Б И Т И Р У В М А Л А К А В И Й И Ш И

5

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҚИШЛОҚ ВА СУВ

ХЎЖАЛИГИ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ АГРАР УНИВЕРСИТЕТИ

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА МЕНЕЖМЕНТ КАФЕДРАСИ

БАКАЛАВРИАТ 5420100 – ФЕРМЕР ХЎЖАЛИГИНИ БОШҚАРИШ

ЙЎНАЛИШИ

4.32 – ГУРУҲ ТАЛАБАСИ

Абдурасулов Иномжон Абдуғани ўғлининг

Б И Т И Р У В

М А Л А К А В И Й И Ш И

Мавзу: Қишлоқ хўжалигида лизинг муносабатларини

такомиллаштиришнинг аҳамияти

Илмий раҳбар:

“Қишлоқ хўжалигида менежмент”

кафедраси профессори А.Абдугаффаров

«Иш кўриб чиқилди ва ҳимояга қўйилди»

Қишлоқ хўжалигида менежмент

кафедраси мудири,

проф._________________ Э.Д.Юсупов

2016 йил ___ _____________.

Фермер хўжалигини бошқариш

факультети декани, доцент

___________А . Шокиров

2016 йил ___ _____________.

Тошкент – 2016 й

6

Мундарижа

Кириш 7

1-БОБ. ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА ЛИЗИНГ

МУНОСАБАТЛАРИ НАЗАРИЙ-ХУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ

14

1.1 Қишлоқ хўжалигида лизинг тушунчаси ва лизинг

муносабатларининг аҳамияти.

14

1.2 Лизинг муносабатларини ривожлантиришга таъсир

етувчи асосий омиллар.

21

1.3 Лизинг муносабатларининг хуқуқий асослари. 25


МУНОСАБАТЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ ВА

САМАРАДОРЛИК ТАХЛИЛИ

33

2.1 Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалигида лизинг

фаолиятини ташкил этиш ҳолатининг тахлили.

33

2.2 “Ўзкишлокхужаликмашлизинг” АЛК ҳамда “Бобур”

фермер хўжаликларининг лизинг муносабатлари ва

иқтисодий самарадорлик кўрсаткичлари таҳлили.

54


МУНОСАБАТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

ИСТИҚБОЛЛАРИ

61

3.1 Қишлоқ хўжалиги лизинг муносабатларида жахон

тажрибасини қўллаш.

61

3.2 Қишлоқ хўжалигида лизинг муносабатларини

ривожлантириш йўллари, муаммо ва уларнинг ечимлари.

67

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР 75

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 80

7

Кириш

Мавзунинг долзарблиги. Ҳозирги вақтда фермер хўжаликлари қишлоқ

хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг энг самарали шакли

эканини ҳаѐтнинг ўзи тасдиқлаб бермоқда. Юртимизда фермер хўжаликларини

моддий-техник таъминлаш ва молиялаш бўйича бозор иқтисодиѐти

тамойилларига тўла жавоб берадиган ишончли тизим ва механизмлар

шакллантирилди ва муваффақиятли фаолият кўрсатмоқда. Ҳар йили фермер

хужаликларини қўллаб-қувватлаш учун катта миқдорда моддий ресурс ва

маблаглар ажратилмоқда. Фақат ўтган 2008 йилнинг ўзида қишлоқ хўжалик

маҳсулотларининг энг муҳим турларини етиштириш учун 1 триллион сўм,

жумладан, пахта тайѐрлашга – 800 миллиард сўм, галла етиштиришга 200

миллиард сўм маблаг аванс тариқасида берилди. 2009 йилда ушбу мақсадлар

учун 1 триллион 200 миллиард сўм йўналтирилади. Қишлоқ хўжалик

техникасини лизинг асосида сотиб олиш бўйича махсус ташкил этилган Фонд

ҳисобидан ушбу мақсадлар учун ўтган йили 43 миллиард сумдан зиѐд маблаг

ажратилган бўлса, жорий йилда 58 миллиард сўмдан ортиқ маблаг йўналтириш

режалаштирилмоқда1.

Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини тез суръатлар

билан ривожлантириш, бир томондан замонавий ускуна ва технологияларни

қўллашни, иккинчи томондан эса зарур бўлган молиявий ресурсларни излаб

топишни талаб этади. Лизинг хизматлар бозорини ривожлантириш кичик бизнес

ва хусусий тадбиркорлик субъектларидаги мавжуд молиявий қийинчиликларни

бартараф этиш, ишлаб чиқаришни янги технология ва замонавий техникалар

билан қуроллантиришга имконият яратади.

Қишлоқ хўжалигидаги иқтисодий ислоҳотларни босқичма-босқич

чуқурлаштириш, қишлoқдaги мулкдoр ва тaдбиркoрларнинг aҳaмиятини

ошириш, фермерлар ҳаракатини қўллаб-қувватлаш – «Қишлоқ тараққиѐти ва

фаровонлиги йили» Давлат дастурининг асосий таркибий қисмларидан

ҳисобланади. Ушбу Давлат дастурининг aсoсий вaзифaси – қишлoқдa сaнoaт

ишлaб чиқaриши вa қурилишни жaдaл ривoжлaнтириш, мeвa-сaбзaвoт вa чoрвa

мaҳсулoтлaрини қaйтa ишлaш бўйичa зaмoнaвий тexникa ҳaмдa тexнoлoгиялaр

8

билaн жиҳoзлaнгaн иxчaм кoрxoнaлaрни тaшкил этиш чoрa-тaдбирлaрини

aмaлгa oшириш ҳамда фермер хўжаликларини қўллаб-қувватлаш, уларнинг

моддий-техника базасини мустаҳкамлаш, имтиѐзлар бериш, қишлоқда

шаклланадиган янги мулкий муносабатларни, ўрта табақа–мулкдорларнинг,

тадбиркорларнинг ва ишбилармонларнинг манфаатларини ишончли ҳимоя

қилишдан ибoрaт.

«Шу билaн биргa, - деб таъкидлайдилар Президентимиз асарда, - ўтгaн

дaвр мoбaйнидa oрттиргaн тaжрибaмиз фeрмeрликни янaдa ривoжлaнтириш

учун бир қaтoр жудa муҳим муaммoлaрни, xусусaн, фeрмeр xўжaликлaрининг

бaрқaрoрлиги, энг муҳими, улaрнинг сaмaрaдoрлигини oшириш билaн бoғлиқ

мaсaлaлaрни ҳaл қилишни қaтъий тaлaб этмoқдa. Фaoлият юритaѐтгaн aксaрият

фeрмeр xўжaликлaрининг иш тaжрибaси шундaн дaлoлaт бeрaдики, фeрмeр

xўжaликлaрини шaкллaнтиришнинг дaстлaбки бoсқичидa улaргa aжрaтиб

бeрилгaн eр мaйдoнлaрининг кaмлиги мaҳсулoт ишлaб чиқaриш

рeнтaбeллигининг ўсишигa кўп жиҳaтдaн тўсқинлик қилмoқдa. Имкoнияти, куч-

қуввaти кaм бўлгaн фeрмeр xўжaликлaри ўзини зaрур тexникa, aйлaнмa мaблaғ

билaн тaъминлaш, крeдит қoбилиятигa эгa бўлиш, энг aсoсийси, ўз

xaрaжaтлaрини қoплaш вa фoйдa кўриб ишлaш, дaрoмaдни oширишнинг

ишoнчли aсoсигa aйлaнoлмaслигини бугун ҳaѐтнинг ўзи кўрсaтмoқдa»2.

Ҳозирда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлар фаолиятини

молиялаштиришда лизингни қўл келиши амалиѐтда ўз исботини топди. Шунинг

учун лизинг хизматлар бозорининг ривожланиш холатини ўрганиш ва уни янада

такомиллаштириш бўйича таклиф, тавсиялар ишлаб чиқиш долзарб

ҳисобланади.

Тадқиқотнинг мақсад ва вазифалари. Мамлакатимиз иқтисодиѐтида

таркибий ўзгаришларни амалга ошириш ва модернизациялаш, корхоналарни

замонавий техникалар билан қайта жихозлаш, рақобатбордош махсулот ишлаб

чиқаришни йўлга қўйишда лизингни ривожланиш холатини ўрганиш, таҳлил

қилиш ва уни такомиллаштириш бўйича таклиф мулохазалар бериш ишнинг

асосий мақсади ҳисобланади. Мана шу мақсаддан келиб чиқиб қуйдаги

9

вазифалар аниқланади:

лизинг муносабатларининг назарий асосларини ўрганиш;

мамлакатимизда лизинг хизматлар бозорини вужудга келиш ва

ривожланиш холатини таҳлил қилиш;

лизинг фаолияти билан шуғулланувчи компанияларнинг лизинг

хизматлар бозоридаги фаолиятини ўрганиш ва тахлил қилиш;

лизинг хизматлар бозорини такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб

чиқиш.

Тадқиқот предмети ва объекти. Битирув малакавий ишининг предмети

бўлиб лизинг компаниялари билан хўжаликлар ва бошқа бозор субъектлари

ўртасидаги ўзаро ташкилий иқтисодий ҳамда хуқуқий муносабатлар

ҳисобланади. Ишнинг объекти – лизинг фаолияти билан шуғулланадиган лизинг

компаниялари, тижорат банклари ва кредит уюшмалари ҳисобланади.

Тадқиқотнинг услубияти ва услублари. Тадқиқотнинг услубий асосини

ижтимоий иқтисодий жараѐнларни ўзаро боғлиқликда ўрганувчи илмий

билишнинг диалектик услуби Ўзбекистон Республикаси Президенти

И.А.Каримовнинг ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг

лизинг муносабатларини ривожлантириш бўйича фармойиш ва қарорлари,

ҳамда шу соха бўйича матбуотда чоп этилган илмий рисолалар ташкил қилади.

Ишни бажаришда статистик маълумотларни жадвал ва график усулда

тавсирлаш, қиѐсий тахлил каби усуллардан фойдаланилди.

Тадқиқотнинг илмий янгилиги. Лизинг хизматлар бозорининг

ривожланиш тенденцияси, лизинг фаолияти билан шуғулланувчи

компанияларнинг лизинг хизматлар бозоридаги фаолиятини ўрганиш ва тахлил

қилиш асосида лизинг операцияларини такомиллаштириш бўйича таклифлар ва

тавсиялар ишлаб чиқилди.

Тадқиқотнинг амалий ахамияти. Битирув малакавий ишида ўрганилган

ва тахлил қилинган мавзу натижалари лизинг муносабатлари билан

шуғулланувчи компаниялар, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик

10

субъектларининг фаолиятида ҳамда олий ва ўрта махсус ўқув юртларининг

бизнес бошқаруви, маркетинг йўналишининг махсус курслар ўқув

машғулотларида фойдаланиш мумкин.

Мавзунинг ўрганганлик даражаси. Лизинг тизимининг назарий, хуқуқий,

ташкилий ва иқтисодий асосларини В.Горемикин, В.Газман, Е.Мезенцова,

Д.Ғазибеков ва бошқа олимлар томонидан ўрганилган. Лизинг муносабатларини

амалиѐтимизда қўлланила бошлаганига ҳам бир неча йиллар бўлади. Лизинг

операцияларини амалиѐтда қўлланилиши, хуқуқий, ташкилий ва иқтисодий

асосларини такомиллаштириш борасида Д.Ғазибеков, О.Собиров, З.Мустафоев,

А.Мўминов ва бошқалар тадқиқотлар олиб берганлар.

Ишнинг тузилиши ва таркиби. Битирув малакавий иши кириш, учта боб,

хулоса ва фойдаланилган адабиѐтлар рўйхатидан иборат. Ишнинг кириш

қисмида танланган мавзунинг долзарблиги, ишнинг мақсад ва вазифалари,

тадқиқот объекти ва предмети, тадқиқотнинг ўрганилганлик даражаси,

услубияти ва услублари, ишнинг илмий янгилиги ва амалий ахамияти

ѐритилган.

Ишнинг биринчи бобида лизинг муносабатининг назарий асослари, хусусан

лизингни иқтисодий табиати, мохияти ва функцияси, лизинг операцияларининг

тулари, ишлаш механизми, лизингни кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик

фаолиятини ривожланитиришда тутган ўрни ѐритилган.

Битирув малакавий ишининг иккинчи бобида мамлакатимизда лизинг хизматлар

бозорининг ривожланиш холати ўрганилган ва тахлил қилинган. Бу ерда лизинг

муносабатларини шаклланишининг хуқуқий-мъерий асослари ѐритилган, “

Ўзкишлокхужаликмашлизинг ” компаниясининг лизинг хизматлар бозоридаги

фаолияти ўрганилиб тахлил қилинди.

Дисертациянинг учинчи бобда лизинг хизматлар бозорини такомиллаштириш

бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилди ҳамда лизинг муносабатларини

жаҳон молиявий-иқтисодий инқироз шароитида ривожлантириш истиқболлари

аниқланган.

Битирув малакавий ишининг хулоса қисмида тадқиқот натижаси ва ишлаб

чиқилган таклифларнинг қисқача мазмуни ѐритилган. Диссертация ишни ѐзиш

11

жараѐнида Ўзбекистон Лизинг берувчилар Уюшмаси, “Ўзбек Лизинг

Интернейшнл” компания ҳисоботлари ва интернет сайтлардан олинган

статистик ва бирламчи материалларидан фойдаланилган.Сўнги йиллар

мобайнида лизинг тизимини ривожлантириш ва уни ҳукуматимиз томонидан

қўллаб қувватланишидиққат эътиборда бўлиб келмоқда. Хусусан лизингни

ташкил этиш ва уни ривожлантириш борасида қилинаѐтган ишлар буларга

яққол мисол бўлади. Шунингдек лизинг кампанияларини йилдан йилга

ошаѐтганлиги ҳам бунга мисолдир.2014 йилда Ўзбекистон лизинг бозоридаги

лизинг хизматлари ҳажми олдинги йилга қараганда 25.6 % га ошган.

Ўзбекистонда амалга оширилган иқтисодий ислоҳотлар кейинги йилларда

қишлоқ хўжалигида барқарор ўсишни таъминлади. Қилинаѐтган

ишларнинг натижаси қишлоқ хўжалигини модернизация қилишнинг

самараси билан боғлиқдир. Қишлоқ хўжалигини модернизация қилишнинг

асосий таянч манбаи бу лизинг муносабатларидир. Бозор иқтисодиѐти

шароитида лизинг тизими мустаҳкам ўрин эгаллайди.Лизинг тизими

жаҳоннинг кўплаб мамлакатларида кенг тарқалган ва иқтисодиѐтнинг

янгидан-янги тармоқларини ўзига қамраб олмоқда. Ривожланган бозор

иқтисодиѐти шароитида лизинг тизими мустаҳкам ўрин эгаллайди. Лизинг

тизими жаҳоннинг кўплаб мамлакатларида кенг тарқалган ва

иқтисодиѐтнинг янгидан -янги тармоқларини ўзига қамраб олмоқда.

Амалиѐт кўрсатишича, фермер хўжаликларининг ишлаб чиқариш ҳажми

ва молиявий аҳволи замонавий қишлоқ хўжалиги техникаларини сотиб

олишга имкон бермайди. Бундай шароитда лизинг тизимидан

фойдаланиш зарурияти янада долзарблик касб этади. Жаҳон амалиѐти

тажрибаси кўрсатишича, лизинг ѐрдамида бир вақтнинг ўзида катта маблағ

сарфламасдан туриб асосий ишлаб чиқариш воситаларини тезда янгилаш,

ва кенгайтириш имкониятлари мавжуд.

Республикамиз бўйича фермер хўжаликлари сонининг йилдан йилга

кўпайиб бориши ва уларнинг ширкатларга нисбатан самарали фаолият

12

юритиши натижасида молиявий ҳолатининг тезкор суръатлар билан

яхшиланиши кутилмоқда ва бу, табиий равишда фермерларнинг қишлоқ

хўжалик техникаларини лизингга олишга нисбатан бўлган молиявий

таъминланган талабини ошишига олиб келади. Бу эса, ўз навбатида

республикамиздаги қишлоқ хўжалиги соҳаси билан бевосита алоқадор

бўлган ташкилотлар, мутахассислар ва олимлар олдига бир қатор

муаммоларни ҳал этиш вазифасини қўймоқда. Бунга, 2008 -2014 йилларда

республика бўйича фермер хўжаликларининг умумий сонини қанчага етиши

прогнозидан келиб чиққан ҳолда, уларнинг қишлоқ хўжалиги техникаларини

лизингга олишга нисбатан бўлган молиявий таъминланган талабини қандай

бўлиши, қайси турдаги қишлоқ хўжалиги техникаларига талабнинг энг

юқори бўлиши, ишлаб чиқарувчи заводларнинг техникага бўлган

талабниқ қондиришга қанчалик тайѐрлиги ва лизинг соҳасини

молиялаштириш учун қанча маблағлар зарур бўлиши киради.

Mамлакатимизда 2015 йилгача бўлган ва ундан кейинги даврларда

ҳам фермерлик жараѐнининг муттасил ривожланиши кутилмоқда. Шу

боис, ушбуишда қишлоқ хўжалигига (шу жумладан, фермер хўжаликларига)

хизмат кўрсатувчи тармоқлардан бири ҳисобланган .

“Қишлоқ хўжалиги техникаси лизинги” соҳаси иқтисодий моҳиятини

чуқурроқ тадқиқ этиш ва лизинг жараѐнлари самарадорлигини аниқлашнинг

назарийасосларинияратишга баҳоли қудратҳаракат қилинди.

Ривожланган бозор иқтисодиѐти шароитида лизинг тизими мустаҳкам

ўрин эгаллайди. Лизинг тизими жаҳоннинг кўплаб мамлакатларида кенг

тарқалган ва иқтисодиѐтнинг янгидан -янги тармоқларини ўзига қамраб

олмоқда. Амалиѐт кўрсатишича, фермер хўжаликларининг ишлаб чиқариш

ҳажми ва молиявий аҳволи замонавий қишлоқ хўжалиги техникаларини

сотиб олишга имкон бермайди. Бундай шароитда лизинг тизимидан

фойдаланиш зарурияти янада долзарблик касб этади. Лизинг тизими

жаҳоннинг кўплаб мамлакатларида кенг тарқалган ва иқтисодиѐтнинг

янгидан-янги тармоқларини ўзига қамраб олмоқда. Ривожланган бозор

13

иқтисодиѐти шароитида лизинг тизими мустаҳкам ўрин эгаллайди. Лизинг

тизими жаҳоннинг кўплаб мамлакатларида кенг тарқалган ва

иқтисодиѐтнинг янгидан -янги тармоқларини ўзига қамраб олмоқда.

Амалиѐт кўрсатишича, фермер хўжаликларининг ишлаб чиқариш ҳажми

ва молиявий аҳволи замонавий қишлоқ хўжалиги техникаларини сотиб

олишга имкон бермайди. Бундай шароитда лизинг тизимидан

фойдаланиш зарурияти янада долзарблик касб этади. юк автотранспорт

лизинги соҳасига, 10,0 фоизи қурилиш ускуналари лизинги соҳасига, 4,0

фоизи енгил саноат ускуналари соҳасига ва қолган 20,0 фоизи

иқтисодиѐтнинг бошқа тармоқлари ускунаси лизинги соҳасига тўғри келган.

Лизинг тизимининг амал қилиши иқтисодий моҳиятига кўра асосий

капиталга сармоя киритишдан иборат бўлганлиги учун ҳам унинг ялпи ички

маҳсулотда (ЯИМ)ги улуши турли мамлакатларда турлича кўрсаткичлар

билан ифодаланади. Одатда ҳар бир мамлакатда унинг иқтисодий

ривожланиш даражаси, молиявий ресурслар миқдори, банк тизими

ривожланиши ва банк ставкаларининг даражаси, ресурсларнинг қиймати,

лизинг қонунчилигининг ривожланиши ва чет эл сармоясини жалб этиш

кўламига боғлиқ ҳолда лизинг амалиѐтларининг мамлакат ЯИМдаги

улуши ўзгариб боради. Республикамиз бўйича фермер хўжаликлари

сонининг йилдан йилга кўпайиб бориши ва уларнинг ширкатларга

нисбатан самарали фаолият юритиши натижасида молиявий ҳолатининг

тезкор суръатлар билан яхшиланиши кутилмоқда ва бу, табиий равишда

фермерларнинг қишлоқ хўжалик техникаларини лизингга олишга нисбатан

бўлган молиявий таъминланган талабини ошишига олиб келади.

