Kościelne poradnictwo rodzinne: stan prawny i postulaty de lege ferenda

Wyjechać czy pozostać? Wokół dylematów rynku pracy, red. Małgorzata Duda, Bożena Majerek, Kraków 2015, s. 279–295 (Praca Socjalna w Teorii i Działaniu, 1).

DOI: http://dx.doi.org/10.15633/9788374384575.14

ks. Piotr Kroczek

Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie

Kościelne poradnictwo rodzinne: stan prawny i postulaty de lege ferendaChurch family consulting: legal status and postulates de lege ferenda

Abstrakt: Aby zaprezentować w szero-kiej perspektywie działania pomocowe dla małżeństw i rodzin w Polsce, nie można pominąć poradnictwa rodzin-nego organizowanego przez Kościół ka-tolicki. W niniejszym artykule została przedstawiona struktura, zasady i meto-dy działalności tego poradnictwa. Kilka uwag krytycznych zostało zgłoszonych wo bec obowiązujących regulacji praw-nych w tym zakresie. W artykule zosta-ły także przedyskutowane doktrynalne i prawne możliwości współpracy pomię-dzy katolickimi instytucjami, o których mowa, a lokalnym samorządem. Arty-kuł został zakończony kilkoma postula-tami. Najważniejszy to taki, aby polscy biskupi diecezjalni zwrócili większą uwagę w czasie stanowienia prawa na to, aby poprzez regulacje prawne pomóc po-radnictwu rodzinnemu w wypełnianiu ważnego zadania.

Abstract: To present in a wide perspec-tive social assistance services for mar-riages and families in Poland, one must not omit the Family Consulting Service organized by the Catholic Church. In this paper, the canonical framework of the structure and its activity is present-ed. Some critical comments about the binding laws are made. Also the doc-trinal and legal possibilities of coopera-tion between the catholic institutions in question and the local self-government are discussed. The article is concluded with several postulates. The most im-portant is that the Polish diocesan bish-ops should pay more attention on law they draft to help the Family Consulting Service does duly its important job.

Keywords: Family Consulting Service, social assistance services, canon law, leg-islation.

ks. Piotr Kroczek280

Temat artykułu oscyluje wokół poradnictwa rodzinnego i innych działań po-mocowych skierowanych do rodzin. Chcąc przedstawić szeroko spektrum tego zagadnienia, nie można pominąć poradnictwa rodzinnego prowadzonego przez Kościół katolicki, a szczególnie działalności parafialnych poradni ro-dzinnych. Kościół prowadzi tego typu działalność, ma bowiem świadomość, że „małżeństwo i rodzina stanowią jedno z najcenniejszych dóbr ludzkości”1, w związku z tym pragnie nieść swoją naukę i zaofiarować pomoc wszystkim, którzy „znając wartości małżeństwa i rodziny, starają się pozostać im wierni”2. Poradnictwo rodzinne jest, oczywiście, tylko niewielkim elementem działal-ności Kościoła, aczkolwiek szczególnie ważnym z uwagi na zagrożenia, które obecnie dotykają małżeństwo i rodzinę3.

W niniejszym artykule zostaną przeanalizowane prawne podstawy działalności poradni rodzinnych zawarte w regulacjach kościelnych, a także ukazane perspektywy rozwoju tej formy ewangelizacji i służby człowiekowi we współpracy z innymi niekościelnymi podmiotami ku autentycznemu rozwo-jowi społeczeństwa, czyli takiemu, który służy wszechstronnemu rozwojowi człowieka4.

1 Joannes Paulus PP. II, Adhortatio apostolica Familiaris consortio de Familiae Christia-nae muneribus in mundo huius temporis, 22 listopada 1981, „Acta Apostolicae Sedis” [dalej: AAS], 74 (1982), s. 81–191; tekst polski: Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio, Wrocław 1994 [dalej: FC], tu nr 1.

2 Tamże, nr 1.3 Na temat zagrożeń rodziny literatura jest bardzo obszerna, zob. np.: Zagrożenia rodzi-

ny w aspekcie pastoralno-społecznym, red. I. Celary, G. Polok, Katowice 2008; M. Mali-kowski, S. Gałkowski, Zagrożenia dla rodziny: Europa i Polska, Rzeszów 2010; S. Bębas, Zagrożenia i problemy współczesnej rodziny, Radom 2011.

4 Zob. Paulus PP. VI, Litterae encyclicae Populorum progressio de populorum progres-sione promovenda, 26 marca 1967, AAS 59 (1967), s. 257–299; tekst polski: Paweł VI, Encyklika o popieraniu rozwoju ludów Populorum progressio, Kraków 1967 [dalej: PP], tu nr 14; Joannes Paulus PP. II, Litterae Encyclicae Sollicituto rei socialis vicesi-mo expleto anno ab editis Litteris Encyclicis a verbis «Populorum progressio» inci-pientibus, 30 grudnia 1987, AAS 80 (1988), s. 513–586; tekst polski: Nauczanie Ojca Świętego Jana Pawła II, Komputerowy zbiór dokumentów papieskich, wersja 1, 1999 [dalej: SRS], tu nr 1. Na ten temat zob. P. Kroczek, Prawny wymiar troski Kościoła o rozwój człowieka i społeczeństwa, [w:] Rozwój i dobro wspólne. Dyskurs w 25-lecie encykliki „Sollicitudo rei socialis” Jana Pawła II, red. J. Mazur, Kraków 2012, s. 71–87.

Słowa kluczowe: poradnictwo rodzin-ne, pomoc socjalna, prawo kanoniczne, prawodawstwo.

