,5–5 м пры вышыні 0,4–0,6 м), асаблівасці іх будовы і адсутнасць слядоў пахаванняў ці якіх-небудзь рытуальных дзеянняў не дазваля-юць лічыць іх курганамі. Адметна, што інфармацыя аб гэтых раскопках засталася неапублікаванай і не згадвалася ў пазнейшых працах Л.У. Дучыц. Відавочна, што сама даследчыца перагледзела сваё першапачатковае меркаванне і перастала лічыць раскапаныя ў Леснічоўцы насыпы курганамі.


Мал. 1. Браслаўскае Паазер’е на мапе Усходняй Еўропы (А) і мапа Браслаўскага Паазер’я (B)

Fig. 1. The Braslau Lakeland on a map of the Eastern Europe (A) and the map of the Braslau Lakeland (B)


Мал. 2. Фрагмент археалагічнай мапы Ковенскай губерні Ф.В. Пакроўскага 1899 г. – помнікі заходняй часткі Новааляксандраўскага павета

Fig. 2. A piece of F.V. Pokrovskiy’s Archaeological map of Kowno guberniya (1899) – sites in the western part of Novoalexandrovsk uyezd


Мал. 3. Фрагмент археалагічнай мапы Віленскай губерні Ф.В. Пакроўскага 1893 г. – помнікі паўночнай часткі Дзісенскага павета

Fig. 3. A piece of F.V. Pokrovskiy’s Archaeological map of Vilno guberniya (1893) – sites in the western part of Dzisna uyezd

Мал. 4. Археалагічныя помнікі Браслаўскага Паазер’я на мапе Вілейскай акругі БССР А. Цэгак-Галубовіч і У. Галубовіча, складзенай у 1939 г. і апублікаванай у 1945 г.

Fig. 4. Archaeological sites of the Braslau Lakeland on the map of Vilejka district of BSSR prepared by H. Cehak-Hołubowicz and W. Hołubowicz in 1939 and published in 1945


Мал. 5. Археалагічная мапа даследаванняў, праведзеных супрацоўнікамі Археалагічнага музея Універсітэта Стэфана Баторыя ў Вільні А. Цэгак-Галубовіч і

У. Галубовічам на тэрыторыі Віленскага і Наваградскага ваяводстваў у 1933–1937 гг.

Fig. 5. The map of archaeological investigations conducted by H. Cehak-Hołubowicz and W. Hołubowicz, researchers from Archaeological Museum of Stefan Batory University, in

Vilno and Nowogródek voivodeships in 1933–1937


Мал. 6. Археалагічныя помнікі Браслаўскага Паазер’я і сумежных тэрыторый па-водле В.В. Сядова (помнікі культуры доўгіх курганоў пазначаны чорнымі кружкамі)

Fig. 6. Archaeological sites of the Braslau Lakeland and neighboring territories according to V.V. Sedov (black circles mark Long Barrow Culture sites)


Мал. 7. Помнікі культуры смаленска-полацкіх доўгіх курганоў паводле У.В. Енукова (курганныя могільнікі Браслаўскага Паазер’я: 62 – Заборныя Гумны, 63 – Рацкі Бор, 64 – Укля, 65 – Ахрэмаўцы (Бяльмонты), 66 – Опса, 67 – Кублішчына, 68 – Даўбор,

69, 70 – Вусце (Богіна))

Fig. 7. Smolensk-Polatsk Long Barrow Culture sites according to U.V. Yenukov (barrow cemeteries of the Braslau Lakeland: 62 – Zabornyja Humny, 63 – Ratski Bor, 64 – Uklia,

65 – Akhremautsy (Bialmonty), 66 – Opsa, 67 – Kublishchyna, 68 – Daubor, 69, 70 – Vustse (Bohina))


Мал. 8. Археалагічныя помнікі Браслаўскага Паазер’я VIII–XIII стст. паводле Л.У. Дучыц

Fig. 8. Braslau Lakeland archaelogical sites of 8th–13th centuries according to L.U. Duchyts

Мал. 9. Этнакультурная сітуацыя ў заходнім рэгіёне Беларускага Падзвіння ў другой палове І тыс. н.э. паводле В.І. Шадыры

Fig. 9. Ethnocultural situation in the western part of the Belarusian Dzvina river region in the second half of the 1st millennium A.D. according to V.I. Shadyra


Мал. 10. Курганныя могільнікі Полацкай зямлі Х–ХІІ стст. паводле Г.В. Штыхава (курганныя могільнікі Браслаўскага Паазер’я: 12 – Заборныя Гумны,

14 – Вусце (Богіна), 26 – Вята, 38 – Даўбор, 79 – Опса, 111 – Чамяры, 114 – Чурылава, 115 – Рацкі Бор)

Fig. 10. Barrow cemeteries of 10th–12th centuries in Polatsk Land according to G.V. Shtykhau (barrow cemeteries of the Braslau Lakeland: 12 – Zabornyja Humny,

14 – Vustse (Bohina), 26 – Vjata, 38 – Daubor, 79 – Opsa, 111 – Chamiary, 114 – Churylava, 115 – Ratski Bor)


Мал. 11

Fig. 11


Мал. 11. Тэрыторыя распаўсюджання курганных могільнікаў культуры ўсходнелітоўскіх курганоў (А) і этнічная прыналежнасць курганных могільнікаў

Дзвінска-Нёманскага міжрэчча (B) паводле Л. Курылы (1 – літоўскі курганны могільнік, 2 – літоўскі курганны могільнік з пэўнымі славянскімі элементамі, 3 – славянскі курганны могільнік, 4 – славянскі курганны могільнік з пэўнымі

літоўскімі элементамі, 5 – курганны могільнік змяшанай этнічнай прыналежнасці, 6 – курганны могільнік нявызначанай этнічнай прыналежнасці;

курганныя могільнікі Браслаўскага Паазер’я: 1 – Ахрэмаўцы (Бяльмонты), 9 – Опса, 19, 115 – Вусце (Богіна), 21 – Заборныя Гумны, 59 – Кублішчына, 65 – Лесная, 91 –

Рацкі Бор, 114 – Укля

Fig. 11. Distribution area of East Lithuanian Barrows Culture cemeteries (A) and ethnic attribution of barrow cemeteries from the Dzvina-Neman interfluves (B) according

to L. Kuryla (1 – Lithuanian barrow cemetery, 2 – Lithuanian barrow cemetery with some Slavic elements, 3 – Slavic barrow cemetery, 4 – Slavic barrow cemetery with some Lithuanian elements; 5 – barrow cemetery of mixed ethnic origin; 6 – barrow cemetery of

unclear ethnic attribution;barrow cemeteries of the Braslau Lakeland: 1 – Akhremautsy (Bialmonty), 9 – Opsa, 19, 115 – Vustse (Bohina), 21 – Zabornyja Humny, 59 – Kublishchyna, 65 – Lesnaya,

91 – Ratski Bor, 114 – Uklia

2.1. МесцазнаходжаннеКурганны могільнік Ахрэмаўцы (Бяльмонты) вядомы ў навуцы з канца

ХІХ ст. (Покровский, 1895, с. 181–184; 1899, с. 26–27). Могільнік размешчаны за 0,5 км на поўдзень ад вёскі Ахрэмаўцы (цэнтр сельсавета) паабапал шашы Браслаў–Шаркаўшчына, у лесе, побач з сучаснымі могілкамі. Па звестках Ф.В. Пакроўскага, у могільніку налічвалася 76 круглых і авальных насыпаў. Большая іх частка (першапачаткова да 45, паводле падлікаў Пакроўскага) раз-мяшчаецца злева ад шашы ў непасрэднай блізкасці ад могілак (мал. 12:1).

2.2. Гісторыя даследаванняУпершыню раскопкі курганоў у сваім маёнтку Бяльмонты правёў граф

У. Плятэр. Дакладных звестак аб часе і абставінах праведзеных ім работ, а таксама аб колькасці раскапаных насыпаў няма. Аднак, мяркуючы па тым, што ў 1856 г. ён перадаў у Віленскі музей старажытнасцяў «кавалкі урны, бронзавыя ўпрыгажэнні і да т.п., знойдзеныя ў маёнтку яго Бяльмонты ў Ковенскай губерніі» (Записки…, с. 56), раскопкі курганоў мусілі адбыцца ў першай палове 1850-х гг. Аб дзейнасці графа Плятэра ўзгадвае таксама Ф.В. Пакроўскі. Па звестках, атрыманых ім ад самога ўладальніка маёнтка, у курганах знаходзілі гліняныя гаршкі (Покровский, 1895, с. 181).

У 1893 г. раскопкі ў Ахрэмаўцах правёў Ф.В. Пакроўскі. Ён даследаваў 7 насыпаў, два з якіх утрымлівалі крэмацыі, а пяць астатніх не змяшчалі пахаванняў (Покровский, 1895, с. 181–184). Яшчэ два курганы раскапалі ў 1938 г. А. Цэгак-Галубовіч і У. Галубовіч. У адным з іх было выяўлена трупаспаленне, у другім пахаванне знойдзена не было (Hołubowiczowie, 1940, s. 6).

У 1978 г. Л.У. Дучыц раскапала ў могільніку 1 курган (Дучиц, 1978, с. 1, рис. 1–3), а ў 1982 – яшчэ 4 (Дучиц, 1982а, с. 24–25, 49–52). Матэрыя-лы гэтых даследаванняў асобна не публікаваліся. У 1997 г. яшчэ 5 насыпаў у Ахрэмаўцах раскапалі А.М. Плавінскі і В.Н. Рабцэвіч (Рябцевич, Пла-винский, 1997). Вынікі гэтых прац былі апублікаваны толькі ў форме кароткіх тэзісаў (Плавинский, 2001), а матэрыялы раскопак перададзены ў Браслаўскае раённае аб’яднанне музеяў (далей – БРАМ)1.

Такім чынам, з 1893 па 1997 гг. у курганным могільніку Ахрэмаўцы (Бяльмонты) было даследавана 19 курганоў. Аднак толькі матэрыялы раско-пак Ф.В. Пакроўскага былі апублікаваны дастаткова поўна і ўвайшлі ў шырокі навуковы ўжытак.

1 Матэрыялы раскопак 1978 г. – БРАМ, КП 420; 1982 г. – БРАМ КП 395, 397, 400, 403; 1997 г. – БРАМ 10КП 10744–10753, НД 2208–2217.

II. КУРГАННЫ МОГІЛЬНІК АХРЭМАЎЦЫ (БЯЛЬМОНТЫ)


Каб пазбегнуць блытаніны, мы вырашылі надаць курганам, даследа-ваным на працягу 1893–1997 гг., скразную нумарацыю. Скразныя нумары дадаюцца да нумарацыі кожнага з даследчыкаў пасля дробу. Адпаведна, на-сыпы, раскапаныя Ф.В. Пакроўскім, застаюцца пад нумарамі 1–7. Курганы, даследаваныя А. Цэгак-Галубовіч і У. Галубовічам, атрымліваюць нумары 8–9. Насыпы, якія вывучыла Л.У. Дучыц у 1978 – 1/10, у 1982 – 1/11–4/14. Курганы, раскапаныя А.М. Плавінскім і В.Н. Рабцэвічам, – 1/15–5/19. Гэты прынцып нумарацыі курганоў ужо быў выкарыстаны двума з аўтараў пры публікацыі матэрыялаў раскопак курганнага могільніка Опса (Плавінскі, Плавінскі, 2005а) і, як падаецца, цалкам сябе апраўдаў.

2.3. Апісанне курганоў, даследаваных у 1978, 1982 і 1997 гадахЯк ужо адзначалася, археалагічная экспедыцыя Інстытута гісторыі

АН БССР пад кіраўніцтвам Л.У. Дучыц раскапала ў Ахрэмаўцах 5 курганоў.Курган 1/10 быў размешчаны ў цэнтры асноўнай групы могільніка, на-

сып некалькі выцягнуты па лініі захад–усход – 7×5,5 м. Яго вышыня – 0,8 м. Раўчукі вакол насыпу візуальна не прасочваліся (мал. 13:1).

Пакрыты слоем дзірвану насып складаўся з жоўтага пяску. Ужо на глыбіні 0,4 м ад вяршыні сустракаліся дробныя вугольчыкі. У паўднёва-ўсходнім сек-тары амаль ля цэнтра кургана на мацерыку выяўленая пляма вугалю дыяме-трам 1 м (перакрывала мацерыковую яму 1) і раздушаная ляпная пасудзіна, якая размяшчалася на паўночны ўсход ад яе. Пасудзіна захавалася ў фраг-ментах (прыкладна 3/5 ад агульнай плошчы паверхні). Яна зроблены з цеста карычневага колеру з дамешкамі дробнай жарствы (кварцыту). Паверхня дастаткова добра загладжаная (мал. 13:2). Вышыня – 8 см, дыяметр венца – 12,2–12,4 см, дыяметр плечукоў – 12,8–13 см, дыяметр донца – 8 см. Пасудзіна мае добра выяўлены плячук і злёгку адагнутае вонкі венца з акруглым краем (на венцы прасочваюцца сляды ад фармоўкі пальцамі). Яна належыць да так званай керамікі «з плечуком», характэрнай для культуры смаленска-полацкіх доўгіх курганоў (далей – КСПДК (Енуков, 1990, с. 84, рис. 30–31)).

Яма 1 мела дыяметр 0,5 м і глыбіню 0,3 м. Яе запаўненне складалася з вуголля і кальцынаваных костак вагой 1,1 кг. Сярод костак знойдзены фраг-менты бронзавай спражкі. Мяркуючы па прамалёўцы ў справаздачы (Ду-чиц, 1978, рис. 3), рамка спражкі мела трохвугольнае сячэнне (мал. 13:3–5)2.

Выяўленыя ў кургане знаходкі не дазваляюць вызначыць колькі-небудзь вузкае яго датаванне.

Курган 1/11 меў дыяметр 5 м пры вышыні 1 м. Сляды раўчукоў вакол яго візуальна не прасочваліся (мал. 14:1). Насып быў пакрыты слоем дзірвану і складаўся з азёрнага пяску з дробнымі каменьчыкамі. На мяжы паўночна-ўсходняга і паўднёва-ўсходняга сектараў на рознай глыбіні выяўлены вугаль-ныя ўключэнні. На сярэдзіне вышыні насыпу па ўсёй яго плошчы выяўлена попельна-вугальная праслойка. Мацярык складаўся з «ярка-жоўтага» пяску. Слядоў пахавання не выяўлена (Дучиц, 1982а, с. 24–25, рис. 49).

2 Выказваць пэўныя меркаванні аб форме самой спражкі немагчыма (адшу-каць яе рэшткі не атрымалася, прынамсі ў фондах БРАМ яна адсутнічае (М.П.)).


Курган 2/12 зарос дрэвамі. Ён меў авальную форму (6×8 м) і быў вы-цягнуты з захаду на ўсход (мал. 14:2). Вышыня насыпу – 0,8 м. Раўчукі ва-кол яго візуальна не прасочваліся. Курган быў пакрыты слоем дзірвану і складаўся з пяску са жвірам. У розных частках насыпу фіксаваліся невялікія ўключэнні попелу. Мацярык – пясок «ярка-жоўтага» колеру. Слядоў паха-вання не выяўлена (Дучиц, 1982а, с. 25, рис. 50).

Курган 3/13 меў дыяметр 6 м пры вышыні 1,2 м (мал. 15:1). Сляды раўчукоў вакол яго візуальна не прасочваліся. Захаванасць насыпу аднос-на добрая. Яго верхняя частка (на глыбіню 0,2–0,3 м) складалася са жвіру з дробнымі каменьчыкамі. Пад ім ішоў «ярка-жоўты» пясок. У розных част-ках насыпу выяўлены слаба заўважныя невялікія попельныя ўключэнні. На аснаванні кургана знаходзілася попельна-вугальная праслойка магутнасцю 0,2–0,25 м. На ёй выяўлены рэшткі пяці пахаванняў па абрадзе крэмацыі (пяць скапленняў кальцынаваных костак – М.П.)3.

Пахаванне 1 знаходзілася ў паўднёва-ўсходнім сектары (Дучиц, 1982а, с. 25). Знаходак пры пахаванні не выяўлена.

Чатыры астатнія выяўлены пад перамычкай захад–усход.У пахаванні 2 (у тэксце справаздачы памылкова паўторна пазна-

чана як пахаванне 1) выяўлены кальцынаваныя косткі і рэшткі ляпной пасудзіны, якая была пастаўлена на дно. Пасудзіна захавалася ў 9 фрагмен-тах, якія ў выніку другаснага абпалу ў пахавальным вогнішчы былі цалкам дэфармаваныя. З гэтай прычыны можна дастаткова ўпэўнена вызначыць толькі дыяметр донца, які роўны 8,4 см (мал. 15:2). Астатнія памеры, гэ-таксама як прафіліроўка пасудзіны, могуць быць вызначаны толькі вельмі прыблізна: вышыня – каля 7,9 см, дыяметр венца – каля 11 см, дыяметр плечукоў – каля 11,4 см. Пасудзіна была зроблена з цеста з дамешкамі буй-ной некалібраванай жарствы дыяметрам 0,2–0,5 см. Яна можа быць аднесе-на да керамікі «з плечуком» КСПДК.

У пахаванні 3 (у тэксце справаздачы памылкова пазначана як паха-ванне 2) акрамя кальцынаваных костак выяўлены «обломок шейной гривны (?) в виде массивной проволоки диаметром 0,5 см и фрагмент лепного сосу-да» (Дучиц, 1982а, с. 25)4.

У пахаванні 4 (у тэксце справаздачы памылкова пазначана як па-хаванне 3) знойдзены кальцынаваныя косткі, «обломок бронзового силь-но расплавленного украшения», нож, жалезная спражка і фрагмент венца ляпной пасудзіны5:

3 У тэксце справаздачы сказана аб чатырох пахаваннях, але прыведзена апісанне пяці (Дучиц, 1982а, с. 25). На плане кургана ў справаздачы таксама адзна-чаны толькі чатыры пахаванні (Дучиц, 1982, рис. 51). Выправіць дадзеную памыл-ку сёння не прадстаўляецца магчымым, таму ў сапраўдным артыкуле прыводзіцца апісанне пяці пахаванняў, зыходзячы з сэнсу тэксту справаздачы (М.П.)).

4 Гэтыя артэфакты ў фондах БРАМ не выяўлены. Вызначыць іх сённяш-няе месцазнаходжанне не атрымалася, таму выказваць пэўныя меркаванні аб іх ідэнтыфікацыі не падаецца магчымым (М.П.).

5 Фрагмент упрыгажэння, спражка і фрагмент венца ў фондах БРАМ не выяўлены (М.П.).


– нож моцна каразіраваны, верагодна, быў зроблены ў тэхналогіі трох-слойнага пакета (мал. 15:3). Яго наяўная даўжыня – 10,5 см, даўжыня ляза – 4,4 см, шырыня яго ляза – 1,5 см, таўшчыня спінкі – 0,4 см. Нож можа быць аднесены да тыпу IV паводле Р.С. Мінасяна, які датаваны сярэдзінай VIII – ХІ ст. (Минасян, 1980, с. 73–74);

– спражка мае прамавугольную рамку з падквадратнага ў сячэнні дроту (мал. 15:4) і належыць да ліку падпружных. Падобныя падпружныя спражкі з’явіліся ў лясной зоне Усходняй Еўропы ў VII–IX стст. і, верагодна, былі стэпавым запазычаннем. На Русі яны працягвалі выкарыстоўвацца да другой паловы ХІІІ ст. (Кирпичников, 1973, с. 76–77). Паводле дадзеных У.В. Енукова, у пахаваннях КСПДК выяўлена 8 прамавугольных спражак. Усе яны, за выключэннем знаходкі з Ахрэмаўцаў, паходзяць са Смаленшчыны (Енуков, 1990, с. 66, рис. 23);

– венца належала пасудзіне «з плечуком» (мал. 15:5).У пахаванні 5 (у тэксце справаздачы памылкова пазначана як паха-

ванне 4) былі знойдзены толькі кальцынаваныя косткі (Дучиц, 1982а, с. 25, рис. 51–51а).

Выяўленыя ў кургане матэрыялы не дазваляюць вызначыць колькі-небудзь вузкае яго датаванне.

Курган 4/14 меў дыяметр 4 м пры вышыні 0,7 м (мал. 16:1). Сляды раўчукоў вакол яго візуальна не прасочваліся. Насып складаўся з «ярка-жоўтага» пяску. На глыбіні 0,4 м ад вяршыні зафіксаваныя сляды попель-на-вугальнай праслойкі магутнасцю 0,1–0,15 см. Слядоў пахавання не выяўлена (Дучиц, 1982а, с. 25, рис. 52).

У 1997 г. археалагічная экспедыцыя Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта пад кіраўніцтвам А.М. Плавінскага і В.Н. Рабцэвіча правяла раскопкі пяці курганоў (Рябцевич, Плавинский, 1997; Плавинский, 2001). Чатыры з іх размяшчаліся ў асноўнай групе могільніка.

Курган 1/15 быў размешчаны ў паўднёвай частцы могільніка ля грун-тавой дарогі, якая паварочвае ад шашы Шаркаўшчына–Браслаў у вёску Ахрэмаўцы перад могілкамі. Паўсферычны насып меў памер 9×8 м і вы-шыню 1,2 м. Тое, што курган некалькі выцягнуты з паўднёвага захаду на паўночны ўсход, тлумачыцца сучаснымі перакопамі, якія з паўночнага і паўднёвага бакоў дасягнулі мацерыку. Раўчукі вакол насыпу візуальна не прасочваліся. Курган зарос магутнымі дрэвамі. З гэтай прычыны перамычкі былі змешчаны на 60º да ўсходу ад лініі поўнач – поўдзень. Паўночна-заходні сектар кургана не даследаваўся з-за таго, што на ім рас-ло магутнае дрэва (мал. 16:2).

Насып пакрыты дзірванам і складаецца з цёмна-карычневага буйназярністага пяску з дробнымі каменьчыкамі, вугольчыкамі і попелам. Усю плошчу аснавання кургана пакрывае попельна-вугальны слой магут-насцю 0,15 м. Пад ім мацярык – светлы буйназярністы пясок. У паўночна-ўсходнім сектары ў мацерыку выяўленыя ямы 1 і 2.

Яма 1 памерам 0,4×0,85 м і глыбінёй 0,15 м была запоўнена вуголлем і попелам.


У яме 2 (глыбіня – 0,3 м, памер дакладна вызначыць немагчыма, бо аб’ект быў даследаваны толькі часткова) выяўлена выкладка з невялікіх камянёў. Запаўненне ямы складалася з попелу, вуголля і нешматлікіх каль-цынаваных костак.

У паўднёва-заходняй частцы аснавання кургана, у попельна-вугальным слаі выяўлена каменная выкладка (верагодна, была даследавана толькі яе част-ка, мяркуючы па размяшчэнні камянёў, выкладка мае працяг у нераскапаным паўночна-заходнім сектары). Паміж камянямі знойдзены фрагмент «лепной керамики курганного типа» (Плавинский, Рябцевич, 1997, с. 3–4, рис. 9)6.

З-за перакопаў у паўночнай і паўднёвай частках кургана і з-за таго, што яго паўночна-заходні сектар застаўся недаследаваным, было вы-вучана не больш за палову насыпу. Гэта не дае падстаў для вызначэння колькасці, памераў і суадносінаў выяўленых мацерыковых ям і каменных канструкцый. Адпаведна, мы не маем магчымасці рэканструяваць рыту-альныя дзеянні, што адбываліся падчас узвядзення кургана. Можна толькі ўпэўнена казаць аб наяўнасці аднаго пахавання па абрадзе крэмацыі, якое было здзейснена па-за межамі кургана, пасля чаго яго рэшткі былі змешча-ны ў мацерыковай ямцы.

Курган 2/16 размешчаны за 30 м на паўночны захад ад кургана 1/15, за 15 м ад грунтавой дарогі. Паўсферычны круглы ў плане насып меў дыяметр 6 м і вышыню 1 м. Раўчукі вакол яго візуальна не прасочваліся. Курган моц-на зарос кустоўем. Заходняя палова насыпу не даследавалася з прычыны таго, што на заходнім схіле рос магутны дуб (мал. 17:1).

Насып пакрыты слоем дзірвану і складаецца з цёмна-карычневага буйназярністага пяску. На глыбіні 0,8 м ад вяршыні па ўсёй плошчы асна-вання кургана выяўлены слаба насычаны попельна-вугальны слой магут-насцю да 0,1 м. Пад ім – слой цёмна-карычневага буйназярністага пяску з попелам магутнасцю да 0,2 м, які залягае на мацерыку (старажытная паха-ваная глеба).

Пахаванне па абрадзе крэмацыі выяўлена на попельна-вугальнай праслойцы ва ўсходняй частцы аснавання кургана. Магутная лінза вугол-ля, попелу і кальцынаваных костак дыяметрам 0,8 м размешчана за 1,5 м на ўсход ад цэнтра кургана. Пры пахаванні знойдзены «оплавленные фрагмен-ты стекла, вероятно бусы» (Рябцевич, Плавинский, 1997, с. 4)7 і шматлікія фрагменты аплаўленых бронзавых упрыгажэнняў. Сярод іх можна вызна-чыць:

– фрагменты абойміц ад галаўнога венчыка-вайнагі шырынёй да 1,9 см пры таўшчыні металу 0,1 см (мал. 17:23–28, 30, 33). Большасць з іх была ўпрыгожана ўздоўж кожнага краю трыма шэрагамі кропкавага арнаменту. Слядоў адтулін ні на воднай абойміцы не прасочваецца;

6 У фонды БРАМ гэты прадмет перададзены не быў. Яго сённяшняе месцазна-ходжанне засталося нявысветленым (М.П.).

7 У фондах БРАМ расплаўленых пацерак з раскопак 1997 г. няма. Няма слядоў расплаўленага шкла і на кальцынаваных костках з пахавання ў кургане 2/16, таму іх наяўнасць у пахавальным інвентары падаецца сумнеўнай (М.П.).


– цэлыя і фрагментаваныя спіральныя пранізкі, большая частка з якіх захавалася ў зусім дробных фрагментах, дэфармаваная і аплаўленая ў пахавальным агні (мал. 17:2–21), што не дазваляе вызначыць іх першапа-чатковую колькасць. Пранізкі дыяметрам 1–1,5 см (пераважна 1,1–1,2 см) былі зроблены з трохграннага ў сячэнні дроту. Іх даўжыня дасягала 3,7 см. Пранізкі, відавочна, таксама належалі да вайнагі тыпу І паводле У.В. Енуко-ва. Гэты тып галаўных венчыкаў мае вельмі шырокія храналагічныя межы бытавання – VI/VII–XII–XIII стст. (Енуков, 1990, с. 54);

– фрагмент бронзавага ланцужка з круглага ў сячэнні дроту дыяме-трам 0,1 см (мал. 17:22);

– моцна аплаўлены фрагмент бронзавай трапецападобнай падвескі (?) таўшчынёй 0,1 см (мал. 17:29). Стан захаванасці прадмета не дазваляе вы-значыць яго тып (зрэшты, як і ўпэўнена вызначыць яго менавіта як трапе-цападобную падвеску);

– дробныя фрагменты невызначальных упрыгажэнняў з ліставой бронзы (мал. 17:31–32).

У паўночна-ўсходнім сектары непадалёк ад цэнтра кургана ў мацеры-ку выяўлена яма 1 памерам 1,5×0,4 м і глыбінёй 0,4 м, запоўненая пяском з попелам (Плавинский, Рябцевич, 1997, с. 4–5, рис. 14–15).

Знойдзеныя ў кургане матэрыялы не дазваляюць вызначыць колькі-небудзь вузкае яго датаванне.

Курган 3/17 размешчаны за 20 м на поўдзень ад кургана 2/16. Паўсферычны круглы ў плане насып меў дыяметр 6 м і вышыню 0,8 м. Вяр шыня кургана некалькі сплошчаная, прасочваецца западзіна, якая ўтварылася ў выніку перакопу. Раўчукі вакол насыпу візуальна не фіксаваліся (мал. 18:1). На паўночна-ўсходнім схіле кургана раслі дзве велізарныя сасны.

Насып пакрыты слоем дзірвану і складаецца з цёмна-карычневага буйназярністага пяску. Плошчу аснавання кургана пакрывае попельна-вугальны слой магутнасцю 0,1 м.

У паўднёва-ўсходнім сектары, за 1 м ад цэнтра, выяўлена яма 1 дыяме-трам 1 м і глыбінёй 0,3 м, запоўненая попелам, вуголлем і кальцынаванымі косткамі. Да адной з костак прыпеклася расплаўленае шкло (магчыма – рэшткі пацеркі).

У паўднёва-заходнім сектары, за 2 м ад цэнтра, выяўлена мацерыко-вая яма 2 дыяметрам 0,5 м і глыбінёй 0,2 м, запоўненая пяском з попелам.

На мацерыку, ля падэшвы па перыметру даследаванай часткі кургана, выяўлены пяць камянёў дыяметрам да 0,2 м.

Курган 4/18 размешчаны за 50 м на ўсход ад кургана 2/16. Паўсферычны круглы ў плане насып меў дыяметр 6 м і вышыню 0,6 м. Раўчукі вакол яго візуальна не прасочваліся. Курган зарос невялікімі дрэвамі (мал. 18:2).

Насып быў пакрыты слоем дзірвану і складаўся з цёмна-карычневага буйназярністага пяску. Плошчу аснавання кургана пакрывае тонкая по-пельная праслойка магутнасцю да 0,05 м – старажытная пахаваная глеба.

На захад ад цэнтра кургана размяшчаецца авальная яма 1, выцягнутая


па лініі захад–усход, якая мае памер 1,2×0,8 м і глыбіню 0,2 м. Запаўненне складаецца з попелу, вуглёў і шматлікіх кальцынаваных костак, сярод якіх выяўлены два гліняных праселкі і моцна аплаўленая бронзавая спіральная пранізка.

Абодва праселкі зроблены з гліны светла шэра-карычневага колеру і нясуць на сабе слабыя сляды другаснага абпалу (ад знаходжання ў паха-вальным агні). Яны маюць уплошчаную біканічную форму. Дыяметр пер-шага праселка 2,8–2,9 см пры вышыні 1,4 см і дыяметры адтуліны 1,1 см (мал. 18:3). Яно захавалася ў трох фрагментах. Дыяметр другога праселка – 2,2 см, вышыня – 1,1 см, дыяметр адтуліны – 1 см (мал. 18:4). Праселкі падобнай формы з’явіліся яшчэ ў познезарубінецкі перыяд і былі характэр-ныя для шэрагу культурных супольнасцяў лясной зоны – помнікаў тыпу Грыні, верхнедняпроўскага і дзяснінскага варыянтаў кіеўскай культуры, помнікаў тыпу Узмень–Заазер’е, тушамлінскай, банцараўскай і пскоўскіх доўгіх курганоў культур (Лопатин, Фурасьев, 2007, с. 55). Вядомыя яны і ў КСПДК (Енуков, 1990, рис. 18:11–12).

Пранізка была зроблена з трохграннага ў сячэнні дроту і першапачат-кова мела дыяметр каля 1,2 см (мал. 18:5).

У паўночна-ўсходнім сектары, на адлегласці 1,5 м ад цэнтра кургана, на мацерыку выяўлена нагрувашчванне буйных камянёў, прастора паміж якімі запоўненая попелам з вуголлем і нешматлікімі кальцынаванымі косткамі.

Вузкае датаванне пахавальнага комплексу, зыходзячы з наяўнага інвентару, немагчымае.

Курган 5/19 размешчаны з правага боку ад шашы Шаркаўшчына – Браслаў, за 100 м ад яе, насупраць могілак. Паўсферычны круглы ў плане насып меў дыяметр 8 м і вышыню 0,9 м. Раўчукі вакол яго візуальна не прасочваліся. Насып і прылеглая да яго тэрыторыя зараслі дрэвамі. На паўднёвым схіле заўважны перакоп (мал. 19:1).

Насып пакрыты слоем дзірвану і складаецца з цёмна-карычневага буйназярністага пяску. Плошчу аснавання пакрывае слой пяску з попелам і вуголлем. Перакоп у паўднёвым схіле пераразае насып, попельна-вугальную праслойку на аснаванні і заглыбляецца ў мацярык. Слядоў пахавання ў кур-гане не выяўлена.

Звернемся да аналізу пахавальнага абраду і інвентару курганнага могільніка Ахрэмаўцы.

2.4. Пахавальны абрад8

Неабходна адразу адзначыць, што паўнавартаснаму аналізу ры-туальных дзеянняў, якія ажыццяўляліся падчас узвядзення курганоў у Ахрэмаўцах, замінае шэраг фактараў. Сярод іх варта найперш назваць:

– розную ступень дакументаванасці працэсу раскопак (адсут-насць графічнай дакументацыі для курганоў, даследаваных у 1893 г. Ф.В. Пакроўскім);

– адсутнасць інфармацыі аб стратыграфічных асаблівасцях курганоў, 8 Пры аналізе пахавальнага абраду і інвентару выкарыстоўваюцца дадзеныя

аб усіх курганах, даследаваных пачынаючы з 1893 г.


раскапаных у 1938 г. А. Цэгак-Галубовіч і У. Галубовічам.Разам з тым, у могільніку даследавана 19 курганоў, што складае пры-

кладна 1/4 частку ад агульнай колькасці размешчаных у ім пахавальных насыпаў. Гэтае дае падставы для пэўных, няхай і асцярожных, меркаванняў.

Варта адзначыць немагчымасць выкарыстання для аналізу пахаваль-нага абраду інфармацыі аб раўчуках вакол насыпаў. Ф.В. Пакроўскі адзначае іх наяўнасць ля пяці з сямі даследаваных ім курганоў (Покровский, 1895, с. 181–184). Аднак раскопкі запаўнення раўчукоў ім не ажыццяўляліся. Зве-стак аб наяўнасці раўчукоў вакол насыпаў, даследаваных А. Цэгак-Галубовіч і У. Галубовічам, няма. Вакол насыпаў, даследаваных у 1978–1997 гг., раўчукі візуальна не прасочваліся, а спробы іх выяўлення не ажыццяўляліся (хаця наяўнасць раўчукоў вакол гэтых насыпаў падаецца не толькі цалкам вера-годнай, але і абавязковай – М.П.).

Такім чынам, на працягу 1893–1997 гг. пахаванні былі выяўлены ў 9 кур-ганах з 19. Месцазнаходжанне пахавання ў кургане 8 (раскопкі Галубовічаў) засталося незанатаваным. У астатніх 8 курганах рэшткі крэмацый, здзей-сненых па-за межамі насыпаў, размяшчаліся наступным чынам:

– у мацерыковых ямах – 4 курганы (№№ 1/10, 1/15, 3/17, 4/18),– на аснаванні – 2 курганы (№№ 3/13, 2/16),– у яме ў насыпе – 1 курган (№ 2),– на падсыпцы (на пляцоўцы) у насыпе – 1 курган (№ 6)Варта адзначыць наяўнасць каменных выкладак на аснаванні курганоў

№№ 1/15, 2/16, 3/17 і 4/18. Калі ў курганах №№ 2/16 і 3/17 камяні размяшчаліся ўздоўж краю аснавання і, магчыма, акрэслівалі яго межы, дык у курганах №№ 1/15 і 4/18 былі выяўлены скапленні камянёў у выглядзе асобна разме-шчаных куч. Наяўнасць каменных вянцоў і выкладак у курганах паўночна-заходняй часткі арэалу КСПДК (найперш менавіта Браслаўскага Паазер’я) ужо адзначалася даследчыкамі як адна з асаблівасцяў пахавальнага абраду некропаляў рэгіёна (Дучыц, 1991, с. 14; Енуков, 1990, с. 29).

2.5. Пахавальны інвентарПахавальны інвентар курганнага могільніка Ахрэмаўцы надзвычай

бедны. Знаходкі былі выяўлены толькі ў 8 курганах (ва ўсіх, што ўтрымлівалі пахаванні, акрамя кургана 8). Практычна ўсе яны нясуць сляды знаходжан-ня ў пахавальным вогнішчы. Сярод пахавальнага інвентару можна вызна-чыць посуд, прадметы побыту і ўпрыгажэнні.

Пахавальны посуд быў выяўлены ў 4 насыпах (№№ 2, 1/10, 3/13, 1/15). У выпадку, калі магчыма вызначыць марфалагічныя асаблівасці пасудзінаў і іх фрагментаў (курганы №№ 1/10, 3/13), можна ўпэўнена сцвярджаць, што яны належалі да керамікі «з плечуком», характэрнай для КСПДК (мал. 13:2; 15:2, 5).

Прадметы побыту знойдзены ў трох курганах (№№ 1/10, 3/13, 4/18) і прадстаўлены бронзавай і жалезнай спражкамі, нажом і двума глінянымі праселкамі.

Упрыгажэнні выяўлены ў 5 пахавальных насыпах (№№ 6, 3/13, 2/16,


3/17, 4/18). Сярод іх вылучаюцца жалезная падковападобная спіралеканеч-ная фібула, 5 скроневых колцаў з серпападобнымі канцамі, фрагмент шый-най грыўні (?), галаўны венчык-вайнага (з абойміц, спіральных пранізак і, магчыма, трапецападобных падвесак), фрагмент ланцужка, расплаўленая пацерка (?), асобная спіральная пранізка, колца невядомага прызначэння9.

2.6. Датаванне і культурная прыналежнасцьПытанне аб датаванні курганнага могільніка Ахрэмаўцы з’яўляецца

надзвычай складаным з прычыны нешматлікасці і невыразнасці наяўнага пахавальнага інвентару. З усіх пахаванняў, якія ўтрымлівалі інвентар, колькі-небудзь надзейнае датаванне можна прапанаваць толькі для курганоў, у якіх знойдзена кераміка «з плечукамі» (№№ 1/10, 3/13 і, вера-годна, № 2) і для кургана № 6. У апошнім былі знойдзены скроневыя колцы з серпападобнымі канцамі, якія лічацца аднымі з культурных індыкатараў КСПДК (Енуков, 1990, с. 53–54; Нефёдов, 2006, с. 30–31). Аднак і гэтыя кол-цы, і кераміка «з плечукамі», тыповая для КСПДК, не могуць быць датава-ныя больш вузка, чым час існавання самой культуры. Сучасныя даследчыкі вызначаюць датаванне КСПДК у межах сярэдзіны VIII–X ст. (Енуков, 1990, с. 73–78; Нефёдов, 2000, с. 197; 2002, с. 138), а на захадзе Беларуска-га Падзвіння і ў Дзвінска-Нёманскім міжрэччы помнікі КСПДК працягвалі функцыянаваць і пазней – у пачатку і, верагодна, нават у першай палове ХІ ст. (Плавінскі, 2010, с. 118). Разам з тым, ранніх пахавальных комплексаў у некропалях КСПДК Браслаўскага Паазер’я не выяўлена (Плавінскі, 2010, с. 116). Таму час існавання курганнага могільніка Ахрэмаўцы на сучасным этапе даследаванняў можа быць вызначаны ІХ – пачаткам ХІ ст. Разам з тым, мяркуючы па наяўным інвентары, гэтаксама, як і па пахавальным абрадзе, прыналежнасць курганнага могільніка Ахрэмаўцы да культуры смаленска-полацкіх доўгіх курганоў не выклікае сумненняў.

9 «Кольцо в 11/5 оборота – состоит также из круглого стержня с веревчатым орнаментом. Один конец его отломан, а другой, сравнительно тонкий, загнут в форме крючка. Приблизительный диаметр кольца – 55–60 mm» (Покровский, 1895, с. 182–183).


Мал. 12. Месцазнаходжанне курганнага могільніка Ахрэмаўцы (Бяльмонты (1)), умоўныя пазначэнні (2): 1 – пясок, 2 – камяні, 3 – дзірван, 4 – гліна, 5 – попел,

6 – вуголле, 7 – мацярык, 8 – перакоп, 9 – недаследаваны ўчастак насыпу

Fig. 12. Ahremautsy (Bialmonty) barrow cemetery allocation (1), conventional signs (1)


Мал. 13. Курганны могільнік Ахрэмаўцы, курган 1/10: 1 – план і профілі кургана, 2 – ляпны гаршчок, 3–5 – фрагменты бронзавай спражкі

(1, 3–5 – мал. Л.У. Дучыц, 2 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 13. Barrow cemetery Ahremautsy, burial mound 1/10: 1 – plan and profiles of the burial mound, 2 – hand-made pot, 3–5 – fragments of bronze buckle (1, 3–5 – drown by

L. Duchyts, 2 – drown by M. Plavinski)


Мал. 14. Курганны могільнік Ахрэмаўцы: 1 – план і профілі кургана 1/11, 2 – план і профілі кургана 2/12 (мал. Л.У. Дучыц)

Fig. 14. Barrow cemetery Ahremautsy: 1 – plan and profiles of the burial mound 1/11, 2 – plan and profiles of the burial mound 2/12 (drown by L. Duchyts)


Мал. 15. Курганны могільнік Ахрэмаўцы, курган 3/13: 1 – план і профілі кургана, 2 – ляпны гаршчок, 3 – жалезны нож, 4 – жалезная спражка, 5 – венца ляпнога

гаршка (1, 4–5 – мал. Л.У. Дучыц, 2–3 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 15. Barrow cemetery Ahremautsy, burial mound 3/13: 1 – plan and profiles of the burial mound, 2 – hand-made pot, 3 – iron knife, 4 – iron buckle, 5 – upper part of

handmade pot (1, 4–5 – drown by L. Duchyts, 2–3 – drown by M. Plavinski)


Мал. 16. Курганны могільнік Ахрэмаўцы: 1 – план і профілі кургана 4/14, 2 – план і профілі кургана 1/15 (1 – мал. Л.У. Дучыц, 2 – мал. А.М. Плавінскага)

Fig. 16. Barrow cemetery Ahremautsy: 1 – plan and profiles of the burial mound 4/14, 2 – plan and profiles of the burial mound 1/15 (1 – drown by L. Duchyts, 2 – drown by

A. Plavinski)


Мал. 17. Курганны могільнік Ахрэмаўцы: 1 – план і профілі кургана 2/16, 2–33 – фрагменты бронзавых упрыгажэнняў

(1 – мал. А.М. Плавінскага, 2–33 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 17. Barrow cemetery Ahremautsy: 1 – plan and profiles of the burial mound 2/16, 2–33 – fragments of the bronze ornaments

(1 – drown by A. Plavinski, 2–33 – drown by M. Plavinski)


Мал. 18. Курганны могільнік Ахрэмаўцы: 1 – план і профілі кургана 3/17, 2 – план і профілі кургана 4/18,

3–4 – гліняныя праселкі з кургана 4/18, 5 – аплаўленая спіральная пранізка з кургана 4/18 (1–2 – мал. А.М. Плавінскага, 3–5 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 18. Barrow cemetery Ahremautsy: 1 – plan and profiles of the burial mound 3/17, 2 – plan and profiles of the burial mound 4/18, 3–4 – clay spindle whorls, 5 – damaged in fire spiral from the burial mound 4/18

(1–2 – drown by A. Plavinski, 3–5 – drown by M. Plavinski)


Мал. 19. Курганны могільнік Ахрэмаўцы: 1 – план і профілі кургана 5/19, 2 – скроневыя колцы з кургана 6

(1 – мал. А.М. Плавінскага, 2 – пав. Ф.В. Пакроўскага)

Fig. 19. Barrow cemetery Ahremautsy: 1 – plan and profiles of the burial mound 5/19, 2 – temple-rings from the burial mound 6

(1 – drown by A. Plavinski, 2 – after F. Pakrouski)

3.1. МесцазнаходжаннеКурганны могільнік Вусце (Богіна) вядомы ў навуковай літаратуры

з канца ХІХ ст. (Покровский, 1895, с. 211–215). Ён размешчаны прыклад-на за 1 км на поўдзень ад вёскі Вусце, у лесе, злева ад дарогі на вёску Ка-зяны, на нізіннай раўніне правага берага ракі Дрысвята. Па звестках Ф.В. Пакроўскага, могільнік складаўся з трох груп: асноўнай (каля 100 курганоў) і дзвюх меншых (па 10 курганоў у кожнай). Да 1980-х другая і трэцяя групы былі практычна цалкам знішчаны, а ў галоўнай групе захава-лася 75 круглых і авальных насыпаў (табл. 2; мал. 20:1).

3.2. Гісторыя даследаванняПершыя раскопкі курганоў у могільніку правёў граф У. Плятэр у 1886 г.