14

1-БОБ. ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА ЛИЗИНГ МУНОСАБАТЛАРИ

НАЗАРИЙ-ХУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ

1.1 Қишлоқ хўжалигида лизинг тушунчаси ва лизинг

муносабатларининг аҳамияти.

Лизинг - инглизча «Forlease» сўзидан олинган бўлиб, “ижарага олмоқ”,

деган маънони англатади.Фуқаролик кодексининг 587-моддасида лизинг

шартномсига қуйидагича таъриф берилган. Унга кўра, лизинг шартномаси

бўйича лизинг берувчи (ижарага берувчи) бир тараф лизинг олувчи (ижарага

олувчи) иккинчи тарафнинг топшириғига биноан сотувчи учинчи тараф

билан ундан лизинг олувчи учун мол-мулк сотиб олиш ҳақида келишиш

мажбуриятини олади, лизинг олувчи эса бунинг учун лизинг берувчига

лизинг тўловларини тўлаш мажбуриятини олади.

Лизинг–бу бизнесга сармоялар киритилишининг қулай шакли. Лизинг

эвазига сотиб олинган объектдан бир йўла фойдаланиб,объект сотиб олинган

маблағни маълум муддатда қайтариш шарти билан мавжуд бизнесни

кенгайтириш, модернизация қилиш ѐки фаолиятининг янги йўналишини

очиш учун зарур бўлган асбоб- ускуна, техника ѐки автотранспортни сотиб

олиш мумкин. Лизинг хизматлари банкнинг барча филиаллари томонидан

кўрсатилади. Мижозларга лизинг хизматлари уларнинг асосий депозит

ҳисобрақамлари очилган банк филиалларида амалга оширилади. Лизинг

битимларини амалга ошириш банк томонидан белгилаб қўйилган.

Лизинг уч тарафлама (сотувчи - лизинг берувчи - лизинг олувчи) ѐки

икки тарафлама (лизинг берувчи - лизинг олувчи) лизинг шартномаси бўйича

амалга оширилади.Лизинг берувчи ва сотувчи ўртасида икки тарафлама

лизинг шартномаси тузилаѐтганида қўшимча равишда лизинг объектининг

олди-сотди шартномаси тузилади.Муомала ва ишлаб чиқариш соҳасидаги

ўзгаришлар, хўжалик юритиш иқтисодий шароитларида рўй берган чуқур

ўзгаришлар иқтисодиѐтимиз учун моддий базани янгилашнинг анъанавий

бўлмаган услубларини жорий этишга мажбур қилади.Бозор муносабатлари

кредит-молиявий тизимни соғломлаштириш ва давлат инвестицияларини

15

қисқартиришни назарда тутади. Иқтисодий муносабатларнинг турли

субъектлари томонидан қўйилган мақсадларга эришишнинг турли хил

вариантлари пайдо бўлади.Замонавий иқтисодий ривожланишнинг объектив

зарурияти ҳисобланмиш илмий-техник тараққиѐтнинг тезлашиши, янги

юқори самарадорликга эга ускуналар яратилиши ва эксплуатация

қилинишини белгилаб берди. Бундай техника қиймати доимий тарзда ўсиб

бормоқда, бу эса уни янгилаш жараѐнини қийинлаштиради. Асосий

воситаларни даврий тарзда алмаштирилиб туришни назарда тутадиган,

маънавий эскириш суръатлари тезлашиб кетди. Авж олган рақобат эса,

ривожланган мамлакатларнинг кўп сонли корхоналарини мавжуд ишлаб

чиқариш воситаларидан янада интенсивроқ фойдаланишни, ва янги

ускуналарни харид қилишнинг янги усулларига мурожаат қилишга мажбур

қилди.Ускуналарга эга бўлишнинг иккита усули мавжуд – уни харид қилиш

ва лизинг. Ички ва ташқи бозорлар учун кескин рақобат шароитида,

ускуналарнинг нафақат техник тавсифлари, балки мазкур технологиялар

таклиф этилаѐтган молиявий шартлар ҳам муҳим аҳамият касб этади.Лизинг

тўғрисидаги қонун ҳужжатлари лизингни амалга ошириш пайтида юзага

келадиган муносабатларни тартибга солади ҳамда ушбу Қонун ва бошқа

қонун ҳужжатларидан иборат. Агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро

шартномасида Ўзбекистон Республикасининг лизинг тўғрисидаги қонун

ҳужжатларида назарда тутилганидан бошқача қоидалар белгиланган бўлса,

халқаро шартнома қоидалари қўлланилади.Лизинг (молиявий ижара) ижара

муносабатларининг алоҳида тури бўлиб, унда бир тараф (лизинг берувчи)

иккинчи тарафнинг (лизинг олувчининг) топшириғига биноан учинчи

тарафдан (сотувчидан) лизинг шартномасида шартлашилган мол-мулкни

(лизинг объектини) мулк қилиб сотиб олади ва уни шу шартномада

белгиланган шартларда ҳақ эвазига эгалик қилиш ва фойдаланиш учун

лизинг олувчига ўн икки ойдан ортиқ муддатга беради. Бунда лизинг

шартномаси қуйидаги шартлардан бирига мувофиқ бўлиши керак.

16

Лизинг шартномасининг муддати тугагач, лизинг объекти лизинг

олувчининг мулки бўлиб ўтса, лизинг шартномасининг муддати лизинг

объекти хизмат муддатининг саксон фоизидан ортиқ бўлса ѐки лизинг

объектининг лизинг шартномаси тугаганидан кейинги қолдиқ қиймати унинг

бошланғич қийматининг йигирма фоизидан кам бўлса;лизинг

шартномасининг муддати тугагач, лизинг олувчи лизинг объектини унинг

бозор қийматидан паст нархда эвазини тўлаб сотиб олиш ҳуқуқига эга бўлса,

бунда ана шу ҳуқуқни амалга ошириш кунидаги лизинг объекти қиймати

асос бўлади;лизинг шартномаси амал қиладиган давр учун лизинг

тўловларининг умумий суммаси лизинг объекти қийматининг тўқсон

фоизидан ортиқ бўлса.

Молиявий (капитал) лизинг ижарага олувчи томонидан амалга

ошириладиган тўловлар ижарага олинаѐтган ускунанинг амортизацион

қийматини тўлиқ қоплашини назарда тутадиган узоқ муддатли

келишув.Бундай келишувлар ижарани муддатидан олдин тугатилишини

назарда тутмас экан, даврий тўловларни тўғри аниқлаш, мулк эгасига мулкни

харид қилиш ва унга хизмат кўрсатиш бўйича барча харажатларни қоплаш,

ҳамда талаб этилган даромадлилик даражасини таъминлаш имконини беради.

Лизингнинг ушбу турида, мулкка хизмат кўрсатиш бўйича барча харажатлар

ижарага олувчи зиммасига юкланади. Кўпгина ҳолларда, бундай келишувлар

ижара муддати тугагандан сўнг, ижарачига мулкни имтиѐзли ѐки қолдиқ

қиймати бўйича сотиб олиш ҳуқуқини беради.

Оператив (тезкор) лизинг – бу лизингни шундай турики, унда лизинг

берувчининг ижарага бераѐтган объектни сотиб олиш ва унга хизмат

кўрсатиш харажатлари битта лизинг шартномаси тўловлари билан

қопланмайди, бу эса уни ижарага бир неча маротаба бериш заруриятини

келтириб чиқади. Одатда бундай шартнома 2-5 йилга тузилади. Оператив

(тезкор) лизингда объектга зиѐн етказиш ва йўқотиш хавфи лизинг берувчи

зиммасига юклатилади. Лизинг тўловлари ставкаси эса, харажатларни

қоплаш кафолати бўлмаганлиги сабабли, молиявий лизингга нисбатан юқори

17

бўлади. Оператив лизингнинг асосий объектларига ускуналарнинг тез

эскирадиган (компьютерлар, нусха кўчириш ва кўпайтириш техникаси ва б.)

ва доимий сервис хизмати кўрсатилишини талаб қиладиган, техник мураккаб

турлари (енгил ва юк автомобиллари, ҳаво кемалари, темир йўл ва денгиз

транспорти) киради.Умуман олганда, оператив лизинг шартлари ижарага

олувчи учун нисбатан фойдалироқ. Ҳусусан, ижарани муддатидан олдин

тугатиш имконияти маънавий эскирган ускуналардан тезда воз кечиш ва

уларни нисбатан янги ва самаралироқ ускуналар билан алмаштириш

имконини беради.

Қайтарма лизинг– шундай иккита битим тизимидан иборатки, унда мулк

эгаси ўз мулкини иккинчи бир шахсга сотади, ва бир вақтнинг ўзида ушбу

мулкни ундан узоқ муддатли ижарага олади.Бунда харидор сифатида ҳар

қандай молиявий институт (банк, суғурта компанияси, инвестициявий

жамғарма, лизинг операцияларига ихтисослашган фирма) чиқиши

мумкин.Лизингнинг бундай тури натижасида фақатгина мулкдор ўзгаради,

мулкдан фойдаланувчи эса ўзгармасдан туриб, қўшимча молиявий

маблағлардан фойдаланиш имконига ҳам эга бўлади. Инвестор эса, мулкнинг

олдинги эгасига кредит берган ҳолда, таъминот сифатида мулкчилик

ҳуқуқини олади.

Бундай операциялар корхоналар молиявий аҳволини барқарорлаштириш

мақсадида амалга оширилади.Улушли лизинг (бир нечта иштирокчилар

билан). Лизингнинг ушбу тури мураккаб ва йирик миқѐсдаги объектларини

(авиатехника, денгиз ва дарѐ кемалари, темир йўл ва ҳаракатланувчан таркиб

ва ҳ.) молиялаштириш шакли сифатида кенг тарқалган. Лизингнинг бу тури

гуруҳли ѐки акциядорли лизинг деб ҳам юритилади. Бундай лизинг кўп

тармоқли молиялаштиришга эга бўлганлиги учун, энг мураккаб ҳисобланади.

Улушли лизингнинг ўзига хос хусусияти шундаки, лизинг берувчилар лизинг

объектини сотиб олиш учун лозим бўлган сумманинг бир қисмини берадилар

холос. Лизинг объекти шартномавий қийматининг қолган қисми кредиторлар

(банклар, бошқа инвесторлар) томонидан молиялаштирилади.

18

Сублизинг– лизинг муносабатларининг шундай турики, унда лизинг

объектидан фойдаланиш ҳуқуқи учинчи томонга (одатда у ҳам лизинг

компанияси бўлади) ўтказилади. Асосий ижарага берувчи ижара тўловларини

олишда устунлик ҳуқуқига эга бўлади. Сублизингда, сублизингни амалга

оширувчи шахс лизинг объектини лизинг шартномаси бўйича олади, ва

сублизинг шартномаси бўйича вақтинчалик фойдаланишга топширади.

Револьвер лизинг. Бошқача қилиб айтганда ускуналарни кетма-кет

алмаштирилишини назарда тутадиган лизинг.

Лизинг муносабатлари бу ҳуқуқ тизимидаги, умуман олганда

фуқаролик ҳуқуқидаги янги вужудга келган институт бўлиб ҳисобланади,

шу билан бирга унинг иқтисодиѐтимизда тутган урни жуда муҳим бўлиб

ҳисобланади.Лизинг “ижарага олмоқ”, деган маънони англатади. Фуқаролик

кодексининг моддаларида лизинг шартномсига қуйидагича таъриф берилган.

Унга кўра, лизинг шартномаси бўйича лизинг берувчи (ижарага берувчи) бир

тараф лизинг олувчи (ижарага олувчи) иккинчи тарафнинг топшириғига

биноан сотувчи учинчи тараф билан ундан лизинг олувчи учун мол-мулк

сотиб олиш ҳақида келишиш мажбуриятини олади, лизинг олувчи эса бунинг

учун лизинг берувчига лизинг тўловларини тўлаш мажбуриятини олади.

Россиялик олим С.Б.Бабакулов ижара муносабатларини тадқиқ этиб

қуйидагиларни таъкидлайди, Қадимги ўтмишда ижара муносабатлари қандай

шаклларда бўлганлиги тўғрисида аниқ равшан маълумотлар мавжуд эмас.

Ҳар ҳолда ибтидоий жамоа тузумида ўзгалар мол-мулкидан фойдаланиш

мол-мулкни ҳақ тўламасдан фойдаланиб бўлгандан кейин қайтариш шарти

билан бериш кўринишида бўлган, деб айтиш мумкин. Бу бизнинг ҳозирги

фуқаролик қонунчилигидаги мулкдан текин фойдаланишга мос келади. Ҳар

ҳолда ўша даврда инсон томонидан ўзлаштирилган ва мулкчилик муомаласи

доирасига киритилган объектлар доираси жуда тор бўлган. Ер, сув, ўрмон ва

бошқа ўсимлик дунѐси ҳамма фойдаланиши мумкин бўлган ижтимоий

бойлик сифатида қаралган. Эҳтимол, ўша даврда мулкдан текин фойдаланиш

примитив (содда ва қўпол) иш қуроллари, маиший турмуш ашѐлари

19

кўринишида бўлган бўлиши мумкин. Меҳнат тақсимотини вужудга келиши

деҳқончилик, чорвачилик, овчилик ва уй юмушлари соҳасида энг аввало,

эркак ва аѐлларни, шунингдек, кейинчалик кишиларни ўртасида ҳам муайян

ихтисослашув рўй беришига олиб келган. Қадимги даврда мулкчилик ва

ижара муносабатлари ҳақидаги ўзига хос маълумотларни «Авесто» дан олиш

мумкин. Авестони ўзбек тилига таржима қилган олим ва таржимон Асқар

Маҳкамнинг кўрсатишича, «Авесто»да давлатнинг иқтисодиѐтдаги ўрни тан

олинади ва маъқулланади.Ҳ.Бобоев, С.Хасанов ва бошқа олимларнинг

кўрсатишича, одамларнинг кўчмас мол-мулклари яъни, ўзлари яшаѐтган

уйлар, экинзор ерлар ва боғлар уларнинг мол-мулки бўлган, деб ҳисобланган.

Энг асосийси шундаки, уларнинг таъкидлашича, «Мулкчилик ҳуқуқи амалда

эгалик ва фойдаланиш ҳуқуқи билан чекланмаган. У ўз ичига бошқариш

ҳуқуқини, яъни бошқа шахс эгалигига топшириш, бошқа шахс мулкига

шартнома билан эгалик қилишни ҳам ўз ичига олади».

«Зардуштийликнинг иқтисодий қонунларига кўра икки хил мажбурият

тан олинади. Биринчидан, тантанали равишда қасам ичиш – “варуна”га кўра,

кишиларнинг бирон иқтисодий мажбуриятни олиш ѐки олмаслиги

тушунилган. Иккинчидан, бу битим ѐки шартнома ҳисобланиб, бунга кўра

томонлар ўзаро манфаатдорлик нуқтаи назаридан бирон иқтисодий

муносабатлар тўғрисида келишишган. Иккала ҳолда ҳам куч ичилган қасамда

яширинган бўлиб, бу куч илоҳий деб ҳисобланган. Бу илоҳий куч ўзаро

шартномалашган одамга ҳамкорлик қилади, ўз сўзига қатъий бўлган кишини

қўллаб-қувватлайди. қасами ва сўзида турмаган кишини эса жазолайди».

С.Б.Бабакулов юқоридагилардан келиб чиқиб қуйидаги хулосаларни

билдиради: Биринчидан, қадимги жамиятда ижара мулкчилик

муносабатларини вужудга келиши билан пайдо бўлган,иккинчидан, унинг

дастлабки кўринишлари мулкдан текин фойдаланиш кўринишида бўлган.

учинчидан, қадимги аждодларимиз мусулмон ҳуқуқи қўлланишидан аввал

ижара муносабатларини тартибга солишда одат ҳуқуқи ва диний қоидалардан

фойдаланишган; тўртинчидан, ижара шартномаси, қарз шартномаси алоҳида-

20

алоҳида шартномалар сифатида эътироф этилган ва ниҳоят бешинчидан,

ижара бўйича ўз мажбуриятларини бажармаган шахсларга, яъни ижарага

олинган мол-мулкни нобуд қилган ѐки қайтармаган ижарачига нисбатан

нафақат мулкий таъсир чоралари балки жисмоний жазо чоралари ҳам

қўлланилган. Бошқача айтганда, фуқаролик ҳуқуқий нормалар ҳам, жиноят

ҳуқуқий нормалар ҳам ижара бўйича ҳуқуқий муносабатларни тартибга

солишда ва мажбуриятлар ижросини таъминлашда тенг равишда

қўлланилган.лизинг объектининг тавсифланиши (лизинг объектининг миқдо-

ри, сифати, рўйхати, контракт қиймати ва бошқа кўрсаткичлари) ва шартнома

умумий пул суммасининг кўрсатилиши;тарафларнинг лизинг объектини

олиш ва бериш билан боғлиқ мажбуриятлари, лизинг объектини бериш

тартиби, шу жумладан лизинг объектини етказиб бериш, монтаж қилиш ва

фойдаланишга топшириш тартиби; лизинг тўловларини тўлаш шартлари,

миқдорлари, муддатлари ва тартиби, лизинг объектидан фойдаланиш, унга

қараш, уни сақлаб туриш ва таъмирлаш юзасидан тарафларнинг

мажбуриятлари, шартноманинг амал қилиш муддати;

сотувчи ва лизинг объектини танлаш учун масъул тарафнинг

кўрсатилиши.Тарафларнинг келишувига биноан лизинг шартномасига

қуйидаги шартлар киритилиши мумкин:

-лизинг объектини сотиб олиш тартиби ва муддатлари;

-лизинг шартномасини ўзгартириш ва бекор қилиш;

-лизинг объектини суғурта қилиш ва форс-мажор ҳолатлар.

Лизинг берувчи қўшимча хизматлар кўрсатиши, бундай хизматларсиз лизинг

объектидан фойдаланиб бўлмаса лизинг субъектлари томонидан лизинг

шартномаси шартларига риоя этилишини назорат қилиш тартиби.Лизинг

шартномасига қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа шартлар ҳам

киритилиши мумкин.

21

1.2 Лизинг муносабатларини ривожлантиришга таъсир етувчи

асосий омиллар.

Ўзбекистонда 2002-2006 йилларда лизингга берилган жами ускуналар

қиймати бўйича лизинг ҳажми ва «Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг”

компанияси бўйича лизинг операцияларининг ҳажми ўсиши энг паст

кўрсаткичларни 2003 йилда қайд этилганлигини яккол кўриш мумкин.

Бунинг асосий сабаби лизинг жараѐнлари ўзгариш динамикасининг

Марказий банк қайта молиялаш ставкасининг ўзгариш даражасига нисбатан

тескари пропорционал равишда ўзгаришидир .

Чунки, асосий лизинг берувчилар («Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг”

компанияси ва тижорат банклари) томонидан лизинг жараѐнини молиялаш

учун ишлатиладиган асосий маблағлар қарзга олинган маблағлардир.

Шунинг учун ҳам лизинг берувчилар ўзларининг йиллик лизинг маржаси

фоизини Марказий банк қайта молиялаш ставкасининг даражасига қараб

белгилаганлар. Марказий банк қайта молиялаш ставкасининг кўтарилиши

лизинг берувчилар томонидан қарз (кредит)га олинадиган ресурсларнинг

кимматлашувига, лизинг маржаси фоизининг ва лизинг шартномаси умумий

қийматининг ошишига олиб келган. Лизинг хизмати нархини кимматлашуви

эса табиий равишда бозорда унга бўлган талабни камайтирган. Буни,

«Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” компаниясидан олинган қуйидаги

маълумотларни солиштириш асосида аналитик усулда исботлаш мумкин1-

2:

Анализ рынка финансового лизинга в Центральной Азии. // IFC, SECO, 2002. -№5. –С. 17-20.

Лизинг в Центральной Азии и Азербайджане // IFC, SECO, 2007. -№4. –С. 25-27.

22

1.2.1–расм. Қишлоқ хўжалиги ускуналарини лизинги ҳажмининг

Марказий банк ставкаси ўзгаришига тескари пропорционал ўзгариш

динамикаси.