281Kościelne poradnictwo rodzinne: stan prawny i postulaty de lege ferenda

Kościelne re ulac e dotycz ce poradnictwa rodzinne o

a rezentac a luczowyc r de

Fundamentalnym dokumentem prawnym Kościoła, który zawiera także re-gulacje dotyczące poradnictwa rodzinnego, jest Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku5, jednakże w badanym obszarze kodeks zawiera tylko ogólniko-we unormowania. Właśnie one są największą zaletą tych przepisów, pozwa-lają bowiem na realizowanie w Kościele zasady pomocniczości6. Zasada ta poucza, że społeczność większa ma wspierać społeczność mniejszą jedynie w tym zakresie i w takim stopniu, w którym społeczność mniejsza nie może sobie poradzić7. Stosując się tę zasadę możliwe jest zaradzenie koniecznemu w Kościele porządkowi przez prawa partykularne. Nie osłabia to wcale jedno-ści ustawodawczej i dyscypliny Kościoła powszechnego, lecz jest przejawem zdrowej decentralizacji Kościoła8. Poradnictwo rodzinne, ze względu na za-leżność od lokalnych warunków, czy to związanych z możliwościami organi-zacyjnymi takiego poradnictwa, czy problemami, z jakimi lokalnie borykają się małżeństwa i rodziny, powinno należeć do domeny kościelnych struktur niższego rzędu, takich jak diecezje.

Biorąc pod uwagę instytucję Kościoła w Polsce, najwyżej umieszczone w hierarchii aktów prawnych, zawierających regulacje poradnictwa rodzin-nego, są akty II Synodu Plenarnego9. W części zatytułowanej Powołanie do życia w małżeństwie i rodzinie stanowi się, nota bene, zaledwie w kilku nume-rach o poradniach rodzinnych. W tym, że zakres treściowy tej regulacji jest

5 Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus, AAS 75 (1983), cz. 2, s. 1–318, a ich tłumaczenie pochodzi z przekładu zatwierdzonego przez Konferencję Episkopatu Polski, Kodeks Prawa Kanonicznego, tekst łacińsko-polski, Poznań 1984. Cytowane w tym artykule kanony odnoszą się do tego aktu normatywnego.

6 Na temat tej zasady w Kościele zob. J. A. Komonchak, Subsidiarity in the Church: the State of the Question, „The Jurist” 48 (1988), s. 298–349; J. Krzywda, Hierarchiczny ustrój w Kościele a zasada pomocniczości, [w:] Ecclesia et Status, red. A. Dębiński, K. Orzeszyna, M. Sitarz, Lublin 2004, s. 467–483 oraz R. M. Harrington, The Ap-plicability of the Principle of Subsidiarity According to the Code of Canon Law, Ottawa 1997; J. Krukowski, Zasada pomocniczości w prawie kanonicznym, „Zeszyty Nauko-we KUL” 14 (1971) nr 4, s. 51–57.

7 Hasło: pomocniczość, [w:] H. Vorgrimler, Nowy leksykon teologiczny, tłum. T. Miesz-kowski, P. Pachciarek, Warszawa 2005, s. 275; por. J. Krukowski, Administracja w Ko-ściele. Zarys kościelnego prawa administracyjnego, Lublin 1985, s. 53.

8 Wstęp, [w:] Kodeks Prawa Kanonicznego, tekst łacińsko-polski, Poznań 1984, s. 25.9 II Synod Plenarny (1991–1999), Poznań 2001 [dalej: II Synod Plenarny].


niewielki, można upatrywać zamysłu ojców synodalnych, aby poradnictwo to było regulowane aktami normatywnymi niższego szczebla, przykładowo dekretami biskupów diecezjalnych.

Biskupi diecezjalni, jako prawodawcy dla powierzonych ich pasterskiej pieczy diecezji, czyli części Ludu Bożego (kan. 369), mogą stanowić ustawy dotyczące właśnie działalności podmiotów kościelnych. Stanowione przez nich dekrety ogólne, czyli ustawy (kan. 29), nie mogą być sprzeczne z prawodawstwem stanowionym przez ustawodawców wyższego szczebla. Biskupi mogą jednak regulować obszary, nieobjęte przez akty normatywne wyższego szczebla. Ozna-cza to, że mają oni szerokie pole dla swojej normotwórczej działalności, które powinno być przez nich odpowiednio wykorzystane.

Innym wyrazem troski polskiego Kościoła o działanie poradnictwa ro-dzinnego jest Dyrektorium duszpasterstwa rodzin, wydane przez Konferencję Episkopatu Polski w 2003 roku10. Biorąc pod uwagę możliwości i warunki sta-nowienia prawa przez Konferencję Episkopatu oraz wymogi formalne stawiane ustawom przez prawo kanoniczne (zob. kan. 7–22), należy uznać, że dokument ten nie jest aktem normatywnym, a regulacje w nim zawarte o tyle stanowią prawną regułę postępowania, o ile mają umocowanie w źródłach, z których zostały zaczerpnięte11. Oczywiście, w Kościele, nie każdy nakaz władzy ko-ścielnej musi mieć formę ustawy. Należy więc przyjąć, że Dyrektorium zawiera uwagi, postulaty, propozycje i zarządzenia, które trzeba lub można uwzględnić w pracy duszpasterskiej. W ten sposób biskupi naprowadzają przecież wiernych

– duchownych i świeckich, aby bezpiecznie praktykowali wiarę we wspólnocie i skutecznie realizowali swoje powołanie w świecie. Należy więc podporząd-kować się wspomnianemu dokumentowi.

b. Regulacje podstawowe, struktura i zadania poradni rodzinnych

Najwyższy prawodawca kościelny w kodeksie, mając świadomość wagi od-powiedzialności i zadań, jakie spoczywają na rodzicach, ustanowił przepis, zgodnie z którym duszpasterze mają obowiązek troszczyć się o to, aby własna wspólnota kościelna, czyli parafia, świadczyła wiernym pomoc, dzięki której

10 Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium duszpasterstwa rodzin, dokument przyjęty podczas 322 Zebrania Plenarnego Konferencji Episkopatu Polski dnia 1 maja 2003 r., Warszawa 2003 [dalej: Dyrektorium].