Паводле звестак Ф.В. Пакроўскага, у «іх былі знойдзены нязначныя рэшткі аднаго ці двух касцякоў; знойдзена было таксама некалькі металічных шый-ных абручоў з падвескамі-бразготкамі; шкляныя, пазалочаныя, грубай працы пацеркі і некалькі металічных рэчаў у форме бранзалетаў; метал, падобны на дасканалую жоўтую медзь». Па словах сялян, якія працавалі на раскопках у Плятэра, у вялікіх курганах яны не знаходзілі нічога, а ў меншых трапляліся гліняныя гаршкі, пацеркі і чалавечыя косткі (Покровский, 1895, с. 211).

У 1893 г. даследаванні ў Вусці правёў Ф.В. Пакроўскі, які раскапаў тут 4 курганы (Покровский, 1895, с. 212–215). Але найбольш значныя працы ў Вусці былі праведзены Л.У. Дучыц і В.І. Шадырам у 1982, 1986 і 1987 гг. Яны знялі план могільніка (мал. 20:1) і раскапалі 16 насыпаў. Асноўныя вынікі гэтых даследаванняў выкладзены ў адмысловым артыкуле аўтараў (Дучыц, Шадыра, 1992). Матэрыялы раскопак захоўваюцца ў Інстытуце гісторыі НАН Беларусі, БРАМ і музеі Відзаўскага дзяржаўнага прафесійна-тэхнічнага каледжа (Плавінскі, Дучыц, Шадыра, 2013)1.

Такім чынам, з 1893 па 1987 гг. у курганным могільніку Вусце было рас-капана 20 насыпаў. У сапраўднай працы мы захоўваем нумарацыю курганоў, нададзеную ім падчас раскопак: насыпы, даследаваныя Ф.В. Пакроўскім – 1–4, Л.У. Дучыц і В.І. Шадырам – у адпаведнасці з планам могільніка.

1 Матэрыялы раскопак 1982 г. часткова захоўваюцца ў Відзаўскім дзяржаўным прафесійна-тэхнічным каледжы, часткова – у ІГ НАН Беларусі; матэрыялы 1986 г. знаходзяцца ў БРАМ – КП 392–394, 404 і без афармлення; 1987 г. – у ІГ НАН Беларусі. На прыкладзе матэрыялаў з раскопак могільніка Вусце можна, на вялікі жаль, до-бра праілюстраваць шкоднасць падзелу калекцыі з раскопак аднаго помніка паміж некалькімі ўстановамі, тым больш, школьнымі музеямі. Бо ўжо пачынаючы з сярэдзіны 2000-х гг., адшукаць шмат якія з артэфактаў ні ў адной з пералічаных устаноў не атрымалася (М.П.).

III. КУРГАННЫ МОГІЛЬНІК ВУСЦЕ (БОГІНА)


3.3. Апісанне курганоў, даследаваных у 1982, 1986 і 1987 гадахУ 1982 г. Л.У. Дучыц і В.І. Шадыра даследавалі ў Вусці 9 курганоў.

Раскопкі ажыццяўляліся сіламі вучняў Відзаўскага прафесійна-тэхнічнага вучылішча (Дучиц, Шадыро, 1982).

Курган 5 меў дыяметр 6 м пры вышыні 1,5 м. Раўчукі на паверхні зямлі не прасочваліся2. На кургане расло некалькі дрэваў, але, нягледзячы на гэта, насып захаваўся адносна добра (мал. 21:1). Ён складаўся са светла-жоўтага пяску. На глыбіні 0,1 м ад паверхні былі выяўлены невялікія попельна-ву-гальныя ўключэнні. На глыбіні 0,3 м ад вяршыні, амаль ля цэнтра курга-на, знойдзена пахаванне па абрадзе трупаспалення. Кальцынаваныя косткі вагой каля 900 г былі перамешаныя з вуголлем. Рэшткі крэмацыі належалі двум індывідам – маладому мужчыну і дзіцяці3.

Сярод рэшткаў крэмацыі знойдзены жалезны нож і моцна аплаўленыя фрагменты бронзавага бранзалета.

Нож даўжынёй 10 см (мал. 21:3) меў лязо шырынёй 1,3 см са спінкай таўшчынёй 0,4 см4. Ён можа быць аднесены да тыпу І паводле Р.С. Мінасяна. Нажы дадзенага тыпу набылі найбольш шырокую папулярнасць у трэцяй чвэрці І тыс. н.э. і працягвалі выкарыстоўвацца ў VIII–XI стст. (Минасян, 1980, с. 69).

Захаваны ў трох моцна аплаўленых фрагментах бранзалет пакрыты геаметрычным арнаментам (мал. 21:2). Бранзалет можа быць аднесены да тыпу лодкападобных, дакладней, да яго позніх форм, якія былі ва ўжытку ў пэўных старажытнарускіх і сумежных з імі рэгіёнах яшчэ ў трэцяй чвэрці ХІІ ст. (Лесман, 1984, с. 135; 1991, с. 309, табл. 2; Хвощинская, 2004, с. 86–87).

Выяўленыя ў кургане знаходкі не дазваляюць датаваць яго больш вуз-ка, чым Х–ХІ стст., і нават у больш шырокіх храналагічных межах.

Курган 27 пры дыяметры 7 м дасягаў вышыні 2 м. Раўчукі амаль не прасочваліся. Насып адносна добрай захаванасці складаўся са светла-жоўтага пяску з асобнымі попельнымі ўкрапінамі (мал. 22:1). На маце-рыку выяўлена попельна-вугальная праслойка магутнасцю 0,2–0,25 м. Блізка ад цэнтра кургана, на яго аснаванні, знаходзілася пахаванне па абрадзе крэмацыі. Паводле сведчання аўтараў раскопак, пахаванне было накрытае рэшткамі пастаўленай дагары дном ляпной пасудзіны. Ад-нак стан захаванасці пасудзіны прымушае сумнявацца ў магчымасці яе мэтанакіраванага змяшчэння ў пахаванні ў пэўным стане. Кальцынаваныя косткі вагой 500 г належалі дзвюм асобам, адна з якіх – дарослы мужчына.

Ляпная пасудзіна захавалася ў шматлікіх фрагментах (прыкладна 1/2–2/5 гаршка). Мяркуючы па тым, што паверхня чарапкоў порыстая, а самі фрагменты пракаленыя і дэфармаваныя, пасудзіна пабывала ў пахавальным

2 Раскопкі прылеглай да насыпаў тэрыторыі ці закладка траншэй з мэтай по-шуку раўчукоў у 1982 г. (як і ў наступныя гады) не праводзіліся, таму меркаваць аб наяўнасці ці адсутнасці раўчукоў вакол курганоў немагчыма (М.П.).

3 Вызначэнне антрапалагічных матэрыялаў з Вусця было зроблена доктарам біялагічных навук М. Пыжук-Ленарчык, Польская Акадэмія навук, Варшава (Ду-чыц, Шадыра, 1992, с. 74).

4 Падчас паўторнай апрацоўкі матэрыялаў нож не выяўлены (М.П.).


вогнішчы. Нягледзячы на гэта, першапачатковыя памеры пасудзіны могуць быць рэканструяваныя (мал. 22:2). Яна была зроблена з цеста з дамеш-кам некалібраванай жарствы (кварцыту) дыяметрам да 0,4 см. Вышыня пасудзіны – 9,2 см, дыяметр венца – 12,4 см, дыяметр плечукоў – 13 см, дыя-метр донца – 10,9 см. Яна мае дастаткова добра выяўлены плячук і, напэўна, адагнутае вонкі венца з акруглым краем, і належыць да керамікі «з плечу-ком». Вузкага датавання пасудзіна і, адпаведна, увесь насып не маюць.

Курган 36 меў дыяметр 4 м і вышыню 0,8 м. Захаванасць насыпу ад-носна добрая, раўчукі вакол яго амаль не заўважныя. Насып складаўся са светла-жоўтага пяску (мал. 23:1). На мацерыку выяўлена невялікая по-пельна-вугальная праслойка. У цэнтры кургана на мацерыку знойдзены рэшткі пахавання па абрадзе крэмацыі. Кальцынаваныя косткі вагой 200 г належалі дарослай жанчыне. Пры пахаванні выяўлены тры фрагменты ляп-ной пасудзіны, нож (мал. 23:2) і, магчыма, некалькі шкляных расплаўленых пацерак5.

Нож, верагодней за ўсё, належыць да тыпу І паводле Р.С. Мінасяна (Минасян, 1980, с. 36). На падставе наяўных знаходак вузкае датаванне па-хавання ў кургане немагчымае.

Курган 43 меў дыяметр 2,6 м і вышыню 0,6 м. Раўчукі візуальна не прасочваліся. Насып складаўся з цёмнага пяску з некалькімі амаль не заўважнымі попельнымі ўключэннямі (мал. 23:3). Ля вяршыні насыпу выяўлены фрагмент ляпной пасудзіны6. На глыбіні 0,2 м ад вяршыні насыпу знойдзены тры камяні.

Курган 50 пры дыяметры 6 м меў вышыню 0,9 м. Раўчукі вакол яго ледзь прасочваліся. Адносна добра захаваны насып зарос магутнымі дрэвамі. Ён складаўся з ярка-жоўтага пяску з попельнымі і попельна-вугальнымі ўключэннямі (мал. 23:4). Таксама на мацерыку змяшчаліся невялікія камяні (у паўночна-заходнім, паўночна-ўсходнім і паўднёва-ўсходнім сектарах). Слядоў пахавання ў кургане не выяўлена.

Курган 55 меў дыяметр 7 м і вышыню 0,7 м. Дастаткова добра захава-ны курган зарос дрэвамі, раўчукі вакол яго ледзь прасочваліся (мал. 24:1). Насып складаўся з пяску. Рэшткі пахавання па абрадзе крэмацыі выяўлены ў цэнтры насыпу, у попельна-вугальным слаі на мацерыку. Ра зам з косткамі (іх вага складае 150 г) знойдзена шмат вялікіх вуглёў. Пры пахаванні выяўлены фрагмент бронзавай пранізкі і рэшткі ляпнога гаршка7. У паўночна-ўсходнім сектары на мацерыку знойдзены вялікі камень.

Пранізка была зроблена са сплошчанага ў сячэнні дроту. Яе дыяметр – 0,5 см (Дучиц, Шадыро, 1982, с. 5).

5 Падчас паўторнай апрацоўкі матэрыялаў дадзеныя артэфакты выяўлены не былі (М.П.). У справаздачы аб раскопках маецца толькі малюнак нажа (Дучиц, Шадыро, 1982, рис. 3:3). Таму выказваць пэўныя меркаванні аб характары іншых матэрыялаў на сённяшні дзень немагчыма.

6 Падчас паўторнай апрацоўкі матэрыялаў фрагмент пасудзіны не выяўлены (М.П.).

7 Падчас паўторнай апрацоўкі матэрыялаў знаходкі з кургана 55 выяўлены не былі (М.П.).


Ляпная пасудзіна (мал. 24:2) захавалася ў фрагментах. Паводле аўтараў раскопак, яе вышыня складала 10,6 см, дыяметр венца – 9,2 см, дыяметр донца – 6,5 см (Дучиц, Шадыро, 1982, с. 5, рис. 7:1). Мяркуючы па наяўнай прамалёўцы, пасудзіна належыць да керамікі «з плечуком».

Вузкае датаванне насыпу на падставе наяўных матэрыялаў немаг-чымае.

Курган 61 пры дыяметры 8 м меў вышыню 1 м, раўчукі вакол яго амаль не прасочваліся. Курган зарос дрэвамі. Насып складаўся з жоўтага пяску са шматлікімі попельна-вугальнымі праслойкамі (мал. 25). У цэнтры кургана на мацерыку выяўлена мужчынскае пахаванне па абрадзе інгумацыі, ары-ентаванае галавой на паўночны захад. Захаванасць костак дрэнная. Пры пахаванні знойдзены:

– жалезная бародападобная сякера (справа ад чэрапа, лязом уверх (мал. 26:2)). Яе даўжыня – 17,2 см, шырыня ляза – 10,3 см, дыяметр пра-вушыны – 4,6×4,2 см. Сякера моцна каразіраваная, асабліва ў абушной частцы. Да абуха «прыпекся» фрагмент металізаванай тканіны, у правушы-не захаваліся рэшткі дрэва ад тапарышча. Сякера належыць да тыпу IVА паводле А.М. Кірпічнікава. Даследчык датаваў старажытнарускія знаходкі дадзенага тыпу XII–XIII стст. (Кирпичников, 1966, с. 37). Але з’яўленне да-дзенага тыпу сякер на балта-славянскім памежжы на паўночным захадзе Беларусі можа быць прыблізна датаванае канцом Х ст. (Плавинский, 2009, с. 237; Плавінскі, 2010б, с. 8–9).

– жалезны наканечнік кап’я з пяром ланцэтападобнай формы (на ўзроўні тазавых костак вастрыём у бок ног (мал. 26:1)). Наканечнік моцна пашкоджаны карозіяй, верхні слой металу страчаны, утулка распалася на дзве часткі. Агульная даўжыня наканечніка ў яго сённяшнім стане – 32,6 см (першапачаткова была прыкладна на 1,5–2 см больш). Даўжыня рамбічнага ў сячэнні пяра – 20 см, яго шырыня – 2,6 см (была на некалькі мм больш). Шыйка ў сячэнні шасцігранная, утулка – круглая. Яе знешні дыяметр – 2,7 см, унутраны – 2,2 см. На ёй захаваліся рэшткі «гатычнага» арнамен-ту. Да ўтулкі «прыпекся» металізаваны карозіяй фрагмент грубай тканіны з нітак дыяметрам 1 мм. Ва ўтулцы захаваліся рэшткі дрэўка дыяметрам 2,2 см. Суадносіны пяра і ўтулкі – 1:2. Наканечнік належыць да тыпу І па-водле А.М. Кірпічнікава (Кирпичников, 1966, с. 9, 12), альбо тыпу Е паводле Я. Петэрсана (Петерсен, 2005, с. 59–61). Датаванне падобных наканечнікаў на балта-славянскім памежжы ў Беларускім Падзвінні і Панямонні можа быць вызначана ў межах другой паловы Х – першай паловы ХІ ст. (Плавінскі, 2007, с. 161);

– дзве бронзавыя грушападобныя крыжапраразныя бразготкі з арнаментаванымі створкамі (ля пояса злева). Падобныя бразготкі датуюцца канцом Х – пачаткам ХІІ ст. (Мальм, Фехнер, 1967, с. 136; Лесман, 1984, с. 136);

– бронзавы бранзалет з плаўна звужанымі канцамі (на левай руцэ (мал. 26:5)). Бранзалет зроблены з трохграннага ў сячэнні дроту таўшчынёй 0,5×0,25 см. Аналагічныя бранзалеты сустракаюцца надзвычай шырока і не маюць вузкага датавання (Левашева, 1967б, с. 214);


– лязо жалезнага нажа (ля пояса злева (мал. 26:4)), тыпалагічную пры-належнасць якога вызначыць немагчыма8;

– гліняны кругавы гаршчок (у нагах пахаванага (мал. 26:3)), які мае акруглае тулава і адагнутае вонкі венца, зроблены з цеста чырванавата-карычневага колеру з дамешкам жарствы да 2 мм. Знешняя і ўнутраная паверхні гаршка па ўсёй вышыні апрацаваныя на ганчарным крузе. Па шыйцы і тулаве нейкім грабеньчатым штампам нанесены слабы лінейны і хвалісты арнамент. На донцы маецца борцік. Вышыня гаршка – 8,1 см, ды-яметр венца – 8,3 см, дыяметр плечукоў – 9,8 см, дыяметр донца – 5,6 см (Плавінскі, 2011б, с. 139, 145).

Такім чынам, на падставе наяўнага інвентара найбольш верагодным прадстаўляецца датаванне пахавання ў кургане 61 самым канцом Х – пачат-кам ХІ ст.

Курган 73 пры дыяметры 2 м меў вышыню 0,4 м. Раўчукі вакол яго не пра-сочваліся. На кургане расла вялікая сасна. Насып складаўся з «ярка-жоўтага» пяс ку (мал. 27:1). На мацерыку выяўлена попельна-вугальная пра слойка. На ёй у цэнтры кургана знойдзены рэшткі ляпной пасудзіны (мал. 27:3)9. Сля доў па ха ван ня не выяўлена. Вузкае датаванне насыпу немагчымае.

Курган 74 пры дыяметры 2 м дасягаў вышыні 0,4 м. Раўчукі вакол яго не прасочваліся. Насып дастаткова добрай захаванасці складаўся з пяску (мал. 27:2). На мацерыку выяўлена попельна-вугальная праслойка, у якой па цэнтры кургана змяшчалася пахаванне па абрадзе крэмацыі, пры якім знойдзены:

– фрагмент ляза нажа;– два фрагменты жалезнай прамавугольнай спражкі10;– фрагменты ляпной пасудзіны са слядамі другаснага абпалу. Цеста з

дамешкам некалібраванай жарствы дыяметрам 0,1–0,4 см, яго колер – ад ка-рычневага да шэрага. На падставе захаваных фрагментаў удалося аднавіць поўны профіль і дыяметр пасудзіны (мал. 27:4). Яе вышыня – 8 см, дыяметр венца – 11 см, дыяметр плечукоў – 11,3 см, дыяметр донца – 8,2 см. На дон-цы захаваліся сляды падсыпкі з некалібраванай жарствы. Пасудзіна нале-жыць да тыпу керамікі «з плечуком».

На падставе наяўных матэрыялаў вузка датаваць насып немагчыма.У 1986 г. Л.У. Дучыц і В.І. Шадыра працягнулі даследаванні курганнага

могільніка Вусце. Усяго было вывучана 3 насыпы. Раскопкі праводзіліся з удзелам вучняў з піянерлагера Опсаўскай сярэдняй школы (Дучиц, Шады-ро, 1987, с. 1–2).

Курган 40 меў дыяметр 5 м і вышыню 0,8 м. Насып складаўся са светла-жоўтага пяску з уключэннямі попелу (мал. 28:1). На мацерыку выяўлены попельны слой з дробнымі вугольчыкамі. У паўднёва-заходнім сектары, не-падалёк ад цэнтру кургана, на глыбіні 0,5 м ад вяршыні знойдзены невялікі валун. Слядоў пахавання не выяўлена.

8 У музеі Відзаўскага дзяржаўнага прафесійна-тэхнічнага каледжа бразготкі і нож не захаваліся, што не дазваляе меркаваць аб іх марфалагічных асаблівасцях.

9 Падчас паўторнай апрацоўкі матэрыялаў рэшткі пасудзіны выяўлены не былі (М.П.). Захавалася толькі схематычная прамалёўка прыдоннай часткі.

10 Фрагмент ляза нажа і фрагменты спражкі выявіць не ўдалося (М.П.).


Курган 52 пры дыяметры 6 м дасягаў вышыні 0,7 м і складаўся са светла-жоўтага пяску з уключэннямі дробных вуглёў (мал. 28:2). На маце-рыку выяўлена попельна-вугальная праслойка з вуглямі. У попельным слаі захаваліся рэшткі абгарэлых бярвенняў дыяметрам прыблізна 0,15–0,2 м і шматлікія кавалкі вуглёў. На мацерыку выяўлены тры (?) пахаванні па абрадзе крэмацыі.

Першае з іх знаходзілася ў паўднёвай частцы кургана. Кальцынаваныя косткі змяшчаліся ў ляпной пасудзіне і вакол яе. Ляпная пасудзіна захава-лася ў фрагментах (сабрана прыкладна 2/3 ад агульнай плошчы паверхні гаршка). Донца гаршка ашлакаванае з-за знаходжання ў агні (мал. 29:1). Це-ста з дамешкам некалібраванай жарствы (кварцыту) дыяметрам 0,1–0,3 см мае колер ад светла-карычневага да цёмна-шэрага з-за другаснага абпалу. На донцы маецца паглыбленне (ад падстаўкі?), але слядоў падпраўкі на ган-чарным крузе на пасудзіне няма. Вышыня гаршка – 10,9 см, дыяметр вен-ца – 11,9 см, дыяметр плечукоў – 12,5 см, дыяметр донца – 7,4 см.

Сярод костак побач з гаршком знойдзены:– бронзавы трохдзюркавы ланцугатрымальнік11 (мал. 29:3). Падобныя

ланцугатрымальнікі лічацца характэрнымі для КСПДК. Яны належаць да тыпу 2 паводле У.В. Енукова і датуюцца Х – пачаткам ХІ ст. (Енуков, 1990, с. 59; Лесман, 2012, с. 228–229);

– бронзавыя спіральныя пранізкі двух відаў. Пранізкі першага віду мелі дыяметр да 1,3 см і былі зроблены з трохграннага ў сячэнні дроту. Пранізкі другога віду былі зроблены з плоскага дроту і мелі дыяметр каля 0,5 см. Яны захаваліся ў сплаўленым з рэшткамі шкляных пацерак выглядзе (мал. 29:5–8);

– фрагменты ўпрыгажэння, якое першапачаткова было вызначана Л.У. Дучыц і В.І. Шадырам як пласцінкавы бранзалет (Дучиц, Шадыро, 1987, с. 1). На самай справе фрагменты належаць да практычна цалкам знішчанага агнём пласцінкавага V-падобнага ў сячэнні бранзалета (мал. 29:2). Упэўнена можна вызначыць 3 фрагмента бранзалета памерам 4,1×2,3 см, 3,2×2,1 см, 1,7×1,3 см, які быў пакрыты геаметрычным арнаментам у выглядзе «елачкі». Найбольш шырока аналагічныя бранзалеты сустракаюцца ў пахаваль-ных помніках культуры ўсходнелітоўскіх курганоў, дзе яны ў большасці выпадкаў датуюцца Х–ХІ стст. (Iwanowska, Kazakevičius, 2001, s. 257–258);

– лязо нажа (мал. 29:4), вызначыць тыпалагічную прыналежнасць якога не ўяўляецца магчымым. Даўжыня ляза – 5 см, яго шырыня – 1 см, таўшчыня спінкі – 0,4 см;

– аплаўленыя шкляныя пацеркі. З-за стану захаванасці (мал. 29:7–8) нічога пэўнага аб форме і колеры асобных пацерак сказаць нельга, але мож-на меркаваць, што пры нябожчыцы былі пацеркі блакітнага, жоўтага, чор-нага і, верагодна, сургучнага колераў.

Другое пахаванне, што знаходзілася на мацерыку паміж абпаленымі палямі, выяўлена ў паўночна-ўсходнім сектары непадалёк ад цэнтра курга-на. Інвентар пры ім адсутнічаў.

11 Падчас паўторнай апрацоўкі матэрыялаў ланцугатрымальнік у фондах БРАМ не выяўлены (М.П.).


Трэцяе пахаванне выяўлена на мацерыку ў паўднёва-ўсходнім секта-ры. Пры ім знаходзіліся тры фрагменты ляпной пасудзіны, сярод якіх вы-лучаецца адно венца (мал. 29:9).

На падставе наяўных знаходак курган 52 можа быць датаваны Х – па-чаткам ХІ ст.

Курган 54 меў дыяметр 9 м і вышыню 1,2 м. Насып складаўся са светла-жоўтага пяску з дробнымі ўключэннямі вуглёў (мал. 30:1). У розных частках насыпу сустракаліся невялікія камяні. На мацерыку выяўлены попельна-вугальны слой таўшчынёй 0,2–0,3 м. У кургане знойдзены два пахаванні.

Першае з іх размяшчалася ў паўночна-ўсходнім сектары, непадалёк ад цэнтру кургану, у насыпе на глыбіні 0,4 м ад паверхні. Побач са скапленнем кальцынаваных костак выяўлены два невялікія камяні.

Другое пахаванне знойдзена ў цэнтры кургана ў мацерыковай яме (ды-яметрам 1,5 м і глыбінёй 0,4 м). Рэшткі трупаспалення (ці трупаспаленняў?) знаходзіліся не толькі ў самой яміне, але і вакол яе. Пры пахаванні знойдзены:

– бронзавая падковападобная спіралеканечная фібула дыяметрам 3,4×2,8 см (мал. 30:2). Дужка фібулы мае сячэнне, блізкае да пяцівугольнага. Спіралеканечныя фібулы з’явіліся ў Скандынавіі і на Паўночным Захадзе Русі яшчэ ў VIII ст. (Авдусина, Ениосова, 2001, с. 96). Але найбольш актыўна спіралеканечныя фібулы з трохграннага ў сячэнні дроту выкарыстоўваліся ў Х–ХІ стст. (Седова, 1981, с. 86), ці Х–ХІІ стст. (Мальм, 1967, с. 155);

– лірападобная спражка з абоймай са свінцова-алавяністага сплаву (мал. 30:3–4). Спражка літая з рэльефным арнаментам на вонкавай паверхні, заха-валася ў двух фрагментах са слядамі знаходжання ў агні. Яе даўжыня – 4,8 см, шырыня – 4,1 см. Абойміца фрагментаваная, вельмі моцна аплаўленая і дэ-фармаваная ў агні. Яна зроблена са складзенай удвая пласцінкі таўшчынёй 0,1 см і змацаванай дзвюма заклёпкамі. Звонку абойміца была пакрытая ціснёным арнаментам, які складаецца з парных паралельных ліній па краях і «елачкі» з асобных ліній у некалькі шэрагаў. Памер абойміцы ў яе сённяшнім выглядзе – 3,8×3,1 см. Пры гэтым можна меркаваць, што першапачатковая яе шырыня раўнялася прыкладна 2,8 см. Тыпалагічна блізкія экзэмпляры лічацца ранняй формай старажытнарускіх лірападобных спражак. Спражкі гэтага тыпу паходзяць, да прыкладу, з пахаванняў Гнёздаўскага (Ширинский, 1999, с. 104, 119, рис. 17:I.25, 27:III.103) і Шаставіцкага некропаляў (Бліфельд, 1977, табл. ІХ:6; Кулаков, 1990, с. 142, рис. 2:3). Датаванне дадзенай групы лірападобных спражак на Русі можа быць папярэдне вызначана ў межах Х–ХІ стст., прычым у ХІ ст. яны, верагодна, ужо выходзілі з ужытку. Аналагічныя спражкі вядомыя і ў курганах на заходніх межах Полацкага княства – Бірулі (Парэчча) Докшыцкага раёна і Заслаўе (Кенько, с. 33, рис. 12:1; Дубінскі, 1928, с. 254–255, табл. ХІХ:4). Той факт, што спражка з кургана 54 адліта са свінцова-алавяністага сплаву, сведчыць аб магчымасці яе мясцовай вытворчасці.

На падставе выяўленых знаходак курган 54 можна датаваць Х–ХІ стст. Пры гэтым, больш верагоднай падаецца больш вузкая дата дадзенага паха-вальнага комплексу – другая палова Х – пачатак/першая палова ХІ ст., хаця яна і не можа быць надзейна абгрунтаваная.


У 1987 г. раскопкі ў Вусці праводзіла толькі Л.У. Дучыц. Усяго яна дас-ледавала 4 насыпы (Дучиц, 1988а, с. 8–9, рис. 18–24).

Курган 18 меў дыяметр 6,5 м і вышыню 0,8 м, на яго вяршыні знаходзіўся вялікі валун. Насып складаўся са светла-жоўтага пяску з дробнымі валунамі і ўключэннямі вуглёў (мал. 31:1). У аснаванні, у паўднёва-ўсходнім сектары, выяўлены адзін невялікі валун і скапленне з сямі камянёў. На мацерыку выяўлены попельны слой, на якім у цэнтры кургана змяшчалася пахаванне па абрадзе крэмацыі. Пры ім знойдзены «моцна перапалены гаршчок» (Дучиц, 1988а, с. 8), варта меркаваць, ляп-ны12, і шматлікія фрагменты аплаўленых шкляных пацерак і бронзавых упрыгажэнняў, сярод якіх можна вызначыць:

– фрагменты дзвюх трапецападобных падвесак, упрыгожаных уздоўж бакоў рыфлёнымі валікамі (мал. 31:2–3). Памер фрагментаў – 2×2 см і 1,5×1,3 см. Аналагічныя падвескі шырока вядомыя як у помніках КСПДК, так і ў больш позні час;

– фрагмент круглай арнаментаванай бляхі (мал. 31:4)13. Падобныя бляхі лічацца адным з тыповых упрыгажэнняў КСПДК (Енуков, 1990, с. 61);

– два фрагменты ланцужкоў, зробленых з трохабаротных звёнаў з кру-глага ў сячэнні дроту (мал. 31:5–6);

– два адносна добра захаваныя фрагменты бронзавых спіральных пранізак, адна з якіх зроблена з трохграннага ў сячэнні дроту (мал. 31:7), а другая, дыяметрам 0,6 см – з плоскага дроту (мал. 31:8). Акрамя таго, маюцца зусім дробныя аплаўленыя ў пахавальным вогнішчы фрагменты пранізак;

– фрагмент аплаўленага ўпрыгажэння (мал. 31:9), які быў вызначаны Л.У. Дучыц як «зашпілька ад фібулы» (Дучиц, 1988а, с. 8). З прычыны таго, што падчас паўторнай апрацоўкі матэрыялаў гэты артэфакт выявіць не ўдалося, выказваць пэўныя меркаванні аб яго тыпалагічнай прыналежнасці і датаванні не ўяўляецца магчымым.

Сярод значнай колькасці аплаўленых пацерак, знойдзеных у пахаванні ў кургане 18 (мал. 31:10–18), можна вызначыць некалькі тыпаў:

– вочкавыя чорнага колеру з вочкамі з жоўтай кропкай у цэнтры і чырвона-белымі «вейкамі», вочкі размяшчаюцца паміж пяцелек белага ко-леру (мал. 31:10–11). Чорныя вочкавыя пацеркі звычайна датуюцца Х – па-чаткам ХІ ст. (Щапова, 1956, с. 178; Захаров, Кузина, 2008, с. 158, 160, 196, рис. 146), ці сярэдзінай Х – сярэдзінай ХІ ст. (Лесман, 2006, с. 247–249);

– дзве сплаўленыя паміж сабой двайныя лімонападобныя пранізкі сіняга колеру (мал. 31:12). Датаванне падобных пацерак вызначаецца ў ме-жах Х – першай паловы ХІ ст. (Щапова, 1956, с. 174; Захаров, Кузина, 2008, с. 174–175, 196, рис. 163:13–27);

12 У справаздачы аб раскопках не прыведзена нават схематычная прамалёўка гэтых фрагментаў. Падчас паўторнай апрацоўкі матэрыялаў выявіць іх не ўдалося. Меркаванне аб тым, што гаршчок быў ляпным, выказваецца таму, што ў іншым вы-падку (калі б ён быў кругавым), аўтар раскопак абавязкова адзначыла б гэты факт (М.П.).

13 Падчас паўторнай апрацоўкі матэрыялаў артэфакт не выяўлены (М.П.).


– двайная і трайная лімонападобныя пранізкі жоўтага колеру (мал. 31:13–14). Падобныя пацеркі шырока датуюцца Х–ХІ стст., хаця най-больш шырокае іх распаўсюджанне прыпадае на Х – пачатак ХІ ст., але не пазней за трэцюю чвэрць ХІ ст. (Щапова, 1956, с. 174; Захаров, Кузина, 2008, с. 196; Френкель, 2007, с. 101), хаця ў Ноўгарадзе экзэмпляры гэтага тыпу сустракаюцца нават у пачатку ХІІ ст. (Лесман, 1984, с. 140, табл. 1).

На падставе наяўных пацерак14 пахаванне ў кургане 18, найбольш ве-рагодна, можа быць датаванае Х – пачаткам ХІ ст.

Курган 20 меў памер 8 м па лініі поўнач – поўдзень і 6 па лініі захад – усход і вышыню 1 м (мал. 32:1). У паўночна-ўсходнім сектары, ля цэнтра кургану, у аснаванні выяўлена яміна дыяметрам 0,3 м і глыбінёй 0,2 м, у якой знаходзіліся кальцынаваныя косткі.

У паўночна-заходнім сектары ў насыпе ля краю аснавання знойдзены фрагменты верхняй часткі ляпной пасудзіны (мал. 32:2). Цеста з дамеш-кам некалібраванай жарствы (кварцыту) дыяметрам 0,1–0,3 м, яго колер ад карычневага да цёмна-шэрага. Абпал нераўнамерны, на зломе чарапок трохслойны. На падставе захаваных фрагментаў удалося аднавіць дыяметр венца – 12,6 см і плечукоў – 13,4 см. Пасудзіна належыць да тыпу керамікі «з плечуком». Вузкае датаванне кургана не ўяўляецца магчымым.

Курган 21 меў дыяметр 6,4 м і вышыню 1 м (мал. 33). На аснаванні кургана выяўлены попельна-вугальны слой з вялікімі кавалкамі вуглёў. У некаторых месцах прасочваліся абгарэлыя вузкія бярвенні. На аснаванні кургана ў заходняй частцы, на плошчы ў 2 м дыяметрам, выяўлена пахаван-не па абрадзе крэмацыі. Сярод кальцынаваных костак знойдзены:15

– фрагменты ад донца ляпной пасудзіны;– фрагменты невызначальных аплаўленых металічных упрыгажэнняў;– расплаўленыя шкляныя пацеркі, тры з якіх захаваліся адносна добра,

што дазволіла Л.У. Дучыц вызначыць іх тыпы – «двайная лімонка, малень-кая бочкападобная цёмнага колеру і вочкавая» (Дучиц, 1988а, с. 9).

Нягледзячы на тое, што паўторна апрацаваць матэрыялы з кургана 21 не ўдалося, а наяўнае іх апісанне надзвычай схематычнае, аб датаванні па-хавання можна меркаваць на падставе знаходак двайной лімонкі і вочкавай пацеркі. Натуральна, такое датаванне можна прыняць толькі ўмоўна. Аднак, улічваючы той факт, што ў інвентары кургана 21 маюцца такія ж тыпы паце-рак, што і ў кургане 18, абодва насыпы можна ўмоўна лічыць сінхроннымі.

Курган 75 меў дыяметр 2 і вышыню 0,25 м (мал. 34:1). Пад са-мым дзірванам у цэнтры кургана ляжала ляпная раздушаная пасудзіна

14 Акрамя пералічаных тыпаў, Л.У. Дучыц згадвае ў справаздачы аб наяўнасці «блакітнаватай рыфлёнай пацеркі» (Дучиц, 1988а, с. 8) і нават прыводзіць яе прамалёўку (мал. 31:18). Аднак, даследчыца не пазначыла, з якога матэрыялу яна была зроблена. Падчас паўторнай апрацоўкі матэрыялаў выявіць гэтую пацерку не ўдалося, а таму пры вызначэнні датавання пахавання яна не выкарыстоўваецца (М.П.).

15 У справаздачы аб раскопках не прыведзены прамалёўкі ці фотаздымкі артэфактаў з кургана 21. Падчас паўторнай апрацоўкі матэрыялаў выявіць іх не ўдалося (М.П.).


(мал. 34:2)16. Побач з ёй было знойдзена некалькі кальцынаваных костак (магчыма, ад чэрапа дзіцяці?). Ва ўсім насыпе сустракаліся вуглі.

У цэнтры аснавання кургану, у мацерыковай яміне дыяметрам 0,5 м і глыбінёй 0,1 м знаходзілася другая пасудзіна, якая ляжала на баку (мал. 34:3). Цеста з дамешкам некалібраванай жарствы дыяметрам 0,1–0,6 см, яго колер – ад карычневага да чырвонага. Абпал нераўнамерны. На падставе захаваных фрагментаў удалося аднавіць поўны профіль і дыяметр пасудзіны. Яе вышы-ня – 11,5 см, дыяметр венца – 12,2 см, дыяметр плечукоў – 13,7 см, дыяметр донца – 10,3 см. На донцы захаваліся сляды падсыпкі з некалібраванай жар-ствы. Пасудзіна належыць да тыпу керамікі «з плечуком».

Варта адзначыць, што наяўная прамалёўка профілю венца пасудзіны з верхняга пахавання ў справаздачы Л.У. Дучыц (Дучиц, 1988а, рис. 24:а) до-сыць блізкая да прафілёўкі пасудзіны з ніжняй крэмацыі. Таму не выключа-на, што на самай справе ў кургане 75 знаходзіўся толькі адзін ляпны гаршчок.

3.4. Пахавальны абрадЯк і пры аналізе пахавальнага абраду курганнага могільніка

Ахрэмаўцы, тут разам з дадзенымі аб курганах, даследаваных у 1982, 1986 і 1987 гг., выкарыстоўваюцца таксама матэрыялы раскопак 1893 г. У сувязі з гэтым, усе акрэсленыя ў главе аб Ахрэмаўцах крыніцазнаўчыя абмежаванні актуальныя і ў дачыненні да курганнага могільніка Вусце. Тут мы таксама вымушаны сутыкнуцца з рознай ступенню дакументаванасці працэсу рас-копак, адсутнасцю графічнай дакументацыі для курганоў, даследаваных у 1893 г., і выяўленай немагчымасцю паўнавартаснай паўторнай апрацоўкі асобных пахавальных комплексаў з раскопак Л.У. Дучыці і В.І. Шадыры. Акрамя таго, як і ў выпадку з Ахрэмаўцамі, мы не маем магчымасці мерка-ваць што-небудзь пэўнае аб наяўнасці, размяшчэнні і характары раўчукоў вакол усіх раскапаных курганоў.

Аднак, нягледзячы на акрэсленыя абмежаванні, мы маем у сваім распараджэнні інфармацыю аб 20 даследаваных у курганным могільніку Вусце насыпах, што складае прыкладна 1/5–1/6 частку ад агульнай колькасці курганоў, зафіксаванай Ф.В. Пакроўскім у канцы ХІХ ст. (По-кровский, 1895, с. 211).

Пахаванні выяўлены ў 16 курганах з 20 (адпаведна, у насыпах №№ 40, 43, 50, 73 слядоў пахаванняў зафіксавана не было). Усе пахаванні, за вы-ключэннем аднаго, знойдзенага ў кургане 61, былі здзейснены па абрадзе крэмацыі. Спаленне нябожчыкаў адбывалася па-за межамі курганоў, пасля чаго іх рэшткі змяшчаліся ў насыпах наступным чынам:

– у мацерыковых ямах – у 1 кургане (№ 20),– на аснаванні – у 10 курганах (№№ 1/1893, 2/1893 (?), 4/1893, 18, 21, 27,

36, 52, 55, 74),– у насыпе – у 1 кургане (№ 5),– на вяршыні пад дзірванам – у 1 кургане (№ 75).16 Падчас паўторнай апрацоўкі матэрыялаў рэшткі гэтага гаршка выявіць не

ўдалося (М.П.).


Акрамя таго, у двух насыпах рэшткі крэмацыі змяшчаліся на розных узроўнях. У кургане 3/1893 было выяўлена тры скапленні кальцынаваных костак, два з якіх знаходзіліся на аснаванні, а трэцяе на вяршыні. У сваю чаргу, у кургане 54 былі знойдзены два скапленні – адно ў насыпе, другое – у мацерыковай яме.

Варта адзначыць, што асобныя скапленні костак, выяўленыя ў адным кургане і вызначаныя аўтарамі раскопак як асобныя пахаванні (№№ 52, 54), зусім не абавязкова з’яўляюцца рэшткамі асобных крэміраваных індывідаў (Ф.В. Пакроўскі выкарыстаў для апісання абраду кургана 3/1893 тэрмін «пахавальныя плямы»). З той жа ступенню верагоднасці можна меркаваць, што такія скапленні могуць з’яўляцца часткамі крэмацыі аднаго чалавека ці некалькіх адначасова спаленых індывідаў, што было надзейна прасоча-на ў 2010 г. пад час раскопак кургана 20 могільніка Опса (Плавінскі, 2012, с. 360–361).

Неабходна таксама ўзгадаць аб наяўнасці камянёў рознай велічыні ў 8 з даследаваных насыпаў (№№ 1/1893, 3/1893, 18, 40, 43, 50, 54, 55). Яшчэ Ф.В. Пакроўскі адмыслова звярнуў увагу на тое, што камяні ў даследава-ных ім курганах былі змешчаны мэтанакіравана, бо ў наваколлях вёскі Вусце яны «зусім не сустракаюцца» (Покровский, 1895, с. 212). Цалкам пагадзіцца з такой думкай Ф.В. Пакроўскага нельга таму, што ўявіць сабе наяўнасць такой мясціны ў марэнных ландшафтах Браслаўскага Паазер’я, дзе б зусім не было камянёў, амаль немагчыма. Да таго ж, з усіх курганоў, у якіх у насыпах выяўлены камяні, звязаць іх непасрэдна з пахаваннем можна толькі ў выпадку з курганам 1/1893, дзе два вялікія камяні былі змешчаны непасрэдна над рэшткамі крэмацыі (Покровский, 1895, с. 212). Магчыма, з пахаваннем таксама звязаны два невялікія камяні, выяўленыя побач са скапленнем кальцынаваных костак у насыпе кургана 54. Ва ўсіх астатніх выпадках знойдзеныя ў насыпах камяні, верагодна, маюць вы-падковы характар.

Цалкам выбіваецца з агульнага шэрагу пахаванняў па абрадзе крэмацыі адзінае трупапакладанне, выяўленае ў кургане 6117. Нябожчык быў па-кладзены на аснаванні кургана галавой на паўночны захад. Іншароднасць інгумацыі ў кургане 61 для дадзенага могільніка пацвярджаецца і наборам пахавальнага інвентару, куды ўваходзяць знойдзеныя толькі тут кругавы гаршчок і прадметы ўзбраення. Відавочна, што гэты ўзброены мужчына не належыць да таго калектыву носьбітаў КСПДК, чыім некропалем быў кур-ганны могільнік Вусце.

3.5. Пахавальны інвентарПахавальны інвентар курганнага могільніка Вусце можна назваць

дастаткова багатым і разнастайным. Знаходкі былі выяўлены ў 18 насыпах 17 Пры гэтым, варта памятаць аб тым, што Ф.В. Пакроўскі прыводзіць звесткі

пра «нязначныя рэшткі аднаго ці двух касцякоў», якія былі знойдзены ў курганах могільніка Вусце У. Плятэрам у 1886 г. (Покровский, 1895, с. 211). Аднак што мелі на ўвазе інфарматары Ф.В. Пакроўскага – мясцовыя сяляне, зараз сказаць практычна немагчыма.


з 20 даследаваных. Прычым нават у курганах №№ 43 і 73, дзе пахаванняў не знойдзена, былі выяўлены фрагменты ляпных гаршкоў. Сярод паха-вальнага інвентару можна вызначыць посуд, упрыгажэнні, прадметы по-быту і ўзбраенне.

Посуд выяўлены ў 16 курганах (№№ 1/893, 2/1893, 3/1893, 4/1893, 18, 20, 21, 27, 36, 43, 52, 55, 61, 73, 74, 75). Ва ўсіх выпадках, за выключэннем кур-гана 61, гэта былі ляпныя гаршкі. У некаторых насыпах знойдзены рэшткі двух (№ 1/1893, 75 (?)) і нават чатырох (3/1893) гаршкоў. Ва ўсіх выпадках, калі захаваліся выявы ляпных гаршкоў ці яны самі, можна ўпэўнена мерка-ваць, што яны належалі да керамікі «з плечуком», характэрнай для КСПДК. Адзіны ў могільніку Вусце кругавы гаршчок (мал. 26:3) знойдзены ў кургане 61, які змяшчаў адзіную выяўленую ў некропалі інгумацыю.

Набор знойдзеных у могільніку Вусце ўпрыгажэнняў дастаткова бага-ты. Можна вылучыць некалькі груп упрыгажэнняў, якія, відавочна, маюць рознае паходжанне.

Першую групу складаюць упрыгажэнні, якія лічацца тыповымі для КСПДК. Да іх ліку варта залічыць фрагменты серпападобных скроневых колцаў (курган № 1/1893), трохдзюркавыя ланцугатрымальнікі (№№ 2/1893, 4/1893, 52), круглую арнаментаваную бляху (№ 18). Усе пералічаныя артэфакты складалі тыповы набор жаночых упрыгажэнняў КСПДК (мал. 29:3, 31:4, 35:1, 5, 11). Да ліку такіх упрыгажэнняў варта таксама аднесці, натуральна, з пэўнай умоўнасцю, трапецападобныя падвескі (мал. 31:2–3, 35:11 (курганы №№ 1/1893, 4/1893, 18)). Натуральна, аналагічныя падвескі сустракаюцца ў стара-жытнасцях самых розных груп славянскага і балцкага насельніцтва мяжы І і ІІ тыс. н.э., але ў Вусці яны выяўлены ў адных і тых жа насыпах з тыповымі смаленска-полацкімі ўпрыгажэннямі, што дазваляе аб’яднаць іх у адну групу.