Ўзбекистон Республикаси Марказий банки қайта молиялаш ставкаси

2001 йилда йиллик 24 фоизга тенг бўлганида лизинг битимлари сони

2300 тани, лизингга берилган Қишлоқ хўжалиги техникалари қиймати

51 621,0 минг АКШ долларини ташкил этган, қайта молиялаш ставкаси

2002 йилда йиллик 30 фоиз этиб белгиланганида эса лизинг битимлари сони

2132 та (ѐки 92,7%)гача, лизингга берилган Қишлоқ хўжалиги техникалари

қиймати эса 28 500,0 минг АКШ доллари (55,2%)гача камайган.

Қайта молиялаш ставкаси даражасининг 2003 йилдаги йиллик 24

фоиздан 2006 йилдаги йиллик 14 фоизгача пасайтирилиши натижасида ушбу

39371

30527

46157

613375162161337

305272850028500

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

20012002

2003(янв-

июн)

2003(июл-с

ент)

2004(янв-

июн)

2004(июл-д

ек)2005

2006(янв-

июн)

2006(июл-д

екабр)

Йиллар

Лиз

ингг

а бе

рилг

ан қ

ишло

қ хў

жал

ик у

скун

аси

қийм

ати,

мин

г АҚШ

дол

лари

Қишлоқ хўжалиги ускуналарини лизингга бериш

ҳажмининг Марказий банк ставкасининг ўзгаришига

қарама-қарши пропорционал равишда ўзгариш

динамикаси

14

16161820

24

3030

24

0

5

10

15

20

25

30

35

20012002

2003(янв-

июн)

2003(июл-с

ент)

2004(янв-

июн)

2004(июл-д

ек)2005

2006(янв-

июн)

2006(июл-д

екабр)

Йиллар

Мар

кази

й ба

нк қ

айта

моли

ялаш

ста

вкас

и,%

23

2003-2006 йилларда лизинг битимлари сони 2132 тадан 5022 та (235%)гача,

лизингга берилган Қишлоқ хўжалиги техникалари қиймати эса 28 500,0 минг

АКШ долларидан 61 337,0 минг АКШ доллари (215%)гача ошган.2010

йилдан бошлаб қайта молиялаш ставкаси 12% лизинг компаниясининг

йиллик фоизи 6% га туширилди.Ушбу курсаткич хозирги кунда хам амалда.

Лизинг жараѐнларини ривожлантиришдаги иккинчи асосий

омиллардан бири лизингни молиялаштириш бўйича муддатли ва имтиѐзли

давлат субсидиялари (мақсадли қарз маблағлари)ни ажратилишидир.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2000 йил 2 ноябрда

“Қишлоқни лизинг шартларида Қишлоқ хўжалик техникаси билан

таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 424-сонли карори асосида

лизингга берилаѐтган тракторлар ва ўрим-йиғим техникаси қийматининг 85

фоизини коплаш учун Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги

ҳузуридаги “Қишлоқ хўжалигини техника билан таъминлашни давлат

томонидан қўллаб-қувватлаш жамғармаси” томонидан

"Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг" компаниясига қарз маблағлари ажратилиши

белгиланди. Мазкур “Жамғарма” томонидан 2001-2006 йилларда ажратилган

имтиѐзли 174,8 млрд. сўмлик ҳажмдаги қарз маблағлари эвазига

"ЎзҚишлоқхўжаликмашлизинг" компанияси томонидан 10 418 та лойиҳа

асосида 11 437та тракторлар ва 300 дона пахта териш машиналари Қишлоқ

хўжалигига лизингга етказиб берилган

Лизинг жараѐнларини ривожлантиришдаги навбатдаги асосий

омиллардан бири бу, лизинг субъектларига давлат томонидан солиқ ва

божхона тўловлари бўйича имтиѐзлар берилишидир.

Бунга мисол тарикасида Ўзбекистон Республикаси Президентининг

2002 йил 28 августда қабул қилинган “Лизинг фаолиятини

ривожлантиришни янада рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги

Фармонини келтириш мумкин.

Мазкур Фармонга мувофиқ, 2002 йилнинг 1 сентябридан бошлаб:

-лизинг тўловлари - қўшилган қиймат солиғидан;

24

-лизингга бериш учун Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб

келинадиган технология ускуналари - вакил банкнинг тегишли тасдиғи

мавжуд бўлган тақдирда божхона тўловидан ва қўшилган қиймат солиғидан

озод қилиниши;

-лизинг оладиган хўжалик юритувчи субъектлар лизингга берилган

мулкка солиқ тўлашдан лизинг шартномаси амал қиладиган муддатгача озод

қилиниши;

-лизинг берувчини солиқка тортишда у лизингга бериш учун мулк харид

қилишга олган кредитлар фоизи ҳамда белгиланган бошқа тўловларнинг

суммаси унинг жами даромадидан чегириб ташланиши белгиланди3.


омиллардан бири бу, солиқ солинадиган даромадлар (фойда)ни аниқлашда

лизингга олувчиларнинг лизингга олинган асосий воситалар бўйича жами

даромадидан амортизация ажратмалари жами суммасини, шу жумладан

қонун ҳужжатларига мувофиқ тезлаштирилган усул билан ҳисобланган

суммани чегириб ташлаш бўйича имтиѐзлар берилишидир.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йилнинг 26

апрелдаги 199-сонли “Лизинг хизматларини янада ривожлантириш чора-

тадбирлари тўғрисида”ги Қарорига мувофиқ, солиқ солинадиган даромадлар

(фойда)ни аниқлашда лизингга олувчиларнинг 2009 йил 1 январгача лизингга

олинган асосий воситалар бўйича жами даромадидан амортизация

ажратмалари жами суммасини, шу жумладан қонун ҳужжатларига мувофиқ

тезлаштирилган усул билан ҳисобланган суммани чегириб ташлаш ҳуқуқига

эга бўлишига доир тартиб белгилаб қўйилди ва Ўзбекистон Республикаси

Ҳукуматининг айрим қарорларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди.

Лизинг жараѐнларини ривожлантиришдаги навбатдаги асосий омиллардан

бири лизинг берувчи корхона ва ташкилотларни лизинг фаолияти бўйича

олинган даромадларига солиқ имтиѐзининг берилишидир.

“Лизинг фаолиятини ривожлантиришни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”

25

1.3 Лизинг муносабатларининг хуқуқий асослари.

Тадқиқотларимиз кўрсатишича, республикада лизинг фаолияти

ривожланишининг ҳуқуқий асослари шаклланиши жараѐнини шартли

равишда қуйидаги уч боскичга бўлиш мумкин:

- лизинг муносабатларини тартибга солувчи қонунлар ва қонун ости

ҳужжатларининг яратилиши ва амалиѐтга киритилиш боскичи;

- Ўзбекистон агросаноат мажмуида Қишлоқ хўжалиги техника ва

ускуналари лизинги фаолиятини жорий этиш боскичи;

- лизинг соҳасидаги қонунлар ва қонун ости ҳужжатларини

такомиллаштирилиши орқали лизинг фаолиятини янада ривожланиш

боскичи.

Биринчи боскич даври 1996 йилдан 1999 йилгача давом этиб, бу даврда

лизинг муносабатлари ҳуқуқий асосларини яратиш борасида қуйидаги асосий

қонунлар ва қонун ости ҳужжатлари қабул қилинди ва амалиѐтга жорий

этилди:

Ўзбекистон Республикасининг (1996 йил 29 августда қабул қилинган)

“Ўзбекистон Республикаси Фукаролик кодексининг иккинчи қисмини

тасдиклаш тўғрисида”ги 256-1-сонли Қонуни асосида Ўзбекистон

Республикаси Фукаролик кодексининг иккинчи қисми қабул қилинди.

Фукаролик кодексининг “Мулк ижараси” деб номланган 34-боби 6-

“Лизинг (молия ижараси)” деб номланган параграфнинг 587-599-

моддаларида биринчи марта ушбу соҳада юзага келадиган ҳуқуқий

муносабатларни тартибга соладиган асосий меъѐрлар белгиланган.

Унда лизинг, унинг объекти ва субъектлари, лизинг субъектларининг

ҳуқуқ ва мажбуриятлари, қўшимча лизинг (сублизинг), лизинг шартномаси

предметини лизинг олувчига топшириш, мол-мулкнинг тасодифан нобуд

бўлиши ѐки тасодифан бузилиши хавфининг лизинг олувчига ўтиши ва

лизинг тўловлари тушунчалари берилган.

26

Фукаролик кодекси лизингни мулк ижарасининг бир тури сифатида

таърифлайди ва, шу тарика, унга 34-бобда келтирилган умумий меъѐрлар

татбик этилади. Масалан, мулк ижараси шартномасини муддатидан олдин

бекор қилиш асослари лизинг шартномасини ҳам муддатидан олдин бекор

қилиш асослари ҳисобланади.

Ўзбекистон Республикасининг Фукаролик кодекси меъѐрлари асосида

ҳамда республикадаги тижорат банклари томонидан ўтказилаѐтган лизинг

операцияларини тартибга солиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси

Марказий банки томонидан 1997 йил 29 мартда “Ўзбекистон Республикаси

банклари томонидан лизинг операцияларини ўтказиш тартиби” тўғрисидаги

327-сонли меъѐрий ҳужжат қабул қилинди. Ушбу меъѐрий ҳужжат 1999

йилнинг 20 июлигача бўлган даврда амалиѐтда бўлди ва банклар томонидан

республикамизда лизинг фаолиятини ривожлантирилишида муҳим аҳамият

касб этди.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 6 майда

қабул қилинган “Меъѐрий ҳужжатларни тасдиклаш тўғрисида”ги 194-сонли

карори асосида “Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботида лизинг операцияларини

акс эттириш тартиби” тасдикланди. Унга мувофиқ, лизинг олувчи корхонада

лизинг операцияларини ҳисобга олиш, лизинг берувчи корхонада лизинг

операцияларини ҳисобга олиш ва лизинг олувчи корхонада ўрнатишни талаб

қилувчи асбоб-ускуналар бўйича лизинг операцияларини ҳисобга олиш

тартиблари ва меъѐрлари белгилаб берилди.

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан 1998 йил 30

сентябрда 45-сонли “Ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисоби ва

ҳисоботи Миллий стандарти (БҲМС №6)“ тасдикланиб, Ўзбекистон

Республикаси Адлия вазирлигида 1998 йил 16 октябрда 503-сон билан

рўйхатдан ўтказилди. Ушбу меъѐрий ҳужжатда лизинг турларга ажратиш

шартлари, лизинг олувчи корхонада лизинг операцияларини ҳисобга олиш,

лизинг берувчи корхонада лизинг операцияларини ҳисобга олиш ва мол-

27

мулкни кайтиб лизингга олиш шарти асосида сотиш меъѐрлари белгилаб

қўйилди.

Ва ниҳоят, 1999 йил 14 апрелда Ўзбекистон Республикасининг “Лизинг

тўғрисида”ги 756-1-сонли Қонуни қабул қилинди. Қонун 25 та моддадан

иборат бўлиб, лизинг жараѐнининг ҳуқуқий муносабатларини анча батафсил

тартибга солади. Ундан Фукаролик кодексига қараганда анча ўзига хос

меъѐрлар, масалан, лизинг шакллари, лизинг объектини ҳисобга олиш ва

рўйхатдан ўтказиш, лизинг шартномасига қўйиладиган талаблар, лизинг

берувчи ва лизинг олувчининг ўз ҳуқуқларидан учинчи шахслар фойдасига

воз кечиши, лизинг объекти суғуртаси ва гарови, лизинг шартномаси бўйича

таъминлаш ва ҳоказолар ўрин олган.

Мазкур Қонун меъѐрларига мослаштириш мақсадида Ўзбекистон

Республикаси Марказий банки томонидан 1997 йил 29 мартда қабул

қилинган 327-сонли “Ўзбекистон Республикаси банклари томонидан лизинг

операцияларини ўтказиш тартиби” тўғрисидаги меъѐрий ҳужжат бекор

қилиниб, 1999 йил 5 майда 327-сонли “Ўзбекистон Республикаси банклари

томонидан молиявий лизингни ўтказиш тартиби тўғрисида низом” қабул

қилинди ва Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 1999 йил 20 июлда

776-сон билан рўйхатдан ўтказилди.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 2000 йил 26 майда

қабул қилинган 84-II-сонли карорга мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси

Халқаро молиявий лизинг тўғрисидаги УНИДРУА конвенциясини

ратификация қилди ва унинг меъѐрлари Ўзбекистон Республикаси учун 2001

йилнинг 1 февралидан кучга кирди4.

Ўзбекистонда лизинг фаолияти ривожлантирилишининг иккинчи

ташкилий-ҳуқуқий боскичи 2000 йилнинг ноябрь ойидан бошланди.

4 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг “Ўзбекистон Республикасининг халқаро молиявий ижара

(лизинг) тўғрисидаги хусусий ҳуқуқни бирхиллаштириш бўйича БМТ халқаро институтининг

конвенциясига қўшилиш ҳақидаги 2000 йил 26 майдаги 84-II-сонли қарори”. -Тошкент: Хўжалик ва ҳуқуқ, -

№7, 2000. -3 б.

28

Қишлоқ хўжалигини юқори самарали замонавий Қишлоқ хўжалиги

техникаси билан жиҳозлашни рағбатлантириш, Қишлоқ хўжалиги

машинасозлигини, шу жумладан етакчи хорижий компаниялар иштирокида

ривожлантириш учун зарур шарт-шароитларни шакллантириш, Қишлоқка

етказиб берилаѐтган тракторлар ва ўрим-йиғим техникаси учун ҳисоб-китоб

қилиш механизмини такомиллаштириш каби бир қатор масалаларни

ҳуқуқий жиҳатдан ечиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар

Маҳкамасининг 2000 йил 2 ноябрда “Қишлоқни лизинг шартларида Қишлоқ

хўжалик техникаси билан таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 424-

сонли карори қабул қилинди. Мазкур карор асосида, 2001-2007 йиллар

мобайнида, эксперимент тарикасида, "ЎзҚишлоқхўжаликмаш-холдинг"

компанияси корхоналари томонидан, шу жумладан етакчи хорижий

компаниялар иштирокида ишлаб чиқарилаѐтган замонавий Қишлоқ хўжалиги

техникаси (тракторлар ва ўрим-йиғим техникаси) машина-трактор

паркларига, Қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкатлар)га ва фермер

хўжаликларига уларни қуйидаги шартларда 7 йил муддатга лизингга бериш

йўли билан етказиб берилиши белгиланди. Бунда, лизинг жараѐнида

қатнашувчи хўжалик юритувчи субъектларнинг таркиби, уларнинг баъзи

ҳуқуқ ва мажбуриятлари аниқ меъѐрлар билан белгилаб қўйилди. Жумладан:

- машина-трактор паркларининг ҳудудий бирлашмалари, мукобил

машина-трактор парклари, Қишлоқ хўжалиги кооперативлари ва фермер

хўжаликлари лизинг олувчи сифатида лизингга олинаѐтган тракторлар ва

ўрим-йиғим техникаси қийматининг 15 фоизини аванс сифатида ўз

маблағлари ҳисобидан тўлаб берадилар;

- лизингга берилаѐтган тракторлар ва ўрим-йиғим техникаси

қийматининг 85 фоизини коплаш учун Ўзбекистон Республикаси Молия

вазирлиги ҳузуридаги “Қишлоқ хўжалигини техника билан таъминлашни

давлат томонидан қўллаб-қувватлаш жамғармаси” (кейинги ўринларда

"Жамғарма" деб юритилади) томонидан "ЎзҚишлоқхўжаликмашлизинг"

компаниясига қарз маблағлари ажратилади;

29

"ЎзҚишлоқхўжаликмашлизинг" компанияси учун республика АТ “Агро

банки” “Молия агенти”, “Ўзагросуғурта” давлат акциядорлик суғурта

компанияси эса “Суғурта агенти” вазифаларини бажаради.

"ЎзҚишлоқхўжаликмашлизинг" компаниясига эса қуйидаги функциялар

юкланди:

-"Ўзагромашсервис" уюшмаси машина-трактор паркларининг ҳудудий

бирлашмалари, мукобил машина-трактор парклари, Қишлоқ хўжалиги

кооперативлари ва фермер хўжаликларининг "ЎзҚишлоқхўжаликмаш-

холдинг" холдинг компанияси корхоналарида ишлаб чиқариладиган Қишлоқ

хўжалиги техникасини етказиб бериш юзасидан берилган буюртмаларини

умумлаштириш;

-жамғарманинг кафолат хатлари билан тасдиқланган молиявий манбалар

асосида "ЎзҚишлоқхўжаликмаш-холдинг" компанияси корхоналарида

Қишлоқ хўжалиги техникаси ишлаб чиқариш юзасидан буюртмаларни

жойлаштириш;

-жойлаштирилган буюртмаларга мувофиқ ишлаб чиқариладиган Қишлоқ

хўжалиги техникаси учун ўз вақтида аванслар тўлаш ва узил-кесил ҳисоб-

китоб қилиш;

-лизинг шартномалари тузиш ва Қишлоқ хўжалиги техникасини

машина-трактор паркларига, Қишлоқ хўжалиги кооперативларига ва фермер

хўжаликларига лизингга бериш;

Ушбу карорнинг муҳим аҳамияти шундан иборатки, у Қишлоқ хўжалик

техникаларини лизинг асосида етказиб беришнинг ҳуқуқий, ташкилий,

молиявий, иқтисодий ва инфратузилмавий масалаларини ечиб берди ва

“ЎзҚишлоқхўжаликмаш-холдинг” холдинг компанияси томонидан ишлаб

чиқарилган Қишлоқ хўжалик техникасини лизингга олиш тиртиби”5 ни

белгилаб берди.

5 Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати қарорлари тўплами / -Тошкент: 2000, -№11, Республика Адлия

вазирлиги.

30

"ЎзҚишлоқхўжаликмашлизинг" лизинг компаниясига машина-трактор

парклари ҳудудий бирлашмалари, мукобил машина-трактор парклари,

Қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкатлар) ва фермер хўжаликлари

билан лизинг шартномалари тузишда:

-лизинг олувчиларга техникани факат лизингнинг бутун даври учун

олинаѐтган техника бўйича мулкий таваккалчиликлар суғурта полиси мавжуд

бўлгандагина бериш;

-лизинг компания даромади (маржаси)нинг имтиѐзли ставкаси Марказий

банк қайта молиялаштириш ставкасининг 50 фоизидан юқори бўлмаслигини

таъминлаш;

-лизинг муддатини 7 йилдан иборат бўлишини назарда тутиш вазифаси

юклатилди.

Ушбу карорда лизингга олинган Қишлоқ хўжалиги техникасининг

бузилишида айбдор бўлган лизинг олувчиларнинг белгиланган тартибда

жиноий жавобгарликка тортишгача бўлган даражада жавоб беришлари ҳамда

машина-трактор парклари ҳудудий бирлашмаси, мукобил машина-трактор

парки, фермер хўжалиги томонидан жадвалда назарда тутилган лизинг

тўловлари ўз вақтида амалга оширилмаган тақдирда "Агро-банк" томонидан

лизинг эгасининг ҳисоб ракамига сўзсиз бажарилиши керак бўлган тўлов

талабномаларини қўйилиши белгилаб қўйилди.

Ўзбекистонда лизинг фаолияти ривожлантирилишининг учинчи

ташкилий-ҳуқуқий боскичи 2002 йилнинг август ойидан бошланди.