11 Na temat kompetencji ustawodawczej Konferencji Episkopatu, zob. P. Kroczek, The Art of Legislation: the Principles of Lawgiving in the Church, 2nd rev. ed., Kraków 2012, s. 64–65 i podana tam literatura.


otrzymują oni pouczenie o obowiązkach małżonków i chrześcijańskich rodzi-ców (kan. 1063 nr 1). Odbywa się to w ramach przygotowania do małżeństwa oraz poprzez inną działalność duszpasterską wobec rodzin (zob. kan. 529 § 1, kan. 768 § 2, kan. 776, kan. 1128, kan. 1063 nr 3)12. Formą tej działalności mogą być także poradnie rodzinne.

W Dyrektorium duszpasterstwa rodzin stwierdza się, że „wobec narasta-jących zagrożeń małżeństwa i rodziny z jednej strony i wobec coraz trud-niejszych wyzwań, stających przed rodzinami z drugiej, należy organizować pomoc rodzinom w odpowiednio szerokim zakresie”13. Jako element tej po-mocy wymieniane są parafialne i specjalistyczne poradnie rodzinne. Dane sta-tystyczne mówią, że w 2011 roku takich poradni (parafialnych i specjalistycz-nych) było 194614. Ta liczba nie uwzględnia poradni prowadzonych przez inne kościelne osoby prawne, np. instytuty zakonne, instytuty świeckie, stowarzy-szenia życia apostolskiego, Caritas oraz inne stowarzyszenia lub organizacje katolickie i kościelne (zob. art. 34 i art. 35 u.s.p.k.k.15).

Gdy chodzi o parafialne poradnie rodzinne to dyrektorium określa, że ich sieć powinna być gęsta. Należy bowiem dążyć do tego, by każda parafia miała taką poradnię: „W przypadkach szczególnych, o czym zadecyduje Biskup Diecezjalny, poradnia może służyć kilku parafiom. Za jego zgodą dobrze będzie zaangażować doradców także przy liczniej uczęszczanych sanktuaria-ch”16. Dyrektorium określa, że celem tych placówek jest dostarczanie kom-petentnego poradnictwa rodzinnego17. Zadania poradni można podzielić na dwie grupy – te związane z katechezą wiernych oraz te, które służą dobru po-wszechnemu. Do tych pierwszych zalicza się ukazywanie właściwego wymia-ru miłości małżeńskiej i rodzinnej, czystości przedmałżeńskiej i małżeńskiej, nauczanie zasad odpowiedzialnego rodzicielstwa, w tym metod diagnostycz-nych rozpoznawania okresów płodności małżeńskiej. Natomiast jako typowe dla drugiej grupy wyszczególnia się pomaganie w rozwiązywaniu konflik-tów rodzinnych i problemów wychowawczych, a także kształtowanie postaw prorodzinnych18.

Wspominany dokument nakazuje także, aby powstawały specjalistyczne diecezjalne poradnie rodzinne, a w miarę możliwości – także rejonowe lub

12 FC, nr 66.13 Dyrektorium, nr 37.14 GUS, Kościół katolicki w Polsce 1991–2011. Rocznik statystyczny, Warszawa 2014, s. 217.15 Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczy-

pospolitej Polskiej (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1169 z późn. zm.) [dalej: u.s.p.k.k.].16 Dyrektorium, nr 38.17 Dyrektorium, nr 37.18 Dyrektorium, nr 39.


dekanalne19. Specyfika tych placówek polegać ma na tym, że poradnie takie mają zatrudniać różnych specjalistów: psychologa, pedagoga, prawnika, le-karza czy nauczyciela naturalnego planowania rodziny, w celu zapewnienia zgłaszającym się do poradni osobom integralnej pomocy20.

II Synod Plenarny słusznie natomiast przypominał o celowości szerokie-go rozpropagowania informacji na temat poradni rodzinnych – adresów tych placówek i zakresu ich działalności, a także o konieczności gorącej zachęty do wiernych, aby z nich korzystali. Wierni mają mieć świadomość, że te porad-nie – jak to określono w dokumentach posynodalnych – „pozostają do dys-pozycji rodziny”21. Formą zapoznawania zainteresowanych może być „Infor-mator Duszpasterstwa Rodzin, który byłby wydawany przez kurie diecezjalne. Na wydawców nakłada się obowiązek aktualizacji danych w nim zawartych i wznawiania informatora co kilka lat22. Z kolei Dyrektorium proponuje, aby już w czasie katechizacji młodzieży (przygotowanie bliższe do małżeństwa) więcej uwagi poświęcić problemom parafii, jej strukturze, organizacjom mał-żeńskim i rodzinnym oraz funkcjonowaniu poradnictwa rodzinnego23. Także katecheza przedślubna (przygotowanie bezpośrednie do małżeństwa) powin-na dotyczyć roli poradnictwa rodzinnego24.

Ważnym punktem w dokumentach II Synodu Plenarnego jest wzmianka, dotycząca współpracy struktur Kościelnych z terytorialnymi władzami samo-rządowymi i organizacjami pozarządowymi. Biskupi oferują taką współpracę w tworzeniu lub ożywianiu instytucji przygotowania do życia w rodzinie, po-radnictwa rodzinnego i pomocy rodzinom. A konkretnie – „Synod postuluje, aby wykorzystując pomieszczenia domów parafialnych tworzyć poradnie dla rodzin, świetlice dla dzieci i młodzieży”25. Ta myśl biskupów zostanie rozwi-nięta w dalszej części artykułu, w rozważaniach dogmatyczno-prawnych.

c. Kadra poradni rodzinnych

Kluczowym elementem poradnictwa jest kadra, a szczególnie jej jakość: „świec-cy, którzy na stałe lub czasowo poświęcają się posłudze Kościoła, obowiąza-ni są zdobyć odpowiednią formację potrzebną do właściwego wykonywania

19 Dyrektorium, nr 43.20 Tamże.21 II Synod Plenarny, część Powołanie do życia w małżeństwie i rodzinie, nr 45.22 II Synod Plenarny, część Powołanie do życia w małżeństwie i rodzinie, nr 46.23 Dyrektorium, nr 25.24 Dyrektorium, nr 30.25 II Synod Plenarny, część Powołanie do życia w małżeństwie i rodzinie, nr 65.


swego zadania, by ją spełniali świadomie, umiejętnie i pilnie”. W kontekście poradni rodzinnych II Synod Plenarny w Polsce uchwalił, że

[…] prowadzenie poradni wolno powierzać tylko osobom fachowo przygotowanym do przekazu nauczania Kościoła na temat życia małżeńskiego, głęboko religijnym i posia-dającym aprobatę biskupa diecezjalnego. Powinny one odznaczać się głębokim osobi-stym doświadczeniem chrześcijańskiego życia małżeńskiego i rodzinnego26.