Да другой групы варта аднесці прадметы, якія могуць быць з пэўнай ступенню верагоднасці звязаны з пранікненнем у рэгіён упрыгажэнняў, якія належаць да старажытнарускіх тыпаў, што фарміраваліся ў асноўных цэнтрах старажытнарускай дзяржавы на працягу Х ст. і асабліва яго дру-гой паловы. Да ліку гэтых упрыгажэнняў могуць быць аднесены бронза-вы пласцінкавы шырокасярэдзінны пярсцёнак з незамкнёнымі канцамі з кургана 3/1893, фрагменты позняга лодкападобнага бранзалета з кургана 5 (дадзены тып упрыгажэнняў першапачаткова меў паўночнаеўрапейскае паходжанне), лірападобная спражка з кургана 54, дзве крыжапраразныя бразготкі з кургана 61 (мал. 21:2, 30:4, 35:6).

Трэцюю групу ўпрыгажэнняў складаюць прадметы, якія не маюць пэўнай этнакультурнай «афарбоўкі» ва ўмовах балта-славянскага памеж-жа эпохі ранняга Сярэднявечча. Да гэтай групы могуць быць аднесены спіральныя пранізкі (№№ 1/1893, 18, 52, 55), падковападобныя фібулы (№№ 1/1893, 54), бронзавыя ланцужкі (№№ 1/1893, 18), фрагмент бронзавай вітой шыйнай грыўні (№ 2/1893), дротавы бранзалет са звужанымі канцамі (№ 61), фрагменты V-падобнага ў сячэнні бранзалета (№ 52).

Да гэтай жа групы можна ўмоўна аднесці і ўпрыгажэнні, аб якіх не за-хавалася дэталёвай інфармацыі, аднак, мяркуючы па наяўных апісаннях ці


выявах, яны належаць менавіта да азначанай катэгорыі. Да іх ліку належаць: цэлыя і фрагментаваныя бронзавыя бранзалеты (курганы №№ 2/1893, 3/1893, 61), фрагменты жалезнай прамавугольнай спражкі (№ 74), жалезны спіральны пярсцёнак (№ 2/1893).

Асобную групу ўпрыгажэнняў з могільніка Вусце складаюць шкля-ныя пацеркі, якія былі знойдзены ў шасці курганах (№№ 1/1893, 2/1893, 18, 21, 36 (?), 52). Усе яны з’яўляюцца прадметамі імпарту. Сярод пацерак, нягледзячы на моцнае ўздзеянне агню, вызначаецца некалькі тыпаў – чор-ныя і чырвоныя (?) вочкавыя, жоўтыя і сінія лімонападобныя пранізкі (мал. 31:10–16).

Прадметы побыту знойдзены ў шасці курганах (№№ 3/1893, 5, 36, 52, 61, 74) і прадстаўлены пяццю нажамі і іх фрагментамі, калачападобным крэсівам, тачыльным бруском.

Нарэшце, прадметы ўзбраення прадстаўлены сякерай тыпу IVА павод-ле А.М. Кірпічнікава і наканечнікам кап’я з пяром ланцэтападобнай формы і «гатычным» арнаментам на ўтулцы (мал. 26:1–2), што паходзяць з кургана 61, які змяшчаў адзінае ў могільніку пахаванне па абрадзе інгумацыі.

3.6. Датаванне і культурная прыналежнасцьАналіз пахавальнага інвентару пераконвае ў тым, што курган-

ны могільнік Вусце належыць да культуры смаленска-полацкіх доўгіх курганоў. Пра гэта сведчыць як спецыфічны набор упрыгажэнняў (серпапа-добныя скроневыя колцы, круглая арнаментаваная бляха, трохдзюркавыя ланцугатрымальнікі з трапецападобнымі прывескамі), так і тыповая для гэтай супольнасці кераміка «з плечуком».

Разам з тым, у інвентары шэрагу пахаванняў прысутнічаюць інша родныя для КСПДК артэфакты. Да іх ліку належаць бронзавы шырокасярэдзінны пярсцёнак (курган № 4/1893), лодкападобны бранзалет (№ 5) і ранняя лірападобная спражка (№ 54). Наяўнасць гэтых прадметаў сведчыць аб пранікненні ў побыт мясцовага насельніцтва новых элементаў, чыё паходжанне можна надзейна звязваць з матэрыяльнай культурай старажытнарускай дзяржавы. Аб тым, што тубыльцы пазнаёміліся не толькі з асобнымі элементамі матэрыяльнай куль туры Русі, але і з самімі яе носьбітамі, сведчыць пахаванне па абрадзе інгумацыі ў кургане 61. Яно суправаджалася кругавым гаршком, упрыгажэннямі (бранзалет, дзве крыжапраразныя бразготкі), адразу двума прадметамі ўзбраен ня, у тым ліку каштоўным і рэдкім ланцэтападобным наканечнікам кап’я з «гатычным» арнаментам на ўтулцы. Усё гэта дазваляе ўпэўнена аднесці трупапакладанне ў кургане 61 да ліку старажытнарускіх дружынных пахаванняў, а яго з’яўленне ў могільніку звязваць са распаўсюджаннем у рэгіёне княжацкай адміністрацыі (Плавінскі, 2011а, с. 129–135).

Датаванне курганнага могільніка Вусце прадстаўляе сабой дастат-кова скла данае пытанне, нягледзячы на наяўнасць адносна шматлікага пахавальнага інвентару. Галоўнай праблемай з’яўляецца вызначэнне часу


пачатку функцыянавання некропаля. Зыходзячы з наяўных дадзеных, вы-значыць раннія пахаванні і іх колькі-небудзь вузкае датаванне не падаец-ца магчымым.

Азначаная праблема прадвызначана самім характарам наяўных матэрыялаў, бо ў абсалютнай большасці выпадкаў прыдатнымі для вуз-кага датавання з’яўляюцца толькі тыя элементы пахавальнага інвентару КСПДК, якія маюць імпартнае паходжанне. У дадзеным выпадку гэта шкляныя пацеркі і асобныя прадметы старажытнарускага паходжання. Ад-нак усе яны датуюцца Х (пераважна яго другой паловай) – пачаткам ХІ ст. і маркіруюць познюю стадыю існавання могільніка і час спынення яго функ-цыянавання. Таму, як і ў выпадку з некропалем у Ахрэмаўцах, мы можам толькі канстатаваць, што пачатак функцыянавання могільніка Вусце можа быць вызначаны толькі ў вельмі шырокіх межах ІХ–Х стст.

Разам з тым, усе адносна надзейна датаваныя пахаванні належаць да Х – пачатку ХІ ст. (№№ 1/1893, 2/1893, 4/1893, 52, 54, 18, 21 (?)), ці другой па-ловы Х – пачатку ХІ ст. І толькі інгумацыя ў кургане 61 мае вузкае датаванне канцом Х – пачаткам ХІ ст.

Такім чынам, на дадзены момант найбольш абгрунтаваным можна лічыць датаванне часу функцыянавання курганнага могільніка Вусце Х – пачаткам ХІ ст., хаця выключаць магчымасць узвядзення першых пахаваль-ных насыпаў яшчэ ў ІХ ст. нельга. Прыкладна з другой паловы Х ст. калектыў КСПДК, якому належаў гэты некропаль, верагодна, усталёўвае пэўныя кантакты з нейкімі старажытнарускімі гандлёва-рамеснымі цэнтрамі (цэн-трам). У выніку гэтага ў побыце тубыльцаў распаўсюджваюцца каралі са шкляных пацерак і асобныя ўпрыгажэнні старажытнарускага паходжання. Найбольш верагодным цэнтрам старажытнарускай культуры, адкуль маглі паступаць у Вусце дадзеныя катэгорыі прадметаў, прадстаўляецца Полацкае Падзвінне. Вынікам кантактаў стала з’яўленне ў Вусці ў канцы Х – пачатку ХІ ст. прадстаўнікоў полацкай адміністрацыі, аб чым сведчыць пахаванне аднаго з іх у кургане 61. У хуткім часе пасля гэтага, у межах пачатку ХІ ст., функцыянаванне некропаля КСПДК у Вусці спыняецца.

Плавінскі М., Дучыц Л., Плавінскі А., Шадыра В. 55Табл. 2. Апісанне знешняга выгляду курганоў могільніка Вусце, паводле Л.У. Дучыц і В.І Шадыры1

№ Вышыня(у метрах)

Дыяметр(у метрах)

Візуальна прасочаныя

раўчукіЗахаванасць

1 1 5 – дрэнная

2 1 6 – дрэнная

3 1 5 4 ля аснавання яма

4 1 6 – разбураны на 1/3

5 1,5 6 – даследаваны ў 1982 г.

6 1 6 4 разбураны на 2/3

7 1 (?) – – разбураны

8 1,5 (?) 7 (?) – разбураны

9 1,3 6 – разбураны на 1/2

10 1,5 10 1 разбураны на 1/2

11 1,2 8 – разбураны на 1/2

12 1,5 8 з усходняга боку разбураны на 1/2

13 1,5 9 4 разбураны на 1/2

14 2 12 вакол у цэнтры яма

15 1,7 11×9 (выцягнуты па лініі зах. – усх.) вакол разбураны на 1/4

16 1,7 9 4 добрая

17 2 7 ёсць добрая

18 0,8 6,5 ледзь заўважныя даследаваны ў 1987 г.

19 1,3 8 ёсць добрая

20 18×6 (выцягнуты па лініі поўн. –

поўдз.)ёсць даследаваны ў

1987 г.

21 1 6,4 няма даследаваны ў 1987 г.

22 1,54×10 (выцягнуты

па лініі поўн. – поўдз.)

ёсць добрая

23 1 5 ледзь заўважныя добрая

24 1,59×7 (выцягнуты па лініі поўн. –

поўдз.)ледзь заўважныя добрая

1 Нумары ў табліцы адпавядаюць нумарацыі курганоў на плане Л.У. Дучыц і В.І. Шадыры (мал. 20:1).






25 1,2 6 няма добрая

26 2 7 вакол добрая

27 2 7 ёсць даследаваны ў 1982 г.

28 1,8 10 ледзь заўважныя дрэнная

29 1,5 8 ёсць 2 ямы

30 1,5 7 ёсць ямы

31 2 11×5 (выцягнуты па лініі зах. – усх.) ёсць добрая

32 1 6 ёсць разбураны на 2/3

33 0,5 (?) – – разбураны

34 1,5 11 няма разбураны на 1/4

35 0,8 4 ледзь заўважныя добрая

36 0,8 4 заўважныя даследаваны ў 1982 г.




ёсць добрая


40 0,8 5 ёсць даследаваны ў 1986 г.

41 1 6 заўважныя –


43 0,6 2,6 няма даследаваны ў 1982 г.

44 1,5 8 ? разбураны

45 1,7 8 ледзь заўважныя разбураны


47 1,5 7 ёсць разбураны на 1/2

48 1,5 8 заўважныя разбураны на 1/3


50 0,9 6 ледзь заўважныя даследаваны ў 1982 г.

51 1,5 6×9 (выцягнуты па лініі зах. – усх.) ёсць ямы на вяршыні






52 0,7 6 заўважныя даследаваны ў 1986 г.

53 1,5 11 заўважныя пашкоджаны лісінымі норамі

54 1,2 9 ёсць даследаваны ў 1986 г.

55 0,7 7 ледзь заўважныя даследаваны ў 1982 г.

56 1,3 7 заўважныя разбураны на 1/3


58 2,3* 6 ледзь заўважныя добрая

59 1 7 заўважныя добрая



ёсць ямы

61 1 8 ледзь заўважныя даследаваны ў 1982 г.

62 1,5 5×7 (выцягнуты па лініі зах. – усх.) ёсць добрая




заўважныя добрая

65 1,5 8 ёсць дрэнная

66 1 12×6 (выцягнуты па лініі зах. – усх.) ? разбураны

67 1 12×6 (выцягнуты па лініі зах. – усх.) ? пашкоджаны

68 0,5 5 ледзь заўважныя разбураны

69 0,9 6 ёсць пашкоджаны

70 1 6 ? разбураны на 1/2

71 1,5 9 ? разбураны

72 1,5 8 ёсць пашкоджаны

73 0,4 2 няма даследаваны ў 1982 г.

74 0,4 2 няма даследаваны ў 1982 г.

75 0,25 2 – даследаваны ў 1987 г.

* Магчымасць існавання насыпу вышынёй 2,3 м пры дыяметры 6 м падаецца немагчымай (М.П.).


Мал. 20. План курганнага могільніка Вусце паводле Л.У. Дучыц і В.І. Шадыры (1) – чорным колерам пазначаны даследаваныя курганы, умоўныя пазначэнні (2):

1 – чорная зямля, 2 – гліна, 3 – пясок, 4 – дзірван, 5 – мацярык, 6 – вуглі, 7 – камяні, 8 – шэрая зямля (1–8 – 1982 г.), 9 – вуглі, 10 – пахаванне па абрадзе крэмацыі

(9–10 – 1986 г.)

Fig. 20. Vustsie barrow cemetery layout according to L. Duchyts and V. Shadyra (1) – explored barrows marked black, legend (2): 1 – black soil, 2 – clay, 3 – sand, 4 – turf, 5 – ground level,

6 – charcoal, 7 – stones, 8 – grey soil (1–8 – 1982), 9 – charcoal, 10 – cremation burial (9–10 – 1986)


Мал. 21. Курганны могільнік Вусце, курган 5: 1 – план і профілі кургана, 2 – фрагменты бронзавага бранзалета, 3 – нож (1, 3 – мал. Л.У. Дучыц,

В.І. Шадыры, 2 – мал. В.Г. Беляўца)

Fig. 21. Vustsie barrow cemetery, barrow 5: 1 – barrow layout and sections, 2 – bronze bracelet fragments, 3 – knife (1, 3 – after L. Duchyts and V. Shadyra, 2 – drawn by

V. Bielaviets)


Мал. 22. Курганны могільнік Вусце, курган 27: 1 – план і профілі кургана, 2 – ляпны гаршчок (1 – мал. Л.У. Дучыц, В.І. Шадыры, 2 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 22. Vustsie barrow cemetery, barrow 27: 1 – barrow layout and sections, 2 – hand-made pot (1 – after L. Duchyts and V. Shadyra, 2 – drawn by M. Plavinski)


Мал. 23. Курганны могільнік Вусце: 1 – план і профілі кургана 36, 2 – нож з кургана 36, 3 – план і профілі кургана 43, 4 – план і профілі кургана 50 (мал. Л.У. Дучыц,

В.І. Шадыры)

Fig. 23. Vustsie barrow cemetery: 1 – barrow 36 layout and sections, 2 – knife from barrow 36, 3 – barrow 43 layout and sections, 4 – barrow 50 layout and sections (after L. Duchyts

and V. Shadyra)


Мал. 24. Курганны могільнік Вусце, курган 55: – план і профілі кургана, 2 – ляпны гаршчок (мал. Л.У. Дучыц, В.І. Шадыры)

Fig. 24. Vustsie barrow cemetery, barrow 55: 1 – barrow layout and sections, 2 – hand-made pot (after L. Duchyts and V. Shadyra)


Мал. 25. Курганны могільнік Вусце, план і профілі кургана 61 (мал. Л.У. Дучыц, В.І. Шадыры)

Fig. 25. Vustsie barrow cemetery, barrow 61 layout and sections (after L. Duchyts and V. Shadyra)


Мал. 26. Курганны могільнік Вусце, пахавальны інвентар кургана 61: 1 – наканечнік кап’я, 2 – сякера, 3 – кругавы гаршчок, 4 – фрагмент нажа, 5 – бранзалет

(1–3, 5 – мал. М.А. Плавінскага, 4 – мал. Л.У. Дучыц, В.І. Шадыры)

Fig. 26. Vustsie barrow cemetery, grave goods from barrow 61: 1 – spearhead, 2 – axe, 3 – wheel-made pot, 4 – knife fragment, 5 – bracelet (1–3, 5 – drawn by M. Plavinski,

4 – after L. Duchyts and V. Shadyra)


Мал. 27. Курганны могільнік Вусце: 1 – план і профілі кургана 73, 2 – план і профілі кургана 74, 3 – фрагмент ляпнога гаршка з кургана 73, 4 – ляпны гаршчок з кургана

74 (1–3 – мал. Л.У. Дучыц, В.І. Шадыры, 4 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 27. Vustsie barrow cemetery: 1 – barrow 73 layout and sections, 2 – barrow 74 layout and sections, 3 – fragment of hand-made pot from barrow 73, 4 – hand-made pot from

barrow 74 (1–3 – after L. Duchyts and V. Shadyra, 4 – drawn by M. Plavinski)


Мал. 28. Курганны могільнік Вусце: 1 – план і профілі кургана 40, 2 – план і профілі кургана 52 (мал. Л.У. Дучыц, В.І. Шадыры)

Fig. 28. Vustsie barrow cemetery: 1 – barrow 40 layout and sections, 2 – barrow 52 layout and sections (after L. Duchyts and V. Shadyra)


Мал. 29. Курганны могільнік Вусце, пахавальны інвентар кургана 52: 1 – ляпны гаршчок, 2 – фрагменты бронзавага пласцінкавага V-падобнага ў сячэнні бранзале-та, 3 – бронзавы трохдзюркавы ланцугатрымальнік, 4 – лязо нажа, 5–8 – фрагмен-ты бронзавых спіральных пранізак, 9 – венца ляпнога гаршка (1–8 – пахаванне 1,

(мал. М.А. Плавінскага), 9 – пахаванне 3 (мал. Л.У. Дучыц, В.І. Шадыры))

Fig. 29. Vustsie barrow cemetery, grave goods from barrow 52: 1 – hand-made pot, 2 – fragments of lamellar bracelet with V-shaped cross-section, 3 – chain-holder with three

holes, 4 – blade of knife, 5–8 – bronze spirals fragments, 9 – hand-made pot rim (1–8 – burial 1, drawn by M. Plavinski, 9 – burial 3, after L. Duchyts and V. Shadyra)


Мал. 30. Курганны могільнік Вусце, курган 54: 1 – план і профілі кургана, 2 – бронзавая падковападобная спіралеканечная фібула, 3–4 – лірападобная спраж-

ка з абоймай са свінцова-алавяністага сплаву (1 – мал. Л.У. Дучыц, В.І. Шадыры, 2–4 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 30. Vustsie barrow cemetery, barrow 54: 1 – barrow layout and sections, 2 – bronze horseshoe fibula with spiral ends, 3–4 – lyre-shaped buckle with plate of lead-tin alloy

(1 – after L. Duchyts and V. Shadyra, 2–4 – drawn by M. Plavinski)


Мал. 31. Курганны могільнік Вусце, курган 18: 1 – план і профілі кургана, 2–3 – фрагменты трапецападобных падвесак, 4 – фрагмент круглай арнаментава-

най бляхі, 5–6 – фрагменты ланцужкоў, 7–8 – фрагменты спіральных пранізак, 9 – фрагмент аплаўленага ўпрыгажэння, 10–18 – пацеркі (1–9 – бронза,

10–18 – шкло (1, 4–7, 9, 18 – мал. Л.У. Дучыц, 2–3, 8, 10–17 – мал. М.А. Плавінскага))

Fig. 31. Vustsie barrow cemetery, barrow 18: 1 – barrow layout and sections, 2–3 – trapezoidal pendants fragments, 4 – fragment of round ornamented plate,

5–6 – chain fragments, 7–8 – spiral beads fragments, 9 – fragment of fritted ornament, 10–18 – beads (1–9 – bronze, 10–18 – glass (1, 4–7, 9, 18 – after by L. Duchyts,

2–3, 8, 10–17 – drawn by M. Plavinski))


Мал. 32. Курганны могільнік Вусце, курган 20: 1 – план і профілі кургана, 2 – верхняя частка ляпнога гаршка (1 – мал. Л.У. Дучыц, 2 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 32. Vustsie barrow cemetery, barrow 20: 1 – barrow layout and sections, 2 – the upper part of hand-made pot (1 – after by L. Duchyts, 2 – drawn by M. Plavinski)


Мал. 33. Курганны могільнік Вусце, план і профілі кургана 21 (мал. Л.У. Дучыц)

Fig. 33. Vustsie barrow cemetery, barrow 21 layout and sections (after L. Duchyts)


Мал. 34. Курганны могільнік Вусце, курган 75: 1 – план і профілі кургана, 2 – венца ляпнога гаршка, 3 – ляпны гаршчок (1–2 – мал. Л.У. Дучыц,

3 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 34. Vustsie barrow cemetery, barrow 75: 1 – barrow layout and sections, 2 –hand-made pot rim, 3 – hand-made pot (1–2 – after by L. Duchyts, 3 – drawn by M. Plavinski)


Мал. 35

Fig. 35


Мал. 35. Курганны могільнік Вусце, матэрыялы з раскопак Ф.В. Пакроўскага, 1893 г.: 1 – фрагмент скроневага колца, 2 – шкляная пацерка, 3 – жалезны

спіральны пярсцёнак, 4 – фрагмент вітой шыйнай грыўні, 5 – бронзавы трохдзюр-кавы ланцугатрымальнік, 6 – бронзавы пласцінкавы шырокасярэдзінны пярсцё-нак, 7 – фрагмент жалезнага калачападобнага крэсіва, 8 – асялок, 9–10 – ляпныя

гаршкі, 11 – бронзавы трохдзюркавы ланцугатрымальнік са спіральнай пранізкай і трапецападобнымі падвескамі, 12 – абойміца ад галаўнога венчыка-вайнагі,

13 – фрагмент спіральнай пранізкі, 14 – колца; A – курган 1/1893, B – курган 2/1893, C – курган 3/1893, пахаванне 2, D – курган 3/1893, пахаванне 3, E – курган 4/1893

(1–9, 12–14 – пав. У.В. Енукова, 10–11 – пав. Ф.В. Пакроўскага)

Fig. 35. Vustsie barrow cemetery, finds from F. Pokrovskiy excavations in 1893: 1 – temple ring fragment, 2 – glass bead, 3 – iron spiral finger-ring, 4 – twisted neck ring fragment,

5 – bronze chain-holder with three holes, 6 – bronze finger-ring, 7 – iron firesteel fragment, 8 – whetstone, 9–10 – hand-made pots, 11 – bronze chain-holder with spiral bead and

trapezoidal pendants, 12 – plate for the hadband, 13 – spiral bead fragment, 14 – колца; A – barrow 1/1893, B – barrow 2/1893, C – barrow 3/1893, burial 2, D – barrow 3/1893, burial 3, E – barrow 4/1893 (1–9, 12–14 – after V. Yenukov, 10–11 – after F. Pokrovskiy)

4.1. МесцазнаходжаннеКурганны могільнік Опса вядомы ў навуковай літаратуры з канца

ХІХ ст. (Покровский, 1895, с. 197–202; 1899, с. 31–32). Могільнік размешчаны за 3 км на паўднёвы захад ад вёскі Опса (цэнтр сельсавета) у лесе (мал. 36:1), злева ад шашы Браслаў – Відзы. Паводле звестак Ф.В. Пакроўскага, у ім налічвалася больш за 70 паўсферычных і падоўжаных курганоў. Практычна ўсе яны пашкоджаны розначасовымі скарбашукальніцкімі ямамі (мал. 37).

4.2. Гісторыя даследаванняПершыя аматарскія раскопкі курганоў у Опсе правёў граф У. Плятэр.

На жаль, ніякай інфармацыі аб выніках гэтых прац не захавалася. У 1893 г. даследаванні ў Опсе ажыццявіў Ф.В. Пакроўскі. Ён раскапаў 11 насыпаў, з якіх дзевяць змяшчалі пахаванні па абрадзе крэмацыі, адно – інгумацыю, а ў адным кургане пахаванне выяўлена не было (Покровский, 1895, с. 198–202, 206–211).

У 1990 г. адзін курган з пахаваннем па абрадзе інгумацыі даследа-вала Л.У. Дучыц (Дучиц, 1991, с. 5, рис. 7–8; Дучыц, 1998, с. 31). У 1996 г. археалагічная экспедыцыя гістарычнага факультэта БДУ пад кіраўніцтвам А.М. Плавінскага і В.Н. Рабцэвіча даследавала яшчэ 5 насыпаў. Тры з іх змяшчалі пахаванні па абрадзе крэмацыі, у чацвёртым была выяўлена інгумацыя, а ў пятым кургане пахаванне не знойдзена (Плавінскі, Плавінскі, 2005а). Матэрыялы раскопак 1990 і 1996 гг. захоўваюцца ў Браслаўскім раён-ным аб’яднанні музеяў1.

Нарэшце, у 2010 г. даследаванні курганнага могільніка Опса былі ўзноўлены экспедыцыяй Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь пад кіраўніцтвам М.А. Плавінскага – было раскапана 4 насы-пы (Плавінскі, 2012). Акрамя таго, быў зняты план цэнтральнай часткі могільніка, на якім нанесены насыпы, вывучаныя ў 1996 і 2010 гг. (мал. 37). Матэрыялы даследаванняў 2010 г. разглядаюцца асобна ў наступнай главе.

Такім чынам, з 1893 па 2010 г. у могільніку Опса быў раскапаны 21 курган, што складае прыкладна чвэрць ад агульнай колькасці насыпаў, зафіксаваных Ф.В. Пакроўскім. Матэрыялы раскопак опсаўскіх курганоў апублікаваныя дастаткова добра (Покровский, 1895, с. 198–202, 206–211; Плавінскі, Плавінскі, 2005а; Плавінскі, 2012).

Пры публікацыі пахавальных комплексаў курганнага могільніка Опса намі была прынятая скразная нумарацыя курганоў. Адпаведна, насыпы,

1 Гаршчок з раскопак 1990 г. – БРАМ 4КП 4349; матэрыялы даследаванняў 1996 г. – БРАМ 7КП 8409–8417, НД 1935–1940.

IV. КУРГАННЫ МОГІЛЬНІК ОПСА: МАТЭРЫЯЛЫ РАСКОПАК 1990 І 1996 ГАДОЎ


раскапаныя Ф.В. Пакроўскім у 1893 г., атрымалі нумары 1–11, курган, дасле-даваны Л.У. Дучыц у 1990 г., – № 1/12, насыпы, раскапаныя А.М. Плавінскім і В.Н. Рабцэвічам у 1996 г., – №№ 1/13–5/17. Курганы, даследаваныя ў 2010 г., атрымалі нумары 18–21.

4.3. Апісанне курганоў, даследаваных у 1990 і 1996 гадахУ 1990 г. у могільніку Опса экспедыцыяй Інстытута гісторыі НАН

Беларусі пад кіраўніцтвам Л.У. Дучыц быў даследаваны адзін курган.Курган 1/12 знаходзіўся ў цэнтральнай частцы могільніка2. Насып меў

вышыню 0,35 м і дыяметр 4 м (мал. 38:1). Ля аснавання кургана, з паўднёвага боку ляжала тры валуна. У цэнтры кургана, на аснаванні змяшчалася дрэн-на захаванае пахаванне па абрадзе трупапакладання. Добра захаваліся толькі косткі ног, мяркуючы па якіх, пахаванне было арыентаванае галавой на захад (Дучиц, 1991, с. 5).

У нагах пахаванага стаяў кругавы гаршчок (мал. 38:2). Яго вышы-ня – 11,7 см, дыяметр венца – 13 см, дыяметр плечукоў – 14,1 см, дыяметр донца – 7,3 см. Гаршчок зроблены з цеста чырвона-карычневага колеру з дамешкам некалібраванай жарствы (кварцыту) дыяметрам да 3,5 мм. Пасудзіна якасна абточаная па ўсёй вышыні са знешняга і ўнутранага бакоў і мае моцна прафіляванае, адагнутае вонкі венца, што дазваляе разглядаць яе як узор дастаткова развітай кругавой керамікі і датаваць часам не раней за канец Х ст. (Плавінскі, 2011б, с. 139–140), а больш верагодна – першымі дзесяцігоддзямі ці першай паловай ХІ ст.

Пяць курганоў, даследаваныя экспедыцыяй гістарычнага факультэта БДУ, таксама размяшчаліся ў цэнтральнай і паўднёвай частках могільніка (мал. 37).

Курган 1/13 размешчаны ў паўднёвай частцы могільніка за 20 м ад ляс-ной сцежкі. Паўсферычны, круглы ў плане насып пры вышыні 1 м меў дыя-метр 7,5 м. З паўночнага, заходняга і паўднёвага бакоў кургана прасочваліся рэшткі раўчука. Насып зарос дрэвамі, на яго вяршыні прасочвалася невялікая западзіна.

Насып меў складаную структуру (мал. 39:1): яго верхняя частка (0,4 м) насыпана са светла-жоўтага пяску, ніжэй ішоў слой (0,4 м) цёмна-карыч-невага пяску з дамешкам гліны. У насыпе сустракаліся буйныя камяні. Усю плошчу аснавання кургана пакрываў попельна-вугальны слой (0,1–0,2 м). Пад ім у цэнтры кургана выяўлена невялікая праслойка гліны авальнай формы, арыентаваная з захаду на ўсход. Праслойка мела памер 1,8×1,2 м пры магутнасці 0,1 м. На ёй змяшчаліся рэшткі пахавання па абрадзе тру-паспалення, здзейсненага па-за межамі кургана. Сярод кальцынаваных ко-стак выяўлены рэшткі пашкоджанага ў агні інвентару, у тым ліку шматлікія моцна дэфармаваныя шкляныя пацеркі, сплаўленыя з косткамі, бронзай і белым металам, верагодна, срэбрам. Сярод аплаўленых рэштак пахавальна-га інвентару можна вызначыць (№№ 1–10 на плане):

2 Падчас даследаванняў 2010 г. выявіць месца раскопак Л.У. Дучыц 1990 г. і нанесці яго на план цэнтральнай часткі могільніка не атрымалася (М.П.).


– фрагмент аплаўленай шыйнай грыўні таўшчынёй 0,9 см, зробленай з трох перавітых драцінак дыяметрам 0,4 см (мал. 41:2). Захаваўся адзін канічны канец вышынёй 2,1 см. Даўжыня фрагмента – 8,6 см. Трохдрота-выя шыйныя грыўні з канічнымі канцамі не маюць вузкага датавання. Яны былі шырока распаўсюджаны ў культуры ўсходнелітоўскіх курганоў у VIII–XII стст. (Lietuvos…, p. 146; Tautavičius, 1996, p. 362), а таксама ў латгалаў у Х–ХІІ стст. (Радиньш, 2001, с. 85). Цэлы шэраг вітых трохдротавых грыўняў з канічнымі канцамі паходзіць з пахавальных помнікаў КСПДК, размешча-ных на заходніх межах арэала культуры – у Дзвінска-Нёманскім міжрэччы (Енуков, 1990, с. 56; Плавінскі, Плавінскі, 2005б, с. 129);

– два фрагментаваныя бранзалетападобныя скроневыя колцы з завязанымі канцамі (мал. 41:3–4). Колцы зроблены з бронзавага дроту ды-яметрам 0,15–0,2 см. Дыяметр першага колца – 5,7 см, дыяметр другога быў, верагодна, большым за 5,4 см. На абодвух колцах маюцца сляды лёг-кай акаліны, а да маленькага фрагмента канца ад яшчэ аднаго скроневага колца прыплавілася дробная кропля срэбра. Гэта дазваляе меркаваць, што колцы не пабывалі ў самім пахавальным вогнішчы, але былі пакладзены на яго ў момант, калі вогнішча ўжо састывала. Першапачаткова бранзалетапа-добных скроневых колцаў было больш за два, бо маленькі фрагмент кан-ца колца (мал. 41:5) не падыходзіць ні да аднаго з захаваных экзэмпляраў. Відавочна, гэта рэшткі трэцяга. Датаванне бранзалетападобных скроневых колцаў з завязанымі канцамі вызначаецца ў межах апошняй чвэрці Х – па-чатку ХІІ ст. (Седова, 1981, с. 10; Левашева, 1967а, с. 16; Лесман, 1984, с. 134);

– два надзвычай моцна аплаўленых фрагменты шырокасярэдзіннага пярсцёнка з завязанымі на чатыры абароты канцамі (мал. 41:8). Пярсцёнак быў зроблены з шэрага металу. На дэфармаваным фрагменце шчытка пра-сочваюцца рэшткі арнаменту, які складаўся з насечак. Шырокасярэдзінныя завязанаканечныя пярсцёнкі датуюцца на Русі канцом Х–ХІ ст. (Недошиви-на, 1967, с. 256–257; Седова, 1981, с. 129–130);

– жалезная ігла са страчаным вушкам і слядамі акаліны (мал. 41:7). Яе даўжыня – 4,2 см, дыяметр – 0,15 см. Вузкага датавання ігла не мае;

– каразіраваны нож са слядамі моцнай акаліны (мал. 41:1). Даўжыня нажа – 12,7 см, даўжыня яго ляза – 7,1 см, шырыня ляза – 1,1 см, таўшчыня спінкі – 0,5 см. Нож можа быць аднесены да тыпу IІ паводле Р.С. Мінасяна і, адпаведна, датаваны ў шырокіх межах VIII–XI стст. (Минасян, 1980, с. 69–70);

– дэфармаваны ў агні дробны фрагмент упрыгажэння з каляровага ме-талу памерам 1,2×0,6 см (мал. 41:6). Стан захаванасці фрагмента не дазваляе вызначыць першапачатковы выгляд упрыгажэння, да якога ён належаў. Ад-нак можна выказаць меркаванне аб тым, што фрагмент належаў да серпапа-добнага скроневага колца, хаця ўпэўнена сцвярджаць гэта нельга.

Большасць выяўленых пры пахаванні пацерак цалкам дэфармаваныя ў пахавальным вогнішчы, што не дазваляе вызначыць іх першапачатковую колькасць і тыпалагічную прыналежнасць. Разам з тым, сярод захаваных пацерак можна вылучыць:


– сінія зонныя (мал. 41:9–12), якія датуюцца Х–ХІ стст. (Щапова, 1956, с. 166–167);

– лімонкі і лімонападобныя пранізкі жоўтага і белага (?) колераў (мал. 41:13–14). Найбольш верагодным датаваннем лімонак і лімонападобных пранізак з’яўляецца Х – пачатк ХІ ст. (Щапова, 1956, с. 174; Захаров, Кузина, 2008, с. 196; Френкель, 2007, с. 101), хаця ў Ноўгарадзе яны сустракаюцца да пачатку ХІІ ст. (Лесман, 1984, с. 140, табл. 1). Лімонкі і лімонападобныя пранізкі белага колеру датуюцца Х – сярэдзінай ХІ ст. (Щапова, 1956, с. 175; Захаров, Кузина, 2008, с. 196);

– акрамя таго, мяркуючы па аплаўленых рэштках, у склад набору паце-рак маглі таксама ўваходзіць экзэмпляры «пячоначнага» і чорнага колераў (мал. 41:15).

Сярод вуголля і кальцынаваных костак выяўлены тры кругавыя пасудзіны:

– першая з іх мае стройныя прапорцыі з плаўным тулавам і адносна слаба выяўленым плечуком. Венца злёгку адагнутае вонкі з невыразным валікам з вонкавага боку (мал. 40:1). Гаршчок захаваўся ў фрагментах (стра-чана прыблізна 4/5 ад агульнай плошчы паверхні). Яго вышыня – 12,4 см, дыяметр венца – 9,9 см, дыяметр плечукоў – 9,9 см, дыяметр донца – 6 см. Абпал гаршчка нераўнамерны, цеста карычнева-шэрага колеру з дамешкам жарствы (кварцыту) дыяметрам 0,1–0,5 см. Гаршчок быў абточаны на ад-носна марудным крузе па ўсёй вышыні. Тулава пакрытае дастаткова роўным лінейным арнаментам. Акрамя таго, плячук і шыйка дадаткова ўпрыгожаны хвалістым арнаментам. На донцы прасочваецца слаба адціснутае кляймо ў выглядзе «сегнерава кола»;

– другі гаршчок па форме, характару апрацоўкі і цеста блізкі да перша-га, але адрозніваецца больш прысадзістымі прапорцыямі і асіметрычнасцю (мал. 39:2). Венца крыху больш моцна прафіляванае. Гаршчок захаваўся ў фрагментах (страчана прыкладна 1/3 частка ад агульнай плошчы паверхні), якія нясуць сляды другаснага абпалу. Яго вышыня – 12,2 см, дыяметр вен-ца – 13,4 см, дыяметр плечукоў – 14 см, дыяметр донца – 7,6 см. Тулава і пля-чук пакрытыя роўным лінейным арнаментам. Донца са слядамі падсыпкі з пяску і жарствы;

– трэці гаршчок па форме, характару апрацоўкі і цеста блізкі да перша-га, але адрозніваецца больш акруглым тулавам (мал. 40:2). Венца з валікам адагнутае вонкі. Гаршчок захаваўся ў фрагментах (страчана прыкладна 2/5 ад агульнай плошчы паверхні). Дадзены гаршчок асабліва моцна пацярпеў ад другаснага абпалу. Яго вышыня – 11,8 см, дыяметр венца – 11,5 см, дыя-метр плечукоў – 12,1 см, дыяметр донца – 7 см. Тулава і плячук пакрытыя роўным лінейным арнаментам. На донцы бачны борцік (са слядамі ад ніткі, якой гаршчок быў аддзелены ад паддона) і добра адціснутае кляймо – «сег-нерава кола».

У попельным слаі на аснаванні кургана за два метра на поўдзень ад па-хавання, бліжэй да падэшвы кургана, выяўлены чацвёрты кругавы гаршчок (№ 11 на плане), таксама захаваны ў фрагментах (страчана прыкладна 1/3


частка ад агульнай плошчы паверхні (мал. 40:3)). Пасудзіна нясе на сабе сля-ды другаснага абпалу. Па форме, характару апрацоўкі і цеста гаршчок блізкі да трох папярэдніх, але адрозніваецца больш прысадзістымі прапорцыямі з акруглым тулавам і дастаткова добра прафіляваным венцам. Вышыня гарш-ка – 12,4 см, дыяметр венца – 13,9 см, дыяметр плечукоў – 14 см, дыяметр донца – 6,5 см. Тулава і плячук пакрытыя роўным лінейным арнаментам. На донцы маецца борцік.

Нягледзячы на шэраг дробных тэхналагічных адрозненняў і асаблівасцяў у прафілёўцы, усе чатыры пасудзіны з кургана 1/13 вельмі блізкія адна да другой і, відавочна, былі вырабленыя адным майстрам. Ад-носная стройнасць прапорцый гэтых гаршкоў і якасць апрацоўкі на ган-чарным крузе вылучае іх з масіву раннекругавой керамікі цэнтральнай і заходняй частак Беларускага Падзвіння, якая адрозніваецца пераважна прысадзістымі формамі. Гэта прымушае шукаць аналогіі гаршкам з кур-гана 1/13 у Верхнім Падняпроўі, да прыкладу, сярод кругавой керамікі Гнёздаўскага археалагічнага комплексу другой паловы Х – пачатку ХІ ст. (Каменецкая, 1991, с. 152–154, рис. 14:1–5; 2001, рис. 1, 4:3–7; Пушкина, Му-рашёва, Ениосова, 2012, с. 261–262, 270–271) ці ў больш паўднёвых рэгіёнах. Датаванне гаршкоў з кургана 1/13 можа, верагодна, быць вызначана часам не раней за канец Х ст. (Плавінскі, 2011б, с. 140).

Такім чынам, на падставе пахавальнага інвентару курган 1/13 можа быць датаваны канцом Х – пачаткам ХІ ст.

Курган 2/14 размешчаны за 10 м на поўнач ад кургана 1/13 (мал. 37). Насып паўсферычны, круглы ў плане пры вышыні 1 м меў дыяметр 8 м. Раўчукі вакол насыпу візуальна не прасочваліся3. Курган моцна зарос дрэвамі, асабліва з паўночнага боку. На вяршыні, па лініі поўнач – поўдзень прасочвалася западзіна (1,5×1 м). Яшчэ адна западзіна заўважная на паўднёва-заходнім схіле. Паўночна-ўсходні сектар кургана не раскопваўся з-за таго, што ён зарос магутнымі дрэвамі (мал. 42:1).

Насып складаўся з цёмна-карычневага буйназярністага пяску з да-мешкам гліны. Усю плошчу аснавання кургана пакрываў попельна-вугаль-ны слой магутнасцю 0,1–0,2 м. Дакладна прасочваліся два кольцападобныя патаўшчэнні (да 0,4 м) попельнага слоя. Адно колца мела дыяметр 2,5 м, другое – 5,5 м. Дадзеныя колцы, напэўна, з’яўляюцца рэшткамі «валікаў» з кавалкаў дзірвану, якія былі выкладзены ў працэсе ўзвядзення кургана, ве-рагодна, з мэтай умацавання яго схілаў. Наяўнасць двух валікаў можа свед-чыць аб паэтапнасці ўзвядзення насыпу.

У цэнтры кургана размешчаная авальная попельная пляма, выцягнутая з захаду на ўсход (1,4×0,6 м). У заходняй частцы гэтай плямы знаходзілася пахаванне па абрадзе крэмацыі – мноства фрагментаў кальцынаваных ко-стак. Пахавальны інвентар складаўся з:

– моцна пракаленага ўпрыгажэння, магчыма, бранзалета (№ 1 на пла-не), зробленага з жалезнай прамавугольнай у сячэнні пласцінкі (мал. 42:2).

3Падчас даследаванняў 2010 г. выявіць месца раскопак Л.У. Дучыц 1990 г. і нанесці яго на план цэнтральнай часткі могільніка не атрымалася (М.П.).


Дыяметр бранзалета (?)– 4,3×3,6 см. Адзін яго канец загнуты і мае спіральнае завяршэнне, другі канец абламаны. Калі нашае вызначэнне дадзенага ар-тэфакта як бранзалета вернае, ён, хутчэй за ўсё, быў зроблены з нейкага іншага зламанага вырабу. Улічваючы індывідуальнасць формы бранзалета (?) і адсутнасць прамых аналогій, вызначыць яго датаванне не ўяўляецца магчымым;

– у паўночна-ўсходнім сектары кургана, на глыбіні 0,8 м ад вяршыні, у знешнім попельным кальцы выяўлена асіметрычная ляпная пасудзіна (№ 2 на плане). Цеста карычнева-шэрага колеру з дамешкам буйной некалібраванай жарствы (кварцыту) дыяметрам да 0,7 см. Вышыня гарш-ка – 12,5 см, дыяметр венца – 12,4×12 см, дыяметр плечукоў – 13,9×13,1 см, дыяметр донца – 9×8,7 см (мал. 42:3). На донцы захаваліся сляды падсыпкі з пяску і дробнай жарствы. Пасудзіна належыць да керамікі «з плечуком»;

– у перамычцы цэнтр – захад, за 1,2 м ад цэнтра кургана, ва ўнутраным попельным кальцы выяўлена другая прысадзістая асіметрычная ляпная пасудзіна (№ 3 на плане). Пасудзіна зроблена вельмі неахайна (мал. 43:1). Це-ста карычневага колеру з дамешкам буйной некалібраванай жарствы дыяме-трам да 0,7–1 см. Вышыня гаршка – 12,4 см, дыяметр венца – 13,1 см, дыяметр плечукоў – 15,7 см, дыяметр донца – 11,8 см. На донцы маюцца сляды падсыпкі з буйной жарствы. Гаршчок таксама належыць да керамікі «з плечуком»;

– трэцяя ляпная пасудзіна выяўлена ў паўднёва-ўсходнім сектары, на попельным слаі, за 0,1 м ад попельнай плямы, якая ўтрымлівала рэшткі па-хавання (№ 4 на плане). Гаршчок атрымалася склеіць са шматлікіх дробных фрагментаў (мал. 43:2). Ён адрозніваецца дастаткова вялікімі памерамі: вышыня – 15,5 см, дыяметр венца – 14,9 см, дыяметр плечукоў – 17,9 см, дыяметр донца – 10 см. Цеста карычнева-шэрага колеру з дамешкам некалібраванай жарствы дыяметрам да 0,5 см. Донца без слядоў падсыпкі. Паводле сваіх тыпалагічных прыкмет, гаршчок належыць да той жа керамікі «з плечуком». На плечуку гаршка маецца месяцападобны налеп.