Марказий Осиѐда, шу жумладан Ўзбекистон Республикасида лизинг

соҳасидаги қонунчиликни такомиллаштириш соҳасида давлат бошқаруви

органларига маслаҳатлар бериш учун Халқаро Молия Корпорацияси,

Швейцария халқаро алоқалар бўйича давлат секретарияти билан

ҳамкорликда ташкил этилган “Марказий Осиѐда лизингни ривожлантириш

бўйича Лойиҳа” гуруҳининг фаолияти натижасида лизинг соҳасидаги

амалдаги қонунчилик меъѐрлари анча такомиллаштирилди. Жумладан,

мазкур “Гуруҳ”нинг тавсиялари асосида 2002 йил 28 августда Ўзбекистон

31

Республикаси Президентининг “Лизинг фаолиятини ривожлантиришни янада

рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони қабул қилинди ва

лизинг фаолияти ролини ошириш мақсадида 2002 йилнинг 1 сентябридан

бошлаб:

-лизинг тўловлари - қўшилган қиймат солиғидан; лизингга бериш учун

Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб келинадиган технология

ускуналари - вакил банкнинг тегишли тасдиғи мавжуд бўлган тақдирда

божхона тўловидан ва қўшилган қиймат солиғидан озод қилиниши;

-лизинг оладиган хўжалик юритувчи субъектлар лизингга берилган

мулкка солиқ тўлашдан лизинг шартномаси амал қиладиган муддатгача озод

қилиниши; лизинг берувчини солиқка тортиш чоғида у лизингга бериш учун

мулк харид қилишга олган кредитлар фоизи ҳамда белгиланган бошқа

тўловларнинг суммаси унинг жами даромадидан чегириб ташланиши

белгиланди6.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг кўрсатмасига

мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Банк ва молия академиясининг юқори

малакали профессор олимлари раҳбарлигида Молия вазирлиги, Давлат солиқ

кўмитаси, республикадаги етакчи лизинг компаниялари ва бошқа бир қатор

давлат ташкилотлари мутахассислари иштирокида “Ўзбекистонда лизингни

такомиллаштириш бўйича Ишчи гуруҳи” тузилди. Мазкур “Ишчи гуруҳ”

билан “Марказий Осиѐда лизингни ривожлантириш бўйича Лойиҳа”

гуруҳининг ўзаро ҳамкорлиги натижасида республикамизда лизинг

соҳасидаги амалдаги қонунчиликни такомиллаштириш, лизингни янада

ривожлантириш учун солиқ бўйича имтиѐзлар бериш ҳакида таклифлар

ишлаб чиқилди ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига

киритилди.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 2002 йилнинг 13

декабридаги навбатдаги сессиясида 447-II-сонли Қонунга мувофиқ

6 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами/ -Тошкент: Республика Адлия вазирлиги, №15-16,

2002, -118 б.

32

Ўзбекистон Республикасининг “Лизинг тўғрисида”ги Қонунига, Ўзбекистон

Республикаси Фукаролик кодексига, Ўзбекистон Республикасининг Хўжалик

процессиуал кодексига жами 38 та ўзгартиришлар киритилди. Ушбу

ўзгартиришлар республикамиздаги лизинг қонунчилигининг мунтазам

равишда ва изчил ривожлантирилаѐтганлигидан далолатдир.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йилнинг

26 апрелдаги 199-сонли “Лизинг хизматларини янада ривожлантириш чора-

тадбирлари тўғрисида”ги карорига мувофиқ, солиқ солинадиган даромадлар






Ҳукуматининг айрим карорларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди.

Амалдаги Қонунлар меъѐрларига мослаштириш мақсадида Ўзбекистон

Республикаси Марказий банки томонидан 1999 йил 5 майда қабул қилинган

ва Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 1999 йил 20 июлда 776-сон

билан рўйхатдан ўтказилган 327-сонли “Ўзбекистон Республикаси банклари

томонидан молиявий лизингни ўтказиш тартиби тўғрисида низом” бекор

қилиниб, унинг ўрнига 2006 йил 21 октябрда “Тижорат банкларида лизинг

операцияларини амалга ошириш ва уларнинг бухгалтерия ҳисобини юритиш

тартиби тўғрисида низом” қабул қилинди ва Ўзбекистон Республикаси

Адлия вазирлигида 2006 йил 27 декабрда 1648-сон билан рўйхатдан

ўтказилди.

Умуман олганда мустаҳкам ҳуқуқий асосларнинг яратилиши аграр

тармоқда лизинг муносабатларини ривожлантиришга замин туғдирди ва

лизинг тизими ҳозирда фермер хўжаликларини техникалар билан

таъминлашда муҳим аҳамият касб этмоқда.

33

2-БОБ. ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА ЛИЗИНГ МУНОСАБАТЛАРИДАН

САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ ВА САМАРАДОРЛИК ТАХЛИЛИ

2.1 Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалигида лизинг фаолиятини

ташкил этиш ҳолатининг тахлили.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 30

октябрдаги «Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” акциядорлик лизинг

компаниясини ташкил этиш тўғрисида” ги 486-сонли қарорига асосан

республика машина-трактор паркларига ва қишлоқ хўжалиги корхоналарига

лизинг асосида замонавий қишлоқ хўжалиги техникаси етказиб беришни

таъминлаш мақсадида «Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” акциядорлик лизинг

компанияси ташкил этилди.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 2

ноябрдаги “Қишлоқни қишлоқ хўжалиги техникаси билан таъминлаш чора-

тадбирлари тўғрисида”ги 424-сонли қарори асосида қишлоқ хўжалигини

юқори самарали замонавий қишлоқ хўжалиги техникаси билан жиҳозлашни

рағбатлантириш, қишлоқ хўжалиги машинасозлигини, шу жумладан, етакчи

хорижий компаниялар иштирокида ривожлантириш учун зарур шарт-

шароитларни шакллантириш, қишлоққа етказиб берилаѐтган тракторлар ва

ўрим-йиғим техникаси учун ҳисоб-китоб қилиш механизмини

такомиллаштириш мақсадида Компания фаолияти кенгайтирилди.

"Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг" компаниясига қуйидаги функциялар

юклатилган:

"Ўзагромашсервис" уюшмаси машина-трактор паркларининг ҳудудий

бирлашмалари, муқобил машина-трактор парклари, қишлоқ хўжалиги

кооперативлари ва фермер хўжаликларининг республика қишлоқ хўжалиги

машинасозлиги корхоналарида ишлаб чиқариладиган техникаларни етказиб

бериш бўйича берилган буюртмаларини умумлаштириш;

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Қишлоқ

хўжалигини техника билан таъминлашни Давлат томонидан қўллаб

қувватлаш жамғармасининг кафолат хатлари билан тасдиқланган молиявий

34

манбалар асосида республика қишлоқ хўжалиги машинасозлиги

корхоналарида техникаларни ишлаб чиқариш юзасидан буюртмаларни

жойлаштириш;

жойлаштирилган буюртмаларга мувофиқ ишлаб чиқариладиган қишлоқ

хўжалиги техникалари учун ўз вақтида аванс маблағларни тўлаш ва якуний

ҳисоб-китоб қилиш;

лизинг шартномаларини тузиш ва қишлоқ хўжалиги техникаларини

машина-трактор паркларига, қишлоқ хўжалиги кооперативларига ва фермер

хўжаликларига лизингга бериш;

лизинг шартномалари бўйича тўловларнинг ўз вақтида амалга

оширилишини назорат қилиш.

Шунингдек, "Агробанк" очиқ акциядорлик тижорат банки (илгариги

ОАТБ “Пахта-банк”) "Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг" компаниясининг барча

ҳисоб-китобларига молиявий хизмат кўрсатиш, лизинг олувчилар билан

тузилган лизинг шартномалари бўйича, қишлоқ хўжалиги техникаларини

ишлаб чиқарувчи корхоналар билан тузилган етказиб бериш шартномалари

бўйича тўловлар ва ўзаро молиявий мажбуриятлар ўз вақтида бажарилиши

устидан назорат қилиш вазифаларини бажарувчи молия агенти бўлиб,

"Ўзагросуғурта" компанияси эса "Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг" компанияси

томонидан лизингга берилаѐтган техникани суғурталаш вазифаларини

бажарувчи суғурта агенти бўлиб ҳисобланадилар.

"Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг" лизинг компанияси билан лизинг

олувчилар ўртасида тузиладиган лизинг шартномаларида:

лизинг олувчиларга техникани фақат лизингнинг бутун даври учун

олинаѐтган техника бўйича мулкий таваккалчиликлар суғурта полиси мавжуд

бўлгандагина бериш;

лизинг хизмати кўрсатишдан олинадиган даромади (маржаси)нинг

имтиѐзли ставкаси Марказий банк қайта молиялаштириш ставкасининг 50

фоизидан юқори бўлмаслиги;

35

фермер хўжаликлари учун лизинг муддати 10 йил, Қорақалпоғистон

Республикаси ва Хоразм вилоятидаги машина-трактор парклари учун 10

йилгача, қолган лизинг олувчилар учун 7 йил этиб белгиланади.

«Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” акциядорлик лизинг компанияси

Бошқаруви давлатимиз раҳбари томонидан компания олдига қўйган устувор

вазифаларни юклади жумладан, Қишлоқ хўжалигини юқори самарали

замонавий қишлоқ хўжалиги техникаси билан жиҳозлашни рағбатлантириш,

қишлоқ хўжалиги машинасозлигини, шу жумладан, етакчи хорижий

компаниялар иштирокида ривожлан-тириш учун зарур шарт-шароитларни

шакллантириш, қишлоққа етказиб берилаѐтган тракторлар ва ўрим-йиғим

техникаси учун ҳисоб-китоб қилиш механизмини такомиллаштириш

мақсадида бир қатор ишларни амалга оширди.

Ўтган йиллар мобайнида «Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” акциядорлик

лизинг компаниясининг ўз олдига қўйган мақсадларга босқичма-босқич

эришиб бориш, лизинг бозорида етакчи ўринларни эгаллаш, компаниянинг

капиталлашув даражасини мунтазам ошириб бориш, лизинг жамғармаси,

активлари ва рентабеллик даражасини ошириш орқали лизинг соҳасида

ўзининг рақобатбардошлигини таъминлаш, шунингдек лизинг хизматлари

кўрсатиш кўламини ошириб бориш имкониятлари мавжудлигини

тасдиқлади.

Компания Бошқарувининг аниқ мақсад ва вазифаларини амалга ошириш

юзасидан олиб борган иқтисодий сиѐсати туфайли қишлоқ хўжалигига

замонавий қишлоқ хўжалигини лизинг асосида етказиб беришда кўзланган

режалар қўлга киритилди ва Компаниянинг юқори даромадлилик даражаси

таъминланди.

Компания томонидан ўтган давр мобайнида қишлоқ хўжалиги

корхоналарига, шу жумладан машина трактор парклари, фермер ва ширкат

хўжаликларига лизинг шартлари асосида жами 300,6 млрд. сўмлик 26 675

дона турли хил қишлоқ хўжалик техникалари етказиб берилди.

36

Компания қишлоқ хўжалиги корхоналари ва машинасозлик саноати

ўртасида боғловчи кўприк вазифасини бажариб, истеъмолчиларга зарур

бўлган ҳажмда қишлоқ хўжалик техникаларини етказиб бериб, ана шу

техникаларни ишлаб чиқаришни молиялаштириш ва пировард натижада

харид қилиш орқали машинасозлик корхоналарнинг иқтисодий

барқарорлигини таъминлашга ўз ҳиссасини қўшиб келмоқда.

Лизинг ҳажмининг ошиши унинг йирик лизинг фаолияти билан

шуғулланувчи ташкилотлар қаторида бўлишига ҳамда лизинг

операцияларининг ўз вақтида амалга оширилиши орқали мижозлар сонининг

кўпайишига мустаҳкам замин яратди.

Республикамизда турли лизинг компаниялари фаолият курсатиб келмоқда ва

улар турли ҳил соҳаларни ривожланиши учун хизмат қилиб келмоқда. Мисол

тариқасида оладиган бўлсак ЎзМедлизинг тиббиѐт жихозлари билан

таьминлашга хизмат қилади ва ҳар хил тиббиѐт ускуналарини лизинг асосида

беради, Қурилиш лизинг компанияси қурилишга керак бўладиган техникалар

камаз, кран ва бошқа турдаги техникаларни лизинг асосида етказиб беради.

Қишлоқ хўжалик техникалар билан еса «Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг”

компанияси қишлоқ хўжалик корхоналарини таьминламоқда. Қуйидаги

графикда лизинг компанияларини республика миқѐсида улушини куриб

чиқамиз.

37

2.1.1-расм

Республикада фаолият юритаѐтган лизинг компанияларининг 2015-йил

ҳолати бўйича лизингдаги ЯИМ улуши

Манба: И.А.Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-

иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг

мажлисидаги маьрузаси маьлумотлар асосида муаллиф томонидан тайѐрланади

Графикда куриниб турибдики 2015 йил ҳолати бўйича юк ташиш

транспорти 20%, йўловчи ташиш транспорти 9%, кўчмас мулк 7%, қишлоқ

хўжалиги техникаси 29%, офис ускуналари ва компютерлар 1%, қурилиш

ускуналари 4%, тиббиѐт ускунаси 1%, савдо ускунаси 1%, нашриѐт

ускуналари 1%, озиқ-овқат саноати учун 2%, енгил саноати учун 2%, бошқа

ҳар хил мол-мулк 23% ни ташкил этган. Бу кўрсаткичлардан қишлоқ

хўжалигининг улуши 29%ни ташкил этган ва бошқа соҳаларга нисбатан

улуши юқорироқ, хулоса қилиб айтиш мумкинки қишлоқ хўжалик

техникаларга бўлган талаб юқорилтгини.

Енгил саноат учун

2%

Озиқ-овқат

саноати учун 2%

Нашриѐт

ускуналари

1%

Савдо ускуналари

1% Тиббиѐт ускунаси

1%

Қурилиш

ускуналари

4%

Офис ускуналари

ва компьютерлар

1%

Қишлоқ хўжалиги

техникаси

29%

Юк ташиш

транспорти

20% Йўловчи ташиш

транспорти

9%

Кўчмас мулк

7%

Бошқа ҳар хил

мол-мулк

23%

38

Компаниянинг ривожланиш босқичлари. Компаниянинг дастлабки

фаолият йили таҳлили қишлоқ хўжалик техникаларига эҳтиѐж жуда юқори

бўлганлиги учун лизинг хизматлари ҳажмини нафақат Компаниянинг Устав

жамғармаси балки катта миқдордаги қўшимча маблағ манбаи жалб этган

ҳолда кескин ошириш ва Компания фаолият доирасини кенгайтириш

зарурлигини кўрсатди. Бунда паст фоиз ставкалари ва катта миқдордаги

кредит маблағларини жалб этиш, қишлоқ хўжалиги машинасозлиги, шу

жумладан, етакчи хорижий компаниялар иштирокидаги корхоналар билан

лизинг компанияси фаолиятини ўзаро мувофиқлаштириш, лизинг асосида

етказиб берилаѐтган техникалар учун ҳисоб-китоб механизмини

такомиллаштириш, шунингдек, қишлоқ хўжалик корхоналарининг лизингдан

фойдаланиш имкониятларини ошириш мақсадида уларга бир қатор

имтиѐзлар бериш ва ниҳоят, қишлоқ хўжалик техникасини лизингга олиш

жараѐнини маълум бир тартиб асосида бошқариш каби қатор масалаларни

ечиш зарур эди.

Юқорида қайд этилган муаммоларни ҳал этиш мақсадида Ҳукуматимиз

томонидан 2000 йил 8 сентябрда “Ўзбекистон ва Белорус Республикалари

ўртасида клиринг асосида ўзаро маҳсулот айирбошлашни ташкил этиш

тўғрисида”ги 345-сонли ҳамда 2000 йил 2 ноябрда “Қишлоқни лизинг

шартларида қишлоқ хўжалиги техникаси билан таъминлаш чора тадбирлари

тўғрисида”ги 424-сонли қарорлар қабул қилинди.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 345-сонли

қарорига мувофиқ, Белорус Республикасидан клиринг асосида лизинг

олувчилар томонидан етиштирилган қишлоқ хўжалик маҳсулоти эвазига

харид қилинган техникаларни қишлоқ хўжалик корхоналарига

«Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” компанияси орқали лизингга етказиб бериш

белгиланган эди.


қарорида, «Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” компаниясига республикамиздаги

машина-трактор парклари, ширкат ва фермер хўжаликларидан,

39

республикамизда ишлаб чиқариладиган қишлоқ хўжалик техникаларини

олиш учун буюртмаларни йиғиш, Молия вазирлиги ҳузурида ташкил этилган

қишлоқ хўжалигини техника билан таъминлашни давлат томонидан

таъминланадиган молиявий манбалар асосида заводларда техникалар ишлаб

чиқариш бўйича буюртмаларни жойлаштириш, техникаларни сотиб олиш ва

лизинг асосида қишлоқ хўжалик корхоналарига етказиб бериш каби бир

қатор муҳим вазифалар юклатилди.

Ўтган йиллар Компания учун оѐққа туриш ва тармоқ сифатида

шаклланиш даври бўлди. Фаолиятини тўлақонли йўлга қўйиш мақсадида

Компания қўйидаги масалаларни ҳал этишни ўзининг стратегик йўналиши

этиб белгиланган эди:

- компаниянинг ички бозордаги фаолиятини янада фаоллаштириш,

жамиятга фойда келтириш ва даромад олишнинг мужассамланган

тактикасини амалда қўллаш;

- республика агросаноат мажмуини замонавий ва серунум қишлоқ

хўжалик техникалари билан лизинг асосида таъминлашга йўналтирилган

катта ҳажмдаги давлат лойиҳалари ва мақсадли дастурларини амалга

ошириш;

- ишлаб чиқариш заруриятидан келиб чиққан ҳолда Компания ва унинг

филиаллари фаолиятини такомиллаштириш;

- қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштирувчиларга лизинг хизматлари

кўрсатиш сифатини ва ҳажмини ошира бориш орқали Компания ва унинг

филиаллари даромадини кўпайтириш механизмларини тадбиқ этиш.

40

2.1.2-расм


қарори асосида етказиб бериладиган техникалар нархининг ортиб

бориши

Манба: “Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” компанияси маълумотлари асосида муаллиф томонидан

тайѐрланди

Ҳар қандай махсулотга талаб юқори бўлгани сари нарх ҳам юқори

бўлади қишлоқ хўжалик техникаларига, қишлоқ хўжалик корхоналари

томонидан томонидан талаб йилдан йилга ошиб бориши натижасида нархи

ҳам ошмоқда. Буни исботини қуйидаги графикда куришимиз мумкин. 2010

йилда 94,2 млрд сўм, 2011 йилга келиб 96,8 млрд сўмни ташкил этган ва шу

ҳисоб-китобларга асосан келоѐтган йилларни курсаткичлари хам тузиб

чиқилди бунга кўра 2012 йилда 97,3 млрд сўм, 2013 йилда 98,1 млрд сўм,

2014 йилда млрд сўм ва 2015 йилда еса бу курсаткич 101,4 млрд сўмга етиши

кўзда тутилмоқда.

Ушбу стратегик йўналишларга таянган ҳолда амалга ишлар бўйича ўтган

давр ичида компания қўйидаги умумий кўрсаткичларга эришди (2.1.3-расм).

90

92

94

96

98

100

102

2010 2011 2012 2013 2014 2015

94,2

96,8 97,3

98,1

99,9

101,4

Тех

ни

ка

ла

р н

ар

хи

, м

лр

д

сўм

Йиллар

41

2.1.3-расм


қарори асосида лизинг хизматлари ҳажмининг ўсиши



424-сонли Қарор асосида лизинг хизматларининг ҳажми ошиб

бормоқда. 2010 йилда лизинг хизматларининг ҳажми 122,4 млрд сўм, 2011

йилга келиб 125,8 млрд сўмни ташкил этган . 2010 йил,2011йиллар ва

олдинги йиллардаги кўрсаткичларга асосан келѐтган йилларнинг лизинг

хизматларининг прогноз кўрсаткичлари ишлаб чиқилди бунга асосан 2012

йилда 126,5 млрд сўм, 2013 йилда 127,5млрд сўм, 2014 йилда 129,8млрд

сўм, 2015 йилда 131,8 млрд сўм лизинг хизматлари амалга оширилиши кузда

тутилмоқда.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 21 майдаги

“Ўзбекистон Республикасида 2010 йилгача бўлган даврда хизмат кўрсатиш

ва сервис соҳасини ривожлантиришни жадаллаштиришга оид қўшимча чора-

тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-640-сонли қарори бажарилишини таъминлаш

мақсадида «Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” АЛК 2006-2010 йилларда лизинг

соҳасини ривожлантириш дастури” ишлаб чиқилди ва тасдиқланди.