Aprobata, o której mowa, jest udzielana w postaci – przykładowo – nihil obstat lub mandatum. Te instytucje prawne stanowią pomoc w zabezpieczeniu jedności wspólnoty kościelnej i prawowierności nauczania27. Także Dyrekto-rium poświęca zagadnieniu kadry poradni rodzinnych sporo miejsca. Za jej stan biskupi uczynili odpowiedzialnym Diecezjalnego Duszpasterza Rodzin, on także odpowiada za organizowanie szkolenia dla przyszłych pracowników duszpasterstwa rodzin, zwłaszcza Doradców Życia Rodzinnego28.

Pozyskiwanie odpowiednio przygotowanej kadry, szczególnie ze względu na rosnące potrzeby udziału osób świeckich w poradnictwie, ma iść dwutoro-wo. Pierwszy kierunek działań to własne tworzenie i kształcenie kadr. II Sy-nod Plenarny nakazał, aby Kościół kształcił takie osoby we własnych insty-tutach studiów nad rodziną, kolegiach teologicznych i diecezjalnych studiach rodziny29. W tym celu Biskup Diecezjalny ma zadbać o zorganizowanie Stu-dium Życia Rodzinnego, wspierając się, gdy zajdzie potrzeba, akademickimi Ośrodkami Studiów nad Rodziną30. Drugi kierunek działań to pozyskiwanie specjalistów z nieteologicznych dziedzin: lekarzy, prawników, psychologów, pracowników społecznych, doradców. Osoby te należy „gromadzić, wspierać systematyczną formacją religijną i angażować w pomaganie rodzinom”31.

d waluac a re ulac i ościelnyc

Jeżeli chodzi o przyjęte we wskazanych dokumentach rozwiązania prawne czy wskazania duszpasterskie, należy je ocenić bardzo pozytywnie. Wpraw-dzie nie stanowią one zasad kompleksowo regulujących omawiane porad-nictwo, ale rozporządzenia, które w nich podano, sprawdzają się (jak można

26 II Synod Plenarny: Powołanie do życia w małżeństwie i rodzinie, nr 42.27 P. Kroczek, The Art of Legislation: the Principles of Lawgiving, s. 44–46.28 Dyrektorium, nr 4.29 II Synod Plenarny: Powołanie do życia w małżeństwie i rodzinie, nr 65.30 Dyrektorium, nr 9.31 Tamże.


wnioskować z danych płynących z doświadczenia życiowego) w praktyce parafialnej i, jak się wydaje, służą rozwojowi poradnictwa oraz podwyższe-niu jego jakości.

Niestety, trzeba podnieść wobec Dyrektorium zarzut braku aktualności zawartych w nim dyrektyw. Nie uwzględnia ono bowiem zmian w polskim prawie powszechnym, jakie zaszły od daty jego publikacji – przykładowo usta-wy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontaria-cie32. Wypada, choćby z racji praktycznych, odnieść się do tych powszechnie obowiązujących aktów normatywnych i skorzystać z możliwości prawnych, jakie stwarzają dla działalności katolickiego poradnictwa rodzinnego. Warto nadmienić, że, zgodnie z zasadami sztuki legislacji kościelnej, prawo świeckie stanowi jeden z determinantów prawa kanonicznego, który musi być przez ustawodawcę uwzględniony33. Ta sama zasada powinna być zastosowana przy tworzeniu dokumentów nienormatywnych, takich jak Dyrektorium.

Kolejny zarzut wobec regulacji tworzonych przez prawo kanoniczne (po-wszechne i partykularne) oraz zasady podane w Dyrektorium dotyczy braku jasnych i rozbudowanych wskazań w kwestii współpracy z organami władzy publicznej, instytucjami powołanymi przez prawo powszechne do poradnic-twa czy innymi formami pomocy rodzinie bądź organizacjami pozarządowy-mi, zaangażowanymi w tę pracę. Jak już wspomniano, istnieje tylko zaprosze-nie do takiej współpracy, którego adresatem jest samorząd terytorialny.

Jednakże, skoro porada i pomoc udzielana rodzinom w Kościele ma być, jak to określa się w Dyrektorium, o „odpowiednio szerokim zakresie”, „kompetent-na” i „integralna”, to nie może ona ograniczać działalności poradni do kwestii religijno-moralnych. Pomoc ta powinna raczej promować ogólnie rozumiane dobro człowieka, z możliwe szerokim uwzględnieniem okoliczności życiowych. Trzeba wspomnieć, że już Instrukcja Episkopatu Polski dla duchowieństwa o przygotowaniu wiernych do sakramentu małżeństwa i o duszpasterstwie ro-dzin z dnia 12 lutego 1969 roku34 widziała parafialne poradnictwo rodzinne nie tylko jako element dodatkowej katechizacji wiernych, czyli służący podnie-sieniu poziomu wiedzy moralnej i religijnej35, lecz także jako skuteczny sposób udzielania porad z zakresu psychologii, wychowania dzieci, prawa, życia we-

32 T.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1118 [dalej u.w.].33 P. Kroczek, The Art of Legislation: the Principles of Lawgiving, s. 131–132.34 W części ten dokument znajduje się pod adresem www.kkbids.episkopat.pl/?id=236

(7.09.2014) a w całości w Prawodawstwo Kościoła w Polsce 1961–1970, t. 1, oprac. T. Pieronek, Warszawa 1971, s. 264–275.