Пасудзіны і іх фрагменты з месяцападобнымі налепамі ў вельмі нязнач-най колькасці прадстаўленыя на цэлым шэрагу помнікаў канца І тыс. н.э. у Верхнім Падняпроўі, Верхнім і Сярэднім Падзвінні і Верхнім Панямонні. Два гаршкі з месяцападобнымі налепамі паходзяць з размешчанага непадалёк ад Опсы курганнага могільніка Пагошча (мал. 92:1, 104:1 (Плавінскі, 2011б, с. 138, мал. 5:2, 10:2)). Фрагменты посуду з падобнымі налепамі вядомыя ў куль-турных слаях раннегарадскіх цэнтраў – Віцебска, Лукомля (Еремеев, Шты-хов, 2007, рис. 13:2:1; Еремеев, Бубенько, Штыхов, 2007, рис. 13:9) і Полацка (Плавінскі, 2011б, с. 138), у культурным слаі селішча КСПДК, выкарыстаным для ўзвядзення курганоў гэтай жа культуры ў вёсцы Купнікі (Васілеўшчына) пад Смаленскам (Шмидт, 2005а, с. 30, илл. 7:19; 11:27), на селішчы Мікольцы на Мядзельшчыне (Звяруга, 2005, мал. 74:8), на селішчы Хачова на водападзе-ле Заходняй Дзвіны і Ловаці (Еремеев, Дзюба, 2010, рис. 245:10, 265:2). Акрамя таго, падобныя пасудзіны паходзяць з пахаванняў у курганных могільніках Навасёлкі (Шмидт, 2005б, с. 158–159, илл. 3:2; 11:1), Заазер’е (Шмидт, 2008, табл. 53:10), Ярцава (Еремеев, Дзюба, 2010, рис. 337:6) на Смаленшчыне.


Пад попельным слоем знаходзіўся пласт буйназярністага цёмна-ка-рычневага пяску з глінай магутнасцю 0,15 м, аналагічны асноўнаму насыпу па складзе. Ён аддзелены ад мацерыка тонкай попельнай праслойкай.

Выяўленыя ў кургане 2/14 артэфакты не дазваляюць вызначыць яго вузкага датавання.

Курган 3/15 размяшчаўся за 70 м на поўнач ад кургана 1/13 (мал. 37). Паўсферычны, круглы ў плане насып пры вышыні 1 м меў дыяметр 8 м. Курган зарос дрэвамі, на яго вяршыні мелася невялікая западзіна. З заход-няга і паўднёвага бакоў насыпу выразна прасочваўся раўчук шырынёй 1 м і глыбінёй 1,4 м, запоўнены пяском з попелам і вуголлем (мал. 44:1).

Курган складаўся з буйназярністага цёмна-карычневага пяску. Ва ўсіх сектарах у насыпе на рознай глыбіні сустрэты вялікія (памерам да 0,2 м) камяні. Пэўнай сістэмы ў іх размяшчэнні не прасочвалася. На глыбіні 0,8 м ад вяршыні ўсю плошчу аснавання кургана пакрываў попельны слой магут-насцю да 0,2 м. У цэнтры кургана выяўлена скапленне попелу і вуглёў аваль-най формы – 2,2×1,8 м, выцягнутае з поўначы на поўдзень. Па ўсёй плошчы гэтай плямы сустракаліся кальцынаваныя косткі, асноўная канцэнтрацыя якіх выяўлена ў паўночна-ўсходняй частцы плямы. У попельным слаі, по-бач са скапленнем кальцынаваных костак, выяўлены (№№ 1–3 на плане):

– нож з прамой спінкай, пакрыты акалінай (мал. 44:2). Яго даўжыня – 10,6 см, даўжыня ляза – 7,5 см, шырыня ляза – 1,3 см, таўшчыня спінкі – 0,3 см. Нож належыць да тыпу ІІ паводле Р.С. Мінасяна;

– ляпная пасудзіна, якую атрымалася склеіць са шматлікіх фрагментаў (мал. 45:1). Гаршчок, відавочна, быў злеплены з цеста карычневага колеру з дамешкам некалібраванай жарствы (кварцыту) дыяметрам 0,6–0,8 см адмыс-лова для пахавання, пра што сведчыць яго надзвычайная асіметрычнасць. Вышыня гаршка – 12,2 см, дыяметр венца – 14,1 см, дыяметр плечукоў – 13,8 см, дыяметр донца – 9,3 см. Донца без слядоў падсыпкі. Гаршчок нале-жыць да тыпу посуду «з плечуком»;

– яшчэ адна ляпная пасудзіна невялікага памеру, якая таксама была склееная са шматлікіх фрагментаў (мал. 45:2). Як і першы гаршчок, яна была зроблена ў рытуальных мэтах з цеста карычневага колеру з дамешкам некалібраванай жарствы дыяметрам да 0,6 см. Аб тым, што пасудзіна была вылепленая адмыслова для пахавання, сведчыць слабы абпал і мінімальная таўшчыня сценак. На прыдоннай частцы прасочваюцца сляды другас-нага абпалу. Вышыня гаршка – 10,3 см, дыяметр венца – 8,7 см, дыяметр плечукоў – 9,2 см, дыяметр донца – 6,5 см. Донца без слядоў падсыпкі. Гаршчок належыць да керамікі «з плечуком», пры гэтым, ён упрыгожаны менавіта па плечуку ўцісканнямі тонкай трэсачкай, якая была абматаная вяровачкай. Уцісканні нанесены няроўна і неахайна. Паводле вызначэння У.В. Енукова, падобная арнаментацыя з’яўляецца самай распаўсюджанай на пахавальным посудзе КСПДК. Пры гэтым большасць такіх гаршкоў паходзіць са Смаленшчыны (Енуков, 1990, с. 88–89). Акрамя таго, посуд, пакрыты такім арнаментам, у невялікай колькасці выяўлены ў культурных слаях шэрагу сінхронных з курганнымі могільнікамі КСПДК паселішчаў


Верхняга Падняпроўя, Верхняга і Сярэдняга Падзвіння (Еремеев, Дзюба, 2010, рис. 220:1–2, 4; 253:2; 306:3; 355:2–3; 356:3, 6; 360:8; 362:7; 377; Пушки-на, 1973, с. 88–92; Шарганова, 2007, рис. 1:4, 8, 16; 2:11, 18, 20; 6:1, 10, 14, 20, 22, 24; 8:1, 7). Сама традыцыя нанясення арнаменту абматанай вяровачкай трэскай першапачаткова, напэўна, мела роменскае паходжанне (Григорьев, 2000, с. 152–153; 2012, с. 375).

Набор пахавальнага інвентару з кургана 3/15 не дазваляе вызначыць яго вузкага датавання.

Курган 4/16 размешчаны за 30 м на паўднёвы захад ад кургана 3/15 (мал. 37). Паўсферычны круглы ў плане насып пры вышыні 0,8 м меў дыя-метр 6,5 м. Ён зарос кустоўем і невялікімі дрэвамі. Раўчукі вакол кур-гана візуальна не прасочваліся. Насып складаўся з цёмна-карычневага буйназярністага пяску (мал. 46:1). Усю плошчу аснавання кургана пакрываў слой пяску з вуголлем і попелам магутнасцю 0,15–0,2 м. На ім у цэнтры кургана здзейснена пахаванне па абрадзе інгумацыі. Пахаваны мужчына ляжаў на спіне галавой на паўднёвы ўсход. Захаванасць костак, якія ляжалі ў анатамічным парадку, задавальняючая.

З правага боку ад шкілета, на ўзроўні тазавых костак выяўлена жа-лезная бародападобная сякера з прафіляваным абухом (мал. 46:2). Яе даўжыня – 16,4 см, шырыня ляза – 8,5 см (на дадзены момант частка бародкі страчана ў выніку карозіі), дыяметр правушыны – 2,7 см, вага – 670 г. Ся-кера належыць да тыпу IV паводле А.М. Кірпічнікава (Кирпичников, 1966, с. 36–37). Час актыўнага выкарыстання такіх сякер на тэрыторыі Беларусі прыпадае на канец Х–ХІ ст. (Плавінскі, 2010б, с. 8).

Курган 5/17 размяшчаўся за 70 м на поўнач ад кургана 3/15 (мал. 37). Паўсферычны насып вышынёй 1 м у плане набліжаўся да круга (8×9 м). На яго паўднёвым схіле прасочваліся сляды рабаўнічай ямы. Раўчукі вакол кургана візуальна не прасочваліся.

Насып складаўся з буйназярністага цёмна-карычневага пяску (мал. 47). На глыбіні 0,3 м ад вяршыні знаходзілася праслойка светла-жоўтага пяску магутнасцю да 0,2 м. На глыбіні 0,9 м ад вяршыні насыпу была выяўлена непарушаная попельна-вугальная праслойка магутнасцю 0,1 м, якая па-крывала ўсю плошчу аснавання кургана. У цэнтры кургана, у мацерыку знаходзілася невялікая круглая яміна, запоўненая пяском з попелам і ву-голлем. Побач з ёй на мацерыку размяшчаліся тры буйныя камяні. За 1 м на поўнач ад цэнтра кургана знаходзілася невялікае скапленне камянёў. Паха-ванне ў кургане 5/17 не выяўлена.


Мал. 36. Месцазнаходжанне курганнага могільніка Опса (1), умоўныя пазначэнні (2): 1 – пясок з попелам, 2 – пясок, 3 – цёмна-карычневы пясок з глінай, 4 – светла-жоўты пясок, 5 – недаследаваная частка кургана, 6 – гліна, 7 – попел, 8 – вуголле, 9 – камяні,

10 – перакоп, 11 – мацярык

Fig. 36. Opsa barrow cemetery allocation (1), conventional signs (2)


Мал. 37. План цэнтральнай часткі курганнага могільніка Опса: a – курган, b – курган, даследаваны экспедыцыяй Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта

ў 1996 г., c – лясная сцежка (план, зняты М.А. Плавінскім у 2010 г.)

Fig. 37. Layout of the central part of Opsa barrow cemetery: a – barrow, b – barrow excavated by the expedition of Belarusian State University in 1996, c – forest path

(according to M. Plavinski)


Мал. 38. Курганны могільнік Опса, курган 1/12: 1 – план і профілі кургана, 2 – кругавы гаршчок (1 – мал. Л.У. Дучыц, 2 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 38. Opsa barrow cemetery, barrow 1/12: 1 – barrow layout and section, 2 – wheel-made pot (1 – after L. Duchyts, 2 – drawn by M. Plavinski)


Мал. 39. Курганны могільнік Опса, курган 1/13: 1 – план і профілі кургана, 2 – кругавы гаршчок (1 – мал. А.М. Плавінскага, 2 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 39. Opsa barrow cemetery, barrow 1/13: 1 – barrow layout and section, 2 – wheel-made pot (1 – after A. Plavinski, 2 – drawn by M. Plavinski)


Мал. 40. Курганны могільнік Опса, кругавыя гаршкі з кургана 1/13 (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 40. Opsa barrow cemetery, wheel-made pots from the barrow 1/13 (drawn by M. Plavinski)


Мал. 41. Курганны могільнік Опса, пахавальны інвентар кургана 1/13: 1 – жалезны нож, 2 – фрагмент бронзавай шыйнай грыўні, 3–5 – фрагменты бронзавых бранза-летападобных скроневых колцаў, 6 – фрагмент упрыгажэння з каляровага металу, 7 – жалезная ігла, 8 – фрагменты шырокасярэдзіннага пярсцёнка з металу шэрага

колеру, 9–16 – шкляныя пацеркі (1–16 – мал. і фота М.А. Плавінскага)

Fig. 41. Opsa barrow cemetery, grave goods from barrow 1/13: 1 – iron knife, 2 – fragment of bronze neckring, 3–5 – fragments of bronze bracelet-shaped temple-rings, 6 – fragment of nonferrous ornament, 7 – iron needle, 8 – fragments of metal gray finger ring, 9–16 – glass

beads (1–16 – drawn and photo by M. Plavinski)


Мал. 42. Курганны могільнік Опса, курган 2/14: 1 – план і профілі кургана, 2 – жалезнае ўпрыгажэнне (?), 3 – ляпны гаршчок (1 – мал. А.М. Плавінскага,

2–3 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 42. Opsa barrow cemetery, barrow 2/14: 1 – barrow layout and section, 2 – iron ornament (?), 3 – hand-made pot (1 – after A. Plavinski, 2 – drawn by M. Plavinski)


Мал. 43. Курганны могільнік Опса, ляпныя гаршкі з кургана 2/14 (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 43. Opsa barrow cemetery, hand-made pots from barrow 2/14 (drawn by M. Plavinski)


Мал. 44. Курганны могільнік Опса, курган 3/15: 1 – план і профілі кургана, 2 – жалезны нож (1 – мал. А.М. Плавінскага, 2 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 44. Opsa barrow cemetery, barrow 3/15: 1 – barrow layout and section, 2 – iron knife (1 – after A. Plavinski, 2 – drawn by M. Plavinski)


Мал. 45. Курганны могільнік Опса, ляпныя гаршкі з кургана 3/15 (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 45. Opsa barrow cemetery, hand-made pots from barrow 3/15 (drawn by M. Plavinski)


Мал. 46. Курганны могільнік Опса, курган 4/16: 1 – план і профілі кургана, 2 – жалезная сякера (1 – мал. А.М. Плавінскага, 2 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 46. Opsa barrow cemetery, barrow курган 4/16: 1 – barrow layout and section, 2 – iron axe (1 – after A. Plavinski, 2 – drawn by M. Plavinski)


Мал. 47. Курганны могільнік Опса, план і профілі кургана 5/17 (мал. А.М. Плавінскага)

Fig. 47. Opsa barrow cemetery, barrow layout and section of barrow 5/17 (after A. Plavinski)

V. КУРГАННЫ МОГІЛЬНІК ОПСА: МАТЭРЫЯЛЫ РАСКОПАК 2010 ГОДА

5.1. Методыка правядзення раскопакУ жніўні 2010 г. даследаванні курганнага могільніка Опса былі

адноўлены экспедыцыяй Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь пад кіраўніцтвам М.А. Плавінскага. У выніку праведзеных прац быў зняты план цэнтральнай часткі могільніка, на які было нанесена 17 курганоў. Акрамя таго, на гэты ж план былі нанесены 5 насыпаў, дасле-даваных экспедыцыяй БДУ у 1996 г. Пры гэтым, пры нанясенні курганоў на план была працягнутая існуючая нумарацыя даследаваных насыпаў. Адпаведна, чатыры курганы, раскапаныя ў 2010 г., атрымалі №№ 18–21 (мал. 37).

Матэрыялы даследаванняў 2010 г. разглядаюцца асобна ад вынікаў прац 1990 і 1996 гг. Неабходнасць асобнай публікацыі вынікаў даследаванняў 2010 г. тлумачыцца адрозненнямі ў методыцы правя-дзення раскопак. Так, калі ў 1990 і 1996 гг. даследаваліся толькі самі паха-вальныя насыпы, дык у 2010 г. даследаванне курганнага могільніка Опса ажыццяўлялася шляхам распрацоўкі раскопаў, якія ўключалі не толькі на-сыпы курганоў і прылеглыя да іх раўчукі, але і міжкурганную прастору. Раскопы 2010 г. размяшчаліся ў цэнтральнай частцы могільніка. Яны былі арыентаваныя па баках свету і разбітыя на квадраты 2×2 м.

Агульная ўскрытая плошча могільніка склала 368 м.кв. Падчас раско-пак пахаванні па абрадзе крэмацыі прасейваліся на дробнаячэістых сітах з ячэйкай памерам 0,2–0,3 см.

5.2. Апісанне курганоў, даследаваных у 2010 г.Курган 18 быў даследаваны шляхам распрацоўкі Раскопу І памерам

8×10 м, адпаведна, яго агульная плошча склала 80 кв.м. Звонку курган выглядаў паўсферычным, ён зарос соснамі і кустамі (арэшнікам). Даўжыня насыпу па лініі поўнач – поўдзень складала 8 м, па лініі захад – усход – 8,5 м, яго вышыня на момант раскопак дасягала – 1,35 м. У цэнтры насыпу добра прасочвалася вялікая рабаўнічая яміна. Вакол кургана быў бачны раўчук шырынёй каля 1,6–1,7 м і глыбінёй 0,2–0,3 м. З паўднёвага боку гэты раўчук зліваўся з раўчуком кургана 19. З усходняга боку ў раўчуку кургана 18 мела-ся перамычка шырынёй 3,2 м.

У працэсе раскопак было выяўлена, што ўся цэнтральная частка насыпу была знішчана вялізнай рабаўнічай ямай, якая дайшла амаль да самай попельна-вугальнай праслойкі на аснаванні кургана (мал. 49:1). Запаўненне яміны складалася з пяску, аналагічнага насыпу са шматлікімі гумусаванымі і попельна-вугальнымі праслойкамі. Сам насып быў


пакрыты слоем дзірвану магутнасцю 0,6–0,12 м і складаўся з пяску жоўтага колеру дробнай і сярэдняй зярністасці з уключэннем дробных каменьчыкаў. На ўсёй вышыні ў насыпе сустракаліся камяні дыяметрам 0,1–0,2 м, якія патрапілі ў яго разам з пяском.

Нягледзячы на вялікія памеры і глыбіню яміны можна ўпэўнена сцвяр-джаць, што пахаванне ў кургане не было пашкоджана, бо ён з’яўляўся кена-тафам. Аб гэтым сведчыць адсутнасць якіх-небудзь слядоў пахавання як на попельна-вугальнай праслойцы на аснаванні, так і ў запаўненні перакопу, так і на схілах насыпу (у выпадку, калі рэшткі крэмацыі былі б змешчаны на паверхні).

Першапачаткова аснаванне кургана мела акруглую форму дыяметрам 7,6 м (па лініі поўнач – поўдзень) на 7 м (па лініі захад – усход). Аснаванне пакрывала попельна-вугальная праслойка акруглай формы магутнасцю 0,03–0,04 см, якая, верагодна, утварылася ў выніку выпальвання пляцоўкі перад узвядзеннем кургана (мал. 50). Яе памер па лініі поўнач – поўдзень – 5,4 м, па лініі захад – усход – больш за 5,2 м.

Аснаванне кургана было абкружана неглыбокім (0,2–0,34 м) кальца-вым раўчуком. Меркаваць аб першапачатковай шырыні раўчука цяжка з прычыны таго, што з паўночнага і заходняга боку ён патрапіў у раскоп толькі часткова, а з паўднёвага боку зліваецца з раўчуком кургана 19 (у Раскопе ІІ). І толькі з усходняга боку была зафіксавана шырыня раўчука па-абапал перамычкі, якая дасягала 1,8–2 м. З усходняга боку раўчук перары-вае перамычка шырынёй каля 1,3 м.

Рытуальныя дзеянні, праведзеныя падчас узвядзення кургана 18, можна рэканструяваць наступным чынам. Першапачаткова на абранай для ўзвядзення насыпу пляцоўцы было распалена вогнішча, пасля чаго быў узведзены паўсферычны насып, які не змяшчаў пахавання. Больш даклад-ная рэканструкцыя не можа быць ажыццёўлена з прычыны надта значнага пашкоджання насыпу.

Курган 19 даследаваны шляхам распрацоўкі Раскопу ІІ, які быў пры-рэзаны да Раскопу І з поўдня, меў памер 8×8 м і агульную плошчу 64 м.кв (мал. 51:1). Звонку курган выглядаў блізкім да паўсферычнага, ён зарос соснамі і кустамі (арэшнікам). Даўжыня насыпу па ліні поўнач – поўдзень – 5,5 м, па лініі захад – усход – 6 м, яго вышыня на момант раскопак дася-гала – 0,8 м. Пры гэтым на вяршыні кургана добра прасочвалася вялікая рабаўнічая яміна. З паўночнага і заходняга боку кургана прасочваўся раўчук шырынёй да 1,4 м, які зліваўся з паўднёвым раўчуком кургана 18. У паўднёва-ўсходнюю частку Раскопу ІІ (квадраты 12, 15–16) патрапіў паўночна-заходні раўчук кургана 20. З поўдня ад кургана 19 (квадраты 8, 12) выяўлена паглыбленне, якое нагадвала раўчук кургана, але на самай справе з’яўляецца заплыўшай ямінай, выкід з якой утварыў пагорак, які часткова ўвайшоў у Раскоп ІІ.

У працэсе раскопак было выяўлена, што насып пакрыты сло-ем дзірвану магутнасцю 0,08–0,15 м. Сам насып, які складаўся з пяску жоўтага колеру дробнай і сярэдняй зярністасці з уключэннем дробных


каменьчыкаў, знішчаны практычна цалкам у выніку перакопаў (мал. 52). Асабліва моцна пацярпела яго заходняя частка, дзе перакоп перабіў по-пельна-вугальную праслойку на аснаванні і заглыбіўся ў мацярык.

Першапачатковыя памеры аснавання насыпу з-за стану яго захаванасці могуць быць вызначаны толькі прыблізна. Аснаванне, верагодна, мела па-мер 4,8 (па лініі поўнач – поўдзень) × 4,6 м (па лініі захад – усход). Аснаванне пакрывала попельна-вугальная праслойка магутнасцю 0,04–0,11 м, якая, верагодна, утварылася ў выніку выпальвання пляцоўкі перад узвядзеннем кургана (мал. 51:2).

Курган змяшчаў пахаванне па абрадзе інгумацыі, якое было прак-тычна цалкам знішчана ў выніку разбурэння насыпу. Пераадкладзеныя рэшткі пахавання, арыентаваныя па лініі захад – усход, выяўлены ў ква-драце 6 (мал. 51:2, 53:1). Яны прадстаўлены некалькімі косткамі, у тым ліку трубкавымі. На адной з костак заўважныя сляды зялёнай паціны ад нейка-га ўпрыгажэння. Сярод костак выяўлены рэшткі дзвюх кругавых пасудзін. Акрамя таго, асобныя фрагменты гэтых жа гаршкоў знойдзены ў верхняй частцы насыпу ў квадратах 3 і 7, куды яны патрапілі ў выніку разбурэння пахавання.

Ад аднаго з гаршкоў захавалася толькі моцна прафіляванае, адагнутае вонкі венца, вырабленае з цеста карычневага колеру з дамешкам жарствы дыяметрам 3 мм (мал. 53:3).

Другі гаршчок атрымалася сабраць з фрагментаў і ўзнавіць яго поўны профіль і дыяметр: вышыня гаршка – 12,7 см, дыяметр венца – 12 см, дыя-метр плечукоў – 13,4 см, дыяметр донца – 6,8 см (мал. 53:2). Гаршчок вельмі якасна апрацаваны на ганчарным крузе і пакрыты па тулаве і плечукам перарывістым лінейным арнаментам рознай глыбіні. Прыкладнае датаван-не гаршкоў і, адпаведна, пахавання ў кургане 19 можна быць вызначана кан-цом Х – першай паловай/сярэдзінай ХІ ст. (Плавінскі, 2011б, с. 140–141).

Меркаваць упэўнена аб наяўнасці раўчукоў вакол кургана 19 дастатко-ва цяжка. Сляды раўчукоў на мацерыку амаль не прасочваліся (мал. 51:2). Верагодна, яны ўсё ж меліся з паўднёва-ўсходняга і паўночнага бакоў на-сыпу. Хутчэй за ўсё, плошча навокал кургана была эскарпавана, але вызна-чыць дакладныя межы раўчукоў і эскарпавання не падаецца магчымым. Гэтаму замінае тое, што з паўночнага боку ў Раскопе ІІ часткова выяўлены раўчук кургана 18, з паўднёва-ўсходняга – раўчук кургана 20, а з паўднёвага – перакоп.

Рытуальныя дзеянні, праведзеныя падчас узвядзення кургана 19, можна рэканструяваць наступным чынам. Першапачаткова на абранай для ўзвядзення насыпу пляцоўцы было распалена вогнішча, пасля чаго быў уз-ведзены паўсферычны насып, які змяшчаў пахаванне па абрадзе інгумацыі. Больш дакладная рэканструкцыя не можа быць ажыццёўлена з прычыны надта значнага пашкоджання насыпу.

Курган 20 быў даследаваны шляхам распрацоўкі Раскопу ІІІ, які быў прырэзаны да Раскопу ІI з паўднёвага ўсходу, меў складаную шасцівугольную канфігурацыю і агульную плошчу 176 м.кв (квадраты 1–44). Участкі


квадратаў 15, 25–26, 27, 33, 36, 42 не даследаваліся з прычыны таго, што на іх плошчы раслі магутныя сосны (мал. 54). Курган зарос соснамі і кустамі (арэшнікам). Паблізу ад вяршыні насыпу ў квадраце 17 расла магутная бяро-за. Звонку курган выглядаў авальным, выцягнутым па лініі захад – усход. На вяршыні насыпу прасочвалася западзіна ад старой рабаўнічай яміны ці вывер-нутага з каранямі дрэва. Шырыня насыпу па лініі поўнач – поўдзень – каля 9 м, яго даўжыня па лініі захад – усход – каля 11 м, вышыня ў сённяшнім выглядзе – 1,7 м. Вакол кургана добра прасочваюцца тры раўчукі – з паўночнага ўсходу (даўжыня – 7 м, шырыня – 3,2 м), паўночнага захаду (даўжыня – 7,5 м, шырыня – 2,3 м) і поўдня-паўднёвага ўсходу (даўжыня – 14 м, шырыня – да 2,5 м).

У працэсе раскопак было выяўлена, што курган пакрыты слоем дзірвану магутнасцю каля 0,1 м. Сам насып складаецца з пяску жоўтага ко-леру дробнай і сярэдняй зярністасці з уключэннем дробных каменьчыкаў (мал. 55). Уверсе насыпу пясок больш дробны таму, што быў, верагодна, узяты з большай глыбіні (са дна раўчукоў). Шэраг прасочаных у насыпе перакопаў не нанёс сур’ёзнай шкоды стратыграфіі кургана. З самага па-чатку разбору насыпу кургана ў дзірване ля яго вяршыні і на паўднёвым і паўднёва-ўсходніх схілах былі выяўлены шматлікія кальцынаваныя косткі, якія былі вызначаны як пахаванне 1.

Пахаванне 1 прадстаўляла сабой праслойку ачышчаных каль цы на-ваных костак, якія знаходзіліся ў дзірване і непасрэдна пад ім. Найбольшая колькасць костак выяўлена ў паўднёвай частцы квадрата 30 і паўночнай частцы квадрата 31 (мал. 54). Тут магутнасць праслойкі костак дасягала 0,2 м. У іншых месцах па плошчы паверхні кургана ля яго цэнтра, на паўднёвым і паўднёва-ўсходніх схілах праслойка костак паступова станавілася тан-чэйшай і пераходзіла ў асобныя скапленні костак і іх адзіночныя знаходкі. Агульная вага кальцынаваных костак у пахаванні 1 (пасля прасушвання і ачысткі ад пяску) дасягнула 4690 г. Сярод костак пахавання 1 былі выяўлены наступныя знаходкі:

– шматлікія фрагменты рознага памеру (пераважна дробныя) ляпно-га посуду (найбольш значныя скапленні фрагментаў керамікі выяўлены ў квадратах 24 і 31). З-за дробнасці большасці фрагментаў аднавіць поўны профіль пахавальнага посуду не атрымалася. Таксама няма поўнай упэўненасці ў тым, колькі пасудзінаў было змешчана пры пахаванні – адна ці дзве. Больш верагодным падаецца, што іх было дзве:

– да першай пасудзіны належаць таўстасценныя фрагменты з до-бра загладжанай паверхняй (мал. 56:1). Іх абпал нераўнамерны, звонку колер чарапкоў карычневы, знутры і на зломе – шэры. Цеста з дамешкам некалібраванай жарствы (кварцыту) дыяметрам 0,1–0,5 см. На донцы сля-ды падсыпкі з пяску і некалібраванай жарствы. Рэканструяваць пасудзіну магчыма толькі графічна. Гэта дастаткова вялікі гаршчок вышынёй – каля 19,7 см, з дыяметрам венца – 19 см, дыяметрам плечукоў – 20,6 см, дыяме-трам донца – 11,4 см;

– да другой пасудзіны належаць фрагменты, паверхня якіх загладжана лепш, чым у мяркуемага першага гаршка (мал. 56:2). Абпал нераўнамерны,


колер – ад карычневага да цёмна-шэрага. Цеста з дамешкам некалібраванай жарствы (кварцыту) дыяметрам 0,1–0,6 мм. На донцы сляды падсыпкі з пяску і дробнай жарствы. Пасудзіна можа быць рэканструявана графічна толькі часткова. Яе верагодная вышыня была прыблізна роўная 14,5 см.

Абедзве пасудзіны належаць да керамікі «з плечукамі», характэрнай для КСПДК. Пры гэтым варта мець на ўвазе, што прыналежнасць выяўленых фрагментаў менавіта да дзвюх пасудзін, а не да адной застаецца да пэўнай ступені гіпатэтычнай з прычыны стану захаванасці фрагментаў.

Акрамя рэшткаў посуду, у праслойцы кальцынаваных костак выяўлены шэраг моцна аплаўленых у пахавальным вогнішчы ўпрыгажэнняў:

– аплаўлены, дэфармаваны ў агні і фрагментаваны шырокасярэдзінны пярсцёнак з незамкнёнымі канцамі, пакрытым геаметрычным арнаментам з двух паралельных шэрагаў дробных рысак (мал. 57:7). Дыяметр пярсцёнка ў аплаўленым выглядзе – 2,2×2,3 см, шырыня шчытка – 1,3 см. Аналагічныя пярсцёнкі на Русі і, у прыватнасці, у Ноўгарадзе датуюцца сярэдзінай Х – пачаткам ХІ ст. (Седова, 1981, с. 122);

– пагнуты фрагмент бронзавай абойміцы-размеркавальніка ад галаўнога венчыка-вайнагі (мал. 57:1). Памер фрагмента – 1,5×1,9 см, таўшчыня – 0,07 см. Уздоўж краю абойміца была ўпрыгожана адным рэ-льефным валікам. Вузкага датавання артэфакт не мае, бо галаўныя венчыкі з падобнымі абойміцамі-размеркавальнікамі маглі выкарыстоўвацца на землях, заселеных балтамі, у другой палове І – першых стагоддзях ІІ тыс. н.э. (Енуков, 1990, с. 54–55);

– чатыры фрагменты дэфармаваных у агні бронзавых спіральных пранізак, два з якіх зусім дробныя. Фрагменты належаць да пранізак, ды-яметр якіх быў роўны 1,5–1,6 см (мал. 57:2–3). Пранізкі былі зроблены з трохвугольнага ў сячэнні дроту памерам 0,4×0,15 см;

– вельмі моцна аплаўлены фрагмент рамбічнага ў сячэнні (1×0,8 см) бронзавага прута даўжынёй 4,7 см (мал. 57:4). Хутчэй за ўсё, гэта рэшткі абруча шыйнай грыўні;

– моцна аплаўленая шаснаццацігранная галоўка бронзавай фібулы ці шыйнай грыўні памерам 2×1,5×1,3 см (мал. 57:5). З-за стану захаванасці прадмета ўпэўнена казаць аб яго тыпалагічнай прыналежнасці і, адпавед-на, аб верагодным датаванні цяжка. Аднак варта заўважыць, што на Русі фібулы са шматграннымі галоўкамі могуць датавацца другой паловай Х – пачаткам ХІ ст. (Авдусина, Ениосова, 2001, с. 98);

– злітак бронзы;– фрагмент моцна каразіраванай жалезнай пласцінкі (мал. 57:6);– пяць фрагментаў вітага срэбнага шнура рознай даўжыні без слядоў

знаходжання ў агні (мал. 58:1–5).У выніку раскопак выяўлена, што першапачаткова аснаванне кургана

мела падоўжаную па лініі захад – усход форму (мал. 61). Памер аснавання – 10,6×7,3–7,7 м. Яго пакрывала насычаная попельна-вугальная праслойка памерам 10×6,2 м і магутнасцю 0,04–0,08 м, верагодна – сляды ачышчэння плошчы аснавання кургана ад травы. Па перыметры попельна-вугальнай


праслойкі выяўлены «валік» з пяску, насычанага попелам, вышынёй да 0,3 м і шырынёй – 0,3–0,5 м. Можна меркаваць, што гэта рэшткі «валіка» з кавалкаў дзірвану, які быў выкладзены перад узвядзеннем насыпу з мэтай умацавання яго схілаў, гэтаксама, як і ў кургане 2/14 Опсаўскага могільніка.

У квадратах 24 і 30 на мацерыку выяўлены валун памерам 1,2×0,9 м (мал. 61). Зыходзячы з таго, што ніякіх артэфактаў ці слядоў правядзення рытуальных дзеянняў каля гэтага валуна не выяўлена, можна меркаваць, што ён не звязаны з пахавальным рытуалам, а папросту не быў прыбраны з пляцоўкі аснавання кургана з-за надта вялікіх памераў. Да такой думкі схіляе і тое, што ў лесе на тэрыторыі могільніка падобныя валуны сустрака-юцца дастаткова часта.

У паўднёва-ўсходнім сектары кургана ў мацерыку на мяжы квадратаў 24 і 25 выяўлена пахаванне 2.

Пахаванне 2 змяшчалася ў роўнай круглай мацерыковай яміне ды-яметрам 0,45 м і глыбінёй 0,35–0,37 м (мал. 59–60). Сценкі яміны верты-кальныя, роўныя. Яе запаўненне складалася са шматлікіх кальцынаваных костак, вугалю і пяску. Колер запаўнення – шэра-чорны. Агульная вага кальцынаваных костак у пахаванні 2 (пасля прасушвання і ачысткі ад пя-ску) дасягнула 4757 г. Варта адзначыць, што сярод костак з пахавання 2 сустракаюцца больш буйныя фрагменты, чым сярод костак з пахавання 1. Асобныя кальцынаваныя косткі былі выяўлены ў попельна-вугальным слаі паблізу ад пахавання.

Непасрэдна над пахаваннем 2 размяшчаліся два ляпныя гаршкі, адзін з якіх быў пастаўлены на запаўненне яміны, а другі быў перагорнуты дном даверху.

Гаршчок, пастаўлены над пахаваннем уверх дном, захаваўся практыч-на цалкам (за выключэннем фрагмента донца (мал. 57:11)). Ён быў зробле-ны ў тэхналогіі стужкавага налепу з цеста карычневага колеру з дамешкам некалібраванай жарствы (кварцыту) дыяметрам 0,1–0,4 см. Абпал вельмі слабы. На донцы сляды падсыпкі з жарствы. Вышыня гаршка – 9,6 см, ды-яметрам венца – 11,6 см, дыяметрам плечукоў – 12,3 см, дыяметрам донца – 8,4×8,6 см. Гаршчок належыць да керамікі КСПДК.

Другі гаршчок захаваўся горш – страчана частка венца (мал. 57:12). Гаршчок зроблены ў тэхналогіі стужкавага налепу з цеста карычневага коле-ру з дамешкам некалібраванай жарствы (кварцыту) дыяметрам 0,1–0,7 см. Абпал вельмі слабы. Гаршчок зроблены вельмі неахайна, ён асіметрычны, уся паверхня пакрытая расколінамі. Яго вышыня – 9,2–9,8 см, дыяметрам венца – 9,4 см, дыяметрам плечукоў – 9,7 см, дыяметрам донца – 7,5×7,9 см. Як і папярэдні, гаршчок належыць да керамікі КСПДК.

Сярод костак пахавання 2 былі выяўлены наступныя знаходкі:– мініяцюрная бронзавая падковападобная спіралеканечная фібула з

шасціграннага ў сячэнні дроту без слядоў знаходжання ў агні (мал. 57:8). Бліжэй да спіральных канцоў верхняя плашчыня дроту ўпрыгожана на даўжыню 1 см арнаментам, нанесеным квадратным пуансонам. Дыяметр фібулы – 2,4×2,5 см, даўжыня іглы – 2,9 см. Спіралеканечныя фібулы з’явіліся


ў Скандынавіі і на Паўночным Захадзе Русі яшчэ ў VIII ст. (Авдусина, Ениосова, 2001, с. 96). Але найбольш актыўна спіралеканечныя фібулы з шасціграннага ў сячэнні дроту выкарыстоўваліся ў Х–ХІ стст. (Седова, 1981, с. 86), ці ў другой палове Х – пачатку ХІ ст. (Мальм, 1967, с. 155);

– моцна аплаўленая шаснаццацігранная галоўка бронзавай фібулы ці шыйнай грыўні памерам 2,6×1,8 см (належыць да іншага ўпрыгажэння, чым галоўка з пахавання 1). Дужка ўпрыгажэння была шасціграннай у сячэнні (мал. 57:9);

– фрагмент надзвычай моцна аплаўленай шасціграннай у сячэнні дужкі шыйнай грыўні (?). Памер фрагмента – 2,7×1,8 см (мал. 57:10);

– 8 дробных фрагментаў вітага срэбнага шнура рознай даўжыні (мал. 58:6–13). На некаторых фрагментах заўважныя слабыя сляды ўздзеяння агню.

Відавочна, што пахавальны інвентар з пахаванняў 1 і 2 практычна ідэнтычны, што сведчыць аб адначасовасці абодвух пахаванняў. Дакладней, гэта адно пахаванне, верагодна, жаночае, падзеленае на дзве часткі. На пад-ставе наяўнага інвентару датаванне пахавання можа быць вызначана ў ме-жах Х – першай паловы ХІ ст. Аднак найбольш верагодным падаецца яго датаванне другой паловай Х – пачаткам ХІ ст. Разам з тым, відавочна, што агульная вага кальцынаваных костак – 9447 г – надта вялікая для пахавання аднаго і нават некалькіх індывідаў.

Аснаванне кургана было абкружана двума раўчукамі (мал. 61). Першы з іх абкружаў насып з паўночнага захаду, захаду і поўдня. Яго шырыня пера-вышала 2,5 м (раўчук даследаваны толькі часткова, бо яго краі апынуліся па-за межамі раскопу). Глыбіня раўчука на розных участках дасягала 0,6–0,9 м. Другі раўчук абкружаў насып з паўночнага ўсходу, меў даўжыню каля 8 м і глыбіню да 1 м. Раўчукі падзелены дзвюма перамычкамі, размешчанымі з паўночнага і ўсходняга бакоў насыпу. Шырыня паўночнай перамычкі – 1,5 м, усходняй – 3 м.

Рытуальныя дзеянні, праведзеныя падчас узвядзення кургана 20, можна рэканструяваць наступным чынам. Першапачаткова на абранай для ўзвядзення насыпу пляцоўцы было распалена вогнішча. Пасля гэтага амаль у цэнтры пляцоўкі аснавання была выкапана яміна, куды змясцілі частку пахавання па абрадзе крэмацыі, якое было здзейснена па-за межамі насы-пу. Над пахаваннем былі змешчаны два гаршкі. Наступным этапам узвя-дзення кургана стала стварэнне «валіка» з кавалкаў дзірвану па перыметры попельна-вугальнай праслойкі з мэтай умацавання схілаў будучага насы-пу. Пасля гэтага быў узведзены курган, грунт для якога браўся з раўчукоў. Нарэшце, на вяршыні насыпу была змешчана другая частка пахавання па абрадзе крэмацыі і дзве ляпныя пасудзіны. Характар размяшчэння костак на паверхні кургана – ля яго цэнтра, на паўднёвым і паўднёва-ўсходніх схілах дазваляе меркаваць, што пахаванне не было высыпана на паверх-ню кургана. Хутчэй за ўсё, гэтая частка пахавання была змешчана ў нейкае драўлянае збудаванне (кшталту «доміка мёртвых» (мал. 62)). З цягам часу драўляная канструкцыя стала парахнець і кальцынаваныя косткі пачалі з яе


прасыпацца. Нарэшце, калі канструкцыя спарахнела канчаткова, яна ўпала, а кальцынаваныя косткі і рэшткі пахавальнага інвентару рассыпаліся па схіле насыпу.

Курган 21 быў даследаваны шляхам распрацоўкі Раскопу IV. Раскоп быў размешчаны за 22 м на поўдзень ад паўднёва-заходняга кута Раскопу ІІ (мал. 37). Раскоп IV меў прамавугольную форму памерам 6×8 м і агульную плошчу 48 м.кв (квадраты 1–12). Участкі квадратаў 5, 9, 11 не даследаваліся з прычыны таго, што на іх плошчы раслі магутныя сосны. Курган 21 за-рос соснамі і кустамі (арэшнікам). Звонку насып выглядаў блізкім да паўсферычнага, некалькі падоўжаным па лініі захад – усход (мал. 63:1). У цэнтры добра прасочвалася вялікая рабаўнічая яміна. Даўжыня насыпу па лініі поўнач – поўдзень – 5,7 м, па лініі захад – усход – 7,1 м, яго вышыня ў сённяшнім выглядзе – каля 0,75 м. З паўночнага, заходняга і паўднёва-заходняга бакоў насыпу прасочваюцца раўчукі. З паўночнага боку раўчук размешчаны паміж курганамі 21 і 22. Вызначыць, да якога менавіта насы-пу ён належаў, звонку нельга. З заходняга боку раўчук меў даўжыню 3,5 м, шырыню 1,6 м і глыбіню каля 0,3 м. Раўчук з паўднёва-ўсходняга боку меў даўжыню каля 13,5 м, шырыню 1,8 м і глыбіню да 0,4 м.

У працэсе раскопак было выяўлена, што большая частка насыпу была знішчана рабаўнічымі ямамі (прасочваецца не менш за 3 асобныя перакопы, але, верагодна, на самай справе іх больш). Самая вялікая з рабаўнічых ямін дайшла да мацерыку і пашкодзіла цэнтральную частку аснавання кургана і размешчанае на ім пахаванне (мал. 64). Запаўненне яміны складаецца з пяску, аналагічнага насыпу, які адрозніваецца шэрым адценнем з прычыны гумусаванасці. Сам насып пакрыты слоем дзірвану магутнасцю 0,04–0,1 м і складаецца з пяску жоўтага колеру дробнай і сярэдняй зярністасці.

Першапачаткова аснаванне кургана мела авальную форму (мал. 63:2). Яго даўжыня па лініі захад – усход некалькі перавышала 6,2 м, а шырыня дасягала прыкладна 4,8–5 м. Аснаванне пакрывала слаба насычаная по-пельная праслойка магутнасцю каля 0,1 м, якая, верагодна, можа з’яўляцца рэшткамі старажытнага дзярнова-падзолістага слою, не выключана, са слядамі яго ачысткі агнём. Памер праслойкі па лініі захад – усход – 5,6 м, па лініі поўнач – поўдзень – 3,6 м.

Курган змяшчаў пахаванне па абрадзе інгумацыі, якое знаходзілася на попельнай праслойцы, амаль па цэнтры, і было арыентаванае галавой на за-хад (мал. 63:2). Большая частка пахавання пашкоджана перакопам, косткі пе-раадкладзены і часткова страчаны. Некранутымі засталіся толькі косткі ног і найперш правая нага і косткі правай рукі (мал. 65:1). У размяшчэнні пера-адкладзеных костак і рэшткаў пахавальнага інвентару прасочваюцца пэўныя заканамернасці, якія сведчаць аб тым, што пахаванне было разрабавана яшчэ ў старажытнасці, у хуткім часе пасля яго здзяйснення, калі мяккія тканіны цела яшчэ знаходзіліся ў працэсе разлажэння і распаліся не канчаткова. Аб гэтым сведчыць размяшчэнне ў анатамічным парадку шэрагу зрушаных з месца рэбраў, наяўнасць паціны ад бронзавага бранзалета на запясці правай рукі, пры тым, што анатамічны парадак костак застаўся не парушаны.


Пры пахаванні і ў паўднёва-заходняй частцы насыпу ў пераадкла-дзеным выглядзе выяўлена 608 цэлых і фрагментаваных шкляных пацерак, большую частку з якіх складае паставы бісер, пераважна жоўтага колеру. Сярод пацерак таксама вызначаюцца: лімонападобная трайная пранізка белага колеру, лімонападобныя двайныя пранізкі жоўтага колеру, сечаны жоўты бісер, зонныя і спіральна навітыя сінія (мал. 66)1.