115

120

125

130

135

2010 2011 2012 2013 2014 2015

122,4

125,8 126,5

127,5

129,8

131,8 Х

изм

атл

ар

ҳа

жм

и,

мл

рд

.сў

м

Йиллар

42

Маркетинг, техникаларни лизингга бериш ва мониторинг

департаменти. Департамент “Маркетинг, техникаларни лизингга бериш” ва

“Мониторинг” бўлимларидан таркиб топган ва қуйидаги вазифаларни амалга

оширади:

Департамент Ўзбекистон Республикасининг “Лизинг тўғрисида”ги

Қонуни, Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 30 октябрдаги 486-сонли

«Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” акциядорлик лизинг компаниясини ташкил

этиш тўғрисида”ги ва 2000 йил 2 ноябрдаги 424-сонли “Қишлоқни лизинг

шартларида қишлоқ хўжалиги техникаси билан таъминлаш чора-тадбирлари

тўғрисида”ги қарорларига асосан, Ўзбекистон Республикаси Молия

вазирлиги ҳузуридаги ташкил этилган қишлоқ хўжалигини техника билан

таъминлашни давлат томонидан қуллаб-қувватлаш жамғарманинг кафолат

хатлари билан тасдиқланган молиявий манбалар асосида Республика

машинасозлик корхоналарида трактор ва ўрим-йиғим техникаларига ҳар хил

турдаги қишлоқ хўжалиги техникаларини ишлаб чиқариш юзасидан

буюртмаларни жойлаштиради.

Департамент ўз фаолиятини Компаниянинг филиаллари, Ўзбекистон

Республикасидаги қишлоқ хўжалик техникаларини ишлаб чиқарувчи

корхоналар билан узвий алоқадорликда олиб бормоқда.

Қишлоқ хўжалиги машинасозлик корхоналари, шу жумладан етакчи

хорижий компаниялар иштирокида ишлаб чиқарилаѐтган қишлоқ хўжалиги

техникаларининг технологик такомиллаштирилишини ва

сертификатлаштиришни ўрганиб ва мазкур техникаларни лизингга бериш

бўйича маркетинг изланишларини олиб бормоқда.

Лизингга берилаѐтган техникаларни лизинг олувчиларга ўрнатилган

тартибда расмийлаштирилиб берилишини таъминлайди;

Ишлаб чиқарувчилардан олинаѐтган техникаларнинг қуйидаги

кўрсаткичлари талабга жавоб беришини таъминлайди:

бутловчи қисмларини тўлиқлиги;

43

техникаларни сифатини;

тракторларни ўрнатилган тартибда ишлатиб кўрилганлигини;

қўшиб бериладиган эҳтиѐт қисмларини тўлиқлигини;

техник ҳужжатлари тўлиқлиги ва маълумотлари техникага мослигини.

Лизинг олувчиларга етказиб берилган техникаларнинг кафолат муддати

даврида рўй берган носозликларни ишлаб чиқарувчи томонидан ўз вақтида

бартараф этилишини назорат қилади;

Бутун лизинг муддати давомида техникалардан тўғри

фойдаланилаѐтганлигини, уларга сервис хизматларини кўрсатилаѐтганлигини

ва уларни тўғри сақланаѐтганлигини назорат қилиб боради;

Лизингга берилган техникаларнинг техник ҳолати бўйича назоратни

амалга ошириш мақсадида “Ўздавтехназорат” бош инспекцияси шартнома

асосида техник мониторинг ўтказишни ташкиллаштиради;

Лизингга олинган барча техникалар суғурталанишини назоратга олади;

Молиявий лизинг асосида техникаларни етказиб беришда асосий

стратегик фаолият сифатида реклама ишларини олиб боради, семинар-

кўргазмаларда, ярмаркаларда, тақдимот маросимларида қатнашади ва уларни

ташкил этади.

Компаниянинг бошқа департаментлар билан ҳамкорликда зарур бўлган

меъѐрий ҳужжатларни ишлаб чиқади.

Тракторлар ва қишлоқ хўжалик техникаларининг нархлари бўйича

маълумотлар йиғиб, ўрганиб ва унинг таҳлилини олиб боради.

Маркетинг ѐки лизинг фаолияти аниқ натижага эришиш мақсадида

амалга оширилади. Маркетингни асосий мақсадлари Компниянинг асосий

мақсадлари билан ўзаро алоқадордир. Компаниянинг асосий мақсадларига

қуйидагилар киради:

1. Лизинг хизматларининг турини кўпайтириб, бозорни эгаллаш;

2. Рентабелликка эришиш;

3. Молиявий барқарорликка эришиш;

4. Лизинг хизматларининг ижтимоий омилларини таъминлаш;

44

5. Таъминот бозоридаги обрўсини сақлаш ва мустаҳкамлаш.

2.1.4-расм



Қуйидаги графикда куриниб турибдики

«Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” компанияси ҳар хил турдаги қишлоқ

хўжалик техникаларини етказиб берган ва уларнинг улуши 2002 – 2011

йиллар давомида қишлоқ хщжалик корхоналарининг қандай турдаги

техникага талаб юқорилигини кўришимиз мумкин бунда, тракторлар 45%,

ўрим йиғим техникалари 4%, транспорт тракторлари 10%, тупроқга ишлов

берувчи машиналар 9%, пуркагичлар 20%, тиркамалар 8%, бошқа турдаги

техникалар эса 4% ни ташкил этган. Қишлоқ хўжалик техникаларидан асосий

талаб тракторлар ва пуркагичларга юқори эканлигини куришимиз мумкин .

45%

4% 10%

9%

20%

8% 4% Тракторлар

Ўрим йиғим техникалари

Транспорт тракторлари

Тупроқга ишлов берувчи

машиналар

Пуркагичлар

Тиркамалар

Бошқа турдаги техникалар

2002-2011 йиллар мобайнида лизингга етказиб берилган турли хилдаги қишлоқ

хўжалик техникалари сонининг улуши, фоизда

45

2.1.5-расм

Манба: Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” компанияси маълумотлари

Юқорида 2.2.4-расмда қишлоқ хўжалик техникалари турларини 2002-

2011йилларда қишлоқ хўжалик корхоналари томонидан қабул қилинганини

тахлилини куриб чиққчн булсак, бу графикда эса қишлоқ хўжалик

корхоналари ,яьни фермер хўжаликлари, ширкат хўжаликлари, МТП,ММТП

ва бошқа хўжаликлар томонидан қанча миқдорда теника қабул қилганини

куришимиз мумкин. Қишлоқ хўжалигида асосий махсулот етиштирувчи

ҳисобланмиш фермер хўжаликлари 9 йил давомида 17098 дона техника

қабул қилган , ширкат хўжаликлари 5558 дона, МТП,ММТП лар 1704, бошқа

хўжаликлар 2305 дона хар ҳил турдаги қишлоқ хўжалик техникаларини

лизинг асосида олишган ва фойдаланиб келишмоқда.

Ҳисоб-китоб кредит операциялари департаменти. Департамент

“Кредитлаш ва қимматли қоғозлар” ва “Шартнома-ҳуқуқ ва даъво ишларини

ташкил этиш” бўлимларидан таркиб топган.

17098 5558

1714

2305

Фермер хўжаликлари

Ширкат хўжаликлари

МТП, ММТП

Бошқа хўжаликлар

2002-2011 йиллар мобайнида Компния томонидан лизингга етказиб берилган қишлоқ

хўжалик техникаларининг хўжаликлар ўртасида тақсимланиши, дона

46

Департамент Компания ва унинг филиалларида техникани лизингга

беришнинг мақсадга мувофиқлигини иқтисодий таҳлил қилади, келгуси

даврларга лизинг тўловларининг ҳисоби ва жадвалини тайѐрлаш назоратини,

аванс ва лизинг тўловларининг статистик ҳисоботини юритади, уларни

умумлаштиради, лизинг тўловлари бўйича қарзларни, қарзларга қўшиладиган

жарима миқдорини аниқлайди ва уларнинг ҳисоб-китобларини “Лизинг

шартномаларини ҳисобга олиш” дастурий таъминот орқали олиб боради.

Молия Вазирлиги ҳузуридаги Қишлоқ хўжалигини техника билан

таъминлашни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш жамғармаси билан

лизингга бериладиган трактор ва ўрим йиғим техникалари учун қарз

маблағлари миқдорини аниқлайди ва олинган қарз маблағлари қайтариш

ҳисобини “Қарз маблағларини ҳисобга олиш” дастурий таъминот орқали

амалга оширади.

Департаментнинг бевосита иштирокида Компанияда вилоят

филиаллари орқали лизингга берилган техника воситаларининг лизинг

тўловларини ҳисоб-китоб тизимини мустаҳкамловчи, ахборот маълумотлари

алмашинувини тезлаштирувчи электрон почта алоқаси йўлга қўйилди.

Марказий аппаратида бухгалтерия бош бошқармаси, департаментлар ва

бўлимлар ўртасида ҳамда ҳудудий филиалларда компьютерларни боғловчи

локал тармоқ ўрнатилди.

Департаментда Компания тизимидаги филиалларда лизинг

операциялари ҳисоботини олиб бориш бўйича ҳисоботни сифатли ва тўғри

олиб бориш учун “Лизинг операциялари” электрон дастури ишлаб чиқилди

ва амалиѐтга киритилди.

Ўзбекистон Республикасида лизинг операсияларининг ҳажми жуда тез

ривожланиб келмоқда. Қуйидаги графикда 2005-2011 йиллар давомида

лизинг операсияларини Ўзбекистон Республикасида ўсиш динамикаси

куришимиз мумкин. 2005 йилда 90,6млрд.сўм бўлган бўлса, 2006 йилга келиб

131,1 млрд.сўм, 2007 йилда 214,5 млрд.сўм, 2008 йилда 351,7млрд.сўм, 2009

йилда 401,7млрд.сўм, 2010 йилда 430,3млрд.сўм ва 2011 йилга келиб

47

484,5млрд.сўмни ташкил қилди ва бундан куриниб турибдики лизинг

операциялари жадал суратлар билан ривожланиб келаѐтгани.

2.1.6-расм

Ўзбекистонда 2005-2011 йилларда

лизинг операциялари ҳажмининг ўсиш динамикаси

Манба: Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги маьлумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган

Кредитлаш ва қимматли қоғозлар бўлими. Бўлим Компания

томонидан чиқариладиган қимматли қоғозлар бўйича ҳужжатларни

тайѐрлайди ва муомалага чиқаради, чиқарилган қимматли қоғозларни

жойлаштириш бўйича ишларни амалга оширади. Маҳаллий ва хорижий

инвесторлар билан ҳамкорлик қилади ва уларни молиялаштириш ишларига

жалб этиш бўйича маркетинг ва реклама ишларини олиб боради.

Компаниянинг қимматли қоғозлар бўйича ва бошқа ҳисоботларни

юритади.

Компания республикадаги лизинг хизмати бозорида янги иштирокчи

ҳисоблансада, лизинг компаниялари орасида муносиб ўрин эгаллади.

Компания ўзининг инвестициялари билан банклар, молия институтлари

ва ишлаб чиқариш корхоналарининг капиталида иштирок этмоқда. Бу

борада асосий эътибор инвестицияларни мақсадли равишда мақбул

48

йўналишларга киритиш орқали олинадиган фойдани кўпайтиришга,

пировардида лизинг хизматларини кўрсатиш инфратузилмасини

ривожлантиришга ва кўрсатилаѐтган хизматлар турини кўпайтиришга

қаратилмоқда.

Компания устав капиталининг ҳажми 9,35 млрд. Сўмни ташкил этади.

Республикамиздаги нуфузли вазирликлар, йирик банклар, компаниялар ва

уюшмалар, шунингдек йирик хорижий компаниялар Компаниянинг

акциядорлари ҳисобланадилар. 2009 йил 22 март куни ҳолатига

Компаниянинг 653 та акциядорлари бўлиб, уларнинг 380 таси ҳуқуқий,

қолган 273 нафари эса жисмоний шахслардир.

Компания филиаллари. Компания ижро этувчи аппарати

бошчилигида мамлакатимизнинг лизинг бозорида фаолият кўрсатаѐтган

лизинг компаниялари қаторида «Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” акциядорлик

лизинг компанияси ҳамда унинг Қорақалпоғистон Республикаси ва

вилоятлардаги филиаллари ҳам Республикамизда кечаѐтган иқтисодий

ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, қишлоқда бозор иқтисодиѐти

муносабатларини шакллантириш ҳамда мулкка эгалик ҳиссини яратишда

фаол иштирок этмоқда.

Компаниянинг вилоят филиаллари ва шохобчаларидаги 198 нафар

мутахассислар томонидан 38690 мижозга лизинг хизматлари кўрсатиб

келинмоқда.

«Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” компаниясининг 2003-2011 йилларда

жами лизингга берилган тракторлардан вилоят филиалларининг улушини

тахлилини куриб чиқсак. Тошкент вилояти 7%, Сурхандарѐ 8%, Сирдарѐ 5%,

Самарқанд 10%, Наманган 8%, Навоий 5%, Қашқадарѐ 7%, Жиззах 7%,

Бухоро 12%, Андижон 8%, Қорақолпоғистон Республикаси 8%, Хоразм 5%,

Фарғона вилояти 10% ни ташкил этган. Бу графикдан вилоятлар ичида

Бухоро вилоятида қишлоқ хўжалик техникаларга бўлган талаб юқорилигини

куришимиз мумкин ва бошқа вилоятларда булган талаб ҳам йилдан-йилга

ўсиб бормоқда.

49

2.1.7-расм

Манба: Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” компанияси маълумотлари

2.1.8-расм

Қорақалпоғистон

Р.

8%

Андижон

8%

Бухоро

12%

Жиззах

7%

Қашқадарѐ

7% Навоий

5%

Наманган

8%

Самарқанд

10%

Сирдарѐ

5%

Сурхондарѐ

8%

Тошкент

7%

Фарғона

10%

Хоразм

5%

2007-2015 йилларда жами лизингга берилган тракторлардан вилоят

филиалларининг улуши, фоизда

Саноат

улуши,

14,2%

Хизмат

кўрсатиш

улуши, 37%

Қишлоқ

хўжалиги

улуши, 30,1%

Транспорт

ва алоқа

улуши, 7,7% Саноат

улуши,

24%

Хизмат

кўрсатиш

улуши,

49%

Қишлоқ

хўжалиги

улуши, 17,5%

Транспорт

ва алоқа

улуши, 12,4%

50

2.1.1-жадвал

Лизинг жараѐнларини ривожлантиришдаги иккинчи асосий омиллардан

бири лизингни молиялаштириш бўйича муддатли ва имтиѐзли давлат

субсидиялари (мақсадли қарз маблағлари)ни ажратилишидир.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2000 йил 2 ноябрда

“Қишлоқни лизинг шартларида қишлоқ хўжалик техникаси билан таъминлаш

чора-тадбирлари тўғрисида”ги 424-сонли қарори асосида лизингга

берилаѐтган тракторлар ва ўрим-йиғим техникаси қийматининг 85 фоизини

қоплаш учун Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги

“Қишлоқ хўжалигини техника билан таъминлашни давлат томонидан қўллаб-

қувватлаш жамғармаси” томонидан "Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг"

компаниясига қарз маблағлари ажратилиши белгиланди. Мазкур “Жамғарма”

томонидан 2008-2013 йилларда ажратилган имтиѐзли 174,8 млрд. сўмлик

ҳажмдаги қарз маблағлари эвазига "Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг"

компанияси томонидан 10 418 та лойиҳа асосида 11 437та тракторлар ва 300

дона пахта териш машиналари қишлоқ хўжалигига лизингга етказиб

берилган.

Йиллар Саноат улуши, % Хизмат

кўрсатиш

улуши, %

Қишлоқ

хўжалиги улуши,

%

Транспорт ва

алоқа улуши,

%

2005 14,2 37 30,1 7,7

2015 24 49 17,5 12,4

51

2.1.9-расм

Манба: Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” компанияси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайѐорланди

«Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” компанияси томонидан қишлоқ

хўжалик корхоналарига 2010 йилда 3444 дона, 2011 йилда 3550 дона ҳар хил

турдаги техникалар етказиб берилган ва 2012 йилда 3623 дона, 2013 йилда

3715 дона, 2014 йилда 3818дона, 2015 йилда 3910 дона қишлоқ хўжалик

техникалар етказиб бериш режалаштирилган.

"Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг" компанияси мазкур “Жамғарма”

томонидан молиялаштирилиши натижасида Ўзбекистон лизинг бозорида

кўрсатилган лизинг хизматлари ҳажми бўйича 2002 йилда 89,3 фоиз, 2003

йилда 67,5 фоиз, 2004 йилда 64,9 фоиз, 2005 йилда 44,9 фоиз ва 2006 йилда

37,6 фоиз улушга эга бўлган.

3200

3300

3400

3500

3600

3700

3800

3900

4000

2010 2011 2012 2013 2014 2015

3444

3550 3623

3715

3818

3910

Тех

ни

ка

ла

р с

он

и, д

он

а

Йиллар

52

2.1.2-жадвал

2011-2015 йилларда «Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг» компаниясининг

асосий моливий кўрсаткичлари

Кўрсаткич 2010 й. Прогноз

2011 й. 2012 й. 2013 й. 2014 й. 2015 й.

Лизингга бериладиган

қишлоқ хўжалик

техникаларининг суммаси

(млн.сўм)

64 048 65 261 67 225 68 975 71 213 72 356

Лизинга лойиҳалари учун

ажратиладиган умумий

миқдор

(млн. сўм)

52 980 53 652 55 263 56 701 58 538 59 451

Лизинг портфели (ўсиб

борувчи,

млн. сўм)

167 580 198 729 221 318 244 640 265 518 282 327

Лизинг компания

даромадлари

(млн. сўм)

11 629 12 533 13 806 15 302 16 646 17 446

Лизинг компания

харажатлари

(млн. сўм)

9 825 11 347 13 611 15 444 17 760 19 983

Лизинг компаниянинг

соф фойдаси (млн. сўм) 1 692 1 090 179 -131 -1 025 -2 334

Ҳукуматнинг 2007 йил 18 июндаги 123-сонли “Қишлоқ хўжалигида

лизинг хизматларини янада кенгайтириш ҳамда Қорақалпоғистон

Республикаси ва Хоразм вилояти қишлоқ хўжалиги товар ишлаб

чиқарувчиларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари

тўғрисида”ги қарорига асосан "Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг"

компаниясининг мазкур “Жамғарма” томонидан молиялаштирилиши

муддати 2014 йилгача узайтирилди.

53

2.1.3- жадвал

Қишлоқ хўжалигини техника билан таъминлашни давлат томонидан

қўллаб-қувватлаш жамғармасининг "Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг"

компаниясига ажратган қарз маблағлари7

Йиллар Ажратилган қарз маблағлари

суммаси, млн. Сўм

Имтиѐзли “қарз

маблағи”нинг йиллик фоизи

2009 25 417,9 6

2010 25 615,0 6

2011 24 002,6 6

2012 26 434,0 5

2013 37 395,8 4

2014 35 957,4 4

2015 28 260,5 4

ЖАМИ: 174 813,0 Манба: Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” компанияси маълумотлари асосида муаллиф томонидан ҳисобланган


омиллардан бири бу, солиқ солинадиган даромадлар (фойда)ни аниқлашда

лизингга олувчиларнинг лизингга олинган асосий воситалар бўйича жами

даромадидан амортизация ажратмалари жами суммасини, шу жумладан

қонун ҳужжатларига мувофиқ тезлаштирилган усул билан ҳисобланган

суммани чегириб ташлаш бўйича имтиѐзлар берилишидир.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йилнинг 26


тадбирлари тўғрисида”ги қарорига мувофиқ, солиқ солинадиган даромадлар






Ҳукуматининг айрим қарорларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди8 .

7 Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” компанияси маълумотлари асосида муаллиф томонидан ҳисобланган.

8 “Лизинг фаолиятини ривожлантиришни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” Республика

Президентининг 2002 йил 28 августдаги Фармони.

54


омиллардан бири лизинг берувчи корхона ва ташкилотларни лизинг

фаолияти бўйича олинган даромадларига солиқ имтиѐзининг берилишидир.

Республика Президентининг 2006 йил 17 апрелдаги ПҚ-325 сонли

“Ўзбекистон Республикасида 2006-2010 йилларда хизмат кўрсатиш ва сервис

соҳасини ривожлантиришни жадаллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги

қарорига асосан лизинг фаолияти билан шуғулланувчилар мазкур фаолият

тури бўйича 3 йиллик муддатга даромад солиғидан озод этилди.

2.2 “Ўзкишлокхужаликмашлизинг” АЛК ҳамда “Бобур” фермер

хўжаликларининг лизинг муносабатлари ва иқтисодий самарадорлик

кўрсаткичлари таҳлили.