35 Instrukcja 1969, III 1.


wnętrznego36. Podobnie szeroko widział poradnictwo rodzinne Jan Paweł II, który w Liście do rodzin Gratissimam sane z 1994 roku37 pisał, że

[…] doświadczenie uczy, że te ludzkie miłości, które same z siebie zorientowane są w stronę rodzicielstwa, macierzyństwa i ojcostwa, nieraz doznają głębokiego kryzysu, są zagrożone. W takich sytuacjach należałoby zwrócić się do poradni małżeńskich i rodzinnych, w których można uzyskać pomoc psychologów oraz psychoterapeutów odpowiednio przygotowanych38.

Oczywiście, zadaniem zawsze aktualnym jest także kwestia przekazywania i umacniania wiary.

Bez wątpienia takie postulowane rozszerzenie pola działalności poradni rodzinnych, a szczególnie tych parafialnych, byłoby łatwiejsze, gdyby odbywało się we współpracy z pozakościelnymi jednostkami prawnymi czy organiza-cyjnymi. Należy jednak wcześniej zbadać na ile możliwa od strony doktrynal-nej i prawnej jest taka współpraca.

o trynalne i prawne podstawy wsp pracy w poradnictwie rodzinny

a trona ościelna

Sobór Watykański II, wykładając naukę relacji Kościół–świat, nauczał, że Kościół nie utożsamia się ze światem, nie jest bowiem z tego świata. Jednakże Kościół jest wszczepiony w świat i prowadzi dialog ze światem (GS 43–4439). Elementem dialogu jest współpraca podmiotów, które powinny szanować swo-

36 Instrukcja 1969, III 2. Nota bene Instrukcja Episkopatu Polski o przygotowaniu do za-warcia małżeństwa w Kościele katolickim, 5.09.1986, „Akta Konferencji Episkopatu Polski” 1 (1998) nr 1, s. 85–137, w I 20 stanowi już tylko o „odpowiedzialnym rodzi-cielstwie”.

37 Joannes Paulus PP. II, Litterae Gratissimam sane familiis datae ipso volvente sacro Familiae anno MCMXCIV, 2 lutego 1994, AAS 86 (1994), s. 868–925; tekst polski: Jan Paweł II, List apostolski Gratissimam sane z okazji Roku Rodziny 1994, [w:] Naucza-nie Kościoła Katolickiego, CD-ROM, Kraków 2003.

38 List do rodzin, nr 7.39 GS – Sacrosanctum Concilium Oecumenicum Vaticanum II, Constitutio pastora-

lis Gaudium et spes de Ecclesia in mundo huius temporis, 7.12.1965, AAS 58 (1966), s. 1025–1115; tekst łacińsko-polski: Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, [w:] Sobór Watykański II, Kon-stytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 1986, s. 830–987.


ją niezależność i autonomię (por. GS 76). Należy więc stwierdzić, że Kościół (a wypływa to z jego doktrynalnych zasad) jest zainteresowany współpracą ze wszystkimi podmiotami, przykładowo: z państwem, samorządem i innymi podmiotami w dziedzinie pomocy rodzinie.

Dodatkowo trzeba stwierdzić, że Kościół troszczy się nie tylko o dobro swoich wiernych, czyli dobro wewnętrzne. Ma on na uwadze także pomyślność społeczności, której geneza jest czysto ludzka – wspólnota narodowa, pań-stwowa czy lokalna (por. GS 2640). Jest tak dlatego, że wszystkie drogi Kościoła prowadzą do człowieka, a nawet więcej – to sam człowiek „jest pierwszą i pod-stawową drogą Kościoła, drogą wyznaczoną przez samego Chrystusa”41, a sami katolicy powinni nie tylko przykładać się do wiernego wypełniania swych obowiązków ziemskich, kierując się w tym duchem Ewangelii (GS 43), ale tak-że zaangażować się w budowanie ziemskich form organizacji ludzkich (por. GS 20). Nauczając o doczesnym obszarze działania Kościoła, Sobór Watykań-ski II stwierdził, że Kościół chce, aby „życie ludzkie na ziemi uczynić godnym człowieka” (GS 91). Kościół „niczego goręcej nie pragnie, jak żeby służąc dobru wszystkich, mógł swobodnie się rozwijać pod jakimkolwiek rządem, uznają-cym fundamentalne prawa osoby i rodziny oraz potrzeby wspólnego dobra” (GS 20). Zwłaszcza teraz, w kontekście tak wielu zagrożeń wobec rodziny, „Ko-ściół pragnie służyć każdemu człowiekowi, zatroskanemu o losy małżeństwa i rodziny”42. Taka doktrynalna podstawa otwarcia na współpracę – wezwanie do dialogu, jasno określające przedmiot tej współpracy (dobro małżeństwa i rodziny) – jest fundamentem dla prawa kanonicznego, które jako realizacja zasad wiary, powinno stwarzać warunki dla współpracy i ją umożliwiać.

b. Strona władzy publicznej

Analizę możliwości współpracy państwa czy samorządu terytorialnego z Ko-ściołem należy zacząć od aktu, który stoi najwyżej w hierarchii aktów nor-

40 GS 26 – „Z coraz ściślejszej zależności wzajemnej, z każdym dniem ogarniającej po-woli cały świat wynika, że dobro wspólne – czyli suma warunków życia społecznego, jakie bądź zrzeszeniom, bądź poszczególnym członkom społeczeństwa pozwalają osiągać pełniej i łatwiej własną doskonałość – staje się dziś coraz bardziej powszechne i pociąga za sobą prawa i obowiązki, dotyczące całego rodzaju ludzkiego. Każda grupa społeczna musi uwzględnić potrzeby i słuszne dążenia innych grup, co więcej, dobro wspólne całej rodziny ludzkiej”.