Белыя непразрыстыя лімонападобныя пацеркі датуюцца Х – сярэдзінай ХІ ст. (Щапова, 1956, с. 175; Захаров, Кузина, 2008, с. 196). Жоўтыя лімонападобныя экзэмпляры сустракаюцца на працягу Х–ХІ стст. Найбольш шырокае іх распаўсюджанне прыпадае на Х – пачатак ХІ ст. (Щапова, 1956, с. 174; Захаров, Кузина, 2008, с. 196), але ў Ноўгарадзе такія пацеркі сустракаюцца нават у пачатку ХІІ ст. (Лесман, 1984, с. 140, табл. 1). Пры гэтым варта адзначыць, што жоўтыя «лімонкі» з кургана 21 зробле-ны з аднаслойнай цягнутай трубачкі. Існуе меркаванне, што знаходкі та-кога кшталту з’яўляюцца найбольш раннімі сярод усіх лімонападобных пацерак жоўтага колеру (Захаров, Кузина, 2008, с. 196). Сінія празрыстыя, паўпразрыстыя і непразрыстыя зонныя пацеркі і пранізкі, вырабленыя ў тэхніцы навіўкі, датуюцца Х–ХІ стст. (Щапова, 1956, с. 166–167). Сечаны бісер карыстаўся найбольшай папулярнасцю ў Х – першай палове ХІ ст., але ў невялікай колькасці сустракаецца да пачатку ХІІ ст., а ў напластаван-нях Ноўгарада – нават і ў першай палове ХІІ ст. (Щапова, 1956, с. 172–173; Лесман, 1984. с. 139, табл. 1; Захаров, Кузина, 2008, с. 196). Паставы бісер распаўсюджваецца ў пачатку ХІ ст. і існуе потым даволі працяглы час (Захаров, Кузина, 2008, с. 191, 197).

Побач з захаванымі ў пераадкладзеным выглядзе косткамі чэрапа (ніжняя сківіца) знойдзена 11 фрагментаў бронзавых бранзалетападоб-ных скроневых колцаў (з іх 7 зусім дробныя (мал. 65:5)). Першапачатковую колькасць колцаў, зыходзячы з наяўных фрагментаў, вызначыць немагчы-ма. Таксама цяжка ўпэўнена вызначыць тып колцаў, аднак можна мерка-ваць, што яны належалі да тыпу завязанаканечных з неахайна завязанымі канцамі. Гэта дазваляе датаваць іх ХІ – пачаткам ХІІ ст. (Левашева, 1967, с. 16) ці апошняй чвэрцю Х – пачаткам ХІІ ст. (Лесман, 1984, с. 134).

Там жа знойдзены два зусім дробныя фрагменты бронзавай спіральнай пранізкі (мал. 65:4).

Справа ад пахавання, за 0,4 м ад правай бярцовай косткі выяўлены нож з рэшткамі драўляных тронкаў (у пераадкладзеным стане (мал. 65:3)). Даўжыня нажа – 9,3 см, даўжыня ляза – 6,1 см, шырыня ляза – 1,2 см, таўшчыня спінкі – 0,5 см. Нож, верагодна, належыць да тыпу ІІ паводле Р.С. Мінасяна і можа быць датаваны VIII–XI стст. (Минасян, 1980, с. 70).

Нарэшце, у нагах пахавання, справа ад правага ступака знаходзіўся ляпны гаршчок у фрагментах (мал. 65:2). Захаваліся донцы і прыдонная частка, а таксама асобныя фрагменты сценак і венца, што дазволіла рэкан-струяваць яго знешні выгляд. Гаршчок зроблены ў тэхналогіі стужкавага

1 Апрацоўка калекцыі пацерак з кургана 21 ажыццёўлена М.І. Сцяпанавай, за што аўтар прыносіць ёй самую шчырую падзяку.


налепу з цеста карычневага колеру з дамешкам некалібраванай жарствы (кварцыту) дыяметрам 0,1–0,4 см. Абпал вельмі слабы і нераўнамерны. На донцы сляды падсыпкі з пяску і жарствы. Вышыня гаршка – 12,6 см, дыя-метрам венца – 10,6 см, дыяметрам плечукоў – 11,8 см, дыяметрам донца – 9,3 см. На венцы з унутранага боку маюцца сляды нагару. Гаршчок нале-жыць да керамікі КСПДК.

Відавочна, што выяўленыя знаходкі з’яўляюцца толькі невялікай част-кай ад інвентару, змешчанага ў кургане пры нябожчыцы. Можна дапусціць, што менавіта багацце стала адной з прычынаў рабунку пахавання ў хуткім часе пасля яго здзяйснення. Нягледзячы на факт абрабавання пахавання, яго датаванне на падставе наяўнага інвентару можа быць вызначана ў межах першай паловы ХІ ст. Падставай для вызначэння датавання з’яўляецца най-перш наяўны набор пацерак, з якім добра стасуецца наяўнасць фрагментаў бранзалетападобных скроневых колцаў і ляпнога гаршка.

Аснаванне кургана было абкружана раўчукамі з заходняга і паўднёва-ўсходняга бакоў. Раўчук з захаду ад кургана мае даўжыню каля 4 м, шыры-ню больш за 2 м і глыбіню 0,3–0,45 м. Раўчук з паўднёва-ўсходняга боку на-сыпу патрапіў у раскоп толькі часткова, але па даследаваным участку можна меркаваць, што ён адпавядаў сваім абрысам, бачным на дзённай паверхні. Глыбіня раўчука – 0,5–0,6 см. У паўночнай частцы раскопу выяўлены паўднёвы раўчук кургана 22, які часткова пашкодзіў паўночны край асна-вання кургана 21.

Рытуальныя дзеянні, праведзеныя падчас узвядзення кургана 21, мож-на рэканструяваць наступным чынам. На абраную для ўзвядзення насыпу пляцоўку было пакладзена галавой на захад цела нябожчыцы. Магчыма, пе-рад гэтым пляцоўка была ачышчана агнём, аднак упэўнена казаць аб гэтым нельга. Пасля здзяйснення пахавання быў узведзены насып, грунт для якога браўся з раўчукоў.

5.3. Пахавальны абрадТакім чынам, у выніку раскопак 1893, 1990, 1996 і 2010 гг. у курган-

ным могільніку Опса быў даследаваны 21 курган, што складае да 30% ад агульнай колькасці насыпаў (калі прыняць дадзеныя Ф.В. Пакроўскага аб тым, што першапачаткова колькасць опсаўскіх курганоў складала больш за 70 адзінак (Покровский, 1895, с. 197)). Такі значны адсотак даследаваных насыпаў дазваляе спадзявацца на дастаткова адэкватную ацэнку пахаваль-нага абраду і датавання могільніка. Разам з тым, як і ў выпадку з папярэднімі могільнікамі, падчас апрацоўкі дадзеных аб курганным некропалі ў Опсе мы сутыкаемся з праблемай рознай ступені дакументаванасці вынікаў рас-копак розных гадоў. Гэта, у першую чаргу, тычыцца інфармацыі аб раўчуках, якія не даследаваліся падчас прац 1893, 1990 і 1996 гг.

Пахаванні ці іх рэшткі былі выяўлены ў 18 курганах з 21 даследавана-га (адпаведна ў насыпах №№ 10, 5/17 і 18 слядоў пахаванняў выяўлена не было). Тыя 18 курганоў, у якіх пахаванні былі зафіксаваныя, падзяляюцца на дзве нераўназначныя групы. Большую частку складаюць насыпы, якія


змяшчаюць крэмацыі (13 курганоў). Адпаведна, да другой, меншай, групы належаць насыпы з пахаваннямі па абрадзе інгумацыі (5 курганоў).

Спаленне нябожчыкаў адбывалася па-за межамі курганоў, пасля чаго рэшткі крэмацый змяшчаліся ў насыпах наступным чынам:

– у мацерыковых ямках – у 1 кургане (№ 3),– на аснаванні – у 6 курганах (№№ 1, 4, 6, 1/13, 2/14, 3/15),– у насыпе – у 3 курганах (№№ 2, 5, 9),– на вяршыні – у 2 курганах (№№ 7, 11 (?)). Пры гэтым варта адзна-

чыць, што ў кургане 11 было выяўлена толькі «2–3 абломка паленых костак» (Покровский, 1895, с. 202),

– рэшткі аднаго трупаспалення былі змешчаны адначасова і ў мацеры-ковай ямцы, і на вяршыні насыпу (№ 20). Як было адзначана вышэй, ёсць усе падставы меркаваць, што тая частка кальцынаваных костак, якая была выяўлена на вяршыні кургана 20, першапачаткова знаходзілася ў нейкай драўлянай канструкцыі.

У курганах №№ 2/14 і 20 выяўлены рэшткі «валікаў» з кавалкаў дзірвану, якія былі выкладзены падчас узвядзення насыпаў з мэтай умаца-вання іх схілаў. Гэты факт прадстаўляе цікавасць не толькі з пункту погляду на працэс узвядзення курганаў, але і па іншай прычыне. Падчас даследаванняў могільніка Опса ў 1893 г. Ф.В. Пакроўскі выявіў наяўнасць на яго тэрыторыі васьмі «колцападобных валоў». Іх знешні дыяметр дасягаў акружнасці ў 30–40 крокаў пры вышыні ў каля 0,2–0,3 м (Покровский, 1895, с. 198). Ф.В. Пакроўскі адзначаў, што ўнутры гэтых колцаў слядоў вогнішча выяўлена не было. Даследчык лічыў магчымымі два тлумачэнні прызначэння «колцапа-добных валоў». Першае з іх заключалася ў тым, што гэтыя аб’екты з’яўляюцца месцамі, прызначанымі для памінальнай трызны. Паводле другога, колцы – гэта своеасаблівы від курганных пахаванняў, прызначаных для «пахавання на паверхні» (Покровский, 1895, с. 206–208). Апошняя думка Ф.В. Пакроўскага падаецца нам даволі перспектыўнай. Можна выказаць асцярожнае меркаван-не, што апісаныя колцы з’яўляліся падрыхтаванымі для ўзвядзення насыпаў пляцоўкамі, агароджанымі валікамі з дзірвану, пасля чаго працэс узвядзення кургана быў па невядомых прычынах спынены. Аднак, відавочна, што пра-панаваная інтэрпрэтацыя можа разглядацца толькі як вельмі асцярожная гіпотэза, бо раскопкі гэтых аб’ектаў не праводзіліся. На жаль, падчас дас-ледавання 2010 г. слядоў колцападобных валоў на тэрыторыі могільніка выяўлена не было. Таму пытанне аб іх будове і прызначэнні даводзіцца пакінуць на будучае, калі ў працэсе здымкі плану ўсяго могільніка могуць быць выяўлены рэшткі апісаных Ф.В. Пакроўскім «колцападобных валоў».

Пахаванні па абрадзе інгумацыі выяўлены ў пяці насыпах. Ва ўсіх вы-падках нябожчыкі змяшчаліся на аснаваннях курганоў (зрэшты, у выпадку з курганам № 20 меркаваць аб гэтым можна толькі з пэўнымі агаворкамі, з-за стану захаванасці пахавання). У астатніх курганах нябожчыкі былі змешчаны наступным чынам:

– курган № 8 – нябожчык нявызначанага полу з падагнутымі нагамі быў пакладзены на левы бок галавой на ўсход,


– курган № 1/12 – нябожчык нявызначанага полу, арыентаваны гала-вой на захад,

– курган № 4/16 – нябожчык мужчынскага полу, арыентаваны галавой на паўднёвы ўсход,

– курган 21 – нябожчыца, арыентаваная галавой на захад.

5.4. Пахавальны інвентарПахавальны інвентар курганнага могільніка Опса адрозніваецца ад

разгледжаных раней некропаляў Ахрэмаўцы і Вусце большым багаццем і разнастайнасцю. Прадметы пахавальнага інвентару былі выяўлены ў 16 курганах з 18, якія ўтрымлівалі пахаванні (адпаведна, у крэмацыях у на-сыпах №№ 3 і 11 інвентару не было). Сярод інвентару можна вызначыць посуд, упрыгажэнні, прадметы побыту і ўзбраенне. Пры гэтым, мы будзем разглядаць паасобку інвентар пахаванняў па абрадзе крэмацыі і інгумацыі.

У пахаваннях па абрадзе крэмацыі найбольш распаўсюджанымі знаходкамі з’яўляецца посуд. Цэлыя альбо фрагментаваныя ляпныя гаршкі выяўлены ў курганах №№ 1, 2, 5, 6, 9, 2/14, 3/15, 20. Усе пасудзіны, аб знешнім выглядзе якіх мы маем пэўную інфармацыю, належаць да керамікі «з пле-чуком», характэрнай для КСПДК. У трох курганах было выяўлена ад 2 да 4 гаршкоў (адпаведна – №№ 3/15, 2/14, 20). У насыпах №№ 4 і 7 былі выяўлены адначасова ляпная і кругавая пасудзіны, а ў кургане № 1/13 змяшчаліся 4 кругавыя гаршкі.

Упрыгажэнні, знойдзеныя ў пахаваннях па абрадзе крэмацыі могільніка Опса, падзяляюцца на тры групы.

Да першай з іх можна аднесці ўпрыгажэнні, тыповыя для КСПДК. У першую чаргу, да ліку такіх упрыгажэнняў належаць рэшткі караляў з кур-гана 5, якія складаліся з бронзавых спіральных пранізак, трохдзюркавых ланцугатрымальнікаў і трапецападобных падвесак (Покровский, 1895, с. 200). Да ліку ўпрыгажэнняў, тыповых для КСПДК, можа належаць і дроб-ны фрагмент упрыгажэння з каляровага металу з кургана № 1/13, вызнача-ны намі як верагодныя рэшткі серпападобнага скроневага колца (мал. 41:6). Да першай групы варта таксама аднесці, хаця і з пэўнымі агаворкамі, фрагмент трапецападобнай падвескі з кургана № 1 і фрагмент абойміцы-размеркавальніка ад галаўнога венчыка-вайнагі з кургана № 20 (мал. 57:1).

Да другой групы варта аднесці артэфакты, якія могуць быць з той ці іншай ступенню ўпэўненасці звязаныя з пранікненнем у рэгіён упрыгажэнняў старажытнарускіх тыпаў. Да іх ліку належаць: бронзавыя гузікі (№№ 1 і 9 (мал. 67:1)), шырокасярэдзінныя пярсцёнкі (№№ 1/13 і 20 (мал. 41:8, 57:7)) і бранзалетападобныя скроневыя колцы з завязанымі канцамі (№ 1/13 (мал. 41:3–5)).

Нарэшце, да трэцяй групы належаць упрыгажэнні, якія не нясуць пэўнай этнічнай «афарбоўкі» ва ўмовах балта-славянскага памежжа. Гэта фрагменты бронзавых ланцужкоў, арнаментаванага пласцінкавага бран-залета і колцы з кургана № 1, фрагменты шыйных грыўняў (№№ 1/13, 20 (мал. 41:2, 57:4–5, 9–10)), спіральныя пранізкі, мініяцюрная падковападобная


фібула і фрагменты срэбнага шнура з кургана № 20 (мал. 57:2–3, 8, 58), жа-лезнае ўпрыгажэнне (бранзалет?) з кургана № 2/14 (мал. 42:2).

Асобна варта спыніцца на аплаўленых шкляных пацерках, якія былі выяўлены ў курганах №№ 5 і 1/13. У першым з іх знойдзеныя жоўтыя і сінія, магчыма лімонападобныя, пацеркі і пранізкі (мал. 67:2), а таксама цёмна-чырвоная прадольнапаласатая ці вочкавая (?) (Покровский, 1895, с. 200). Сярод пацерак 3 кургана № 1/13 вызначаюцца сінія зонныя, жоўтыя і бе-лыя (?) лімонкі і лімонападобныя пранізкі, магчыма, экзэмпляры «пячонач-нага» і чорнага колераў (мал. 41:9–16).

Да прадметаў побыту, што былі выяўленыя ў курганах з пахаваннямі па абрадзе крэмацыі, належаць: жалезныя нажы (№№ 1, 2, 7, 9, 1/13, 3/15), калачападобнае крэсіва (№ 7 (мал. 67:3)), ігла (№ 1/13), спражка прамаву-гольнай формы з крыху ўвагнутымі бакамі (№ 4 (мал. 67:4)).

Усе пяць пахаванняў па абрадзе інгумацыі ўтрымлівалі інвентар. Пры гэтым, трупапакладанні ў насыпах №№ 19 і 21 выяўленыя ў пашкоджаным перакопамі стане, што не дазваляе ўпэўнена меркаваць аб першапачатковай колькасці і характары інвентару ў гэтых пахавальных комплексах. У курга-нах №№ 8, 1/12 і 19 знойдзены толькі гаршкі: № 8 – ляпны, № 1/12 – круга-вы, № 19 – рэшткі двух кругавых (мал. 38:2, 53:2–3). Самае шматінвентарнае пахаванне выяўлена ў кургане № 21. Нягледзячы на тое, што яно было абрабаванае, верагодна, яшчэ ў старажытнасці, падчас раскопак выяўлены рэшткі ляпнога гаршка, фрагменты бранзалетападобных завязанаканечных скроневых колцаў, фрагмент спіральнай пранізкі, нож і шматлікія шкляныя пацеркі, сярод якіх вызначаюцца паставы і сечаны бісер, пацеркі-лімонкі і лімонападобныя пранізкі белага і жоўтага колеру і інш. (мал. 65:2–5, 66).

У кургане № 4/16 выяўлены адзіны ў могільніку Опса прадмет узбра-ення – сякера тыпу IV, якая была таксама і адзіным прадметам пахавальнага інвентару пры гэтым трупапакладанні (мал. 46:2).

Акрамя таго, з курганным могільнікам Опса, ці з размешчаным побач з ім могільнікам Даўбор (Покровский, 1895, с. 211–215), можа быць звязаны наканечнік кап’я, зафіксаваны аўтарам у 2005 г. у музеі опсаўскай сярэд-няй школы (мал. 67:5). Аб магчымасці такога суаднясення сведчыць, у пер-шую чаргу, стан захаванасці (ступень каразіраванасці) прадмета. Даўжыня наканечніка ў яго сучасным стане – 22,7 см (першапачаткова, верагодна, дасягала каля 25 см, бо страчаны вастрыё і частка ўтулкі). Пяро мае яйка-падобную форму і рамбічнае сячэнне, яго даўжыня мусіла дасягаць каля 15,5 см, шырыня – 4,5 см. Шыйка наканечніка шасцігранная ў сячэнні, кру-глая ўтулка мае знешні дыяметр 3,1×2,9 см. Паводле сваіх марфалагічных прыкметаў, наканечнік належыць да тыпу IV паводле А.М. Кірпічнікава (Кирпичников, 1966, с. 14–15) і можа быць датаваны ў межах Х–ХІ стст. (Плавінскі, 2010б, с. 12).

5.5. Датаванне і культурная прыналежнасцьАналіз матэрыялаў раскопак дазваляе сцвярджаць, што пераваж-

ная большасць даследаваных у курганным могільніку Опса пахаванняў


належыць да культуры смаленска-полацкіх доўгіх курганоў. Пра гэта свед-чыць пахавальны абрад, наяўнасць тыповых для КСПДК упрыгажэнняў і характэрная кераміка з плечуком. Разам з тым, відавочна, што на пэўным этапе ў склад калектыву, які пакінуў опсаўскі некропаль, уваходзіць дастат-кова прыкметная колькасць носьбітаў іншай пахавальнай традыцыі, што хавалі сваіх памерлых па абрадзе інгумацыі. Гэтыя пахаванні суправаджа-юцца іншароднымі для КСПДК прадметамі – кругавой керамікай, сякерай тыпу IV, бранзалетападобнымі скроневымі колцамі.

У пахаваннях па абрадзе трупаспалення таксама прысутнічае даволі значная колькасць іншародных для КСПДК артэфактаў: кругавая кераміка, бронзавыя гузікі, шырокасярэдзінныя пярсцёнкі, бранзалетападобныя скроневыя колцы, калачападобнае крэсіва. Пералічаныя факты сведчаць аб тым, што на пэўным этапе функцыянавання могільніка ў ваколіцах Опсы з’явілася група насельніцтва, якая прынесла з сабой традыцыі старажыт-нарускай матэрыяльнай культуры. Можна меркаваць, што прыток гэтага насельніцтва адбыўся ў межах канца Х – пачатку ХІ ст.

Што тычыцца датавання курганнага могільніка Опса, то тут мы су-тыкаемся з тымі ж праблемамі, што былі акрэслены ў выпадку з некропа-лем у Вусці. Галоўнай з іх з’яўляецца тое, што ўсе адносна вузкадатаваныя прадметы ў складзе пахавальнага інвентару з’яўляюцца іншароднымі для КСПДК імпартамі старажытнарускага паходжання і маркіруюць познюю стадыю існавання некропаля. Таму пачатак функцыянавання курганнага могільніка Опса пакуль можа быць толькі ўмоўна вызначаны ў шырокіх межах ІХ–Х стст. Што тычыцца верхняй храналагічнай мяжы існавання некропаля, дык тут можна меркаваць, што пахаванні ў гэтым могільніку працягвалі здзяйсняцца на працягу першай паловы ХІ ст. і да яго сярэдзіны.

Такім чынам, курганны могільнік Опса з’яўляецца найбольш познім з усіх некропаляў КСПДК у Браслаўскім Паазер’і. Час яго функцыяна-вання на сённяшнім этапе даследаванняў можа быць вызначаны ў межах ІХ – першай паловы ХІ ст. Пераважная большасць пахаванняў у могільніку была здзейснена па абрадзе трупаспалення носьбітамі КСПДК. На апош-няй стадыі існавання некропаля (у канцы Х – пачатку ХІ ст.) адбываецца прыток новага славянскага насельніцтва. Можна меркаваць, што калектыў, які пакінуў могільнік у Опсе, адчуў значна больш моцны ўплыў з боку прышэльцаў, чым іншыя групы аўтахтоннага насельніцтва рэгіёна. У выніку гэтага, могільнік у Опсе працягваў функцыянаваць да сярэдзіны ХІ ст., у адрозненне ад суседніх некропаляў, дзе пахаванні перасталі здзяйсняцца ўжо ў пачатку гэтага стагоддзя. Цалкам верагодна, што калектыў носьбітаў традыцый КСПДК, які пакінуў могільнік Опса, мог пачаць змешвацца з прышэльцамі і нават мог пераняць на заключным этапе існавання некро-паля абрад інгумацыі, што дагэтуль практычна не прасочвалася ў іншых некропалях захаду Беларускага Падзвіння і Дзвінска-Нёманскага міжрэчча.


Мал. 48. Курганны могільнік Опса: 1 – план дзённай паверхні кургана 18 (Раскоп І); 2 – умоўныя пазначэнні для раскопаў 2010 г.: 1 – жоўты пясок, 2 – вуголле, 3 – попел

шэрага колеру, 4 – попел белага колеру, 5 – моцна пракалены пясок, 6 – кальцына-ваныя косткі, 7 – перакоп, 8 – дзірван, 9 – мацярык, 10 – недаследаваны ўчастак

(на плане), 11 – дрэва (на плане (мал. М.А. Плавінскага))

Fig. 48. Opsa barrow cemetery: 1 – barrow 18 (Cut I) present-day earth level plan; 2 – conventional sings for the 2010 excavations: 1 – sand, 2 – charcoal, 3 – grey ashes,

4 – white ashes, 5 – burnt sand, 6 – cremated bones, 7 – pit, 8 – turf, 9 – basic earth level, 10 – unexcavated area (on the plan), 11 – tree (on the plan (drawn by M. Plavinsky))


Мал. 49. Курганны могільнік Опса, профілі кургана 18 (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 49. Opsa barrow cemetery, barrow 18 sections (drawn by M. Plavinsky)


Мал. 50. Курганны могільнік Опса, план мацерыку кургана 18 і профілі Раскопа І (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 50. Opsa barrow cemetery, barrow 18 basic earth level plan and sections of cut I (drawn by M. Plavinsky)


Мал. 51. Курганны могільнік Опса, курган 19 (Раскоп ІІ): 1 – план дзённай паверхні, 2 – план мацерыку і профілі раскопу (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 51. Opsa barrow cemetery, barrow 19 (Cut II): 1 – present-day earth level plan, 2 – basic earth level plan and sections of cut (drawn by M. Plavinsky)


Мал. 53. Курганны могільнік Опса, курган 19: 1 – план пахавання, 2 – кругавы гаршчок, 3 – венца кругавога гаршка (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 53. Opsa barrow cemetery, barrow 19: 1 – plan of the destroyed inhumation burial, 2 – wheel-made pot, 3 – fragment of wheel-made pot rim (drawn by M. Plavinsky)


Мал. 54. Курганны могільнік Опса, план дзённай паверхні кургана 20 (Раскоп ІІІ (мал. М.А. Плавінскага))

Fig. 54. Opsa barrow cemetery, barrow 20 (Cut III) present-day earth level plan (drawn by M. Plavinsky)


Мал. 56. Курганны могільнік Опса, курган 20: 1–2 – графічныя рэканструкцыі ляпных гаршкоў з пахавання 1 (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 56. Opsa barrow cemetery, barrow 20: 1–2 – graphic reconstructions of hand-made pots from burial 1 (drawn by M. Plavinsky)


Мал. 57. Курганны могільнік Опса, курган 20, пахавальны інвентар пахавання 1 (1–7) і пахавання 2 (8–12): 1 – фрагмент бронзавай абойміцы ад галаўнога венчыка-вайнагі, 2–3 – фрагменты бронзавых спіральных пранізак, 4 – фрагмент бронзавай шыйнай грыўні (?), 5 – галоўка бронзавай фібулы ці шыйнай грыўні, 6 – фрагмент жалезнай пласцінкі, 7 – фрагментаваны шырокасярэдзінны пярсцёнак, 8 – бронза-вая фібула, 9 – галоўка бронзавай фібулы ці шыйнай грыўні, 10 – фрагмент бронза-

вай шыйнай грыўні (?), 11–12 – ляпныя гаршкі (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 57. Opsa barrow cemetery, barrow 20, grave goods from burial 1 (1–7) and burial 2 (8–12): 1 – fragment of a bronze plate for hadband, 2–3 – bronze spirals, 4 – fragment of a

bronze neckring (?), 5 – head of a bronze fibula or neckring, 6 – fragment of iron plate, 7 – fragmented finger ring, 8 – bronze fibula, 9 – head of a bronze fibula or neckring,

10 – fragment of a bronze neckring (?), 11–12 – hand-made pots (drawn by M. Plavinsky)


Мал. 58. Курганны могільнік Опса, курган 20, фрагменты вітага срэбнага шнура: 1–5 – пахаванне 1, 6–13 – пахаванне 2 (фота М.І. Сцяпанавай)

Fig. 58. Opsa barrow cemetery, barrow 20, fragments of silver cord: 1–5 – burial 1, 6–13 – burial 2 (photo by M. Stsiapanava)


Мал. 59. Курганны могільнік Опса, курган 20, план і профіль пахавання 2 (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 59. Opsa barrow cemetery, barrow 20, plan and section of burial 2 (drawn by M. Plavinsky)


Мал. 60. Курганны могільнік Опса, курган 20: 1 – ляпныя гаршкі над пахаваннем 2, 2 – профіль пахавання 2 (фота М.А. Плавінскага)

Fig. 60. Opsa barrow cemetery, barrow 20: 1 – hand-made pots above burial 2, 2 – section of burial 2 (photo by M. Plavinsky)


Мал. 61. Курганны могільнік Опса, курган 20 (Раскоп ІІІ), план мацерыку і профілі раскопу (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 61. Opsa barrow cemetery, barrow 20 (Cut III), basic earth level plan and sections of cut (drawn by M. Plavinsky)


Мал. 62. Рэканструкцыя першапачатковага выгляду кургана 20 (рэканструкцыя М.А. Плавінскага, мал. М.І. Сцяпанавай)

Fig. 62. Reconstruction of barrow 20 original view (reconstruction by M. Plavinski, drawn by M. Stsiapanava)


Мал. 63. Курганны могільнік Опса, курган 21 (Раскоп ІV): 1 – план дзённай паверхні, 2 – план мацерыку і профілі раскопу (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 63. Opsa barrow cemetery, barrow 21 (Cut IV): 1 – present-day earth level plan, 2 – basic earth level plan and sections of cut (drawn by M. Plavinsky)


Мал. 65. Курганны могільнік Опса, курган 21: 1 – план пахавання, 2 – ляпны гар шчок, 3 – жалезны нож, 4 – фрагмент бронзавай спіральнай пранізкі,

5 – фрагменты бронзавых бранзалетападобных скроневых колцаў (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 65. Opsa barrow cemetery, barrow 21: 1 – plan of burial, 2 – hand-made pot, 3 – knife, 4 – fragment bronze of spiral, 5 – fragments of bronze bracelet-shaped temple-rings

(drawn by M. Plavinsky)


Мал. 66. Курганны могільнік Опса, курган 21: 1–29 – шкляныя пацеркі (фота М.І. Сцяпанавай)

Fig. 66. Opsa barrow cemetery, barrow 21: 1–29 – glass beads (photo by M. Stsiapanava)


Мал. 67. Курганны могільнік Опса: 1 – шкляная пацерка, курган 5, 2 – бронзавы гузік, курган 9, 3 – жалезнае калачападобнае крэсіва, курган 7, 4 – жалезная

спражка, курган 4, 5 – жалезны наканечнік кап’я, курганны могільнік Опса (?) (1–4 – пав. У.В. Енукова, 5 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 67. Opsa barrow cemetery: 1 – glass bead, barrow 5, 2 – bronze button, barrow 9, 3 – iron firesteel, barrow 7, 4 – iron buckle, barrow 4, 5 – iron spearhead, Opsa barrow

cemetery (?) (1–4 – after V. Yenukov, 5 – drawn by M. Plavinski)

6.1. МесцазнаходжаннеКурганны могільнік Рацкі Бор вядомы ў навуковай літаратуры з канца

ХІХ ст. (Покровский, 1895, с. 185–197). Могільнік размяшчаецца ў лесе зле-ва ад шашы Браслаў – Відзы, непадалёк ад заходняга берага возера Дрывя-ты, і складаецца з некалькіх курганных груп (мал. 68:А). Акрамя курганных груп у лесе, за 300 м на ўсход ад вёскі Майшулі, каля павароту з шашы на грунтовую дарогу, якая ідзе ўздоўж заходняга берагу возера, знаходзіцца гарадзішча, якое ўвайшло ў навуковую літаратуру пад назвай «Салдатава гара» (Дучыц, Шадыра, 2004, с. 143; Плавінскі, Харытановіч, Дзярновіч, 2008, с. 205–206).1 Асноўная курганная група могільніка Рацкі Бор размяшчалася на поўдзень ад гарадзішча і складалася з трох асобных скапленняў насыпаў, у якіх, паводле звестак Ф.В. Пакроўскага, у канцы ХІХ ст. налічвалася каля 80 курганоў. Другая, апісаная даследчыкам група, знаходзілася на ўсходнім ускрайку лесу і складалася з блізу 20 насыпаў. Нарэшце, курганы трэцяй групы могільніка Рацкі Бор размяшчаліся ланцужком уздоўж заходняга бе-рага возера Дрывяты (усяго 13 курганоў (Покровский, 1895, с. 185–186)).

6.2. Гісторыя даследаванняУпершыню раскопкі курганоў у Рацкім Бары былі праведзены графам

У. Плятэрам, пра што паведамляе Ф.В. Пакроўскі. На жаль, ніякіх звестак аб гэтых працах не захавалася. У 1893 г. Ф.В. Пакроўскі даследаваў у могільніку 20 курганоў (Покровский, 1895, с. 186–192). Праз дзевяноста гадоў, у 1983 г., Л.У. Дучыц і В.І. Шадыра аднавілі раскопкі пахавальных насыпаў у Рацкім Бары і даследавалі 3 курганы ў асноўнай курганнай групе могільніка (Ду-чиц, 1983, с. 29–30; Дучыц, Шадыра, 2004). У 1990 г. Л.У. Дучыц даследавала яшчэ 3 курганы ў Рацкім Бары. Адзін з іх размяшчаўся ля лясной дарогі, якая вядзе з вёскі Шалтэні ў вёску Мядынкі (мал. 73). Яшчэ два яна залічыла да другой, вылучанай Ф.В. Пакроўскім, курганнай групы могільніка (Дучиц, 1991, с. 4–5).

Такім чынам, з 1893 па 1990 гг. у Рацкім Бары было раскапана 26 курганоў. Ф.В. Пакроўскі апублікаваў матэрыялы сваіх даследаванняў у 1895 г. (Покровский, 1895, с. 185–197), а вынікі прац Л.У. Дучыц і В.І. Ша-дыры 1983 г. былі выдадзеныя ў якасці асобнага артыкула (Дучыц, Шадыра, 2004). Дадзеныя аб раскопках 1990 г. засталіся неапублікаванымі.

Акрамя таго, у 2003 г. С.Дз. Дзярновіч сумесна з М.А. Плавінскім правялі шурфоўку на гарадзішчы ў Рацкім Бары. Гарадзішча мае пляцоўку

1 Разам з тым, неабходна адзначыць, што Ф.В. Пакроўскі называе «Салдатавай гарой» не гарадзішча, а іншае ўзвышша на беразе возера Дрывяты (Покровский, 1895, с. 184).

VI. КУРГАННЫ МОГІЛЬНІК РАЦКІ БОР


авальнай формы памерам 52×40 м, умацаваную трыма шэрагамі валоў і равоў (мал. 69). З паўночнага і ўсходняга бакоў схілы гарадзішча стромкія, у той час як з паўднёвага і заходняга бакоў яны маюць плаўны ўхіл. У 2003 г. на паўночна-ўсходнім ускрайку пляцоўкі гарадзішча быў закладзе-ны шурф Г-падобнай фомы плошчай 12 кв.м. У выніку раскопак выяўлена, што культурны слой на гарадзішчы мае магутнасць ад 0,24 да 0,63 м і скла-даецца з гумусаванага пяску слаба насычанага знаходкамі. Самі знаходкі прадстаўленыя жалезным сярпом і фрагментамі посуду, які належыць да позняга этапу культуры штрыхаванай керамікі (мал. 70). На падставе выяўленых матэрыялаў, гарадзішча можна датаваць першымі стагоддзямі н.э. і вызначыць яго як гарадзішча-сховішча (Плавінскі, Харытановіч, Дзярновіч, 2008, с. 205–206).2

Пры публікацыі матэрыялаў раскопак курганнага могільніка Рацкі Бор 1983 і 1990 гг. мы выкарыстоўваем, як і ў выпадку з іншымі некропалямі, скразную нумарацыю курганоў. Адпаведна, насыпы, даследаваныя Ф.В. Пакроўскім, маюць нумары з 1 па 20. Курганы, раскапаныя ў 1983 г., ма-юць двайную нумарацыю – першая лічба адпавядае нумару насыпу на плане Л.У. Дучыц и В.І. Шадыры (мал. 68:В), другая – адпавядае скразной нумарацыі насыпаў у могільніку (адпаведна, №№ 2/21, 5/22, 7/23). Курганы, даследаваныя ў 1990 г. Л.У. Дучыц, атрымалі ў скразной нумарацыі №№ 1/24, 1/25 і 2/26.

6.3. Апісанне курганоў, даследаваных у 1983 і 1990 гадахУ 1983 г. Л.У. Дучыц і В.І. Шадыра раскапалі ў Рацкім Бары 3 курганы.Курган 2/21 меў дыяметр 5 м і вышыню 1 м. Пакрыты слоем дзірвану

насып складаўся з ярка-жоўтага пяску, у якім сустракаліся вугальныя ўключэнні (мал. 71:1). Прыблізна па сярэдзіне вяршыні насыпу была выяўлена попельна-вугальная праслойка магутнасцю 0,15–0,2 м. На ма-церыку ляжалі чатыры валуны – два амаль у цэнтры і два ў паўднёва-заходнім сектары. Безынвентарнае пахаванне па абрадзе трупаспалення было выяўлена на вяршыні насыпу, адразу пад дзірванам (Дучиц, 1983, с. 29, рис. 43; Дучыц, Шадыра, 2004, с. 143, мал.1:а).

Курган 5/22 меў дыяметр 5,5 м і вышыню 1,2 м. Насып, пакрыты сло-ем дзірвану, складаўся з ярка-жоўтага пяску, у якім сустракаліся вугальныя ўключэнні (мал. 71:2). На глыбіні 0,8 м ад вяршыні насыпу была выяўлена попельна-вугальная праслойка магутнасцю 0,15 м. На мацерыку ў паўночна-заходнім сектары ляжалі два невялікія валуны, яшчэ адзін валун знаходзіўся ў паўночна-ўсходнім сектары. Побач з гэтым валуном было выяўлена паха-ванне па абрадзе трупаспалення, якое змяшчалася ў мацерыковай ямцы ды-яметрам 0,4 м і 0,3 м. Сярод кальцынаваных костак знойдзены фрагменты

2 Матэрыялы раскопак 1983 г. захоўваюцца часткова ў фондах БРАМ – н/д 1456, н/д 1457, часткова – у ІГ НАН Беларусі (фрагменты ляпнога посуду з кургана 7/23). На жаль, высветліць, дзе знаходзяцца астатнія знаходкі з гэтага кургана, не атрымалася. Матэрыялы раскопак 1990 г. захоўваюцца ў БРАМ – КП 4350. Знаходкі з шурфа на гарадзішчы-сховішчы захоўваюцца ў фондах НГМ РБ – КП 45736, н/д 32858.


ляпной керамікі, сярод якіх вылучаюцца два тыповых для КСПДК венца «з плечуком» (мал. 71:4–5). Абодва фрагмента дэфармаваныя ў выніку другас-нага абпалу (Дучиц, 1983, с. 29, рис. 44, 46:20; Дучыц, Шадыра, 2004, с. 143, мал.1:б, 2:21).

Курган 7/23 меў дыяметр 5 м і вышыню 1 м. Пакрыты слоем дзірвану насып складаўся з жоўтага пяску (мал. 72:1). Прыкладна на сярэдзіне вышыні насыпу прасочвалася слаба выяўленая попельна-вугальная прас-лойка. У мацерыку знаходзіліся дзве яміны, якія змяшчалі пахаванні па абрадзе трупаспалення (Дучиц, 1983, с. 29–30, рис. 45, 46:1–19; Дучыц, Ша-дыра, 2004, с. 143, мал.1:в, 2:1–20).

Пахаванне 1 было выяўлена ў паўднёва-заходнім сектары. Яно змя-шчалася ў мацерыковай яміне дыяметрам 0,4 м і глыбінёй 0,25 м. Сярод кальцынаваных костак знойдзены:

– чатыры фрагменты ляпной пасудзіны, поўны профіль якой атрыма-лася аднавіць. Пасудзіна мела вышыню 11,1 см і належыць да керамікі «з плечуком» (мал. 72:3);

– бронзавы шарык (злітак?);– фрагмент бронзавага ўпрыгажэння (мал. 72:2).Пахаванне 2 знаходзілася ў паўночна-ўсходняй частцы аснавання кур-

гана ля самага яго краю. Мацерыковая яма мела дыяметр 0,45 м пры глыбіні 0,4 м. Побач з ямай, з усходняга і паўднёва-ўсходняга бакоў, ляжалі шэсць камянёў. Акрамя таго, яшчэ чатыры камяні знаходзіліся ля аснавання на-сыпу, з яго паўночнага боку. Сярод кальцынаваных костак былі знойдзены:

– некалькі дробных фрагментаў ляпной пасудзіны;– больш за 20 фрагментаў бронзавых спіральных пранізак рознага ды-

яметру (мал. 72:5–12);– фрагмент бронзавага бі-S-падобнага ланцугатрымальніка (мал.

72:13). Падобныя ланцугатрымальнікі лічацца тыповым упрыгажэннем для КСПДК (Енуков, 1990, с. 59; Лесман, 2012, с. 228). Аднак вузкага да-тавання падобныя ўпрыгажэнні не маюць, бо ў Ніжнім Падзвінні, у ста-ражытнасцях ліваў, яны з’яўляюцца ўжо ў VII ст. (Spirģis, 2005, аtt. 3) і працягвалі выкарыстоўвацца ў латгалаў да сярэдзіны XVI ст. (Berga, 2007, аtt. 19–23);

– адзінаццаць цэлых і фрагментаваных бронзавых трапецападобных падвесак, частка з якіх упрыгожаная чатырма пункцірнымі лініямі, а на ад-ной падвесцы нанесены кропкавы арнамент (мал. 72:14–16);

– чатыры кавалкі расплаўленых бронзавых пласцінак;– пяць фрагментаў бронзавых стрыжняў (фрагменты расплаўленых

упрыгажэнняў (мал. 72:17–21);– тры бронзавых шарыкі (зліткі бронзы?).У паўднёва-ўсходнім сектары, бліжэй да цэнтра, на мацерыку

выяўленая попельна-вугальная пляма. Каля яе знойдзеныя чатыры фраг-менты ляпной пасудзіны, сярод якіх вылучаецца адно слаба прафіляванае, амаль вертыкальнае, венца (мал. 72:4). Нягледзячы на гэта, яно таксама можа быць аднесена да керамікі КСПДК.


На падставе наяўных знаходак вузкае датаванне кургана 7/23 не прадстаўляецца магчымым. Разам з тым, пытанне аб датаванні гэтага па-хавальнага насыпу мае пэўную гістарыяграфію, на якой варта спыніцца асобна. Трапецападобныя падвескі, аналагічныя знойдзеным у кургане 7/23, былі датаваныя І.А. Гаўрытухіным VII–IХ стст. (Гавритухин, 1997, с. 47–48). Аналагічнае датаванне знойдзеных імі падвесак прапанавалі так-сама і Л.У. Дучыц і В.І. Шадыра. Акрамя таго, даследчыкі аднеслі фрагменты ляпнога гаршка з кургана 7/23 да слоікападобных форм і залічылі яго да по-суду банцараўскай культуры, што дазволіла ім датаваць гэты насып VII ст. (Дучыц, Шадыра, 2004, с. 146). Праведзены аналіз пахавальнага інвентару сведчыць аб памылковасці такога меркавання.

У 1990 г. Л.У. Дучыц раскапала ў Рацкім Бары яшчэ тры курганы (мал. 73).Куран 1/24 размяшчаўся непадалёк ад возера Болта, да лясной дарогі,

якая вядзе з вёскі Шалтэні ў вёску Мядынкі (усяго Л.У. Дучыц выявіла тут 3 насыпы (мал. 74:1)). Курган меў вышыню 0,6 м і дыяметр 5,5 м. З усходняга боку добра прасочваўся раўчук глыбінёй да 0,3 м. Насып складаўся з пяску, у якім сустракаліся вугальныя ўключэнні. Аснаванне пакрываў попельны слой магутнасцю да 0,2 м, на якім выяўленае мужчынскае пахаванне па абрадзе інгумацыі, арыентаванае галавой на ўсход. Рукі пахаванага ляжалі ўздоўж тулава (Дучиц, 1991, с. 4, рис. 2–3). Пры пахаванні знойдзены:

– ля левага плечука пяром у бок ног ляжаў наканечнік ланцэтападобна-га кап’я з «гатычным» арнаментам на ўтулцы (мал. 74:2). Наканечнік вельмі моцна пашкоджаны карозіяй. Агульная даўжыня наканечніка дасягала не менш як 35 см. Даўжыня лінзападобнага ў сячэнні пяра – 27 см, яго шыры-ня – не менш за 2,1 см, таўшчыня – 0,6 см. Шыйка ў сячэнні шасцігранная, утулка – круглая. Яе знешні дыяметр – 2,1 см, унутраны – 1,8 см. Суадносіны пяра і ўтулкі – 3:1. Кап’ё належыць да тыпу І паводле А.М. Кірпічнікава (Кирпичников, 1966, с. 9, 12), альбо тыпу Е паводле Я. Петэрсана (Петерсен, 2005, с. 59–61) і таксама, як і аналагічны наканечнік з кургана 61 могільніка Вусце (мал. 26:1), можа быць датаванае ў межах другой паловы Х – першай паловы ХІ ст. (Плавінскі, 2007, с. 161);

– злева ад костак таза знаходзілася масіўная бронзавая падкова-падобная спіралеканечная фібула з жалезным язычком, цалкам страча-ным у выніку карозіі (мал. 74:3). Дыяметр фібулы – 8,3×7,9 см. Дужка мае трохвугольнае сячэнне памерам 0,6×0,4 см. Падобныя фібулы датуюцца ў старажытнарускіх курганах у шырокіх межах Х–ХІІ стст., а часам і ХІІІ ст. (Мальм, 1967, с. 153), у Ноўгарадзе яны сустракаюцца ў слаях Х–ХІІ стст., але пераважна – Х–ХІ стст. (Седова, 1981, с. 86; Лесман, 1990, с. 75);

– ля левай бярцовай косткі ляжаў жалезны нож (мал. 74:4)3.На падставе выяўленых знаходак пахаванне можа быць датаванае

ў межах другой паловы Х – першай паловы ХІ ст., хаця найбольш вера-годным падаецца яго датаванне – канцом Х – пачаткам ХІ ст. (у тым ліку і па аналогіі з курганам 61 могільніка Вусце, дзе быў знойдзены падобны ланцэтападобны наканечнік кап’я з арнаментаванай утулкай).