Хар кандай тадбиркорлик фаолияти сингари лизинг шартномалари

хамишончли хукукий асосга эга булиши керак.Тўлов қобилияти ва ўз

лойиҳасининг самарадорлиги тўғрисидаги хулоса тайѐрланиши учун бўлғуси

лизинг олувчи ва лизинг объектини ўз эгалиги ва фойдаланишига олишни

хоҳлаган шахслар (хусусий тадбиркорлардан ташқари) қуйидагиларни

тақдим этишлари лозим:

- Охирги ҳисобот санасига бухгалтерия баланси;

- Ўз молиявий-ишлаб чиқариш имкониятларининг таҳлили;

- Лизингнинг бутун муддати учун пулнинг келиб тушиши прогнози

кўрсатилган бизнес-режа.

Хусусий тадбиркорлар фақат лизингнинг бутун муддати учун пуллар

келиб тушиши кўрсатилган бизнес-режани тақдим этадилар.

Ўзбекистон Республикаси Қашқадарѐ вилояти Миришкор тумани

“Бобур” фермер хўжалиги деҳқончиликни ривожлантириш буйича 2014

йилдаги бизнес режаси.

1.ТТЗ-811 русумли тракторини лизингга олувчи ҳақида маълумот

“Бобур” фермер хўжалиги миришкор туман ҳокимлигининг 2014 йил 14

апрелдаги 160-сон қарорига биноан ташкил етилган.Манзили, Қашқадарѐ

55

вилояти Миришкор тумани “Кўзна фазли” фуқоролар йиғини. Жойлашган

жойи “Кўзна Фазли” қишлоғи контур №_____________ солиқ тўловчининг

идентификатцион рақами(ИНН) 203569479.

Фермер хўжалиги рахбари Мамилов Бобур.

2.Лойиханинг мақсади

Миришкор тумани "Бобур" фермер хўжалиги томонидан "Узқишлоқ-

хўжаликмашлизинг" АЛК Кашкадарѐ вилояти филиалидан 83 880 000 сўмлик

"ТТЗ-811" русумли тракторини 10 йиллик муддатига Ўзбекистон

Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 424-сонли "Қишлоқни

лизинг шартларида қишлоқ хўжалиги техникаси билан таъминлан чора-

тадбирлари тўғрисида"ги қарори билан белгиланган тартибда лизингга

олади.

Махсулот

номи

Контрактатция шартномалари Ўртача

харид

нархи

(минг

сўмда)

Етказиб

бериладиган

махсулотнинг

умумий

қиймати Рақ

ами

Ер

май

дон

и

га

Ҳоси

лд

ор

ли

ги

ц/г

а

Етк

ази

бер

илад

иг

ан

мах

суло

т

хаж

ми

1 2 3 4 5 6 7

Ғалла 399 27 21.04 56.8 380 21584.4

Пахта 680 34.5 18.99 65.5 937.4 61400.4

Жами х 61.5 х 122.3 Х 82984.4

Юқоридагиларга асосан фермер хўжалиги 2013 ва келгуси йилларда

контрактация шартномаларига мувофиқ пахта ва ғалла хом ашѐсини

сотишидан 82984.4 минг сўм ялпи даромад олади.

4.Лизинга олинадиган “ТТЗ-811” русумли трактори учун аванс ва лизинг

тўловлари

Лизингга олинган “ТТЗ-811” русумли трактори учун лизинг

тўловларининг бир қисми хизмат кўрсатувчи тижорат банки томонидан пахта

ва ғалла етиштириш учун ажратиладиган имтиѐзли кредит маблағлари

2.2.1 – жадвал

3.Лойихани молиялаштириш манбаи қиймати 2014 йилда етиштириладиган

пахта ва ғалла хом ашѐсини сотишдан олинадигандаромад

56

ҳисобидан, иккинчи қисми топширилган пахта ва ғалла ҳосилини 80% ва

якуний ҳисоб китобларидан, ҳамда бошқа даромадлардан фермер қўжалиги

томонидан тўлаб берилади.


тўловлар номи миқдори

минг сўм

тўлов манбаси

Аванс тўлови 12582,0 Ўз маблағи ҳисобидан

2014 йили лизинг тўлови 5388.3 2014 йили олинадиган даромаддан









2023 йили лизинг тўлови 7588,0 2023 йили олинадиган даромаддан


Суғурта полиси учун тўлов 1006.6 Ўз маблағи ҳисобидан

5. Лизингга олинадиган “ТТЗ-811” русумли трактори учун лизинг

тўловларининг қайтарилиш хисоб китоби ва унинг манбалари


“ТТЗ-811” русумли трактори учун лизинг тўловларининг қайтарилиши

т/р

Кўрсаткичлар номи

Ўлчов

бирлиги

2014 йил

Келгусидаги 2015-

2024 ҳар йили учун

1 Жами махсулот сотишдан

даромад

минг

сўм

82984.4

82984.4

57

2

2.1

2.2

Жами механизатция

хизматлари учун

ажратиладиган кредит

маблағи (60%)

Пахта учун(63.592 минг т

ҳисобидан

Ғалла учун (30324 минг сўм

тонна ҳисобидан

минг

сўм

минг

сўм

4165.3

1722.4

4165.3

1722.4

3

Механизатция

хизматларини

харажатларидан лизинг

тўловига ажратиладиган

маблағ

минг

сўм

5887.7

5887.7

4

4.1

4.2

Жами пахта ва ғалла

хомашѐси топширилгандан

сўнг якуний хисоб

китобидан тўлаб

бериладиган лизинг тўлови,

80% ҳисоб китобидан

Якуний хисоб китобидан

минг

сўм

минг

сўм

3925.2

1962.6

1962.2

3925.2

1962.2

1962.2

5.

5.1

5.2

Бошқа даромадлардан

(даромад тури:__________

(даромад тури:__________

минг

сўм

минг

сўм

0,0

0,0

6000.0

6000.0

6.

фарқи “+,-”

минг

сўм

4424.5

5373.4

Механизация хизматлари харажатларининг норматив бўйича миқдори

Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги ҳамда молия вазирлиги хузуридаги

Давлат эхтиѐжлари учун харид қилинадиган қишлоқ хўжалиги

махсулотларининг сотиб олиш жамғармаси томонидан қишлоқ хўжалик

корхоналарининг 2014 йил пахта ва ғалла хосилини етиштириш

харажатларининг ҳар бир турини молиялаштириш учун бериладиган

кредитларнинг энг кўп миқдори юзасидан “ТАВСИЯЛАР” олинган.

58

6. Лизингга олинадиган “ТТЗ-811” русумли трактори учун лизинг

тўловларининг қайтарилиши бўйича гаровга қўйган мулки ҳақида маълумот

Лизинг тўловини қайтарилиши бўйича гаровга _______________________

_______________минг сўмлик _________ иборат бўлган ўз мулкини қўяди.

Бизнес – режа қуйидаги хужжатлар асосида ишлаб чиқилган.

1. Миришкор тумани Ҳокимининг 2013 йил 07 декабрдаги Х-515/12-сонли

қарори.

2. Юридек шахсни давлат рўйхатидан ўтказиш гувохномаси.

3. Фермер хўжалигининг 2014 йилдаги Бухгалтерия баланси, иловалари билан.

4. 2014 йилдаги 399-сонли ғалла етиштириш учун контрактация шартномаси.

5. Банкдан картотека К-2 бўйича маълумот.

6. 2014 йилдаги 680-сонли пахта ҳосилини етиштириш учун контрактация

шартномаси.

7. Ер участкасига бўлган ҳуқуқини давлат рўйхатига олинганлиги тўғрисида

гувохнома.

8. Фермер хўжаликлари кафиллик шартномаси.


Лизинг тўловларининг ҳисоби ва тўлов графиги

минг сўмда

т/р

техникани

нг қолдиқ

қиймати

лизинг

тўлови

тўлашнинг

охирги

санаси

кунл

ар

сони

техниканин

г ҳар 6

ойлик давр

учун

хисобланга

н лизинг

фоизи

суммаси

миқдори

ҳар 6

ойлик

давр учун

хисобланг

ан лизинг

фоизи

суммаси

миқдори

ҳар 6 ойда

тўланадиган

лизинг

тўлови

миқдори

А 1 2 3 4 5 6

1 71298.000 30.06.2013 0 0.000 0.000 0.000

2 71298.000 31.12.2013 184 3591.249 1797.100 5388.349

3 67706.751 30.06.2014 182 3552.214 1683.419 5235.633

59

Трактор ТТЗ-80.11

Техниканинг нархи, минг сўм 83880.000.

Лизинг ставкаси (маржаси)нинг йиллик фоизи,5%.

Лизинг муддати, йил 10.

Олдиндан ўлов (аванс) фоизи, 15%.

Олдиндан тўлов (аванс) миқдори,(минг сўм)12582.000.

Шартноманинг лизинг сўммаси,минг сўм 102595.787.

Техника лизингга берилган сана 01.07.2013

Лизинг маржаси (фоизи) хар олти ойда ушбу шартноманинг ажралмас

қисми бўлиб хисобланган 1- иловасида кўрсатилган тўлов графиги асосида

тракторнинг амалдаги қолдиқ қийматининг тўлиқ миқдорига

хисобланади.Биринчи тўлов техника олинган вақтдан бошлаб, қайси сана

олдин келишига қараб 1 июль ѐки 1 январгача ҳисобланади.

Лизинг тўловлари лизинг олувчи томонидан ушбу тўлов графиги (1-

иловаси) да белгиланган муддат ва миқдорларда тўланмаган тақдирда, лизинг

4 64154.538 31.12.2014 184 3591.249 1612.628 5203.877

5 60563.289 30.06.2015 181 3532.696 1501.638 5034.334

6 57030.593 31.12.2015 184 3591.249 1437.483 5028.732

7 53439.344 30.06.2016 181 3532.696 1325.003 4857.699

8 49906.648 31.12.2016 184 3591.249 1257.921 4849.170

9 46315.399 30.06.2017 181 3532.696 1148.368 4681.064

10 42782.704 31.12.2017 184 3591.249 1078.359 4669.607

11 39191.455 30.06.2018 182 3552.214 974.432 4526.646

12 35639.241 31.12.2018 184 3591.249 895.850 4487.099

13 32047.992 30.06.2019 181 3532.696 794.615 4327.310

14 28515.296 31.12.2019 184 3591.249 718.742 4309.991

15 24924.048 30.06.2020 181 3532.696 617.980 4150.676

16 21391.352 31.12.2020 184 3591.249 539.179 4130.428

17 17800.103 30.06.2021 181 3532.696 441.345 3974.041

18 14267.407 31.12.2021 184 3591.249 359.617 3950.866

19 10676.158 30.06.2022 182 3552.214 265.445 3817.659

20 7123.945 31.12.2022 184 3591.249 179.072 3770.321

21 3532.696 30.06.2023 181 3532.696 87.592 3620.287

22 0.000 30.06.2021 0 0.000 0.000 0.000

Х Жами 3653 71298.000 18715.787 90013.787

60

фоизи ана шу тўлов даври учун Трактор қолдиқ қийматининг графиги (1-

илова) бўйича камайишидан қатьий назар, унинг амалдаги қолдиқ

қийматининг тўлиқ миқдорига нисбатан ҳисобланади.Бунда, лизинг маржаси

(фоизи) умумий сўммасининг ошиши ҳисобига ушбу шартноманинг 3.2-

бандида белгиланган шартнома умумий пул сўммасининг миқдори ўзгариб

боради.

61


МУНОСАБАТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ

3.1 Қишлоқ хўжалиги лизинг муносабатларида жахон тажрибасини

қўллаш.

Аграр тармоқда лизинг муносабатларини ривожлантириш ва лизингдан

фойдаланишнинг ҳозирги аҳволи таҳлили Агролизинг фаолияти

республикамизда жадал ривожланиб бораѐтганлиги, кўп жиҳатдан бу

соҳадаги ҳуқуқий меъѐрларининг яратилиши ва лизинг фаолияти

механизмлари жорий этилаѐтганлиги билан боғлиқдир. Лизинг тизимининг

амал қилиши иқтисодий моҳиятига кўра асосий капиталга сармоя

киритишдан иборат бўлганлиги учун ҳам унинг ялпи ички маҳсулотда

(ЯИМ)ги улуши турли мамлакатларда турлича кўрсаткичлар билан

ифодаланади.

Одатда ҳар бир мамлакатда унинг иқтисодий ривожланиш даражаси,

молиявий ресурслар миқдори, банк тизими ривожланиши ва банк

ставкаларининг даражаси, ресурсларнинг қиймати, лизинг қонунчилигининг

ривожланиши ва чет эл сармоясини жалб этиш кўламига боғлиқ ҳолда

лизинг амалиѐтларининг мамлакат ЯИМдаги улуши ўзгариб боради.

Масалан, 2002 йилда АҚШ, Япония, Германия, Франция ва Италия каби

ривожланган давлатларда лизинг амалиѐтларининг ЯИМдаги улуши 1,5

фоиздан 2,0 фоизгачани ташкил этган бўлса, Эстония, Словакия,

Венгрия, Чехия ва Руминия каби ривожланаѐтган давлатларда лизинг

амалиѐтининг мамлакат ЯИМдаги улуши 2,0 фоиздан 4,8 фоизгача

бўлган оралиқда ўзгариб турганлигини кузатиш мумкин. Ўзбекистонда 2002

- 2013 йилларда амалга оширилган лизинг операциялари ҳажмининг

мамлакат ЯИМдаги улуши 0,43 фоиздан 0,76 фоизга, асосий капиталга

киритилган сармоядаги лизинг амалиѐтлари улуши 2,7 фоиздан 3,9 фоизгача

ортиб борган.“Марказий Осиѐда лизингни ривожлантириш бўйича

лойиҳа” гуруҳи томонидан берилган маълумотларга қараганда 2010 йилда

16 та тижорат банки ва 13 та лизинг компаниялари томонидан 5630 та

62

лойиҳа бўйича 107,6 млн. АҚШ доллари эквиваленти ҳажмида лизинг

операциялари малга оширилган. Амалга оширилган лизинг операциялари

ҳажмининг 57,0 фоизи қишлоқ хўжалиги ускуналари лизинги соҳасига, 8,3

фоизи кўчмас мулк лизинги соҳасига, 6,5 фоизи автотранспорт лизинги соҳ

асига, 5,5 фоизи қ урилиш ускуналари лизинги соҳасига, 5,2 фоизи енгил

саноат ускуналари соҳасига ва қо лган 17,5 фоизи иқтисодиѐтнинг бошқа

тармоқлари ускунаси лизинги соҳ асига тўғри келган. 2013 йилда 21 та

тижорат банклари, 46 та лизинг компаниялари ва 18 та бошқа лизинг

берувчилар томонидан 5107 та лойиҳа бўйича 169,7 млн. АҚШ

доллари эквиваленти ҳажмида лизинг операциялари амалга оширилган.

Амалга оширилган лизинг операциялари ҳажмининг 36,0 фоизи қишлоқ

хўжалиги ускуналари лизинги соҳасига, 9,0 фоизи кўчмас мулк лизинги

со ҳасига, 21,0 фоизи йўловчи юк автотранспорт лизинги соҳасига, 10,0

фоизи қур илиш ускуналари лизинги соҳасига, 4,0 фоизи енгил саноат

ускуналари соҳасига ва қолган 20,0 фоизи иқтисодиѐтнинг бошқа

тармоқлари ускунаси лизинги со ҳасига тўғри келган. Лизинг тизимининг

амал қилиши иқтисодий моҳиятига кўра асосий апиталга сармоя

киритишдан иборат бўлганлиги учун ҳам унинг ялпи ички маҳсулотда

(ЯИМ)ги улуши турли мамлакатларда турлича кўрсаткичлар билан

ифодаланади. Одатда ҳар бир мамлакатда унинг иқтисодий ривожланиш

даражаси, молиявий ресурслар миқдори, банк тизими ривожланиши ва

банк ставкаларининг даражаси, ресурсларнинг қиймати, лизинг

қонунчилигининг ривожланиши ва чет эл сармоясини жалб этиш

кўламига боғлиқ ҳолда лизинг амалиѐтларининг мамлакат ЯИМдаги

улуши ўзгариб боради. Масалан, 2014 йилда АҚШ, Япония, Германия,

Франция ва Италия каби ривожланган давлатларда лизинг

амалиѐтларининг ЯИМдаги улуши 1,5 фоиздан 2,0 фоизгачани ташкил

этган бўлса, Эстония, Словакия, Венгрия, Чехия ва Руминия каби

ривожланаѐтган давлатларда лизинг амалиѐтининг мамлакат ЯИМдаги

улуши 2,0 фоиздан 4,8 фоизгача бўлган оралиқда ўзгариб турганлигини

63

кузатиш мумкин. Республикамиз бўйича фермер хўжаликлари сонининг

йилдан йилга кўпайиб бориши ва уларнинг ширкатларга нисбатан

самарали фаолият юритиши натижасида молиявий ҳолатининг тезкор

суръатлар билан яхшиланиши кутилмоқда ва бу, табиий равишда

фермерларнинг қишлоқ хўжалик техникаларини лизингга олишга нисбатан

бўлган молиявий таъминланган талабини ошишига олиб келади. Бу эса,

ўз навбатида республикамиздаги қишлоқ хўжалиги соҳаси билан бевосита

алоқадор бўлган ташкилотлар, мутахассислар ва олимлар олдига бир

қатор муаммоларни ҳал этиш вазифасини қўймоқда. Бунга, 2008 -2014

йилларда республика бўйича фермер хўжаликларининг умумий сонини

қанчага етиши прогнозидан келиб чиққан ҳолда, уларнинг қишлоқ хўжалиги

техникаларини лизингга олишга нисбатан бўлган молиявий таъминланган

талабини қандай бўлиши, қайси турдаги қишлоқ хўжалиги техникаларига

талабнинг энг юқори бўлиши, ишлаб чиқарувчи заводларнинг техникага

бўлган талабниқ қондиришга қанчалик тайѐрлиги ва лизинг соҳасини

молиялаштириш учун қанча маблағлар зарур бўлиши киради.

Йирик халкаро лизинг ташкилотларидан «Эбиклиз»ни ва миллий лизинг

ассоциацияларининг Европа федерацияси (Лизюроп)ни алохида ажратиб

курсатиш мумкин. «Эбиклиз» Голландия, Италия, Германия, Австрия, Буюк

Британия, Бельгия ва Франция давлатларидаги лизинг компанияларини

бирлаштиради. Бу ташкилот купчилик холларда халкаро лизинг битимларини

амалга оширишда воситачи вазифасини утайди. «Лизюроп» 1979 йилда

ташкил этилган булиб, хозирги кунда 17 та мамлакатнинг 700 та лизинг

компаниясини бирлаштиради. Унинг таркибига Австрия, Бельгия, Болгария,

Швейцария, Германия, Дания, Испания, Франция, Буюк Британия, Италия,

Ирландия, Люксембург, Норвегия, Голландия, Португалия, Швеция,

Финляндия давлатлари лизинг компаниялари киради.

Халкаро лизинг ташкилотларининг асосий вазифалари куйидагилардан

иборат:

а) аъзо мамлакатларнинг конунчиликларини урганиш ва таккослаш;

64

б) барча хукукий, солик, молиявий масалаларни хал этиш:

в) лизинг битимларининг шартлари тугрисидаги статистик маълумотларнинг

йигиш;

г) лизинг фирмаларини ташкил этиш билан боглик булган масалаларни

урганиш.

80-йиллар охирларида жахоннинг 60 мамлакатида жойлашган лизинг

компаниялар уз операцияларини 150 мамлакатда амалга оширардилар.

«Лизюроп» халкаро ассоциациясига кирувчи 16 та миллий лизинг

компанияларга тегишли шартномаларнинг умумий суммаси 1986 йилда 36

млрд.долл.ни ташкил этди. 80- йиллар урталарида экспорт лизинг

операцияларининг йиллик хажми 15-20 млрд.долл.ни ташкил этди, шу

жумладан АКШда 8-10 млрд.долл. Японияда – 3-4 млрд.долл. Англияда –

0,5-1,5 млрд.долл. Агар янги ускуналарни ижарага олиш учун инвестициялар

буйича хисоб-китоб килинса, бу ерда ривожланган мамлакатларнинг улуши

75%ни ташкил этади (АКШ-50%, Япония-14%, Германия-4,6%, Буюк

Британия-3,8%).