41 Joannes Paulus PP. II, Litterae apostolicae Redemptor hominis Iesus Christus est cen-trum universi et historiae, 4 marca 1979, AAS 71 (1979), s. 57–324; tekst polski [w:] Nauczanie Ojca Świętego Jana Pawła II, Komputerowy zbiór dokumentów papieskich, wersja 1, 1999, tu nr 14.

42 FC, nr 1, por. GS 52.


matywnych w Polsce, czyli Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku43.

Przywołana ustawa zasadnicza nakazuje zachowanie zasady równoupraw-nienia i autonomii kościołów i związków wyznaniowych oraz bezstronności władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych (art. 25 ust. 1 i 2), nie oznacza to jednak absolutnej izolacji państwa i Kościoła czy też wrogiego nastawienia tych podmiotów do siebie. Tak więc od strony ustrojowej współpraca organów państwowych czy samo-rządowych z Kościołem jest możliwa. A nawet więcej – powszechne regulacje prawne taką współpracę nie tylko przewidują, ale niejednokrotnie i nakazują. Przykładowo: ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej44 w art. 2 ust. 2 określając organizację pomocy społecznej, stwierdza, że „pomoc społecz-ną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując w tym zakresie, na zasadzie partnerstwa, z organizacjami społecznymi i po-zarządowymi, Kościołem katolickim, innymi kościołami, związkami wyzna-niowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi”. Nie można do końca zgodzić się z poglądem wyrażonym w jednym z komentarzy, że „wykonując zadania z zakresu pomocy społecznej, organy administracji publicznej mogą współ-pracować z podmiotami niepublicznymi”45. Użyta przez ustawodawcę forma czasownika „współpracować” w rzeczywistości wysłowia operator nakazu. Do tego należy przypomnieć założenie, że teksty prawne mają charakter norma-tywny46. Można więc powiedzieć, że analizowany przepis koduje normę, którą można wyrazić frazą „nakazuje się współpracować”. Oczywiście, nie jest to nakaz bezwzględny. Byłoby absurdem wymagać, aby każda czynność organu była wykonywana we współpracy z innym podmiotem. Jednakże podjęcie współpracy z woli ustawodawcy nie jest uzależnione wyłącznie od dobrej woli organu, lecz jest obowiązkiem prawnym tego organu, jeżeli, oczywiście, zaist-nieją ku temu warunki i jeżeli przemawia za tym interes publiczny. Z drugiej bowiem strony ustawa nie zobowiązuje do takiej współpracy podmiotu niepu-blicznego, czyli w tym przypadku Kościoła katolickiego. Dla tych podmiotów kooperacja ma więc charakter dobrowolny. Można dodać, że podobne – naka-zujące organom współdziałanie z niepublicznymi podmiotami – rozwiązanie zastosowano w art. 9 ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie47.

43 Dz.U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.44 T.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 182 z późn. zm.45 I. Sierpowska, Art. 2, [w:] Pomoc społeczna. Komentarz, Warszawa 2014.46 M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2002, s. 161–162l.47 Dz.U. Nr 180, poz. 1493 z późn. zm.


Ustawodawca nie precyzuje, z jakimi organami Kościoła współpraca ma być realizowana. Najczęściej jednak będą to parafie, które jako osoby prawne są reprezentowane przez swój organ, czyli proboszcza (kan. 515 § 3, kan. 532; art. 7 ust. 1 pkt 5 oraz art. 7 ust. 3 pkt 5 u.s.p.k.k; art. 4 ust. 2 Konkordatu).

Gdy chodzi o zakres współpracy, to należy stwierdzić, że szczególnie ważna dla społeczeństwa jest możliwie szeroka współpraca w dziedzinie małżeństwa i rodziny. Te instytucje znajdują się w optyce zainteresowania państwa i samo-rządu terytorialnego jako „podstawowa komórka społeczeństwa” 48. Ochronę tych instytucji nakazuje art. 18 Konstytucji RP, który stanowi: „małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej”. Należy więc z prawnych możliwości otwarcia na współpracę władz publicznych z Kościołem korzystać, a gdy to konieczne, dopominać się o nią. Jak nauczał św. Jan Paweł II:

Władze publiczne przekonane o tym, że dobro rodziny stanowi wartość niezastąpioną i nieodzowną we wspólnocie obywateli, winny czynić wszystko, co możliwe, celem za-bezpieczenia wszelkiej pomocy – gospodarczej, społecznej, pedagogicznej, politycznej, kulturalnej – pomocy niezbędnej do tego, ażeby rodziny mogły w sposób ludzki spro-stać swoim zadaniom, odpowiedzialnym zadaniom49.

Wnioski i postulaty de lege ferenda

W podsumowaniu rozważań o poradnictwie rodzinnym na tle regulacji praw-nych i wskazań duszpasterskich należy sfomułować kilka wniosków i postula-tów de lege ferenda.

1. Wierni świeccy mają obowiązek i prawo działać na rzecz pomocy mał-żeństwu i rodzinie także w poradniach rodzinnych (por. kan. 225 § 1). Postulować należy akcje duszpasterskie prowadzone w celu uświada-miania potrzeb katolickiej wspólnoty w tym zakresie i zachęcenia wier-nych do zaangażowania w poradnictwo rodzinne.

2. Realizując postulaty katolickiej nauki społecznej oraz wypełniając przepis kan. 231 § 2, należy zwrócić uwagę na konieczność uregulo-

48 Art. 16 ust. 3 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z dnia 10 grudnia 1948 r. przyjętej i proklamowanej rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ 217A/III z dnia 10 grudnia 1948 r., [w:] Wybór dokumentów prawa międzynarodowego dotyczących praw człowieka, red. M. Zubik, Warszawa 2008, s. 11–16; art. 10 Międzynarodowego paktu praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych otwarty do podpisu w No-wym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169).