3 У фондах БРАМ дадзены прадмет выявіць не ўдалося (М.П.).


Яшчэ два курганы былі даследаваны Л.У. Дучыц у 1990 г. у другой групе курганнага могільніка Рацкі Бор.

Курган 1/25 меў вышыню 0,5 м пры дыяметры 4,2 м (мал. 75:1). З паўднёвага, усходняга і паўночна-ўсходняга боку прасочваўся раўчук глыбінёй да 0,3 м. Насып складаўся з пяску з дробнымі вугольчыкамі. Ас-наванне кургана было пакрытае попельным слоем магутнасцю 0,2–0,3 м, асабліва насычаным з усходняга боку. Слядоў пахавання выяўлена не было (Дучиц, 1991, с. 4, рис. 5).

Курган 2/26 меў вышыню 0,3 м пры дыяметры каля 4 м. У насыпу сустракаліся вугальныя ўключэнні (мал. 75:2). На аснаванні выяўлены по-пельны слой магутнасцю 0,15–0,2 м. Слядоў пахавання ў кургане не было (Дучиц, 1991, с. 4, рис. 6).

6.4. Пахавальны абрадЯк і ў выпадку з іншымі могільнікамі, аналіз пахавальнага абра-

ду некропаля ў Рацкім Бары ажыццяўляецца з улікам усіх курганоў, дас-ледаваных у 1893, 1983 і 1990 гг. Адпаведна, як і ў выпадку з усімі іншымі могільнікамі, падчас апрацоўкі матэрыялаў з Рацкага Бора мы сутыкаемся з рознай ступенню дакументаванасці дадзеных аб раскопках. Разам з тым, улічваючы, што першапачатковая колькасць насыпаў у некропалі складала больш за 110, з якіх 26 было раскапана, можна меркаваць, што ў могільніку даследавана ад 1/5 да 1/4 ад агульнай колькасці курганоў.

Пахаванні былі выяўлены ў 18 курганах з 26 даследаваных. Адпа-ведна, 8 насыпаў (№№ 2, 4, 12, 13, 17, 20, 1/25, 2/26) слядоў пахаванняў не ўтрымлівалі. Пры гэтым, у трох курганах без пахаванняў быў выяўлены інвентар: у кургане 12 – срэбнае колца з круглага ў сячэнні дроту, у кургане 17 – пяць грушападобных крыжапраразных арнаментаваных бразготак, а ў кургане 20 – ляпны гаршчок (Покровский, 1895, с. 190–191).

З 18 курганоў, у якіх былі выяўленыя пахаванні, 16 утрымлівалі крэмацыі і 2 – інгумацыі. Спаленне нябожчыкаў адбывалася па-за межамі курганоў, пасля чаго іх рэшткі змяшчаліся ў насыпах наступным чынам:

– у мацерыковых ямках – у 3 курганах (№№ 1, 5/22, 7/23);– на аснаванні – у 7 курганах (№№ 3, 5, 8, 9, 10, 15, 19);– у насыпе – у 2 курганах (№№ 14, 18);– на вяршыні пад дзірванам – у 3 курганах (№№ 7, 11, 2/21);– у кургане 6 кальцынаваныя косткі былі выяўленыя на аснаванні і ў

мацерыковай ямцы.Варта адзначыць, што пэўную ролю ў пахавальным абрадзе некро-

паля Рацкі Бор выконвалі камяні, якія былі выяўлены больш як у палове курганоў з пахаваннямі па абрадзе крэмацыі (усяго яно знойдзеныя ў 10 насыпах: №№ 1, 2, 5, 6, 7, 12, 18, 2/21, 5/22, 7/23).

Інгумацыі знойдзены ў двух курганах. У абодвух выпадках гэты былі пахаванні мужчын, якія змяшчаліся на аснаванні і былі арыентаваныя галовамі на ўсход (№№ 16 і 1/24).


6.5. Пахавальны інвентарПахавальны інвентар курганнага могільніка Рацкі Бор не надта багаты.

Прадметы пахавальнага інвентару знойдзеныя ў 17 курганах, прычым у трох з іх (№№ 12, 17, 20) саміх пахаванняў не было. Як і ў выпадку з курганным могільнікам Опса, мы будзем паасобку разглядаць інвентар з пахаванняў па абрадзе крэмацыі і інгумацыі (пры гэтым курганы без пахаванняў, у якіх быў выяўлены інвентар, разглядаюцца супольна з пахаваннямі па абрадзе трупаспалення).

Сярод насыпаў з крэмацыямі вылучаецца курган 6, у якім, верагодна, было выяўлена два пахаванні – на аснаванні і ў мацерыковай ямцы (По-кровский, 1895, с. 188, рис. 58). У першым з іх знойдзены ляпны гаршчок і бясформенныя зліткі бронзы. Гаршчок «у форме кацялка» меў вышыню 7,5 см і дыяметр 10×12 см. У другім пахаванні, якое знаходзілася ў мацерыковай ямцы, была знойдзеная жалезная рыфлёная В-падобная спражка памерам 2,3×4,8 см (мал. 76:6). Аналагічныя спражкі (тып Прытцып-Палібіна (група V) паводле І.А. Бажана і С.Ю. Каргапольцава датуюцца ва Усходняй Еўропе канцом IV – пачаткам VI ст. (Бажан, Каргопольцев, 1989, с. 28–29). Разам з тым, па меркаванні А.Р. Міхайлавай, у культуры пскоўскіх доўгіх курганоў іх выкарыстанне магло працягвацца і ў VI ст. (Михайлова, 2003, с. 242). Распаўсюджанне В-падобных спражак ва Усходняй Еўропе даследчыкі звяз-ваюць з культурным імпульсам другой паловы V ст. (Казанский, 1999, с. 414–415; Лопатин, Фурась ев, 2007, с. 63), які прывёў, у тым ліку, і да з’яўлення культуры пскоўскіх доўгіх курганоў (Седов, 2005, с. 365; Лопатин, Фурасьев, 2007, с. 74; Фурасьев, 2001, с. 16). Такім чынам, курган 6 можа быць датава-ны ў межах V (яго другой паловы) – VI ст. (Плавинский, 2010, с. 240).

Астатнія інвентарныя пахаванні па абразе крэмацыі належаць да больш позняга часу. Найбольш распаўсюджанымі знаходкамі ў гэтых па-хаваннях з’яўляецца ляпны посуд. Цэлыя альбо фрагментаваныя ляпныя пасудзіны знойдзены ў курганах №№ 3, 5 (два гаршка), 8, 9 (два гаршка), 10, 11, 14, 15, 19, 20 (курган без пахавання), 5/22, 7/23 (два гаршка). На жаль, выяваў ляпных гаршкоў з раскопак Ф.В. Пакроўскага не захавалася, што не дазваляе выказваць пэўныя меркаванні аб іх марфалагічных асаблівасцях (гэта тычыцца і большасці іншых артэфактаў з раскопак 1893 г.). Аднак, ва ўсіх выпадках, калі прамалёўкі посуду захаваліся – курганы №№ 9, 5/22, 7/23 (мал. 76:1, 71:4–5, 72:3–4), можна меркаваць, што гаршкі належаць да керамікі «з плечуком», характэрнай для КСПДК. Разам з тым, пасудзіны з курганоў №№ 9 і 7/23 маюць слаба прафіляваныя, амаль вертыкальныя вен-цы, што некалькі адрознівае іх ад тыповага посуду КСПДК.

Адносна нешматлікія ўпрыгажэнні, знойдзеныя ў пахаваннях па абрад-зе крэмацыі курганнага могільніка Рацкі Бор, можна падзяліць на тры групы.

Да першай з іх належаць упрыгажэнні, тыповыя для КСПДК. Да іх ліку належаць: бронзавая арнаментаваная абойміца ад галаўнога вен-чыка-вайнагі (мал. 76:5 (№ 3)), бронзавыя трапецападобныя падвескі (мал. 72:14–16 (№ 7/23)), бронзавы бі-S-падобны ланцугатрымальнік (мал. 72:13 (№ 7/23)).


Да другой групы належаць артэфакты, якія могуць быць з той ці іншай ступенню ўпэўненасці звязаныя з пранікненнем у рэгіён упрыгажэнняў старажытнарускіх тыпаў. Да іх ліку належаць грушападобныя крыжапрарз-ныя бразготкі (курган без пахавання № 17), а таксама дзве жалезныя пад-ковападобныя фібулы (№№ 5 і 8). Хаця фібулы залічаны да гэтай групы з пэўнай ступенню ўмоўнасці.

Да трэцяй групы належаць упрыгажэнні, якія не нясуць пэўнай этна-культурнай «афарбоўкі» ва ўмовах балта-славянскага памежжа. Гэта фраг-менты бронзавых ланцужкоў (№ 4, 8), спіральныя пранізкі (№ 7, 8, 7/23), колца са срэбнага дроту (№ 12), фрагменты бронзавага бранзалета (? № 3)). Таксама да гэтай групы мы вымушаныя аднесці шэраг упрыгажэнняў з рас-копак 1893 г., якія, зыходзячы з наяўных апісанняў, не могуць быць упэўнена ідэнтыфікаваныя, а менавіта: фрагмент жалезнага званочка, «абломак у форме званочка» і «абломак крыжападобнага кубачка» з кургана 8 (Покров-ский, 1895, с. 189).

Прадметы побыту, выяўленыя ў курганах з пахаваннямі па абра-дзе крэмацыі, зусім нешматлікія. Гэта лязо нажа (№ 15) і два гліняныя біканічныя праселкі (мал. 76:3–4 (№№ 8 і 19)).

Абодва пахаванні па абрадзе інгумацыі (№№ 16 і 1/24) утрымлівалі дастаткова багаты інвентар, у тым ліку і прадметы ўзбраення. У кургане 16 былі знойдзеныя ляпны гаршчок з «плечуком» (мал. 76:2), наканечнік кап’я з эліпсападобным пяром і сякера, якая, мяркуючы па апісанні Ф.В. Пакроўскага, належала да тыпу IV паводле А.М. Кірпічнікава (Кир-пичников, 1966, с. 36–37). Акрамя таго, пры пахаванні знаходзіліся жалез-нае калачападобнае крэсіва, бронзавая падковападобная спіралеканечная фібула з трохграннага ў сячэнні дроту (Покровский, 1895, с. 191). На пад-ставе наяўнасці сякеры тыпу IV і ляпнога гаршка датаванне кургана 16 можа быць прыблізна вызначана ў межах канца Х – сярэдзіны ХІ ст. У кур-гане 1/24 былі знойдзены ланцэтападобны наканечнік кап’я, жалезны нож і бронзавая падковападобная фібула.

6.6. Датаванне і культурная прыналежнасцьАналіз матэрыялаў раскопак сведчыць, што курганны могільнік Рацкі

Бор належыць да культуры смаленска-полацкіх доўгіх курганоў. Разам з тым, адзін з курганоў з крэмацыяй (№ 6) быў узведзены значна раней за астатнія – у трэцяй чвэрці І тыс. н.э. і належыць да культуры пскоўскіх доўгіх курганў.

Астатнія насыпы з пахаваннямі па абрадзе трупаспалення былі ўзведзены насельніцтвам КСПДК, пра што сведчаць асобныя спецыфічныя ўпрыгажэнні – абойміца ад галаўнога венчыка-вайнагі, трапецападобныя падвескі і бі-S-падобны ланцугатрымальнік, а таксама кераміка з «плечу-ком». Разам з тым, у некаторых пахаваннях КСПДК прысутнічаюць асобныя артэфакты, іншародныя для гэтай культуры – жалезныя падковападобныя і фібулы і крыжапраразныя бразготкі. Наяўнасць гэтых прадметаў сведчыць аб пранікненні ў побыт мясцовага насельніцтва пэўных элементаў, звязаных з традыцыямі матэрыяльнай культуры старажытнарускай дзяржавы.


Верагоднымі носьбітамі гэтых традыцый былі людзі, пахаваныя па абрадзе інгумацыі са зброяй. Наяўнасць двух прадметаў узбраення ў курга-не 16 і рэдкага наканечніка кап’я паўночнаеўрапейскага тыпу ў кургане 1/24 дазваляе разглядаць гэтыя пахаванні як дружынныя. Іх наяўнасць свед-чыць аб распаўсюджанні ў рэгіёне княжацкай адміністрацыі (Плавінскі, 2011а, с. 129–135).

Датаванне могільніка Рацкі Бор прадстаўляе сабой дастаткова склада-ную праблему. Як ужо было адзначана, курган 6 належыць да трэцяй чвэрці І тыс. н.э. Што ж тычыцца іншых пахаванняў па абрадзе крэмацыі, якія на-лежаць да КСПДК, дык дадзеных для іх датавання зусім мала. Фактычна, ніводнага вузка датаванага комплексу ў нашым распараджэнні няма. Пры гэтым, колькі-небудзь надзейнаму датаванню падлягаюць толькі прадметы старажытнарускага паходжання (крыжапраразныя бразготкі з кургана 17 (без пахавання), якія датуюцца канцом Х – пачаткам ХІІ ст. (Мальм, Фех-нер, 1967, с. 136; Лесман, 1984, с. 136)). Таму, датаванне пахаванняў КСПДК можа быць папярэдне вызначана, фактычна, толькі па аналогіі з іншымі помнікамі мікрарэгіёна (Вусце, Опса) у шырокіх межах ІХ – пачатку ХІ ст.

На фінальным этапе існавання могільніка – у канцы Х (магчыма, з яго другой паловы) – пачатку ХІ ст., насельніцтва КСПДК, якое яго пакінула, стала ўцягвацца ў сферу старажытнарускіх традыцый, што выявілася ў выкарыстанні асобных прадметаў старажытнарускай матэрыяльнай куль-туры і з’яўленні прадстаўнікоў княжацкай адміністрацыі, чые пахаванні су-праваджаюцца прадметамі ўзбраення старажытнарускіх (сякера тыпу IV) і паўночнаеўрапейскіх тыпаў (ланцэтападобны наканечнік кап’я з «гатыч-ным» арнаментам на ўтулцы).

Такім чынам, найбольш старажытны курган у Рацкім Бары (курган 6) быў узведзены ў трэцяй чвэрці І тыс. н.э. носьбітамі пахавальных традыцый культуры пскоўскіх доўгіх курганоў. Асноўная маса пахаванняў некропаля належыць да КСПДК і можа быць датаваная ў шырокіх межах ІХ – пачатку ХІ ст. На апошнім этапе функцыянавання могільніка – у канцы Х (магчыма, з яго другой паловы) – пачатку ХІ ст., калектыў КСПДК, якому ён належаў, стаў адчуваць пэўны ўплыў традыцый старажытнарускай матэрыяльнай культуры, што магло стаць вынікам усталявання кантактаў са старажытнымі гандлёва-рамеснымі цэнтрамі (цэнтрам) Полацкага Падзвіння. Вынікам гэ-тых кантактаў стала з’яўленне ў некропалі пахаванняў прадстаўнікоў по-лацкай княжацкай адміністрацыі (курганы 16, 1/24). У хуткім часе пасля гэтага (у межах пачатку ХІ ст.) функцыянаванне курганнага могільніка КСПДУ у Рацкім Бары спыняецца.


Мал. 68. Месцазнаходжанне археалагічных помнікаў у Рацкім Бары (А): 1 – гарадзішча-сховішча, 2–3 – часткі першай курганнай групы, 4 – курганы,

выяўленыя Л.У. Дучыц, ля лясной дарогі з вёскі Шалтэні ў вёску Мядынкі; В – схематычны сітуацыйны план гарадзішча-сховішча і размешчаных побач з ім курганоў (чорным колерам пазначаны курганы 2/21, 5/22, 7/23, даследаваныя

ў 1983 г. (паводле Л.У. Дучыц і В.І. Шадыры)

Fig. 68. Location of archaeological sites in Ratski Bor (A): 1 – refuge hillfort, 2–3 – parts of the first barrow cluster, 4 – barrows found out by L. Duchyts by forest road from Shalteni

village to Miadynki village; B – schematic layout plan of the refuge hillfort and nearby barrows (barrows 2/21, 5/22, 7/23 explored in 1983 marked black (after L. Duchyts

and V. Shadyra))


Мал. 69. План гарадзішча-сховішча ў Рацкім Бары (1), план шурфа на гарадзішчы-сховішчы (2), умоўныя пазначэнні (3): 1 – дзённая паверхня, 2 – светла-шэры слой,

3 – чорны слой, 4 – цёмна-шэры слой, 5 – мацярык (паводле С.Дз. Дзярновіча)

Fig. 69. Plan of Ratski Bor refuge hillfort (1), plan of sondage dug at Ratski Bor hillfort (2), conventional sings (3): 1 – day surface, 2 – light grey layer, 3 – black layer, 4 – dark grey

layer, 5 – ground level (after S. Dziarnovich)


Мал. 70. Гарадзішча-сховішча ў Рацкім Бары, знаходкі з шурфа 2003 г.: 1–13 – ляпная штрыхаваная кераміка, 14 – жалезны серп

(1–13 – мал. З.А. Харытановіч, 14 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 70. Ratski Bor refuge hillfort, finds from sondage of 2003: 1–13 – hand-made hatched pottery, 14 – iron sickle (1–13 – drawn by Z. Kharytanovich, 14 – drawn by M. Plavinski)


Мал. 71. Курганны могільнік Рацкі Бор: 1 – план і профілі кургана 2/21, 2 – план і профілі кургана 5/22, 3 – умоўныя пазначэнні для курганоў, даследаваных у 1983 г.

(1 – попельна-вугальная праслойка, 2 – камяні, 3 – трупаспаленне, 4 – пясок, 5 – дзірван, 6 – мацярык (мал. Л.У. Дучыц і В.І. Шадыры)), 4–5 – фрагменты

венца ляпнога гаршка з кургана 5/22 (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 71. Ratski Bor barrow cemetery: 1 – plan and sections of barrow 2/21, 2 – plan and sections of barrow 5/22, 3 – conventional sings for barrows explored in 1983 (1 – ash-

charcoal interlayer, 2 – stones, 3 – human cremation, 4 – sand, 5 – turf, 6 – ground level (after L. Duchyts and V. Shadyra)), 4–5 – fragments of hand-made pot rim from

barrow 5/22 (drawn by M. Plavinski)


Мал. 72. Курганны могільнік Рацкі Бор, курган 7/23: 1 – план і профілі кургана 7/23, 2 – фрагмент бронзавага ўпрыгажэння, 3–4 – фрагменты ляпных гаршкоў,

5–12 – бронзавыя спіральныя пранізкі, 13 – бронзавы бі-S-падобны ланцугатрымальнік, 14–16 – бронзавыя трапецападобныя падвескі,

17–21 – фрагменты бронзавых упрыгажэнняў (2–3 – пахаванне 1, 4 – па-за пахаваннямі, 5–21 – пахаванне 2 (1–2, 5–21 – мал. Л.У. Дучыц і В.І. Шадыры,

3–4 – мал. М.А. Плавінскага))

Fig. 72. Ratski Bor barrow cemetery, barrow 7/23: 1 – plan and sections of barrow 7/23, 2 – fragment of bronze ornament, 3–4 – fragments of hand-made pots, 5–12 – bronze spiral

beads, 13 – bronze doubled S-shaped chain-holder, 14–16 – bronze trapezoidal pendants, 17–21 – fragments of bronze ornaments (2–3 – burial 1, 4 – outside burials, 5–21 – burial 2

(1–2, 5–21 – after L. Duchyts and V. Shadyra, 3–4 – drawn by M. Plavinski))


Мал. 73. Зводны схематычны сітуацыйны план курганоў, даследаваных у Рацкім Бары Л.У. Дучыц у 1990 г.: А – другая курганная група могільніка (даследаваныя

курганы №№ 1/25 і 2/26 пазначаны чорным), В – курганы, размешчаныя ля лясной дарогі з вёскі Шалтэні ў вёску Мядынкі (даследаваны курган № 1/24 пазначаны

чорным (паводле Л.У. Дучыц))

Fig. 73. Aggregate schematic layout of barrows explored by L. Duchyts in Ratski Bor in 1990: A – the second barrow cluster of the cemetery (explored barrows 1/25 and 2/26 marked

black), B – barrows located by forest road from Shalteni village to Miadynki village (explored barrow 1/24 marked black (after L. Duchyts))


Мал. 74. Курганны могільнік Рацкі Бор, курган 1/24: 1 – план і профілі кургана, 2 – наканечнік кап’я, 3 – бронзавая падковападобная фібула, 4 – нож

(1, 4 – мал. Л.У. Дучыц, 2–3 – мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 74. Ratski Bor barrow cemetery, barrow 1/24: 1 – plan and sections of the barrow, 2 – spearhead, 3 – bronze horseshoe fibula, 4 – knife

(1, 4 – after L. Duchyts, 2–3 – drawn by M. Plavinski)


Мал. 75. Курганны могільнік Рацкі Бор: 1 – план і профілі кургана 1/25, 2 – план і профілі кургана 2/26 (мал. Л.У. Дучыц)

Fig. 75. Ratski Bor barrow cemetery: 1 – plan and sections of barrow 1/25, 2 – plan and sections of barrow 2/26 (drawn by L. Duchyts)


Мал. 76. Курганны могільнік Рацкі Бор, матэрыялы з раскопак Ф.В. Пакроўскага, 1893 г.: 1 – ляпны гаршчок з кургана 9, 2 – ляпны гаршчок з кургана 16,

3 – глінянае праселка з кургана 8, 4 – фрагмент глінянага праселка з кургана 19, 5 – бронзавая арнаментаваная абойміца ад галаўнога венчыка-вайнагі з кургана 3,

6 – жалезная рыфлёная В-падобная спражка з кургана 6 (1–4 – пав. У.В. Енукова, 5–6 – пав. Ф.В. Пакроўскага)

Fig. 76. Ratski Bor barrow cemetery, finds from F. Pokrovskiy’s excavations in 1893: 1 – hand-made pot from barrow 9, 2 – hand-made pot from barrow 16, 3 – clay spindle whorl

from barrow 8, 4 – fragment of spindle whorl from barrow 19, 5 – bronze ornamented plate for the headband from barrow 3, 6 – iron grooved B-shaped buckle from barrow 6

(1–4 – after V. Yenukov, 5–6 – after F. Pokrovskiy)

У заключнай главе мы больш дэталёва спынімся на пытаннях куль-турнай прыналежнасці і храналогіі пахавальных помнікаў заходняй часткі Браслаўскага Паазер’я, а таксама на праблемах паходжання і гістарычных лёсах насельніцтва, якое іх пакінула.

7.1. Насельніцтва захаду Браслаўскага Паазер’я ў трэцяй чвэрці І тыс. н.э.

Археалагічныя помнікі Браслаўскага Паазер’я, якія датуюцца трэ-цяй чвэрцю І тыс. н.э., адносна нешматлікія, што прымушае асцярожна падыходзіць да пытанняў іх этнакультурнай ідэнтыфікацыі. Матэрыялы гэтага часу выяўлены на некалькіх гарадзішчах рэгіёна і размешчаных побач з імі селішчах: Зазоны, Рацюнкі, Тарылава, Пруднікі (мал. 77). На жаль, вынікі гэтых даследаванняў апублікаваныя толькі часткова (Его-рейченко, 1994, с. 21–22; 2013; Шадыра, 2001а, с. 98, мал. 2–3; 2001б; 2006, с. табл. 16:I), што моцна ўскладняе вызначэнне іх культурнай прыналежнасці.

Паводле назіранняў В.І. Шадыры, у культурных слаях другой па-ловы І тыс. н.э. гарадзішчаў і селішчаў Тарылава і Пруднікі прысутнічае гладка сценная і аблітая кераміка (Шадыра, 2001а, с. 98 мал. 1; 2001б, с. 272; 2006, с. 78–79, мал. 7). А.А. Егарэйчанка адзначае, што ў ніжнім плас-це селішча Зазоны таксама пераважае гладкасценны посуд (90%), хаця прысутнічае і аблітая кераміка. Паводле прафілёўкі даследчык падзяліў посуд на слоікападобны і слабапрафіляваны (Егорейченко, 2013, с. 292, рис. 1, 2:1–3). На падставе аналізу керамікі В.І. Шадыра зрабіў выснову аб тым, што ў трэцяй чвэрці І тыс. н.э. у выніку пранікнення ў рэгіён нова-га насельніцтва з захаду Браслаўскае Паазер’е ўвайшло ў культурнае кола паселішчаў з аблітай керамікай (Шадыра, 2006, с. 75, 78–80, карта 6). Пры гэтым, даследчык адзначае наяўнасць банцараўскага культурнага ўплыву і нават магчымасць цераспалоснага рассялення носьбітаў банцараўскай культуры і жыхароў паселішчаў з аблітай керамікай (Шадыра, 2001а, с. 98). Матэрыялы з раскопак селішча Зазоны, хутчэй, сведчаць аб пе-равазе банцараўскіх культурных традыцый, прынамсі, на гэтым, асобна ўзятым помніку (Егорейченко, 2013).

Пахавальныя помнікі Браслаўскага Паазер’я трэцяй чвэрці І тыс. н.э. прадстаўлены на дадзены момант толькі двума комплексамі. Першы з іх – курган – курган 6 могільніка Рацкі Бор, даследаваны Ф.В. Пакроўскім у 1893 г. (гл.: с. 134, мал. 76:6).

VII. НАСЕЛЬНІЦТВА ЗАХАДУ БРАСЛАЎСКАГА ПААЗЕР’Я Ў ДРУГОЙ ПАЛОВЕ І – ПАЧАТКУ ІІ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ Н.Э.

ПАВОДЛЕ МАТЭРЫЯЛАЎ ПАХАВАЛЬНЫХ ПОМНІКАЎ


Другі курган быў раскапаны ў 2006 г. у могільніку Пагошча. Некро-паль у Пагошчы даследаваўся на працягу 2005–2009 гг. экспедыцыяй пад кіраўніцтва М.А. Плавінскага. У выніку раскопак суцэльнай плошчай на могільніку было ўскрыта 1604 м.кв. і даследавана 15 курганоў (Плавінскі, 2009, с. 56–57; 2010а, с. 120–132; Плавинский, 2009; 2010, с. 241–242). У сапраўдным тэксце мы толькі каротка спынімся на характарыстыцы най-больш істотных вынікаў вывучэння некропаля ў Пагошчы, бо матэрыялы гэтых раскопак зараз рыхтуюцца да публікацыі ў якасці асобнага выдання.

У функцыянаванні некропаля вылучаюцца два культурна-храналагічныя гарызонты. Да першага з іх належыць курган 9. Падчас рас-копак было вызначана, што рэшткі трупаспаленняў людзей (не менш як ча-тырох) і жывёлін не былі закапаныя ў насып кургана, а змяшчаліся ў нейкай драўлянай канструкцыі на яго вяршыні (мал. 78). Сама гэтая канструкцыя не пакінула слядоў, якія маглі б быць зафіксаваныя падчас раскопак. Вера-годна, яна з’яўлялася ўсыпальняй, якая функцыянавала працяглы час і куды змяшчаліся рэшткі пахаванняў, што, магчыма, належалі прадстаўнікам ад-ной сям’і. З часам драўляная канструкцыя мусіла спарахнець, а косткі, якія ў ёй знаходзіліся, пачалі прасыпацца. Калі канструкцыя канчаткова спа-рахнела, яна завалілася ў паўднёва-ўсходнім накірунку, а кальцынаваныя косткі рассыпаліся па схіле кургана. Сюды ж скаціўся змешчаны ў ёй гарш-чок (Плавинский, 2010, с. 221–228; Плавінскі, 2009, с. 57–60).

У праслойцы кальцынаваных костак былі знойдзены 34 фрагменты аплаўленых бронзавых упрыгажэнняў, сярод якіх можна вызначыць: фраг-мент бранзалета з пашыранымі (авальнымі ў сячэнні) арнаментаванымі канцамі; фрагменты літых бранзалетаў, арнаментаваных дзвюма гарызантальнымі паралельнымі лініямі; фрагменты колцаў і спіральных пранізак з трохграннага ў сячэнні дроту (мал. 79:1–18). Побач з праслойкай кальцынаваных костак пад дзірванам знаходзіўся развал вялікага ляпнога слабапрафіляванага гаршка ўсечана-канічнай формы з адагнутым вонкі венцам (мал. 79:19).

Найбольшую каштоўнасць для датавання кургана прадстаўляюць бранзалеты і ляпны гаршчок. Бранзалеты з пашыранымі авальнымі ў сячэнні арнаментаванымі канцамі (мал. 78:5) шырока вядомыя ў стара-жытнасцях лясной зоны Усходняй Еўропы трэцяй чвэрці І тыс. н.э. ці V–VII стст. і выходзяць з ужытку ў VIII ст. (Исланова, 2006, с. 101; Корзухи-на, 1978, с. 35, табл. 12:5–7; Родинкова, Седин, 2004, с. 244; Шадыра, 2004; Шмидт, с. 82–83; Bertašius, 2002, рav. 25:a). На помніках латгалаў і селаў яны датуюцца VI–VIII стст. (The Selonians…, fig. 640–643; Vaska, 2006, att. 8:1–5), ці, паводле Я. Цыгільса, – другой паловай VII – пачаткам VIIІ ст. (Cigils, 2001, p. 53, 57, fig. 4). Бліжэйшы па характары арнаментацыі экзэмпляр паходзіць з гарадзішча Нікадзімава (не пазней за VII – пачатак VIIІ ст. (Ро-динкова, Седин, 2004, c. 244)). Аналогіі арнаментаваным гарызантальнымі паралельнымі лініямі бранзалетам вядомыя ў могільніку Мярвеле ў Літве (Bertašius, 2002, pav. 61). Паводле меркавання А.Р. Міхайлавай, у культу-ры пскоўскіх доўгіх курганоў (далей – КПДК) такія бранзалеты датуюцца


VI–VII стст. (Михайлова, у друку). Ляпны гаршчок знаходзіць бліжэйшыя аналогіі ў пахаваннях КПДК тыпу Дарахі і Жэрабяціна паводле М.У. Лапаціна і можа быць прыблізна датаваны трэцяй чвэрцю І тыс. н.э. (Лопатин, Фура-сьев, 2007, с. 92–93, рис. 46–47; Штыхаў, 1992, c. 21–40). Такім чынам, на пад-ставе знаходак курган 9 можа быць датаваны ў межах трэцяй чвэрці І тыс. н.э., пры гэтым, найбольш верагодным падаецца яго датаванне VI–VII ст.

Выяўленне кургана 6 могільніка Рацкі Бор і кургана 9 могільніка Па-гошча дазваляе меркаваць, што ў трэцяй чвэрці І тыс. н.э. у Браслаўскім Паазер’і пражывала насельніцтва, якое хавала сваіх нябожчыкаў па абрадзе крэмацыі ў курганах (мал. 77). Гэты факт дазваляе ўключыць Браслаўскае Паазер’е ў дастаткова абсяжную зону на левабярэжжы Заходняй Дзвіны, насельніцтва якой у трэцяй чвэрці І тыс. н.э. знаёміцца са звычаем узвя-дзення курганных насыпаў (курганныя могільнікі Лятохі Віцебскага раёна (Штыхаў, 1992, с. 112–113, мал. 38:2), Арэхаўск Аршанскага раёна (Левко, 1994; Ляўко, 2009), Субаўшчына Мёрскага раёна (Шадыра, 2006, с. 104), асобныя курганы ў могільніках Рацкі Бор, Пагошча і Навасёлкі Мядзель-скага раёна (Плавинский, 2013)). Курганныя пахаванні трэцяй чвэрці І тыс. н.э. на поўдзень ад Заходняй Дзвіны ў яе беларускім цячэнні пакуль вельмі нешматлікія і малаінвентарныя. Таму пэўныя высновы аб іх датаванні і культурнай прыналежнасці могуць насіць толькі самы агульны характар. Разам з тым, прыналежнасць гэтых помнікаў да КПДК на сённяшні дзень падаецца цалкам верагоднай. Аб гэтым сведчыць тыпалагічная блізкасць ляпной керамікі з усіх пералічаных помнікаў – выяўлены ў курганах по-суд фактычна належыць да адной керамічнай традыцыі, ці блізкага кола керамічных традыцый (Плавінскі, у друку). Зрэшты, сам факт наяўнасці курганнага насыпу з пахаваннямі па абрадзе трупаспалення ў купе з пры-сутнасцю керамікі пералічаных тыпаў ужо з’яўляецца падставай для ад-нясення такога пахавальнага помніка да КПДК, бо менавіта традыцыя ўзвядзення курганоў лічыцца галоўнай культураўтваральнай прыкметай гэтай культуры (Михайлова, 2009, с. 3). Адпаведна, можа быць пастаўленае пытанне аб уключэнні дадзенага абсяжнага рэгіёна ў арэал КПДК. Аднак адназначнага адказу на гэтае пытанне пакуль, з-за адзінкавасці вядомых помнікаў, даць нельга. У кожным выпадку, нават калі не ўключаць азнача-ную тэрыторыю ў арэал КПДК, наяўнасць пэўнага ўплыву носьбітаў паха-вальных традыцый КПДК на насельніцтва левабярэжжа Дзвіны сумненняў выклікаць ужо не можа.

Такім чынам, на дадзеным этапе даследаванняў можна меркаваць, што насельніцтва, якое пражывала ў Браслаўскім Паазер’і ў трэцяй чвэрці І тыс. н.э. пакінула пасяленчыя помнікі з банцараўскай і аблітай керамікай. Адна-часова, два вядомыя ў рэгіёне пахавальныя помнікі гэтага часу – курганы 6 могільніка Рацкі Бор і 9 могільніка Пагошча належаць да КПДК. Верагод-на, што гэтыя курганы маглі быць узведзеныя тым жа насельніцтвам, што пакінула пасяленчыя помнікі з банцараўскай керамікай.

Увогуле, можна меркаваць, што банцараўскае насельніцтва на лева-бярэжжы Дзвіны магло хаваць сваіх памерлых па абрадзе крэмацыі як у


грунтовых могільніках1, так і ў курганах (Плавінскі, у друку). Дадзеная ідэя не з’яўляецца новай, бо курганныя могільнікі КПДК на правабярэжжы Дзвіны (у яе беларускім цячэнні) былі вылучаны ў свой час В.Б Перхаўкай і Г.В. Шты-хавым у асобны Атокінскі варыянт банцараўскай культуры (Перхавко, 1978, с. 19; Штыхаў, 1992, с. 33). Прычым гэтая думка была ўспрынятая шматлікімі іншымі даследчыкамі (Конецкий, 1997, с. 215–216). Варта таксама памятаць, што ў могільніках КПДК нярэдка сустракаюцца і грунтовыя пахаванні, не звязаныя непасрэдна з пахавальнымі насыпамі (Конецкий, 1997, с. 221–223; Михайлова, 2102, с. 233–234). Уласна, усе гэтыя факты могуць тлума-чыцца тым, што адным з імпульсаў, што прывялі да пачатку фармавання банцараўскай культуры і КПДК, стала распаўсюджанне насельніцтва, якое пакінула помнікі тыпу Узмень-Заазер’е (Лопатин, Фурасьев, 2007, с. 92–103). Разам з тым, казаць нешта пэўнае аб месцы адзінкавых вядомых помнікаў Браслаўскага Паазер’я ў дадзеным працэсе пакуль заўчасна.

7.2. Насельніцтва захаду Браслаўскага Паазер’я ў канцы І тыс. н.э.У канцы І тыс. н.э. заходнюю частку Браслаўскага Паазер’я зася-

ляе насельніцтва культуры смаленска-полацкіх доўгіх курганоў (мал. 80). Акрамя апісаных вышэй некропаляў у Ахрэмаўцах (Бяльмонтах), Вусці (Богіне), Опсе і Рацкім Бары, гэтае насельніцтва пакінула таксама курган-ныя могільнікі Даўбор і, верагодна, Заборныя Гумны (Покровский, 1895, с. 202–206, 176–180). Усяго ў пералічаных некропалях на працягу 1893–2010 гг. было даследавана 100 курганоў (табл. 1). Культурныя слаі з ха-рактэрнай для КСПДК керамікай «з плечуком» выяўлены на гарадзішчах Замкавая гара ў Браславе (мал. 81–82 (Алексеев, 1960, с. 103)), Замак на возеры Дрысвяты (мал. 83 (Семянчук, 1997, с. 62; Семенчук, 2001, с. 300)), селішчы Зазоны (мал. 84:1–2 (Егорейченко, 2013, с. 295, рис. 2:4–5)), гарадзішчы і селішчы Пруднікі (мал. 84:3 (Шадыро, 2001, рис. 9:10)). Пералічаныя помнікі канцэнтруюцца ў ваколіцах азёр Богінскага і Дры-вяты і могуць быць аб’яднаныя ў асобны богінска-дрывяцкі мікрарэгіён КСПДК, які пакінула самая крайняя паўночна-заходняя група носьбітаў традыцый гэтай культуры (Плавінскі, 2011а, с. 129–131), што непасрэдна межавала з усходнелітоўскімі плямёнамі на захадзе (Kurila, 2005) і латгаламі на паўночным захадзе (Radiņš, 1999, att. 99).

Можна меркаваць, што насельніцтва КСПДК пранікла ў Браслаўскае Паазер’е з усходу ці з паўднёвага ўсходу. Разам з тым, пытанне аб вызначэнні часу з’яўлення гэтага насельніцтва ў разглядаемым рэгіёне з’яўляецца най-больш складаным, што абумоўлена шэрагам аб’ектыўных прычын. Культур-ныя напластаванні з матэрыяламі КСПДК на ўмацаваных і неўмацаваных паселішчах Браслаўскага Паазер’я застаюцца не вылучанымі, таму выяўленыя на гэтых помніках знаходкі пакуль не могуць быць выкарыстаныя

1 Нагадаем, што адзіным вядомым дагэтуль грунтовым могільнікам, які тра-дыцыйна лічыцца прыналежным да банцараўскай культуры, з’яўляецца могільнік Равячка Мядзельскага раёна Мінскай вобласці, дзе было раскапана тры грунтовыя пахаванні (Конецкий, 1997, с. 221; Митрофанов, 1978, с. 87, 118–119).


для вызначэння датавання часу ўзнікнення богінска-дрывяцкага мікра-рэгіёна культуры. У такіх умовах для вузкага датавання прыдатнымі з’яўляюцца толькі асобныя пахавальныя комплексы. Аднак наяўны ў на-шым распараджэнні пахавальны інвентар дастаткова нешматлікі і найчас-цей моцна пашкоджаны ў агні, што ў значнай ступені замінае вызначэнню датавання часу здзяйснення пахаванняў. Фактычна, прыдатнымі для вузка-га датавання з’яўляюцца толькі тыя элементы пахавальнага інвентару, якія маюць імпартнае паходжанне. У курганах Браслаўскага Паазер’я ранніх для КСПДК імпартаў (напрыклад, рэчаў салтаўскага паходжання (Нефёдов, 2000; 2002)) не выяўлена. Наяўныя матэрыялы дазваляюць меркаваць, што на захадзе Браслаўскага Паазер’я насельніцтва КСПДК з’яўляецца адносна позна ў параўнанні з рэгіёнамі Верхняга Падняпроўя і Верхняга Падзвіння. Час з’яўлення гэтага насельніцтва можа быць вызначаны толькі ў межах ІХ–Х стст., хаця ўяўляецца, што гэта адбылося дастаткова позна – бліжэй да канца ІХ ст.

Абсалютная большасць даследаваных у курганных могільніках Ахрэмаўцы, Вусце, Опса, Даўбор і Рацкі Бор пахаванняў была здзейснена па абрадзе крэмацыі. Спаленне адбывалася па-за межамі кургана. Асноўнымі асаблівасцямі пахавальнага абраду некропаляў богінска-дрывяцкага мікрарэгіёна КСПДК з’яўляюцца наяўнасць у курганах каменных выкладак і значная колькасць пахаванняў на вяршынях насыпаў.

Памежны стан богінска-дрывяцкага мікрарэгіёна КСПДК выклікаў распаўсюджанне шэрагу элементаў пахавальнага інвентару балцкага па-ходжання (пры ўсёй умоўнасці такога вызначэння для дадзенай культу-ры, якая мела сінкрэтычны характар (Енуков, 1990, с. 178)). Адметнымі элементамі пахавальнага інвентару, у параўнанні з іншымі рэгіёнамі куль-туры, з’яўляюцца такія ўпрыгажэнні, як вітыя шыйныя грыўні з канічнымі канцамі (мал. 35:В4, 41:2) і пласцінкавыя V-падобныя ў сячэнні бранзале-ты (мал. 29:2, 98:1). Распаўсюджанне такіх упрыгажэнняў можа быць вы-тлумачана ўплывам суседніх усходнелітоўскіх альбо латгальскіх плямёнаў. Улічваючы, што такія ўпрыгажэнні, як галаўныя венчыкі-вайнагі, трапеца-падобныя падвескі, бі-S-падобныя і трохдзюркавыя ланцугатрымальнікі, былі распаўсюджаныя па ўсім арэале КСПДК, менавіта вітыя шыйныя грыўні з канічнымі канцамі і пласцінкавыя V-падобныя ў сячэнні бранзале-ты могуць разглядацца як праявы балцкага ўплыву.

Аналіз пахавальнага інвентару дазваляе меркаваць, што з цягам часу колькасць прадметаў у асобных пахаваннях і, так бы мовіць, іх «багацце» па-ступова ўзрастаюць, што можна таксама разглядаць як пэўны храналагічны маркер.

Прыкладна з другой паловы Х ст. насельніцтва богінска-дрывяцкага мікрарэгіёна КСПДК усталёўвае пэўныя кантакты са старажытнарускімі гандлёва-рамеснымі цэнтрамі/цэнтрам (верагодна, Полацкам). Вынікам гэ-тага стала выяўленне ў пахаваннях шкляных пацерак (мал. 31:10–18, 35:А2, 41:9–16, 67:2). Акрамя таго, у курганах з’яўляюцца асобныя ўпрыгажэнні старажытнарускіх тыпаў – пласцінкавыя шырокасярэдзінныя пярсцёнкі


(мал. 35:С6, 41:8, 57:7), бранзалетападобныя скроневыя колцы з завязанымі канцамі (мал. 41:3–5), бронзавыя гузікі (мал. 67:1), магчыма, падковападоб-ныя фібулы (мал. 30:2, 57:8)) і прадметы побыту старажытнарускага пахо-джання – нажы тыпу IV паводле Р.С. Мінасяна (мал. 15:3), калачападобныя крэсівы (мал. 35:С7, 67:3).

7.3. Насельніцтва захаду Браслаўскага Паазер’я на мяжы І і ІІ тыс. н.э.

У другой палове – канцы Х ст. на ўсходзе Браслаўскага Паазер’я – у ваколіцах азёр Укля – Абстэрна – Важа (мал. 109) з’яўляюцца курганныя могільнікі, у якіх цалкам пераважаюць пахаванні па абрадзе інгумацыі, а крэмацыі сустракаюцца вельмі рэдка – у 4 курганах з больш як 72 даследава-ных у могільніках Лесная (Дучиц, 1988б), Кублішчына (Дучиц, 1982б), Укля (Дучыц, 1991, с. 110; Покровский, 1895, с. 166–176), Кузьмаўшчына (Дучыц, 1991, с. 108). У курганах гэтых могільнікаў пераважае кругавая кераміка, хаця дастаткова шырока сустракаюцца і ляпныя, тыповыя для КСПДК формы, і набор ювелірных упрыгажэнняў, характэрны для крывіцкіх курганоў Беларускага Падзвіння старажытнарускага часу. З’яўленне па-добных могільнікаў варта атаясамліваць з прытокам новага насельніцтва з больш усходніх рэгіёнаў Беларускага Падзвіння, якое, верагодна, было звязана сваім паходжаннем з фарміраваннем раннедзяржаўнага ўтварэння ў Сярэднім Падзвінні з цэнтрам у Полацку. Іншымі словамі, дадзеныя некропалі з’яўляюцца сведчаннем старажытнарускай сельскай каланізацыі. Прычым функцыянаванне могільнікаў з трупапакладаннямі на ўсходзе Браслаўскага Паазер’я працягвалася ў ХІ–ХІІ стст. (Плавінскі, 2011а, с. 129).