АКШдаги лизинг операциялари.Ҳозирги вактда лизинг ѐрдамида амалга

ошириладиган жаҳон савдо оборотининг тенг ярми АКШ хиссасига тугри

келади. АКШда лизингни юксак суръатларда ривожланишининг мухим

сабабларидан бири инвестицияларга нисбатан бериладиган солик имтиѐзи

эди. Бунга янги инвестициялар йигиндисининг 10 фоизгача солик

йигиндисидан чикариб ташланар эди. Масалан, асбоб-ускуналар сотиб олиш

харажатлари 100 минг доллар дейлик, солик имтиѐзи 10%, солик

йигиндисидан 10 минг доллар чикариб ташланади. Лизинг шартномасида

солик имтиѐзи Молия вазирлигининг ички даромадлари бошкармаси

томонидан ижара учун урнатган коидаларга мос келган холдагина

кулланилади. Шундай коидалардан бирига кура бу лизингнинг давомийлиги

30 йилдан кам булади.

Буюк Британияда лизинг операциялари.Буюк Британияда лизинг

нисбатан кеч, яъни 1970 йилдан кейингина кенг куламда ривожланди. 1981

65

йилдан 1986 йилгача хукумат корпорацияларидан олинадиган солик 52%дан

35%га пасайган. Шу вактгача куллаб келинган 100% ли солик имтиѐзи (бу

имтиѐз биринчи йилга нисбатан кулланиларди) 25% ли имтиѐз билан

алмаштирилди.Корпорациялардан олинадиган солик ставкаси

пасайтирилиши билан лизингга нисбатан кулланиладиган солик имтиѐзининг

хам ахамияти пасайди. Бу эса лизинг ва ускуналар сотиб олиш кийматининг

пасайишига олиб келади.Хозирги кунда хам солик имтиѐзларининг маълум

кисми сақланиб қолган. Масалан, биринчи йил мобайнида ижара тўловлари

солиққа тортилмайди.

Францияда лизинг операциялари.Францияда 1967 йилда «Локафранс»

номли биринчи лизинг компанияси юзага келди. Хозирги кунда кенг турдаги

товарлар, самолѐт ва вертолѐтлар, хисоблаш техникалари, тиббий асбоб-

ускуналар, саноат дастгохлари ва хоказолар лизинг ѐрдамида ишлатилмокда.

Францияда лизинг операцияларининг куйидаги асосий хусусиятларини

курсатиш мумкин:

1. лизинг объектининг колдик киймати унинг бошлангич кийматининг 1%и

дан 7% гачани ташкил этади;

2. ижара туловлари ойда 1 марта, 3 ойда, 6 ойда ва йилда туланади;

3. кузгалмас мулк лизингги кенг ривожланган.

Бундай лизинг, одатда 15-20 йил давом этади. Бу сохадаги энг йирик

ташкилот СИКОМИ булиб, у акциядор компаниядир. Хозирги кунда 10

млн.франкдан ошик низом фондига эга.

Германияда лизинг операциялари. Хозирги кунда Германияда куплаб

лизинг компаниялари учрайди. Улардан 57 таси немис лизинг ассоциацияси

таркибига киради. Лизинг сохасидаги энг йирик ташкилотлардан иккитасини

алохида ажратиб курсатиш мумкин. Булар «Митфинанц Гимбх» ва «Гефа-

лизинг Гимбх». «Митфинанц Гимбх» 1962 йилда ташкил этилган.

Германияда биринчи булиб ташкил этилган бу лизинг компаниясининг устав

капилали 1 млн.немис маркасини ташкил этарди. Хозирги вактда унинг

олтита узига карашли компанияси мавжуд. «Гефа-лизинг Гимбх» 1968 йилда

66

ташкил этилган. Ўзининг хозирги кунгача булган фаолияти мобайнида, у ўз

мижозларига 3 млрд. немис маркаси микдордаги ускуналарни ижарага берди.

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги “Қишлоқ

хўжалигини техника билан таъминлашни давлат томонидан қўллаб

қувватлаш жамғарма”сининг 2014 йилда қишлоқ хўжалик техникаларни

"UzMashLizing" МЧЖ шўъба корхонаси орқали лизинг асосида етказишни

молиялаштириш прогноз параметрларига кўра 2014 йилда умумий суммаси

34,9 млрд.. сўмлик бўлган жами 140 дона қишлоқ хўжалик техникаларини,

шундан: умумий суммаси 11,4 млрд. сўм бўлган 50 дона "Arion-630c"

русумли ҳайдов трактори ва умумий суммаси 23,5 млрд. сўм бўлган 90 дона

"Dominator-130" русумли ғалла ўриш комбайнлари етказиб берилиши

режалаштирилган эди.

"UzMashLizing" МЧЖ шўъба корхонаси орқали 2014 йил давомида

умумий суммаси 52,3 млрд. сўмлик жами 215 дона, шундан умумий суммаси

23,5 млрд. сўмлик 90 дона "Dominator-130" русумли ғалла ўриш комбайнлари

ва умумий суммаси 28,8 млрд. сўмлик 130 дона "Arion-630c" русумли ҳайдов

тракторлари лизинг асосида етказиб берилди. Жамғарма томонидан

белгиланган прогноз кўрсаткичларининг бажарилиши таъминланганлигига

қарамасдан яна Корхона томонидан қўшимча қишлоқ хўжалик

корхоналарининг талабидан келиб чиққан ҳолда "Arion-630c" русумли

ҳайдов тракторлари етказиб берилиши режалаштирилиб, амалга оширилиши

лозим бўлган вазифалар бўйича тегишли чора-тадбирлар белгилаб олинди ва

жорий йилда қишлоқ хўжалик техникаларини лизингга олиш истагини

билдирган қишлоқ хўжалик корхоналаридан дастлабки навбатда талаб

этиладиган хужжатлар ва буюртмалар қабул қилиниб аванс маблағлари

ундириш ишлари бугунги кунга қадар олиб борилмоқда.

2014 йилнинг 5 декабрига қадар "UzMashLizing" МЧЖ шўъба корхонаси

орқали жами лизинг асосида етказиб берилган қишлоқ хўжалик

техникаларининг умумий суммаси 264,9 млрд. сўм бўлган 1 458 тани ташкил

этди, шундан:

67

-134,6 млрд. сўмлик 707 дона "Dominator-130" русумли ғалла ўриш

комбайнлари ;

-123,3 млрд. сўмлик 669 дона "Arion-630c" русумли ҳайдов трактори;

-7,0 млрд. сўмлик 82 дона "Aхос-340c" русумли универсал тракторлардир.

3.2 Қишлоқ хўжалигида лизинг муносабатларини ривожлантириш

йўллари, муаммо ва уларнинг ечимлари.

Лизинг олувчи техникага эга бўлиш билан биргаликда ишлаб чиқариш

кўламини кенгайтириб,ҳар хил тармоқларга хизмат кўрсатади.

Ҳамма соҳанинг ҳам ютуқ, камчиликлари ва муоммолари бўлганидек лизинг

соҳасини ривожлантиришнинг қуйидаги камчиликлари мавжуд ва биз уларга

қуйидагиларни мисол қилиб кўрсатишимиз мумкин.

- маҳаллий лизинг берувчилар ва лизинг олувчилар унинг моҳиятини,

афзалликларини етарлича тушуниб олмаганлари;

- лизинг бозорига хизмат қиладиган инфратузилмалар, ривожланган лизинг

компаниялари, консалтинг фирмалари тармоқларининг камлиги;

- халқаро хамкорлик муносабатларининг етарли даражада

ўрнатилмаганлиги;

- лизинг инфратузилмасида ишлайдиган тажрибали

ходимларнингетишмаслиги;

- халқаро лизинг амалиѐтларидан миллий лизинг бозорини ривожлантиришда

кенг қўлланилмаслиги;

- миллий лизинг ташкилотлари тақдим этаѐтган хизматлар турининг

ривожланган давлатларга нисбатан сезиларли даражада камлиги ва

бошқаларни келтириш мумкин шунингдек қулайлик томонлари ҳам йўқ эмас

лизинг объектини харид қилиш бўйича келишув тўлиқлигича лизинг берувчи

томонидан молиялаштирилиши сабабли,лизинг олувчи ўзининг ликвид

воситаларини бўшатиш ва ишлаб чиқаришни кенгайтириши учун айланма

капиталини катталаштириб олиш имкониятига эга бўлади. Шу тарзда, лизинг

68

олувчи ишлаб чиқариш кўламини кенгайтириб олади,ускуналарга хизмат

кўрсатишда бир вақтнинг ўзида катта харажатларга дуч келмасданзамонавий

технологиялардан фойдаланиш имкониятига эга бўлади.Лизинг тўловлари

ускуналар ўрнатилиб созлаш ишлари якунланиб фойдаланишга

топширилганидан кейингина тўлана бошлайди, бунда лизинг олувчи тўловни

лизингга олинган ускуналарда ишлаб чиқарилган махсулотлар

реализациясидан тушган маблағлардан амалга ошириш имкониятига эга

бўлади.Айрим холларда, келишувга кўра лизинг берувчи лизингга берилган

ускуналарга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш мажбуриятини ўз

зиммасига олиши мумкин. Лизингда аксарият холларда лизинг олувчи

объектни ўрнатиш ва созлаш ишларини лизинг берувчи зиммасида қолдирган

холда, «фойдаланишга тайѐр» кўринишда олади. Лизинг олувчи ишлаб

чиқарилаѐтган махсулотни сотишни кўзда тутган холда, капитал

қўйилмаларни молиялаш бўйича ўз харажатларини назоратга олиш

имкониятига эга бўлади чунки лизинг тўловлари олувчининг имкониятлари

ва хохишларини этиборга олинган махсус ишлаб чиқилган жадвал бўйича

амалга оширилади.Лизинг олувчи шартнома амал қилиш муддати ичида

лизингга олинган ускуналар учун мулк солиғини тўламайди. Лизинг олувчи

лизинг муддати тугагач ускуналарни қолдиқ қиймати бўйича эскириш

миқдорини чиқариб ташлаган холда ўз балансига қабул қилади.Лизинг

олувчи тўлайдиган лизинг тўловлари ҚҚСга тортилмайди.Лизинг

олувчининг даромадининг солиққа тортиладиган базасини белгилашда ялпи

даромаддан қўйидагилар чиқариб ташланади. Лизингга олинган асосий

воситаларнинг барча амортизайия тўловлари суммаси, лизинг муддатидан

қаъи назар лизинг бўйича фоизлар холбуки ўрта ва узоқ муддатли

кредитларда фоизлар айириб ташланмайди. Ўзбекистон Республикаси

худудига лизинг учун олиб кирилаѐтган технологик ускуналар ҚҚС ва

божхона тўловларидан озод қилинади.

Халқаро лизинг операциялари ва уни Ўзбекистонда ривожлантириш

истиқболлари мавзусидаги ушбу магистрлик диссертацияси юқорида

69

кўрсатиб ўтилган муаммоларни бартараф этиш ўлларини белгилашда катта

аҳамият касб этади. Ўзбекистон миллий матбуот марказида қишлоқ хўжалик

сохасида лизинг хизматлари кўрсатиш сифатини янгилаш масалаларига

бағишланган матбуот анжумани бўлиб ўтди. “Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг”

акциядорлик лизинг компанияси раиси Н.Отажонов мамлакатимизда лизинг

муддати 7 йилдан 10 йилга узайтирилгани, йиллик лизинг фоиз ставкаси 7 %

дан 6% га туширилгани, лизинг тўловларини аввалгидай нар ойда емас,балки

йилда икки марта тўлаш тартиби жорий этилгани, айниқса фермерларни ҳар

томонлама қўллаб- қўвватлашга хизмат қилаѐтганини такидлади.

Президентимиз Ислом Каримовнинг 2012 йил қабул қилинган “2012-2016

йилларда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини янада модернизация қилиш,

техник ва технологик жихатдан қайта жихозлаш дастури Тўғрисидаги”

қарори бундан муҳим дастуриамал бўлмоқда.

“Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” кампанияси мамлакатимизда ишлаб

чиқарилган қарийб қирқ турдаги замонавий , юқори сифатли қишлоқ

хўжалик техникасинилизинг асосида истеъмолчиларга етказиб бермоқда.

2013 йилда фермерлар ва машина трактор паркларига ўтган йилга нисбатан

29 % кўп техника лизингга берилди. 2015 йилда лизинг хизматлари нажмини

яна 20% ошириш чоралари кўрилмоқда Ўзбекистон республикаси солиқ

кодексига мувофиқ лизинг тўловлари ҚҚС дан, лизингга бериш учун

хориждан мамлакатимиз худудига олиб келинган техника ва ускуналар

божхона тўловидан озод қилинган. Шунингдек, лизинг шартномаси амал

қиладиган муддатларда лизингга берилган мулкка солиқ туланмайди.Лизинг

берувчилар уюшмаси бош директори З.Мустафоев , Ўзбекистон банклар

ассотсатсияси раиси С.Абдуллаев ва бошқалар президентимиз И. Каримов

рахнамолигида мамлакатимиз иқтисодиѐтида амалга оширилаѐтган изчил

ислоҳотлар жараѐнида лизинг соҳасида замонавий талаблар асосида

ривожлантиришга алохида эътибор қаратилаѐтганлигинитаъкидлади. Бунинг

самарасида лизинг оператциялари улуши йил сайин кўпайиб,бу жараѐнни

амалга оширувчи банклар, лизинг компанияларива кредит уюшмаларининг

70

сафи тобора кенгаймоқда.Мамлакатимизда лизинг фаолиятини янада

ривожлантириш, молия бозори инфратузилмаси муассасалари фаолиятини

такомиллаштириш ва банкдан ташқари молиявий хизмат кўрсатиш тизимида

рақобатбардошликни ошириш учун мустаҳкам хуқуқий асос ва кенг

имтиѐзлар яратилган. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамасининг

2011-йил 21 майда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикасида лизинг

хизматларини янада ривожлантириш ва тартибга солиш чора-тадбирлари

тўғрисида”ги қарори, 2013 –йил 23 октябрда имзоланган “Гаров реестри

тўғрисида”ги қонун шулар жумласидандир.Мазкур ҳужжатлар лизинг

хизматларининг замонавий бозор талаблари асосида такомиллашиб

боришига, ўз навбатида, ишлаб чиқаришни модернизатциялаш, хусусий

тадбиркорлик ва рақобатни ривожлантиришга хизмат қилаѐтир. Бугунги

кунда, Республикамизда амалга оширилаѐтган “Озиқ – Овқат дастури”да

белгиланган устувор вазифалардан бири - бу. Фермер хўжаликларини юқори

самарали замонавий қишлоқ хўжалиги техникалари билан таъминлашдир.

Техника билан таъминлашда лизинг механезмини энг қулай ва самарали

эканлигини хаѐтнинг ўзи кўрсатмоқда. Нукумутнинг 2000 йил 2 ноябрдаги

“Қишлоқни лизинг шартларида қишлоқ хўжалиги техникасибилан

таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорига мувофиқ фермер

хўжаликлари учун “Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” акциядорлик лизинг

компанияси хизматидан фойдаланишда бир қатор имтиѐзли лизинг шартлари

белгиланган. Бу имтиѐзларга- лизинг объекти қийматининг15%ини олдиндан

тўлаб бериши, тракторлар ва ўрим йиғим техникаларининг фермер

хўжаликларига 10 йил муддатга, лизинг фоизи йиллик миқдорининг

Марказий банк қайта молиялаш ставкасининг 50 % идан ошмаслиги киради.

Кампания бизнеси етарли даражада диверсификатцияланган бўлиб , нафақат

қишлоқ хўжалик корхоналарига, балки унинг доирасида турли тармоқва

мулкчилик шаклида хўжалик органларига, жумладан “Ўздонмахсулот”

кампанияси, “Ўзпахтасаноат” уюшмаси ва “Қишлоқхўжаликкимѐ” ОАЖ

тизимидаги корхоналарга ҳам лизинг хизматлари бўйича лизинг портфели

71

қолдиғи 2014 йил 1 январ ҳолатига 454.0 млрд. сўмга етиб , ўтган йил шу

даврдагига нисбатан 83.0 млрд сўмга ѐки 43.1 фоизга кўпайган. Қиймат

бўйича тахлил қилинганида мазкур компания томонидан 2012 йилда 167.7

млрд. сўмлик, 2013 йилда эса 276.2 млрд.сўмлик қийматдаги ѐки ўтган

йилдагига нисбатан 164.7 фоизга кўп ҳажмда техникалар лизинг асосида

етказиб берилди. 2014 йилнинг 2 чорагида бу кўрсаткич 100.5 млрд сўмлик

қийматдаги 1850та техникани ташкил этди. “Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг”

акциядорлик лизинг компанияси томонидан жорий йилда 4 мингдан ортиқ

қермер хўжалигида 40 турдаги 4 минг 500 донадан ортиқ қишлоқ хўжалик

техникаларини лизинг асосида етказиб беришни таъминлаш бўйича иш олиб

борилмоқда. Шунингдек “Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” акциядорлик лизинг

компанияси томонидан қишлоқ хўжалигига 2015- йилда ўтган йилдагига

нисбатан камида 10 фоизга кўп хажмда лизинг хизматлари кўрсатилиши

режалаштирилган бўлиб, бунда асосий эътибор талаб катта бўлган ҳайдов

тракторлари, макка ва хашак ўриш камбайнлари ва пахта териш машинаси

тракторларини лизингга етказиб беришга қаратилмоқда.

Ўзбекистондаги лизинг операциялари хажмининг йиллик кўрсатгичи 10-

15% дан ортади. Бу хакда ўзбекистон лизинг берувчилар ассоциясининг бош

директори Зафар Мустафоев 4-8 апрел кунлари бўлиб ўтган 5 Тошкент

халқаро инвестетцион – молия форуми (ТХИМФ) доирасида маълум қилди.

Форум доирасида асосий эътиборни молия инструменти бўлган лизингнинг

афзалликларига қаратди. Унинг кумагида махаллий корхоналар томонидан

айланма маблагларидаги пулларни йўналтирмаган холда зарурий ишлаб

чиқариш воситаларини ўзлаштириш имкони мавжуд. Мазкур бозорнинг

ривожланиши учун замин сифатида кичик безнес ва хусусий тадбиркорлик

учун мини технологияларга бўлган талаб, машинасозлик, кимѐ, тўқимачилик,

озиқ-овқат ва бошқа саноатнинг йитакчи сохаларини модернизациялаш,

техник ва технологик қайта қуроллантиришга бўлган талабнинг мавжудлиги

хисобланади. Кўп сонли кичик безнес ва хусусий тадбиркорлик вакиллари

банкка кредит олиш учун мурожат қилганларида, енг аввало гаров сифатида

72

нимани тақдим этиш масаласида бош қотирадилар. Кўпчилик мазкур янги

воситанинг афзалликларини йуқори бахоламоқда.Сабаби лизинг компанияси

кўмагида белгиланган муддатда қайтариш шарти билан зарурий ускунани

ижарага олиш имконини беради. Транспорт–алоқа лойихаларини амалга

ошириш, автотранспорт инфратузилмаларини қуриш ва

реконструкциялаш,йўл инфратузилмасини ривожлантириш автотранспорт,

махсус техника ва бошқа техникаларнинг лизинг хажмини ортишига сабаб

бўлмоқда. Тараққиѐтнинг мухим кўрсатгичи сифатида лизинг операциялари

хажмининг ортиб боришини келтириш мумкин. 2014 йил якунлари бўйича

мазкур кўрсатгич 10% га ортган. 2011 йилда қиймати 484 млярд сўмдан

ортиқ бўлган 6000 дан зиѐд лизинг битимлари имзоланган. Лизинг

операциялари умумий портфели 1.25 трлн сўмдан ортиб кетди. Лизинг

махсулотлари орасида катта талабга эга бўлганлар қуйидагилар: янги ва

енгил автотранспорт воситалари, қурилиш техникаси, ишлаб чиқариш

ускуналаридир. 2013 йилда иқтисодиѐтда умумий хажмига киритилган (18.3

трлн.сўм) лизинг операцияларининг солиштирма огирлиги 2.7%ни, молия

секторидаги хизматлар (3.5трлн.сўм) – 13.8% ни ташкил этади. 2014 йилда

асосий капиталга ега инвеститциялардаги лизинг операцияларининг

солиштирма огирлиги 2.7% ни, молия хизматлари – 13.8% ни ташкил этди.