49 FC, nr 45.


wania pracy osób w poradni poprzez określenie zakresu obowiązków i świadczeń obu stron. W zależności od przyjętego modelu współpracy osoby te mają prawo do godziwego wynagrodzenia, ubezpieczenia i za-bezpieczenia społecznego. Powinno się to odbywać poprzez zawarcie umów o pracę, umów o dzieło lub poprzez porozumienia pomiędzy ko-rzystającym a wolontariuszem dotyczącym świadczenia wolontariusza. Powyższe regulacje powinny uwzględniać przepisy prawa polskiego. Kluczowe są tutaj: ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy50, ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny51, ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie52.

3. Kościół ma prawo domagać się od organów władzy publicznej podjęcia współpracy, dyktowanej przez prawo polskie. Może to czynić poprzez przedstawicieli ustawowych kościelnych osób prawnych: biskupów die-cezjalnych, proboszczów, administratorów parafii. Także wierni świecy mają prawo, jako obywatele państwa lub jako członkowie wspólnoty samorządowej określonego szczebla, domagać się podjęcia rzeczonych działań ze strony organów władzy publicznej i innych instytucji pomo-cowych. Powinni pamiętać, że w zakresie spraw doczesnej społeczności powinni korzystać z przysługującej wolności i praw takich jak pozostali obywatele (kan. 227). Gdy chodzi o formę domagania się tej współpra-cy, to art. 63 Konstytucji stanowi, że „każdy ma prawo składać petycje, wnioski i skargi w interesie publicznym, własnym lub innej osoby za jej zgodą do organów władzy publicznej oraz do organizacji i instytucji spo-łecznych w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu administracji publicznej”. Petycja taka może przybrać postać skargi lub wniosku, znanych z prawa administracyjnego (art. 221–240 k.p.a.53). W omawianym kontekście kluczowa różnica pomiędzy tymi formami byłaby taka, że skargę można by wnieść przeciw pominięciu Kościoła przez organ władzy publicznej w pracy nad dziedziną podpa-dającą pod poradnictwo rodzinne, natomiast wniosek miałby znaczenie prewencyjne, profilaktyczne i zmierzał do tego, aby organ publiczny nie pomijał Kościoła w przyszłości54.

50 T.j. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.51 T.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 121.52 T.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1118.53 Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (t.j. Dz.U.

z 2013 r. poz. 267 z późn. zm).54 Zob. G. Łaszczyca, C. Martysz, A. Matan, Kodeks postępowania administracyjnego.

Komentarz, t. 2. Komentarz do art. 104-269, Warszawa 2010, art. 241/2.


4. Na względzie należy mieć także kwestie ekumeniczne oraz dialog religij-ny – Kościół powinien widzieć potencjalnych partnerów do współpracy na rzecz rodziny w niekatolickich organizacjach pozarządowych. Mogą one, poprzez zbieżność celów, być zainteresowane taką współpracą z Ko-ściołem. W tym jednak przypadku należy zachować szczególną ostroż-ność i przed podjęciem współpracy zbadać, czy cele i formy działalności potencjalnych partnerów są do pogodzenia z nauką Kościoła.

5. Chcąc ułatwić realizację współpracy, o której mowa, a przy tym rozsze-rzyć jej zasięg poza parafię, należałoby ustanowić reprezentanta np. dla kilku parafii (np. dekanatu), którego kompetencje umożliwiałyby zawar-cie umów z wymienionymi wyżej niekościelnymi podmiotami55.

6. Istniejącą sieć parafialnego poradnictwa katolickiego należy szeroko roz-propagować wśród wiernych, a także poza środowisko kościelne. W ten sposób można je skutecznie wykorzystać do pracy dla dobra całego spo-łeczeństwa. Podobnie jak w działalności charytatywnej kryterium po-mocowym nie powinna być religia czy wyznanie; poradnie rodzinne powinny być dostępne nie tylko dla katolików czy też osób będących w małżeństwach mieszanych z katolikami (zob. kan. 1128).

7. Zakres porady udzielanej w ramach opisywanych struktur powinien wy-kraczać poza problemy natury duchowej czy ściśle związanej z praktyką wiary w pożyciu małżeńskim. Doradztwo i pomoc powinny więc, mó-wiąc ogólnie, odpowiadać wymaganiom miejsca i czasu. Poradnictwo powinno obejmować zagadnienia związane z pomocą dla osób starszych lub bezrobotnych oraz rodzin borykających się z problemami wywoła-nymi emigracją jej członków, a także problemy różnorodnych uzależ-nień i kwestie radzenia sobie ze stresem (jeśli uwzględnić liczbę samo-bójstw w Polsce, to przeciwdziałanie sytuacjom stresującym powinno zajmować szczególne miejsce w pracy poradni katolickich, choćby mia-ło oznaczać jedynie trafne odesłanie do poradni i ośrodków, które są prowadzone przez kościelne osoby prawne, takie jak instytuty zakonne czy Caritas lub też działają na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej lub innych ustaw).

8. Zadaniem poradni rodzinnych mogłoby również polegać na współ-uczestniczeniu w różnorodnych kampaniach społecznych, których temat jest do pogodzenia z nauczaniem Kościoła.

55 Zob. P. Kroczek, Współpraca samorządu terytorialnego i Kościoła partykularnego w optyce prawa kanonicznego: postulaty de lege ferenda, [w:] Beskidzkie dziedzic-two, t. 3, red. S. Cader, S. Ciupka, Łodygowice–Kraków 2014, s. 7–17.


Realizacja powyższych uwag wymaga stosowania już obwiązującego prawa, choć niektóre z nich potrzebują odpowiednich regulacji w prawie partykular-nym lub przynajmniej jasnych wskazań. Należy więc wobec biskupów diece-zjalnych mocno wyartykułować postulat, aby, działając w ramach Konferencji Episkopatu, stanowili takie akty normatywne (czy to dla swoich diecezji, czy dla diecezji w Polsce w ogóle) lub też pisali takie dokumenty, podobne do Dyrektorium, których wcielenie w życie sprawi, że katolickie poradnictwo ro-dzinne będzie skutecznie spełniało zadania przed nim postawione.

i lio ra a

II Synod Plenarny (1991–1999), Poznań 2001.Bębas S., Zagrożenia i problemy współczesnej rodziny, Radom 2011.Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus, AAS 75 (1983), cz. 2,

s. 1–318, polski przekład zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu Polski, Kodeks Prawa Kanonicznego, tekst łacińsko-polski, Poznań 1984.