У сваю чаргу, у пахавальных комплексах курганных могільнікаў богінска-дрывяцкага мікрарэгіёна КСПДК прыблізна ў канцы Х ст. з’яўляецца кругавая кераміка (мал. 26:3, 38:2, 39:2, 40, 53:2–3), якая адрозніваецца разнастайнасцю і нестандартнасцю форм і рознай якасцю апрацоўкі на ганчарным крузе (Плавінскі, 2011б, с. 141). Не выключана, што кругавы посуд быў прынесены новай групай насельніцтва, прыход якога фіксуецца паводле з’яўлення ў курганных могільніках богінска-дрывяцкага мікрарэгіёна КСПДК шэрагу пахаванняў па абрадзе інгумацыі. Усяго ў разглядаемым мікрарэгіёне налічваецца 11 такіх пахаванняў, якія сумарна могуць быць датаваныя ў межах канца Х – пачатку/першай па-ловы ХІ ст. (табл. 3). Пры гэтым, у 7 з іх знойдзены прадметы ўзбраення старажытнарускіх і паўночнаеўрапейскіх форм, такія, як сякеры тыпаў IV i IVA паводле А.М. Кірпічнікава, ланцэтападобныя наканечнікі коп’яў з «га-тычным» арнаментам на ўтулцы і інш. (мал. 26:1–2, 46:2, 74:2). Відавочна, што гэтыя пахаванні былі пакінутыя прышэльцамі, не звязанымі з пахавальнымі традыцыямі КСПДК. Можна меркаваць, што з’яўленне інгумацый са зброяй адлюстроўвае пачатак зацвярджэння цікавасцяў По-лацкага княства ў рэгіёне, а самі гэтыя пахаванні належаць прадстаўнікам княжацкай адміністрацыі.

Плавінскі М., Дучыц Л., Плавінскі А., Шадыра В. 153Табл. 3. Пахаванні па абрадзе інгумацыі ў курганных могільніках культуры смаленска-полацкіх доўгіх курганоў на захадзе Браслаўскага Паазер’я

№ Пахавальны комплекс

Пахавальны абрад Датаванне Крыніца

інфармацыі Мал.

1Заборныя Гумны, курган 2

інгумацыя на аснаванні

кургана галавой на поўдзень

канец Х – першая

палова ХІ ст. (?)

(Покровский, 1895, с. 177) –



кургана галавой на паўночны

ўсход

– (Покровский, 1895, с. 178) –



кургана галавой на паўднёвы

захад


палова ХІ ст. (?)

(Покровский, 1895, с. 179) –

4 Рацкі Бор, курган 16


кургана галавой на захад

канец Х – сярэдзіна

ХІ ст.(Покровский, 1895, с. 191) –

5 Рацкі Бор, курган 1/24


кургана галавой на ўсход

канец Х – пачатак

ХІ ст.(Дучиц, 1991, с. 4, рис. 2–3) 74

6 Опса, курган 8


кургана галавой на ўсход

– (Покровский, 1895, с. 201) –

7 Опса, курган 1/12



канец Х (?) – першая

палова ХІ ст.(Дучиц, 1991, с. 5, рис. 7–8) 38

8 Опса, курган 4/16


кургана галавой на паўднёвы

ўсход


палова ХІ ст.

(Плавінскі, Плавінскі,

2005а, с. 130–131, мал. 5)

46



кургана, арыентаваная па лініі захад –

усход (?)


палова ХІ ст.

(Плавінскі, 2012, с. 359–360, мал. 1)

53




першая палова ХІ ст.

(Плавінскі, 2012, с. 361–363, мал. 4)

65–66

11Вусце (Богіна), курган 61

інгумацыя на аснаванні галавой на

паўночны захад

канец Х – пачатак

ХІ ст.

(Плавінскі, Дучыц,

Шадыра, 2013, с. 115–116, мал. 7–8)

25–26


Пры гэтым, колькасць прышэльцаў і ступень іх інфільтрацыі ў мясцо-выя калектывы КСПДК была рознай. Калі ў Рацкім Бары і Вусці выяўлены адзінкавыя інгумацыі, дык у Заборных Гумнах і Опсе іх было даследавана па тры і пяць адпаведна. Пры гэтым, Опса застаецца адзіным некропалем, дзе выяўлены трупапакладанні без зброі, што дазваляе меркаваць, што калектыў КСПДК, які пакінуў гэты могільнік, адчуў больш значны ўплыў з боку прышэльцаў, чым іншыя групы аўтахтоннага насельніцтва. Вынікам гэтага стала больш працяглае функцыянаванне некропаля ў Опсе (на пра-цягу першай паловы ХІ ст., верагодна, да яго сярэдзіны) і магчымае змеш-ванне прышэльцаў з тубыльцамі на заключным этапе функцыянавання могільніка, што не прасочваецца паводле матэрыялаў іншых пахавальных помнікаў рэгіёна.

З дзейнасцю тых жа прышэльцаў варта звязваць і з’яўленне другога культурна-храналагічнага гарызонту курганнага могільніка Пагошча, да якога належаць 10 курганоў, што ўтрымлівалі 15 пахаванняў. Пахаваль-ны абрад некропаля цалкам адрозны ад курганных могільнікаў КСПДК богінска-дрывяцага мікрарэгіёна і не звязаны з пахавальнымі традыцыямі гэтай культуры. Ён належаў калектыву, які ўключаў розных па этнакуль-турнай прыналежнасці членаў. Разам з тым, у пахавальным абрадзе калек-тыва, які пакінуў могільнік Пагошча, можна вылучыць некалькі характэр-ных рысаў. Першай з іх з’яўляецца тое, што ў планіграфічнай структуры могільніка дамінуючае становішча займаюць курганы, якія змяшчаюць мужчынскія інгумацыі са зброяй – курганы 1, 5, 6, 10, 12, 14 (мал. 85). Акрамя таго, пахаванні дарослых мужчын у курганах 1, 10, 14 маюць пада-бенства ў пахавальным абрадзе і інвентары (мал. 86, 95:1, 96–97, 101). Усе яны здзей снены па абрадзе інгумацыі ў падкурганных ямінах, перакрытых драўлянымі насціламі. Звернутыя галовамі на ўсход (з адхіленнямі) пахава-ныя былі змешчаны ў берасцяныя канструкцыі накшталт трун і ўтрымлівалі пахавальны інвентар, які ўключаў прадметы ўзбраення.

Асаблівую цікавасць прадстаўляе мужчынскае пахаванне (пахаван-не 2) у кургане 12. Мужчына 20–302 год знаходзіўся ў яміне памерам 3,7×2,8 м і глыбінёй 1,05 м (мал. 95:2). Пры ім выяўлены сякера, кап’ё, нож, крэсіва, пярсцёнак, бранзалет, фібула і ляпны гаршчок (мал. 99–100). Справа ад яго знаходзілася дадатковае безынвентарнае пахаванне жанчыны 20–30 год (па-хаванне 3). Магільная яміна была перакрытая драўляным насцілам, на якім размяшчалася трэцяе пахаванне (пахаванне 1), здзейсненае па абрадзе тру-паспалення з дастаткова багатым інвентаром: набор шкляных, фаянсавых і гліняных пацерак, характэрныя для КСПДК серпападобныя скроневыя колцы, V-падобны бранзалет, фрагменты касцяных амулетаў (?), рэшткі ляпной пасудзіны (мал. 98). Памеры магільнай яміны, асаблівасці будовы кургана і рытуальных дзеянняў дазваляюць меркаваць, што людзі, якія іх здзяйснялі, мелі ўяўленне аб так званым «камерным» пахавальным абрадзе

2 Антрапалагічныя вызначэнні выкананы кандыдатам біялагічных на-вук, дацэнтам кафедры айчыннай і ўсеагульнай гісторыі Полацкага дзяржаўнага ўніверсітэта В.А. Емяльянчык, за што аўтар прыносіць ёй шчырую падзяку.


(Плавінскі, 2009, с. 63–64). Дакладней, не столькі аб «класічным камер-ным» рытуале, колькі аб яго позніх праявах, якія вядомыя па матэрыялах Паўночнага Захаду Расіі ХІ ст. (Михайлов, 2001, Михайлов, Соболев, 2000, с. 225, Соболев, 1997, с. 227). Разам з тым, падабенства пахавальнага абраду мужчыны ў кургане 12 з мужчынскімі пахаваннямі са зброяй у курганах 1, 10 і 14 таксама дазваляе разглядаць апошнія як свайго роду «камерныя».

Самы багаты пахавальны комплекс быў выяўлены ў кургане 5. Ён складаўся з дзвюх інгумацый, змешчаных на аснаванні ў берасцяных тру-нах і арыентаваных галовамі на ўсход з невялікім адхіленнем да поўдня (мал. 87). Абедзве труны знаходзіліся ў канструкцыі прамавугольнай формы шырынёй каля 2,85 м і даўжынёй больш за 3 м, якая складалася з драўляных дошак. Пры мужчынскай інгумацыі (пахаванне 1) сярод іншага шматлікага інвентару знойдзены прадметы ўзбраення, бронзавая скрынка з рычажнымі шалямі са складным каромыслам для дробных узважванняў, набор гірак разнавагаў, два заходнееўрапейскія дэнарыі, тры цэлыя і фраг-ментаваныя дзірхамы (мал. 88–91:1–18)3. Пры жаночай інгумацыі (пахаван-не 2), акрамя іншага інвентару (мал. 92–93), быў знойдзены дробны невы-значальны фрагмент дзірхама (мал. 91:19).

Жаночыя пахаванні, акрамя курганоў 5 і 12, былі адкрытыя таксама ў насыпах 3, 7 і 8. Даследаваная ў кургане 8 крэмацыя, што знаходзілася ў мацерыковай ямцы, належыць да КСПДК (мал. 103). У кургане 3 выяўлена моцна пашкоджаная перакопам жаночая інгумацыя (мал. 104), якая размя-шчалася на ўзроўні попельна-вугальнай праслойкі на аснаванні (вызначыць арыентацыю пахавання было немагчыма). Акрамя таго, ля паўднёвага краю кургана 3 былі выяўлены рэшткі пераадкладзенай крэмацыі без інвентару. У кургане 7 змяшчалася парная інгумацыя: пахаванне 1, арыентаванае гала-вой на паўднёвы ўсход, знаходзілася на попельна-вугальнай праслойцы на мацерыку і належала дзіцяці (мал. 105); пахаванне 2 знаходзілася ў падкур-ганнай яміне. Арыентаваная галавой на паўночны захад жанчына ляжала ў труне (мал. 106:1). Сярод іншага дастаткова багатага інвентару выяўлены ўплеценыя ў косы бранзалетападобныя скроневыя колцы, завязаныя на два канцы (мал. 106:2–3, 107–108).

Заўважаецца адсутнасць пэўнага стандарту ў жаночым пахавальным абрадзе. Можна таксама меркаваць, што ўсе жаночыя пахаванні мелі пад-парадкаваны і другасны характар у планіграфічнай структуры некропа-ля, у той час, як мужчынскія інгумацыі са зброяй – курганы 1, 5, 10, 12, 14 размяшчаюцца «ланцужком» па цэнтры некропаля і вылучаюцца вялікімі памерамі (мал. 85). Варта таксама адзначыць, што пры ўзвядзенні курга-на 6, дзе быў пахаваны хлопчык з дроцікам, былі пашкоджаны практычна сінхронныя яму курганы 7 і 8 з жаночымі пахаваннямі.

3 Вызначэнне дзірхамаў ажыццёўлена супрацоўнікам Дзяржаўнага Эрмітажа В.С. Куляшовым, вызначэнне дэнарыяў – супрацоўнікам Дзяржаўнага Эрмітажа К.М. Чэрнышовым, супрацоўнікам Музея эстонскай гісторыі (Талін) І. Леймусам і загадчыкам вучэбнай лабараторыі музейнай справы гістарычнага факультэта БДУ В.М. Сідаровічам, за што аўтар прыносіць ім шчырую падзяку.


Такім чынам, можна меркаваць, што другі культурна-храналагічны гарызонт курганнага могільніка Пагошча пакінуты калектывам, у якім дамінуючае становішча займалі прадстаўнікі княжацкай адміністрацыі, якія мелі пэўнае карпаратыўнае ўяўленне аб прэстыжным пахавальным абрадзе інгумацыі, адпаведным іх групавому і сацыяльнаму статусу.

Датаванне другога культурна-храналагічнага гарызонту курганнага могільніка Пагошча ўкладаецца ў межы другой паловы Х – першай пало-вы ХІ ст., а найбольш верагодным падаецца яго функцыянаванне ў апошніх дзесяцігоддзях Х – пачатку ХІ ст. (Плавінскі, 2009, с. 68; Плавинский, 2009, с. 238). Варта таксама звярнуць увагу на назву вёскі, ля якой размешчаны дадзены могільнік. Вёска Пагошча (Пошча) вядомая, паводле пісьмовых крыніц, з пачатку XVI ст. (Hedemann, 1930, s. 68). Як паказалі даследаванні А.М. Мікляева, на Паўночным Захадзе Русі назвы населеных пунктаў, якія завяршаюцца на -шча, належаць яшчэ да ранняга старажытнарускага часу (Микляев, 1984). Сама назва Пагошча, верагодна, магла з’яўляцца наймен-нем пагоста.

Фактычна адначасова са з’яўленнем у некропалях КСПДК пахаванняў па абрадзе трупапакладання са зброяй і дружыннага могільніка ў Пагошчы (мал. 109), у канцы Х – пачатку ХІ ст. адбываюцца пажары на гарадзішчы Замак на возеры Дрысвяты і на гарадзішчы Замкавая гара ў Браславе, а на іх месцы ўзнікаюць гарадскія цэнтры з тыповай старажытнарускай матэ-рыяльнай культурай (Алексеев, 1960, с. 103–105; Семенчук, 2001, с. 300, 306; Семянчук, Міроньскі, 2001, с. 93). Жыццё на селішчы ў Зазонах спыняец-ца, а на гарадзішча і селішча Пруднікі пранікаюць традыцыі старажытна-рускай матэрыяльнай культуры (Шадыро, 1993, с. 138, 144). На ўсход ад Браслава з’яўляюцца старажытнарускія крэпасці Маскавічы, Рацюнкі і, ве-рагодна, Слабодка (Дучиц, 1991, с. 24–26; Дучиц, Митрофанов, 1994, с. 180; Егорейченко, 2003). Можна меркаваць, што ў гэты час ствараецца магутная сістэма ўмацаванняў уздоўж ракі Друйкі, якая ў старажытнарускі час была асноўнай рэгіянальнай артэрыяй камунікацый, бо па ёй пралягаў шлях ад Заходняй Дзвіны да Браслава.

Відавочна, што распаўсюджанне княжацкай адміністрацыі, знішчэнне гарадзішчаў мясцовага насельніцтва, стварэнне сістэмы старажытнарускіх умацаваных пунктаў адбыліся на працягу адносна кароткага часу, што сведчыць аб спланаванай і мэтанакіраванай дзейнасці прышэльцаў. Можна ўпэўнена звязваць усе гэтыя падзеі з працэсам пашырэння межаў Полацка-га княства.

Не пазней за сярэдзіну ХІ ст. перастаюць функцыянаваць некропалі богінска-дрывяцкага мікрарэгіёна КСПДК (даўжэй за ўсё пахаванні здзяйсняліся ў курганным могільніку Опса).4 На дадзены момант археа-

4 Адзіным пахавальным комплексам, які можа быць датаваны больш познім часам, з’яўляецца выпадкова знойдзеная падчас будаўнічых работ інгумацыя на паўночнай ускраіне вёскі Крывасельцы. Пахаванне было выяўлена на пагорку, пры-кладна за 200–300 м ад заходняга берага возера Снуды (мал. 110:1). Чалавечыя косткі змяшчаліся на глыбіні да 1 м. Разам з імі знаходзіліся бронзавая шыйная грыўня


лагічныя помнікі другой паловы ХІ–ХІІІ стст. на захад ад Браслава (за вы-ключэннем наваколля Дрысвят (мал. 111)) пакуль застаюцца не выяўленымі, што можа сведчыць аб адсутнасці стабільнага засялення рэгіёна альбо аб яго слабай населенасці, прычыны якой пакуль застаюцца не высветленымі.

У сваю чаргу, умацаваныя паселішчы старажытнарускага часу – Браслаў, Маскавічы, Рацюнкі, Слабодка, Пруднікі – размяшчаюцца ўздоўж Друйкі ці ў непасрэднай блізкасці ад яе – па берагах азёр Неспіш і Дры-вяты (Пруднікі могуць быць залічаны да гэтай групы помнікаў толькі з пэўнымі агаворкамі, бо яны знаходзяцца на левым беразе Дзвіны). З гэтай жа мяркуемай рэгіянальнай артэрыяй водных камунікацый таксама варта звязваць паселішча старажытнарускага часу ў Друі (Зайцава, 1993, с. 236), селішча Ушына (Плавінскі, 2005, с. 247) і, верагодна, селішча (?) Манастыр (Плавінскі, 2006, с. 219). На ўсход ад гэтай групы помнікаў існаванне ста-ражытнарускага насельніцтва фіксуецца паводле наяўнасці курганных могільнікаў у ваколіцах азёр Укля – Абстэрна – Важа (Лесная, Кублішчына, Укля, Кузьмаўшчына).

Зрэшты, варта адзначыць, што да часу правядзення суцэльнага археалагічнага абследавання Браслаўскага Паазер’я прапанаваная рэкан-струкцыя сістэмы рассялення ў рэгіёне і шляхі яе трансфармацыі напры-канцы І – у пачатку ІІ тыс. н.э. могуць насіць толькі папярэдні характар. Таму зробленыя высновы не прэтэндуюць на вычарпальнасць і мусяць раз-глядацца хутчэй як падстава для далейшых даследаванняў.

з двух перакручаных пруткоў, перавітых дзвюма скручанымі тонкімі драцінкамі, якія завяршаюцца пласцінкавымі канцамі з замком, і пласцінкавы трохгранны ў сячэнні бранзалет з зааморфнымі канцамі, упрыгожаны геаметрычным арнамен-там «у елачку» (мал. 110:2–3). Жаночае трупапакладанне, пры якім былі знойдзены дадзеныя артэфакты, варта датаваць ХІ–ХІІ стст. (Плавінскі, Астаповіч, Сцяпана-ва, 2014, с. 351, мал. 2). Разам з тым, адсутнасць пэўных дадзеных аб археалагічным кантэксце выяўлення пахавання не дазваляе выказваць пэўныя меркаванні наконт яго этнакультурнай інтэрпрэтацыі.


Мал. 77. Археалагічныя помнікі Браслаўскага Паазер’я трэцяй чвэрці І тыс. н.э.: 1 – Зазоны, 2 – Рацюнкі, 3 – Тарылава, 4 – Пруднікі, 5 – Рацкі Бор,

6 – Пагошча (a – паселішча, b – курган)

Fig. 77. Archaeological sites of the 3rd quarter of the 1st millennium A.D. in the Braslau Lakeland: 1 – Zazony, 2 – Ratsiunki, 3 – Tarylava, 4 – Prudniki, 5 – Ratski Bor,

6 – Pahoshcha (a – settlement, b – barrow)


Мал. 78. Рэканструкцыя будовы насыпу і драўлянай канструкцыі на вяршыні кургана 9 могільніка Пагошча (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 78. Reconstruction of mound construction and wood construction on the top of barrow 9 at Pahoshcha cemetery (drawn by M. Plavinski)


Мал. 79. Курганны могільнік Пагошча, пахавальны інвентар кургана 9: 1–5 – фрагменты бронзавых бранзалетаў, 6–14 – фрагменты бронзавых спіральных пранізак, 15–18 – фрагменты аплаўленых бронзавых вырабаў,

19 – ляпны гаршчок (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 79. Pahoshcha barrow cemetery, grave goods from barrow 9: 1–5 – bronze bracelets fragments, 6–14 – bronze spirals fragments, 15–18 – fragments of fritted bronze items,

19 – hand-made pot (drawn by M. Plavinski)


Мал. 80. Помнікі культуры смаленска-полацкіх доўгіх курганоў у Браслаўскім Паазер’і:

1 – Дрысвяты, 2 – Браслаў, 3 – Зазоны, 4 – Пруднікі, 5 – Вусце (Богіна), 6 – Даўбор, 7 – Опса, 8 – Ахрэмаўцы (Бяльмонты), 9 – Рацкі Бор,

10 – Заборныя Гумны (a – гарадзішча, b – селішча, c – курганны могільнік)

Fig. 80. Smolensk-Polatsk Long Barrow Culture sites in the Braslau Lakeland: 1 – Drysviaty, 2 – Braslau, 3 – Zazony, 4 – Prudniki, 5 – Vustsie (Bohina), 6 – Daubor, 7 – Opsa, 8 – Ahremautsy (Bialmonty), 9 – Ratski Bor, 10 – Zabornyja Humny (a – hillfort,

b – unfortified settlement, c – barrow cemetery)


Мал. 81. Ляпная кераміка з гарадзішча Замкавая гара ў Браславе, раскопкі Л.В. Аляксеева (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 81. Hand-made pottery from Zamkavaja Hara hillfort in Braslau, excavations by L. Alekseev (drawn by M. Plavinski)


Мал. 82. Ляпная кераміка з гарадзішча Замкавая гара ў Браславе, раскопкі Л.В. Аляксеева (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 82. Hand-made pottery from Zamkavaja Hara hillfort in Braslau, excavations by L. Alekseev (drawn by M. Plavinski)


Мал. 83. Ляпная кераміка з гарадзішча Замак на возеры Дрысвяты (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 83. Hand-made pottery from Zamak hillfort on Lake Drysviaty, excavations by L. Alekseev (drawn by M. Plavinski)


Мал. 84. Ляпная кераміка: 1–2 – селішча Зазоны, 3 – Пруднікі

(1–2 – пав. А.А. Егарэйчанкі, 3 – пав. В.І. Шадыры)

Fig. 84. Hand-made pottery: 1–2 – unfortified settlement Zazony, 3 – Prudniki

(1–2 – after A. Egoreychenko, 3 – after V. Shadyra)


Мал. 85. План курганнага могільніка Пагошча (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 85. Layout of Pahoshcha barrow cemetery (drawn by M. Plavinski)


Мал. 86. Курганны могільнік Пагошча, курган 1: 1 – план пахавання, 2 – наканечнік кап’я, 3 – нож, 4 – бронзавая падковападобная фібула, 5 – жалезная скаба, 6 – фрагмент гузіка са свінцова-алавяністага сплаву,

7–10 – бронзавыя гузікі, 11 – кругавы гаршчок (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 86. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 1: 1 – plan of the burial, 2 – spearhead, 3 – knife, 4 – bronze horseshoe fibula, 5 – iron staple, 6 – button fragment made of lead-tin

alloy, 7–10 – bronze buttons, 11 – wheel-made pot (drawn by M. Plavinski)


Мал. 87. Курганны могільнік Пагошча, курган 5, план пахаванняў 1 і 2 (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 87. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 5, plan of burials 1 and 2 (drawn by M. Plavinski)


Мал. 88. Курганны могільнік Пагошча, курган 5, пахаванне 1: 1 – наканечнік кап’я, 2 – ігла, 3 – сякера, 4 – ключ, 5 – нож з рэшткамі драўляных

тронкаў, абматанымі срэбным дротам, 6 – крэсіва, 7 – крэмень для крэсіва (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 88. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 5, burial 1: 1 – spearhead, 2 – needle, 3 – axe, 4 – key, 5 – knife with the remains of wooden handle wound with silver wire, 6 – firesteel,

7 – flint (drawn by M. Plavinski)


Мал. 89. Курганны могільнік Пагошча, курган 5, пахаванне 1: 1 – бронзавая фібула, 2 – шыфернае праселка, 3– пярсцёнак са свінцова-

алавяністага сплаву, 4 – бранзалет са срэбнага сплаву, 5 – ляпны гаршчок (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 89. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 5, burial 1: 1 – bronze fibula, 2 – slate spindle whorl, 3 – ring made of lead-tin alloy, 4 – bracelet made of silver alloy, 5 – hand-made pot

(drawn by M. Plavinski)


Мал. 90

Fig. 90


Мал. 90. Курганны могільнік Пагошча, курган 5, пахаванне 1: 1 – бронзавая скрыначка ад рычажных шаляў, 2 – складное біметалічнае каромысла рычажных шаляў, 3–4 – бронзавыя кубачкі шаляў, 5 – жалезны ключ, 6 – бронзавае вушка састаўной прылады (?), 7 – сердалікавая пацерка, 8 – фрагмент шклянога

бранзалета, 9 – фрагмент драўлянай лічыльнай біркі, 10 – канец шпількі з крыжападобнай галоўкай, 11 – галоўка падковападобнай фібулы,

12–13 – абрубкі бронзавых упрыгажэнняў, 14 – дыскападобны каменьчык (мал. і фота М.А Плавінскага)

Fig. 90. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 5, burial 1: 1 – bronze box of a beam scale, 2 – folding bimetallic scale beam, 3–4 – scale bronze pans, 5 – iron key, 6 – bronze lug from a composite tool (?), 7 – cornelian bead, 8 – glass bracelet fragment, 9 – wooden counting

stick fragment, 10 – end of a pin with cruciform head, 11 – head of a horseshoe fibula, 12–13 – cut-off pieces of bronze ornaments, 14 – disk-shaped small stone

(drawn and photo by M. Plavinski)

Мал. 91. Курганны могільнік Пагошча, курган 5, пахаванні 1 (1–18) і 2 (19): 1–9 – біметалічныя бочкападобныя гіркі-разнавагі, 10–11 – чатырнаццацігранныя

гіркі-разнавагі, 12 – дзірхам, Саманіды, Мансур ібн Нух, Самарканд, 359 г.х., 970/971 гг., 13 – дзірхам, Саманіды, Мансур ібн Нух, Самарканд, 358 г.х., 968/969 гг.,

14 – дзірхам, Саманіды, Наср ібн Ахмад, месца чаканкі пакрытае пацінай, 31 7, 9) г.х., 929/930 ці 931/932 гг., 15 – дэнарый, Атон ІІІ (983–1002 гг.), Свяшчэнная

Рымская Імперыя, Кёльн, 16 – дэнарый, Атон ІІІ (983–1002 гг.), Свяшчэнная Рымская Імперыя, Дортмунд, 17–18 – дробныя абрэзкі манет,

19 – дробны невызначальны фрагмент дзірхама Х ст. (мал. і фота М.А. Плавінскага)

Fig. 91. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 5, burial 1 (1–18) and burial 2 (19): 1–9 – bimetallic barrel-shaped weights, 10–11 – fourteen-sided weights, 12 – dirham, the

Samanids, Abu Salih Mansur ibn Nuh I, Samarkand mint, 359 AH, 970/971 AD, 13 – dirham, the Samanids, Abu Salih Mansur ibn Nuh I, Samarkand mint, 358 AH,

968/969 AD, 14 – dirham, the Samanids, Nasr ibn Ahmad, place of mint is patinated, 31 ((7, 9) AH, 929/930 or 931/932 AD, 15 – denarius, Otto III (983–1002 AD), Holy Roman

Empire, Cologne mint, 16 – denarius, Otto III (983–1002 AD), Holy Roman Empire, Dortmund mint, 17–18 – small cuttings of coins, 19 – small indefinable fragment of

a dirham of the 10th century (drawn and photo by M. Plavinski)


Мал. 91

Fig. 91


Мал. 92. Курганны могільнік Пагошча, курган 5: 1 – ляпныя гаршкі з пахавання 2 (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 92. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 5: 1 – hand-made pots from burial 2 (drawn by M. Plavinski)


Мал. 93. Курганны могільнік Пагошча, курган 5, пахаванне 2: 1–3 – грушападобныя бразготкі са свінцова-алавяністага сплаву,

4 – трапецападобная падвеска са свінцова-алавяністага сплаву, 5–6 – бронзавыя бранзалеты, 7 – бронзавая фібула, 8 – рэшткі жалезнага пінцэта з бронзавым

колцам, 9–10 – фрагменты нажоў (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 93. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 5, burial 2: 1–3 – pear-shaped bells made of lead-tin alloy, 4 – trapezoidal pendant made of lead-tin alloy, 5–6 – bronze bracelets,

7 – bronze fibula, 8 – remains of iron pincers with bronze ring, 9–10 – fragments of knives (drawn by M. Plavinski)


Мал. 94. Курганны могільнік Пагошча, курган 6: 1 – план пахавання, 2 – наканечнік дроціка, 3 – ляпны гаршчок,

4 – нож (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 94. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 6: 1 – plan of the burial, 2 – javelin head, 3 – hand-made pot, 4 – knife (drawn by M. Plavinski)


Мал. 95. Курганны могільнік Пагошча: 1 – план пахавання ў кургане 10, 2 – планы пахаванняў 2 і 3 у кургане 12

(мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 95. Pahoshcha barrow cemetery: 1 – plan of the burial from barrow 10, 2 – plans of burials 2 and 3 from barrow 12 (drawn by M. Plavinski)


Мал. 96. Курганны могільнік Пагошча, курган 10: 1 – рэшткі драўлянай разной чашы з меднымі рамонтнымі акоўкамі,

2 – бронзавая падковападобная фібула, 3 – нож (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 96. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 10: 1 – remains of fretted wooden cup with repair copper bindings, 2 – bronze horseshoe fibula, 3 – knife (drawn by M. Plavinski)


Мал. 97. Курганны могільнік Пагошча, курган 10: 1 – ляпны гаршчок, 2 – сякера (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 97. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 10: 1 – hand-made pot, 2 – axe (drawn by M. Plavinski)


Мал. 98. Курганны могільнік Пагошча, курган 12, пахаванне 1: 1 – бронзавы V-падобны бранзалет, 2–3 – касцяныя вырабы (амулеты?),

4 – фрагмент ляпной пасудзіны, 5–15 – фрагменты серпападобных скроневых колцаў са свінцова-алавяністага сплаву, 16 – 44 – шкляныя, фаянсавыя

і гліняныя пацеркі (мал. і фота М.А. Плавінскага)

Fig. 98. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 12, burial 1: 1 – bronze V-shaped bracelet, 2–3 – bone items (amulets?), 4 – fragment of hand-made pot, 5–15 – fragments of crescent-

shaped temple-rings made of lead-tin alloy, 16–44 – glass, faience and clay beads (drawn and photo by M. Plavinski)


Мал. 99. Курганны могільнік Пагошча, курган 12, пахаванне 2: 1 – сякера, 2 – нож, 3 – крэсіва, 4 – крэмень для крэсіва, 5 – наканечнік кап’я

(1–3, 5 – мал. М.А. Плавінскага, 4 – мал. А.Ю. Ткачова)

Fig. 99. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 12, burial 2: 1 – axe, 2 – knife, 3 – firesteel, 4 – flint, 5 – spearhead (1–3, 5 – drawn M. Plavinski, 4 – drawn by A. Tkachou)


Мал. 100. Курганны могільнік Пагошча, курган 12, пахаванне 2: 1 – бронзавая падковападобная фібула, 2 – бронзавы бранзалет,

3 – ляпны гаршчок (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 100. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 12, burial 2: 1 – bronze horseshoe fibula, 2 – bronze bracelet, 3 – hand-made pot (drawn by M. Plavinski)


Мал. 101. Курганны могільнік Пагошча, курган 14: 1 – план пахавання, 2 – бронзавая падковападобная фібула, 3–5 – бронзавыя

бранзалеты, 6–7 – бронзавыя пярсцёнкі, 8 – нож, 9 – сякера (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 101. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 14: 1 – plan of burial, 2 – bronze horseshoe fibula, 3–5 – bronze bracelets, 6–7 – bronze finger-rings, 8 – knife, 9 – axe



Мал. 102. Курганны могільнік Пагошча, курган 15: 1 – план пахавання, 2 – нож, 3 – жалезная падковападобная фібула,

4 – бронзавае паясное колца (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 102. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 15: 1 – plan of burial, 2 – knife, 3 – iron horseshoe fibula, 4 – bronze belt ring (drawn by M. Plavinski)


Мал. 103. Курганны могільнік Пагошча, курган 8: 1 – ляпны гаршчок, 2 – бронзавы бі-S-падобны ланцугатрымальнік,

3 – бронзавая арнаментаваная трапецападобная падвеска, 4 – пярсцёнкападобнае скроневае колца з S-падобным завітком, 5 – глінянае біканічнае праселка,

6 – верхняя частка ляпнога гаршка (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 103. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 8: 1 – hand-made pot, 2 – bronze doubled S-shaped chain-holder, 3 – bronze ornamented trapezoidal pendant, 4 – temple-ring with S-shaped scroll, 5 – clay biconical spindle whorl, 6 – the upper part of a hand-made pot



Мал. 104. Курганны могільнік Пагошча, курган 3: 1 – ляпны гаршчок, 2–9 – фрагменты жалезнай шыйнай грыўні з абмоткай з

бронзавага дроту, 10 – злітак са шкла, кальцынаваных костак, бронзавага дроту з беларамбічнай пацеркай, 11 – фрагмент пласцінкавага ўпрыгажэння з белага

металу, 12 – фрагмент пярсцёнка са свінцова-алавяністага сплаву, 13 – фрагмент бронзавага дроту, 14 – фрагмент нажа, 15–47 – шкляныя пацеркі

(мал. і фота М.А. Плавінскага)

Fig. 104. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 3: 1 – hand-made pot, 2–9 – fragments of iron neck ring wound with bronze wire, 10 – ingot of glass, cremated bones and bronze

wire with a bead, 11 – fragment of an ornament made of white metal, 12 – fragment of a ring made of lead-tin alloy, 13 – piece of bronze wire, 14 – fragment of knife, 15–47 – glass

beads (drawn and photo by M. Plavinski)


Мал. 105. Курганны могільнік Пагошча, курган 7, пахаванне 1: 1 – план пахавання, 2 – драўляны грабеньчык, 3 – бронзавая падковападобная фібула, 4 – нож, 5 – кругавы гаршчок, 6 – бронзавы бранзалет, 7 – бронзавая

лірападобная спражка, 8 – бронзавы пярсцёнак, 9 – шкляная пацерка (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 105. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 7, burial 1: 1 – plan of burial, 2 – wooden comb, 3 – bronze horseshoe fibula, 4 – knife, 5 – wheel-made pot, 6 – bronze bracelet, 7 – bronze lyre-shaped fibula, 8 – bronze finger-ring, 9 – glass bead (drawn by M. Plavinski)


Мал. 106. Курганны могільнік Пагошча, курган 7, пахаванне 2: 1 – план пахавання, 2 – бронзавая шыйная грыўня, 3 – ляпны гаршчок

(мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 106. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 7, burial 2: 1 – plan of burial, 2 – bronze neck ring, 3 – hand-made pot (drawn M. Plavinski)


Мал. 107. Курганны могільнік Пагошча, курган 7, пахаванне 2: 1–6 – бронзавыя бранзалетападобныя скроневыя колцы, 7–9 – бронзавыя

спіральныя пранізкі, 10 – бронзавы пярсцёнак, 11 – нож, 12–39 – бронзавыя грушападобныя бразготкі і трохдзюркавыя ланцугатрымальнікі

(мал. і фота М.А. Плавінскага)

Fig. 107. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 7, burial 2: 1–6 – bronze bracelet-shaped temple-rings, 7–9 – bronze spirals, 10 – bronze finger-ring, 11 – knife, 12–39 – bronze

pear-shaped bells and chain-holders with three holes (drawn and photo by M. Plavinski)


Мал. 108. Курганны могільнік Пагошча, курган 7, пахаванне 2: 1–74 – шкляныя пацеркі (фота М.А. Плавінскага)

Fig. 108. Pahoshcha barrow cemetery, barrow 7, burial 2: 1–74 – glass beads (photo by M. Plavinski)


Мал. 109. Археалагічныя помнікі Браслаўскага Паазер’я мяжы Х–ХІ стст.: 1 – Дрысвяты, 2 – Браслаў, 3 – Маскавічы, 4 – Рацюнкі, 5 – Пруднікі, 6 – Вусце (Богіна), 7 – Опса, 8 – Даўбор, 9 – Рацкі Бор, 10 – Пагошча,

11 – Заборныя Гумны, 12 – Ахрэмаўцы (Бяльмонты), 13 – Укля, 14 – Кузьмаўшчына, 15 – Лесная, 16 – Кублішчына (a – гарадзішча з матэрыяламі КСПДК,

на месцы якога ўзнікла старажытнаруская крэпасць, b – старажытнаруская крэпасць, c – селішча са старажытнарускімі матэрыяламі, d – курганны могільнік

КСПДК, e – курганны могільнік КСПДК з дружыннымі пахаваннямі, f – старажытнарускі курганны могільнік)

Fig. 109. Archaeological sites of the Braslau Lakeland of the turn of the 10th–11th centuries: 1 – Drysviaty, 2 – Braslau, 3 – Maskavichy, 4 – Ratsiunki, 5 – Prudniki, 6 – Vustsie

(Bohina), 7 – Opsa, 8 – Daubor, 9 – Ratski Bor, 10 – Pahoshcha, 11 – Zabornyja Humny, 12 – Ahremautsy (Bialmonty), 13 – Uklia, 14 – Kuz’maushchyna, 15 – Lesnaja,

16 – Kublishchyna (a – hill-fort with materials of SPLBC in place of which Old Rus fortress was existed, b – Old Rus fortress, c – unfortified settlement with Old Rusian materials, d – SPLBC barrow cemetery, e – SPLBC barrow cemetery with burials of druzhina members,

f – Old Rusian barrow cemetery)


Мал. 110. Разбуранае пахаванне па абрадзе інгумацыі каля вёскі Крывасельцы: 1 – месца выяўлення пахавання, 2 – бронзавы бранзалет,

3 – бронзавая шыйная грыўня (мал. М.А. Плавінскага)

Fig. 110. Destructed inhumation burial near Kryvasielcy village: 1 – location of burial, 2 – bronze bracelet, 3 – bronze neck ring (drawn by M. Plavinski)


Мал. 111. Археалагічныя помнікі Браслаўскага Паазер’я другой паловы ХІ–ХІІ стст.:

1 – Дрысвяты, 2 – Браслаў, 3 – Маскавічы, 4 – Рацюнкі, 5 – Пруднікі, 6 – Слабодка, 7 – Укля, 8 – Кузьмаўшчына, 9 – Лесная, 10 – Кублішчына, 11 – Друя,

12 – Манастыр, 13 – Ушына (a – старажытнаруская крэпасць, b – старажытнарускае селішча, с – старажытнарускі курганны могільнік)

Fig. 111. Archaeological sites of the Braslau Lakeland of the second half of the 11th – 12th centuries: 1 – Drysviaty, 2 – Braslau, 3 – Maskavichy, 4 – Ratsiunki, 5 – Prudniki, 6 – Slabodka, 7 – Uklia, 8 – Kuz’maushchyna, 9 – Lesnaja, 10 – Kublishchyna, 11 – Druja, 12 – Manastyr, 13 – Ushyna (a – Old Rusian fortress,

b – Old Rusian unfortified settlement, c – Old Rusian barrow cemetery)

Галоўнай мэтай сапраўднага выдання стала максімальна поўная публікацыя матэрыялаў раскопак курганных могільнікаў заходняй часткі Браслаўскага Паазер’я, якія праводзіліся на працягу 1978–2010 гг. Аналіз гэтых пахавальных комплексаў разам з пераасэнсаваннем матэрыялаў папярэдніх даследаванняў і прыцягненнем дадзеных аб пасяленчых помніках дазваляе сур’ёзна дапоўніць і ўдакладніць існуючыя ўяўленні аб асаблівасцях засялення рэгіёна і этнакультурнай прыналежнасці яго насельніцтва ў другой палове І – пачатку ІІ тыс. н.э.

На падставе наяўных дадзеных можна меркаваць, што насельніцтва, якое пражывала ў Браслаўскім Паазер’і ў трэцяй чвэрці І тыс. н.э., пакінула пасяленчыя помнікі з банцараўскай і аблітай керамікай. Адначасова, два вядомыя ў рэгіёне пахавальныя помнікі гэтага часу – курганы 6 могільніка Рацкі Бор і 9 могільніка Пагошча належаць да культуры пскоўскіх доўгіх курганоў. Верагодна, што гэтыя курганы маглі быць узведзеныя тым жа насельніцтвам, што пакінула пасяленчыя помнікі з банцараўскай керамікай.

У канцы І тыс. н.э. заходнюю частку Браслаўскага Паазер’я засяляе насельніцтва культуры смаленска-полацкіх доўгіх курганоў, якое пакінула курганныя могільнікі Ахрэмаўцы (Бяльмонты), Вусце (Богіна), Опса, Даўбор, Рацкі Бор і, верагодна, Заборныя Гумны. Культурныя слаі з характэрнай для КСПДК керамікай «з плечуком» выяўлены на гарадзішчах Замкавая гара ў Браславе, Замак на возеры Дрысвяты, селішчы Зазоны, гарадзішчы і селішчы Пруднікі. Пералічаныя помнікі канцэнтруюцца ў ваколіцах азёр Богінскага і Дрывяты і могуць быць аб’яднаныя ў асобны богінска-дрывяцкі мікрарэгіён КСПДК, які пакінула самая крайняя паўночна-заходняя група носьбітаў традыцый гэтай культуры. Час з’яўлення гэтага насельніцтва на захадзе Браслаўскага Паазер’я можа быць вызначаны толькі ў межах ІХ–Х стст., хаця ўяўляецца, што гэта адбылося дастаткова позна – бліжэй да канца ІХ ст.

Асноўнымі асаблівасцямі пахавальнага абраду некропаляў богінска-дрывяцкага мікрарэгіёна КСПДК з’яўляюцца наяўнасць у курганах камен-ных выкладак і значная колькасць пахаванняў на вяршынях насыпаў. Па-межны стан мікрарэгіёна выклікаў распаўсюджанне шэрагу элементаў паха-вальнага інвентару балцкага паходжання такіх, як вітыя шыйныя грыўні з канічнымі канцамі, пласцінкавыя V-падобныя ў сячэнні бранзалеты. Аналіз пахавальнага інвентару дазваляе меркаваць, што з цягам часу колькасць прадметаў у асобных пахаваннях і, так бы мовіць, іх «багацце» паступова ўзрастаюць, што можна таксама разглядаць як пэўны храналагічны маркер.

Прыкладна з другой паловы Х ст. насельніцтва богінска-дрывяцкага мікрарэгіёна КСПДК усталёўвае пэўныя кантакты са старажытнарускімі

ЗАКЛЮЧЭННЕ


гандлёва-рамеснымі цэнтрамі/цэнтрам (верагодна, Полацкам). Вынікам гэтага стала выяўленне ў пахаваннях шкляных пацерак, асобных упры-гажэнняў і прадметаў побыту старажытнарускіх тыпаў.

У другой палове – канцы Х ст. на ўсходзе Браслаўскага Паазер’я – у ваколіцах азёр Укля – Абстэрна – Важа з’яўляюцца курганныя могільнікі, у якіх цалкам пераважаюць пахаванні па абрадзе інгумацыі. Узнікненне дадзеных могільнікаў стала вынікам старажытнарускай сельскай каланізацыі.

У сваю чаргу, у пахавальных комплексах курганных могільнікаў богінска-дрывяцкага мікрарэгіёна КСПДК прыблізна ў канцы Х ст. з’яўляецца кругавая кераміка. Не выключана, што кругавы посуд быў прынесены новай групай насельніцтва, прыход якога фіксуецца паводле з’яўлення ў курганных могільніках КСПДК шэрагу пахаванняў па абрадзе інгумацыі. Яны могуць быць сумарна датаваныя ў межах канца Х – пачатку/першай паловы ХІ ст., прычым у большасці з іх знойдзены прадметы ўзбраення старажытнарускіх і паўночнаеўрапейскіх форм. Відавочна, што гэтыя пахаванні былі пакінутыя прышэльцамі, не звязанымі з пахавальнымі традыцыямі КСПДК. Можна меркаваць, што з’яўленне інгумацый са зброяй адлюстроўвае пачатак зацвярджэння цікавасцяў Полацкага княства ў рэгіёне, а самі гэтыя пахаванні належаць прадстаўнікам княжацкай адміністрацыі.