Лизинг хизматларига бўлган талабнинг ортиб бориши бозорда янги

иштирокчиларнинг пайдо бўлишини белгилайди. 2014 йилда мазкур бозорда

85 та лизинг берувчилар, хусусан 46 та лизинг компаниялари, 21 та тижорат

банклари ва 18 та бошқа компаниялар фаолият юритганлар. Битимларнинг

умумий хажмидаги лизинг компанияларининг солиштирма огирлиги 67.1%

ни, тижорат банклар эса – 32.9% ни ташкил этди. Бозорнинг йирик

иштирокчилари “Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг”АЛК (қишлоқ хўжалик

техникаларини лизингга етказиб бериш),“Ўзавтосаноатлизинг”

(автомобиллар, автобус ва бошқа миллий саноатнинг махсус техникаларини

лизингга етказиб бериш), “Ўзбек Лизинг Интернешнл А.Ж” ЁАЖ ҚК,

мелиоратив хамдақурилиш техникасини ўзлаштириш жараѐнини

73

молиялаштириш бўйича ихтисослаштирилган компаниялар

“Ўзмилиомашлизинг” ва “Қурилишлизинг”. Мазкур бозорнинг энг фаол

иштирокчилари қаторидан “Микрокредитбанк”,

“Алокабанк”,“Асакабанк”,“Хамкорбанк”ва“Ипотекабанк” каби тижорат

банклари жой олган. 2014 йилда лизинг компаниялари томонидан

имзоланган лизинг битимларининг умумий қиймати 325 млярд сўмдан

ортиқни ташкил этди, қолган хажми- 159.5 млярд сўм эса тижорат

банкларига қарашли. Лизинг компанияларининг тахлиллари кўрсатишича,

қишлоқ хўжалик техникаси, юк ва йўловчи автотранспортлари (шунингдек

махсус техника), қурилиш ва қурилиш материалларини ишлаб чиқариш учун

ускуналар каби лизинг бозорининг шундай сегментлари лизинг

битимларининг умумий портфелида йитакчилик қилмоқда хамда умумий

битимлар сонининг 77.8% ни ташкил этмоқда. Айни вақтда лизингга такдим

этилган юк ва йўловчи автотранспортлари, шунингдек озиқ овқат хамда

енгил лизингга тақдим этилган йук ва йўловчи автотранспортлари,и

шунингдек озиқ-овқат ҳамда енгил саноат учун ускуналарнинг хажми ортиб

бораѐтганлиги кузатилмоқда. Тиббиѐт ва полиграфия ускуналарига бўлган

талабнинг барқарорлиги Ўзбекистон лизиг бозорининг катта имкониятларга

эга эканидан далолатдир. Тошкент халқаро инвеститцион – молия форуми

(ТХИМФ) доирасида бўлиб ўтган Тошкент халқаро лизинг конференциясида

лизинг бозорининг самарали қонунчилик асослари таъкидлаб ўтилди.

“Лизинг тўғрисида”, “Божхона тарифлари тўғрисида”,

“Микромолиялаштириш тўғрисида”ги қонунларни ривожлантириш сохаси

шакллантирилди. Молия бозорининг инфратузилма институтларини янада

мустахкамлаш хамда унинг рақобат бардошлигини ошириш учун Вазирлар

Махкамасининг 2011 йил 21 май санасидаги “Ўзбекистон Республикасида

лизинг хизматларини янада ривожлантириш ва тартибга солиш чора-

тадбирлари тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Ўзбекистондаги

лизингнинг қулайлик жихатлари таъкидлаб ўтилди. Лизингга топшириш

учун келтирилган ускуналар ҚҚС солиги ва божхона тўловларидан озод

74

этилиши, лизинг объектлари мол-мулк солигидан озод этилиши, лизинг

хизматлари 2015 йилнинг 1 январ санасига қадар даромад солигидан озод

этилишига асосий эътиборни қаратди. 2015 йилда имзоланиши кутилаѐтган

битимларнинг прогнозлари 542.6 млярд сўмни ташкил этади. Лизинг

операцияларининг прогнозлаштирилган умумий портфели – 1.44 трлн сўмни

ташкил этиши кутилмоқда. Лизинг берувчилар томонидан қушимча

молиявий ресурсларни жалб этиш, лизинг компаниялари рейтингларини

тайѐрлаш, лизинг объектларини етказиб берувчилар билан бизнес

хамкорликнинг турли ишланмаларини қўллаш ва бошқа ишлар кутилмоқда.

Жорий йилда “Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” компанияси томонидан фермер

хўжалигига 40 турдаги қишлоқ хўжалик техникаларини лизинг асосида

етказиб берилади.2014 йил 28 октябрь – 3 ноябрь кунлари Тошкент шаҳрида

VIII Халқаро саноат ярмаркаси ва кооперация биржаси бўлиб ўтди. Мазкур

тадбирда “Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” акциядорлик лизинг компанияси

фаол иштирок этиб, 2015 йилда ишлаб чиқарувчилар билан қишлоқ хўжалик

техникасини сотиб олиш бўйича жами 265,1 млрд. сўмлик ҳажмда мақсад

шартномаларини тузди.

75

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Хулоса сифатида айтиш мумкинки, лизингни жорий этиш ва унинг

хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятида кенг қўлланилиши давлатнинг

иқтисодий ўсишида ишончли гаров бўлиб ҳисобланади.

Ўзбекистоннинг лизинг тўғрисидаги қонунларига киритилган янги

ўзгартиришлар бозор инфратузилмаси қулай инвестиция иқлимини вужудга

келтирибгина қолмай, Халқаро молия корпорацияси ва бошқа

сармоядорларнинг кичик ва ўрта бизнесга кенг миқѐсда инвестиция

қўйишларига ҳам замин яратди.

Энг муҳими, ана шу ишларнинг самараси туфайли мамлакатимизда

ташкил этилган «Ўзбеклизинг интернейшнл» ҳиссадорлик жамияти,

Осиѐ-Европа траст компанияси, «Барака» универсал лизинг компанияси,

«Ўзкейсагролизинг», «Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг» ва «Ўзавиализинг»

компаниялари фаолиятида кескин бурилиш юз бера бошлади. Айни пайтда,

мазкур компаниялар билан биргаликда мамлакатимизнинг бир қатор етакчи

тижорат банкларида лизинг амалиѐтлари йўлга қўйилди. Бу эса ўз навбатида,

юртимизда янги бозор инфратузилмасининг ривож топиши ва соғлом рақобат

вужудга келиши учун қулай муҳит яратди. Муҳими, эндиликда мижозлар

лизингга янги технологиядан тортиб, компьютер ва қишлоқ хўжалик

техникаларигача харид қилиш имконига эга бўлишди.

Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимки, лизингга берилган кредитлар

аввало, кредит таъминоти учун етарли маблағи бўлмаган, иш соҳасида юқори

тажрибага эга бўлган тадбиркорларга ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари

етиштириш учун 40-50 гектар ери бўлган фермерларга, узоқ муддатларга

имтиѐзли фоизларда берилиши, мақсадли ишлатилиши, кредитнинг

қайтарилмаслик хатари камлиги, иқтисодиѐтнинг реал тармоғига

йўналтирилиши, янги иш жойларининг очилиши ҳамда пировардида,

иқтисодимиз ривожланишига сезиларли таъсир кўрсатиши билан ажралиб

туради.

76

Жорий йилда ҳам банкларимиз томонидан кичик ва ўрта бизнес

субъектларига қишлоқ хўжалиги техникаси ва мини-технологиялар олиш

учун лизинг хизматлари кўрсатилишини кенгайтириш, консалтинг ва

инжиниринг хизмат кўрсатиш марказлари томонидан тадбиркорларга

кўрсатилаѐтган хизматлар сифат даражасини ва ҳажмини оширишга алоҳида

эътибор қаратилмокда.

Лизинг операцияларини молиявий жиҳатдан бақувват, вақтинчалик бўш

пулларга эга бўлган ѐки уларга тез эриша оладиган хўжалик субъектлари

амалга ошириши мумкин. Ҳозирги пайтда бундай иқтисодий шароит

республикамиз банкларида мавжуд. Жаҳон тажрибаси ҳам лизинг

оперцияларини банклар фаолиятига киритиш мақсадга мувофиқлигини

кўрсатмоқда.

Республикамиз қишлоқ хўжалигида инвестиция жараѐнларини янада

фаоллаштириш учун сезиларли молиявий ресурслар мавжуд. Ҳар бир туман

ўз филиалига эга бўлган «Пахта» ва «Ўзсаноаткурилиш» банкида лизинг

операцияларини ривожлантириши мақсадга мувофиқдир. Улар лизинг

операцияларини амалга ошириш учун ўзларининг таркибида алоҳида махсус

бўлим очишлари кифоя. Тижорат банклари учун лизинг операцияларининг

жозибадорлиги унинг реал моддий таъминланганлиги билан боғлиқдир.

Банкларнинг лизинг тадбиркорлиги билан шуғулланиши уларнинг

операциялари сонини кўпайтиради, мижозларга таъсир этиш доираларини

кенгайтиради ва янги даромад манбаига эга бўлишига олиб келади.

Лизинг операциялари хатар даражаси юқори бўлган банк операциялари

сирасига киради. Оператив лизингда банк хатари кўпаяди. Лизинг

шартномаси муддати тугагандан сўнг объектга талаб бўлмаслиги унинг

қолдиқ қиймати қопланишини муаммо қилиб қўяди.

Инфляция шароитида узоқ муддатли банк операциялари хатарлидир.

Шунинг учун республикамизда узоқ мўддатга асосланган лизингни

ривожлантириш муаммо бўлиб қолмокда. Лизинг операцияларининг

77

даромадлилик даражаси берилган банк ссудалари даромадлилигидан юқори

бўлса, банклар уни амалга оширадилар.

Тадбиркорлар лизинг қиймати ссудага тенг ѐки ундан паст бўлганда

ундан фойдаланадилар. Лизингдан фойдаланиш солиқ имтиѐзлари амал

қилганда самарали бўлади. Юқорида биз лизинг инвестиция қилишнинг бир

усули, деб таъкидладик. Демак, лизинг операциясини амалга оширадиган

субъектларга ҳам инвестиция қилишга бериладиган имтиѐзлар тизимини

бериш лозим.

Республикамизда қишлоқ хўжалиги етакчи тармоқ эканлигини ва унда

фаолият кўрсатаѐтган хўжаликлар оғир молиявий аҳволдалигини ҳисобга

олиб, лизингга олинган объектлар қиймати тўлиқ тўлангунга қадар фойда

солиғидан бутунлай озод қилиниши лозим ва асосий воситаларнинг актив

қисмига нисбатан жадаллашган амортизация қўллаш мақсадга мувофиқдир.

Шуни алоҳида таъкидлаш муҳимки, бугунги кунда мамлакат

иқтисодиѐтига лизингни самарали жорий этишдаги мавжуд муаммолар унинг

ривожланиш имкониятларини чегаралаб қўймокда. Ушбу муаммолар

бевосита лизинг фаолияти соҳасида банд бўлган ва лизинг лойиҳаларини

тайѐрлаш ва ўтказиш билан шуғулланувчи ташкилотлар фаолиятида ва

лизинг хизматларини кўрсатиш бозорининг ривожланиш тенденцияларининг

ўрганилиш жараѐнида кузатилмокда. Лизинг лойиҳасини амалга ошириш

босқичида лизинг берувчи ва лизинг олувучилар муайян муаммоларга дуч

келмоқда. Мавжуд муаммолар тахлили шуни кўрсатдики, улардан аксарияти

лизинг соҳасида яраилган қонунчилик базасидаги камчиликларнинг

мавжудлиги ва эндиликда сифатли ва мукаммал қонунчилик тизимини

яратиш масаласи қамда кичик ва ўрта бизнес субъектларини кредитлашнинг

ушбу шаклни ривожлантиришни давлат томонида қўллаб-қувватлаш

механизмининг ишлаб чиқилмаганлиги ва соҳадаги вужудга келтирилган

аҳвол унинг иштирокчиларидан кўп харажат талаб этиши кабилар билан

боғлиқдир.

78

Ҳозирги пайтда лизингга оид ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи

қонуний база тўлиқ такомиллашмаган. Бундан ташқари, республикада лизинг

суст ривожланишининг муҳим сабабларидан яна бири уни ривожлантиришга

давлат томонидан эътибор ва қўллаб-қувватлашнинг етарли эмаслиги билан

боғлиқдир. Республикамизда ривожланган давлатлардаги каби ушбу

секторнинг оѐққа туриши ва тараққий этишига таъсир этган солиқ, божхона

имтиѐзлари ва шу каби рағбатлантирувчи воситалар жорий этилмаган.

ТАКЛИФЛАР

Шундай қилиб битирув малакавий иш мавзусида асосий долзарб

масалалар – лизинг муносабатларини ҳуқуқий жиҳатдан тартиблаштириш ва

ривожлантиришдаги муаммоларги бартараф этиш учун қуйидаги

таклифларимизни киритиш мақсадга мувофиқдир.

1. Лизингни амалга оширишда лизинг объектини лизинг олувчига

етказиб беришда ва ускунани мулк эгаси сифатида сўнгги

расмийлаштиришда мол етказиб берувчининг ҳуқуқлари тўлиқ белгилаб

берилмаган. Лизингда мулкнинг лизинг берувчига ва ундан лизинг олувчи

мулкига ўтган пайтида унинг давлат рўйхатидан ўтиши талаб этилиши

оқибатида икки марта бож тўлаш муаммоси келиб чиқмоқда. Бу эса лизинг

ривожланишига жиддий таъсир этмоқда. Шунинг учун лизингда мулк эгаси

ўзгарган пайтда уни давлат рўйхатидан ўтказишда давлат божи бўйича

имтиѐзлар қўллашни мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз;

2. кредиторнинг ҳимоялаш даражасини ошириш;

3. солиққа тортишда имтиѐздан фойдаланиш (лизинг кредит қўйилмаси

учун фоиз миқдори банкнинг ўзида қолдирилади);

4. ишлаб чиқариш қуролларини диверсификациялаш ва ривожлантириш;

5. давлат манфаатини жорий этиш;

6. лизинг берувчининг молиявий барқарорлигини;

7. “Ўзқишлoқxўжaликмaшлизинг” кoмпaнияси филиaллaри фaқaт вилoят

мaркaзлaридa бўлиб чeт тумaнлaрдa фaoлият юритaѐтгaн фeрмeрлaргa

нoқулaйликлaр oлиб кeлмoқдa яъни улaрнинг вaқтлaри ҳaмдa йул

79

xaрaжaтлaрини ҳисoбгa oлгaн ҳoлдa ҳaр бир тумaндa лизинг xизмaтлaрини

тaништирaдигaн вa лизинг oпeрaциялaрини aмaлгa oширaдигaн

кoнсултaциявий мaркaзлaрни ташкил қилиш керак ;

фeрмeрлaргa xизмaт кўрсaтaѐтгaн МТП вa ММТПлaр xизмaт кўрсaтиши

eтaрли дaрaжaдa эмaслиги вa тexникaлaр эски экaнлигини ҳисобга олиб, бу

ҳoлaтдa “Ўзқишлoқxўжaликмaшлизинг” кoмпaнияси ҳaр бир тумaндa ўз

мaшинa-трaктoр пaркини oчиб фeрмeрлaргa xизмaт кўрсaтиши вa фeрмeрлaр

МТП, ММТПлaргa ўткaзиб бeрaѐтгaн пулни лизинг кoмпaниясигa ўткaзиб

бeрсa, лизинг кoмпaния ҳaм фoйдa кўриши вa фeрмeрлaр учун қулaй бўлaди

чунки бaъзи бир фeрмeрлaрни тexникa oлишгa имкoнияти eтaрли дaрaжaдa

eмaс.

80

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

1. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш

йўлида.-Т.: Ўзбекистон,1995.-246 б.

2. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 30

октябрдаги 486-сонли “Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” акциядорлик

лизинг компаниясини ташкил этиш тўғрисида” ги қарори.

3. Ўзбекистон Республикасининг “Лизинг тўғрисида”ги қонуни, 1999 йил 14

апрель. Тошкент:Хўжалик ва ҳуқуқ, 1999 -2 б.

4. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йилнинг 2

ноябридаги 424-сонли “Қишлоқни лизинг шартларида қишлоқ

хўжалиги техникаси билан таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида” ги

қарори, 2000. -70 модда.

5. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йилнинг 26


тадбирлари тўғрисида”ги қарори. Ўзбекистон Республикаси қонун

ҳужжатлари 17-сон,2004, апрель, - Тошкент: Ўзбекистон Республикаси

Адлия вазирлиги, 2004. -197 модда.

6. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. – Тошкент:Адолат,

2003. – 477 б.

7. Бобоев Ҳ, Дўстжонов Т, Хасанов С, ОлламовЯ.«Авесто» ва унинг

инсоният тараққиѐтидаги ўрни. Хоразм. Урганч. 2012. -35б.

8. Бобоев Ҳ, Дўстжонов Т, Хасанов С, ОлламовЯ. «Авесто» ва унинг

инсоният тараққиѐтидагиўрни. Хоразм. Урганч. 2012. -37б.

9. “Лизинг фаолиятини ривожлантиришни янада ривожлантириш чора-

тадбирлари тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президентининг

2002 йил 28 августдаги Фармони. 2002. -118 б.

10. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 17 апрелдаги ПҚ-

325-сонли “Ўзбекистон Республикасида 2006-2010 йилларда хизмат

кўрсатиш ва сервис соҳасини ривожлантиришни жадаллаштириш

чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори. 2006. - 133 б.

81

11. Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини

қатъият билан давом эттириш. Ўзбекистон Республикаси Президенти

И. Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий

ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий

дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар

Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи. 2013 йил 21 январь.

12. Абдуллаев С.П Лизинг ......бу нима? Тошкент-2012. 5-12 бетлар.

13. Фермер хўжалигини ташкил этишнинг ҳу қу қий -иқтисодий, ишлаб

чиқариш асослари Умурзоқов Ў.П., Тошбаев А., Алдабергенов М,

Рахимов Х. -Тошкент: ТИМИ, 2004. -141 б.

14. Саматов Ғ.А, Рустамова И.Б, Шерипбаева У.А. Қишлоқ хўжалиги

иқтисодиѐти ва менежменти (дарслик),Тошкент-2012

15. Д.Ғ.Ғозибеков О.Ш.Собиров “Лизинг муносабатлари назарияси ва

амалиѐти ” Фан ва технология Т- 2004.

16. Д.Ғ.Ғозибеков “инвестицияларни молиялаштириш масалалари” Тошкент

молия-2003

17. Саттаров И.О. Агросаноат мажмуида лизинг тизимини ташкил этиш

ва уни такомиллаштириш: Дисс. и.ф.н. –Тошкент: 2011. -155 б.

18. Лизинг шартномасини бекор қилиш ва лизинг объектини олиб қўйиш

// Солиқлар ва божхона хабарлари: -2013. – 2015 10 февраль, -№6(498).

19. Лизинг шартномасини бекор қилиш ва лизинг объектини олиб қўйиш

// Солиқлар ва божхона хабарлари: -2013. -2 март. -№9(501).

20. Исмайлова С. С. Республикада қишлоқ хўжалиги техникаси лизингига

бўлганэҳтиѐж, талаб ва таклиф// Бозор пул ва кредит. –2010. -№7.

Б. 31-33.

21. “Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” Қашқадарѐ вилоят филиалининг 2010-

2015 йиллар мобайнида қишлоқ хўжалик корхоналарига етказиб берган

техникалари тўғрисида маълумот.

22. Фермер (ижтимоий иқтисодий журнал) 2015 йил март ойи 3 сон 59 бет.

82

23. Қишлоқҳаѐти (ижтимоий иқтисодий газета) 2015 йил 3 феврал сешанба 14

(8407) сон.

24. Интернет сайтлари.

www.agroagroleasing.uz;

www.wikepedia.com;

www.google.uz;

www.qishloqmashlizing.uz;

www. Lex.uz;

www.ziyonet.uz;

www.BPK.uz;

www.uzReport.uz;

www.mf.uz;

www.Moliya.uz

http://www.agroagroleasing.uz/

http://www.wikepedia.com/

http://www.google.uz/

http://www.qishloqmashlizing.uz/

http://www.ziyonet.uz/

http://www.bpk.uz/

http://www.uzreport.uz/

http://www.mf.uz/

http://www.moliya.uz/

Б И Т И Р У В М А Л А К А В И Й И Ш И

Documents

Transcript of Б И Т И Р У В М А Л А К А В И Й И Ш И