GUS, Kościół katolicki w Polsce 1991–2011. Rocznik statystyczny, Warszawa 2014.Harrington R. M., The Applicability of the Principle of Subsidiarity According to the Code

of Canon Law, Ottawa 1997.Instrukcja Episkopatu Polski dla duchowieństwa o przygotowaniu wiernych do sakramentu

małżeństwa i o duszpasterstwie rodzin z dnia 12 lutego 1969 roku [w:] Prawodawstwo Kościoła w Polsce 1961–1970, t. 1, oprac. T. Pieronek, Warszawa 1971, s. 264–275.

Instrukcja Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolic-kim, 5.09.1986, „Akta Konferencji Episkopatu Polski” 1 (1998) nr 1, s. 85–137.

Joannes Paulus PP. II, Adhortatio apostolica Familiaris consortio de Familiae Christianae muneribus in mundo huius temporis, 22 listopada 1981, AAS 74 (1982), s. 81–191; tekst polski: Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio, Wrocław 1994.

Joannes Paulus PP. II, Litterae apostolicae Redemptor hominis Iesus Christus est centrum universi et historiae, 4 marca 1979, AAS 71 (1979), s. 257–324; tekst polski, [w:] Nauczanie Ojca Świętego Jana Pawła II, Komputerowy zbiór dokumentów papieskich, wersja 1, 1999.

Joannes Paulus PP. II, Litterae Encyclicae Sollicituto rei socialis vicesimo expleto anno ab editis Litteris Encyclicis a verbis «Populorum progressio» incipientibus, 30 grudnia 1987, AAS 80 (1988), s. 513–586; tekst polski: Nauczanie Ojca Świętego Jana Pawła II, Komputerowy zbiór dokumentów papieskich, wersja 1, 1999.

Joannes Paulus PP. II, Litterae Gratissimam sane familiis datae ipso volvente sacro Fa-miliae anno MCMXCIV, 2 lutego 1994, AAS 86 (1994), s. 868–925; tekst polski: Jan Paweł II, List apostolski Gratissimam sane z okazji Roku Rodziny 1994, [w:] Naucza-nie Kościoła Katolickiego, CD-ROM, Kraków 2003.


Komonchak J. A., Subsidiarity in the church: the state of the question, „The Jurist” 48 (1988), s. 298–349.

Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium duszpasterstwa rodzin, dokument przyjęty podczas 322 Zebrania Plenarnego Konferencji Episkopatu Polski dnia 1 maja 2003 r., Warszawa 2003.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).

Kroczek P., Prawny wymiar troski Kościoła o rozwój człowieka i społeczeństwa, [w:] Roz-wój i dobro wspólne. Dyskurs w 25-lecie encykliki „Sollicitudo rei socialis” Jana Pawła II, red. J. Mazur, Kraków 2012, s. 71–87.

Kroczek P., The Art of Legislation: the Principles of Lawgiving in the Church, 2nd rev. ed., Kraków 2012.

Kroczek P., Współpraca samorządu terytorialnego i Kościoła partykularnego w optyce pra-wa kanonicznego: postulaty de lege ferenda, artykuł złożony do druku.

Krukowski J., Administracja w Kościele. Zarys kościelnego prawa administracyjnego, Lu-blin 1985.

Krukowski J., Zasada pomocniczości w prawie kanonicznym, „Zeszyty Naukowe KUL” 14 (1971) nr 4, s. 51–57.

Krzywda J., Hierarchiczny ustrój w Kościele a zasada pomocniczości, [w:] Ecclesia et Status, red. A. Dębiński, K. Orzeszyna, M. Sitarz, Lublin 2004, s. 467–483.

Łaszczyca G., Martysz C., Matan A., Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, t. 2., Komentarz do art. 104–269, Warszawa 2010 wyd. III, Legalis.

Malikowski M., Gałkowski S., Zagrożenia dla rodziny: Europa i Polska, Rzeszów 2010.Międzynarodowy paktu praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych otwarty do

podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169).Paulus PP. VI, Litterae encyclicae Populorum progressio de populorum progressione pro-

movenda, 26 marca 1967, AAS 59 (1967), s. 257–299; tekst polski: Paweł VI, Encyklika o popieraniu rozwoju ludów Populorum progressio, Kraków 1967.

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z dnia 10 grudnia 1948 r. przyjęta i proklamowana rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ 217A/III z dnia 10 grudnia 1948 r., [w:] Wybór dokumentów prawa międzynarodowego dotyczących praw człowieka, red. M. Zubik, Warszawa 2008, s. 11–16.

Sacrosanctum Concilium Oecumenicum Vaticanum II, Constitutio pastoralis Gaudium et spes de Ecclesia in mundo huius temporis, 7.12.1965, AAS 58 (1966), s. 1025–1115; tekst łacińsko-polski: Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele świecie współczesnym Gaudium et spes, [w:] Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 1986, s. 830–987.

Sierpowska I., Pomoc społeczna. Komentarz, Warszawa 2014.Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (t.j. Dz.U.

z 2013 r. poz. 267 z późn. zm.).


Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczy-pospolitej Polskiej (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1169 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 121).Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie

(t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1118).Ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie

(t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1118).Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.).Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. Nr 180,

poz. 1493 z późn. zm.).Vorgrimler H., Nowy leksykon teologiczny, tłum. T. Mieszkowski P. Pachciarek, Warszawa

2005.Zagrożenia rodziny w aspekcie pastoralno-społecznym, red. I. Celary, G. Polok, Katowice

2008.Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2002.

Kościelne poradnictwo rodzinne: stan prawny i postulaty de lege ferenda

Documents

Transcript of Kościelne poradnictwo rodzinne: stan prawny i postulaty de lege ferenda