З дзейнасцю тых жа прышэльцаў варта звязваць і функцыянаванне ў апошніх дзесяцігоддзях Х – пачатку ХІ ст. другога культурна-храналагічнага гарызонту курганнага могільніка Пагошча. Пахавальны абрад некропаля цалкам адрозны ад курганных могільнікаў КСПДК богінска-дрывяцкага мікрарэгіёна. Можна меркаваць, што курганны могільнік у Пагошчы пакінуты калектывам, у якім дамінуючае становішча займалі прадстаўнікі полацкай княжацкай адміністрацыі, якія мелі пэўнае карпаратыўнае ўяўленне аб прэстыжным пахавальным абрадзе інгумацыі, адпаведным іх групавому і сацыяльнаму статусу.

Фактычна адначасова са з’яўленнем у некропалях КСПДК пахаванняў па абрадзе трупапакладання са зброяй і дружыннага могільніка ў Пагошчы, у канцы Х – пачатку ХІ ст. адбываюцца пажары на гарадзішчы Замак на возеры Дрысвяты і на гарадзішчы Замкавая гара ў Браславе, а на іх месцы ўзнікаюць гарадскія цэнтры з тыповай старажытнарускай матэрыяльнай культурай. На ўсход ад Браслава з’яўляюцца старажытнарускія крэпасці Маскавічы, Рацюнкі і, верагодна, Слабодка. Усе гэтыя ўмацаванні размяшчаюцца ўздоўж ракі Друйкі, якая ў старажытнарускі час была асноўнай рэгіянальнай артэрыяй камунікацый, бо па ёй пралягаў шлях ад Заходняй Дзвіны да Браслава.

Відавочна, што распаўсюджанне княжацкай адміністрацыі, знішчэнне гарадзішчаў мясцовага насельніцтва, стварэнне сістэмы старажытнарускіх умацаваных пунктаў адбыліся на працягу адносна кароткага часу, што сведчыць аб спланаванай і мэтанакіраванай дзейнасці прышэльцаў. Можна ўпэўнена звязваць усе гэтыя падзеі з працэсам пашырэння межаў Полацкага княства.


Не пазней за сярэдзіну ХІ ст. некропалі богінска-дрывяцкага мікрарэгіёна КСПДК перастаюць функцыянаваць, а археалагічныя помнікі старажытнарускага часу канцэнтруюцца ўздоўж Друйкі і на ўсход ад яе (курганныя могільнікі ў ваколіцах азёр Укля – Абстэрна – Важа).

Разам з тым варта адзначыць, што да часу правядзення суцэльна га археалагічнага абследавання Браслаўскага Паазер’я прапанава ныя мер-каванні аб характары засялення рэгіёна і этнакультурнай прыналеж насці яго насельніцтва могуць насіць толькі папярэдні характар.

I. History of archaeological studies on barrow cemeteries in the western part of the Braslau Lakeland

The beginning of the archaeological studies on barrow cemeteries in the Braslau Lakeland falls on 1850s and is associated with count W. Plater’s activity. Properly scientific archaeological investigations in the region were started by F. Pa-krouski. He conducted large-scaled excavations on some barrow cemeteries of the Braslau Lakeland in the course of preparatory work for the 9th Archaeological Con-gress in Vilnius. H. Cehak-Hołubowiczowa and W. Hołubowicz conducted the next excavations of barrows in the Braslau Lakeland after a long pause just in 1937–1938.

Second World War interrupted archaeological investigations in the Braslau Lakeland. Studies on barrow cemeteries of the region were resumed in the second half of the 1970s by L. Duchyts and V. Shadyra who carried out their fieldwork in the mentioned region till the beginning of the 1990s. Then A. Plavinski and V. Rabtsevich conducted excavations of barrow cemeteries in the western part of the Braslau Lakeland in 1996–1997.

Eventually M. Plavinski proceeded with studies on the subject in the begin-ning of the 21st century. He entirely explored Pahoshcha barrow cemetery during 2005–2009 and resumed excavations on the Opsa barrow cemetery in 2010.

Thus 115 barrows were explored in the western part of the Braslau Lakeland since 1893 till 2010 (table 1).

ІІ. Barrow Cemetery Ahremautsy (Bialmonty)Barrow cemetery Ahremautsy (Bialmonty) is known from the end of the 19th

century. The first excavations of the barrows were organized by the count W. Plater in his Bialmonty manor in the first half of 1850-s. In 1893 the investigations in Ah-remautsy were carried out by F. Pakrouski (7 mounds). Another 2 barrows were ex-plored in 1938 by H. Cehak-Hołubowiczowa and W. Hołubowicz. In 1978 L. Duchyts excavated 1 barrow of the burial ground and 4 more in 1982. In 1997 five mounds were excavated by A. Plavinski and V. Rabtsevich. Thus, from 1893 to 1997 there were explored 19 barrows of Ahremautsy cemetery. The detailed presentation and analyses of the materials from 1978, 1982 and 1997 excavations are given in the chapter.

On the basis of the studied materials the authors drew a conclusion that the burial ground Ahremautsy belongs to Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture. The above-mentioned cemetery can be dated back to the 9th – the beginning of 11th century.

BARROW CEMETERIES OF THE WESTERN PART OF THE BRASLAU LAKELAND

(MATERIALS OF EXCAVATIONS OF 1978–2010)

Mikalai Plavinski, Liudmila Duchyts, Aliaksandr Plavinski, Vadzim Shadyra


III. Barrow Cemetery Vustsie (Bohina)Vustsie (Bohina) barrow cemetery is known since the end of the 19th century.

First excavations of barrows of the cemetery were carried out by count W. Plater in 1886. F. Pakrouski excavated 4 more barrows here in 1893. The most considerable investigations in Vustsie were conducted by L. Duchyts and V. Shadyra in 1982, 1986 and 1987. They drawn an layout of the cemetery and explored 16 mounds. The detailed presentation and analyses of the materials from 1982, 1986 and 1987 excavations are given in the chapter.

According to archaeological materials Vustsie barrow cemetery belongs to Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture. The period of its functioning can be dat-ed back to the 10th – the beginning of the 11th century, but it may well be so that the first burials mounds appeared here in 9th century. The community of Smalensk-Po-latsk Long Barrow Culture, which the cemetery belonged to, established contacts with Old Rus trade and handicraf centres (centre) of Polatsk Dzvina region during the second half of the 10th century. The result of the contacts was the appearance in Vustsie of Polatsk administration representatives. Shortly after that, during the beginning of the 11th century, functioning of Smalensk-Polatsk Long Barrow Cul-ture cemetery in Vustsie was discontinued.

IV. Barrow cemetery Opsa: materials of excavations of 1990 and 1996Opsa barrow cemetery is known since the end of the 19th century. Count

W. Plater carried out first amateur excavations here. F. Pakrouski excavated 11 barrows in 1893. L. Duchyts explored one barrow here in 1990 and an expedition of Belarusian State University directed by A. Plavinski and V. Rabtsevich exca-vated five more mounds in 1996. Investigations on the cemetery were eventually continued by expedition of National Historical Museum of the Republic of Bela-rus under direction of M. Plavinski in 2010 when 4 mounds were explored.

Thus 21 mounds were excavated at Opsa barrow cemetery since 1893 till 2010. Explored barrows are the quarter of total number of the mounds of the cemetery.

V. Barrow cemetery Opsa: materials of excavations of 2010Burials or their remains were discovered in 18 of 21 explored barrows at the

Opsa cemetery. Thirteen mounds contained cremation burials and five mounds contained inhumation ones. Most of explored cremation burials belong to Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture. The beginning of the cemetery function-ing can be dated back to the wide period of the 9th–10th centuries. As regards the end of its functioning it can be assumed that the cemetery was in use during the first half of the 11th century up to the middle of the 11th century.

Thus Opsa barrow cemetery is the latest among cemeteries of Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture in the Braslau Lakeland. New Slavic population appeared in the region during the final phase of functioning of the cemetery (at the end of the 10th – in the beginning of the 11th century). The community that used Opsa barrow cemetery underwent much more significant influence of newcomers as compared with the other groups of autochthonous population.


Therefore the cemetery was in use till the middle of the 11th centuries, whereas the neighbouring cemeteries were already abandoned in the beginning of the century. It is highly probable that local community of Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture traditions could mix with Slavic migrants and could even adopt inhumation rites.

VI. Barrow cemetery Ratski BorRatski Bor barrow cemetery is known in archaeological literature from the

end of the 19th century. Count W. Plater carried out first excavations here. Further investigations were conducted by F. Pakrouski who explored 20 mounds in 1893. L. Duchyts and V. Shadyra excavated 3 barrows in 1983 and then L. Duchyts ex-plored 3 more mounds in 1990. Thus the total number of investigated barrows counts 26.

Burials were unearthed in 18 mounds. 16 of them contained cremations and 2 ones contained inhumation.

The oldest barrow of Ratski Bor cemetery (barrow 6) was erected in the third quarter of the 1st millennium AD by bearers of Pskov Long Barrow Culture tradi-tions. The majority of burials at the cemetery belongs to Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture and can be dated back to the period of 9th – the beginning of the 11th century. At the last phase of the cemetery functioning, i.e. at the end of 10th century or perhaps already from the second half of the 10th century and in the be-ginning of 11th century, material culture of community to which the cemetery was belonged to underwent the influence of Old Rusian traditions. It is likely a result of contacts between local population with commercial and handicraft centre (or centres) of Polatsk Dzvina region. The result of these contacts was the appearance at Ratski Bor cemetery of burial belonged to Polatsk Principality administration representatives. Shortly after that the cemetery of Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture in Ratski Bor was abandoned.

VII. Communities of the western part of the Braslau Lakeland in the second half of 1st – the beginning of the 2nd millennium AD according to materials of sepulchral sites

The last chapter deals with the circumstantial analyses on issues of cultural attribution and chronology of sepulchral sites from the western part of the Braslau Lakeland. The author will also consider issues of origin and historical destinies of population to which the cemeteries were belonged to.

According to available data it is possible to state that communities had been populated the Braslau Lakeland during the third quarter of the 1st millennium AD left settlement sites with Bantsaraushchyna type and rugged pottery. At the same time two sepulchral sites (barrow 6 from Ratski Bor and barrow 9 from Pahoshcha) belong to Pskov Long Barrow Culture. It can be assumed above-men-tioned two barrows were erected by communities which used Bantsaraushchyna type pottery.

Bearers of Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture populated the western part of the Braslau Lakeland at the end of the 1st millennium AD. They use barrow


cemeteries in Ahremautsy (Bialmonty), Vustsie (Bohina), Opsa, Daubor, Ratski Bor and perhaps in Zabornyja Humny. Cultural layers containing pottery typical for SPLBC are known on Zamkavaja Hara hill-fort in Braslau, Zamak hill-fort on the Drysviaty Lake, on unfortified settlement in Zazony, on hill-fort and unforti-fied settlement in Prudniki. Mentioned sites are located in the surroundings of the Bohina and Dryviaty Lakes. It is reasonable to consider them as a particular Bohina-Dryviaty microregion of the Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture set-tled by the most northwestern group of Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture traditions bearers. This population appeared in the western part of the Braslau Lakeland during the 9th–10th centuries, most probably towards the close of the 9th century.

Stone constructions inside the barrows and large number of burials locat-ed on mounds tops are main special features of funerary rites for cemeteries of Bohina-Dryviaty microregion of Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture. A bor-derline position of the microregion caused occurrence of some elements of Balt origin among grave goods. There are twisted neck ring with conical ends and lamellar bracelets with V-shaped cross-sections. An analysis of burial assemblages reveals a trend to increase in number of items from certain burials and growth of «richness» of the burials with the lapse of time. This feature can be regarded as a certain chronological marker.

About from the second half of the 10th century inhabitants of Bohina-Dr-yviaty microregion established connections with Old Rusian commercial and handicraft centres/centre (probably with Polatsk). These connections manifested in occurrence of glass beads, particular ornaments, tools and everyday items of Old Rusian types among grave goods.

During the second half – at the end of 10th century barrow cemeteries with absolute domination of inhumation burial appeared in the eastern part of the Bra-slau Lakeland (in the vicinities of the Uklia, Absterna, Vazha Lakes). They are the evidence of Old Rusian rural colonisation of the region.

In its turn the end of the 10th on barrow cemeteries in the Bohina-Dryviaty microregion of Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture marked by an advent of wheel-made pottery. It may well be so that such pottery was brought by a group of newcomers. Arrival of the latter is testified by the appearance of certain inhu-mation burial on the Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture barrow cemeter-ies. Such burials can be dated back to the period from the end of the 10th to the beginning/first half of 11th century. It is important that the most of them contain weaponry and ammunition of Old Rusian and North European types. It is evident that discussed burials belong to newcomer not related to funerary traditions of Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture. It can be assumed that inhumation buri-als with weaponry belong to Polatsk administration representatives, and that the appearance of them reflects the beginnings of realization of Polatsk Principality interests in the region.

The second cultural-chronological horizon of Pahoshcha barrow cemetery dated back to the last decades of the 10th – the beginning of the 11th century is also associated with activity of newcomers. Funerary rites revealed on the cemetery


completely differ from one typical for barrow cemeteries of Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture in Bohina-Dryviaty region. Armed men’s inhumation buri-als have a dominant position in topographical structure of the cemetery. It can be assumed that representatives of Polatsk administration had dominant positions in community which use the cemetery in Pahoshcha. They had a particular corpo-rate view of prestigious funerary rites met their group and social status.

Towards the close of the 10th – in the beginning of the 11th century Zam-ak hill-fort on the Drysviaty Lake and Zamkavaja Hara hill-fort in Braslau were burned down. These events took place simultaneously with appearance of inhu-mation burials at the cemeteries of Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture and functioning of the cemetery of druzhina members in Pahoshcha. In place of burned hill-forts urban settlements with typical Old Rusian material culture were come into existence. To the east of Braslau Old Rusian fortresses in Maskavichy, in Ratsiunki and probably in Slabodka were founded. All these fortification posts are located along the Drujka River that was the major regional waterway from the Western Dzvina River to Braslau.

It is obvious that spread of princely authority, destruction of hill-forts of local population, making of Old Rusian fortification posts network took place in a short space of time. It indicates that mentioned events were the result of inten-tional and planned activity of strangers. And they can be confidently associated with the process of expanding of Polatsk Principality.

Up to the middle of the 11th century the cemeteries of Bohina-Dryviaty microregion of Smalensk-Polatsk Long Barrow Culture discontinued their func-tioning and the archaeological sites of Old Rusian period concentrated along the Drujka River and further east (barrow cemeteries in the vicinities of the Uklia, Absterna, Vazha Lakes).

It should be noted that all conclusions on character of occupation of the Bra-slau Lakeland and on ethno-cultural attribution of its inhabitants are preliminary until full-scale archaeological survey of the region will not conducted.

АВДУСИНА С.А., ЕНИОСОВА Н.В.2001. Подковообразные фибулы Гнёздова // Архео-

логический сборник. Гнёздово. 125 лет исследования памятника / Труды ГИМ. Вып. 124. С. 93–101.

АЛЕКСЕЕВ Л.В.1960. Раскопки древнего Браслава // КСИА. Вып. 81. С. 95–106.

БАЖАН И.А., КАРГОПОЛЬЦЕВ С.Ю.1989. В-образные рифленые пряжки как хронологический

индикатор синхронизации // КСИА. Вып. 198. С. 28–35.

БЛІФЕЛЬД Д.І.1977. Давньоруські пам’ятки Шестовиці. Киïв.

ГАВРИТУХИН И.О.1997. Маленькие трапециевидные подвески с каймой из

прессованных точек по нижнему краю // ГАЗ. № 12. С. 43–58.

ГОЛУБОВИЧ Е., ГОЛУБОВИЧ В.1945. Славянские поселения правобережной Дисны в

Вилейском округе БССР // КСИИМК. Вып. XI. С. 126–137.

ГРИГОРЬЕВ А.В.2000. Северская земля в VIII – начале XІ века по археоло-

гическим данным. Тула.2012. На Десне и Сейме, в верховьях Дона и Оки // Русь в

IX–X веках: археологическая панорама. М. – Вологда. С. 367–379.

ДУБІНСКІ С.А.1928. Дадатковыя раскопкі курганоў у Заслаўі // Працы.

Т. І. С. 253–255.

ЛІТАРАТУРА


ДУЧИЦ Л.В.1978. Отчет о полевых исследованиях 1978 года / ААНД ІГ

НАН Беларусі. Спр. № 576. Мн.1982а. Отчет о полевых исследованиях в среднем тече-

нии бассейна Западной Двины и в Щучинском и Слонимском районах Гродненской области / ААНД ІГ НАН Беларусі. Спр. № 811. Мн.

1982б. Курганная группа у д. Кублищино // Древности Белоруссии и Литвы. Мн., 1982. С. 103–110.

1983. Отчет об археологических исследованиях в Подвинье, в Мстиславском районе Могилевской об-ласти и Любанском районе Минской области / ААНД ІГ НАН Беларусі. Спр. № 845. Мн.

1988а. Отчет о полевых археологических исследованиях на территории северо-западной Белоруссии в 1987 году / ААНД ІГ НАН Беларусі. Спр. № 999. Мн.

1988б. Курганный могильник у д. Лесная Миорского райо-на // Древности Литвы и Белоруссии. Вильнюс, 1988. С. 104–109.

1991. Отчет о раскопках курганов на территории Браславского и Ушачского районов Витебской обла-сти в 1990 году / ААНД ІГ НАН Беларусі. Спр. № 1201.

ДУЧИЦ Л.В., МИТРОФАНОВ А.Г.1994. Городище Ратюнки // ГАЗ. № 5. С. 163–182.

ДУЧИЦ Л.В., ШАДЫРО В.И.1982. Отчет о раскопках курганного могильника у д. Устье

Браславского района Минской области / ААНД ІГ НАН Беларусі. Спр. № 812. Мн.

1987. Отчет о раскопках курганов на северо-западе Белоруссии в 1986 году / ААНД ІГ НАН Беларусі. Спр. № 952. Мн.

ДУЧЫЦ Л.У.1991. Браслаўскае Паазер’е ў IX–XIV стст. Гісторыка-

археалагічны нарыс. Мн.1998. Курганы Браслаўшчыны // Памяць: Гісторыка-

дакументальная хроніка Браслаўскага раёна. Мн. С. 29–32.

ДУЧЫЦ Л.У., ШАДЫРА В.І.1992. Аб славянскім рассяленні на паўночным заха-

дзе Беларусі (Па матэрыялах раскопак курганнага могільніка каля в. Вусце Браслаўскага раёна) // Весці


АН Беларусі. Серыя грамадскіх навук. № 3–4. С. 73–79.2004. Раскопкі курганоў ва ўрочышчы «Рацкі Бор» каля

г. Браслава Віцебскай вобласці // ГАЗ. № 19. С. 143–146.

ЕГОРЕЙЧЕНКО А.А.1994. Железный век Браславского Поозерья // Браслаўскія

чытанні. Матэрыялы ІІІ-й навукова-краязнаўчай канферэнцыі, прысвечанай 200 угодкам паўстання 1794 года. Браслаў, 1994. С. 20–22.

2003. Средневековые материалы городища Ратюнки (предварительные итоги изучения 1999–2002 гг.) // Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі. Матэрыялы IV Міжнароднай канферэнцыі. Полацк. С. 118–121.

2013. Северо-Западная Беларусь в середине – третьей чет-верти I тыс. н.э. (по материалам селища Зазоны) // ГАЗ. № 28. С. 292–297.

ЕНУКОВ В.В.1990. Ранние этапы формирования смоленско-полоцких

кривичей (по археологическим данным). М.

ЕРЕМЕЕВ И.И., БУБЕНЬКО Т.С., ШТЫХОВ Г.В.2007. Лепная керамика средневекового Витебска // AAA.

Vol. IІ. 2007. С. 5–24.

ЕРЕМЕЕВ И.И., ДЗЮБА О.Ф.2010. Очерки исторической географии лесной части Пути

из варяг в греки. Археологические и палеогеографи-ческие исследования между Западной Двиной и озе-ром Ильмень. СПб.

ЕРЕМЕЕВ И.И., ШТЫХОВ Г.В.2007. Древний Лукомль. Лепная керамика и раннесред-

невековый культурный слой // AAA. Vol. I. 2007. С. 110–134.

ЗАЙЦАВА В.Я.1993. Друя // Археалогія і нумізматыка Беларусі:

Энцыклапедыя. Мн. С. 235–236.

ЗАПИСКИ Виленской археологической коммиссии. Ч. I. Вильна, 1856.


ЗАХАРОВ С.Д., КУЗИНА И.Н.2008. Изделья из стекла и каменные бусы // Археология се-

вернорусской деревни X–XIII веков: средневековые по-селения и могильники на Кубенском озере: в 3 т. Т. 2: Материальная культура и хронология. М. С. 142–215.

ЗВЯРУГА Я.Г.2005. Беларускае Павілле ў жалезным веку і раннім

Сярэдневякоўі / МАБ. Вып. 10.

ИСЛАНОВА И.В.2006. Верхнее Помостье в раннем средневековье. М., 2006.

КАЗАНСКИЙ М.М.1999. О балтах в лесной зоне России в эпоху великого пе-

реселения народов // АВ. № 6. С. 404–419.

КАМЕНЕЦКАЯ Е.В.1991. Заольшанская курганная группа Гнёздова // Смоленск

и Гнёздово (к истории древнерусского города). М. С. 125–161.

2001. О возможности определения продукции одного гон-чара в древнем Гнёздове // // Археологический сбор-ник. Гнёздово. 125 лет исследования памятника / Труды ГИМ. Вып. 124. М. С. 107–113.

КЕНЬКО П.М.2012. Поясная гарнитура с территории Беларуси

(I–XIII вв.). Свод археологических источников. Мн.

КИРПИЧНИКОВ А.Н.1966. Древнерусское оружие. Вып. 2. Копья, сулицы, бо-

евые топоры, булавы, кистени IX–XIII вв. / САИ. Вып. Е1–36. М.–Л.

1973. Снаряжение всадника и верхового коня на Руси IX–XIII вв. / САИ. Вып. Е1–36. Л.

КОНЕЦКИЙ В.Я.1997. К вопросу о формировании культуры длинных кур-

ганов // ННЗ. Вып. 11. С. 213–225.

КОРЗУХИНА Г.Ф.1978. Предметы убора с выемчатыми эмалями V – первой

половины VI в. н.э. в Среднем Поднепровье / САИ. Вып. Е1–43. Л., 1978.


КУЛАКОВ В.И.1990. Изекапинис и Шестовицы // Проблемы археологии

Южной Руси. Материалы историко-археологическо-го семинара «Чернигов и его округа в IX – XIII вв.». Чернигов, 26–27 сентября 1988. Киев. С. 111–116.

ЛЕВАШЕВА В.П.1967а. Височные кольца // Очерки по истории русской де-

ревни X–XIII вв. / Труды ГИМ. Вып. 43. С. 7–54.1967б. Браслеты // Очерки по истории русской деревни

X–XIII вв. / Труды ГИМ. Вып. 43. С. 207–252.

ЛЕВКО О.Н.1994. Памятники второй половины I тыс. н.э. северо-вос-

точной Беларуси в свете формирования племенных «княжений» // ГАЗ. Вып. 5. С. 207–226.

1997. Население Днепро-Двинского междуречья VI–XI вв. (этнический состав, социальная и территориальная структура // Этногенез и этнокультурные контакты славян. Труды VI Международного Конгресса сла-вянской археологии. Т. 3. М. С. 156–165.

ЛЕСМАН Ю.М.1984. Погребальные памятники Новгородской зем-

ли и Новгород (проблема синхронизации) // Археологическое исследование Новгородской земли. Л. С. 118–153.

1990. Хронология ювелирных изделий Новгорода (X–XIV вв.) // Материалы по археологии Новгорода. 1988. М. С. 29–98.

1991. Этюд об украшениях // Клейн Л.С. Археологическая типология. Л. С. 305–314.

2006. К хронологии одного из типов средневековых сте-клянных бус (новгородские находки черных бусин с глазками в петельках) // Археология Верхнего Поволжья (к 80-летию К.И. Комарова). М. С. 244–252.

2012. Биэсовидные разделители, трехдырчатые раздели-тели и биэсовидные подвески: от культуры смолен-ских длинных курганов к древнерусской культуре // Славяне Восточной Европы накануне образования Древнерусского государства. Материалы между-народной конференции, посвященной 110-летию со дня рождения Ивана Ивановича Ляпушкина (1902–1968) 3–5 декабря 2012 г. СПб. С. 228–232.


ЛОПАТИН Н.В., ФУРАСЬЕВ А.Г.2007. Северные рубежи восточнославянского мира в

III–V вв. / РСМ. Вып. 8. М., 2007.

ЛЯЎКО В.М.2009. Арэхаўскія курганныя могільнікі // Археалогія

Беларусі: энцыклапедыя. Т. 1. Мн. С. 64.

МАЛЬМ В.А.1967. Подковообразные и кольцевидные застежки-фибу-

лы // Очерки по истории русской деревни X–XIII вв. / Труды ГИМ. Вып. 43. С. 149–190.

МАЛЬМ В.А., ФЕХНЕР М.В.1967. Привески-бубенчики // Очерки по истории рус-

ской деревни X–XIII вв. / Труды ГИМ. Вып. 43. С. 133–148.

МИКЛЯЕВ А.М.1984. О топо- и гидронимах с элементом -гост/-гощ на

Северо-Западе СССР (к проблеме восточно-славян-ского расселения) // Археологическое исследование Новгородской земли. Л. С. 25–46.

МИНАСЯН Р.С.1980. Четыре группы ножей Восточной Европы эпохи ран-

него средневековья (к вопросу о появлении славян-ских форм в лесной зоне) // АСГЭ. № 21. С. 68–74.

МИТРОФАНОВ А.Г.1978. Железный век средней Белоруссии (VII–VI вв.

до н.э. – VIII в. н.э.). Мн.

МИХАЙЛОВ К.А.2001. Древнерусские камерные погребения в Гнёздово //

Археологический сборник. Гнёздово. 125 лет ис-следования памятника. Труды ГИМ. Вып. 124. С. 159–175.

МИХАЙЛОВ К.А., СОБОЛЕВ В.Ю.2000. Новгородские наборные пояса XI–XII вв. // АВ. № 7.

С. 222–228.


МИХАЙЛОВА Е.Р.2003. Новые исследования длинных курганов на

Череменецком озере // Древности Подвинья: исто-рический аспект. По материалам круглого стола, посвященного памяти А.М. Микляева (6–8 октября 1999 г.). СПб. С. 233–243.

2009. Культура псковских длинных курганов. Проблемы хронологии и развития материальной культуры. Автореферат дис... канд. ист. наук. СПб.

2012. О погребальной обрядности культуры псковских длинных курганов: соотношение «курганного» и «не-курганного» // Славяне Восточной Европы накануне образования Древнерусского государ-ства. Материалы международной конференции, посвященной 110-летию со дня рождения Ивана Ивановича Ляпушкина (1902–1968), 3–5 декабря 2012 г. СПб., 2012. С. 233–234.

У друку. Литые пластинчатые браслеты с продольным ре-бром: распространение и хронология // Археология и история Пскова и Псковской земли. Материалы 60-го заседания.

НЕДОШИВИНА Н.Г.1967. Перстни // Очерки по истории русской деревни

X–XIII вв. / Труды ГИМ. Вып. 43. С. 253–274.

НЕФЁДОВ В.С.2000. О времени возникновения культуры смоленско-по-

лоцких длинных курганов // Археология и история Пскова и Псковской земли. Материалы научного се-минара 1996–1999. Псков. С. 191–199.

2002. Салтовские древности в смоленских длинных курга-нах // ГАЗ. № 17. С. 131–139.

2006. Височные кольца культуры смоленских длинных курганов (по материалам погребений Смоленского Поднепровья и Подвинья) // Славяно-русское юве-лирное дело и его истоки. Международная науч-ная конференция, посвященная 100-летию со дня рождения Г.Ф. Корзухиной: тезисы докладов. СПб. С. 29–31.

ПЕРХАВКО В.Б.1978. Раннесредневековые древности междуречья Днепра

и Немана V–VIII вв. Автореферат дис... канд. ист. наук. М.


ПЕТЕРСЕН Я.2005. Норвежские мечи эпохи викингов: типохронологи-

ческое изучение оружия эпохи викингов. СПб.

ПЛАВИНСКИЙ А.Н.2001. Раскопки могильника у деревни Ахремовцы //

Браслаўскія чытанні 2000. Матэрыялы V-й навукова-краязнаўчай канферэнцыі, прысвечанай 935 год-дзю першай згадкі Браслава ў пісьмовых крыніцах, Браслаў, 27–28 красавіка 2000 г. Браслаў. С. 72–73.

ПЛАВІНСКІ А.М., ПЛАВІНСКІ М.А.2005а. Раскопкі курганнага могільніка Опса // МАБ. № 9.

С. 129–137.

ПЛАВІНСКІ М.А., ПЛАВІНСКІ А.М.2005б. Раскопкі курганнага могільніка Мілты // ГАЗ. № 20.

С. 122–130.

ПЛАВІНСКІ М.А.2005. Разведкі ў Браслаўскім і Міёрскім раёнах // ГАЗ. № 20.

С. 247–248.2006. Даследаванні ў Браслаўскім раёне // ГАЗ. № 21.

С. 217–219.2007. Ланцэтападобныя наканечнікі коп’яў на тэрыторыі

Беларусі: храналогія і тапаграфія знаходак // МАБ. Вып. 14. С. 156–175.

2009. Курганны могільнік Пагошча: асноўныя вынікі рас-копак 2005–2008 гадоў // Беларускае Падзвінне: во-пыт, методыка і вынікі палявых даследаванняў (да 80-годдзя пачатку археалагічных раскопак у г. Полацку). Наваполацк. С. 55–70.

2010а. Браслаўскае Паазер’е ў канцы І – пачатку ІІ тыс. н.э.: сучасны стан і перспектывы даследаванняў // Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття та Волині. Вип. 14. Львів. С. 114–134.

2010б. Фарміраванне і эвалюцыя комплексу зброі бліжняга бою і засцерагальнага ўзбраення Х–ХІІІ стст. на тэрыторыі Беларусі. Аўтарэферат дысертацыі … кандыдата гістарычных навук. Мн.

2011а. Насельніцтва Браслаўскага Паазер’я ў другой палове І – пачатку ІІ тысячагоддзя н.э. (па матэрыялах паха-вальных помнікаў) // ГАЗ. Вып. 26. С. 126–137.

2011б. Аб часе з’яўлення кругавой керамікі ў пахавальных помніках на захадзе Браслаўскага Паазер’я // AAA. Vol. VII. С. 135–158.


2012. Раскопкі курганнага могільніка Опса ў 2010 годзе // МАБ. Вып. 23. С. 359–364.

2013. Гісторыя археалагічнага вывучэння курганных могільнікаў Браслаўскага Паазер’я // Віцебскія старажытнасці: матэрыялы навуковых канферэн-цый. Мн. С. 14–18.

У друку. Да пытання аб паўднёвай мяжы распаўсюджання пахавальных помнікаў культуры пскоўскіх доўгіх курганоў // Беларускае Падзвінне: вопыт, методыка і вынікі палявых і міждысцыплінарных даследаванняў.

ПЛАВІНСКІ М.А., АСТАПОВІЧ Э.А., СЦЯПАНАВА М.І.2014. Раскопкі курганнага могільніка Наўры і раведкі на

Мядзельшчыне і Браслаўшчыне ў 2012 годзе // МАБ. Вып. 25. С. 351–359.

ПЛАВІНСКІ М.А., ДУЧЫЦ Л.У., ПЛАВІНСКІ А.М.2011. Ахрэмаўцы (Бяльмонты): матэрыялы раскопак 1978,

1982 і 1997 гадоў // AAA. Vol. VII. С. 100–118.

ПЛАВІНСКІ М.А., ДУЧЫЦ Л.У., ШАДЫРА В.І.2013. Курганны могільнік Вусце (Богіна): датаванне і куль-

турная прыналежнасць (паводле матэрыялаў раско-пак 1982, 1986 і 1987 гг.) // ААА. Vol. IX. С. 112–149.

ПЛАВІНСКІ М.А., ХАРЫТАНОВІЧ З.А., ДЗЯРНОВІЧ С. Дз.2008. Новыя археалагічныя помнікі жалезнага веку ў

Браслаўскім Паазер’і (па выніках даследаванняў 2003–2005 гг.) // МАБ. Вып. 15. С. 205–2011.

ПЛАВИНСКИЙ Н.А.2009. Курганный могильник Погоща: результаты раскопок

2005–2006 годов // LA. T. 34. С. 211–252.2010. К вопросу о культуре длинных курганов в Бра-

славском Поозерье // Лесная и лесостепная зоны Восточной Европы в эпохи римских влияний и Великого переселения народов. Конференция 2. Ч. 1. Тула. С. 239–255.

2013. К вопросу о погребальной обрядности населения междуречья Западной Двины и Вилии в третьей чет-верти I тыс. н.э. // Под знаком Рюриковичей. Stratum plus. № 5. Кишинёв. C. 63–72.


ПОКРОВСКИЙ Ф.В.1893. Археологическая карта Виленской губернии. Вильна.1894. Из доисторического быта на славянско-литовской

границе. Вильна.1895. Курганы на границе современной Литвы и

Белоруссии // Труды IX АС в Вильне в 1893. Т. I. М. С. 166–220.

1899. Археологическая карта Ковенской губернии. Вильна.

ПУШКИНА Т.А.1973. Лепная керамика Гнездовского селища // Вестник

МГУ. Серия ІХ. История. № 3. С. 87–92.

ПУШКИНА Т.А., МУРАШЁВА В.В., ЕНИОСОВА Н.В.2012. Гнёздовский археологический комплекс // Русь в

IX–X веках: археологическая панорама. М. – Вологда. С. 243–273.

РАДИНЬШ А.2001. Погребальный обряд и инвентарь латгальских захо-

ронений 10–13 веков // AL. Vol. 2. С. 65–118.

РОДИНКОВА В.Е., СЕДИН А.А.2004. Браслеты Никодимовского городища // Восточная

Европа в Средневековье: К 80-летию В.В. Седова. М., С. 234–246.

РЯБЦЕВИЧ В.Н., ПЛАВИНСКИЙ Н.А.1997. Отчет о раскопках курганов у деревни Ахремовцы

Браславского района Витебской области. Июль 1997 г. / ААНД ІГ НАН Беларусі. Спр. № 1726. Мн.

СЕДОВ В.В.1974. Длинные курганы кривичей / САИ. Вып. Е1-8. М.1982. Восточные славяне в VI–XIII вв. / Археология СССР. М.2005. Избранные труды: Славяне: Историко-

археологическое исследование. Древнерусская на-родность: Историко-археологическое исследование. М.

СЕДОВА М.В.1981. Ювелирные изделия древнего Новгорода (X–XV вв.). М.


СЕМЕНЧУК Г.Н.2001. Раннесредневековый археологический комплекс

Дрисвяты // LА. T. 21. C. 299–310.

СЕМЯНЧУК Г.М.1997. Гарадзішча «Замкавая гара» у Браславе // Гісторыя

Беларусі: жалезны век і сярэднявечча. Да 70-годдзя з дня нараджэння Г.В. Штыхава. Мн. С. 61–65.

СЕМЯНЧУК Г., МІРОНЬСКІ, Т.2001. Вынікі археалагічнага вывучэння Дрысвяцкага

рэгіёну ў 1996 г. і 1999 г. // Браслаўскія чытанні 2000. Матэрыялы V-й навукова-краязнаўчай канферэнцыі, прысвечанай 935 годдзю першай згадкі Браслава ў пісьмовых крыніцах, Браслаў, 27–28 красавіка 2000 г. Браслаў. С. 92–94.

СОБОЛЕВ В.Ю.1997. О древнерусских камерных погребениях

Новгородской земли // Памятники старины. Концепции. Открытия. Версии. Т. ІІ. СПб. С. 272–277.

ХВОЩИНСКАЯ Н.В.2004. Финны на западе Новгородской земли (По материа-

лам могильника Залахтовье). СПб.

ФРЕНКЕЛЬ Я.В.2007. Опыт датирования пойменной части Гнёздовского

поселения на основании анализа коллекции сте-клянных и каменных бус (по материалам раскопок 1999–2003 гг.) // Гнёздово. Результаты комплексных исследований памятника. СПб. С. 78–117.

ФУРАСЬЕВ А.Г.2001. Динамика культурных трансформаций в междуре-

чье Западной Двины и Великой во второй и третьей четверти I тыс. н.э. Автореферат дис. … канд. Ист. наук. СПб.

ШАРГАНОВА О.Л.2007. Технологическое изучение керамики селища у пос.

Новосёлки // Гнёздово. Результаты комплексных ис-следований памятника. СПб. С. 272–299.


ШАДЫРА В.І.2001а. Браслаўскае Паазер’е на пераходзе ад эпохі жале-

за да сярэднявечча // Браслаўскія чытанні 2000. Матэрыялы V-й навукова-краязнаўчай канферэнцыі, прысвечанай 935-годдзю першай згадкі Браслава ў пісьмовых крыніцах. Браслаў. С. 97–100.

2001б. Городище и селище Прудники // LA. T. 21. С. 267–274.2004. Новыя дадзеныя з раскопак гарадзішча Клішына

Крупскага раёна // ГАЗ. № 19. 2004. С. 290–291.2006. Беларускае Падзвінне (І тысячагоддзе н.э.). Мн.

ШАДЫРО В.И.1993. Средневековые материалы из городища Прудники //

Сярэдневяковыя старажытнасці Беларусі: Новыя ма-тэрыялы і даследаванні. Мн. С. 138–146.

2001. Городище и селище Прудники // LА. T. 21. C. 267–274.

ШИРИНСКИЙ С.С.1999. Указатель материалов курганов, исследован-

ных В.И. Сизовым у д. Гнёздово в 1881–1901 гг. // Гнёздовский могильник: Исследования и публика-ции. Ч. 1. Археологические раскопки 1874–1901 гг. (по материалам ГИМ) / Труды ГИМ. Памятники культуры. Вып. XXXVI. С. 87–146.

ШМИДТ Е.А.1970. Шмидт Е.А. К вопросу об этнической принадлеж-

ности женского инвентаря из смоленских длинных курганов // МИСО. Вып. VII. С. 219–235.

2003. Верхнее Поднепровье и Подвинье в III–VII вв н.э. Тушемлинская культура. Смоленск, 2003.

2005а. Курганный могильник у пос. Новосёлки // Смоленские древности. Вып. 4. Курганные могиль-ники VIII–X веков центральной части Смоленского Поднепровья. Смоленск. С. 5–53.

2005б. Курганные могильники у дер. Купники (Ва си-левщина) // Смоленские древности. Вып. 4. Курганные могильники VIII–X веков центральной части Смоленского Поднепровья. Смоленск. С. 146–211.

2008. Заозерье. Археологический комплекс IV–XII веков. Смоленск.

ШТЫХАЎ Г.В.1992. Крывічы: Па матэрыялах раскопак курганоў у

Паўночнай Беларусі. Мн.


ЩАПОВА Ю.Л.1956. Стеклянные бусы древнего Новгорода // МИА. № 55.

С. 164–179.

BERGA T.2007. Augšdaugavas 14.–17. gadsimta senvietas no Krāslavas

līdz Slutišķiem. Rīga.

BERTAŠIUS M.2002. Vidurio Lietuva VIII–XII a. Monografija. Kaunas.

CIGILS J.2001. Some notes on the chronology of Latgallian and Selonian

artifacts in the Middle Iron Age // AL. Vol. 2. P. 48–54.

HEDEMANN О.1930. Historija powiatu Braslawskiego. Wilno.

HOŁUBOWICZ W.1937. Pięć lat pracy terenowej Museum archeologicznego

Uniwersytetu Srefana Batorego w Wilne (1933–1937) // Rocznik archeologiczny. Wilno. T. 1. S. 83–90.

HOŁUBOWICZOWIE H. i W.1940. Wykopaliska na Wileńszchyźnie w latah 1938 i 1939.

Wilno.

IWANOWSKA G.2006. Cmentarzysko kurhanowe w Żwirblach pod Wilnem.

Wprowadzenie w problematykę. Katalog. Warszawa.

IWANOWSKA G., KAZAKEVIČIUS V.2001. Kurhan 47 z mieczem z cmentarzyska w Żwirblach

(Žvirblai) // LA. T. 21. S. 241–266.

KURILA L.2005. Lietuvių etninė riba rytuose IX–XII a. (1. Archeologijus

duomenys) // LA. T. 27. P. 59–84.

LIETUVOS TSR archeologijos atlasas. 4. I–XIII radiniai. Vilnius, 1977.

RADIŅŠ A.1999. 10.–13. gadsimta senkapi latgaļu apdzīvotajā teritorijā un

Austrumlatvijas etniskās un politiskās vēsures jautājumi / Latvijas vēstures muzeja raksti. Nr. 5. Rīga.


SPIRĢIS R.2005. Daugavas lībiešu važturi 10.–14. gadsimtā // AE. T. XXII.

135–174 lpp.

TAUTAVIČIUS A.1996. Vidurinis geležies amžius Lietuvoje (V–IX a.). Vilnius.

THE SELONIANS. Baltic Archaeological Exhibition. Catalogue. Vilnius, 2007.

VASKA B.2006. Sēļu un viņu kaimiņu ornaments agrajā un vidējā dzelzs

laikmetā // Pētījumi sēļu senatnē: Rakstu krājums / Latvijas Nacionālā vēstures muzeja raksti. Nr. 11. Rīga. Lpp. 87–104.

ААНД ІГ НАН Беларусі – Архіў археалагічнай навуковай дакументацыіІнстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Мн.

АВ – Археологические вести. СПб.АС – Археологический съездАСГЭ – Археологический сборник Государственного Эрмитажа. Л. – СПб.ГАЗ – Гістарычна-археалагічны зборнік. Мн.ГИМ – Государственный Исторический музей. М.КСИА – Краткие сообщения Института археологии. М.КСИИМК – Краткие сообщения Института истории материальной

культуры. М.МАБ – Матэрыялы па археалогіі Беларусі. Мн.МИСО – Материалы по изучению Смоленской области. СмоленскМГУ – Московский государственный университет. М.ННЗ – Новгород и Новгородская земля. История и археология. НовгородПрацы. Т. І – Працы катэдры археолёгіі. Т. І. Запіскі аддзелу гуманітарных

навук Інстытута беларускае культуры. Кн. 5. Мн., 1928.САИ – Свод археологических источниковРСМ – Раннеславянский мирAAA – Acta Archaeologica Albaruthenica. Мн.AE – Arheoloģija un etnogrāfija. RīgaАL – Archaeologia Lituana. VilniusLА – Lietuvos archeologija. Vilnius

СПІС СКАРАЧЭННЯЎ

Навуковае выданне

Плавінскі Мікалай АляксандравічДучыц Людміла Уладзіміраўна

Плавінскі Аляксандр МікалаевічШадыра Вадзім Іосіфавіч

Курганныя могільнікі захаду Браслаўскага Паазер’я(матэрыялы раскопак 1978–2010 гадоў)

Адказны за выпуск З.Ю. ВішнёўКарэктар В.А. Ляйкоўская

Кампьютарная вёрстка В.І. Ходан

Падпісана ў друк 19.09.2014.Фармат 84х108 1⁄₃₂. Папера афсетная. Друк афсетны.

Гарнітура Minion Pro. Ум. друк. арк. 11,55. Ул.-выд. арк. 7,51.Наклад 300 ас. Заказ № 2440.

Прыватнае выдавецкае ўнітарнаепрадпрыемства «Галіяфы».

Запіс № 1/48 у Дзяржаўным рэестры выдаўцоў, вытворцаўі распаўсюджвальнікаў друкаваных выданняў.

Вул. Валгаградская, 4А, 24, 220023, г. Мінск.Е-mail: [email protected].

www.galiafy.by

Друк ТДА «НоваПрынт».Пасведчанне аб дзяржаўнай рэгістрацыі,

выдадзенае Міністэрствам інфармацыі РБ 25.02.2014 за № 2/54.Вул. Геалагічная, 59-4-10, 220138, г. Мінск.

М. Плавінскі, Л. Дучыц, А. Плавінскі, В. Шадыра. Курганныя...

Documents

Transcript of М. Плавінскі, Л. Дучыц, А. Плавінскі, В. Шадыра. Курганныя...